kutbuddÎn eŞ-ŞÎrÂzÎ (Ö. 710-1311)’nİn fethul.pdf

Say/Number: 29

Yl/Year: 2013

STANBUL NVERSTES LAHYAT FAKLTES DERGS (FD)

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Adna Sahibi / Owner on Behalf of Faculty

of Theology of Istanbul University Prof. Dr. Murteza BEDR (Dekan/Dean)

Editr / EditorProf. Dr. mer Mahir ALPER

Yaz leri Sorumlusu / Legal Representative

Prof. Dr. Hidayet AYDAR

Editr Yardmclar / Co-EditorsYrd. Do. Dr. Mustafa smail BADATLI

Yrd. Do. Dr. Mustakim ARICI

Yayn Kurulu / Editorial BoardProf. Dr. mer Mahir ALPERProf. Dr. Hidayet AYDARProf. Dr. Mustafa ERTRK Prof. Dr. Mehmet Mahfuz SYLEMEZDo. Dr. Ramazan YILDIRIMYrd. Do. Dr. Mustafa smail BADATLIYrd. Do. Dr. Mustakim ARICI

Son Okuma / RedactionDo. Dr. Ali ZTRKAr. Gr. Mustafa ZAA

Kapak ve Tasarm / Graphical DesignYrd. Do. Dr. Mustafa smail BADATLI

Ynetim Yeri / Administration Placeskenderpaa Mahallesi, Horhor Caddesi, Kavalal Sokak, No:1 A-Blok 34080 Fatih/stanbul.

Tel: (212) 532 60 20, Faks: (212) 532 62 07, e-posta: [email protected]

FD ylda iki say olarak yaymlanan ulusal hakemli bir dergidir. FDde yaymlanan yazlarn bilimsel ve hukuk sorumluluu yazarlarna aittir.

Yaymlanan yazlarn btn yayn haklar FDye ait olup, izinsiz olarak ksmen veya tamamen baslamaz, oaltlamaz veya elektronik ortama tanamaz.

Danma Kurulu / Advisory Board

Abdurrahman ACAR (Prof.Dr.), Rahim ACAR (Prof.Dr.), Alparslan AIKGEN (Prof.Dr.), Muhsin AKBA (Prof.Dr.), Yasin AKTAY (Prof.Dr.), Mehmet AKKU (Prof.Dr.), Halis ALBAYRAK (Prof.Dr.), Recep ALPYAIL (Do.Dr.), Ramazan ALTINTA (Prof.Dr.), Abdsselam ARI (Do.Dr.), Ali ARSLAN (Prof.Dr.), Zeki ARSLANTRK (Prof.Dr.), Nevzat AIK (Prof.Dr.), Muhammed ABAY (Yrd.Do.Dr.), Mahmut AY (Yrd.Do.Dr.), rfan AYCAN (Prof.Dr.), Hidayet AYDAR (Prof.Dr.), brahim Hakk AYDIN (Prof.Dr.), mer AYDIN (Prof.Dr.), Yaar AYDINLI (Prof.Dr.), Osman AYDINLI (Prof.Dr.), Fahamettin BAAR (Prof.Dr.), Vahdettin BAI (Prof.Dr.), rfan BAKURT (Do.Dr.), Kemal BATAK (Do.Dr.), Abdlaziz BAYINDIR (Prof.Dr.), Mehmet BAYRAKDAR (Prof.Dr.), Bayraktar BAYRAKLI (Prof.Dr.), M.Faruk BAYRAKTAR (Prof.Dr.), Mrteza BEDR (Prof.Dr.), Ramazan BER (Prof.Dr.), Nahide BOZKURT (Prof.Dr.), mer BOZKURT (Yrd.Do.Dr.), H.brahim BULUT (Do.Dr.), Mehmet BYKDERE (Prof.Dr.), Ylmaz CAN (Prof.Dr.), Hasan CRT (Do.Dr.), smail ALIKAN (Prof.Dr.), lyas ELEB (Prof.Dr.), Mehmet ELK (Prof.Dr.), Yakup EK (Prof.Dr.), Mehmet DALKILI (Prof.Dr.), Muhsin DEMRC (Prof.Dr.), Krat DEMRC (Do.Dr.), smail DEMREZEN (Do.Dr.), Abdlkadir DONUK (Prof.Dr.), Recai DOAN (Prof.Dr.), brahim Kafi DNMEZ (Prof.Dr.), Ali DURUSOY (Prof.Dr.), Yaar DZENL (Prof.Dr.), Feridun M.EMECEN (Prof.Dr.), zzet ER (Prof.Dr.), Ali ERBA (Prof.Dr.), Hsamettin ERDEM (Prof.Dr.), Mustafa ERDEM (Prof.Dr.), Aye Zian FURAT (Do.Dr.), Necmettin GKKIR (Do.Dr.), Bilal GKKIR (Do.Dr.), Musa Kazm GLR (Yrd.Do.Dr.), Zekeriya GLER (Prof.Dr.), Stk GLLE (Prof.Dr.), Hac Mehmet GNAY (Prof.Dr.), Osman GNER (Prof.Dr.), Nasrullah HACIMFTOLU (Prof.Dr.), Abdurrahman HAKALI (Prof.Dr.), mer Faruk HARMAN (Prof.Dr.), Hseyin HANSU (Do.Dr.), Dursun HAZER (Prof.Dr.), Hayati HKELEKL (Prof.Dr.), Davut HUT (Dr.), M.Zeki CAN (Do.Dr.), Abdullah KAHRAMAN (Prof.Dr.), smail KARA (Prof.Dr.), Mustafa KARA (Prof.Dr.), N.nal KARASLAN (Prof.Dr.), Faruk KARACA (Prof.Dr.), Ahmet KAVAS (Prof.Dr.), Mahmut KAYA (Prof.Dr.), Fahri KAYADB (Prof.Dr.), Ziya KAZICI (Prof.Dr.), Bilal KEMKL (Prof.Dr.), Imaduddin Khalil (Prof.Dr.), A.Saim KILAVUZ (Prof.Dr.), Recep KILI (Prof.Dr.), Sadk KILI (Prof.Dr.), Celal KIRCA (Prof.Dr.), Abdullah KIZILCIK (Do.Dr.), Ferhat KOCA (Prof.Dr.), Hasan KURT (Prof.Dr.), Saffet KSE (Prof.Dr.), Yaar Abit KOAK (Prof.Dr.), Mustafa KYL (Prof.Dr.), Zekeriya KURUN (Prof.Dr.), lhan KUTLUER (Prof.Dr.), Bekir KUZUDL (Do.Dr.), Talip KKCAN (Prof.Dr.), Muhittin MACT (Do.Dr.), Yurdagl MEHMETOLU (Prof.Dr.), Ahmet Yaar OCAK (Prof.Dr.), Hakan OLGUN (Do.Dr.), Mesut OKUMU (Prof.Dr.), Reat NGREN (Prof.Dr.), Hakk NKAL (Prof.Dr.), Abdlkerim ZAYDIN (Prof.Dr.), Tahsin ZCAN (Prof.Dr.), Abdurrahman ZDEMR (Prof.Dr.), Metin ZDEMR (Prof.Dr.), Mehmet ZDEMR (Prof.Dr.), Mehmet ZKARCI (Prof.Dr.), Mevlt ZLER (Prof.Dr.), Hanefi PALABIYIK (Prof.Dr.), Hseyin PEKER (Prof.Dr.), Selahattin POLAT (Prof.Dr.), Mehmet Saffet SARIKAYA (Prof.Dr.), Hseyin SARIOLU (Prof.Dr.), A.Nedim SERNSU (Prof.Dr.), Burhanettin TATAR (Prof.Dr.), Mustafa TAHRALI (Prof.Dr.), Mustafa TEKN (Do.Dr.), Nihat TEMEL (Prof.Dr.), Mustafa Zeki TERZ (Prof.Dr.), Nuri TINAZ (Do.Dr.), Kasm TURHAN (Prof.Dr.), Sleyman TLC (Prof.Dr.), Talip TRCAN (Prof.Dr.), Osman TRER (Prof.Dr.), Mustafa USTA (Prof.Dr.), Mazlum UYAR (Prof.Dr.), Yavuz NAL (Prof.Dr.), smail Safa STN (Prof.Dr.), smail YAKIT (Prof.Dr.), Ahmet YAMAN (Prof.Dr.), Cafer Sadk YARAN (Prof.Dr.), Metin YASA (Do.Dr.), Davut YAYLALI (Prof.Dr.), Nesimi YAZICI (Prof.Dr.), Hseyin YAZICI (Prof.Dr.), Adem YERNDE (Do.Dr.), Yavuz YILDIRIM (Yrd.Do.Dr.), Ali YILMAZ (Prof.Dr.), smail YT (Prof.Dr.), A.hsan YTK (Prof.Dr.), Metin YURDAGR (Prof.Dr.), Ahmet YCEL (Prof.Dr.),

http://dergipark.ulakbim.gov.tr/iuilah

133

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2013, 29, 133-182

KUTBUDDN E-RZ (. 710/1311)NN

FETHUL-MENNN TEFSRNN

ZGN YNLER*

Resul ERTURUL**

Kutbuddin e-rznin (. 710/1311) Fethul-Mennn Tefsirinin

ne kan Hususiyetleri*

Resul ERTURUL

z:

Kutbuddin rznin tefsiri dneminde yazlan tefsirlerin zelliini tasa ve yaad an

artlarnn bir rn olsa da dier tefsirlerden farkllk arz eden kendine has bir takm ynlere sahiptir.

zellikle yazl amac bakmndan tefsir geleneinden farkl olarak halk iin, t verme ve zamanna

yn verme maksad ile yazlmtr. Bunun yannda eitli grlere yer verme ve grler arasnda

tercihte bulunma dnda yazarn kendi tasarrufunun az bulunduu derleme tr, tefsir d konularn

genie yer ald ve yazarn nemsedii bir ksm konular birden fazla yerde tekrarlad bir eserdir.

Mfessirin, zamanndaki bilim dallarnda uzman olmasna karn bilimsel izahlara yeterince yer

vermemesi, ksmen de olsa rivyetleri bilimsel grlere tercih etmesi, temsilcilerinden sayld rk

felsefeye yok denecek kadar az yer vermesi yannda rk grleri eletirel mahiyette ifadelere de yer

vermesi ve dneminde yazlan tefsirlerde kaynak sknts ekilmesine karn ok sayda kaynaktan

istifade ile tefsirini yazm olmas tefsiri kendine zg klan ynlerdendir.

Anahtar Kelimeler: Kutbuddin e-rz, Fethul-Mennn fi Tefsril-Kurn, Tefsrul-Allm,

Kuran, tefsir, rivyet tefsiri, rk felsefe.

***

The Original Striking Aspects of Commentary of Qutb al-din al-Shrz (d. 710/1311) Fath

al-Mannn

Abstract:

Even though it has the features of its contemporary commentaries and is a product of its ages

requirements, Kutbuddin Al-Shirazis commentary has some unique aspects that differ from others.

Especially it differs from others in the purpose of written. It was written for the public, for counselling

* Bu makale doktora tezimizden istifade edilerek hazrlanmtr. Bkz. Resul Erturul, Kutbuddin e-

rz ve Tefsiri, Ankara niversitesi S. B. E., Ankara, 2011. ** Yrd. Do. Dr., Artvin oruh niversitesi, Eitim Fakltesi, lkretim Din Kltr ve Ahlak

Bilgisi Eitimi Blm.

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2013, 29

134

them and giving direction to its era. In addition, it gives place to different opinions and makes choices

between them. This commentary is a kind of compilation that has little of its authors authority. It

includes some topics that are far from commentary broadly and repeats the topics that the author cares

about more than once. The features that make this commentary original are that the commentator does

not give place enough to the scientific explanation although he is an expert on sciences in his time, he

prefers although partially- narrations to scientific views, he gives place a little or no to the philosophy

of Illumination even though he is counted as one of the representatives, he gives place to some critical

statements on Illumination views and he wrote his book using much more resources than his contem-

poraries who suffered from the lack of resources.

Key Words: Qutb al-Din al-Shirazi, Fath al-Mannn fi Tafsr al-Qurn, al-Tafsr al-Allm,

Qurn, Commentary, Narrative commentary, the philosophy of Illumination

*** Giri

Mellifimizin tam ismi Mahmd b. Mesd b. Muslih el-Fris Kutbuddin

e-rz e-fidir. Kutbuddin rz diye mehur olmutur. Allme rz

olarak da tannr. rz (634-710/1236-1311), ocukluk ve genlik dnemini

irazda geirmi, tabip ve gz doktoru olan babasnn vefatndan sonra on

yl bu grevi srdrm, daha sonra gittii Meraga Rasathanesinde 8 sene

alm, oradan Horasan, Cveyn, Kazvin, Badat vb. yerlere yolculuk

yaptktan sonra Anadoluya g etmitir. Anadoluda kald sre zarfnda

(20 yl kadar) bir takm medreselerde ders vermi, Sivas ve Malatyada

kadlk yapm, elilik grevi ile Msra gnderilmi, oradan tekrar Anado-

luya dnm ve ardndan lhanllarn bakenti Tebrize yerleerek mr-

nn son yllarn orada geirmitir. Kutbuddin, son 14 ylnda tamamen inziva-

ya ekildi ve kendini, yazmaya adad.1 Hkmdarlarla ilikilerini kesip bir mu-

tasavvf gibi yaad.2 Felsef ilimleri terk edip ibadete, Kuran okumaya ve retme-

ye, hadis almaya yneldi ve tefsir alannda eserler yazd.3 Zamannn az bir

1 Bakar, Osman, Classification of Knowledge in Islam, A Study in Islamic Philosophies of Science,

Institute for Policy Research, Kuala Lumpur Malaysia 1992, s. 236. 2 Subk (727-771), Tabakt-fiiyyetil-Kbr, Thk. Abdulfettah Muhammed el-Hulv, Mahmud

Muhammed et-Tenh, Matbaatu s el-Bb el-Haleb, Kahire 1383/1964, c. X, s. 386. 3 Kays, Kays Ali, el-rniyyn vel-Edebl-Arab Riclu Ulmil-Kurn, Messesetl-Buhs vet-

Tahkkts-Sekfiyye, Tahran 1368, c. I, s. 415; Bakar, Classification of Knowledge in Islam, s. 236.

