lynn e. roller - ana tanrıça-nın İzinde.pdf

8/19/2019 Lynn E. Roller - Ana Tanrıça-nın İzinde.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/lynn-e-roller-ana-tanrica-nin-izindepdf 1/425



AN TNRIÇ'NIN İZNDE

adou Kybee Kütü



ISBN 722

a Taıçaı İzdeadou Kyee KüüL E. Roe

Ögü dı Sec o God The MoheThe Cu of ao Cyee© Uvsy of Cafoa Pes

ÇeveBeü ç

Ose HııkHom aev

aımS T

Bsk CBaı Maaa

Basım 2004

© Home aev

üm m yayım akk saıdıam yapıaak kısa a a dııda aı ve yamc

yaı omaksıı yoa oğa

Yen Çaş Caddesi, No: 28/A, 344 aaaay İsu ky 0212 249 59 02 - 292 42 79

Faks 022 25 9 62

honı[email protected]



LYNN E. ROE

AN T NRIÇ'NINİZNDE

adolu ybele ültü

Çvr tü v

•ktav



Pro D. Lynn E Roer, Califnia Ünivesitesi'nde öğrem üyesdi.Noverbal Gai, Dpnt and Staps adı eser Godon Özel Çaşmaarsesnn bnc kabı olarak yayıaışt

Betü Avunç İstanbul Ünverstes Kask Akeooji Bölümüde TÜ Güzel Sanatla Bölümünde Yüksek Lsas yapmıştır. Yayımş eserer ve çereri vardı.



Sah Feca ve Chaes Rao'a



İçl

&simn Listesi 9

Öns 3

Kısaltmar

Sunş

Paı a Taça akkdak B aaya ii 2

BöLÜM: ANDOLU'D AN NRIÇ 46

2 Phioik Bua 46

3 Tuç v Ek Dmi Çaa 59

Pgiadaki Aa Tarıça ltü 79

2. BöLÜM YUNNİSTN'D AN NRIÇ 127

5 Ek ül 127

6 Kaik Döm 149

7. Hiik Döm 17

3-BöLÜM KüLEN öLENCEE 231

Cy i i Söyci 231



A ARA'I

BLÜ: ROALI ANA ATER

9 agna ater'in oma'ya Gelş 25

1 . Cumhuyet ve rken İmparatorluk 275

1 1 . oma Tanrıçası üçük Asya' da 313

Soöz 39

Dpotar 33

Bbyogafa 399

Dz 9



Resimlerin Listesi

HRİR

1. Anadouda arkeoojik buunu aanarı

2. deniz bgesinde arkeoojik buuntu aanar

İMR

1. Oturan kadn heykeciği, Çaahyük

2 Oturan kadın heykeciği, Hacıar

ubaba kabartması, argamış

ubaba kabartması, argamış

5 Urart küt kabartması, Yeşiaıç

üt nişi, Yeşiaıç Phrygianın Ana Tanrıçasının kabartmas, Gordion

Phrygianın a Tanrıçasnn kabarması kara/Bahçeiever

9 Phrygianın Ana Tanrıçasınn kabartması, Akara/Eik

10 Phrygianın Aa Tanrıçasınn kabarması, Boğazky11 Phrygia nın Aa Tanrıçasınn başı, Samanky

12. Phrygianın Aa Tanrıçasınn kabartması, Gordion

1. inyatür kabarma Gordion

Hizmetkar kabartması, Gordion

15 İdo, Gordion

1. Phryg sunağı Dmrek

17 Phryg kır apınağı, uzaktan grünüş, aehisar



AN NRN N İN

hyg ua Kahia

akaya, g göüm

20 akaya, ş içidk kabama2 a kaya ya aafak kabaa

22 Büyük apkaya

23. Kumca Boaz apkaya

2. Mida , Mida Ki

25 Bmmiş , Mida K

26 yakiho , Mda K

2. za

28 Maaş , aa kabama

9 Maaş kabama akadak kuyu

30 Bahşş aa kabama

3 Bahşyş , kabama akadaki kuyu

32. İdoü mdv uak, Mda K

33 Kü kabama v kuyu, dk3. aaş mza üüdk aa kabama

35 idişi aça hykci, Bayad

36 idiş ahip hykc Bayad

3. M aikou, Mio

38 Tapak mod Sad

39 M aikou, Kym

0 M akou a goa



SMN SS

M aiko, ia goa

2 M v iki yadmc, Pi

3 Kmz g ika ka, yzü Kmz g ika kai, B yzü

5. Tapmca aça ykiy gö kaama, Tao

6 Ka v Npa kaama, Pi

M aiko Pi

8 gdi i i kaama, Pi

M ykcii, odio

50 M i aa da, odio

5 Taa oa M, odio

52 mi v M kaama Sad

53 M yaş v gç aya, Epo

5 M apmcaa, Kyziko

55 Mm M yki, Pgamo

56 Takoa M ykcii, Pgamo5 Mm i yki, Pgamo

58 Tç kap, yzü, çkş y iimiyo

5. Tç kap, B yzü, çkş y iimiyo

60 M v i kaama, çkş yi iimiyo

6 dak kaama, adia

62 Paai pii a yaka pa, Roma

63 Maga Ma apa o dimiş ai, Roma



Ön söz

İlk aan çalışması sezonumu 1979 yazında, Pennsyvania Ünivesite-si nin Müzesi 'nin sponsoluk yapğı Godion Pojesi 'nde çalışaakgeçidim. Doktoam biteli i yıl omuştu, ilk düzenli akademik göe-vime Davis 'deki Calnia Ünivesitesi'nde henüz başamıştım ve ye-ni aaştıma ukaı aıyodum Tez danışmanım, Pennsylvania Üni-vesitesinden Pofesö eith De Viesdan aldığım Godion Poje-si'ne katılma çağısı, o zamanla bana çok çekici bi fısat gibi göündü ve pofesyonel yaşamımı belileyen bi yoa soktu beni Tükye'ye

