BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ ·

İLAHİYYAT

FAKÜLT8SİNİN

ELMİ M8CMU8Sİ

.NI~ 248 DEKABR (ARALIK) 2015

Qurani-Karimin nazif olmasından kitabiaşmasına qadarki tarixi

QURANİ-KaR.İMİN NAZİL OLMASINDAN

KİTABLAŞMASINA QaDaRKİ TARİXİ

39

f.f.d. Miniiyaz Mürsal oğlu Miirsalov BD U-nun İlahiyyat fakültasinin

İslam Elmlari kafedrasınzn müallimi

Açar sözl.,r: Quran, V:}hy, müsh:}f, istinsah

Key words: Koran, vahy, mushaf, istinsah

K.ıııoqeoı.ıe c.ııooa: KopaR, Bax.IDI, M}'cxa<J.>, HCTHHcax

Quran k~lm~sinin lüğ~vi m~nası v~ hansı kökd~n tör~diyi bar~d~ İslam aliml:}ri

farqli görüşlar ir~li s~üşdür. Bu görüşl~rin ortaya qoyulmasında Quran hlm~sinin etimologiyasının da böyük rolu olmuşdur. Ümumi olaraq is~, ~sli etibarı il~ bu k~l­

m~nin h~mz~li v~ h~mz~siz oxunması baxımından aliml~ri iki yern ayırmaq müm­

kündür.

Quran blm~sinin h~mz~siz olduğunu q~bul ed~nl~rin fikrine~ bu söz h~mz~siz olub, heç bir kökd~n tör~mamişdir. Quran Tövrat V:} İncil kimi Allahın blamına

veril~n xüsusi bir addır. 8g~r bu k~lm~ "oxudu" m~nasını ver~n '_'qara:;)" (1.;9) kökün­

d:m töramiş olsaydı, har oxunan şey~ Quran deyilm~si lazım g~l~rdi. Bu fikri

Mah~mm~d ibn İdris ~ş-Şafii (v.204/819) irnli sürmüşdür [29, 18].

Quran k~lm~sinin hansı kökdan tör~m~si bar~d~ irnli sürül~n başqa bir q~na~t~ gör~ bu k~lm~ "qarin~tun" (-ü,ı.)) isminin c~mi olan "qarainu" (L>ıl..ft) sözünd~n tör~­

mişdir. Dalil v~ sübut m~nalarına galan bu sözün Qurana ad olaraq verilm~sinin

sab~bi d~ Qurandak:ı ay~l~rin ~hat~ etdiyi mövzular, n~zın, v~zn, fasil~ v~ ah:}ng baxımından bir-birin~ b~nz:}masi V:} bir-birin~ d:}lil t~şkil etm~sidir. Göründüyükimi

"qarainu" (L>ıl.}) k~lm~sind~ki h:}mz~ k~lm~nin :}Slind~ olmayıb "qarinatun" (~.})

kökündgki ·~yg"nin (ı.ş) yering gglm.işdir, "nun" (0) hgrfi is~, söZÜn kök

samitlarind:mdir. Bu fıkir, 8bu Zakgriyya Y~hya ibn Ziyad gl-Farraya (v. 207/822) aid edilm~kd~dir [3,31; 28, I, 51].

Qeyd edil~n kateqoriyaya daxil olan b~zi aliml~r Quran k~lmasinin "qaran~"

(ü.J!) kökünd~n tör~diyini söyl~mişl~r. Çi.inki bu k~lm~ bir şeyi başqa bir şey~

40 Mirniyaz Mürsalov

yaxınlaşdırmaq, birl:;ışdinn:;ık m:;ınalannı verir. Qurandakı sur:;ıl:;ır v:;ı ay:;ıl:;ır d:;ı bir­

birl:;ırin:;ı yaxınlıq v:;ı b:;ırab:;ırlik taşkil edirl:;ır [26, I, 278]. 8bul-H:;ısan al~8ş':;ıri (v.

324/936) bu fikri müdafi:;ı etmişdir. 8bu B:;ıkr ibn Mücahid (ö.324/936) d:;ı, İmam

8bu 8mr ibn :;ıl-8'larun (v. 154/771) Quran k:;ılm:;ısinin h:;ımz:;ısiz oxunduğunu d:;ılil

olaraq g:;ıtirmişdir [20, 29].

Quran blm:;ısinin h:;ımz:;ıli olduğunu q:;ıbul ed:;ınlarin q:;ına:;ıtinc:;ı is:;ı bu söz

"fu'lanu" (~) v:;ızninda olub, h:;ımzalidir. Toplamaq m:;ınasını v~r:;ın "al-qar'u"

(ı>)ll) k:;ılmasind:;ın töramişdir [3, 31]. Bu fikri 8bu Übeyd al-Qasım ibn S:;ıllam (v.

224/839) va 8bu İshaq :;ız-Zaccac (v. 3 ı 1/923) mudafia etmişdir [5, 74]. Adları çald­

lan aliml:;ır:;ı göra Quran qiss:;ı, :;ımr, n:;ıhy, vaz, vaiz, sur:;ı v:;ı ayal:;ıri va ya özünd:;ın

avv:;ılki samavi kitabiann meyvalarini bir yer:;ı topladığı üçün ona bu ad verilmişdir

[29, 18]. 8rablar da "qara:;ı" (1.;9) felini toplamaq m:;ınasında işlad:;ırak "qara'tu-1-m:;ı:;ı fi-1-havzi" (ı.><=ı..rJI ı.} ç_WI d.)) yani "suyu hovuzda topladım" deyirlar [4, 41].

Quran kalmasİ "oxumaq" manasını veran "qaraa" (i.J9) kökündan töramiş, <.JI.foll

vaznindan bir m:;ısdardir. Ancaq bu masdar oxunan şey "al-maqruu" (ı>_,_fo.ll) manasında

maful kimi işladilmişdir. Bu fikri 8bul-Has:;ın 8li ibn Hazim al-Lihyani (v. 215/830)

müdafia etmişdir [28, I, 52].