135

Erturul, Kutbuddn E-rznin Fethul-Mennn Tefsirinin zgn Ynleri

ksmn akl ilimleri retmeye harcyordu, onun ounlukla ii Kuran eitimi

olmutu. Ramazanda adet zere hadis ezberi iin camiye gidiyor,4 insanlara

Cmiul-Ehl-i Snnet okuyor ve Eb Hmid Gazzlnin hysn mtalaa ediyor-

du.5 ki ramazanda Yakb el-Hizbnnin musannefinden Sadreddn Konevnin

kraati ile Cmiul-Ehl-i Snnet rivyet etmitir.6 Bu tr faaliyetlerini icra ettii son

zamanlarnda tefsirini yazan rz, mtalaa ettii bu eserlerden tefsirinde genie

istifade etmitir. rz, hadis alanndaki birikimine ramen hadis sahasnda msta-

kil bir eser yazmam ancak tefsirini arlkl olarak rivyet tefsiri tarznda yazarak

hadislere geni yer vermitir.

slm dnce dnyasnn en hareketli dnemlerinden birinde, tasavvuf

dncenin zirvede olduu bir dnemde yaayarak zamannn fikr, felsef,

bilimsel, tasavvuf ve fkh ekollerinin dnceleri ile yorulan rz, Fethul-

Mennn tefsirini yazacak birikimini bnl-Esr el-Cezer (. 606/1210)nin

Cmil-Ehl-i Snnetn okuduu Sadreddn Konev (. 673/1274) den ve eitli

hocalardan edinmitir. Asrnn fkihi Alddn Muhammed b. Eb Bekr b. Muham-

med et-Tvs el-Kazvn e-fi (.?)den Kazvinde fi fkhndan Gazzlnin

Kitbl-Vecizi ile el-affr (.?)nin el-Hv adl eserini okumutur. el-Allme Zahi-

rddn es-Sahhf (.?)tan Kef tefsiri ile Arap dil ve edebiyat zerine eserler oku-

mutur.7 el-Kazvn e-fi diye bilinen Tebriz kads Kdil-Kudt Muhyiddn b.

Kdil-Kudt zzddn el-Burhn (.?)den Begav (. 516/1122)nin erhus-Snne

kitabn semaen okumutur.8

4 Walbridge, John Tuthill, The Philosophy of Qutb al-Din Shirazi A Study in the Integration of Islamic

Philosophy, doctorate thesis, A thesis to The Departman of Near Eastern Languages and Civilisa-tions, Harvard University, Cambridge, Massachusetts, May 1983, s. 33; Walbridge, Al-Shrz, Encyclopaedia of the History of Science, Technology and Medicine in Non-Western Cultures, Editor: Helaine Selin, Kluwer Acdemic Publishers, Dordrecht, The Netherlands 1997, s. 897.

5 es-Selm, Ebl-Mel Muhammed b. Rfi (704-774), Trhu Ulemi Badd; Mntehabl-Muhtr, Tashih ve Talk: el-Mehm Abbs el-Azv, ed-Drul-Arabiyye lil-Mevst, Beyrut 1420/2000, s. 179; Walbridge, The Philosophy of Qutb al-Din Shirazi, s. 33; Walbridge, Al-Shrz, s. 897.

6 es- Safed (. 764/1363), el-Vf bil-Vefeyt, Beyrut 1420/1999, c. XXV, s. 364. 7 bn Kesr, el-Hfz mdddn Ebul-Fid smail b. mer (. 701-774/1373), Zeyl Tabaktil-

Fukahi-fiiyyn lil-Abbd, Tahkk, Talk ve Takdm: Ahmed mer Him, Muhammed Zey-nuhum Muhammed Azab, Mektebets-Sekfetid-Dniyye, Kahire 1413/1993, c. III, s. 187.

8 bn Kesr, a.y.; bn Tarberd, Cemlddn ebil-Mehsin Yusuf b. Tarberd el-Atbek (813-874), en-Ncmuz-Zhire f Mulki Msr vel-Khire, Drul-Ktb, Msr ts, c. XI, s. 225.


136

rznin nemli eserleri akl ilimler alanndadr. Bunlardan en tannm olan-

lar: Felsefe alannda Drrett-Tc li rretid-Dbc adl eseri ile Shreverd el-

Maktl (587/1191)n Hikmetl-rk adl eserine yazd erhtir. Tp alannda

bn Sn (. 428/1037)nn Klliytul-Knn kitabnn erhi ile Risle f Beynil-

Hce ilet-Tbbi ve dbil-Etbb ve Vesyhm adl eseri, astronomi alannda da

Nihyetl-drk f Diryetil-Eflk ve Tuhfet-hiyye fil-Heye adl eserleridir.

rznin tefsir alannda ise Fethul-Mennn f Tefsril-Kurn yannda dier bir

eseri ntisf alel-Kef adl Kef haiyesidir.

bn Snnn el-Knn fit-Tbb kitabn erh etmeyi kendine gaye edinerek

ilim yolculuuna kan rz, bu yolculuu Kuran tefsir ederek tamam-

lamtr. Bylece hayatn ilme adayan Kutbuddin, gittii yerlerde yannda 40

kiilik renci grubu bulundurarak onlara burs verirdi.9 Senede 30.000 dirhem

geliri olurdu ancak bundan hibir ey biriktirmez, rencilerine datrd ve onlar

iin alrd. Derslerinde rencilerine aka yapar, rencileri de ona son derece

sayg gsterirlerdi.10 bn Kesr, Ben onun rencilerini grdm. Onu son derece

verler ve onunla vnrlerdi11 demektedir. rencilerine srekli Kuran ezber-

lemeyi tavsiye ederdi.12

rznin, tefsir kitaplar taksiminde mebsta iinde yer alan tefsiri,13 40

cilt gibi olduka geni hacmi ve Kurann bandan sonuna kadar yaplan tam

bir tefsiri olma zellii ile bir ksm ciltleri eksik olsa da gnmze kadar gel-

9 Walbridge, The Philosophy of Qutb al-Din Shirazi, s. 36; Kele, Mahmut Recep, Kutbddin rz

(1236-1311)nin Hayat, Eserleri ve Ortaa slm Kltrndeki Yeri (Baslmam Y. Lisans Tezi), stanbul 2008, s. 54-55, 111.

10 es-Safed, el-Vf bil-Vefeyt, c. XXV, s. 364; bn Hacer el-Askaln, eyhl-slm ehbddn Ahmed (. 852/1449), ed-Durerul-Kmine f Aynil-Mietis-Smine, Drul-Cl, Beyrut ts, c. IV, s. 340; bn Kesr, Zeyl Tabaktil-Fukahi-fiiyyn lil-Abbd, c. III, s. 188-189; evkn, Kad Allame ey-hlislm Muhammed b. Ali (. 1250/1834), el-Bedrt-Tli bi Mehsine men Beude li Karnis-Sbi, Drul-Marife, Beyrut ts., c. II, s. 299-300.

11 bn Kesr, Zeyl Tabaktil-Fukahi-fiiyyn lil-Abbd, c. III, s. 189; evkn, el-Bedrt-Tli, c. II, s. 300.

12 es-Safed, el-Vf bil-Vefeyt, c. XXV, s. 364; el-Askaln, ed-Durerul-Kmine, c. IV, s. 340; evkn, el-Bedrt-Tli, c. II, s. 299; Yaltkaya, M. erafeddin (1367/1947), bn Esirler Mehiru Ulem, Dersadet, Zafer Ktp., stanbul 1322, s. 89. rz, tefsirinde de Kuran ezberlemenin nemini vurgular.

13 Bursal Mehmet Thir b. Rfat Bey, Dellt-Tefsir, Hilal Matbaas, stanbul 1324 h. (Sl. Ktp, H. Hayri-Abdullah Ef., nr. 0000267), s. 8.

137


meyi baarabilmi olmas bu hacmi ile kendi alannda bir ilktir. el-Allm

lakab ile de tannan Kutbuddin rznin tefsirinin dier ad Tefsrul-

Allmdir. Tefsirin ciltlerinin tamamna yaknnn sonunda el-Allmnin

Fethul-Mennn f Tefsril-Kurn adl eserinin sonu ibareleri yer almaktadr.

Birok alanda erhler yazm olan rznin bu zellii tefsirine de yansmtr.

Tefsirinde zgn olmaktan ziyade rivyete nem veren, nceki tefsirlerden

alntlar yapan ve tefsirle ilgisi olmayan alanlara genie yer veren rznin bu

tefsiri, tefsir tarihi iinde gl bir yer edinememitir. Daha ziyade kendinden

nceki ve sonraki bir takm mehur tefsirlerin glgesinde kalmtr.

Bu eserin Sleymaniye Ktphanesinde (Esad Efendi, nr. 111-140) otuz

cildi (iki cildi mkerrer), ayn ktphanenin Hekimolu blmnde (nr. 109-126)

yirmi iki cildi bulunmaktadr. Ancak Hekimolundaki nshalar Esad Efen-

didekilerle ortaktr. Dolays ile Sleymaniye Ktphanesinde eserin 28 cildi

mevcut olup, 12 cildi eksiktir. stanbul . Nadir Eserler Ktphanesinde ise iki

cildi mkerrer cildi (ilave bir cildi, nr. A1830) bulunmaktadr. Neticede ese-

rin elimizde 29 cildi mevcuttur.

rz, tefsirinde genel olarak yle bir yntem takip etmitir: yetleri

ounlukla blmler halinde para para, ksmen de btn olarak aklamtr.

Genellikle edatlarn kullanp, ilk nce anlaml btn halinde yette

aklad ksmn ne anlama geldiini ifade eder ve akabinde ounlukla filolo-

jik izahlar zerinde durur. Sonra yetin sebeb-i nzulne, yetle ilgili eitli

mfessirlerin grlerine, rivyetlere, yeti aklar mahiyette yet ve hadislere

yer vererek yetin tamamnn veya ilgili blmnn anlamn ortaya koymaya

alr. rznin burada dikkat eken yntemi birok mfessirin iinde boul-

duu irab, belagat, cmle tahlili vb. dilsel alanlara fazlaca eilmeyip, muhatap

tarafndan Kurann anlalmasn amalayarak yetin anlamn ortaya koyma-

ya almas ve gzel amele sevk etmesidir.

rznin bu tefsiri peygamber ve sahabeden gelen malumata arlk

vermesi ile ncelikle rivyet, kendinden nceki diryet tefsirlerinden nemli

lde istifade etmesi ve grler arasnda tercihte bulunmasndan dolay ikinci


138

olarak diryet, tasavvuf yorumlara yer vermesi ile de ir yn olan bir tef-

sirdir. Rivyet, diryet ve tasavvuf tefsir kapsamndaki bilgileri, ilgili kaynak-

lardan genellikle isim vererek toplayan, kendine zg derleme tr bir eserdir.

Temelde rivyet tefsiri kategorisine yerletirebileceimiz bu eser, dnemindeki

toplumsal yapy dikkate alan ve toplumun ihtiyalarna cevap sunmaya alan

bir zellie sahiptir.

rz, Kurana iindekilerin kavranp yaanmas gereken doru yol

rehberi olarak, tefsire de Kurann daha iyi anlalp yaanmas iin zellikle

Hz. Peygamberden ve sahabeden tefsirle ilgili olarak aktarlagelen rivyet

gelenei ve bu konunun otoritelerinin sz syleyebilecei bir alan olarak bak-

maktadr.

rznin dikkat eken bir yn Kurann anlam btnlne verdii

nemdir. Mfessir, Kurann tamamnn mana btnl, dosdoru bir kitap

olmas ve icz yn ile tek kelime gibi olduunu belirtmitir: Yce Kuran,

nazmnn icaz, hak, doru ve mucize oluu bakmndan tek bir ey olduu iin

tek bir kelimedir (etkili ve anlaml tek bir sz durumundadr)14 demektedir. Bir

baka yerde Kurann tamam tek bir sre gibidir15 diyen mfessir Kurann

btnlne, yetler ve sreler arasndaki irtibata nem vermitir. rznin en

nemli kaynaklarndan Fahreddin er-Rz (. 606/1209) de, Kurann tamam

tek bir sre, hatta tek bir yettir16 tezinden hareket ederek17 tefsirinde

Kurann inceliklerinin ounluu yetlerdeki tertiplere ve balara tevdi

14 Enm 6/115. yetinin tefsiri. rz, Kutbuddin Mahmd b. Mesd b. Muslih el-Fris, Fethul-

Mennn f Tefsril-Kurn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 112, vr. 103a. Kr. er-Rz, Fahruddn Mu-hammed (544-604), Tefsrul-Fahrir-Rz, Drul-Fikr, Beyrut 1401/1981, c. XIII, s. 168.