vaışımdan sadece beş ün sona Godion ekibinin diğe üyeleiylebilikte Midas entine aptığım bi alan gezisi, hl belleğide yaşa Kıılaak giden bozuk bi yoln dönemecinde, bidene ka-şımızda duan Midas Anıtını gödük tkileyici biçimiyle ekleindeki köyün üzeinde kule gibi yükseliyo ve palak sabah güneşiyleışıldıyodu Bi gün gei dönmeli ve bunu daha iyi incelemeliyimdiye düşündüğümü hatılıyoum

Phygianın dağık bögeleindek kaya anılaının üzeimde bıak-tığı etkiyi (pek çok gezgin gibi) hiç unutnadım ve bunlaın insandauyandıdığı o güçlü huşu duysunu bu kitapta aktamaya çalıştımski Akdeniz halkının bu çapıcı doğal manzaa içinde özellikle deyaşadıklaı dağlada özel bi dinsel yaşantı tüü keşfetnesine şaşma-dığı gibi bu yaşanıyla bağdaşıdıklaı tek tanısa lık olan Phygi-alı Ana'nın, taaftalaı üzeinde dein ve kalıcı bi etki yapmış olma-sı da şaşıtıcı değil

Daha çok Cybele olaak anınan Phygialı Ana Tanıçayı antik ya-zında ve moden bilimsel yapıtlada daha kapsamlı biçimde okumaya başladığımda bile bu olumlu izlenimim değişmedi. zelikle mo-den çalışmalada insanın bu tanıçayla ilgili olaak edindiği ilk izle-nim needeyse hep olumsuzdu Bu duum Vegilius Matialis Iuvenalis ve özelikle 63 şiiindeki staca çizilmiş yıkıcı Cybele Aa pot-esiyle bilim adamı olsun olmasın, bu konuyla ilgilenen hemen he-

kes üzeinde tatışılmaz bi etki yapmış olan Catullus gibi önemi Lain yazalaı taafından yaatlan olumsuz çoğunlukla uğusuz tan-ça potesinden kaynaklanı büyk ölçüde 1 . Bölümde PhgialıAnanın olumsuz tablosunun 19 ve 20. ylada neden o kada güç-lü bi yank yaptğını, Yunan ve Lan kaynaklann pek çoğunda astlanan o ahatsız edici Aa Tanıça imajınn neden baki kaldığını gös



4 N NÇ'NN ZN

tenek amaçanmkadır Anardunda o kada gçü bir ekisi olanhat Phygia dışındaki kı çevrelerde kabul gören bir anrıçanınbu imajla bağdaşmayan durumunu gördüğüm pek çok modern bi-

limsel çaışmadan daha kapsamı bir içimde ele almk gereyorduBeni bu konuda çalışmaya iten bir bka nokta, Phygialı Ananıntemelde bir ana tanrıça oarak nımanmasıdır Bu proe üzerindeçalıştığım yllar tanrıçaara, özelikle ana anrıçaara kaşı topumdageniş ölçüde kadın haekeye eşvik edilen bir igi aışının yandı

ğı döneme rasadı Cybele de Aik Çağ toplumu üzeindek tarışılmz eksiye kuşkusuz gçlü ir nrıça bir ana tançaydı Buna kşın Phrygialı Ana Tanrıçanın dn bincinde kadın öğesinin beiren-

mesindeki ro büyük ölçüde ihmal edilmişi ve antik dünyadaki anatanrıçalar üzerine yazımış ne kadar eser varsa çoğu ttmin edici ol-mayan ana tanrıça tnımını elli ir zaman ve mekan temeline da

yandırma çabalarıma pek az destek veren çalışmalardıBu kitap için araştırma yapmaya 1986 yazında Türkiyedeki kap

samı bir arıa gezisi sırasında aşladım_ Bunun ardındn sonaharda Romadaki Amekan Akademisindeki ücreti izin dönei gel

di. 1990da yazmaya başadım 998de kiabı biirdiğimde u konuya yönememi sağayan iici üç yani Phgiaya oranın zenn sanat-sa kültürel ve dinse gelenekeine duyduğum hayanlık ve esi Ak-deniz halkını bir ana tanrıçaya apmay yönelten nedeni inceee arzusu hl canlıydı Bu kiap bunun ürünüdür