Quranm özü da aşağıda veracayimiz ayalari ila bu fikri dastaklamakdadir: .<lii.} cft.S oul_;S ljt.9 <lii.) _, ~ l.l;k:. <.JI

"Çünki onu (sanin qalbinda) cam etmak, (dilinda) oxutmaq Biza aiddir. Biz onu

(Cabrailin dili ila) oxutduğumuz zaman oxunmasını diqqatla dinla." [al-Qiyamat,

75117-18]

İslam alimiari arasında an güclü va özünaan çox tarafdar toplayaiı mahz bu fik­rin olması q:;ıbul edilmakdadir. Bu görüş:;, göra Quran kalınasi "qara~" (1.;9) kökün­

dan töramiş, maful manasını veran va Mahammad peyğambam möcüza olaraq nazil

olan ilahi kalamın adıdır [25, I, 7]. Quran kalmas·inin haınZasiz oxunuşu sadaca qira­

ati yüngüllaşdinnak üçündür va onun hamzasiz olmasına dalalat etmir [25, I, 7].

Qiraat imamlarınm mövzuyla bağlı oxunuşlanna galdikda, İbn Kasir öz qira­

atinda is tar vaqf, İstarsa da vasl halında, Hamza isa ancaq vasl halında Quran kalma­

sini hamzasiz olaraq "Quranun" (LJI.) ) şaklinda oxumuşdur. Digar qiraat iniarnları isa öz qiraatlaJjnda Quran kalmasini hamza ila "Qur'anun" (ı)lç_.Js) .şaklinda oxumuş­lar [1 7, 42].

İslam alimlari Qurani-Karimin bazi yönlarini va xüsusiyyatlarini nazara alaraq

ona müxtalif tariflar vermişlar. Onlardan bazilarini qeyd etmayi maqsadauyğun he­

sab edirik:

Qurani-Karimin nazif olmasından kitabiaşmasına qadarld tarixi 41

ı. ~I-Fatih~ surasinin ~vv~lind~n an-N as surasinin sonuna qadar .Mahamın~d

peyğ~mbara endiril~n k~lm~lardir [25, I, 1 O; 17, 42]. 2. Mah~mınad peyğ~mbara endiril~n, müshafl~rda yazılmış, mü~vatir olaraq

biza galib çatan k~~amın adıdır [8, I, 21]. 3. M~hamrnad peyğambara vahy yolu il:;ı endiril:;ın, müsh:;ıfl~rd:;ı yazılmış, müt~­

vatir olaraq biz:;ı g:;ılib çatan v~ oxunması il:;ı ibad:;ıt edil~n ilahi bir k:;ılamdır [25, I, 12].

T~rifl~r:;ı baxdığımız zaman burada Qurani-K~rimin onu dig~r kitabiardan f~rq­

landir~n dörd :;ısas xüsusiyy~ti diqq:;ıtimizi c~lb edir. Onlardan birincisi Qurani-Kari­

min vahy yolu ila nazil olmasıdır ki, buradan da Quranın manbayinin mahz Allah­Taala olduğu başa düşülür. İkincisi, müshaflarda yazılmış olması, yani Qurandan

başqa heç bir şeyin, h~r hansı müqaddas k~lamlann bela ona qanşmaması demakdir.

Üçüncüsü, y~ni mütavatir olaraq b~ g~lib çatan dedikda onun heç bir dayişikliy~ uğramadan, şaz (s~nadi s~hih olmayan) qira~tl~rdan uzaq olması nazarda tutulur.

N~hay~t dördüncü xüsusiyyat, oxunması ila ibad~t edilm~sidir ki, bu da Quranın özünd~n başqa n~ t~rcüm~si, n~ . t~fsiii, na da qüdsi (m~na etibari il~ Allaha istinad

edil~n) h~dislar ila ibad~tin mümkün olmadığını göstarmakdadir. İslam alimlarinin aksariyy~tinin fikrinca Quranın nazil olması üç marhalada ·

hayata keçmişdir [30, 89-93]:

1) Birinci m~rhalad~ Quran c~m halında Lövhi-mah:fuza endirilmişdir. Bunu

A1lah-T~ala al-Vaqia sur~sinin 77-79-cu ay~larind~ bela açıqlamışdır:

"(Siza oxunan) bu (kalam) çox qiymatli Qurandır. (0, Allah dargahında) qoru­

nub sax.lanılan birkitabdadır (Lövhi-mah:fuzdadır). Ona yalnız pak olanlar toxuna bil~r. (O) alamlarin Rabbi tarafından nazil edilmişdir".

B~zilari Quranın bu ayalarda Lövhi-mah:fuza endirilmasini deyil, Lövhi­

mah:fuzda mövcud olmasını bildirildiyini deyirlar [22, 47].

2) Qurani-Karim ikinci marhah:ıd~ yena da cam halında Lövhi-mahfuzdan dünya samasındaki Beytül-izza deyilan bir yera endirilmişdir.

Bu barad~ A1lah-T~ala (ad-Duxan surasinin 3-cü ayasinda) "Biz Quranı müba­

rak bir geeada endirdik"; (al-Qadr surasinin 1-ci ayasind~) "Biz Quranı Qadr geea­sinda endirdik''; (al-Baq~ra surasinin 185-ci ay~sinda is:;ı) "Ramazan ayı Quranın

nazil olduğu aydır" dey~ buyurur. Göründüyü kimi bu üç ayanin üçünda d~ eyni

gecadan söhbat gedir. Yani o, Ramazan ayındaki geealardan biri olan va Allah­

Taalanın mübarak olaraq adlandırdığı Qadr geeasinda endirilmişdir.

42 Mirniyaz Mürsalov

Burada diqq::}timizi Ç::}k::}n başqa bir xüsus vardır ki, o da bu ay::}l::}td::} Quranın bir gec::}d::} endiyillin vurğulanmasıdır. Halbuki, biz Quranın M::}h::}mm::}d peyğ::}mb::}­r::} iyirmi ÜÇ il ::}fZİnd::} hİSS::}-hİSS::} endiriJdiyini bilirik.

