BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ

İLAHİYYAT

FAKÜLT8SİNİN

ELMİ M8CMU8Sİ

NQ 21 • İYON (HAZİRAN) 2014

Es biib-ı Nüzftl Rivayetleri ve Nüzul Ortamını Tespit Etmede Yeterlifiği Meselesi 145

ESBAB-1 NÜZÜL RİV AYETLERİ VE NÜZÜL ORTAMINI TESPİT ETMEDE YETERLİLİGİ MESELESi

Sab~tlıi SHAHA VA TO V*

Özet: Nü.z\11 sebepleri nassın sosyal bağlamından, yani nü.zı11 ortamından farklı · bir şey değildir. Bu çerçevede Kur'an'ın metinden çok söz, esbab-ı nü.zıllün de onun anlaşılabilmesi için metinde yer almayan metin dışı bağlama muttali olmamıza yardımcı olan önemli bir enstrüman olduğunu söyleyebiliriz. Kur'an metninin ait olduğu tarihle bağı inkfu" edilemeyecek kadar açıktır ve esbab-ı nü.zılle verilen önem de Kur'an'ın nü.zı11 dönemiyle bu sıkı ilişkisinden kaynaklanmaktadır. Bu makale, esbab-ı nü.zıllün Kur'an vahyinin nü.zı11 ortamında cereyan eden hadiselerle örtüşmesine ve ortamın şartianna göre inzal edilmiş olmasına dikkat çekmektedir. Ayrıca esbab-ı nü.z\11 rivayetlerinin nü.z\11 dünyasını aydınlatmaya yeterli olup olmadığını da incelemektedir.

Anahtar Kelime/er: Es bab-ı Nüzul, Nüzul Ortamı, Rivayetler; Bağ/am.

Abstract: Asbab al-nuzul is not different from social cantext of N ass (Quranic text) or Nuzul environment. In this case we can say that Quran is mostly a word the text and asbab al-nuzul is the most İnıportant instrument that makes us deeply understan~ the off~text cantext that doesn't take part in the text. lt is very obvious the relation between Quranic text and the time that it belongs to and İnıportance attached to asbab al-nuzul is arisen fro~ its close relations with nuzul (bringdown) time of Quran. This article is attracting the attentions to the accordance of The Quranic revelation with the happenings in the nuzul environment and it was sent (brought down) related to the conditions of that atmosphere. Additionally, it is examined the eligibility of tales of as bab al-nuzul to enlighten the world ofNuzul.

Key Words: asbôb al-nuzul, nuzul environment, ta/es, context.

Pe:lloAıe:Ac6a6 am.-Hy3yJIL (rrpl{q}{ffi,I OTKpOBeHIDI) ae RBJUIK>TC.si ae<rro ,Apyroe qeM COIWaJILHl>tif: KOHTeKCT «Hacc» (CTIIX KopaHa), TO ecT cpe,na OTKpOBeiiiDI. Mo)KeM CKa3an., <rro Kopaa 6om,m;e cnoso qeM TeKCT, H Ac6a6 am.-Hy3yJIL oqem. Ba)KHI>tif: HHCTpYMeHT TIOMOraıoiiilfii HaM TIOIDlT:b KOHTeKc-:ı: KOTOpı.tif: He BKJ110qeHO B TeKCT. CB513b Me)K)zy TeKCTIO Kopaaa H speMeaeM KOTopı:.ı:H rrpıma.nne)KHT Kopaa TaK

.s~cao, <rro ee ae B03MO)KHO OTPHD;aTı. H 3aaqeHJie Ac6a6 am.-Hy3yJIL cssı.3aao c 3TOH

146 Sabuhi SHAHA VA TOV

TeCHOH B3aHMOCB.sl3J>IO. 3Ta CTaThH IIpHBIIeKaeT BHHMaırne Ha TO 'iTO OTI<pOBeHWI KopaHa ~aao rrpH ycnoBHJIX Oıq>}')KaıorneH: cpe.zu,ı H cooTBeTcsyeT co6ı.ıTIDI:MH

rrpoH3xo~e s TOH cpe~e. TaiOKe o6cy)K,ZJ;aeTC5I Borrpoc o .uocTaToımocTH

paccKaJos DpH'lliH on<poBeFGI5I no6ı.ı ocsernan rvm.p OTKpOBeHHe. Kmorıeobıe cnooa: Ac6a6 aJlb-Hy3ynb, cpeoa HucnocnaHue, paccKa3bl, I. ESBAB-1 NÜZÜL Kur'an-ı Kerim'in anlaşması için İslam ilimleri tarafından tefsir disiplini altında

birçok çalışma yapılmıştır. Ulfuııu'l-Kur'an olarak isimlendirilen bu çalışmalar

ll!V11. yüzyıldan itibaren sistemleştirilmiş, müstakil olarak kitaplara konu edinilmeye başlanılmıştır. Bu alanda en bacimli kitaplar İbnü'l-Cevzi (ö. 597/1201), Zerkeşi (ö. 794/1392), İbn Teymiye (ö. 728/1328), Suyüti (ö. 911/1505)'ye ait olup alanın en önemli kaynaklannı teşkil etmektedir. Bu Ultlmu'l-Kur'an babisierinden olan Esbab­ı NiiziU, ayetterin izahı açısından çok önemlidir. Esbab-ı nüzill., müfessirler, hadis alimleri, fıkıhçılar ve ulfunu'l-Kur'an müellifleri nezdinde Kur'an'ı anlamanın

önemli bir disiplini olarak görülmüş ve tefsir sahasında asbabı alternatifsiz unsur baline getiren nedenlerden birinin bu ilim1 olduğu söylenmiştir.