Bu kadar uzun bir sürede ouşan ve çok geniş bir bölge kapsayan u çaışma irçok kişi ve kuluşun kakılarınan yararlandı Onlaraminnettarlığımı ide etmekten mutuluk duyorum Bazı işilereşahsen teşekür etek için çok geç olsa da Aadolu araştıraı ön-cülerinin özellikle William Rasay Gustav ve Aled Körte EilieHaspels ve Rodney oungın katkılarına minnettar olduğuu elirtek isteri. Bu kişilerin hepsinin aolunun antk kültürlerinin

icraatlarının unumaktn kurtulasına önem payla vardr. Keni alışa irçok kaynakan ük apta nansal destek örüş-tür. Kuruu Davs'deki alirnia Üniversitesi ük ir cöert-

lik göstererek ir Fakülte İlerlee Ödülü 190'da Davies Huanies Instute'dai lojmanda ir öne konaaa ayrıca ıllık kül-te araştıra ursları veri. 1992'de Aerican ouncil o Learne So-cietes'den elen ir estek ursu saesine ürie'e ir araştıraezisi apıldı u ezi Prgia'nın dalık ögeerini olaşarak ür-ie'nin u projele ilii arkeolojik anıtlarının ounu ziaret ete



ÔNSÖZ 5

m sağad 23de Naona Endoen he Humanesdengeen b bus akademk göeve açsndan ben ahaa ve yazmşnn büyük böümünü amamamama olanak ved O yln b bö

ümünü Kuzey Caonadak Ntona Humanes Cenen b üye-s olaak geçdm Bu kuuluş, haka b desek pesonel ve nsangayelenden b bm adam gubunun dosluğnu sağlad banaEeano Wnso Leache, chad Seda, Mchae Maaa ve mekezn deköü W Robe Connoa öze eşekülem sunmak sem Heps çaşmama glend ve çndek klen bçonu a-ş 3ün lkbahanda Ofod Wolfson Coegeda konuk aaş-macydm. Sam b oam ve Ahmolean Küüphanesnn mü

kemmel aaşma olanaklan değelendme fsa budum JohnBoadmana,John Lloyda, onna Kuza ve oadak yaşantm klayaşan hekese öze oaak eşekkü edyom Ban Rose To-adak Tunç Çağ sonas kazlandan gelen bge cömeçe pay-laş May Jane Ren, Sades pnak mode konusunda çok değelmazeme sağlad Naom Hamlon Çaalhöyük heykelckle çn çokgeek yadmla yap hyga Ana Tançaya kaş meakm kö-

ükeyen Macheld Mellnk Mchaelameson ve Osca Muscaella da özel eşeküü hak edyola. Ech S Guen, chad Seafod ve Thmas H Capene yaznn taslakan okuyaak yaal yoma yap-la aznn baz bölümlenn düzellmesne yadmc olan Chaayne Alan Susan Burde Caw H. Geenewal,J Eugene La-ne, Sephen Mlea ve Unvesy of Cana essn adn bme-dğm düzemenene de eşekkü emek sem avsdek em-ns çaşma gubumun üyele Ason Bey Cnha Banley Cao-le Joe, Suad Joseph Anna Kuhn Ka Lokke Fancesca Mlle veSephane Sheldsn zhnsel ve uhsal deseğne mnneam Öğ-enc asstnlam Kathene DhueyJule Hnes ve HeaheLak Cur-tn, yann halanmasnn son aşamaanda çok değel yadmla-da bulundua. Çok özel eşekkülem de, 2de Tükyeye yap ğm aaşma gezsne bana eşlk eden bu yapak oğaançoğunu çeken ve poenn he aşamasnda bana esek ve esae ve-

en kocamohn Wagonea.Fooğaan bço müze ve kaz koleksyonlann cöme ya-mlaya sağlanmş kaa Aaolu Uygakla Müzes ne tsh Musema Antaya Arkeolo Mzesne İsanbul Aman keolo-

Ensüsüne Saes Arkeolo Araştmaa 'na İsanbul Arkeoozesne Feaa keoo zesne abu]. au Ge ü



6 NA ANRIÇA'NIN N

s'e Amerca School of Classcal Studes Agora azıları'a erl'de Devle Müzes'e Ata'da Yua Mll eoloj Müzes'e Gordo Kazı Projes'e Kopehag'da Mll Müze'e New

Yor Metropol Museuma VeedAreoloj Müzes'e Romada Soprtedeza cheologca'a Roma Alma Areoloj sttüsü'e Roma'da era adems'e Roma Captole Müzes'e ve Pars oue Müzese teeür etme sterm

So olara zel gül orcumu de etme sterm. rcsür mesletalarıma: Gordo'da çaımamıza ardımcı ola ürAreoloj Dares' temslclere ve Phrgalı Aa arça'la gl r aratırma ç gerel ola gler oa rço erel ür

areooj müzese Gordo Projes' üelere her türü z salaa ve düaı e deerl Phrg saat ve el ler oleso r araa toplamı ola ara adolu Ugarlıları Müzes'e müze müdürü İlha emzso ve persoele ze olara teeür ederm İc gül orcum se sürel desteler ç Gordo Projes'e Gordo Projes' etcs G. Keeth Sams'a Gordo aa ecs MaVogt'e Gordo aıarıı tuta le Kohler'a Gor

do Mola Projes ecs lzaeth Smpso'a apıtım ve Phratarh ve ültürle lgl geel meraım ousda e üreledre pe ço proje persoele teeür etme sterm Yardaer heps apıtı aarısa üü atlarda ulmlardır amasrlar her zama aa attr

u tap z zım ve oluma adamıtır. 15 azıda domarı taı üretm avalattı ama r aa tarıçaı alamama ço üü atısı od

t smler moder İgzc harere azma osda mazıta açıma oaasz grüüor. Phrg dlde szcüer azare Clade rxhe ve Mhl Ljeeü Cs des nsons paennes (rxhe ad e 184) ad apıtta saptadlar prespler zledm Yaca atce szcüler azare zgü dle mümü oduca sadı alma atm Ya düas

ee aıre tarıçaa ee Roa düasıı ee aıre elededm Aı elde Aa arıça' hadı rahpler Ya ütüele adıda Galos Roma ütüde Gall olara geçt. arh a ıtarıda sada ce tarher ç M sada sora tarer ç de MS. laıdı ütü Yaca ve Latce meter İgzce çerler aa attr.