15 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Esad Ef., nr. 140, vr. 69a. 16 Rz, tenakuz olmamas yn ile Kuran tek bir sre (Rz, Tefsrul-Fahrir-Rz, c. XXX, s. 214),

yetlerinin birbirini dorulamas ve aklamas yn ile Kurann tamam tek bir sre hatta tek bir yet gibidir, demektedir (Rz, c. XXXII, s. 104). Rz, Kurann btnn manevi hastalklarn ilacna benzetmi, rz de ondan alnt yaparak ayn grleri paylamtr: phesiz Kurann tamam btn kt huylarn ilac gibidir (Rz, c. I, s. 270), Hz. Muhammed, maharetli bir dok-tor gibi, Kuran da terkibi ile hasta kalpleri tedavi eden ilalarn toplamndan ibarettir. Rz, c. XVII, s. 121; rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 116, vr. 75b.

17 Demirci, Muhsin, Tefsir Ehl-i Snnet, MFAV Yay., 3. bs., stanbul 2003, s. 262.

139


edilmitir18 demek sreti ile bu iin nemine dikkat ekmitir. rz de bu

konuda Rzden nemli derecede istifade etmitir.19 Dneminde yazlan tefsir-

lerin zelliini tayan ve yaad an artlarnn bir rn olan Fethul-

Mennn tefsiri, dier tefsirlerden farkllk arz eden kendine has bir takm ynle-

re sahiptir. Biz de bu meyanda makalemizde bu tefsirin ne kan ve kendine

zg ynlerini ortaya koymaya altk. Bu eserin henz baslmam hacimli bir

eser olmas ve yeterince tannmamas bizi bu eserin zgn ynlerini ortaya

koyarak tantmaya sevk etmitir.

1. Halk in, t Verme ve Zamanna Yn Verme Maksad ile

Yazlm Olmas

Kutbuddin, tefsirinin nsznde bu eserini yaz maksadn yle

aklamaktadr: Bu tefsiri yaz gayem, avamdan bunu dinleyenlere faydal

olsun, kendim iin t alp bununla amel edeyim, kabir hayatm iin azk

olsun, lmmden sonras iin salih amel olarak kalsn. Daha sonra rz, bu

meyandaki yet ve hadisleri zikrettikten sonra tefsiri yazmadaki bu amalarnn

gereklemesi, baarya ulamas, Allahn rzasna uygun olmas, Allahn ken-

disinden kabul etmesi ve bu eseri okuyana, yazana, dinleyene ve btn Ms-

lmanlara faydal olmas iin Allaha dua etmektedir.20 rz, eserini yaz

gayesini belirtirken avamdan bunu dinleyenlere faydal olsun ifadesi ve din-

leyenlere faydal olsun duas ile mrnn sonlarnda balatm olduu irat

geleneinin devam ettirilmesini istemekte, halka yn vermek, yol gstermek

18 Rz, Tefsrul-Fahrir-Rz, c. X, s. 145; ez-Zerke, Bedruddn Muhammed b. Abdillah (.

794/1392), el-Burhn f Ulmil-Kurn, Thk. Muhammed Ebul-Fadl brhm, 3. bs., Drut-Turs, Kahire, 1404/1984, c. I, s. 36; Cerraholu, smail, Tefsir Ehl-i Snnet, TDV Yay., 9. bs., Ankara 1993, s. 204.

19 rz, Fethul-Mennn, Hekimolu, nr. 119, vr. 166a; Hekimolu, nr. 123, vr. 175b; rz, bu alanda farkl mfessirlerden de alnt yapmtr. rnein Muhammed b. Sleymn el-Makdis (. 698/1298)nin et-Tahrr vet-Tahbr li Akvli Eimmetit-Tefsr f Man Kelmis-Semil-Basrinden yararlanmtr. Hekimolu, nr. 119, vr. 123a, 133a.

20 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 109, vr. 2a-b. Fethul-Mennn tefsirinin stanbul niv. Nadir Eserler Ktp. nr. A. 1766da bulunan XXXIV. cildinin ilk sayfas (2a)nn sa st kesi-ne dlen nottan 1904 tarihinde tefsirin, yazl amacna uygun olarak mtalaa edildii an-lalyor.


140

gayesi ile tefsirine derledii bu malumat kendinden sonra halka okunup an-

latlmasn talep etmektedir.

rz, tefsirinin 37. cildinde de bir vesile ile tefsiri yaz gayesine deine-

rek Tefsirlerden avamn anlayaca eyler az olsa da biz bu tefsiri insanlara

t verenlere faydal olsun diye derledik. Bu tefsir Allahn izni ile havas ve

avam iin uygundur21 demektedir. Tefsirinin banda belirttii avamdan

bunu dinleyenlere faydal olsun ifadesi ile buradaki ifadelerini birletirdii-

mizde Kutbuddinin, tefsirini daha ziyade halka t verme konumunda olan-

larn okuyup halka anlatmas iin yazd anlalmaktadr. Tefsirinin banda

avam iin yazdn ifade etmesi, sonlarna doru avamn anlayaca eylerin az

olduunu belirterek tefsirin havas ve avam iin uygun olduunu sylemesi ise

bizi, tefsirini balangta ncelikli olarak avam iin yazmaya niyetlendii, daha

sonra avam ile birlikte havassa ve zellikle t verenlere ynelik olarak

amacn deitirmi olduu kanaatine sevk etmektedir. Tefsirinin ilerleyen

ciltlerinde de bu meyanda bir takm yntem deiikliklerine gitmektedir. Bura-

da hedefini avamdan havassa doru ykseltmesinde halkn bu alandaki yeter-

sizliini tecrbe etmi olmas ve tefsir alannda kendi birikim ve kabiliyetinin

artm olmas etkili olmutur diyebiliriz.

Kutbuddin rznin tefsirini yazd dnemde slm leminin lhanl

saldrlar karsnda paralanmas, sarslmas, slm toplumunun en kk

birimlerine kadar ayrlm olmas, eitli mezhep ve mereplerin, Ehl-i Snnet

d birok akmn ortaya km olmas, itikadi, ahlk ve ameli noktadaki sap-

malar rzyi Kuran hayata mdahil klma abasna itmi ve yaad an

sorunlar erevesinde bir tefsir yazmaya yneltmi olmaldr.

rznin tefsirinde de eletirdii gibi22 yaad dnemde dini dnce-

deki yozlama ve sapmalara, ahlk alandaki bozulmalara, mmetin blnm,

21 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Esad Ef., nr. 137, vr. 85b. 22 Bk. rz, Fethul-Mennn, K (stanbul niv. Nadir Eserler Ktp.), nr. A1830, vr. 145a-b.

141


paralanm olmasna ahit olmas, onu tefsirinde t verme ve halka Ehl-i

Snnet izgisinde doru bir dnce yaps gelitirme hedefine sevk etmitir.

Kutbuddin rznin, dnemindeki gerek dhil sapmalara gerekse ha-

ric saldrlara kar sergiledii reaksiyonun bir sonucu olarak tefsirinde Ehl-i

Snneti savunduu grlmekte, bu durum da tefsirini yazmadaki gayelerinden

birinin de halk Ehl-i Snnet izgisinde birletirmek olduu kanaatine sevk

etmektedir. Zira bugn varln srdren birok dnce akm o dnemde

filizlenmiti ve youn bir iilik propagandas mevcuttu.

Nasr Hamid Eb Zeyd, Hal saldrlar ve sonrasndaki buhranl d-

nemlerde slm ulemasnn Kuran ve hadis ilimleri sahasnda eser telif etmesi-

ni, ilimleri belli bir temele oturtma abas yannda, mmetin kar karya

kald tehdide ynelik diren gsterip, medeni birikimi, dnce ve kltr

muhafaza ederek, bir bakma dn metinle ilgili eitli kltrel malzemeleri

derleme, bu malzemeyi okuyucu ve talebenin kolayca elde etmesini salamaya

ynelik uralar olarak deerlendirir.23

Nasr Hamid Eb Zeydin bu tespiti rznin, tefsirini yaz gayesi ile de

rtmektedir. yle ki, slm kltr mirasn yakp ykan lhanllarla ayn

asrda yaayarak ktphanelerin yaklmasna ahid olan rznin, tefsirini

yazma gayelerinden birinin de elde bulunan tefsir ve dier alanlardaki malze-

meyi bir araya derleyip toparlama, bu ekilde slm kltr mirasn benzer

tehditler karsnda korumak olduu anlalmaktadr. stifade ettii kaynaklarn

alanlarnn temel eserleri olmas, kendisinin de ifade ettii gibi fazlaca katkda

bulunmakszn derleme usl ile tefsirini yazm olmas ve o dnemde yazlan

tefsirlerin kaynak sknts ekmelerine ramen kendisinin ok sayda kaynak-

tan istifade etmi olmas da bu kany glendirmektedir. Bunun yannda

rznin derledii malzemeyi derli toplu halde muhataplara ulatrma gayesi-

23 Eb Zeyd, Nasr Hamid, lahi Hitabn Tabiat -Metin Anlaymz ve Kuran limleri zerine-, ev.

Mehmet Emin Maal, Kitbiyt Yay., 2. bs., Ankara 2006, s. 32.


142

ni gtt de kendi ifadelerinden anlalmaktadr. Bylece okuyucuya, t

vericiye ve dinleyiciye bu malzemeyi kolayca elde etme imkn salamtr.

Bunlara ilaveten o dnemde ulema arasnda tefsir yazma gelenei olu-

mutu. Rz (. 606/1209)nin at bu r, kendinden sonraki tefsircilere tesir

etmi, artk slm ilimlerin birounda eserler yazanlarn tefsir alannda da

almalar grlmee balamtr.24 rznin tefsirini yazmasnda dneminde-

ki bu gelenein rolnn olduu da sylenebilir.

Netice itibari ile rznin tefsirini yazmasnda birok etkenin rol oy-

nam olmas mmkn olmakla beraber asl ama son zamanlarnda balatm

olduu irad geleneinin devam ettirilmesini salamak ve bu meyanda t

verme konumunda olanlara hazr malzeme sunmaktr diyebiliriz.

2. Derleme Bir Tefsir Olmas

nsznde mellif, tefsir yazarken izledii yntemini u ekilde

aklamaktadr: Bu kitab kendim ve Allahn diledii kullar iin tefsir kitap-

larndan ve telif edilmi ilgili eserlerden seerek yazdm. Sz uzatmaktan

kanmak iin grleri nakletmenin ve grler arasnda tercihte bulunmann

dnda herhangi bir tasarrufta bulunmadm. Rivyetlerde isnad zincirini terk

ettim, kraat vecihleri ve illetleri, kelimenin etimolojisi ve sarf bilgisiyle irb

ynleri konusunda ancak ihtiya duyduum noktalarda biraz bilgi verdim.

Kelimenin manasna, yetin tefsiri yannda sebeb-i nzulne ve limlerin yetin

teviline ynelik ihtilaflarna, yetle ilgili fkh hkmlerle hadis-i eriflere ve

selefe ait uygun den hikyelere yer vermekle yetindim.25 Mfessir, tefsirinin

yntemi ile ilgili olarak belirttii bu kurallara uygun olarak tefsirini ok sayda

kaynaktan derleyerek yazmtr.

24 Cerraholu, smail, Tefsir Tarihi, Fecr Yay., Ankara 1996, c. II, s. 183. 25 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 109, vr. 2a. Daha nce de zikrettiimiz gibi rz,

ayn meyanda, Tefsirlerden avamn anlayaca eyler az olsa da biz bu tefsiri insanlara t ve-renlere faydal olsun diye derledik demekte idi. rznin tefsirini derleme usl ile yazmas da-ha ziyade onun tefsir anlay ve metodu ile ilgili olup, tefsirde yetersizliini gstermez. Zira rz, Kef Dmekte bir medresede okutmu ve ona haiye yazmtr.

143


nsznde belirtmese de rz, tefsirinin ilerleyen ciltlerinde tasarrufu-

nu biraz daha artrmtr. Zaman zaman serd edilen grler arasnda tercihte

bulunmas yannda, alntlarnda anlalmay kolaylatracak ifade deiiklikle-

rine gitmesi, benimsemedii ifadeleri almamas veya deitirmesi, yetlerle

ilgili birok meseleyi soru-cevap yntemi ile akla kavuturmaya almas,

yetleri tefsir ederken ilk nce yani diyerek yetin tamamnn veya bir bl-

mnn ifade ettii manay dile getirmesi gibi noktalarda az da olsa kendi ifade-

lerini ve grlerini tefsirine katmtr. Mfessir, genel olarak baka tefsirlere ve

eserlere dayansa da onlardan ald malzeme kendi seimidir ve onun dnce

yapsn yanstmaktadr.

rz, eserini birok tefsirden yararlanarak yazm olmas ile yetlerin

anlalmas ve verdii mesajlar konusunda mfessirlerden birinin eksik brakp

dierinin tamamlad veya daha etkili ve tutarl yapm olduu yorumlar

derleyerek eserine almtr. Onun tefsiri bu yn ile Kuran anlama konusun-

da doyurucu bilgileri bir arada bulmay kolaylatrmtr.

Bylece tefsirini derleme usl ile yazan mfessir kelm meselelerde

daha ziyade kendisi gibi Er mezhebinden olan Fahreddn Rznin tefsirin-

den yararlanmtr.26 Ahkm yetlerinin tefsirinde ise Kurtub (. 671/1273)ye

dayanan rz, baz konu balklar27 ve ilave bilgiler hari tefsirinin mukaddi-

mesini isim vermeden genel olarak Kurtubnin tefsirinden almtr. O kadar ki

tefsirini yaz gayesini belirttii cmlelerden bir ksm da Kurtubye aittir.28

Tefsirin eitli yerlerindeki alntlarnda bunun aklamas ilerde gelecek,29

26 rnein bk. rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Esad Ef., nr. 114, vr. 103a; Hekimolu, nr. 112, vr.