Esbab-ı nüzôl ilmi, metnin niizO.l ortamıyla ilişkisini ve diyalektiğini gösteren ve bu ilişkiyi gözler önüne seren en önemli ilimlerden biri kabul edilmektedir. Bir ayet veya surenin ne zaman, nerede, hangi konjoo.ktiirde ve hangi olaya binaen nazil olduğunu bilmek, hem o ayet ve surenin ilahi maksada uygun şekilde tefsir edilmesine yardımcı olmakta hem de hükümlerin konuimalarına sebep olan hikmetterin kavranmasını sağlamaktadrr.2 Nüzôl sebepleri sayesinde Kur'an-ı Kerim'de emredilenlerin hikmeti anlaşılır, kastedilen mana ortaya çıkar, . mubtemel

batalar önlenir ·Ve anlayış kolaylaşrr. İbn Dakik el-Id'in tabiri ile sebeb-i nüzıllün beyarn Kur'an'ın manasını anlamaya götüren kuvvetli bir yoldur.3

A. Lügat ve Isölahi Anlam: "Esbab-ı nüzıll" şeklindeki izafet terkibini oluşturan kelimelerden ilki olan

"esbab", sebep kelimesinin çağulu olup sözlükte "bağ, ip, dayanak, yof' gibi anlamlara gelmektedir.4 Istılahta ise sebep, bitaba sevk eden şey demektir.5 Ancak

1 İsmail Cerrahoğlu, Tefsir UsUlü, Ankara, 1993, s. 116 2 Suyütl, el-İtkan fi IDtimi' l-Kur'an; Beyrut, 1987, Il 38; Mannan Halil el-Kattan, Mebabis

fi Uliimi' l-Kur'an, Beyrut, 1986, s.79 3 Suyütl, İtkôn, I/35 4 İbn Manzur, Lisanu'I-arab, Beyrut, 1997, III/1910-1911 s Bkz: Şeyleharu, Mebabisu' t-tabsis, Am.man, 2000, s. 294

Esbôb-ı Nüzıil Rivayetleri ve Niizfll Ortamını Tespit Etmede Yeterlifiği Meselesi 147

usul alimleri sebebin şer'i hükme götüren yol olduğunu, onun kendisiyle şer'i hükme ulaşılan bir şey olmadığım vurgulamışlardır. Örneğin bir ipin kuyudan su çıkarmak

için yol (sebep) olduğu, fakat suyu kuyudan çıkaran şeyin ip değil, insan olduğu özellikle vurgulanrnıştır. 6

Usf:ıl alimleri şer'i hükümlerin sebeplerini mecaz!, mahza, iliete benzer sebep ve illet olmak üzere dört kısma ayırmışlardır. Örneğin Allah adına yemin etmenin

kefarete sebep olması mecazi bir sebeptir. Buna karşılık bir kimse bir lnrsıza bir başkasının malını gösterse ve lnrsız da gidip o malı çalmış olsa, gösterme fiili mahza sebep sayılır. Yolda bir kuyu kazan kimsenin, o kuyuya düşüp ölen birinin ölümüne

sebep olması, "illete benzer sebep" olarak nitelendirilmiştir. illet anlamındaki sebebe örnek olarak ise, kendi hayvanını bir başkasının ekinine sokan ve böylece o hayvanın ekini telef etmesine sebep olan kişinin durumu verilmektedir. 7 Görüleceği üzere bir olayın bir başka olaya sebep olması, çeşitli açılardan değerlendirilebilecek bir

durumdur. Kur'an ayetlerinin nüzf:ılüne sebep olan olayların tasnifinde ise, yukarıdakine benzer bir ayrım yapılmıştır. Buna göre bazı ayetlerde, nüzf:ıle sebep olan hususun ayetteki bükümde ifade edilmiş olması gibi bir durum SÖZ konusu iken

diğer bazı ayetlerde bu hususun bükümde ifade edilmemiş olmasına rağmen sebep dikkate alınmadan hükmün anlaşılmasında sorunların ortaya çıkması, yani hükmün

ancak sebep ile anlaşılabilir olması durumu söz konusudur. Yine bazı durumlarda, sebep dikkate alınmadığı takdirde dahi müstakil bir mana ifade edebilecek olan bazı nasların, esas itibariyle bir soruya cevaben inzal edilmiş olmalan ve bu soruda ifade

edilen hususu izah etmekten fazla (zaid) bir izah içermemeleri hali söz konusudur. Son olarak, naslardaki lafiziarın müstakil (sebebinden bağımsız olarak okunduğu takdirde dahi anlamlı) olması ve soruya cevap vermenin dışında başka (ziyade) unsur

da içermesi hali söz konusudur. 8

Ancak "esbab-ı nüzf:ıl" terkibindeki sebep kelimesi, Feram'nin ifade ettiği üzere, vahyin inzaline sebep teşkil eden olaylan değil, o inzal esnasında vahye muhatap toplumun içerisinde bulunduğu durumu ifade eder.9 Bu durumda nüzf:ıl şartlanın dikkate almak ifadesiyle kast edilen şey, usulde zikredilen sebep-nas ilişkisinden daha kapsamlıdır.