samaa

Kitpt dı veilmeyen nti yzlr ve ypıtll ilili ısltmlr iin . idell nd Scott A enl Lexon ve Oxo Lan D-ona

ABAR

RC

Cachmsh III

CC

cD 'os XXIIIEt mag

FHst//R

O

Olnthus

Olnthus XIV

Ec

J D Beey Attc Black asPant (Ood 1956)J D Beaey, Attc RF asPant, 2d ed (Oxod, 1963)Cyee Atts an Rlt Cults sas n Mmo ofM J aseded y ugee Le (Lede, 996)D. G. Hoga C. L Wooey, T. Laece, d R. . Bae,

Cachsh o on th Excavatons at Dabs Bha ofh Bsh Mu o 1 (Oxod, 191452). J Veaee Cus Culta Cbttsqu 7 o (Lede,197789 )Cos Inscptum acamCous nstum atnamExplaton acholou Dlos, 25 o (a 90961) Laumoe, Lsns t Dlos XXIII (a, 56)Etmolom maum

F Jacoy at chsch Hstok ( 92658)/nst acaR. Caga stons ca a R Romanas Pnt, o . 4ed. G Laaye (a 927)Mumta Asa os AntquaW Deege Os ac Inspons lcta III (Lepg905 eped Hdeem, 960) Roo Tacottan cavatos at Olthus (Bamoe,193)D Roo T acotta Fns om 134 an 13 Excavat at Olnthus XIV (Bamoe, 952). auy e a Rancla clssh Altusssca(89)utum EaphGamW Deege, lls /nsptonum acam, 3d ed (Lepg,915240)



Ç İZD

·BOLU

.ANKARA

•Gordion• Fındık• KÜTAHYA • Pessinous

Azaoi • • Mdas.

Arslan kaya•Dokimeion

.AFYON• Çepn

DNAR• �•Aphrodisas� BURDUR

aar

AK

•KONYA

•Çata öyük

DN

s



ıQzköy

G

• Kültepe

• MALTA•

Ancuy •Beek

•

• Karatepe

• Zinil

KarkamiS

• An Dt

0 00 00 00 Kilometre

Haa . Aadoda Pygaı Aa aıçaı l gl öl aoloj yel(güüü l üyü al a yşl üçü a yıış)



NA ANANN lz!N

i

paa

Z

Hara 2 Ad ölgd Prgaı Aa açaı lg öl aoloj rlr



Sunuş

Dea agna, dea Cybebe dea dona Dndy

Pocul a ea tuu o oni, ea, doo:alo age ncto ao age abto

Büyük anıça tanıça ybele Dndyuun ahbe ançaeden uak oun enn çıgınlıklaınhayd g bakalaın hiddee a bakaaını çd haydi•

(Caullu 63.13

omal şair Caullus, a Tarça Cybele'ye bu szlerle yakar egeleek kuşaklar içi arça yayg imaj eileyeek çarp birporre yaraQ�Cay,

elri s_k_bo-

emek

Z(lo}u kra hükmeiklerii yok eebie eemiş ola kii bir kad Aik Yuaisa e oma'daki Büyüka' ,

E_ başka porreleri e arr O, zille-ri ç ç meside, daullar gümbürdemeside, lüleri kük-

remeside, kurlarla parlak gzlü aslalar yaygarasa hoşla-r, diye yazmş . 16 yüzyl aoim yazar Tarlar as agüde.

BeslPbü, aa, şeali bir aa arça karam,esieiz olumuu Aa arças'a uzak rüüyor.

Cybele (Yuaa Kybele) , Büyük a ya da saee a olarak bii-e arça eski Akdeiz düyas isel yaşamdaki e igiç ki-şiliklerde biridir İsalar bu arçaya bağllğ gsere bulgu-lar bir aa arçaya apldğ açkça belire malzemei üretl-

iği e erke çağ ola.. 1 bi l erke ede .S. 5.yüzyla pagaizmi oma İmparaorluğua so gülerie dekuzamakar. Aa Tarça'ya e al haliyle aik Yuaisa eoaya ai şiirlere, gülerde e isel atlada rastlarz, a ou

rd al (buIr) ii. k rkisik -

_ !iei Oral Phyia 'da biçimlemşi. Tarça- apm burada geiş bir alaa yaylmş muazzam bir araar ki-

lesi edimiş, Aupa Ba Asya e Kuzey rikaaki Akeiz külürhaza üm oğrayas kaplamşr. Külüü uzu mrü ea'ya yapla am alamyla bilere su oa rr sa -lu

açkça gsermekeir* Ctuus Büün Şl çv: Çğdm DüüknEdal va Y 99 ç..