94b. 27 rnein ilave olarak Mekk ve Meden sreleri belirtmi (Hekimolu, nr. 109, vr. 20a-b), tefsir ve

tevilin manasn aklamtr (Hekimolu, nr. 109, vr. 25a). 28 Kr. Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 109, vr. 2a; Kurtub, Eb Abdillh Muhammed b.

Ahmed b. Eb Bekr (. 671), el-Cmiu li Ahkmil-Kurn vel-Mubeyyin lem Tedammeneh mines-Snneti ve yil-Furkn, Thk. Abdullh b. Abdulmuhsin et-Trk, Messesetr-Risle, Beyrut 1427/2006, c.I, s.8.

29 Kr. rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 109, vr. 7b, 13a; Kurtub, el-Cmiu li Ahkmil-Kurn, c. I, s. 37, 68.


144

bunun aklamas falanca srede geti30 eklindeki ifadeleri dahi ondan ald

grlmektedir. Bu da fkh konular ondan almada ne kadar srarl ve ona ne

kadar baml olduunu gstermektedir. Ancak alntlarnda zaman zaman

anlamay kolaylatracak ifade deiikliklerine gitmi ve Mlik mezhebinden

olan Kurtubnin kle ulemun vs. ifadelerini karmtr.31

rz, tefsirinin birok yerinde Kurtubnin ve bir takm mfessirlerin is-

tifade ettii kaynaklar ve gr aktard ulemay aynen onlardan ald iin

kendisi o kaynaklardan veya ulemadan yararlanyormu gibi sanlmaktadr.32

Kurtub, tefsirinin mukaddimesinde Kuran srelerinin fazileti

hakknda uydurulan hadisler konusunda uyar bab eklinde balk atp birok

kimsenin eitli maksatlarla Kuran srelerinin faziletine dair hadis uydurma

gnah ilediini belirterek bunlardan rnekler vermektedir.33 Tefsirinin mu-

kaddimesini genel itibari ile Kurtubden almasna karn rz, bu baln da

yer ald son iki konu baln almam ve tefsirinde srelerin fazileti ile ilgili

rivyetlere yer vermitir.34 rz, bu tavr ile Kurtubden bu noktada farkl

dndn ve Kuran ve Hadis anlaynda da farkllklar olduunu sergi-

lemitir. Bunun yannda bu hadisleri uydurulu maksadna uygun olarak kul-

30 Kr. rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 110, vr. 141b; Kurtub, el-Cmiu li Ahkmil-

Kurn, c. VI, s. 133 (Ns 4/12). rz, Hekimolu, nr. 109, vr. 138b; Kurtub, c. I, s. 190 (Bakara 2/71).

31 rnein kr. rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 109, vr. 9b; Kurtub, c. I, s. 46. rz, bazen de Kurtubden yapt alntlarnn arasna hadisler ilave etmitir. Kr. rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 115, vr. 30a-31a; Kurtub, c. X, s. 217-218.

32 Kr. rz, Fethul-Mennn, Ktp., nr. A1830, vr. 150a-151b; Kurtub, c. IV, s. 253-257. Hekimolu, nr. 111, vr. 206b; Kurtub, c. VI, s. 359. Kurtubnin kendisi gibi Mlik mezhebinden olan bnl-Arab (. 543/1148)den aktard grleri rz de Kurtubnin ismini belirtmeden bnl-Arabnin ismini zikrederek aynen aktarmtr. rnein bk. Hekimolu, nr. 110, vr. 164b; Kurtub, c. VI, s. 220; Hekimolu, nr. 116, vr. 64b; Kurtub, c. X, s. 494.

33 Kurtub, el-Cmiu li Ahkmil-Kurn, c. I, s. 122-125; Eb sme Nuh b. Eb Meryeme Kuran srelerinin fazileti konusunda sre sre krime yolu ile bn Abbastan nasl rivyet ettii soruldu-unda o, insanlarn Kurandan yz evirip, Eb Hanfenin fkh ve Muhammed b. shkn me-gazisi ile megul olduklarn grdm ve iyi niyetle bu hadisleri uydurdum, demitir. Kurtub, c. I, s. 124; Zerke, el-Burhn, c. I, s. 432; es-Suyt, Celluddn Abdurrahmn ibn Eb Bekr (911/1505), el-tkn f UImil-Kurn, Drul-Fikr, Beyrut 1416/1996, c. II, s. 415.

34 rz, bu meyanda zellikle Salebnin bey b. Kabdan naklettii ok sayda rivyetleri ak-tarmtr. rnein bk. Hekimolu, nr. 110, vr. 111a; Hekimolu, nr. 126, vr. 163b; Esad Ef., nr. 138, vr. 122a, 133a, 147a; Esad Ef., nr. 140, vr. 17b, 31b, 50b, 104a, 111b, 120b, 125a, 128a, 137b, 144a.

145


lanarak bunlar vesilesi ile Kurandan uzaklap eitli frkalara blnm olan

halk yeniden Kurana dndrmeyi arzulad anlalmaktadr.

Kutbuddin rz, genellikle grleri sahiplerine irca etmekle beraber

zaman zaman, zellikle tefsirinin ilk ciltlerinde kaynaklar zikretmedii grl-

mektedir. lerleyen ciltlerde ve eserinin sonlarna doru ise bu konuda daha

titiz davranmaktadr. Bunun nedeni tefsirini yazmaya balarken halk iin yaz-

ma niyetinde olmas ve sonra ise hem havass hem de avam dikkate almasdr,

diyebiliriz.

yetlerin tefsiri hakknda ok sayda gr aktaran rz, tefsirinin orta-

larndan itibaren gr aktardktan sonra inteh35 ifadesini kullanarak gr-

n veya alntnn orada bittiini dile getirmektedir. Yine tefsirinin ortalarndan

itibaren bir yet hakknda daha fazla sayda mfessirin grlerini pe pee

sralamakta36 ve gr bittii noktada mfessirin adna izafeten inteh

kelmu,37 inteh lafzu,38 vb. ifadeleri kullanmaktadr.

rznin tefsirinin derleme olma zelliini yetleri para para

aklarken yetin ilgili ifadesine yani diyerek getirdii aklamalarnda da

grmekteyiz. Mfessirin, bu durumda ksmen kendi katklar olmakla beraber

35 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 112, vr. 190b; Hekimolu, nr. 119, vr. 56a, b, 57a,

58a, b, 69a, 70a, b, 77a, 78a, 115a, b, 128a, b, 129b, 131b, 132b, 154a, 162b, 169a; Hekimolu, nr. 120, vr. 44b, 45a, b; Hekimolu, nr. 123, vr. 157b, 158a; zellikle 20. ciltten itibaren bu ifadeyi ska kul-lanr.

36 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Esad Ef., nr. 132, vr. 17b, 18a, 24a, 27a, 32a, 33b, 35b, 68b; Heki-molu, nr. 125, vr. 168b; Esad Ef., nr. 138, vr. 144a-b; Esad Ef., nr. 140, vr. 4a, 131a.

37 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 119, vr. 55b (inteha kelamut-Tahrr), 62a, 65b (inteha kelmul-Kurtub), 130b (Kurtub), 165b (inteh kelamul-mam Fahreddn er-Rz) 166b (Rz); Hekimolu, nr. 120, vr. 5b (Kev), 24b (Slem), 49b (Rz), 149a (Nesef), 158a (Kurtub); Esad Ef., nr. 132, vr. 32a (Rz), 33a (Rz), 34a (Zamaher), 35b (Rz), 66b (Slem); Hekimolu, nr. 125, vr. 22a (Mezhib); Hekimolu, nr. 126, vr. 260b (Zhid).

38 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 123, vr. 113b (Kurtub), 130b-131a (Rz), 133b (Kurtub), 137a (Kurtub), 148a (Nesef), 154b (kurtub), 156a (Rz); Esad Ef., nr. 132, vr. 32a (Rz), 35b (Kurtub), 36a (Bagav); Hekimolu, nr. 126, vr. 162b (Kurtubi), 261a (Kurtubi), 269b (Kurtubi).


146

genellikle isim vermeden belli bal tefsirlerden istifade etmitir.39 Bazen de

eitli mfessirlerin ifadelerini birletirerek aklama getirmitir.40

Neticede rznin, gerek yetlerin tefsirinde gerekse tefsir d konular-

da eserini derleyerek yazd grlmektedir. rz, tefsirinde genellikle hangi

mfessir hangi ynde daha iyi ise o alann bilgisini ondan almtr. Bu yntemi-

ni fasl balklar ile yer verdii tefsir d konularda da uygulam, ilgili konu-

nun uzmanlarndan alntlar yapmtr. Bu durum da tefsirinde yetin an-

lalmasn salayacak nemli bilgileri veya bir ekilde tefsirle irtibatn kurdu-

u ilave bilgileri bir arada bulma imkn salayarak tefsirine nem ka-

zandrmtr.

Eserlerinin nemli bir ksm erh olan ve derlemeci bir bak asna sahip

olan rz, astronomi alannda yazd Nihyetl-drk f Diryetil-Eflki tam

manasyla astronomi eseri olmayp bilakis bu almasnda kozmoloji, coraf-

ya, jeodezi, meteoroloji, mekanik bilimi ve optik meseleleri dzenli bir ekilde

ele almaktadr.41 Drrett-Tc li rretid-Dbc adl enmzecul-ulm (ilimler

ansiklopedisi) olarak mehur olan,42 ok geni bir felsef ansiklopedi niteliin-

de be blmden (cmle) oluan Farsa eserinin byk bir ksmn da ken-

di alanlarndaki klasik eserleri tercme ederek telif etmitir.43 rz, bu

39 rnein kr. (Tevbe 9/13) Esad Ef., nr. 118, vr. 148b; el-Bagav, Eb Muhammed el-Huseyn Mesd

(. 516), Melimut-Tenzl, Thk. ve Tahric: Muhammed Abdullh en-Nemr vd., Dru Tayyibe, Riyd 1409, c. IV, s. 18. Nesefden yararland 37. ciltte bu tr ifadeleri de isim vermeden ondan almtr (rnein bk. Esad Ef., nr. 137, vr. 103a, 123b). Ancak 13. ciltte ounlukla Rzden istifade etmi olmasna karn bu tr ifadeleri ondan almaz (rnein kr. rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 116, vr. 175a-b; Rz, Tefsrul-Fahrir-Rz, c. XVIII, s. 19-20).

40 rnein Kamer Sresinin 5. yetini isim vermeden iki mfessirin ifadesini birletirerek, kendi ifadesini de ilave ederek aklamtr. Kr. rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 126, vr. 239a; el-Bagav, Melimut-Tenzl, c. VII, s. 427; bn Atyye el-Endels, el-Kd Eb Muhammed Abdulhak b. Glib (. 536), el-Muharrarul-Vecz f Tefsril-Kitbil-Azz, Thk. Abdusselm Ab-dufi Muhammed, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1422/2001, c. V, s. 212.

41 Krackovskij, Ignatij Julianovic (1370/1951), Istora Arabskoi Geograpicheskoi Literatury, Trhl-Edebil-Curfiyyil-Arab, Arapaya ev. Selahaddin Osman Haim, Cmiatd-Dvelil-Arab, Moskova 1957, c. I, s. 116.

42 Ktib eleb, Hc Halfe Mustaf b. Abdullh, (. 1067/1657), Kefz-Zunn an Esmil-Ktbi vel-Fnn, Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut, ts, c. I, s. 738; Badatl smail Paa (. 1338/1920), Hediyyetl-rifn Esml-Mellifn ve srul-Musannifn, stanbul 1955, c. II, s. 407.

43 Drrett-Tc Kitabnn 1. cildini nereden Seyyid Muhammed Mikt, rznin byk lde erken dnem eserlerinin balca blmlerini aynen Farsaya evirdiini belirtmitir. Mikat, Kut-

147


eserlerinde uygulad benzer bir yntemi tefsirinde de takip ederek kendi

alanlarnda nemli birok eserden derleyerek tefsirini yazmtr. Tefsir d

din alanlara geni yer ayrmas ile tefsiri, bir yn ile din ilimler ansiklo-

pedisini andrmtr.

3. Tefsir D Konulara Geni Yer Ayrmas

rz, tefsirinde fasl bal altnda bilhassa itikad, amel, ahlk, ta-

savvuf ve tarih konular zerinde durarak yer yer geni izahlar yapm, ilgili

yet, hadis ve haberleri nakletmitir. Mfessirin ele ald tefsir d konular

genellikle t verici mahiyettedir ve zamannn ihtiyalar ile ilgilidir. Bir r-

nek verecek olursak Gazzlnin hysndan Kitbu dbil-kesb vel-me

(Kazan ve geim adab kitab)nn44 tamamn be fasl balnda alan rz,

baka bir ciltte de faslun f ehdsin veradet fit-terbi fil-adl ven-nehyi

aniz-zulmi vel-cevri vem yecibu alel-hkkm45 bal altnda ynetim ve

yargdaki zulmden kanmann gereklilii ile ilgili hadislere yer vermitir.