Yuxandakı ay::}l::}r::} baxdığımız zaman görürlik ki, bu ay::}l::}td::} Quranın endirilm::}Sİ "::}llZ::}l::}" (0]1) v~ "unzil::)" (J)I) fell::}ri il::} verilmişdir. Or::}b dilind::} bu fell::}r cam halında

-endirilm::}ni bildirm::}k mgqs~di il::} işlgdiJir [27, 96]. Quranın endirilm~sind~n bghs edan ayal~rda "inzal" (01] 1) masdarinin işl::}dilmasi bela naticaya g~lmaya gsas verir ki, buradakı endirilm::}nin cam halında endirilma şaklinda anlamaq daha doğrudur.

3) Üçüncü, yani Quranın endirilmasinıin sonuncu marhal~sinda, artıq Quran mü­carrad alarndan müşaxx:as al::}ma keçm::}ya başlamış va Allahın hidayati insanlara ga­lib çatmışdır. Bu ffi::}fh::}lada Qurani-Karim dünya samasındaki Beytü1-izz~dan Cab­rayıl adlı malgyin vasitasi ila Mahammad peyğambarin qalbina taxminan iyirmi üç il arzinda hissa-hissa endirilmişdir. Mövzuyla bağlı ayalarda "nuzzila" (J.J,) felindan istifada olunmuşdur .. ar::}b dilind~ isa "nuzzila" (J5ı) feli hissa-hissa endifilmani bildirmak maqs::}di ila işl::}dilir. Sözü ged::}n nüzul prosesini Allah-T::}ala ::}ş-Şu::}ra

surasinin 192-194-cü ay::)l::}rinda bel::} ifad;:> edir: "Şübh::)Sİz ki, bu (Quran) al::}mlarin R::}bbi t::}mfindan nazil edilmişdir. Onu

(Ruhul::}min) C::}brayıl (günahkarlan Allahın ::}Zabı il::}) qorxudan (x::}bardar edan) ı:ıeyğ::}mb::}rlard::}n_olasan.dey::}, sanin_qalbina endirdi". _ _. ______ _

Bu ayal::}td::}n d::} göründüyü kimi Quranın Mah::}mm::}d peyğamb::}ra endirildiyi ::}Snada vahyi ona Allahın vahy m::}l::}yi Cabrayıl çatdırmışdır. Çünki, Allahın da (::}ş­Şura surasinin 5 1 -ci ayasinda) buyurduğu Jkimi:

"Allah bir insanla ancaq V::}hyl::}, yaxud p::}rd::} aneasından danışar. v::}·ya bir elçi (malak) göndarar ki, o da Allahın izni ila (gönd::}rildiyi kims::}yg) Onun ist::}diyini vahy edar ... "

Mal::}k Cabrayılın vahyi neca alması qeybla bağlı bir mas::}la olduğu üçün bu bar::}d::} yalnız Peyğamb::}rdan ggl::}n xab::}rlar asasında bilgi almaq olar. Ancaq Pey­ğambar d::} bununla bağlı har hansı bir malumat vermamişdir. Ona görg d::} alimlar ancaq öz mülahizal::}rini söyl::}miŞl::}r.

Alimlard::}n Tiybi bu bar::}d::} q::}ti fıkr söyl::}m::}kdan Ç::}kingtak b::}lka Cgbrayıl Quranı m::}n::}vi bir Ş::}kild::} vg sür~tli olaraq almış va ya Lövhi-mgfhuzdan ::}Zb::}rlay::}-r::}k peyğamb::}f::} g::}tirmişdir. fikriniir::}li sürmüşdür. ______ _____ - · _ __ .

Beyh::}qİy::} gör::} al-Qgdr Sur::}Sinin 1-ci ay::}sindaki w;ı kalm::}Sİ "B~ mgl::}ya Qu­

ranı eşitdirdik V::} onu anlatdıq. Sonra İS::} eşitdirdiyim.izi va anlatdığımızı endirdik'', y::}ni Cabrayıl Quranı bu Ş::}kild::} almışdır manasını verir.

Qurani-Kt~rimin nazif olmasından kitabiaşmasına qt~dt~rki tarixi 43

V~hy sözü lüğ~td~ gizli damşmaq, ~mr etm~k, ilham etm~k. işar~ etm~k, t~i~s­

m~k, s~sl~m~k, pıçıldamaq, m~ktub yazmaq [20, XV, 381-382] kimi m~nalar verir.

Onu da qeyd etm~k ist~rdik ki, islam aliml~ri arasmda v~hyin t~kc~ Quran il~

m~hdudlaşmadığı, Qurandan başqa da v~hyin olması xüsusunda fikir biriiyi vardır.

Ancaq aliml~r bunların sayı v~ ~hat~ dair~si haqqmda ixtilaf etmişl~r [10, 127].

Quran xaricind;) v~hyin varlığını q~bul ed~nl~r, Quranda v~hyin sad~c~ özü il~ m~h­

dudlaşmadığına dair bir d~lilin n~yin ki; olmadığım, ~ksin~ Peyğ~mb;}rin Allah il~

Quran xaricind~ d~ ~laq~li olduğuna dair çox işar~nin varlığını iddia edirl~r [11,

106]. Bununla yanaşı kİassik islam m~nb~~ı~rind~ Quran xaricind~ v~hyin varlığına aid r~vay~tl~r d~ mövcuddur. Peyğ;)mb~rin "M~n~ Quran v~ bir misli daha

verilmişdir" [23, V, 10] buyurduğu n~ql edilir. Qurtubi is~ mövzu il~ bağlı f~rqli bir

r~vay~t n~ql etmişdir. Qurtubi t~fsirind~ H~ss~n ibn 8tiyy~nin ''R~sulullaha v~hy

nazil olurdu (bu ~snada) C~brayıl ona v~hyi t~fsir ed~c~k Sünn~ti d~ g~tirirdi" [33, I, 39] dediyini bildirir. Bu r~vay~~ gör~ is~ M~h~mm~d peyğ~mb~rin Quranm t~fsiri­

n~ dair söyl~dikl~rinin ~n azı v~hy m~hsulu olduğu başa düşülür.