6 Bkz: Serahsi, el-Muharrar fi Usftli'l-fikh, Beyrut, 1996, II/218 7 Bkz: Serahsi, el-Mulıarrar, II/220-225 8 Serahsi, el-Mulıarrar, I, 203-204 9 Bkz: Abdülbamid el-Feram, Esbabu'n-nüzUI, yazma nüsha, http://www.bamid-uddin­

farahi.org/index, Erişim tarihi, 30.11.2012

148 Sabuhi SHAHAVATOV

"Nüzül" kelimesi "n-z-1" filinin mastan olup, (JJY) inmek10, huliU ve yerleşme

anlamlarına gelir. 11 Daha çok "yüksek bir yerden aşağcya doğru inmek"12 anlamında kullawlmaktadır. Bundan başka sözlüklerde "falan kişi geldi" "LJ)l! J.Y' cümlesinde

gelmek13 anlamında, insanlarm başına gelen sıkıntı, felakee4 gibi mecazı anlamlarda

da kullawldığı vuku bulmuştur. Konaklamak anlamındaki nüziil kelimesi ise,

herhangi bir yere konaklamak isteyen kimsenin devesini çökertmesinden kinaye

olarak kullanılmıştır. 15

Kur'an'ın nüziilünü yukandan aşağıya doğru bir "indirme" şeklinde

anlamaktansa, ilahl bir lütuf ve tenezzül olarak anlamak daha uygun ve doğru

gözükmektedir. Çünkü vahiy, somut bir " indirme" ile ifade edilemeyecek kadar

manevi-metafizik bir olaydır. Ayrıca Allah'ın insana b.itap etmesi, onu muhatap

alması, ona doğru yolu göstermek için bir peygamberle mesajını iletmesi, kelimenin

tam anlamıyla bir lütuf ve tenezzül buyurmaktır. Kaldı ki nüzül ve n-z-1 kökünden

türeyen diğer kelimeler Kur'an'ın birçok ayetinde, " indirme" anlamından ziyade

"lütuf' anlamında kullawlmıştır. Demirin nüzülü, 16 elbiselerin nüzülü, 17 hayvanların nüziilü, 18 sekinetin nüziilü 19 gibi ifadeleri buna örnek olarak vermek mümkündür?0

Kur'an'ın nüziilü, Hz. Peygamber'e ilk vahyin inzalinden son vahyin inzaline

kadar geçen 23 senelik dönem boyunca bu inzalin aralıklarla sürmüş olduğunu ifade

etmektedir.

İstilahl olarak "niiztU ortamında meydana gelen bir hadise veya Hz. Peygamber' e yöne/tilmiş bir soruya, vuku bulduğu günlerde, bir veya daha fazla ayetin, hadiseyilsoruyu kapsayan nitelik ve özellikleri içermek, cevap vermek veya lıiikmiinii açıklamak üzerine inzôl olunmasına vesile teşkil eden ve vahyin nazil

10 F'ıruzabadi, Kamusu'l-Muhit, Mısır, 1938, V/57 11 F'ıruzabadi, Kiimiis, IV/56 12 Ragıp el-İsfabam, Müfredat, s. 799 13 Ragıp el-İsfabam, Müfredat, s. 488; İbn Manzfir, Lisanu' l-Arab, IX/656. 14 Vab.idi, Esbabu'n-NüzUI, s.3 15 Rağıb, Miifredlit, nzl mad. 16 Bkz: Hadid, 57/25 17 Bkz: A'raf, 7/26 18 Bkz: Zümer, 39/6 19 Bkz: Tevbe, 9/26 20 Niizfıl kelimesinin analizi için bkz: Maturidi, Tevilatu' l-Kur'an, XIV, 371; Razi, MejQtilıu'l-ğayb, XIV, 54. Ayrıca kavramın detaylı bir analizi için bkz: Murat Sülün, "Demirin İnıalinden Kur'an'ın inzaline -Bir Nüzi'.il Analizi-", Akademik Araştıı1nalar Dergisi, Sayı 43,2009-2010, ss. 155-176

Esbôb-ı Niizıil Rivayetleri ve Niiziil Ortamını Tespit Etmede Yeterlifiği Meselesi 149

olduğu ortamı resmeden Jıadiseye esbfib-ı niizıll denir."21 Yani "Esbabu'n-Nüıüf' olarak bilinen ve nüzill sebepleri anlamına gelen tabir, Hz. Peygamber'in risaleti döneminde vukn bulan ve Kur'an'ın bir veya birkaç ayetinin yahut bir suresinin nazil olmasına yol açan olayı, durumu ya da soruyu ifade etmek üzere kullanılır. Bu ilim

tamamen sem'i ve nakli bir ilim olup, keşfinoktasında akıl ve istidlale yer yoktur.22