Konularn ierii ve anlatlanlar dikkate alndnda rznin, bir mddet

kadlk yapm olmas ve halkn sorunlar ile birebir ilgilenmi olmasnn tecr-

besi ve sorumluluu ile yaad dnemin problemlerini zmek; tccarn mu-

amelelerindeki aksaklklarn gidermek, ynetimdeki zulm nlemek iin bu

konular genie ele alm olduu anlalyor. rz, genie ele ald konular

genellikle fehz m teyessera len minel-kelmi al kavlih tel (yeti

hakknda kolaymza gelen szler bunlardr)46 vb. ifadelerle bitirmitir.

buddinin eitiminin yararland bu kitaplarn kaynaklarn kapsamadn da tartmaktadr. Bk. Pourjavady, Reza-Schmdtke, Sabne, Qutb al-Din al-Shirazis (634/1236-710/1311) Durrat al-Taj and its Sources (Studies on Qutb al-Din al-Shirazi I), Journal Asiatique 292.1-2 (2004), Paris, s. 313 vd.

44 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 112, vr. 160a-179a; Gazzl, hy, c. I, s. 754-786, c. II, s. 787-801.

45 rz, Fethul-Mennn, Hekimolu, nr. 111, vr. 227a-229a; rz, devamndaki yetin tefsirinde zlim hkmdara itaatin snrn ele almtr. Hekimolu, nr. 111, vr. 229a-231a.

46 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 113, vr. 219b, 338a; Hekimolu, nr. 115, vr. 26a; Hekimolu, nr. 116, vr. 61b, 118b; Hekimolu, nr. 117, vr. 14b; Esad Ef., nr. 132, vr. 128a. Mfessir, bu gibi ifadeleri kullanrken de daha ziyade konular bir kaynaktan olduu gibi ald grlmek-tedir.


148

Tefsirinde fasl balklar altnda drt halifeye ve sahabeye geni yer

ayran rz, zellikle son derece sayg ve sevgi besledii Hz. Eb Bekri anlat-

maya yaklak bir cilt ayrm47 ve tefsirinin eitli ksmlarnda da ona yer ver-

mitir.48 lgili yetlerde onun faziletinden bahsetmi,49 Peygamberden sonra en

faziletli kiinin o olduunu ve halifeliin de onun hakk olduunu savunmu-

tur.50 Hz. Aliden stn olduunu delillerle gstermeye almtr.51 Bylece

mfessir, tefsirinde rivyet malzemesine geni bir yer ayrp Kuran Kuran ile,

Hz. Peygamberin snneti ile, sahabe ve tabiinden gelen rivyetlerle aklarken

Kurann doru bir ekilde anlalmasn gaye edindii gibi, ilgili yetlerin

Peygamberle ve Sahabe ile anlam ilikisini kurup ilave bilgiler vererek Pey-

gamberi ve Sahabeyi tantmaya ve sevdirmeye alm ve bu balamda Ehl-i

Snnetin dnce yapsn yanstmtr.

rznin geni yer ayrd dier bir konu da hac ibadetidir. Tefsirinin

22 ve 23. ciltlerin tamamna yaknnda52 eitli fasllarda hac konusu ele alnm,

hac menasiki ayrntlar ile ilenmitir. Bu ciltlerdeki hacla ilgili konularn bir-

ounun sonradan tefsirine derc edildii anlalmakla beraber, rznin dier

srelerdeki hacla ilgili yetlerin tefsirine de ayrntl yer verdii grlmekte-

dir.53 Mfessirin ele ald dikkat ekici bir konu da duadr. Hayatn her alan ile

ilgili olarak hangi duann ne zaman, nerede, ka defa okunacana dair bir

47 Tefsirinin 35. cildi byk oranda Hz. Eb Bekr hakkndadr. Sl. Ktp. Hekimolu, nr. 126; Esad

Ef., nr. 135; stanbul niv. Nadir Eserler Ktp. nr. A. 1766. 48 rnein bk. rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 115, vr. 26b-31a. rz, sahabenin

tamamn saygya layk grmekte ve ilgili yet ve hadisleri hepsine hamletmektedir. 49 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 110, vr. 44a; Hekimolu, nr. 115, vr. 15b-16a, 26b-

31a; Hekimolu, nr. 123, vr. 108b-112b. 50 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 115, vr. 26b-31a. Ebu Bekir es-Sddkn btn

sahabeden stn olduunu kitap, snnet ve limlerin grleri kesin olarak ifade ediyor ve kalp-lerin de buna inanmas gerekiyor Ebu Bekir es-Sddktan sonra merul-Frk, merden sonra da Osman (r.a.) gelir. (Hekimolu, nr. 115, vr.31a). rz bu ifadeleri Kurtubden almtr (Kr. Kurtub, c.X, s.217-218).

51 Bk. Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 123, vr. 108b-109a; Esad Efendi, nr. 118, vr. 134b-135a.

52 rz, Fethul-Mennn, Hekimolu, nr. 122, 123; Esad Efendi, nr. 127, 128. 53 rz, Fethul-Mennn, Ktp., nr. A1830, vr. 2a-13a; Esad Ef., nr. 114, vr. 144a-166a. Mfessir,

tefsirinde hac yerlerindeki bir takm olumsuzluklara ve hurafelere dikkat ekmekte ve nerilerde bulunmaktadr. Ktp., nr. A1830, vr. 11a-b; Hekimolu, nr. 121, vr. 311a, 312a.

149


takm hadislerden de istifade ile ve Hz. Peygamberin yapt dualar da aktara-

rak bu konuyu on be varakta ele almtr.54

Mfessir, o dnemde halkn ihtiya duyduu, gnmzde de dindar

halkn ilgisini eken trden din kitaplar kapsayacak ekilde konulara; hadis,

fkh/ilmihal bilgisi, tarih, siyer, sahabenin hayat, hac mensiki, tasavvuf, dua,

hikye ve menkbelere tefsirinde eitli balklarda yer vermitir. Bu yn ile

tefsiri bir tefsirden ziyade halkn bavuraca dini bir ansiklopediyi veya ilimler

mecmuasn andrmtr. rz, bu ekilde halkn ilgisini eken konulara tefsi-

rinde geni yer vermekle tefsiri halka tam ve bylece Kuran anlamadan

dua ve hatim kitab olarak okuyan ve eitli din gruplara ayrlan halkn,

Kuran anlamasna katk salayarak ok nemli bir hizmet gerekletirmitir.

yetleri tefsir etmedeki metodunu ve fasl bal altnda konular nasl

ilediini kendi ifadelerinden verecek olursak fasl bal ile ele ald bir konu-

nun sonunda unlar sylemektedir: Bizim urumuzda cihad edenleri elbette kendi

yollarmza eritireceiz.55 yetinin mana hakikatlerini, faydalarn, srlarn, bu

yet hakknda mfessirlerin grlerini ve bunlara ilaveten hadisleri, rivyetle-

ri, salihlerin hikyelerini ve derin dnen kiiye yetecek kadar malumat ver-

dik. Allahtan bizi ve sizi rzas urunda cihad edenlerden klmasn dilerim.56

Mfessir, bazen yetin anlalmas iin nemli olan konular ele almakla

beraber ounlukla bir tefsir iin detay saylabilecek gereksiz konulara yer ver-

mitir.57 yetlerle bir irtibatn kurarak ele ald konularla ilgili eitli kaynak-

lardan malumatlar aktarmtr. Bylece rz, yetin ierdii konudan hareketle

54 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Esad Ef., nr. 134, vr. 20a-33b. 55 Ankebt 29/69. 56 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Esad Ef., nr. 132, vr. 160a. 57 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 109, vr. 70b-71b, 88b-91a (ylan, cin), 74a-b, 75a-

b, 95a-b, 97a-99a, 100b-108b; Ktp., nr. A1830, vr. 131a-132a (tn hastal); Hekimolu, nr. 112, vr. 27a-34a; Hekimolu, nr. 113, vr. 206a-219b, 231a-233b, 272b-274b (Musann asasnn nitelii hakknda fasl), 283a-290b (hayvanlarn mahiyeti), 307b-338a; Hekimolu, nr. 115, vr. 16a-26a (hic-ret), 27a-31a, 52b-69b; 139b-144a, 147b-152a, 161a-180b (Hz. Peygamberin atalar, kabilesi, isim ve sfatlar, doumu, mucizeleri vs); Hekimolu, nr. 116, vr. 23b-46b (dnyann mahiyeti, dnyay zem), 48a-61a, 93b-96a, 105a-118a (insann yaps, gkler, yeryz ve iindekiler); Hekimolu, nr.117, vr. 3a-14b, 120b-134b.


150

yetin kapsam dna km ve zellikle de eitli fkh hkmlere bu ekilde

giri yapmtr.58 rnein yaad dnemin bir gerei olarak tefsirinde hayvan-

lar hakknda fazlaca bilgi veren rz,59 Atlar, katrlar ve eekleri binmeniz ve

zinet olsun diye (yaratt). Allah u anda bilemeyeceiniz daha nice (nakil vastalar)

yaratr eklinde mealini sunduumuz Nahl sresi 8. yetini tefsir ederken at ve

eein mahiyeti, atn yaratl ve nemi hakknda eitli gr ve rivyetlere

yer vererek Takyuddin Subknin, atn demden iki gn nce yaratld ek-

lindeki grn aktarm, fasl balnda ehli ve yabani eek eti yenir mi, ko-

nusunu ele alm ve katra binenlerden biri de Ebu Hanife diyerek onu an-

latm, daha sonra sz mridlerinin Hallac lmnden sonra ryalarnda

katr zerinde grmelerine getirerek Hallactan bahs etmitir. Bu ekilde konu-

dan konuya geerek tefsirinin hacmini geniletmitir.60 Konu dna kt du-

rumlarda da genellikle recan ilet-tefsr61 (tefsire geri dndk) diyerek yeni-

den tefsire dnmtr.

rznin tefsir dna kayarak farkl konulara geni yer vermesinin se-

bepleri irdelendiinde bunun birinci sebebinin tefsirini yaz gayesinde yatt

grlmektedir. Kendinden sonra bunu dinleyenlere faydal olmas, kendisi iin

t, kabir hayat iin azk ve lmnden sonras iin salih amel olmas gibi

istekleri ile tefsir d yazd konular rtmekte, daha ziyade t verici, ta-

savvuf konulara ve yaad dnemdeki halkn ihtiyalarna, ilgi alanlarna

arlk vermektedir. eitli alanlardaki yetlerden t verici yorumlar

karmaktadr. Fasl bal altnda ele ald konularn tamamna yakn t

58 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 109, vr. 83a-84b, 164b-167b, 169a-170b, 173a-174a;

Talut kssasndan fkh konulara gei yapm. Ktp., nr. A1830, vr. 143b-144a. Ayrca bk. Heki-molu, nr. 109, vr. 88b-91a; Hekimolu, nr. 112, vr. 191a-b.

59 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 111, vr. 352a-356b; Hekimolu, nr. 113, vr. 283a-290b; zellikle Chz (. 255/869)n Kitbul-Hayevn adl eserinden alnt yapar. Hekimolu, nr. 117, vr. 134a, 145b; Hekimolu, nr. 123, vr. 33b; Esad Ef., nr. 132, vr. 104b; Hekimolu, nr. 126, vr.240a

60 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 117, vr. 120b-134b; Enfl Sresi 60. yetindeki ve min ribtl-hayli (cihad iin balanp beslenen atlar) ifadesini aklarken de atlar hakknda sekiz balkta geni bilgi vermi ve konu ile ilgili fkh hkmlere deinmitir. Esad Ef., nr. 118, vr. 78b-117a.

61 Hekimolu, nr. 109, vr. 74b, 84b, 91a, 99a, 127b, 174a; Ktp., nr. A1830, vr. 39b, 54a, 93b, 140b; Hekimolu, nr. 115, vr. 6b, 90b, 180b; Hekimolu, nr. 123, vr. 28a, 32a, 55a, 196b.

151


verici tarzda olduu gibi, yetlerin tefsirinde sklkla, ok sayda hadisi pe pee

sralarken de genellikle t verici konulardaki hadislere yer verir. Bunun

yannda hikye ve menkbelerde de meviza n plandadr. rznin tefsir d

konulara arlk vermesinin dier sebebi, VI. (XII.) yzyln ortalarna doru

Kuran ilimlerinin hemen her alannda eserler telif edilerek tefsirin ilm zirveye

ve doygunlua ulam olmasdr,62 diyebiliriz.

4. Tekrarlara yer vermesi

rznin nemsedii konular tefsirinde birden fazla yerde tekrarlad

grlmektedir. Genellikle fasl bal altndaki konularda tekrara kat gibi,

bazen de ayn konudaki yetlerin tefsirinde verdii bilgileri veya rnekleri

tekrarlamaktadr. Fasl balklarnda genellikle Gazzlnin hysndaki konular

tekrarlad grlmektedir. rnein yaad dnemin dnce yapsnn,

olumsuz artlarnn bir yansmas ve dnyadan soyutlanmay telkin eden rk

dncenin bir temsilcisi olarak yeri geldike dnyann zemmine yer veren

rz, Gazzlnin hysndan ald Kitbu zemmid-dny (Dnyann

zemmi kitab)nn63 faslun f beyni sfetid-dny bil-emsile,64 faslun f

beyn-i hakkatid-dny ve mhiyetih f hakkil-abd65 eklindeki alt

balklarn drt kez, faslun f beyni mhiyetid-dny f nefsih ve i-

tilih66 baln da kez tekrarlamtr. Drt kez tekrarlad dier konu-

lar da Kitbu zemmil-kibr vel-ucb67 ile Kitbul-havf ver-rec (Korku ve

62 Bk. Cerraholu, Tefsir Ehl-i Snnet, s. 292; Ata, Mehmet Mahfuz, Kev ve Kuran Yorumlama

Yntemi, Emre Matbaaclk, stanbul 2002, s. 32. 63 Kr. Hekimolu, nr. 112, vr. 27a-34a; Hekimolu, nr. 116, vr. 23b-46b; Hekimolu, nr. 118, vr. 186a-

199b; Esad Ef., nr. 132, vr. 55a-62b; Esad Ef., nr. 137, vr. 62b-84b; Gazzl, hy, c. III, s. 1704-1751. 64 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 116, vr. 33a-36a; Hekimolu, nr. 118, vr. 186a-

189b; Esad Ef., nr. 132, vr. 55a-58b; Esad Ef., nr. 137, vr. 72a-76a; Gazzl, hy, c. III, s. 1725-1733. 65 Hekimolu, nr. 116, vr. 36a-40b; Hekimolu, nr. 118, vr. 189b-193b; Esad Ef., nr. 132, vr. 58b-62b;

Esad Ef., nr. 137, vr. 76a-79b; Gazzl, hy, c. III, s. 1733-1742. 66 Hekimolu, nr. 116, vr. 40b-46b; Hekimolu, nr. 118, vr. 193b-199b; Esad Ef., nr. 137, vr. 79b-84b;

Gazzl, hy, c. III, s. 1742-1752. 67 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 113, vr. 307b-338a; Hekimolu, nr. 117, vr. 92b-

105a; Hekimolu, nr. 118, vr. 53b-65a; Esad Ef., nr. 131, vr. 116a-133a; Gazzl, hy, c. III, s. 1932-2004.