Dig~r klassik islam m~nb~l~rind~n d~ bu mövzu il~ bağlı başqa bir d~lili 8hli­

beytd~n n~ql edil~n "Allah R~sulullaha Quranm t~nzili il~ b;)rab~r t~vilini d~ öyr~t­

di" [31, I, 29] r~vay~ti misal göst~r~ bil~rik. Allahın Peyğ~mb~rl~ olan ~laq~si h~r

hansı bir ş~kild~ olursa olsun v~hy sayılacağına gör~, bu ~~vay~ti Quran xaricind~

v~hyin varlığına dair d~lil göst~rm~k mümkündür. Bundan başqa Şeyx Saduqun,

İmam C~f~r ~s-Sadiqd~n n~ql etdiyi "C~brayılm M~h~mm~d peyğ~mb~r~ g~tirdiyi Quran on yeddi min ay~ idi" [34, IV, 446] ş~klind~ rnvay~ti d~ buna d~lil ola bil~r.

Ümumiyy~tl;) v~hy~. Allah-T~alanm peyğ~mb~rl~ri vasit~si il~ insanlara gön­

d~rdiyi ilahi ~mrdir, kimi yığcam bir ş~kild~ t~rifverirl;)r [6, 53]. Daha geniş bir t~rif

vers~k: V~hy -Uca Yaradanın ümuıni olaraq varlıqlara h~r~k~t t~rzl~rini bildirm~si,

xüsusi olaraq insanlara çatdırmaq is~diyi ilahi ~mr v~ qadağaların, x~b~rl;)rin hamı­

sım vasit~li v~ vasit~siz bir t~rzd~ gizli v~ sür~tli bir yolla peyğ~mb~rl~rin;) çatdır­

masıdır [6, 19-20].

Qurani-K~rim is~ v~hyi: göyl~rn. yer üzün~, m~l~kl~~. bal ansma, Musanın anası­

na v~ İsanın h~varil~rin~ [M~ry~m 19/1 1; ~1-Bnam 6/1 12; ~z-Zilzal 99/3-4; ~n-N~h1

ı 6/68; ~1-Maid~ 5/ı ı ı] öz v~zif~l~rini v~ b~~k~t ~rzl~rini bildirdiyi ş~kild~ t~rif edir.

T~rifd~ d~ bildirildiyi kimi v~hy vasit~siz v~ vasit~li olmaq sur~ti il~ iki yer~ ayrılır.

Vasit~siz v~hy: Allahın h~r hansı bir vasit~çi gönd~rın~d~n varlıqlarla bilavasit~

qurduğu rabit~y~ deyilir. V~hyin bu növü varlıqlara öz h~r~k~t t~rzl~rini bildirir.

44 Mirniyaz Mürsa/ov

M~s~l:m: Qurani-K~rimd~ vasit~siz v~hyl~ bağlı aşağıdakı ay~l~ri misal göst~rm~k

olar:

Yer~ v~ s~maya xitab edil~r~k: ı - i - ·ı~- ~1... * IA'tı~ı ~~ ~· ­'fr' .ı.r .J . .) u ; . . .) . ·- ~

"M~bz o gün yer öz x~b~rl~rini söyl~yac~kdir. Çünk.i (bunu) ona s~nin R~bbin

v~hy etmişdir" .

"V~ O, h~r bir göyün işini özün~ v~hy edib bildirdi".

Canlılardan bal ansına: : '• • w t;.... - .: \ıl : - ~ " ~1 : ~1 ·ı . ·~ ''1 ll ~- - ·ı -U.J'-",?. --' ~ ~ .J ~ _ . , ~ C.S,. U ~ ıS. ..) ı.?.J -'

"V~ s~nin R~bbin bal arasına bel~ v~hy etdi: dağlarda, ağaciarda v~ (insanların)

qurduqları çardaqlarda özün~ evl~r tik".

Buna aid ~l-8nfal s~sinin 12-ci ay~sind~ m~l~kl~r~ xitabı, ~1-Maid~ s~sinin

ll 1-ci a):'~sind~ki İsanın h~varil~rin~ v~ ~1-Q~s~s ~sinin 7-ci ay~sind~ Musanın anasına gönd~ril~n xitabı misal ver~ bil~rik.

Vasit~li v~hy: Allahın ist~diyi şeyl~ri elçi vasit~si il~ peyğ~mb~rl~rin~ bildirm~­

sin~ deyilir. V~hy dedikd~_dini termin kimi m~bz bu v~hy n~z~rd~ tutulur. Vasit~li

v~hy özü _d~ üç yer~ ayrılır:

. 1. Bilavasit~ v~hy: Burada Allah bir başa v~ vasit~siz bir ş~kild~ v~hy ed~rak.

ins.anla danışır. Bu zaman Allah bir başa çox süratli va gizli bir ş~kild~ b~zi m~lumatları insanın q~lbin~ ilham [36, 54] etmişdir. Bu cür vahy h~m M~hamm~d~

peyğ~mb~r~, h~m d~ Musanın anasına, h~m d~ İsanın h~varil~rin~ göndarilmişdir. 2. P~rd~ arxasından v~hy: Vahyin bu növü, cisim üz~rind~ s~s, kalarn v~ söz ya­

radıb eşitdirm~k surnti il~ hayata keçir. Burada sözü eşid~n söz sahibini gör~ bilm~z

[14, 222-225]. Ancaq özün~ yaxın bir yerdan xitab ed~n gizli bir varlığın ~övcud

olduğunu hiss ed~r. Qurani-K~rim ham Musa, h~m d~ M~h~mm~d peyğ~mbar~ bel~

bir rab i ta' imkaDı verildiyini bildirir.

