levensloop in middelbaar onderwijs lans bovenberg lweo conferentie 11 mei 2006
TRANSCRIPT
![Page 1: Levensloop in middelbaar onderwijs Lans Bovenberg LWEO conferentie 11 mei 2006](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022062319/5551a0ef4979591f3c8b98da/html5/thumbnails/1.jpg)
Levensloop in middelbaar onderwijs
Lans Bovenberg
LWEO conferentie
11 mei 2006
![Page 2: Levensloop in middelbaar onderwijs Lans Bovenberg LWEO conferentie 11 mei 2006](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022062319/5551a0ef4979591f3c8b98da/html5/thumbnails/2.jpg)
Waarom levensloop?
• Aanleren van economische kijk Leer om te leren (concepten i.p.v.feiten)
Dicht bij huis (micro; havo); leuk en praktisch
Ordening van samenleving (macro; vwo); actueel
• Eigen verantwoordelijkheid gaat niet vanzelf Meer keuzevrijheid geeft meer verantwoordelijkheid
Kunst van het kiezen Financiële planning (financieel alfabetisme, ICT)
Verzekeren en sparen: levensloopregeling, keuzevrijheid, financiële innovatie (hypotheken)
Relaties (partner, generaties, kinderen)
Menselijk en sociaal kapitaal
• Politieke debat Op hoger niveau: beter beleid Afruilen: solidariteit versus eigen verantwoordelijkheid Beter burgerschap
![Page 3: Levensloop in middelbaar onderwijs Lans Bovenberg LWEO conferentie 11 mei 2006](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022062319/5551a0ef4979591f3c8b98da/html5/thumbnails/3.jpg)
Outline
• Levensloopdenken
• De concepten (de bril)
![Page 4: Levensloop in middelbaar onderwijs Lans Bovenberg LWEO conferentie 11 mei 2006](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022062319/5551a0ef4979591f3c8b98da/html5/thumbnails/4.jpg)
De bril van de levensloop
• Waar gaat het om?
(bijna) alles
• Bekende problemen…
Arbeid en zorg, pensioen, onderwijs, gezondheidszorg, sociale zekerheid
• …. maar in (nieuwe?) dynamische samenhang
Nieuw perspectief met mogelijkheden voor ruil tussen belanghebbenden
Meer vrijheidsgraden op individueel niveau
Meer eigen verantwoordelijkheid
![Page 5: Levensloop in middelbaar onderwijs Lans Bovenberg LWEO conferentie 11 mei 2006](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022062319/5551a0ef4979591f3c8b98da/html5/thumbnails/5.jpg)
Waarom aandacht levensloop?
• Emancipatie
Vooral van de vrouw
• Langere levensduur en vergrijzing
• Menselijk kapitaal belangrijker productiefactor
![Page 6: Levensloop in middelbaar onderwijs Lans Bovenberg LWEO conferentie 11 mei 2006](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022062319/5551a0ef4979591f3c8b98da/html5/thumbnails/6.jpg)
Emancipatie in het algemeen
• Meer eigen verantwoordelijkheid is Mogelijk: 80 % bevolking relatief welvarend Nodig: veel risico’s zijn moeilijker verzekerbaar
Individueel beïnvloedbaar en moeilijk verifieerbaar
• Nieuwe combinaties van sparen en verzekeren
![Page 7: Levensloop in middelbaar onderwijs Lans Bovenberg LWEO conferentie 11 mei 2006](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022062319/5551a0ef4979591f3c8b98da/html5/thumbnails/7.jpg)
Feminisering van de arbeid
• Grotere vraag Diensteneconomie (communicatie en creativiteit
i.p.v. spierkracht) Vergrijzing (vraag naar zorg groeit)
• Groter aanbod De pil: geboorten beter plannen Beter opgeleide vrouwen Deeltijdwerk (Mentaal) werk belangrijk voor eigenwaarde
![Page 8: Levensloop in middelbaar onderwijs Lans Bovenberg LWEO conferentie 11 mei 2006](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022062319/5551a0ef4979591f3c8b98da/html5/thumbnails/8.jpg)
Gevolgen emancipatie vrouw
• Minder arbeidsdeling binnen huishouden Werknemers combineren arbeid met zorg
Verlof niet alleen aan einde levensloop
• Uitstel (en afstel) moederschap: duurder Nieuwe levensfase: het speelkwartier
• Sterke arbeidsmarktpositie vrouwen maakt huishoudens weerbaarder
![Page 9: Levensloop in middelbaar onderwijs Lans Bovenberg LWEO conferentie 11 mei 2006](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022062319/5551a0ef4979591f3c8b98da/html5/thumbnails/9.jpg)
Vergrijzing: Langere levensduur
• Menselijk kapitaal (leervermogen) gaat langer mee Ruimte voor meerdere carrières en combinaties
• Nieuwe levensfase (actieve seniorenfase)
• Arbeid schaars Prijs menselijk kapitaal stijgt Diversificatie over menselijk en financieel kapitaal
![Page 10: Levensloop in middelbaar onderwijs Lans Bovenberg LWEO conferentie 11 mei 2006](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022062319/5551a0ef4979591f3c8b98da/html5/thumbnails/10.jpg)
Kenniseconomie: Menselijk kapitaal belangrijker
• Technologische ontwikkelingen, (internationale) concurrentie en innovatie
Leercapaciteit en aanpassingsvermogen essentieel• Gevolgen
Investeren in kinderen Leg basis voor leven lang leren = leervermogen