152

mit kitab)nn alt balklarndan biroudur.68 Bunun yannda hydan ald,

ilmin afatn ve dnya limleri ile hiret limleri arasndaki 12 fark anlatan

faslun f ftil-ilm ve beyni almti ulemil-hirati ve ulemis-s69

konusunu tefsirinde yerde tekrarlad grlmektedir. Bunun dnda

Kitbu esrriz-zekt (Zektn srlar kitab),70 Kitbu tertlil-evrd ve tefsli

ihyil-leyli,71 Kitbu dbi tilvetil-Kurn72 ve Kitbus-sabr ve-kr73 konu-

larn da kez tekrarlamtr.

Benzer ekilde rznin, hydan tekrarlad Kitap ve Bab balklarn

yle zikredebiliriz: Kitbul-ilm: Fadletul-ilm vet-taallm vet-talm,74 el-

mnzara,75 Kitbu zemmil-gadab,76 Kitbu zemmil-ch ver-riy,77 Kitbut-

tevbe,78 Kitbun-niyyet vel-ihls ves-sdk: el-ihls ve fadletih ve hakkatih

ve deractih,79 Kitbul-fakr vez-zhd,80 Kitbut-tevhd vet-tevekkl.81

68 Hekimolu, nr. 113, vr. 355b-358a; Hekimolu, nr. 117, vr. 167a/187a-169b/189b; Hekimolu, nr.

123, vr. 43b-55a; Hekimolu, nr. 125, vr. 11a-13a; Esad Ef., nr. 138, vr. 31a-37b; hy, c. IV, s. 2331-2388.

69 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 114, vr. 390a-403b; Hekimolu, nr. 125, vr. 78b-95b; Esad Ef., nr. 137, vr. 107b-122a; Gazzali, hy, c. I, s. 98-140. Kitbul-lmin altnc bab.

70 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 115, vr. 52b-69b; Esad Ef., 137, vr. 52a-55b; Esad Ef., nr. 140, vr. 85a-90b; Gazzali, hy, c. I, s. 379-417.

71 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 126, vr. 184a-189a; Esad Ef., nr. 131, vr.135a-148b; Esad Ef., nr. 138, vr. 159a-166a; Gazzali, hy, c. I, s. 613-646.

72 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 111, vr. 249a-252b; Esad Ef., nr. 132, vr. 110a-119a; Esad Ef., nr. 138, vr. 150a-157b; Gazzali, hy, c. I, s. 499-522.

73 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 110, vr. 102a-107b; Hekimolu, nr. 113, vr. 293a-296b; Hekimolu, nr. 122, vr. 437b-440b; Gazzl, hy, c. III, s. 2169-2193.

74 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 125, vr. 76a-78b; Esad Ef., nr. 137, vr. 104b-107b; Gazzali, hy, c. I, s. 8-24; farkl balklarda ayn eyleri anlatm.

75 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 117, vr. 235a-240a; Hekimolu, nr. 118, vr. 213b-215b; Gazzali, hy, c. I, s. 70-81.

76 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 113, vr. 343b-351b; Esad Ef., nr. 134, vr. 137b-145a; Gazzl, hy, c. III, s. 1637-1657.

77 Esad Efendi, nr. 118, vr. 13b-49a; Hekimolu, nr. 118, vr. 268b-275b; Gazzl, hy, c. III, s. 1859-1929.

78 Hekimolu, nr. 113, vr. 353b-355a; Esad Ef., nr. 134, vr. 91a-132a. Gazzl, hy, c. III, s. 2073-2166; Esad Ef., nr. 134te Tevbe kitabn, Hekimolu, nr. 113te ise fasl f kablit-tevbe ksmn alm.

79 Hekimolu, nr. 117, vr. 67a-72a; Hekimolu, nr. 125, vr. 60b-64b; Esad Ef., nr. 140, vr. 76b-79b (balk farkl, ierik ayn); Gazzl, hy, c. IV, s. 2708-2725.

80 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 114, vr. 536b-554b; Hekimolu, nr. 118, vr. 135a-147a; Gazzl, hy, c. IV, s. 2436-2480. Zhd kitabn tekrarlam.

81 Esad Ef., nr. 131, vr. 95b-103a; Esad Ef., nr. 138, vr. 55b-58b; Gazzl, hy, c. IV, s. 2511-2531.

153


rznin, tefsirinin kaynaklarndan biri olan Kad yd (. 544/1149)n

e-f adl eserinden de sr ve Mirc olay ile ilgili eitli balklar sr ve

Necm Srelerindeki ilgili yetlerin tefsirinde tekrarlad grlmektedir.82

Mfessirin belli konudaki hadisleri de birden fazla yerde tekrarlad

grlmektedir. rnein faslun fil-ehdsillet veradet f birril-vlideyn,83

bal altnda anne babaya iyilikle ilgili hadisleri yerde tekrarlamtr. Bazen

de bir yetin tefsirinde verdii bilgiyi tekrarlamaktadr. rnein on kii on

eyi aramak iin yola ktlar ancak farkl on ey buldular yorumunu bu on

kiinin kssalarnn getii birka yerde tekrarlamtr.84 Ayn ekilde Nuh

kssasnn getii yerlerde eitli milletlerin Hz. Nhun oullarndan hangisi-

nin soyundan geldii grn defalarca tekrarlamtr.85

Tekrarlanan konulardan kan sonu, rz, ahlk arnmada en etkili

ilacn Farsa bir zetini yazd Gazzlnin hyasn grm olmal ki tefsirinde

ok defa bu eserden alntlar yapmtr. Yaad ada ortaya kan eitli ta-

savvuf akmlara kar bu eser temelinde doru bir tasavvuf anlay yerletir-

meye alt anlalmaktadr. O dnemin bir gerei olarak bu lemi, errin

kayna, afet, hzn ve korkunun merkezi olarak gren rz,86 sahabeye ve

onlarn yaad dini hayata tefsirinde geni yer vererek halk buhranl dnem-

den kurtarp asr- saadete dndrmeye abalamtr. rznin tekrarlad

dier baz konular ihls, renme, ilmin afat, dnya ulemas ile hiret ulemas

arasndaki farklardr. Bu konu balklarndan ve yannda srekli olarak 40 -

renci bulundurup onlara burs vermesinden de anlalyor ki rz, daha o d-

nemde toplumun dzelmesinin temelinde eitimin yer almas gerektiini fark

etmi, ilmin ve eitimin de Allah iin olmas, davrana yansmas, kiiyi ihlsa

82 Kr. Hekimolu, nr. 118, vr. 3b-26b; Hekimolu, nr. 126, vr. 211b-217b; el-Kd yd, Ebul-Fadl el-

Yahsab (. 544/1149), e-if bi Tarfi Hukkil-Mustaf, Hiye: Ahmed b. Muhammed b. Mu-hammed e-imn (. 872/1468), Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut ts, c. I, s. 184-206.

83 Hekimolu, nr. 109, vr. 149a-151b; Hekimolu, nr. 118, vr. 39b-42a; Esad Ef., nr. 132, vr. 83b-84b. 84 Bk. rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 118, vr. 156b; Hekimolu, nr. 119, vr. 125a-b. 85 Araplar, Farsllar, Rumlar, Sam b. Nuhun soyudur.. Trk, Berber, in, yecc-mecc ve Sicil-

yallar, Yfes b. Nuhun soyudur... rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 113, vr. 250b; Hekimolu, nr. 118, vr. 251b; Hekimolu, nr. 120, vr. 116b; Esad Ef., nr. 132, vr. 87a-b.

86 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 115, vr. 113b.


154

ve gzel ahlka sevk etmesi gerektiini vurgulamtr. Bunlara ilaveten Kut-

buddin, tefsirinde yaad dnemde seviyesizliin ve fesadn arttndan,

ilimde insaf, hakk gzetme diye bir gayenin kalmadndan ikyette bulu-

narak ilmin diryet, uur ve idrak iin deil de ynetime gelmek, hret

sahibi olmak, kalbi katlatran, kini artran tartma ve gsteri iin talep

edildiini, bunun da takvadan uzaklamaya sevk ettiini dile getirir.87 lim

ve fkhtan maksadn, insanlar hakka davet etmek, onlar hak dine ve dosdoru

yola irad etmek olduunu belirten mfessir, Eer ilim ehli bundan sapar ve

ilmi dnyay talep etmek iin renirlerse, iyi iler yaptklarn sandklar halde,

dnya hayatnda abalar boa giden kimseler88den olurlar89 demektedir. Israr ve

tekrarn Kurann bir metodu olduunu, renmede ve ibadetteki nemini

bilen mfessir, belli konular halkn zihnine yerletirmek iin defalarca tekrar-

lamtr. rz, dem kssas ile ilgili bir ksm bilgileri iki kez tekrarlam ve

gerekesini yle aklamtr: Bu kssa hakknda Bakara sresinde sz etmi-

tik. Burada (Arf sresinde) tekrar zikretmedeki maksadmz ainalk meydana

gelsin, dinleyenler onun ilmini kavrasn ve zmsesinler.90

Mfessir, dnyay zemle alakal Gazzlnin hysndan daha nce zik-

rettii bilgileri dnyann geiciliini anlatan Hadd sresi 20. yetinde tekrar-

ladktan sonra bunun sebebini yle aklamaktadr: Bu tefsiri ikinci kez tek-

rarladk ki bunu dinleyen dnyadan soyutlansn, Allahn katndaki eylere

ynelsin. Muhakkak ki bu tekrarda byk fayda vardr.91

Bir baka yerde de Kutbuddin, fasl bal altnda Nuh kssasn tekrar-

lamasnn maksadn yle aklamaktadr. Kssann tefsiri esnasnda bunun

aklamas ok geti fakat belki buraya baz lafzlarn eklenmesi ile anlatm

daha gzel olur ve dinleyen kssaya srklenerek memnun kalr.92 Mfessir,

tefsirini yaz gayesini belirtirken avamdan bunu dinleyenlere faydal olsun

87 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 109, vr. 79a. 88 Kehf 18/104. 89 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 115, vr. 155a-b. 90 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. Hekimolu, nr. 112, vr. 186b. 91 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Esad Ef., nr. 137, vr. 85b. 92 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 116, vr. 162b.

155


demiti. Bu rnekte de tekrarlara yer verme gerekesini belirtirken dinle-

yenlerin kavramas, memnun kalmas ve dnyadan soyutlanmas eklinde

dinleyenleri hedef kitle olarak belirtmesi tefsirini halka okunup aklanmas ve

halkn da dinleyip amel etmesi iin yazdnn bir teyidi mahiyetindedir. Byle-

ce tefsirini t vericilerin halka t vermesi iin yazan mfessirin, anlatlan

eyin daha anlalr olmasn salama, dinleyiciyi cezb etme ve memnun etme

abas iinde olduu grlmektedir. Ayrca Kurann bir kssay farkl yerlerde

farkl maksatlarla tekrarlama metoduna uygun olarak rznin de muhatabn

hisseler karmasn ve Allaha ynelmesini salamak iin tekrarlara yer verdii

anlalmaktadr. Neticede rznin zmsenmesini istedii konular tefsirinde

birden fazla yerde tekrarlamas konuyu muhataplarnca daha anlalr klmakla

beraber tefsirinin hacmini genileten nedenlerden biri olmutur.

5. Grler Arasnda Tercihte Bulunmas

rz, mukaddimesinde tefsirini yazarken grler arasnda tercihte bu-

lunmann dnda fazla bir tasarrufunun olmadn belirtmitir. Bu esasa uy-

gun olarak tefsirinde gerek mfessirlerin grleri,93 gerekse dier ulemann

grleri arasnda zaman zaman tercihler yapt94 grlmektedir. Ancak snrl

sayda tercihte bulunan rz, daha ziyade dier mfessirlerin tercihlerine yer

vermitir.95 Onun tercihleri grlerin shhatini belirtmek eklinde olduu gibi

alntlarnda benimsemedii grleri karmak veya deitirmek eklinde de

olmaktadr. Derleyerek tefsirine ald malumat da bir nevi onun seimini ve

tercihini yanstmaktadr. Mfessir, zikrettii grler arasnda genellikle tercih-

te bulunmayarak bir mesele hakknda grleri verdikten sonra Allahn doru-

93 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 109, vr. 43b, 49b, 69b, 81a, 82a, 83a, 87a, 91b, 94a,

144b, 153a, 155b, 164b; Ktp., nr. A1830, vr. 178b-179a; Hekimolu, nr. 116, vr. 132b-133a; Esad Ef., nr. 134, vr. 87a; Esad Ef., nr. 138, vr. 26b, 105a, 137b.