3. M~I~k vasit~si il~: Bu v~hy zamanı Peyğambar baş~ri xüsusiyy~tl~rd~n mcrid

olunub, qeyri-başari al~ml~ (m~l~kl~r almni ila) ~laq~ qurınası il~ mümkündür [7, 24].

M~h~mmad peyğambar ham vasit~li, h~m da vasit~siz vahy almışdır. Vasitali

vahyin malak vasita_si ila galdiyini qeyd etmişdik. Bu vahy Rasulullaha malak

vasit~si ila va s~s vasitasi ila galmişdir. Cabrayıl bazan öz suratinda, b~zan da insan

suratİnda v~hy gatirmişdir. Quran vahy m~l~yinin Mah~mm~d peyğ~mbara iki dafa

öz suratİnda v~hy g~tirdiyini xabar verir [1, I, 125].

Qurani-Karimin nazif olmasından kitabiaşmasına qadarki tarixi 45

M~nb~l~r v~hyin Peyğ~mb~r~ b~~n d~ "zınqırov'' v~ ya "z~ng" s~sin~ b~nz~r

bir s~sl~ g~ldiyini x~b~r verir [6, 28-29]. R~sulullahın q~bul ed~rk~n ~n çox ~ziy)'~t ç~kdiyi v~hy növü m~hz s~s vasit~si il~ g~l~n v~hydir. Bu v~hyi d~ g~tir~n

C~brayıldır. Ancaq bu v~hyd~ vasit~çi m~l~k görünm~d~n s~s eşidilir.

Peyğ~mb~r b~z~n d~ vasit~çi olmadan "sadiq röya"lar, n~b~vi ilham il~, bir d~

p~rd~ arxasından danışaraq v~hy alırdı. M~h~mm~d peyğ~mb~r v~hyi almağa el~

sadiq röyalar [2, 1 7] vasi~si il~ başlamışdır. Sadiq röyalar peyğ~mb~rin h~yatında

peyğ~mb~rlikd~n ~vv~lki ilk altı ayda görülmüşdür. Onu da qeyd ed~k ki, sadiq

röyalar vasit~si il~ heç bir Quran ay~si nazil olmamışdır [35, 37].

N~b~vi illiama g~ldikd~ bu t~f~kkür etm~d~n bilginin bir başa q~lb yolu il~ bilinm~sidir. Bel~ bir ilham h~m peyğ~mb~rl~r~. h~m d~ insanlara g~l;;> bil~r. Ancaq

peyğ~mb~rl~r~ g~l~n illiama n~b~vi ilham deyilir.

P~rd~ arxasından danışaraq v~hy alma: Bu növ v~hyl~r zamanı peyğ~mb~r

Allah-T~alanın s~sini eşitdiyi halda onu görmür. Bel~ v~hyi yalnız Musa v~ M~h~mm~d peyğ~mb~r almışdır. Peyğ~mb~rl~r bu v~hyi aldıqlan zaman b~ş~ri

xüsusiyy~tl~rind~n t~crid olunaraq maddi varlıqlan t~rk edib sanki ruhanil~şirl~r.

M~h~mm~d peyğ~mb~r f~rz namazlan il~ ~1-B~q~r~ sur~Sinin· son iki ay~sini bu v~hy növü il~ almışdır.

İlk nazil olan ay~l~rin ~ı-eı~q sur~sinin ilk beş ay~si [9, 1286] olduğu haqda

aliml~rin çoxu ittifaq etmişdir. Ancaq son ay~nin hansı ay~ olması haqqında müxt~­

liffikirl~r vardır. B~zil~rin~ gör~ bu ~1-B~q~r~ sur~sinin 281-ci ay~si, bazil~rin~ gör~

~1-Maid~ surasinin 3-cü ay~si, b~zil~rin~ gör~ ~n-Nisa sur~sinin 176 v~ ya ~n-N~sr sur~sinin 3-cü [28, I, 35-38] ay~sidir.

Qurani-K~rimin neç~ il ~rzind~ nazil olması haqqında bir neç~ görüş vardır. Bu

bar~d~ ixtilafın yaranmasının ~sas s~b~bi is~ M~h~mm~d peyğ~mb~rin nübüvv~td~n

sonra M~kk~d~ neç~ il yaşamasından qaynaqlanır. B~zil~ri bu müdd~tin on, b~zil~ri on üç, b~zil~ri d~ on beş il olduğunu deyirl~r. Ancaq b~zi müh~qqiql~r M~h~mm~d

peyğ~mb~rin M~kk~d~ on iki il beş ay on üç gün, M~din~d~ is~ doqquz il, doqquz ay

doqquz gün yaşadığını qeyd edirl~r [25, I, 44]. Bu görüş M~h~mm~d peyğ~mb~rin

nübüvv~tind~n sonra M~kk~d~ on üç, M~din~d~ is~ on il yaşadığı v~ belalikl~ Quranın

23 il ~rzind~ nazil olduğunu ir~li sur~nl~rin görüşün~ daha yaxındır (24, XIX, 2].

Burada kiçik bir haşiy~ çıxaraq Qurani-K~rimin·· günümüz~ q~d~r qorunaraq

nec~ g~lib çatdığına dair münasib~t bildirm~k ist~rdik. Bildiyirniz kimi peyğ~mb~r~ g~l~n v~hy h~m ~zb~rl~nm~kl~, h~m d~ yazılmaq sur~ti il~ qorunurdu. Quranı ilk

~zb~rl~y~n m~hz Peyğ~mb~r özü olmuşdur. Daha doğrusu Allah-T~ala v~hy etdiyi

46 Mirniyaz Mürsalov

ay;}l;}ri özünün d;} buyurduğu kimi peyğ;}mb;}rin q;}lbin;} yerl;}şdirirdi. Bu bar;}d;} ;}}­

B'la sur;}sinin 6-cı ay;}sind;} "Biz S;}n;} (Quranı) oxudacağıq V;} s~n onu unutmaya­

caqsan'~ buyurur. Bundan başqa peyğ~mb~r v~hy g;}ldiyi zaman onu unutmamaq

üçün t;}krar etdiyi zaman A1lah-T~ala "Ey R;}sulum, onu t~l~m-t;}l~sik ~zb~rl~m~k ·

üçün dilini t~rp~tm~! Çünki onu s~nin q;}lbind~ c~m etm~k v~ onu (dilind;}) oxutmaq

Biza aiddir!" buyurur [al-Qiyama 16-17].