N NÇNN ZN

Ana Tanrça'nn eski deniz oplumundak kmliği ve özyapısı ukiın başlıca temasdır Bu konular başlıca arkeolojik yazınsal veepigrak belgelern Büyük a Cybele için kronolojik olarak gözden

geçirilmesi yoluyla araştırılr. Araştrma ayn zamanda bazı anahtarsöylencelerin, dinsel törenlerin ve Cybeleyle bağdaştırılan iknci de-recedeki karakterlerin analizini içermekte övgü ve şükrandan katık-sız neete dek tik Çağ da insanların ona gösterdikleri rkl tep-kler incelenmektedir. Göreceğimiz gbieski Akdeniz dünyasının Bü- yük Ana tanrçasna ilişkin bir inceleme, tanrıçanın kendisi kadar,ona apınmış olan insanlar hakkında da çok şey anlatır

Sırada öncelikle Cybelenin kimliğine ve onun bir ana tanrıça oldu-

ğunu nereden bildiğimize dair ksa bir açıklama var Tanrıçanın adıilk olarak MÖ. 7. zyla ait Phg yazıtlarında karşımıza çıkar. Ora-da kendisine Phryg dilindata, ani "A' ie sesenilmiştr Busözcük enellikle tek başına görülekle birikte Phryg dilinde "daın anlamına gelen bir niteleme sıtının, nın da bulundu-ğ ik örnek vardır 1 Bu nedene tanrıçaya sesenen en eski yazıı -ti

o lnızca "Ana Qın An idi M.S. 2 yüyıa ait

Yunanca yazılmış Phryg yazıtlarında ona M e (Me Tea Ana! diye seslenilir.2 Yunanistanda Mtr (M e

A idaha üstün bir kmlik kazanarak, Mt e Ta 1:sı

olmuş bu kimlikle Yunan panteonunda sarsılmaz bir yer edinmişt Ro-a dünyasnda isagna Mater, yani

Bk

a idi ve ona sı sıke Deu M a dea, Tanrarın İdalı Şk naı olarak sesleniliyoru. Bu unvan ona

hem

apa o da, em

de Romanınİda Dağından gelen Troialı Aeneas taraından kuruldunu anlatanefsane geleneğinde önemli bir yer verdi.

Bu kült unvanlarına ek olarak, Ana Tanrıça Yunanistan ve Roa' daçoğunlukla Phry dilndek sıtı kuladan türelen adla Kybelea arak anıır· Yunanca ve Latince etinlerde Kybe ya da ybel bir deilözel addır Tanrıçanın özel adı olarak ya-zında özellikle şiirde yaygın biç benimsendi ama övgü a daıtı tründek dinsel metilerde asa kulanılmadı Tapımı çer

ve_sne oeaman yaıZ a idi Çeşitli dilee ki veen yaygın kulanılan adı "Ana olduğu içinbu çalışmada ona düzen-

li olarak Ana Tanrıça denmişr Ana tanrıça kavramıhem ank hem modernpek çok duysa çağ-

rışım barındıran bir kavramdr Özellikle Cybele Ana hem popüerhem bilisel yazında çok büyük ilgi çekmiş, birakım sentetk incee



NŞ

mlr konu olmuştur.4 Bu ski çlışmlr gnllikl Phygilı AnTnrıç'nın öypsı v Cybl'nin Asyd gçmiş hkkınd tn-rıçnın ilkl sydıklrı köknlrnin düşünmdn kbulündn, onunsözd Doğulu brbr kşiliğinin vhşiliğin dk sırlnn hksız ön-

yrgılrl dontılmştır. Bu ndnl bu çlışm, konuyl ilgili s y yınlrn gözdn gçirlmsiyl v nrkillikl, sını çtışmsıylOr yntlizml ilgili olnlr dhil, An Tnrıç hkkınd bundn ön- pk çok trtışmyı rnklndimiş oln torik sorunlr ilişkn birnlizl bşlmktdır

Bu rştırmnın n hd, An Tnrıç tpımının glişimini, tn-rıçnın tkisinin n güçlü olduğu lnd, ski Akdniz dünysınd

izlmktir Tnrıçy doğrudn doğruy "An diy ilk sslnnlrPhrygiılr oldundnPhrygil 'yı tnımlmk önmli bir gö-rvdir Ort Andolu d v dh bşk yrlrd Phrgi tnrıçsınıönüllrini �tır

!

iş bşlyğım. Bu d, Andolu' d Phgi-lılrın önülrini gözdn gçirmy grktiriyor

A dolu' u

N-olik çğındnözlikl Çtlhöyk rlşmsindn gln mlzm Andolun Tnrıçsı'nın vrlığının M.. 6000' dyndığını

tn kntlr olrk iln dilmiştir dolyısıyl bu iddinın doğ-lunun knıtlnıp knıtlnmyğını rştırmk önmlidir Andolunun Phryilılrdn önki Tunç v Dmir Çğı kültürlrinin Hititlr Gç Hititlr v Urrtulr ktkılrını bunlrın dinsl uy-lm v imglrinin Phgilılr üzrind nsıl bir tk yptığın görmk çısındn dikkt lmk d yrrlı olk

An Tnrıç'yı rştırırkn, Phrygi içindki bulgulr kuşkusuz ç-lışmmızın mrkzind oktır. Phgilı An kimdi? Nsıl btmlniyordu? Etknlik nlrı nlrdi? Bu sorulrı ynıtlmk için kişiönlikl rkoloik mlzmy küt nıtlrın, dk sunulrın v