94 Hekimolu, nr. 109, vr. 75a-b, 80b, 91b, 94a, 99b, 115a, 126b, 127a-b, 130a, 135b, 138a, 142a, 143b, 144b, 153a, 155b, 157b, 163b, 172a, 184a; Ktp., nr. A1830, vr. 2a, 4a, 18a, 29a, 45a, 47b-48a, 66a, 69b,121a, 132b, 141b, 150b, 189b; Hekimolu, nr. 112, vr. 37a, 104b, 109a; Hekimolu, nr. 115, vr. 11b, 113a; Esad Ef., nr. 137, vr. 86b; Esad Ef., nr. 138, vr. 95a.

95 rnein bk. Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Esad Ef., nr. 114, vr. 186b; Hekimolu, nr. 110, vr. 109b (bn Atyye); Hekimolu, nr. 126, vr. 269a (Kurtubi). Tabernin tercihleri iin bk. Hekimolu, nr. 110, vr. 22a, 83a, 126a; Hekimolu, nr. 111, vr. 337a; Hekimolu, nr. 115, vr. 78b; Hekimolu, nr. 122, vr. 398b.


156

sunu daha iyi bildii anlamnda vallhu tel alem,96 vallhu tel alem

bi esrri kelmihil-azm,97 vallhu alemu bi murdih98 gibi ifadeler kul-

lanmaktadr. rznin Allahn doruyu daha iyi bileceini bu kadar sk vur-

gulamasnn temel nedenlerinden biri, doruya ulama abas iinde olmasnn

yannda, tefsirinin ilk ciltlerinde bu tr ifadeleri daha sk kullanmas, yanla

dme endiesi iinde olduunu ve bunun manevi sorumluluundan ekindi-

ini hissettirmektedir.

Mellif, grler arasnda tercihte bulunma kriterlerini belirtmese de g-

rleri tercih esnasnda zikrettii sebepler, birtakm kriterlerden hareket ettiini

gstermektedir. Buna gre tercihte bulunma kriterlerini maddeler halinde yle

sralayabiliriz. 1. Kurann btnl,99 2. yetin zahir ifadesi100 3. Hadis,101 4.

cma,102 5. Sahabenin gr103 ve uygulamas,104 6. Cumhurun gr105 7.

96 Hekimolu, nr. 109, vr. 86b, 88b, 89a, 90b, 92a, 94a, 95b, 96a, 100b, 101a-b, 103a-b, 104b, 105a-b,

106a, 107b, 108a, 111b, 114a-b, 115a-b, 116b, 118a, 120b, 121b, 123a, 125b, 127a-b, 128a-b, 129a-b, 130a, 131a-b, 132a-b, 133a, 134b, 135a, 136a, 138b, 140a-b, 142b, 145a, 147b, 148b, 152b, 154a, 155b, 156b, 159a, 161b, 162a, 163a-b, 165a-b, 167a-b (burada 5 kez tekrarlyor), 168b, 170a, 171b, 172a-b, 177a-b, 179b, 182b, 184b, 185a, 187b, 188a, 189a-b; Ktp., nr. A1830, vr. 4a, 5a, 6a; Grld gibi tefsirinin ilk ciltlerinde neredeyse her varakta bazen birden fazla olmak zere- bu ifadeyi kul-lanmaktadr.

97 Hekimolu, nr. 109, vr. 113a, 136a, 141a, 144a, 186a, 191a; Ktp., nr. A1830, vr. 20a, 59b, 130a, 137a, 163b, 171b, 181a; Hekimolu, nr. 112, vr. 6b, 90b, 101a, 116a, 155a; Esad Ef., nr. 132, vr. 160a.

98 Hekimolu, nr. 109, vr. 144a, 145a, 146a, 148b, 159b, 172b, 174b, 175b, 182b, 183a; Ktp., nr. A1830, vr. 18b, 20a-b, 118b, 153b, 163a; Hekimolu, nr.112, vr. 11b. eitli ciltleri ve sreleri bu ifade ile bitirmektedir. Bk. Hekimolu, nr. 112, vr. 154b; Hekimolu, nr. 119, vr. 169b; Hekimolu, nr. 125, vr. 173b.

99 rz, Fethul-Mennn, Ktp., nr. A1830, vr. 151a; Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 112, vr. 115a; Heki-molu, nr. 116, vr. 100b; Hekimolu, nr. 118, vr. 217b.

100 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 109, vr. 78b; Ktp., nr. A1830, vr. 18a, 176b; Esad Ef., nr. 114, vr. 101b; Hekimolu, nr. 112, vr. 69a, 76a, 155b, 179b-180a, 192b; Hekimolu, nr. 113, vr. 264b; Esad Ef., nr. 118, vr. 56b; Hekimolu, nr. 115, vr. 32a; Hekimolu, nr. 119, vr. 25a, 64a; Hekimolu, nr. 123, vr. 32a; Esad Ef., nr. 134, vr. 3b.

101 Hekimolu, nr. 109, vr. 69b, 78b, 101a; Ktp., nr. A1830, vr. 37a, 131a, 144b, 158b; Hekimolu, nr. 111, vr. 201b, 299a, 335a; Hekimolu, nr. 112, vr. 150a; Hekimolu, nr. 113, vr. 202b, 203b, 205b, 249a; Hekimolu, nr. 114, vr. 383b; Hekimolu, nr. 115, vr. 39a; Hekimolu, nr. 116, vr. 143a; Esad Ef., nr. 131, vr. 105a; Hekimolu, nr. 126, vr. 124a; Esad Ef., nr. 140, 57b-58a, 59b.

102 rz, Fethul-Mennn, Ktp., nr. A1830, vr. 50a, 57a, 106b; Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 115, vr. 49b. 103 Ktp., nr. A1830, vr. 81b; Hekimolu, nr. 110, vr. 180a (Burada bir gr, bn Abbs ve dierle-

rinden rivyet edildii iin daha sahih bulmaktadr). 104 Ktp., nr. A1830, vr. 131a. 105 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 109, vr. 101b, 176a; Ktp., nr. A1830, vr. 29a;

Hekimolu, nr. 110, vr. 5a, 71b; Hekimolu, nr. 111, vr. 242a; Esad Ef., nr. 114, vr. 189a; Hekimo-

157


Kyas,106 8. Dil,107 9. Siyk-sibk,108 10. Umuma hamletmek,109 11. Geree uy-

gunluk,110 12. Tarihi gereklik-konjonktrel durum.111

Zaman zaman isim vermeden alntlar yapan rz, alnt yapt eser

sahibinin tercihini olduu gibi aktard iin kendi tercihi imi gibi an-

lalabilmektedir. zellikle fkh konularda isim vermeden alnt yapt durum-

larda Kurtubnin tercihlerini aktarmaktadr.112 rznin, tefsirinde ksmen

mm tahsis muayyen srette delil yoksa caiz deildir,113 lafz umuma ham-

letmek daha evladr,114 manada ortaya kan kll ise herkesi kapsar,115 zaru-

ret olmadka sz hakikatten mecaza dndrmek caiz deildir116 gibi baz

yorumlama kaidelerine yer verdii ve bu genel kaideler erevesinde tercihler

yapt grlmektedir.

Kendi mezhebi erevesinden de grler aras tercihte bulunan rz,

Ehl-i Snnetin grlerini -delillerini de sunarak- kabul etmektedir.117 Ar, krsi

gibi mteabih yetlerin yorumunda hak ehli dedii Ear mezhebinin grle-

rini benimserken, ilhad erbab dedii bir takm ar kelami frkalarn grleri-

lu, nr. 113, vr. 199a; Hekimolu, nr. 114, vr. 383b; Hekimolu, nr. 115, vr. 52a; Hekimolu, nr. 116, vr. 166a; Esad Ef., nr. 140, vr. 13a, 57b-58a, 59b, 62a.

106 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 112, vr. 181b-182a. 107 Ktp., nr. A1830, vr. 37a, 132b, 141b; Hekimolu, nr. 117, vr. 29a; Hekimolu, nr. 118, vr. 201a. 108 Hekimolu, nr. 109, vr. 67a; Ktp., nr. A1830, vr. 178b; Hekimolu, nr. 110, vr. 11b; Hekimolu,

nr. 111, vr. 244a-b; Hekimolu, nr. 113, vr. 302b; Hekimolu, nr. 116, vr. 144b-145a; Hekimolu, nr. 119, vr. 41b; Hekimolu, nr. 126, vr. 242b (Burada siyak tasavvufularn grne tercih etmitir).

109 Ktp., nr. A1830, vr. 113b-114a; Hekimolu, nr. 109, vr. 184a; Hekimolu, nr. 112, vr. 104b, 109a, 149b, 155b, 185a; Hekimolu, nr. 115, vr. 2b, 31b, 110b; Hekimolu, nr. 123, vr. 3a.

110 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 109, vr. 164b; Ktp., nr. A1830, vr. 161a. 111 Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 114, vr. 482b; Esad Ef., nr. 118, vr. 137a; Hekimolu, nr.

115, vr. 11b, 109a; Hekimolu, nr. 116, vr. 185a; Hekimolu, nr. 123, vr. 109a; Esad Ef., nr. 138, vr. 108b.

112 rnein bk. Ktp., nr. A1830, vr. 106b, 123a, 150b; Kr. Hekimolu, nr. 110, vr. 159b; Kurtub, el-Cmiu li Ahkmil-Kurn, c.VI, s.201,202; Hekimolu, nr.116, vr.63b; Kurtub, c.X, s.491; Tercihle-rinden bir ksm Maliki mezhebinin grleri olsa da mfessir, Kurtubnin tercihlerini olduu gi-bi aktarr.

113 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 112, vr. 104b-105a. 114 Hekimolu, nr. 112, vr. 149b; Hekimolu, nr. 115, vr. 110b. 115 Hekimolu, nr. 112, vr. 109a. 116 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 116, vr. 166a. 117 rnein bk. rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 109, vr. 53a; Hekimolu, nr. 119, vr.

64a.


158

ni de temelsiz bularak reddetmektedir.118 Fkh konularda da ksmen fi mez-

hebinin grlerini dier grlere tercih etmektedir.119

Tercihte bulunma kriterlerinde grld gibi mfessir, Kurann zahiri

ve btnl ile elien grleri reddetmitir.120 Sahih gr belirlemede

Kuran nceleyen rznin,121 tercihte bulunma kriterlerinde ncelii haber

kategorisinde yer alan Kitap, Snnet ve icmya verdii grlmekte,122 bu da

tefsirini arlkl olarak rivyet tefsiri kategorisinde yer almasn salayan ne-

denlerden biri olmaktadr. Dier taraftan grler arasnda tercihte bulunmu

olmas ve bir takm dil ve usul kaidelerine dayanmas da tefsirinde diryet

ynnn varln gstermektedir. Dikkat eken dier bir nokta ise cumhurun

grn kabul etmi olmas ve ounluun grne muhalif bir tavr iine

girmemesidir. Bu tavrndan, doruda birleeceini dnd cumhurun g-

r ve Ehl-i Snnet zerinde halk toplama abas gtm olduu an-

lalmaktadr.

6. Mellifin Birikimine Ramen Bilimsel zahlara Geni Yer Verme-

mesi

Kutbuddin, el-Knn erhinin mukaddimesinde ilmin nihai gayesini y-

le aklamaktadr: lmin en yksek seviyedeki konumu, en ince idraki ve en

yksek yeri; ulhiyet sfatlarn ve rububiyet alametlerinin zelliklerini bilmek-

tir. Buna sahip olan kii en stn hazinelere, saadete, en mkemmel kazanca ve

kemale maliktir.123 Bu bak asn tefsirinde de srdren rz, btn ilimle-

118 rnein bk. rz, Fethul-Mennn, Ktp., nr. A1830, vr. 168b. 119 rnein bk. Hekimolu, nr. 109, vr. 176b. 120 rnein bk. Hekimolu, nr. 112, vr. 192b; Hekimolu, nr. 115, vr. 40a. 121 Hekimolu, nr. 109, vr. 80b-81a, 94a, 124b, 144b, 155b, 165b, 167b, 172a; Ktp., nr. A1830, vr. 54a,

122a, 150b-151b; Hekimolu, nr. 112, vr. 23b, 125b-126a, 179b-180a; Hekimolu, nr. 115, vr. 72b. 122 rnein (Arf 7/172) yetinin mkil yetlerden olduunu belirten mfessir, ulemann bu yetin

tefsiri hakknda iki gre ayrldn belirterek, birinci srada tefsir ve rivyet ehlinin grlerini genie, ikinci olarak da kelam ve rey ehlinin grlerini de ksaca belirttikten sonra soru-cevap yntemi ile birinci gr, selef mfessirlerin cumhurunun gr olduu ve bu konuda hadis bulunduu iin tercihe ayan bulmaktadr (Hekimolu, nr. 114, vr. 381a-383b).

123 rz, erhul-Knn fit-Tbb, Sl. Ktp., ehid Ali Paa, nr. 2047, vr. 1b; Kele, Kutbddin rz (1236-1311)nin Hayat, s. 133.