Bel~likl;} d;} Quranın peyğ~mb;}rin q;}lbind;} qorunmasının t;}minatçısının Allah­

T;}ala olduğu buradan aydın olur.

Buna baxmayaraq h~r il Ramazan ayında m~l~k C~br~yıl g;}lib o vaxta q~d~r

nazil olan ay~l~ri peyğ;}mb~rl;} birlikd;} bir-birin;} oxuyurdular [20, VII, 167]. R;}SU­

lullahın V;}fat etdiyi ild;} is;} bu hadis;} iki d;}f;} t;}krar olmuşdur V;} onlar Quranı iki

d;}f;} X;}tm etmişl~r.

Peyğ~mb~rl;} yanaşı Quranı yüzl;}r};} s~hab;} ;}Zb;}rl;}yirdi. Onlardan dörd Raşidi

X;}lif;}Sİ il~ yanaşı, T;}Ih;}, İbn M;}sud, Hüzeyf~, Salim, Bbu Hüreyr;}, Abdullah ibn

Saib, Abdullah ibn Abbas, Abdullah ibn Amr :}1-As, Abdullah ibn Zübeyr, Abdullah

ibn Öm;}r, Muaz ibn C;}b~l, Zeyd ibn Sabit, Übey ibn K;}b, AİŞ;}, H;}fS;} V;} Ümmü

S;}l~m;}nin [16, 45] adlarını ç~km;}k olar.

Qeyd etdiyimiz kimi R;}sulullah eyni zamanda g;}l;}n ay;}l~ri V;}hy katibl;}ri dedi­

yimiz oxumağı- V;} yazınağı bil;}n s~hab;}larin;} yazdırırdı [37, II, 64]. Onların sayı

m~nb;}l;}r;} gör;} t;}xmin;}n 40 n;}f;}r olub. Onlardan da yen~ 4 X;}lif~nin, Muğir;} ibn

Şöb;}nin, Muaz ibn C;}b;}iin, Abdullah ibn R~vahanın, M;}h;}mm;}d ibn M;}Sl;}m;}nin

[32, 225] adlarını ç~km;}k olar.

Yazılan ay;}l;}r peyğ;}mb~r;} oxunur, aggr s~hv olurdusa düzgldilirdi. Bu yolla

endirilgn V;}hy müxtglif salıifglgrg köçürüldükd~n sonra sghab;}lgrg paylanırdı.

Quranın C;}m edilm~si, y;}ni müsh;}f şaklind;} toplanması 1 -ci Raşidi xglifg Bbu

B~krin zamanında baş verdi. Quranın C;}m edilmgsinin gsas S;}bgblarindgn biri lıicri

12-ci, miladi· 633-cü ildg Müseylgmgtul-kazzab adı il;} mgşhur olan Müseylgmg vg

ordusu İl;} Ygmamg müharib;}sind;} [18, II, 360-364] Quram gzbgr bilgn çoxlu

sghabgnin şalıid [19, VI, 330] olmasİdır. Öm;}r ibn Xgttabın tgklifi il;} Bbu B;}kr

( gvvalcg tgr;}ddüd ets;} dg) buna razılıq verdi vg bu iş Zeyd ibn Sabitin başçılığı İl;}

yaradılmış komissiyaya [13, 52] tapşınldı. Zeyd Quranın C;}m edilm:;ısind;} aşağıdakı

Ş;}rtl;}ri qoydu: Quran -ay;}lgri -ggtifgn -şgxslgr onu peyğambgrin hüzurunda h;}m

yazmış, hgm d;} ;}Zb;}rlgmiş olmalı idil;}r. V g bu ay;}lgrin peyğgmb;}rin hüzurunda

yazılıb-yazılmadığım sübut etmgk üçün iki şalıid t;}lgb olunurdu. Bundan sonra Zeyd

Quran m;}tnl;}rini dgrinin üstün;} yazdıraraq yeni bir nüsx;} meydana ggtirdi.

Qurani-Karimin nf!Zil olmasından kitabiaşmasına qadarki tarixi 47

Toplanan bu Quran ön~ xalifa 8bu Balcra [15, 151], sonra 2-ci xalifa Ömara, daha

sonra Hafsaya (Ömarin-qızına) [25, I, 247; 13, 52] verilmişdir.

Quranın üçüncü xalifa Osman ibn 8ffanın dönaminda istinsaxına, yani çoxaldıl­

masına isa iki sabab göstarilir. Birinci sabah Quran müallimlari t:;ılabalara müxtalif sa­

habalarin oxuma tarzini öyradirdi. Buna göra da talabalar arasında fikir ayrılığı yaran­

mışdı. Biri o birinin o:xuma t:;ırzini inkar edirdi. İkinci sabah Azarbaycan va Erma­

nistan safarlarinda iştirak edan iraq lı va suriyalı asgarlar Quranı farqli suratda . oxu­

muşlar. Har bir qrup öz qiraatinin doğru olduğunu iddi'a etmişdir. Bunu göran Hüzeyfa

ibn Yaman masalani Osman ibn 8ffana xabar vermişdir. Huzeyfanin bu xabardarlığın­

dan sonra Osman Hafsaya xabar göndararak geri qaytarmaq şarti ila Müshafi ona gön­

darmasini talab etdi. Bundan sonra Osman Zeyd ibn Sabit, Abdullah ibn Zübeyr, Said

ibn al-As va Abdurrahman ibn al-Hansadan [21, 19] ibarat bir komissiya yara$. Ko­

missiya Quranın çoxaldılmasında aşağıdakı prinsiplari asas aldı:

1. 8bu Bala zamanında toplanan Quran asas alınmalıdır [22, I, 20].

