:-

SELÇUK ÜNiVERSiTESi .. . .

İLAHİY AT FAKÜL TESİ DERGiSi-

Yıl: 1996 Sayı: 6

iSLAM SANATI ÜZERiNE DÜŞÜNCELER

Prof. Dr. İsiııet KAY AOGLU

Kur_'anı Kel'im'de resim sanatının haram olduğuna dair bir ayet yoktur. Din olarak İslam fen ve sanat meseleleri hakkında hi.iküm vetmez. Ayet olarak. sanatın karşısına çıkarılan Maide suresi 93. ayetinin tasvir sanatı ile ilgili bir yanı yoktur. "şarap,

kumar. ensab ve ve fal okiarı şeytan işi pis şeylerdir.'' 1 Burada geçen ensab kelimesinin tasvir olarak anlaıTıak yanlıştır. Ensab taşınmak için yontutmuş putlar ve dikilen taşlar anlamı taşır. .

Kur'an-ı Kerim'de tasvir lehinde bir ayete Hz. Süley'man kıssasında rastlanır. ··ona (yani Si.ileynıan'a) mihrablar. tinısaller. ha\'uzlar gibi çanaklar ve sabit kazanlardan her ne isterler ise yaparlaı:dı. Çalışın ey Davud hanedanı, şi.ikür için çalışm.

. . , Kullarını içinde şükür edenler azdır:·- Bu ayete dayanarak bazı a limler. tasvir ve timsalin caiz olduğunu çıkaıınışlardır. Burada Allah'ın nimetleri sayılıyor. Cenab-ı Hak. Hz. Süleyman·a verdiği nimetler arasında tinısali. tas vi ri de zikrediyor. Bu Allah 'ın · bir nimeti olarak sayrlarak. karşılığında şükür edilmesine. işa~et vardır.

Resim ve tasvir meselesi. şarap ve kumar gibi toplumsal 1.arar doğuran afet değildir .. Eğer toplumsal zararı olsaydı ayn~n kumar ve içki gibi sarih beyan bulunurdu. Kur'an'da resim yasağı olacak bir ayet buluıimadığı anlaşılıyor.

i 1 lu ide Surcsi. CJ3 _' .\l'lıl' .\/1/'l'.\ i. 13

. Hadisiere gelince: Canlı resimleri yasaklayan bazı

hadislerde bulupmadığı göriiH.ir. Hadislerin sılıl-tat ve subut dereceleri aynt değildir. Biz burada hadis kritiğine girişıneden delil olarak gösterilenleri ele alalım: ı. Hz. Ayşe'den rivayet edilen hadis: Hz. Peygamber evinde

üzerinde salih bulunan bir şey bırakmazdı. onu bozardı. diğer bir rivayette keserdi:1

~. Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur; "Mdeklcı: iÇin de süret veya köpek bulunan bir eve girmezler ..

~ - Hadis. Ebu Talha'd.an rivayet olunuyor: Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: ··Melekler için de silret bulunan eve ginnezler ..

4. Bir başka rivayet: "Kıyamet günü halktan azabı en şiddetli

olanlar tasvir yapanlardır" Yin~ llz. Ayşe diyor ki: ··fiz. Peygamber seferden gelmişti. Ben . dolabın önüne üzerinde resim ve slıret bulunan ince bir perde koyınuştum . llz. Peygaırıber onu görünce yırttı ve Kıyamet giinü halktan azabı en · şiddetli olanlar Allah'ın hilkatini tak \id edenlerdir. dedi: ·Hz. Ayşe diyor ki; Bu perdeden bir veya iki yastık yaptık .

1. Hadistc. üzerinde haç bulunan ş~y yasaklanınıştır. Bu dini bir semboldür. Onu bozmak Hrisiiyanlıkla ilgisi dolayısıyladır. Yoksa süret ve resim olmasından ötiiri.i değildir.

Resim . yasaktır diyenler. bunun haram olma kaynağını

hı.:•lirtmclidir. Eğer Allah'ın yaratma sıt~ıtını taklid l'tınek olsaydı.

ağaç. nebat. clag resiınieri yapmayı ımıbnh görıneılh:k gerekirdi.. 2. \ 'C.1. lladiste nı~lcklcrin köpek \ 'l' sür~'\ bulunan ~n:

girnh:nı.:kri hükmünü · ibn Hıbban. Hz. Peygambere hns kılar. (ünkü o \·alıiy ve risalct sahibidir. Onun evini beklc}~n küpcğ~ ve

dll\·arı süsley\.!n resme ihtiyacı yoktur.

3

4. Hadiste geçen resim yapanlara azap konusu ise Allah'tan. başka ibadet edilecek nesneler yapanlay ve bunu bile bile yapanlar kastedi 1 m iştir.