C. Esbab-ı Nüzfil Rivayetlerinin Sıhhati Esbab-ı nüzfıl literatüründe sadece 500 kadar ayetin nüziH sebepleri yer

almaktadır. İbn Teymiyye, bunların dışında kalan ve önemli bir kısmı geçmiş

peygamberlerin kıssalan ile ahirete dair haberlerden oluşan çok sayıdaki_ ayetin nüzill sebeplerini her hangi bir dış olayda değil doğrudan doğruya bu ayetterin kendi muhteva ve manalarında aramak gerektiğini belirtir. Buna göre ayetterin büyük bir

kısmı özel bir olaya, konuya, dolayısıyla belirli. bir sebebe bağlı olarak inzal edilmeyip genellikle insanlan muhtaç olduklan hususlarda bilgilendirmek, eğitmek,

aydınlatmak, yönlendirmek ve uyarmak maksadıyla vahyedilmiştir. Böylece aslında

Kur'an'ın her hangi bir ayetinin belirli bir sebebe bağlı olarak inzal olması hakkında "Esbabu 'n-nüzfıl" tabiri kullanılmıştır. 23 Ancak bu yaklaşım, tikel olarak her ayete bir nüzıll sebebi bulmak gibi bir düşüneeye mebni olduğu için problemlidir. Nitekim

ilgili rivayetlerde sıklıkla rastlanan tutarsızlıkların nedeni bu olmalıdır. Cabiri'nin de işaret ettiği üzere, Esbab-ı Nüzfıl müellifleri,24 her ayete bir nüzill sebebi bulmak

uğruna oldukça zorlama rivayetler nakletmişlerdir. Oysa nüziile sebep olan olaylar, tikel vakıalarda değil, nüzill çağının genel koşullan, ihtiyaçları, tartışmalan ve Hz. Peygamber'in davetinin seyri içerisinde aranmalıdır.

Tefsirin nakille başlamış olması nedeniyle, esbab-ı nüzill rivayetleri giderek çoğalmış, zamanla sağlam olmayan rivayetler de bu kapsama girmiştir.25 Kur'an-ı Kerim'in anlaşılmasında esbab-ı nüziil'un yetersiz kalmasının en önemli nedenlerinden birincisi bu rivayetlerin bizzat kendileridir. Zira bu rivayetler merfu­

müsned, mursel, senetlerinin hazf edilmiş olması, rivayetlerinin tasnifinin dikkate alınmaması, rivayet sigalarına dikkat gösterilmemesi26 gibi sebeplerden dolayı

21 Ahmet Nedim Serinsu, "Kur' an-ı Kerim' in Anlaşılmasında Esbab-ı Nüzôl' ün Rolü" s. 68,

22 Bahauddin Hürremşahl, Kur'an Bilimi, İstanbul, 1998, s. 82 23 .Muhsin Demirci, "Esbab-ı Nüzul", DİA, XI/360 24 Muhammed Abid Cabiri, Febmu'l-Kur'an, Beyrut, 2009, ill/369 vd. 25 Serinsu, a.g.e., s. 174 26 Geniş bilgi için bkz: Serinsu, ., s.l87-207

150 Sabuhi SHAHAVATOV

yetersiz kalmaktadır. Ayrıca, takdir edileceği üzere, esbiib-ı nüzlıl rivayetlerinden

anlaşılan mana ile ayetlerin metin içindeki bağlamlarının ifade ettiği mana arasında

çelişki olmamalıdır. Oysa hem tefsir kitaplarında bem de bususen bu alana dair

yazılmış eserlerde gördüğümüz esbab-ı nüzlıl rivayetleri, çoğunlukla titiz ve dikkatli

bir okuyucuyu kuşkuya düşürecek niteliktedir. Bazen bu rivayetler ilgili ayetleri

bağlamlarından büsbütün uzaklaştırmaktadıdar ki bu durumda insanın aklına, bu

rivayetlerin gerçekten ayetlerin inzaline sebep olan olaylan derlerneyi mi, yoksa her

ayeti ille de bir olayla irtibatlandırmayı mı hedefledikleri sorusunu getirmektedir. Bu

problemi çözmenin tek yolu da, ayetlerin metin içindeki yerlerine, bağlamlanna

öncelik vermek ve esbab-ı nüzı11 adı altında bu ayetleri bağlaınından kopanp metni

parçalamamaya özen göstermektir.27

Örneğin Buban (ö. 256/870) ve Müslim (ö. 261/875)'in Said İbnu'l­Museyyib'den naklettiği şu rivayet, ilgili ayetlerin nüzlıl dönemi açısından bağlama

uygun görünmemektedir;

"Ebu Talib ölüm döşeğinde iken Hz. Peygamber onun yanına geldi. Ebu Cehil

ve Abdullah b. Ümeyye de orada idiler. Hz. Peygamber; " amcacığım, Ili illilıe il/al/alı de ki, Allah indinde seni savuncyım. " dedi. Bunun üzerine Ebu Cehil ve

Abdullah ona: "Ey Ebu Talib, Abdulmuttalibin dinini terk mi ediyorsun? " dediler.