2. Peyğambarin vafatından avval Cabrawa oxuduğu qiraat tarzi asas alınmalıdır.

3. Komissiya üzvlari har hansı bir fikir aynlığına düşsalar Qureyş lahcasi asas

alınmalıdır [15, 258].

4. Bir neça Müshaf yazılaraq müxtalif bölgalara göndarilmali va qiraati bu nüs­

xaya uyğun olmayan digar müshaf va sahifalar yox edilmalidir.

5. Tafsir va açıqlama maqsadi ila yazılan bazi xüsusi qeydlar çoxaldılan müs­

batlara yazılmamalıdır [12, 191-192].

Zeyd ibn Sabitin başçılıq etdiyi komissiya Quranın istinsaxını, yani çoxaldılma­

sını beş il arzinda hayata keçirtdi. Çoxaldılan bu nüsxalarin sayı haqqında farqli ra­

vayatlar olsa da, asasan, qabul edilan görüş bu nüsxalarin sayının yeddi adad olinası­

dır. Bunlardan biri Madinada saxlanmaqla digarlari Makka, Kufa, Basra, Şam,

Yaman va Bahreyna göndarilmişdir [5, 156].

48 Mirniyaz Miirsa/ov

iSTiFADa OLUNMUŞ öDöBİYYAT:

1. B~kir. Topaloğlu. V;} dig;}ril~ri. İslam dinin ~sasları. tre. Adil~ Tahirova, Bakı:

Nurlar, 2010, 2 cild.

2. Bilmen. Ömer Nasuhi. Tefsir tarihi: usul-i tefsir veya mukaddime-i ilm-i tefsir.

Ankara: DiyanetİşleriReisliği, 1955, 180 s.

3. Cerrahoğlu. İsmail. Tefsirusülü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfi, 1995, 352 s.

4. Demirci. Muhsin. Kur'an müteşabihleri üzerine. İstanbul: Birleşik Yayıncılık,

1996,200 s. 5. Demirci. Muhsin. Kur'an tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi ilahiyat Fakül­

tesi Vakfı (İFAV), 1997,261 s.

6. Demirci. Muhsin. Tefsir usulü ve tarihi, İstanbul: Marmara Üniversitesi ilahiyat

Fakültesi Vakfı (İFA V), 1998,314 s.

7. Duman. M. Zeki. Vahiy gerçeği. Ankara: Fecr Yayınları, 1997,218 s. _

8. Elmalalı. Harndi Yazır. Hak dini Kur' an dili. İstanbul: Nebioğlu Neşriyat, 1960,

9 cild. 9. Esed. Muhammed. Kur'an mesajı: meal - tefsir. tre. Cahit Koytak, Ahmet

Ertürk,.İstanbul: işaret Yayınları, 2004, 1375 s.

10. Güngör. Mevlüt. «Kur'an'a göre Kur'an'dan başka vahiy var mıdır?», Tefsirin

dÜııü ve bugünü sempozyumu, Samsun, 1992, s.

ll. Habibov. Aslan. İlk dönem şii'nin tefsir anlayışı, AÜ. SBE., Ankara, 2007, 290 s.

12. Karaçam. İsmail. Kur'an-i kerim'in nüzulü ve kıraatı: Kur'an-ı kerim'in indiği

yedi harfve okunduğu yedi kıraat Konya: Nedve Yayınları, 1974,431 s.

13. Maşalı. Mehmet Emin. Kur'an'ın metin yapısı - mushaf tarihi ve imlası-,

Ankara: Avrasya Yayıncılık, 2004,431 s.

14. Soyalan: Mehmet Yaşar. Vahiy savunması: Kur'an dışı vahyin imkansızlığı,

İstanbul: Anka Yayınları, 2005,710 s . .

15. Şen. Ziya. Kur'an'ın metinleşme süreci. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007,309 s.

16. Watt. W.M. Kur'an'a giriş. tre. Süleyman Kalkan, Ankara: Ankara Okulu

Yayınları, 2006, 271 s.

17. Yüksel. Ali Osman. İbn Cezeri ve tayyibetü'n-neşr. İstanbul: Marmara Üniver­

sitesi ilahiyat Fakültesi Vakfı, 1996, 461 s.

18 .. r 9 •1422\2002 ,4.!y..oll _;b <WJ~' ~ üJAlA J.ıh:~ ·~_;\.:ili ı.} J,..lSll •.):!""'il fY.I

Qurani-Karimin nazil olmasından kitabiaşmasına qadarki tarixi 49

·~ 15 •1955 ıyi...:. _;l.l :ı.::.ıJ..»! ·~y.ll

20. •1937 ııJ.ıy :LJ.l:l ı~l..:..ll ~~ . .lJJI.l Y.l t:.HI L>"k...!ıl ıY. uL...:L-ı ıY. Aıl ~fo. Y.l .c.J4 362

21. •.fol' .Jl.l :ı.::.ı.,..»! ,0ı_;i.!ı ~ı} 04,ııı c-t.;.. .tj_r.ıb .l:!i! ıY. Y-..>'?- ıY. .l..=...4 Y-..?. ıY. ı~ Y.ı

·~ 30 •1984 . 22. .~ 5 •1990\1410ı.foli.Jb :ı.::.ıJ..»! ı.l_,l.l cr-1 ı)luı .~~~ ı!a..ı!ı~l ıY. ıJ\....yl..ı .lJI.l Y.l

23. <} ı.?.J~ı c~ .Aıı ~ Y.ı t?.J~ı .~ 25•1937 ıoy.lill .,_;~A..;f. ey!. 24. •1943 ·~y.lı..,_ı:;s.ıı c:-\.p..).Jb :oy.l.ilı •ul_;i.llr_,lc. ı} 0\.!y.ll JA.U.. .~ı~ .l..=...4 ,_;I!.Jjlı