5. Hadiste resimli yastığın indirilmesi söz konusudur. Burada namaz kılındığı zaman göz almaması ve huşu içinde olma durumu söz konusu olmalıdır ki perde . alınmış bundan iki yastık yapilmıştır. ·Peygamber bunlara dayanarak oturmuştur.

Böylece resim için açık seçik bir yasak hadislerde mevcud değildir. Burada maksat putperestliği önlenıektir. Hadislerde bu vardır. Lanet yağdırılan · ressamlar. tapınmak için sılret yapaniard ır.~

İ s lam ülkelerinde resim sanatı gelişrnemiştir. Bunun yerini siislcnıe sanatı ve miııyati.ir almıştır. Ağaç ve kumaş üzerinde arabesk desenler yoğunlaşınıştır. Buna rağmen Enıeviler ve Fat-imiler devirlerinde saraylarda ressanılar bulunmuş ve birkaç eserin üzerinde insan ve hayvan figürlerine rastlaııınaktadır.

Miı~yatür İran'lılarda ve Türklerde gelişmiş hir sanattır. Selçuklu ve Osmanlı saraylarında birt1r nakkaş veya

nakkaşbaşı vardıi·. Fatihten itibaren padişah portreleri yapılmıştır. 1 ll. Selim yenilikçi h ir padişahtır. Onun zamanında okul

programiarına resim sanatı dersi konulmuştur .. II. Mahmut ( 1808-1 R39) kendi resmini askeri yerler. resmi daireler. umumi salonlara astırnııştır. Resimler yerine konarken kurbanlar kesilmiş. dualar y~ıpılmıştır.

Din in sanata etkisi. seınavi dinlerde olsun veya tabi dinlerde olsun mevcuttur. islam dininde de ibadet edilen meka n estetik ve ınan~v ı duyguların sergilendiği yerdir. Buniın· dışında günlük hayatta da Allah·ın cemal sıfatının tezahürii bütün o_bjelerde

: ( J. J..:eskio(!,lu. " is!w11da To.\'\'ir \'e Afinmliir/er ". A. Ü. ilahi)·at Fak. ' . . . Der.~ isi. c. IX Alltom 1961. s./1-] 3

aranmıştır: Tabiat güzeldir. elle yapılan eşyada ve çevrede de güzellil aranır.

islam ·ın Peygamberinin güzel göri\nünı duygusu ve isteğinde olduğunu şu olaydan anlıyoruz : ··o. · bir gün cenaze ınl.!rasiminc gitti ve mezarın içinde hafif bir kazılış hatası görerek bunun derhal dUzt!ltilıncsini istedi. Biri ona öliiyü rahatsız mı

edeceğini sordu? Pe)gambcrimiz: .. iislında böyle şeyler ölliyii ne sı kar ne de ona rahatsızi ık , verir. fakat bu sağ olanların gözlerine güzel görünmek içindir·~ diye buyurdu.

Peygamber grızel sese dlişklindlir. Ruhari . ve Miislim"de riYayt'l edilen hadislerde .. Ku(an-r .scslerinizle süsleyiniz" hu) urımıştur. Ailal-i Habeşi"nin okuduğu ezandan çok etkilenmiş \c ondan czan okumasını isteyerek ··va Bi lal! kal k bizi l~ralılnndır·· demiştir.

Kur'an-ı Keri~11 "deki bazı ayetler bize eski kavim ·ve ınilletkrin 1-!scrlcrindcn bahsetınektedir. Geçmişi hatırlatan ve

· ~ından Hıret aldıran sadece olaylar. savaşlar değil. ortaya konulan ;..ıbidelcr ve güzel eserlerdir. Müslümanlarm eski kavimlerinin cscrlcriıH.kır bilgi sahibi olmaları istenmektedir. Km"an da · ·y~r) üzün li gezip dolaşın . yalimlayanların sonunun ne olduğun görün··~ ayet i buna işarettir.

i sirını sanatını diğer sanatlardan ayıran özellik. somuttan · ~Ilk ·so) u ta yönelml;!sidir. Bu sanatta tigür yerine çizgi ve desen yt:ralmı~tıı: . Bunun mimarı ve süslerne (taş. ağaç. metaLtekstiL k~lğ.ll üzerinde) alanında en güzel ürünlerini vermiştir. ·Böylece diger ·Sanatların aksine tigüratif ve naturalisı bir sanat olmaktan 1-:urtulup soyut hir ·sanat haline gelmiştir. ll at sanatı da bu anlayı~ın somıcunda doğımı~tur. Figi.irler ve tasvirler kullanılmış olsaydı.

llristi) an. Bizans \e Roma veya Eski Asya dinlerinin sanatlarının laklidi. kop) ası duruınuıw düşebilirdi.