Beter onderhouden van menselijk kapitaal Een leven lang leren: benut langer leven, zingeving
Vorming menselijk kapitaal meer buiten formele onderwijsinstelling
Gezin en bedrijf Combinatie arbeid en zorg (en leren) essentieel
![Page 11: Levensloop in middelbaar onderwijs Lans Bovenberg LWEO conferentie 11 mei 2006](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022062319/5551a0ef4979591f3c8b98da/html5/thumbnails/11.jpg)
Nieuwe standaard levensloop
• Twee nieuwe fasen: lente en herfst Welvaartsverbetering vooral in deze fasen
Meer tweeverdieners• Gezinsfase = spitsuur van het leven
Tijd en geld is schaars Carrière maken: onderhoud menselijk kapitaal Huizenprijzen hoog: nadelig voor outsiders
![Page 12: Levensloop in middelbaar onderwijs Lans Bovenberg LWEO conferentie 11 mei 2006](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022062319/5551a0ef4979591f3c8b98da/html5/thumbnails/12.jpg)
De moderne levensloop
![Page 13: Levensloop in middelbaar onderwijs Lans Bovenberg LWEO conferentie 11 mei 2006](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022062319/5551a0ef4979591f3c8b98da/html5/thumbnails/13.jpg)
Relaties met andere vakken
• Kijk met economische bril naar Geschiedenis Aardrijkskunde Godsdienst (waarden, normen, cultuur)
• Benut als instrument Wiskunde (een taal) Informatica
![Page 14: Levensloop in middelbaar onderwijs Lans Bovenberg LWEO conferentie 11 mei 2006](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022062319/5551a0ef4979591f3c8b98da/html5/thumbnails/14.jpg)
Outline
• Levensloopdenken
• De concepten (de bril) Schaarste (1) Ruil en markt (2,3) Ruilen over de tijd (4) Relaties: samenwerken en onderhandelen (5) Risico: voor- en tegenspoed (6,8) Welvaart en groei (7)
![Page 15: Levensloop in middelbaar onderwijs Lans Bovenberg LWEO conferentie 11 mei 2006](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022062319/5551a0ef4979591f3c8b98da/html5/thumbnails/15.jpg)
Schaarste (1)
• Tijd, geld en gezondheid Beperkingen
• Doelstellingen en beperkingen Wat wil je in het leven bereiken? Zijn doelstellingen (waarden) exogeen?
Opvoeding
Cultuur en economie
![Page 16: Levensloop in middelbaar onderwijs Lans Bovenberg LWEO conferentie 11 mei 2006](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022062319/5551a0ef4979591f3c8b98da/html5/thumbnails/16.jpg)
Ruil: breder dan markt (2,3)
• Kostwinnersmodel Arbeidsdeling en comparatieve voordelen
Moeten vrouwen met jongere mannen trouwen?
• Drie modellen voor combineren werk en privé Scandinavische model: uitbesteden via publieke
sector Angelsaksische model: uitbesteden via markt Nederlandse model: doe het zelf
Ook voor hooggeschoolde vrouwen?
![Page 17: Levensloop in middelbaar onderwijs Lans Bovenberg LWEO conferentie 11 mei 2006](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022062319/5551a0ef4979591f3c8b98da/html5/thumbnails/17.jpg)
Ruilen over de tijd (4a)
• Sparen: loskoppelen inkomen van consumptie Pensioen (menselijk kapitaal omzetten in financieel
vermogen) Levensloopregeling (investeren in kinderen en opvangen
daling inkomen)
Discontovoet versus rente (maar zijn mensen
zo rationeel?)
![Page 18: Levensloop in middelbaar onderwijs Lans Bovenberg LWEO conferentie 11 mei 2006](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022062319/5551a0ef4979591f3c8b98da/html5/thumbnails/18.jpg)
Ruilen over de tijd (4b)
• Lenen: Consumptie nu of in de toekomst
Discontovoet versus rente Investeren (kost voor baat uit)
Eigen huis
Studie (menselijk kapitaal): kosten en baten
Eigen bedrijf Rendement versus rente (leenangst;
studiefinanciering; profijtbeginsel)
• Huishoudbalansen: Ondernemer, student
![Page 19: Levensloop in middelbaar onderwijs Lans Bovenberg LWEO conferentie 11 mei 2006](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022062319/5551a0ef4979591f3c8b98da/html5/thumbnails/19.jpg)
Relaties: samenwerken en onderhandelen (2,5)
• Welke relaties? Werknemer en werkgever Partners Generaties
• Kern van de problematiek Gezamenlijke en tegengestelde belangen
Creëer waarde door samen te werken Niet gelijk oversteken (tijd)
Contracten Expliciet = juridisch (veranderen spel) Impliciet = normen en reputatie (herhaalde spelen)
Speltheorie
![Page 20: Levensloop in middelbaar onderwijs Lans Bovenberg LWEO conferentie 11 mei 2006](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022062319/5551a0ef4979591f3c8b98da/html5/thumbnails/20.jpg)
Het impliciete contract (4,5)
![Page 21: Levensloop in middelbaar onderwijs Lans Bovenberg LWEO conferentie 11 mei 2006](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022062319/5551a0ef4979591f3c8b98da/html5/thumbnails/21.jpg)
Werkgever en werknemer (5)
• Opdrachtgever-opdrachtnemer relaties Vergelijk zelfstandig ondernemerschap
Idem ZZP
Wat wil je zelf doen?