.~2

25. J,..;:..ilı Y.ı .l..=...4 :~ ,0ı_;i.!ı r_,ıc. <} 0u.y1ı .Aıı ~ ıY. .J.l~ ıY. .l..=...4 Aıı ~ Y.ı ~.Jjlı

.(.)4 536 •1957 ·~y.lı y:iS.II c:-l.p..J .Jb :oy.lill •&ly)

26. o~J ı} J,_,l.!~l u~J Jı.foll ı,jjth 0C ı..~~ı . ..>=- ıY. .l~ Aıı.Jt.;.. ruılill Y.l t?fo...jll

·~ 3 •1987 ,ı.::.ıJ..»! .J,_,\:iıı

27. .~ ı 973 •2 ~~~~ ~ı :ı.::.ı J..»! •uı_;i.!ır _,ıc. <} u~"iı .0.ı.l!ı J)l;.. ~~ı

28. .c.J4 388 ' 1969 ırlıJI .Jb :i:..ıJ..»! ıul_;i.ll ı" _,le. ı} c.!ı....l.,ı.o .~ e;ll....::JI 29. .~ 2 'ı 990 , cıjji.lı., y!ılll.lı.....c .Jb :uı.....c 'uı_;i.lır _,ıc. ı} ı.::.ıt. .... ıy .rJt..... .l_,.....,.... ı.::.ıı~

30. rJWI ~:,... ,ı.::.ı_,..»! ~~ t)_,...J ~lA :~ ı~\.,ı.aJI ~ . .l_,_...,.... ıY. .l..=...4 ~~~

·~ 2 •1991 't~ 31. .(.)4 566 •1980 ıc:-l_,lll.)b :u"=ı\.,ı)l 'if"_,ıı ~~ .<)4=-)1 ~~ı~

32. .~ 20 '1966 ırliJI.Jb :oy.lill.'ul.)lii"IS::.."i C"L;JI .tj) .... .-:::J~I ~1 ıY. .l..=...4 ~.)ll

33. :ı.::.ı.,..»! 't?.Jl.Ai.lı .fi.l <.)c- :c~ •t}\S.ll ıYı JJ'-">"i' .L9L:......ıı . ıY. ~~ ıY. .l..=...4 ~ Y.ı ~

·~ 4 '1980 ·~b .)b 34 .. ulbilı tu.. .(.)4 400 ~ 1981 ,u...ıJı ~:,...: ı.::.ı_,..»!, ui_;i.!ır_,ıc. c} c.!ı....l.,ı.o 35 .. c.J4139 •1987 ·~')ll ~_;ili J:ı :ı.::.ıJ...>.H ıJWI_, t.r_,ll ~ uW')/1 ~)b .~1 ~ .J~

36. ·~~ y!ü J ~ji o~ :ul~ 'f:!AY-1 .l..=...4 :~ji 'ı...F~ f:j.)'ü .ıjb.....l ıY. .:ı...:..l c..r.~'

·~ 2 •1964

50 Mirniyaz Mürsalov

XÜLASa Bu maqalada Quran sözünün lüğavi va terminoloji manalanna aydınlıq gatirdik­

dan sonra onu Mahammad peyğambara qadarki va Mahammad Peyğambara nazil ol­ma marhalalarİ araşdınlmışdır. Quran avvalca lövhi-mah.fuza, sonra dünya samasm­dakı Beytul-İzza adlanan yera, ondan sonra da 23 il arzinda hissa-hissa Mahammad Peyğamb;m~ endirilmişdir.

Quraıiın kitab şaklinda cam edilmasi birinci Raşidi xalifasi ôbu Bakrin rabbarli­yi ila hayata keçiril.mişdir. Quranın istinsaxı, yani çoxaldılınası isa üçüncü Raşidi xalifasi Osman ibn ôffanın amri ila baş tutmuşdur . .

i SUMMARY

The article focuses on the clarification of the ·linguistic and terminological meanings of the word "The Koran" as well as on i ts stages of revelation to Prophet Muhammad and before him. At first, the Koran was descended to the lawh al-mah­fuz, then to the place in the world's sky called Bait al-Izza, and at İast, to the Prophet Muhammad in parts, gradually over a period of23 years.

The Koran was firstly collecteı;l iri a single manuscript during the first Rashidi Caliph Abu Bakr's reign. The Istinsakh of the Koran (its copying) was realized by the order of the third Rashidi Caliph Uthman ibn Affan.

PE310ME llocne TOrO I<ai< 6hlna rıpırn:eceHa SICHOCTh B .JIHH:rBHCTK'IeCI<He H TepMHHOJIOrH­

qec:KHe cMbıcrn,ı cnoBa Kopaa 6I:.IIDI Hccne,ı:ı;oBam,ı nepHO.U .uo npopoKa MyxaMMe.zı;a H nepHo.zı; OTKpOBeHIDl npopoi<a MyxaMMe,ı:ı;a B :noii CTane. Kopaa 6:nm HanHcaa B aaqane aa noBXH-Max<l>y3, 3aTeM noMe~ea aa ae6o MHpci<oe Ha3BaHHoe 6eiiryrn,­H33a, H B HTore cmıcxo.zzym npopoi<Y MyxaMMe.uy no qaCTHM B .TeqeHHe 23-x neT.

Co6paHiie KopaHa B BH,ı:ı;e I<HHİ-H coCTo51Jloc:n no.u PYI<OBO.UCTBOM nepBoro Xa­nH<t>a Paıırn,ı:ı;H A6y EaKpa. HCTHHcax Kopaaa, TO ecT& ero BocrıpoH3Be.zı;eHHe cocTo­mıoc& }')Ke no .u PYI<OBO.UCTBOM rpeT&ero XMH<t>a Parrrn.ı:ı;H Y cMaa 6HH A<l><t>aaa.

Çapa tövsiya etdi: i.f.d.A.M.Şirinov