Non-tigüratif yönüyle islam, kazandırmıştır. Böylece arabcsk denilen çık-ını ştır.

.5

sanata yenı eserler siisleme hiçimi ortaya

. ~imdi. ön~nıli bir konuya gc~ı=mek istiyorum. Türk sanatının. islam sanatı içinde yeri nedir.? Uzun süre Türkler ınüslüımin nl<.iukt<in soqra kendih.~·rine ait hir sünatlarının olduğu k:.lhul L'dilınemişti. Türk sanatının. islam sanatı içinde ayrı hir yeri yoktu'. Sade~~ islam sanatı içinde eser vercn Listalar. s-anatka rlar bahis konusu olmaktadır. Batılı sanat tarihçileri Türk sanatının varlığını ·

inkar eıır\işlerdir. Bunlar.· Anadolu 'da ki eserlerini dı:ıha öm:eki sanatların devamı , n~ kopyeleri olarak . anlatılnıışlardır. isianı \1cdeniyeti üzerine kitap yazan ünlü Gustave k Bo11 bu görüştedir.

XIX. ): Uzyıl sonlannda Orta Asya'da yapılan kazılarda meydana çıkai·ılan huluntular ve bu bölgeye yapılan keşif gezi.leri özelliklt.: l.lygur ve Göktürk dönemi <ü·aştırmalarının artması, bu görüşün dalu\ sonra değişmesini sağlamıştı.r.

Türk-islanı eserlerine önem verme Batı'nın etkisi 'ile olmuştur. Ancak· X 1 X. yiizyı 1 sonunda sanat kolieksiyon ları yapılmış ve Türkiye'de ınlize çalışmaları haşlaınıştır. Batı' da, Şark Eserleri Bölümü kuruldukt~~n sonradır ki ilk nıüze 1881 de Topkapı Sarayı hünyesiıı<.ie . Osman I laındi Bey_ tarafından tesis edilmiştir.

Bir Türk Sanatının varlığı. A!maı1 H.Giück ve Polonya asıllı. Avusturyalı arkeolog ve sanat tarii1Ç'isi Josef Strzygowski t;-ırafından yapılan yayınlara kadar inkar edilmiştir. Strzygowski "Tiirk Sanatı içerdiği hazı figürler yönünden tamamı) la özgündi.ir. An(.:ak Türklerin Batı 'ya doğru yol alırken geçtikleri ve bir süre de kaldıkları İran ·ın etkisiyle, sanatları da doğal olarak özgünlüğünden çok şeyle!· yitirdi. Kuzey Çin'e yer'leşen Türklerin sanatı da. Çin etkisinden kurtulamadı" demektedir. O. "insan

· ıigürünün az kullanıldığının dikkati çektiğini daha çok hayvan ligiirlcrinin kullanıldığını · ifade ettikten soma .. çeşitli simgeler bu

6

arada çadır ve . kemer önemli yer almaktadır" der. Nihayet Strzygowski. Türk sanatının Tulunoğulları, Selçuklular, Osmanlılar dönemlerinde bir çok değişikliklere rağmen,

özgünlüğünü koruduğuna işaret ederek ''Türk sanatının, İslam sanatını oluşturan üçüncü ve kesin bir kök olduğunu ve bunun Hristiyan Avrupa Sanatı üzerinde izleri bulunduğu'' hükmüne

( '

varmaktadır'

Türk sanatının dünyaya tanttılması bir hayli gecikıniştir.

Celal Esad Arseven (1876-1971) sanat tarihi ile ilgili ansiklope~iden sonra. 1928 yılında ''Türk Sanat(' adlı kitabını

yazmıştır. Bu kitap daha sonra "L, Art -ı:urc" başlığı altında

Fransızca da yayınlanmıştır. Nazi rejiminden sonra Türkiye·ye gelen Alman sanat tarihçileri içinde Ernst Diez, Katharina Otto­Dorn ile ayrıca Fi·ansız Albeı1 Gabriel Türk sanat tarihi araŞtırma ve eğitimine katkıda bulunmuşlardır . .

İlk defa olarak ı 959 yılında ' Türk Sanatları Kongresi Ankara 'da düzenlenmiş ve bu tarihten itibaren her dört yılda bir Dünyanın çeşitli ülketerinde tekrar'lanmaktadır. Türk sanatları bu yolla dünyaya bildiriler ve sergilerle tanıtılmaktadır. ·

Türk sanatının varlığını inkaı' etmek isteyen bir kısım

Avrupalı bilginler, mimari alanında Türk eserlerinin orijinal olmadıklarını ve Bizans'ın taklidi olduğu görüşünde idiler. Bu gün bu görüş tamamıyla değişmiş değildir. Onlara göre camilerdeki kubbe Bizans kiliselerindeki kubbelerin, hamam mimarisi eski Roma hamamli:ırının, · bedestenier eski agoraların devamıdır.