• Investeren in elkaar Berovingsprobleem Algemeen versus specifiek menselijk kapitaal
• Emancipatie werknemer Transitionele arbeidsmarkt
![Page 22: Levensloop in middelbaar onderwijs Lans Bovenberg LWEO conferentie 11 mei 2006](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022062319/5551a0ef4979591f3c8b98da/html5/thumbnails/22.jpg)
Partners (5)
• Onderhandelen tussen partners Voorkeuren Comparatieve voordelen
• Carrièrekosten van kinderen Langere leven
• Analoog aan werknemer/werkgever
![Page 23: Levensloop in middelbaar onderwijs Lans Bovenberg LWEO conferentie 11 mei 2006](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022062319/5551a0ef4979591f3c8b98da/html5/thumbnails/23.jpg)
Het intergenerationele contract (5)
![Page 24: Levensloop in middelbaar onderwijs Lans Bovenberg LWEO conferentie 11 mei 2006](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022062319/5551a0ef4979591f3c8b98da/html5/thumbnails/24.jpg)
Relaties tussen generaties (5)
• Overdrachten tussen generaties Waarden en normen Menselijk kapitaal (leer om te leren)
Welke vaardigheden zijn cruciaal? Technologische kennis (groei) Milieu Erfenissen
• Omslagsystemen en kapitaaldekking Vergrijzing
• Van nazorg naar voorzorg Twee keer betalen
![Page 25: Levensloop in middelbaar onderwijs Lans Bovenberg LWEO conferentie 11 mei 2006](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022062319/5551a0ef4979591f3c8b98da/html5/thumbnails/25.jpg)
Risico: voor- en tegenspoed (6,8)
• Wat zijn de risico’s die mensen lopen in levensloop Individueel (6)
Scheiding, ontslag, arbeidsongeschiktheid, werkloosheid Samenleving = goede/slechte tijden (8)
Oorlog, recessie, beurskrach, vergrijzing
• Verzekeren (onafhankelijke ’micro’ risico’s, 6) Moreel gevaar: wat is noodlot en eigen verantwoordelijkheid
(links/rechts) Sparen (voor eigen risico) versus verzekeren (trends)
Selectie: ontslagbescherming, langlevenrisico Verzekeren versus herverdeling
Voordelen collectieve verzekeringen Moreel gevaar versus selectie (gezin) Vroeg investeren (vroege interventie)
![Page 26: Levensloop in middelbaar onderwijs Lans Bovenberg LWEO conferentie 11 mei 2006](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022062319/5551a0ef4979591f3c8b98da/html5/thumbnails/26.jpg)
Goede tijden, slechte tijden (6,8)
• Macro risico’s (8) Wie kan het beste dragen?
Risicoaversiteit (verliesaversie) Werkgever versus werknemer (dynamiek) Eigen vermogen versus vreemd vermogen
kapitaalmarkt als markt voor risico’s Internationale kapitaalmarkt
pensioenfondsen: jong versus oud Delen over de tijd
Sparen; ongecorreleerde risico’s AOW en overheidsschuld na tweede
wereldoorlog
![Page 27: Levensloop in middelbaar onderwijs Lans Bovenberg LWEO conferentie 11 mei 2006](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022062319/5551a0ef4979591f3c8b98da/html5/thumbnails/27.jpg)
Welvaart en groei (7)
• Vrije tijd Spitsuur en pensioen (arbeidsethos)
• Sparen Hoeveel geduld?
• Kwaliteit menselijk kapitaal
• Ondernemerschap: risico en prikkels Is veranderen leuk?
• Sociale cohesie Normen en waarden
Vertrouwen, noodlot, om kunnen gaan met verschil
Eenheid en verscheidenheid
![Page 28: Levensloop in middelbaar onderwijs Lans Bovenberg LWEO conferentie 11 mei 2006](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022062319/5551a0ef4979591f3c8b98da/html5/thumbnails/28.jpg)
Hulpmiddelen
• Experimenten Speltheorie Onderhandelen
• ICT
• Wiskunde = formele modellen Een efficiënte taal
• Discussie
• Essays