Ebu Talib buna cevaben, "Hayır, ben Abdulmuttalibin dini üzereyim, " dedi. Hz.

Peygamber de ona "Allah bana senin için dua · etmemi yasaklamadığı sürece,

bağışlaman için dua edeceğim" dedi. Bu söz üzerine " &.;_.;tr.·.~:j f..#TJ;~Ij~ ji.S LA -".: iJ.:..ı~.i..:.:.l·'~l :~1 ,.,;LA .JÜ · , d 1'f i ~IS • l- <. .c- · '>.!i1" 28 tı' · l Id 29 " ;.:-;-:-· . ,-+J ,..,... (..):I:1J , • U1 c.r....fi c,r.J 'Y y J Ll:!:'~ ay e mza o u.

Aynı ayetle ilgili olarak Hakim (ö. 405/1014) el-Müstedrek isimli eserinde İbn Mesud'un şöyle dediğini nakletmiştir:

"Hz. Peygamber bir gün kabristana gitti ve bir kabrin başında oturup uzun süre

dua etti ve ağladı. Daha sonra da şöyle dedi: "bu, annemin mezarıdır. Rabbimden

27 Bk. Cabiıi, Fehmu '1-Kur'an, m, 371 28 Tevbe 9/113. (Ey elçim.ize iman edenler! İbrahim peygamb<:rin vaktiyle müşrik babası için

dua etmiş olmasından yola çıkarak siz de müşrik · akrabalarınızın affedilmesi için dua etmeyiniz. Böyle yapacağınıza, onların şirki bırakıp tevhide dönmeleri için gayret ediniz. Unutmayınız ki İbrahim'in babası için ettiği duanın sebebi, vaktiyle ona böyle bir söz vermiş olması idi. Kaldı ki o, babasının şirkte ısrar ettiğini görünce dua etmekten vazgeçmiş, çok yufka yürekli ve merhametli olmasına rağmen yine de ondan uzaklaşmıştı. Şu halde, peygamberin ya da münıinlerin yapacakları şey, müşrikler için dua etmek değil, onları tevhide yönleocfuıneye çalışmaktır. Bkz. H. Elik-M. Coşkun, Tevlıit Mesajı, s. 466.)

29 Buhari, Tefsir/4675, 4772; Müslim, Tefsir, 39/24, s. 54

Esbôb-ı Niizül Rivayetleri ve Niizül Ortamını Tespit Etmede Yeterlifiği Meselesi 151

ona dua etmek için izin istedim; fakat O bu izni vennedi ve bana " JJ}ij ,;.}i! JLS LA -·-~il w~! ·'!J .:~i :s-: LA .ı;_; · ,d ,.j i 1LS ~~- ~-<" .'>.1it i '·~:.·.- ·1 i 1-P• · · v;-:-· . fô-' ro- UJ;JJ _ • t..J1 c.r.JS c,r.J '..fJ .YJ U!:'.,--: 'J~ u 'J'A ayetinı

h . 30 va yettı.

Suylıti aynı ayetle ilgili olarak iki farklı nüztll sebebi gösteren bu rivayetleri,

"ayetin mükerer inzal edildiğini" söyleyerek uzlaştırmaya çalışmıştır.31 Buhari ve

Müslim'de yer alan rivayete dikkatle bakıldığında, bu rivayetin ayetle irtibatlan­

dınlmasında bir zorlama olduğu dikkati çekmektedir. Çünkü Ebu Talib'in vefatı ile

bu ayetterin vahyedildiği dönem arasında uzun yıllar söz konusudur. İlgili ayetin yer

aldığı Tevbe suresi Mekke'nin fethinden sonra inzal edilmişken Ebu Talib'in vefatı

hÜZÜn yılında, yani bi'setin dokuzuncu senesinde vuku bulmuştur.32 Hl,iseyin b. Fazl

tarafından bu ayetin SÖZ konusu olayla ilgili olma ihtimalinin zayıf bulunduğunu

nakleden Razi, Hz. Peygamber'in amcası için dua etmiş olabileceğini, aradan yıllar

geçtikten sonra böyle bir yasağın konulmuş olabileceğini söyler. 33 Ancak bize göre

bu değerlendirme makul değildir, çünkü o kadar uzun bir zaman boyunca Hz. Peygambere bu konuda izin verilmiş olması ve daha sonra bunun yasaklanmış olması, harici bir izahı gerektirir ki, elimizde bu yönde bir izahı temeliendirecek

herhangi bir bilgi mevcut değildir. Diğer taraftan ikinci rivayet Hz. Peygamber'in

annesinin kabrinin başına gidip ağladığını ve "omm azap görmesi" sebebiyle

ÜZÜldüğünü ifade eden rivayetler ise bizzat bu ayetlerin peşinden gelen 115. ayet ile

çelişkilidir. Zira söz konusu ayette kendilerine gerekli açıklamalar yapılı:İıamış

kimselerin sorumlu tutulmayacağı bildirilınektedir.34 Aynca Hz. Peygamber'in

annesinin "azap gördüğünü" iddia etmek büyük bir cürettir.35 Bize göre ayetin nüzul

sebebi ile ilgili rivayetlerin en makulü Hz. Ali'den aktanlan rivayettir.36

Tirmizi (ö. 279/892)'nin Hz. Ali'den aktardığı rivayette şöyle denilmektedir:

"Ben bir adamın müşrik anne babasının bağışlanması için dua ettiğini işittim.