Mesala cami içinde mihrap, apside~ minber, papaz kürsüsüne; yan kubbeler. galerilere takabül eder. Şurası açıktır ki; dinlerin ve özellikle semavi dinlerin mekanları ve merasimleri vardır. Bunlar

6 J. . Strzygowski. ''Türkler ve Orta Asya Sanatr Meselesi" Türkiyat . Mecm. I 1 I., 1-80.

7

arasındaki benzeyişler kaçınılmazdır. Bu durum ibadet esnasında bir . yerde toplanmanın doğurduğu tabii şeklin mimariye aksetmesidir. ·

Ancak Türk mimarisi hiçbir yerden ilham ahn~mıştır

demek yanlış olur. Orta Asya plan ve motifleri yanısıra niahalli n1edeniyetlerin ve sanatların etkileri kaçınılmaz.

Orta Asya geleneğine daha çok bağlı kalan · Selçuklu Canıileri ile Osmanlı dönemi camileri arasında plan ve inşa üirklılıkları vardır. Bunda çevre. iklim, gelenek, zevk ve malzeme gibi faktörler olduğu gibi. münasebette bulunduğu diğer milletierin etkisi de vardır. Mesela, Ayasofya 'nın karşısında inşa edilen Sultan Ahmet Camii'nde Ayasofya'nın kubbe inimarisinin etkisi ve onu geçmek keyfiyeti mevcuttur. Bu Türk mimaris'inin, tef<amül yolunda kayelettiği büyük bir hamleyi göstermekte~ir. Mimar Sinan. XVI. yüzyıl boyunca Türk Mimari sanatının en güzel sivil v~ dini eserlerini vermiştir. Mimarideki yeniliklerin toplu bir itadesini 80 yaşında yaptığı Edirne Selimiye Camii'nde ortaya koymuştur. Edirne'de 1569-1574 arasında tamamladığı Selimiye için ··usta lık eseri ın'' demiştir. Ayasofya'yı aşan 3 l .50 m. ~apındaki kubbesi ve sekizgen gövdenin etrafında yükselen ince cndamlı dört minaresi, bugün bile ulaşılamayan bir sanat örneği sergilemektedir. 7

Kısaca Osmanlı mimarisinde taklid değil, asaJet vardır. Bu m~p1ari gerek islam, gerek Bizans sanatlarından her cihetce üstündür. Osmanlı mimarisindeki cesamet ve kullanılan malzeme,

.·kesme taş ve en iyi harç, teknik bilgi ve çizgiler büyük bir bedii duygu ve anlayışın "ifadesi olarak ortaya çıkar. · ·

Hiçbir medeniyet ·ürününün, -tek başına ortaya çıktığı

SÜ) lenemez. Etkileşim sadece islam sanatı için değil diğer sanatlar

O. Aslı~napa. "Türkler" (Tiirk Sanatı), i.A.

8

için de söz konusudur. Eserin yapıldığı yer ve çevre bir önceki ve bir sonraki eser ve dönemle ilgilidir. Türkler. islanıiyetle birlikte zamamn. ınuhitin. iklim şartlarının. yeni karşılaştıkları ihtiyaçların olduğu kadar. yeı1i dinin emirleri doğrultusunda yeni sahalarda kendilerinden evvelki kaviı1ılere~ ait mim~ri · eserlerden ayrı

mabedler.. saraylar. tiirbeler.n,ıedreseler. hanlar. kcrvansaraylar ve cvler yaptılar. Bugün hemen çevreıi~izde ·bulunan XII ve XIII. yüzyıla ait eserler. Selçuklu esetleri mimari alanda güzel örneklerdir.

Fski medeniyetlerin malzemelerini kullanmak bir eksiklik olarak g.örülmeınelidir. · Batı'da ve Doğu'da tarih boyunca bunun örııddcri vardır. Üıneyye Camii Bizans bazilikasının sütUnlarını, merıncrlerini: Ankara kalesi, Bizans dönemi malzemesini çekinmeden kullanmıştır.