An Tnrıç'nın Phrygidki kuts lnlrın yönlmlidir çünküPhg dili konusundki sınırlı bilgimiz, Phrygilılrın An Tnrıç-rı hkkınd n düşündüğünü öğrnmmizi iddi bir şkild ngll-mktdir. Bun krşınrkoloik bglr gyt ydınltııdır Anydnmış Phryg nıtrını nliz drk Phgi hlknın smglri v

dinsl törnlri hkkınd py bilgi sğlmk, Phryilılrı tnrı-çy itn ndnlr v hlkın bş tnrıçlrın yklşım trzın dirönmli bigilr ld tmk mümkündür

An Tnrıç, Phgidn Yunnistn' gçtiği için bir sonr nok-td Yunn Mtrini inlmy yönlğim Yunn dünysınd An Tnrıçyl ilgili vrilr çok gniş bir ln yyıldığındn, bu bö



24 A ARIAI

lüm Meter kültünün Akaik, Kasik ve Hellenisik dönemlerde kro-

nolojik düzende sunulduğu ç kısma ay rılır. Ana Tanrıça'nınPhygiadan Yunanistana gçişi MÖ. . yzyılın gç dönmi il

yüzyılda blli ki sssiz sdasız gçklşmiş Yunan tanıçı Mt Yu-nan dinsl yaşamının bi paçası olaak kabul dilmiş, tanısal sinlnm v ysl

ıjiliÇJ alık

halin glivmiş Yu-nan yazınında sık sık anılması v ona sunulmuş yüzl adak onunYunan dinsl yaşamındaki valığını kanıtlamaktadı. Anak, Yunandinsl btimli v din glnği üzindki tkisi açık olduğu hald,k md obizbliszdi.

Mtin çkiilii,

kişili sik bi dinsl if�diL kg a v bi

s ltmllidi

Bu nnl oJl� ail v knt küli ilYunan alkının Hllnbiliğini gulayan i Yunan dininin top-u }alaı üçliıı (ldi Bu duum tanıçayı biç a lıı

ö d kuşnlduI

di

v Mtin Phyg kö-knlinin onu Yunanlılaın doğudaki düşmanlaı olan Pslin bisimsi halin

tidii 5. v 4. yüzyıllada, bu ğilim iyi açığa çk- N va ki, Hllnistik dönml bilikt bağımsız knt dvlinin çö-

küşü Yunan dininin knt kültlini zayıattı v böyl Mt kültü-nün blilyii özlliği olan biysl id biçimi, hm kaa Yunanis-tanda hm d Batı adoludaki Yunan knind önm kazandı

Ana anıçanın n anlı potsini Romadan sağlaız Yunanis-tandaki duumun aksin, Romalıla MÖ 3 yüzyıl sonlaında Mag-na Mati smn istdil v onu Roma dvltinin bi tanıçası ol-mak üz omaya gtidil. anıça

Hll lmi bi tazda olmak-la bilikt, Anadoludan doğua Romaya nakldildi v PalainustaRoma Cumhuiytinin sçkin kültli aasındaki şf yin ylş-tiildi anıçanın Romaya vaışındaki koşullaa özl bi dikkat gösk sona da onun Romanın oplumsal v dinsl yaşandaki

yin işkin gniş bi özt sunaağım Mgna Ma, Sipioladan Augustusa kada biçok ünlü politik şahsiytin dstğini almış olup,onun kült güli gç Cumhuiyt v kn paatoluk döninin hmn hmn blli başlı h yazaınn yapıında göz çapa An

ak, Ana anıçaaı zaa a Roma to u u k

vii bisaki idi. Dvlin ktaıısı olaak övülmüş anak büyük ölçüdizm _kidım l dıE

d il

biazZa

tutulmutu.

Romanın Magna Mat davanışndaki ikiy bölünmüşlük özllikla tikçaı so laı d

ıç Öbiol

oadığı pagan v Hıistiyan çatışs da

dil gtiili hal



N

geldi. ncak bu o kadar dall budakl bir konudur ki burada ele almamaya ve Roma dnyasndaki na Tanrça kousundaki incelememi Roma İmparaorluğunun ilk iki yzyl srasnda nrçay anayr-

du nadoluda gözden geçirmekle birmeye karar verdim.5na Tanrça lnn özel ilgi oplayan bir başka yön, domu-nu ve genç çoban isle aşk macerasn anlaan söylencelerdir Bumacera isin hadm oluşu ve ölmyle sonuçlandğ için, Cybeleile is masal na Tanrçann en iyi bilinen yönlerinden biri ve enzla ilgi oplamş olandr Geleneksel bir Phgia öyks olduğu sksk iddia edilmişse

de

blii buök r

isI_varlğ açklmak

acla e)le Yramş ve anrçann apm-

nn garip özelliklerinden bazlarnn, özellikleai lerdeki

hadm e - - _e uygulas eesolarak pek çok Yunan ve Lain yazar arandan yinelenmişir Söylencenin öznde Phrygiaya özg baz öğe-ler bulunmakla birlike, öyknn bildiğimiz hali daha çok Yunan veRoma oplumunun rndr Bu nedenle onu 2 ve 3 ana bölmlerarasnda, srasyla Yunanisan ve Roma ile ilgili olarak irdeleyeceği.