Ona "Müşrik ebeveyniniçin bağışlanma mı diliyorsun? diye sordum. Bunun üzerine

o "Hz. İbrahim müşrik olduğu halde babasının bağışlanmasını dilemiştir. " şeklinde

30 Ebü Abdullah İbnü'l-Beyyi Muhammed Hakim en-Nisaburi, el-Müstedrek ale's-Sahihayn, 2/336

31 SuyOti, İtkfm, I/33 32 İbn Hişam, es-Siretu'n-Nebeviyye, tbk. Ömer Abdusselam, I/237 vd. 33 Razi, Mejôtfhu '1-ğayb, XVIJ 214 34 Bkz. Tevbe 9/1 15 35 Bkz. H. Elik-M. Coşkun, Tevlıit Mesajı, s. 466 36 Ma verdi, Ebu'I-Hasan Ali b. Muhammed b.· Habib, en-Nüket ve'l-uyQn, Beyrut, 1992,

ll/114

152 Sabuhi SHAHAVATOV

cevap verdi. Bu durıonu Hz. Peygamber'e aklardım ve bunun üzerine mezkUr ayet

nazil oldu. 37

Esbab-ı nüziil rivayetleri Kur'an ayetlerinin ve sürelerinin inzal ediliş

sıralamasına ve Hz. Peygamber'in siretinin seyrine uyumlu olmalıdır. Sürelerin iniş

sıralamasını dikkate almak, bu problemin çözümü konusunda çoğunlukla yeterli olacaktır. Kaldı ki bazı sfi.relerin tek seferde inzal edildikleri bilinmektedir ve bazı ayetlerin içerikleri, bazı malum olaylarla birebir ilişkilidir. Ancak yine de hiç kimse, Esbab-ı Nüziil rivayetlerinin büsbütün faydasız olduğunu söyleyemez. Zira bu rivayetler her ne kadar fıkıh alanında çok faydalı olmasalar da, bu rivayetlerin

Kur'an'ı anlama ya da daha genel ifadesiyle tefsir alanında, inkar edilemez ölçüde faydalan söz konusudur.38

Daha soma Ahmed İbn Hanbel'in (ö. 241/885) söylediği, "üç şeyin aslı yoktur:

tejsir, me/ahim, megazi''39 sözü de aslında bu rivayetlerin tenkidi mahiyetindedir. İbn Teymiyye de İbn Hanbel'in bu sözünde, ilgili rivayetlerin senetlerinin kastedildiğini ifade etmiştir.40 Hanbeli alimlerinden Tfifi (ö. 716/1316) müfessirlerin bu gibi her rivayeti tefsirlerine almalanndaki amacın, daha sonraki dönemlerde bu haberlerin kaybolmasından endişelenmelerine bağlamaktadır.41

Görüldüğü gibi tefsir rivayetlerinin çoğu sahih temeller üzerinde oturmamak­tadır ve bu nedenle ilk dönem islam alimlerinden başlayarak günümüze k~dar bu

rivayetlere yönelik tenkitler olmuştur. Bu sebepten esbab-ı nüzfil rivayetleri yeniden hadis tenkitçilerinin değerlendirilmesine tabi tutulmalıdır.

D. Esbiib-ı Nüzill Rivayetlerinin NüziU Ortamını Tespit Etmede Yeterliliği Nas/metnin sınırlı, olayıann sınırsız olması ve ortaya çıkan her olaya Kur'an'ın

hükmünün uygulanabilmesi, öncelikle hükmün illetinin ne oJduğunun doğru bir şekilde tespit edilmesini zorunlu kılmaktadır. Zira yazı ile konuşma arasındaki en önemli fark, yazılı bir metni inşa etme sürecinde olan yazarın okuru ile karşı karşıya

olmaması ve metne muhatap olacak okuyucunun yazarın zihninde salt bir

tasavvurdan ibaret olmasıdır. Konuşma ise, mütekellim, muhatap ve metin dışı

bağlam gerektirmektedir.42 Mütekellim konuşurken amacı salt bilgi verme

37 Tirmizi Tejsfr ı o 38 Muham:ıned Abid el-Cabiri, Fehmu'l-Kur'an, çev. Muhammed Coşkun, III/486-487 39 İbn Teymiyye, Mukaddiine fi Usiili't-tefsir, Beyrut, 1988, s. 59 40 İbn Teymiyye, 58 41 Serinsu, 179 42 Bkz. Doğan Aksan, Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim, Ankara 1990, s. 140-141