İran. Irak. Suriye. Ermenistan. Bizans ve Ron1a sanatlarından alınan motifler Selçuk mimarisinin ancak tefarri.ıatı

üzerinde aınil olmuştur.8 · Selçuklu mimarisinde şüphe yok ki Türk olmayan mimarlar. ustalar ve işçiler de çalışmıştır. Ama hepsini gayri Türk unsurlardanmış gibi göstermek. nıaksadlı bir yaklaşım ve haksızlık olur.9

Bir ülkenin medeniyet seviyesi .• o Ulkenin geçmişinden

gelen 1-ier tüi'lü eserleriyle anlaşılır. Fikir seviyesinde olan eserler, maddi alanda da kendisini gösterir. Anadolunun bu bakımdan çok zengin olduğunu görmekteyiz. Birçok medeniyete beşik olmuştur ve hemen hepsinden eserler vardır. Ne yazık ki yanan, yıkılan ve kaybolanlar bir yana. bunların. her türünün kendine has istatisiki

" R. :\/. Mf!riç . .. Eski Eserler Hakkukla Diişiince/er ". insanA v/ik Fikir. . . \ 'C Sona/ Dergisi. C./. s.6. 1938. s.51/ .. . . , R. :\-1. Afer i~·. Ay m Makale. s. 512

9

bilgilerine ve durumlarına dair henüz bir cedvere ve sayıma sahip değiliz. Bunu yapmak için. bi.i.tlin arşiv vesikaları. tapular. muhasebe kayıtları. kitabeler. şeri mahkeme sicilieri henüz tam okunarak tasnif edilmiş değildir.

Bazı şehirlerimiz ınebzul mimari hatıralarla bir ınüze

halindedir. Bu.nlara açık müze veya müze-şehri demek doğru olur. Ecdadıınızdan kalan bu şehirlere ve hlll·adak~ eseriere sahip çıkınaya bizim insanlık borcumuz vardır. Bunların

konınarak.maddi manevi değerleriyle daha soraki nesillere intikali herkesin borcudur.

Dış tahriplerin haricinde. sanat eserlerine olan genel ilgisizlik bunların elimizden çıkmasına sebep olmaktadır. Bu

· giinkii türkiye sınırları dışında bulunan sanat eserleri. bugüne kadar süren sanata karşı ilgisizliğin bir sonucudur. Bugün Avrupa ve Amerika'nııi bir çok müzesinde İslam ve Türk sanatının

emsalsiz · ni.imfıncleri vardır. Mehmet Öıider sadece yurt dışına kaçırılan eserler hakkında ve bunların bulundukları yerleri bazen ı·esimleriyle birlikte gösteren bir kitap yazmıştır.ıo Birkaç örnek veı:mek ıstıyorum: ll. Abdi.ilhamid döneminde, Bergama Akropolinde bulunan heykel ve kabartmalar. Alınanlar tarafından g.ötüri.ilmüştlir. Bugün- Berl_in'de Bergama Müzesi adı altında

teşhir edilmektedir. Halen yürütülen bir kampanya ile bu eserlerin ülkesine ' ve yerine iade ettirilmesi ıçın büyük gayret . sarfedilmektedir. Amerika'ya kaçırılan Harun Hazineleri. bir vatandaşımızın slirekli ilgisi ve Kültür Bakanlığı'·nın hukuki davalar için yüklendiği masraf ve .gayretleri neticesinde 1993 yılında getirtilebilmiştir.

''' .\1. Önder, Yurt Drşr Miizelerinde Tiirk Eserleri. Kiiltiir Turi::.m B~1k. Yar. Ankara 1983

10

Konya Beyhekim Mescidi'nin çini mozaik nıihrabı Berlin Statlische Müzesine, Konya Sırçalı Mescidi ve. Akşehir Mahrnut Hayrani Türbesi'nin çinileri Almanya'ya kaçırılınıştır. Pariste Louvre Müzesi'nin bodrumunda sadece Anadolu'dan götürülen antik çağa ait eserlerin sergilendiği bir departman vardır.

Ayrıca İslam ülkelerinden Avnıpaya çeşitli yollarla kaçırılan minyatül'lü yazma kitapl~r, nadide halılar, metal. ahŞap ve kumaş her· türlü günlük eşya ve aksesuarlardan yapılmış sanat iiri.inleri. yurt dışına gitmiştir. .

Tarihi eseriere karşı olan sanat sevgisi ve bilincinin eksikliği. devlet adamları ve yöneticiler seviyesinde olunca •. bliyük kayıplar doğurmuştur. Bir-iki örnek verirsek: Konya Alaaddin Tepesindeki Selçuklu Köşkü, M. Cevad'ın valiliği sırasında

yıktırılmıştır. Vali M. Cevad bu eserin ehemmiyetsiz olduğuna kanaat getirerek yıktırmış, kendisine itiraz edenlere '"merak etmeyin ben size 200 lira ile. daha iyisini yaptırırım~· demiştir. ı ı . Diyarbakır'da yöneticiler~ şehirde hava akımına engel oluyor mi.ilahazasıyla , dünyanın Çin seddinden . sonra ikinci suru olan Diyarbakır surlarının bir kısmını yıktırmış, bereket versin bilinçli vatandaşların Bakanlığı uyarmaları sonucunda 1932 yılında bu işlem durdurulmuştur. Kayseri surları da aynı ihmal sonucu yıkılıp gitmiştir. Tarihi eser yıkılınası ve yağması ile ilgili bu listeyi uzatmak mümkündür.