Bu yzden bu kiabn başlca bölmlerinde na Tanrçayla ilgili

kanlar kronolojik bir çerçeve içinde sunuluyor Bu yaklaşm ç yönden, Phryg Yunan ve Roma çizgisi zerinden bakarak, na Tanrçaapmnn nadoludan Yunanisana, Yunanisandan Romaya yay-lrken göserdiği değişikliklerin çoğunu belirler. Bu çizgiler izlenir-ken, kap boca dinsel uygulamalarla ilgili başlca kanlar önem-le rgulanmşr Bunlar apnaklar, kusal yerler anrçann beim-leri, ona yaplan sunular ve ona yönelik simgelerden oluşan zikselkanlar ile, kl kurallar ve ada yazlarndan oluşan yazl kanlar-dr. usal meni ya da dogmas olmayan çokanrl karmaşk bir nada insl uy1lalar nasl yapğn g bulgu-lar, belli bir anrnn ya da kln kendi arafarlarna ne ide eiğini sapamann genellikle en ekli yoludur Yaznsal meinlerin nk-lğ kuşkusuz değerlidir ve bk ilgi oplamakadr. na Tanrça Pin-daros ve Euripidesen Caullus ve Vergiliusa kaar çok sayda nik yazarn yapnda boy göserdiği için kimse bunlar göz ard e

mek isemez elbee. ncak yaznsal meinler halkn bir anr hakknda ne dşndğn göseren kl uygulamalar kadar örnek nielike değildir, çnk genellikle Yunanisan ve Romann seçkin aydnlrnn bakş açlarn yansrlar. Cybele na ve genç sevgilisi isle ilgili söylence çemberindeki öyklerin anlalar yeniden incelenirken bu önemli noky göz önne almak gerekir. Bu nlalardan kl



UUŞ 7

Tanıanın Phgia svrlerinden alınmış olan Yunanstanaki gör-sel imgesi aıka göleceği gii analğa özgü niteklerden yoksun-ur ama Yunan metnleri onun Aa kimliğne iişkin Yunan kavramı

hakkında aha kapsamlı bir tanım sağlamaktadır. anrıanın Yuna-nistan'ak varlığına dar en eski kanlardan biri olan MÖ 6 yüzyıltarihli 14. Homerik Övgü tanrıaya büt t nrıl<n

vei!1�nln

n lr seslenmekte olup Tanrıların ası unvanı Yunan ya-zınsal metinlerne ve kült aak yaztlarına onun başlıca unvanı ha-line gelmişti Yunan geleneği ianların asıl anası olan Ge ani Trak ür ile kendisi e ir itn olan ve altı büyük Oly(Snrı-

sn doğuran anrıa Rhea'y a anmsayor. Ge ile Rhea brer k-

roös;-ya i ç�l besl t�n laları eeniyle aynı za-mana insanlğın da Anası iye nitelenirilmiş olabilirler.6 Ge veea Anadolunun Kybele ası ie kaynaştırılırken btn bu öğe-ler Yunan Meterinin kişiğinin bir paras haline geli

Romadaki modele tanrıa yine Tanrıların Büyük Anası MaterMagna Deum idi Hem Phryg hem Yunan ana tanrıalarınn kişilik-lerini paylaşıyordu Hatta Phrygiada konumuna benzer bir şeklde

Roma evletinin koruycusu rolünü de üseni Vergiliusun Aenesdestnında tanrıakahran en _eas ın ocııd ve Aeneas'agöre o ir her şeyi besleyen anaır aynı zamana Aene-asın teini aacağı a etinin görkeinin bir simgesi haline gelmişr7 Roma İmartorn sonuna

•·

_

ıt

?

e

ler mc nrı y h em a ve her ş kouu Top-rak A iye sesleniliyordu O Tanrların ası Devlen ası veaşamı nas lmuştu

- -



A ARIÇA'I i

Phygıalı Ana TanıçaHakındaki Bir Aaştımaya Giiş

na Tanrıça Cybele kültünü anla girişimleri yeni elir. Bu kaar uzun mürlü olan, geniş bir alana yayılan her şeyi kucaklayan ka-raktere bir tanrıal varıın şimiye kaar büyük ilgi çekmiş olmaıoal Bununla birlikte eyrek olarak açıkça ylenmeine karşın, butanrıça ve kültü hakkınaki ncek bimel

rtı l ı9u-_ biiien moer ltül

rler, antk enin ymlanmaın_ etklEiştr tik Akeniz çevreiyle ilgili hertartışma rnei bir lçüye kaar byleir ama naolu'nun Ana Tan-rıçaı rneine zellikle ile gerilmiş gibi gzükmekteir. Kuret-li a'nın Euripie Catullu ve Vergiliu arınan yaratılan,genel-

likle cnel oraJları alınmı erkeklrineşlik ettic nlı

Qtfi, tan-rıçanın itici enilen oaına uyuan ehşetten, onun ataan kalıı varayılan ününün orgulanmaan kabulüne varan tepkiler uyan-ırmştır

ÜtelikIzek ana ç k m;rı

antik e-

niz ünyın na Tança portreini alabiline ekilemişr çnkü bu tür kaamlar çounlukla YahuiHıriyan kültürünün koca-ına bon een çocuklarına ıkı ıkıya balı olan, beleyip üyütenevecen ana imgei üzerine inşa eilmişir Bu neenle Ana Tanrı-çaya ilişkin incelemelen birçou onun ne oluunu tanımlayan an-tik kanıtlaran çok bir ana tanrıçanın naıl olmaı gerekine ilişkingünümüz grüşlerine ayanır