Esbôb-z Niizul Rivayetleri ve Niiziil Ortamını Tespit Etmede Yeterliliği Meselesi 153

olabileceği gibi, muhatabını sinirlendirıne, sevindinne, müjdeleme, teselli etme ve

uyarma gibi birtakım eylemler de olabilir. Buna konuşmanın eylem yönü olıriası

açısından "söz edirn" denir. Söz edirnden farklı olarak metin, yazarın amacının

gerçekleşip gerçekleşemediğini görernedİğİ bir dil ortamıdır. Buna bağlı olarak metin

kendi bağlamını kendi içinde taşımakta, kendi içinde bütünlük arz etmekteyken, söz

edirnde bağlam sözün dışında bulunmakta ve sözü anlamak için söz dışı bağlama

müracaat etmek gerekmektedir. Bu çerçevede Kur'an'ın metinden çok söz olduğunu,

esbab-ı nüzill.ün de onun anlaşılabilmesi için metinde yer almayan metin dışı

bağlama muttali olmamıza yardımcı olan önemli bir enstrüman olduğunu

söyleyebiliriz. Yani esbab-ı nüzill., metin dışı bağlarnın bazı aşamalarında yaşanmış

kimi olayların kayıtlan olarak nakledilen rivayetlerdir.

Kur'an belli bir zaman dilimi içerisinde (Hz. Peygamber'in 23 yıllık daveti

esnasında) yaşanmış olan gelişmelere bağlı olarak nazil olmuştur. Bu durum,

Kur'an'ın nüzul döneminden sonraki tarih di,limindeki rehberliğinin sona erdiği

anlamına da gelmez. Hayatımızı tanzim ederken Kur'an'ın mesajının yeniden hayata

uygulamanın temel koşulu, hem elimizde bir metin olarak duran Kur'an'ın inzal

edildiği tarih, coğrafya ve dönemin kültürü ile yakın ilişkisinin, hem de bizimle

arasındaki zaman ve kültür uzaklığının farkında olmaktır. Kur'an'la aramızdaki,

onun nüZuı dönemiyle çağdaş olmayışımızdan kaynaklanan uzaklık, bu gerçeği görmezden gelmekle kapatılamaz. Kur'an metninin ait olduğu tarihle bağı inkar

edilemeyecek kadar açıktır ve esbab-ı nüzfile verilen önem de Kur'an'ın nüzill.

dönemiyle bu sıkı ilişkisinden kaynaklanmaktadır. Bu durum, esbab-ı nüzıllün

Kur' an vahyinin nüzfil ortamında cereyan eden hadiselerle örtüşmesine, ortamın

şartlarına göre ve vakıanın muktezasma binaen inzal edilmiş olmasına 43 dikkat

çekmektedir. Yani vahiy gerçekliğe (yani nüzul ortamına) doğrudan doğruya zorla

kabul ettirilmiş (inzal ettirilıiıiş) değildir bilakis, özellikle vakıaya yönelik ve onu

dikkate alan bir hitaptır.

Sonuç

Esbab-ı nüzfil rivayetlerinin bize nüzfile sebep olan vakıayı kesin şekilde

belirleme imkanı vermesi zor gözükmektedir. Nitekim vakıayı anlamak metin içi ve

metin dışı unsurların ve göstergelerin, yani metinde göstergeleri oluşturan gösteren­

gösterUen çiftinin bütününe vakıf olmakla mümkündür. Çünkü dilsel bir göstergenin

43 Hasan Hanefi, Esbab-ı Nüz:fil'ün Anlamı Nedir?, çev. Ahmet Nedim Seriosu, AÜİFD, s. 227

154 Sabuhi SHAHAVATOV

göstereni ve gösterileni dilin fonetiğinde ve kavram dünyasında mevcut olmakla

beraber, insan zihnindeki kavramlan ifade eden "gösterilen" unsuru, zihin dışı

dünyaya, yani göstergenin bir bütün olarak vücut bulduğu dış ortama müracaat

edilmeden tespit edilemez. NüzUl sebepleri nassın sosyal bağlamından, yani nüzUl

ortamından farklı bir şey değildir. Naslann anlamlannın ortaya konması, dıştan içe

ya da içten dışa şeklinde tek yönde değil, bilakis iç-dış arasında "mekiksel" bir seri

hareket içinde seyretmesi gereken kompleks bir etkinliktir.44 Yani Kur'clıı'ı anlayabilmek için, onun metnini aşarak arkasındaki bağlama ulaşmak ve bu şekilde

onu yeniden söz ortamına taşımak zorundayız. Kur'an'ı yeniden söz ortamına

taşımanın ilk adımı, bütün pasajlarını ait olduğu nüzı11 ortamında okumaya

çalışmaktır.

NüzUl ortamını ve bağlaını dikkate alarak Kur'an'ı tefsir etmek kolay . bir iş

değildir. Kur'an, müfessirin anlama sorunlan gözetilerek kurgulanmış yekpare ve

bütünlüklü bir metin olmadığı için, metnin dışında kalan söz dışı bağlaını tespit

etmek müfessire düşmektedir. Kur'an pasajlannın tarihsel bağlamlarının Kur'an'dan

hareketle rahatlıkla tespit edilebilirliği (siyak-sibak)45

ve esbab-ı nüZıll rivayetlerinin

sunduğu yardım yeterli değildir. Bu durumda ortaya çıkan anlama sorununu

aşabilmenin alternatif yolu, müfessirin bu bağlamda daha farklı kaynaklara

başvurmasıdır. Bunun sorunsuz bir süreç olmadığı ortadadır, fakat bizi Kur'an'ın

özgün anlamına ulaştıracak daha tekin bir yolun mevcut olmadığı da aşikardır.