Bugün vakıflar bu eseriere sahip çıkmakta. elinde bulunduğu mimari eserleri uzmanları marifetiyle onarnıaktadır. Bu taınire muhtaç eserlerin sayısının fazla olması dolayısıyla, kısa

zamanda hepsinin onarımı mümkün olaınanıaktadır. · Gerçi yurt dışına kaçırılan eserler bulunqukları yerlerde iyi

korunup, geldikleri yerin kültürünü tanıtıyorsa da, bütünlük

11 F. Sarre. Konya Köşkii, Çev. Ş. U:/uk. Ankara 1967, s. 95

ı ı

açısından. sanat eserlerinin menşelerinde bulunmalannda zaruret vardır.

Son yıllarda (özellikle Batı'da ı 950'den .. sonra) sanat eserleriniri dünyanın çeşitli şehirlerinde sergilenınesi hadisesine şah id olmaktayız. Bu bir mil !etin sanatını tanıtınası bakımından güzel bir olay olarak algılanmaktadır. Bu cümleden olmak üzere Türk sanatının örnekleri Kültür Bakanlığı tarafından yurt dışma gönderilmektedir. 1987 ve 1988 yıllarında Amerika'nın

Washington.-Chicago ve Newyork kentleri ile Japonya'nın Tokyo kentinde Kanuni Sergisi açılmıştır. Bu sergileri halk uzun kuyruklar oluşturarak görmek fırsatı bulmuştur. Bu sergi Ti.irkiye'yi, Türk sarıatını tanıtmak açısından yararlı olmuştur.

Yıkılan veya kaybolan bir tarihi eserin y.erine bir yenisi konamayacağından sanat eserlerinin büyük bir titizlikle korunınası gerekmektedir. Bunların bir kısmı müzelerde, kütüphanelerde sergilenmektedir. Mimari ·eserleri ise kısmen Vakıflar Genel Müdüt'IUğü 'n ün ihtiınaınına tevdi edilmiştir. Bunlar onarı ldıktan sonra turistik, kültürel ve ticari maksatlarla kullanılmaktadır.

Vakıflar bunları ilgili· kurumlara veya kişilere kiralamaktadır.

Mesela bir kısım kervansaray ve han turistik tesis olarak kullanılmaktadır. Aslında Cumhuriyetin ilk yıllarında Osmanlı

Devletinin mimari eserleri, fonksiyonianna göre taksim edilmişlerdir. Canıiler, Evkaf, tekke ve türbeter Z Eylül 1341 ( 1925) tatihli Bakanlar Kurulu kararıyla KUltür Bakanlığı'na~ ınektep yapmaya elverişli olmayan medres~ ve tekkeler 19 Mayıs 1927 tarihli töre maddesine göre Özel ; İdarelere~ bendler, çeşmeler, kabristanlar. Belediyelere tevdi edilmişlerdir. Böylece boş durarak harabiyete uğramaları engellenmiş ve fonksiyonel hale getirilmiştir. Burada büyük bir sorun oıtaya çıkmıştır. Büyük kısmı vakıf olan bu esereler .vakıfın şaıtlarına uygun olarak hizmet

ı~

v~rcıncmi~lcrdir. Değişen dünya şartları ve yeni rejim bu durumu gözardı etmiştir.

Burada bir de Türk tarih ve kiiltüri.iyle ilgili olan ve Türk ıııilldinhı hatırasını yaşatan eserlerden sözetmek yerinde olur. Bosna'da buluı1an Osmanlı Dönemi eserleri. son savaş esnasında tahrip olmuştur. Hüsrev Bey Camii. Medresesi ve Kütüphanesi. Mostar Köprüsü tahrip edilmiştir. Şuurlu olarak yapılan bu eylem. buradan müslüman izleriiıi, Osmanlı Dönemi eserlerini silip siip~irnıcktir. Her ne kadar uluslararası sözleşmelerde tarihi escrlerin korunma~ı . hükmü varsa da. Sırplar bu hükmü tanımanıışlardır.

Öte yandan Eski Sovyetler Birliği toprakları üzerinde bir çnk tarihi islami eser, komünist rejim tarafından imha edilmiştir. Bu eserler müslümanların varlığinın ve hakimiyetinin tahaccür etmiş şahidieri . ve delilleridir. Türkiye bu eseriere karşı ilgisini sürdürmektedir. Hoca Ahmed Ycsevi'nin türbesinin rötorasyonunu Yakıtlar Genel Mi.idürliiğii üslenmiştir.