159


rin Allahn fiillerine ve sfatlarna dhil olduunu; zahir, batn btn ilimlerin

Kuranda kaynann bulunduunu, bu ilimlerin sonunun olmadn ve

Kuranda toplamna iaret edildiini belirtmitir.124 Bunlara ilaveten mfessir,

Kurann deerli ilimlerin tamamn ayrntlar ile kapsamas yn ile mucize

olduu grne yer vermektedir.125

Bylece Kuran bilimlerin kayna olarak gren rz, bilimsel verilerle

aklanabilen yetleri izah ederken zaman zaman yaad dnemdeki bilimsel

gelimelere gre aklamalar yapt grlmektedir.126 rnein o dnemde

atomun paralanamayaca dnld iin evrenin yaratln anlatrken u

aklamay yapmaktadr: lem, paralanmayan czlerden mrekkeptir, bl-

nemeyen paralarn yaratlmas da bir defada olur; aksi halde paralarna b-

lnm olur. Allah her iki ekilde de yaratmaya kadirdir.127

Ne var ki rz, genellikle kendi dnemindeki tabii ilimler alanndaki

gelimeleri dikkate almak yerine, evrenle ilgili olarak bilimi ilgilendiren konu-

larda dahi zellikle bn Abbas vb. ilk dnem mfessirlerinden aktarlan eitli

rivyetlere128 ve ksmen de srail haberlere129 yer vermitir. rnein yaratl

anlatan yetlerin tefsirinde birka yerde yeryznn zerinde bulunduu

balkla ilgili rivyetleri aktarm,130 ulemann bu baln ismi konusundaki ihti-

laflarna dahi yer vermitir.131 rzden iki asr nce yaam olan Gazzlnin

dnyann yuvarlak olduunu, bolukta dndn, nurunu gneten aldn

124 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 112, vr. 144b; Hekimolu, nr. 116, vr. 79b.

Kuran tevik edin. Onda ncekilerin ve sonrakilerin ilm vardr. bnl-Esr, Muhammed el-Cezer (544-606), en-Nihye f Garbil-Hads vel-Eser, Thk. Mahmd Muhammed et-Tanh-Thir Ahmed ez-Zv, Messesett-Trhil-Arab, c. I, s. 229; rz, bu hadisi ve yetin tefsirinin bir ksmn isim vermeden Kurtubnin Ahkmul-Kurnndan almtr. Kr. Kurtub, c. I, s. 190; Hekimolu, nr. 109, vr. 138b.

125 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 116, vr. 68a. 126 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Esad Ef., nr. 138, vr. 129a. 127 Hekimolu, nr. 116, vr. 5a. 128 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 109, vr. 68a-b; Hekimolu, nr. 116, vr. 5a-6b, 9b-

10a; Hekimolu, nr. 117, vr. 55a; Esad Ef., nr. 138, vr. 127a-129a. 129 Hekimolu, nr. 109, vr. 68a-b; Hekimolu, nr. 113, vr. 235a; Hekimolu, nr. 116, vr. 6a-b, 129a-

130a; Hekimolu, nr. 119, vr. 117a-b; Esad Ef., nr. 138, vr. 127a-b. 130 Hekimolu, nr. 109, vr. 68b; Ktp., nr. A1830, vr. 171a; Hekimolu, nr. 116, vr. 6b; Hekimolu,

nr. 119, vr. 117a-b; Hekimolu, nr. 118, vr. 222a. 131 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 116, vr. 6b.


160

ve bunun itiraz edilemeyecek bir gerek olduunu belirtmesine karn132 ann

her trl bilimi ile megul olan, sekiz sene rasathanede alan rznin bu tr

rivyetler aktarmas gariptir.

Allah yeryzn sizin iin bir sergi yapmtr eklinde mealini sunduu-

muz Nh sresi 19. yetinin zahirinin yeryznn krev deil, dz olduunu

gerektirdiini ifade eden133 rz, tefsirinde yerkrenin yuvarlak olduu gr-

lerine de yer vermitir. mam Nesefinin, delille sabittir ki yeryz kredir,

gkyz de onu ihata etmitir, eklindeki grn yorumsuz olarak ak-

tarmtr.134 Bir baka yerde Arz yaydk135 yetinin tefsirinde

astronomi bilimi ile itial edenlerin yeryznn byk bir kre, mfessirlerin

de dz olduu eklinde grlerini zikrettikten sonra Allahn yetteki mu-

radnn ne olduunu ve yeryznn eklinin nasl olduunu daha iyi bileceini

belirtmitir.136

Kutbuddin, Yahut (onlarn durumu),

gkten saanak halinde boanan, iinde youn karanlklar, grlt ve yldrmlar bulu-

nan yamur(a tutulmu kimselerin durumu) gibidir.137 yetini tefsir ederken bir

takm rivyetlere yer verir ve u gr aktarr: limlerin belirttiine gre

Allahn burada semay zikretmesi yamurun yeryz buharndan kaynak-

landn iddia edenlere cevap olsun ve su sesinden olutuunu iddia eden

filozoflarn grn ortadan kaldrsn diyedir.138 rz, kendisi filozof ve

astronomi limi olmasna ramen bu rnekte de grld gibi yamurun

oluumu ile ilgili olarak mfessirlerin grlerini n plana karmtr. Genel

132 Ate, Sleyman, r Tefsir Okulu, Yeni Ufuklar Neriyat, 2. bs., stanbul 1998, s. 118. 133 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Esad Ef., nr. 138, vr. 129a. 134 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 118, vr. 247b. 135 Hicr 15/19. 136 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 117, vr. 55a; Mfessir yetin devamndaki orada

sabit dalar yerletirdik ifadesini Allah yeryzn su zerinde yaratnca, yeryz sallanm, Al-lah da onu dalarla sabitlemitir, eklinde aklamakta ve bn Abbasn bu meyandaki ifadesini aktarmaktadr.

137 Bakara 2/19. 138 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 109, vr. 58b.

161


olarak da tefsirlerden ald rivyetleri ve grleri kendi bilimsel birikimi ile

tahlile tabi tutmadan olduu gibi aktarmtr.

Bylece rz, bilimsel izah getirilebilecek bir yeti ele alrken kendi g-

rnden ziyade sahabe ve tbinden gelen rivyetleri ncelemi ve ulemann

ounluunun grne nem vermitir.139 Ancak Kutbuddinin filozoflarn

grleri ile de yetleri aklad vakidir. rnein ar kavram ile ilgili olarak

getirdii yorumlarda bunu grmekteyiz. Ar, krsi, kavramlarn daha ziyade

maddi olarak alglayan mfessir,140 ar cisimlerin en bydr,141 grnde-

dir. Yunus sresi 3. yetinin tefsirinde ehll-ilm arn feleklerden biri, btn

felekleri kuatan 9. felek olduunda ittifak ettiler, demektedir. Bu konudaki

ihtilaflara yer veren rz, mfessirlerin ounun grne gre mehur g-

r de budur- artan kast dier cisimleri ihata eden cisimdir,142 demektedir.

rznin ilim ehlinin arn btn felekleri kuatan dokuzuncu felek olduunda

ittifak ettiini belirtmesi ile filozoflar kast etmi olmaldr. Zira bn Sna (.

428/1037)ya gre ar kelimesi, dokuzuncu felei simgeler.143

Kutbuddin, kendi dneminde bilimsel gelimelerin zemeyecei konu-

larda ise hakl olarak Kurann btnl erevesinde Kurann ne dediini,

konu ile ilgili rivyetleri ve ulemann yorumlarn aktarr. rnein gklerin ve

yerin 6 gnde yaratlmasnda gn kavramndan kastn ne olduu konusunda

sahabeden Hasen Basr ve Mchidin dnya gnleri, bn Abbs ve ulemann

genelinin de ahiret gnleri eklinde gr belirttiklerini aktarr.144 Cumhurun

grne gre btn mahlkatn yaratl, her gnn miktar bin sene olan 6

139 rnein ! $& +-- Yldzlarn yer (mevki) lerine yemin ederim ki (Vka 56/75) yetinin sadece

muhtemel anlamlar ile ilgili grleri sralam, bilimsel bir yorum getirmemitir. rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Esad Ef., nr. 137, vr. 28a-b.

140 rz, Fethul-Mennn, Ktp., nr. A1830, vr. 168a-169a; Hekimolu, nr. 113, vr. 236a-237b; Heki-molu, nr. 115, vr. 181b, 182a-183a; Hekimolu, nr. 116, vr. 7b, 130a; Hekimolu, nr. 125, vr. 170a; Esad Ef., nr. 137, vr. 48a-b.

141 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 115, vr. 181b; Hekimolu, nr. 125, vr. 170a. 142 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 116, vr. 7b-8a. Kr. Rz, Tefsrul-Fahrir-Rz, c.

XVII, s. 14-15. 143 Albayrak, Halis, Tefsir Usl Yntem- Ana Konular- lkeler- Teklifler, ule Yay., stanbul 1998, s.

117. 144 Bk. rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 116, vr. 5b.


162

gnde tamamlanmtr.145 Dnya gnlerinden 6 gn diyen de olmutur. yet

denecek olursa Bizim buyruumuz gz krpmas kadar ksa srede gerekleen bir tek

szdr.146 buyrulduu gibi Allah btn mahlukat bir anda yaratmaya kadirdir.

Allahn gkleri ve yeri 6 gnde yaratmasndaki fayda ve hikmet nedir? Ona

yle cevap verilir: Allah btn eyay bir anda yaratmaya kadir olsa da O, her

eyi belli bir snrla, belli bir l ile yaratr, vcda ancak bu vakitte gelir. Bun-

dan maksat kullarna ilerinde istikrar, sebat ve teenniyi retmesidir. rz,

akabinde Sad b. Cbeyr (. 95/714)in ayn minvaldeki szn ve Hz. Pey-

gamberin Teenni Allahtan, acele eytandandr,147 hadisini aktarr.148 Grld

gibi Mfessir bir tercihte bulunmayarak cumhurun grn ne karmakta

ve konuyu ahlk bir boyuta tayarak teenninin neminden bahsetmektedir.

rznin bilimle irtibatl yetleri aklamada dneminin bilimsel seviye-

sini veya kendi bilimsel birikimini yanstmaktan daha ok bu konuda bir takm

rivyetlere arlk vermesinin arka plannda Kuran bilimlerin kayna olarak

grerek Kurann ne dediini nemsemesi, Kuran anlamada ise en yetkin

otorite olarak Peygamberden sonra Sahabeyi ve sonraki tefsir otoritelerini gr-

mesinin nemli rol olmaldr. Bu arada tefsirini halk iin yazmas yannda

farkl dnce ekollerine ve bilim dallarna bamsz bakabilme zellii de bu

noktada tavrn etkileyen dier nemli nedenlerdir. Zira Walbridgein de belirtti-

i gibi Kutbuddin, bir sentezci deildi. Birok farkl dncede usta ol-

masna ve dier birounda iyi bilgisi olmasna ramen onlar birletirip

145 rz, Fethul-Mennn, Sl. Ktp., Hekimolu, nr. 113, vr. 235b; Konuyu birka yerde tekrarlayan

rz, baka bir yerde de cumhurun gr olarak gklerin ve yerin yaratlmasnn dnya gnle-rinden 6 gn olduunu bildirir. Bk. Esad Ef., nr. 137, vr. 47a; Ayrca konuyu ele ald yerlerde Al-lahn yaratmaya hangi gn balad konusundaki ulemann ihtilafn ve ilgili rivyetleri aktarr. Bk. ay; Hekimolu, nr. 113, vr. 235a-b; Esad Ef., nr. 131, vr. 104b-105a.

146 Kamer 54/50. 147 el-Beyhak, el-Cmiu li uabil-mn, blm 33, hadis no: 4058, c. VI, s. 211. 148 Hekimolu, nr. 113, vr. 235b-236a. Mfessir ayn yorumlar Furkan Sresinin 59. yetinin tefsirin-

de tekrarlamtr. Esad Ef., nr. 131, vr. 105b.

163


byk bir sistem oluturmamtr... Bunlar kendi uygun yerlerine intikal

ettirmekteydi...149

te yandan Kutbuddin rz, tb (. 790/1388)nin iddia ettii gibi

Kurann, indii dnemdeki muhataplarn anlayabileceinin tesinde bir ey

sylemedii, onlarn bilgi dzeyleri dna kmad150 eklindeki bir dnce-

den hareket ederek mi bilimsel aklamalara tefsirinde yeterince yer vermemi-

tir? eklindeki bir soruya ise olumsuz cevap vermemiz gerekecektir. Zira

rz, tefsirinde bu ekilde bir dnceyi andracak bir imada bulunmad gibi

Kuran bilimlerin kayna olarak grmekte ve bu balamda zaman zaman

ilgili yetlerde eitli bilim dallarn ilgilendiren konularda uzmanlarn grle-

rine yer verdii gibi ksmen de kendi grn ortaya koymaktadr.

Mfessir, daha ziyade tabii ilimlerle izah mmkn olan yetleri, lahi

mesaj sunmada vasta olarak ele almakta ve bu meyanda yapt aklamalarda

kinattaki ibret verici ynlere vurgu yapmaktadr.151 Kinatn ve insann

yapsn ele alrken, her eyde el-filul-muhtr olan Allahn fiiline ve sanatn

icrasna dikkat ekmekte,152 sanattan sanatkra gtrmeyi hedefleyen

aklamalar aktarmaktadr.153

rznin, slm ulemasnn rettii fikirlerle de yetleri tefsir ettii g-

rlmektedir. rnein vcudun organlar arasndaki karlkl ilikilerle gelenek-

sel insan toplumlarnn blmleri arasndaki benzerlie dikkat eken slm

limleri, bedene genellikle kalbin krall olarak bakmlar ve onu byk bir

149 Walbridge, A Sufi Scientist of the Thirteenth Centu

kutbuddÎn eŞ-ŞÎrÂzÎ (Ö. 710-1311)’nİn fethul.pdf

Documents