44 Nasr Hamid Ebu Zeyd, Dahi Bitabm Tabiatı, s. 143 45 Siya.Jc kelimesi İslami ilimlerde bir ıstılah olarak kullanılmamış, bu nedenle de etraflı bir

şekilde tanı.IDJ yapılmamıştır. Buna karşılık belagat ilminde sözün siya.Jcı anlamında hal ve makam gibi kavramlar kullanılmış, fakat bunlarla daha çok, sözün dışındaki unsurlar kast edilmiştir. Bu ise, dil dışı bağlama tekabül etmektedir. Siyak kelimesini "dil-içi bağlam" anlamında ilk kullanan alimin Cahız olduğu ifade edilmiştir, ancak ondan önce imanı Şam'nin (ö, 204/819) de bu kelimeyi bu anlamda kullanmış olduğunu biliyoruz. Nitekim İmam Şam, er-Risôle adlı eserinde, "Babu 's-sm if ellezi yü beyyiliii siyôkuhu ma 'nôhu" (manasını siya.Jcının açıkladığı ifadeler) şeklinde bir başlık kullanmış ve bu başlık altında incelemiş olduğu ayetlerde, bazı kelimelerin anlamlarının ancak metin/ayet bütünlüğü dikkate alınınca ortaya çıktığını ifade etmiştir. Geniş bilgi için bkz. Muhammed Coşkun, Muhammed Abid ei-Cabiri'nin Tefsirde Siret-Nüzill ilişkisi Yaklaşımı, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2013, s. 245 vd.

Esbôb-1 Niizül Rivayetleri ve Nüzıll Ortanımı Tespit Etmede Yeterliliği Meselesi 155

KAYNAKÇA

A.ksan, Doğan, Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim, Ankara 1990, Oibirl, Muhammed Abid Fehmu'l-Kur'an, Beyrut, 2009,

Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir UsUlü, An!<ara, 1993 . Coşkun, Muhammed Muhammed Abid el-Cabiri'nin Tefsirde Siret-Nüziil

İlişkisi Yaklaşımı, Basılmaınış Doktora Tezi, İstanbul, 2013,

Ebu Zeyd, Nasr Hamid, İlahi Bitabm Tabiatı, s. 143 Feraru, Abdülhamid, Esbabu'n-nüziil, yazma nüsha, http://www.hamid-uddin­

farahi.org/index, Erişim tarihi, 30.11.2012

F'ıruzabadi, Muhammed b. Yakub b. Muhammed, Kamusu ' l-Muhit, Mısır,

1938, Hanefi, Hasan, Esbab-ı Nüziil' ün Anlamı Nedir?, çev. Ahmet Nedim Serinsu,

AÜİFD, s. 227 Hasan Elik-Muhammed Coşkun, Tevlıit Mesajı, İstanbul, 2013 Hürremşahi, Bahauddin Kur' an Bilimi, İstanbul, 1998,

İbn Hişam, es-Siretu'n-Nebeviyye, thk. Ömer Abdusselaın, Beyrut, 1993, İbn Manzur, Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensfui, Lisanu' l-arab, Beyrut,

1997, İbn Teymiyye, Mukaddiine fi Usô.li' t-tefsir, Beyrut, 1988, Mannau'l-Kattan, Halil, Mebahis fi IDUmi'l-Kur'an, Beyrut, 1986, Maturidi, Ebu Mansur Muhammed b. Muhammed b. Muhammed, Tevilatu' l­

Kur'ıin , İstanbul, 2009, Maverdi, Ebu'I-Hasan Ali b. Muhammed b. Habib, en-Nüket ve'l-uyfin, Beyrut,

1992, Muhsin Demirci, "Esbıib-ı Nüzul", DİA, İstanbul, XI/360

Nisaburi, EbU Abdullah İbnü'l-Beyyi Muhammed Hakim, el-Müstedrek ale's­Sahibayn,Mekke,2000

Ragıp el-İsfaharu, Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal, Müfredat, Beyrut,

2002. Razi, Fahreddin, Mefatihu'l-ğayb, Beyrut, 2009. Serahsi, Muhammed b. Ahmed b. Sehl, el-Muharrar fi Usô.li' l-fıkb, Beyrut,

1996, Serinsu, Ahmet Nedim, "Kur'ıin-ı Kerim 'in Anlaşılmasında Esbab-ı

NüzU.l'ün R olü", İstanbul, 1994.

156 Sabuhi SHAHA VA TOV

Suyüti, Celaleddin Abdurrahman b. Ebi Bekr, el-İtkan fi Ulfimi'l-Kur'an, Beyrut, 1987,

Sülün, Murat, "Demirin İnzalinden Kur'an'ın İnzaline -Bir Nüzıll Analizi-",

Akademik Araştınnalar Dergisi, Sayı 43, 2009-201 O, ss. 155-176

Şeylebam, Ömer b. Abdülaziz, Mebahisu't-tabsis inde'l-usuliyyin, Amınan, 2000,

Vabidi, Ali b. Ahmed b. Muhammed en-Nisabfui, Esbabu'n-Nüzfil, Kabire,

1315,