\Jostar'<.laki tarihi Türk Köpriisiiniin onarılması için de UNESCO aracılığıyla bir teşebbliste btılunulmuştur. Öneıni i olan halkın sanat eserlerine karşı bilincinin gideı:ek kuvvetlenmesidir.

Bir başka sorun da "imar-ı belde" saikiyle tarihi eserlerin inılıasıdır. Belediye planları çıkarılıp uygulanırken. tarihi eseriere gerekli önem verilmem~kte bazen önemsiz diye yıktırılnıaktadır. istanbul'da son elli yıl ·içinde bu durum yaş~nmıştır. Yakını~nızda Konya· da da aynı duruma şah id olınaktayız. Şehirlerin imarı.

caddderiıı zamanın ihtiyaçlanna göre tanzimi elbette lazımdır.

Ancak tarih.i ve bedii kıymeti bulunan eserler, konınmalıdır. Plan önccc!.:n değil. tarihi eserlerin korunumuna göre ya·pı_lnıalıdır. Bu arada ahşap veya kargir Türk evlerinin korunması da süregelen bir problemimiz olduğu hatırlannıalıdır.

işte sanat eserine karşı olan ilgi. hem tarih hem. de sanat cğiıniın.inl gerektirir. Tarihini bilen kişi hu eseriere daha fazla değer verir. Vatan sevgisi ve inançlı olma daha bilinçli öir sanat ortaını yaratır. Yoksa yıkım ve yerine yenisini yapma anlayışı bizi köksüz.kültiirsliz bir toplum haline getirir.

Biraz da islanıda musiki komısuıia değinmek istiyorum. Glizcl sanatlar içinde musikinin yeri ve rolii büyüktür. Burada sad~;·cc Türklerin mUslüman olduktan sonra musiki ile ilgileri iiz0rinde duracağım: Musiki veya müzik. '"duygulann. diişiincelerin ve. imgelerin sesle anlatılmasıdır" Özelliklerini de şöyle sıralayabiliriz:

1. Kişinin yalnız başına da yapabileceği hiç bir araç kullanmadan scrgileyebileceği bir sanattır.

~. Mlizikle duygu ve dlişiinceler. plastik sanatlara orarila . daha çarpıcı hir biçimde dile getirilebilir.

3. Kişiyi ve kitleleri kolay -harekete geçiren bir gUcU vardır. -k Dil. din ve etnik farklar tanımayan evrensel bir anlatınıdır:

Hangi toplumda olursa olsun. müzik değişik açılardan

türlere ayrılır. Sözle ici·a edilen miizik, bir aletle icra edilen ıniizik olarak iki şekilde icra edilebilir. Bir de tck seslilik ve çok seslilik kl)ntısu vardır. TUrk musikisi tek seslidir. Batı mliziği çok seslidir. Bunun dışında tek sesli ve Çl~k sesli mlizik türleri ik cnstrlimantal n~ söziii olanlar da kendi içlerinde kısıml~1ra ayrılırlar. Tiirkiyc·de yapılan ayrım şu şekildedir: Halk ınii?iği. Tiirk Sanat Musikisi. Klasik TÜrk Müziği. Türk Tasavnıf Musikisi. Tiirk Hafif Müziği .

. Sdçuklulardan başlayarak. Osmanlılar döneminde Türklerin yaptıkları müziğe. Tlirk usulu anlamında ala Turca (alaturka) denilmi~tir. Frank· usul u. Avrupa usulü demek olan al la Franca (:.ılati·ang:.l) hem ımısiki. hem Tiirklcre has yaşayış için kullanılan hir de) i md ir.

14

Türk ımısikisiııin Osmanlılar döneminde olduğu gibi daha · önc~leri de büyük dahi ve üstadları vardır. Bilgin Farabi.heın

filozofhem de müzik otoritesidir. Kitabu'l rnusikiyul-kebir adlı bir ı.:st!ri vardır. Abdulkadir Meragi hem İran 'da hem de Türk . ~

aleminde besteleri ve kitapları bulunan müzik otoritesidir. Yukarıda isimler(ni saydığım Türk müzik tiirleri içinde

Tasavvuf ımısİkisi tekketerde ve zaviyelerde icra edilen bir nıusiki ti'ırüdür. Ney. kudüm. rebah, daire. başlıca aletlcridir. Bektaşilik ve l\:lc\·lcvilik tarikatlarında ımısikinin yeri büyüktür. Bir dini ayin aracıdır. İbadete aykırı bir yönü yoktur. Bu tarikatlarda müzik eşliğinde saıııah ve sama yapılır. Raks ve ımısiki · ahi teşkilatında da kabul görür. ibn Uatuta bunlar için~ ·· ... toplanıp yerler içerler, tagaııni ve raks ederler .. . " der.

İ slam aleminde ve özellikle Osmanlılarda ulcmadan raks ve musikiye karşı çıkanlar olmuştur. Bunun şeri delilleri olmamakla birlikte. genellikle insanları kayıtsız hale getirdiği. zamanlarını

boşH çıkarttığı ve şehcvi duygularının arttınldığı ve dolayısıyla

dünyaya ıncykttirdiği için karşı çıkılmı ştir.

Musikiye karşı çıkanlar arasında Birgili Mehmed Efendi ve Üstiivani Mdm1cd Efendi ön sırayı alırlar. · Ünlü Ebussuud Etendi'nin tekkelerin i\inde çalgı çalınmas ını istemediğini

biliyoruz. · Birgili. şarkı söylemenin bir di i afeti· olduğunu ve haram

sayıldığını Tarikat-ı Muhammediye adlı eserinde yazar. .. Bayram ve düğünler haricinde halkı eğlendirmek için şarkı. türkü söylemek. ş iir. zikir ve kasideler okuyup tagaımi etmeleri ve bir sürü hayasız. bidatcı tüysüz genç ve sapıklarin hağıı'ıp. çağırarak· zikr yapmaları da haram olan taganniye dahildir .. der.

Üstü\ahi Mehmet Efendi. ezanın ve Kur'an'ın teganni ilc.! okunmasını haram saynıaktadır.

.. .

15

· Şeriat aqına 1 konuştuklarint - s9yleyen bazı Osman h -din adaıiı.ları. çalgı çahi~ayı. bütün. topluma yayılm-ış ~lan · kopuz. ·ney. tef çalınayı ~aram saym~kla yetion,emekte. ç~lan kadar~ çalınanı dinieyenin ~e-d ine a)'kırı .davrandığıiıı soylemektedir.· Bu .konudaki . görüşler de afet · oh:nakian. başlamakta ve çalg~ aletin i· kırmai~ın sevap oldli~tu1u söylemeye kadar şiddetini artırmaktadır. Birgili"ye göre çalgıfl yere · gitmek . .. ç·aıgı · dinlemek. kulakla · işlenen bir . kötü lUk. ~ir atbtlir; · . . _ -

Ebussuud Eteiıdi de müzik aletJetinin kırılmasıı1ı teşvik · ·etmese bile.-kıı·an kişinin sevap kazanacağım ~ne · sürerek do lay lı , bir· destek verınektedir~ Ayrıca kırılan · enstrüi1ıanın. ağaç olarak

'bile. değerinin ödeimıesini ·gerekli ~örınez. Ayrıca . Ebussuut . Etendi clervişlerin raks ve devraq edişlerini ibadet saymamakta _ve ·. bunu ilahi bir kiitlir olaı·ak nite_iendiı-mektedir. ·

_ . . · ı lal höyle iken Osmanlı sarayında~ ·musiki · i cr~ edilmi~ ve :. nılizisycnlcrc ~ara ilc ·destek verilmiştir. Osman Gazi.den ·itibaren ~- Yıldırlm llayezid, ll. Selinı. IV. Murat· ·ve diğerleri musiki ile _'. ilgi.lenıniŞ.Ieı< ~~-atta beste yıl'panlar ôlmlıştu.i·. ıı- -.:: . ' Musikiye k~rşı bu· görüşlere rağmen. Osmaıih. toplumunda~ ~' · surayda~ :urd~ı da. ~ivil hayatı~ musikl · i~r~ ed-ilip gelmiŞtir. Halk ~ . ~- . . . .

:· ımıziği ~ıele h_iç etkilenmtmliştir. XIX. yiizyılın ikinci çeyreğinde ~ <;t~~ s~sli n.ıiizik Tiiı•k toplumund~ icra ~dilnieye başlan~ıştır. ~- .

t , Bütlin b~ı söyledikleriiniz. islam saitatlarının tarih boyunca. r: isinın top.) um yaşayışıı1!ıl-Jlladdi ve manevi bir parças ı olduğ~i · .ye ~ .. bu toplumun diğer· din ve _ cemiyetlerde olduğıi kadar bazen daha ; . -

i~ artnn . şiddetle sanatkı uğr~ştıgını ve bunu hayatına soki~ğu o~aya t- çıkmaktadır. · . . . . . . · . 7. . . i:· . ~ ·. t· ' . f· .---'-------__;,.,--

·.;

r··>-- Turun . Tiirk 1\i~lll'il~ fc~r1hi. Anka1:(~ 1 c}<;n., -~· ~58~~ -:'t

l• . . .. . . _ ______:_____:__·: . . ________ · . . ~· . . -l· ..

• ı ,,..:

ı()

islam Sanatları İslam dininin bir aynası olup, müslümanların hayatında dainıa canlı ve parlak o!arak yaşamıştır.

ı 2.V. ı 994 Konya