Byle nyargılı tutumlar zelikle ik alana grülür. Birincii cin-iyet zellikle tanrıçanın kültünün eerlenirilmei konuuna onunişi ciniyetinin etkiiir İkincii ırk bilinci olarak tanımlanabilir yani tanrıçanın kültünün Aya kkenleri ve keniinin Doulu geç-mişi ile kültünün Yunanitan ve Romaa konumu araına ezi-len gerginlik. Bu, aynı zamana toplumal ınıf orunları üzerineetkii olan bir noktaır Ciniyet ve rk konularına ynelik moernkültürel yaklaşımlar çou kez bilimel yazın içine o kaar erin bir

şekile yerleştirilirler ki e tanrıçaya ait aıl kanıtları eerlenir-me çabalarına ekte rur ve onu ank Akeniz toplumunun elir-lenmiş balamı içine oturtular Bu neenle, bu konuya ilişkin nceki yaklaşımları gzen geçirmek ve onları bilgilenirmiş olan temel varayımları irelemek yara -şn oruu zorunlu grünüyor.



Pı ıRYGIALI NA TANRIÇA HAKKI NDAKi BR RAŞRMAYA i Ri

Taıçaı kültü hakkıdaki icelemelei ou dişi cisiyetide ve aa taıça kmlğide asıl etkilemiş olduğu kousuu gözdegeçimekle şe başlıyoum Bu durum, özellikle Aadoluu a

Taıça kültüü biliç taihiyle ilişki ola sorulaı tatışmakta kul-lamaya yöelik mode deemelede açıkça göülü Bu deemelee çoğulukla iki öeme hakimdi Biicisi, bi aa taıçaı i-s<lığı taı kavramıı e *i gösegleide bii olması, iki-cisi ise a

Çj 9

tolsal gelişimideki olg-laş! vesii ayılazipçaı olmıdı Bu öemelei tatı-şılması yoluyla oluşturla düşücele soalaı özel olaak ado-lu u Aa Taıçası üzeide odaklaa tatışmalada teka ya-

kılaacaktıİs Juu ilk

ı ldğu tÖ 8. yüzyl-da (eğe daha öce değilse) Yualı

oz Hesiodos' dek uzaakla bilikte, aa taıça tapımı ile isa toplumuu gelişimideki il-kel eve aasıdaki yakı ilişkii ilk özlü idesii, ilk olaak 86 deyayımlaa etkili yapıtı Das de ]oha akob Bachofeaboçluz gibi göüüyo Baofe,

To k C_ı_ı

ısık-

!ili _ _1bi dü\l öeşei: "düşük düzey, dahaçok lkel bi bütü düşücesi topak tapımıı deetim altıa alımamış

doğ llı.:pa ı kediliğide yabaıl gelişimi.Bache soa da "maddei üete gücüü olaı şahsıda biad ve özel bi biçim yüklediği bütü büyük doğa taıçalaı1aalığı iki düzeyii bileştile, basit, tamame doğal eve ile gelişmiş,evlilikle düzelemiş eve2 Bachofe doğal vasaydığı bu gelişme-yi isaı toplumsal ögütlemesii, deetm altıa alıamış ci-sel ilişkile olaak aımlaa metrslikte aaekilliğe, yai yasal ev-lilikle düzelemiş kadı egemeliğie doğ beze bi gelişim geçidiğ düşücesii desteklemekte kulladıcofe'a öe, aa a-ıç taIı}sa tolumuu aaekllik saasıı valığıı kaı-tıdıAa taıça acıı ötesidek gelişmei "da üksek bikültüe tımaış olduğu sava Bachofe, bu basit, daha çok ilkel olduğu vasayıla aa taıça tapımı evesii yeie olaylaı

doğal akışı çde, ekek taısal valık iacıı geçğii öe süe"[saoğlu topağa tapmakta kutulu ve gözleii eve dahayüksek mezilleie dike Galip gele babalık göksel ışığa katılıkeçocuk doa aalık ise he şey doğua topağa bağlı kalı; . aalık hakkıı savuulması, yeryüzüde baıa aa tıçaı bii-c vazfesd Bachofe bu paagaft yaıı ez açıkça beli



A ARIÇAI İiE

tiyor öye ki yeryüzünde barnan, yani toprağa bağı oan ana tanrıçaar tapımından gökte barınan yani gökse oan gök anrarı tapımına giden o iereyi yanızca kaçınımaz ve doğa deği, aynı zaman-

da insan bincinin yükseiinin bir parçasdır. Bacofen'a göre, anaık tüm yeryüzü yaamına ait iken, babak bnci yanız erkee (nnae) snırandırımıtır böyece ana tanrıçanın yerine baba tanrı-nın geçmesi iy bir ey oarak görümütür, çünkü bu dum insanoğ-unu ayvansa yaamdan daa yüksek bir düzeye koymaktadır. Bac-oen bu noktada da dinse uyguamaarı insan topuunun gei-mine parae oarak gözden geçirmiir. Ona göre, o geiimin bir ka-nıtdır bu Tıpkı ana tanrıçanın yerin aan baa anrı gibi babaerki-iğin, yani erkek egemeniğinin anaerkikten Üstün bir sstem oarakgeiiği sonucuna varmıtır

rminci yüzyıın sonunda Bacofen'n çaımasnı naif ve kayırıcıdiye bir kenara atmak koaydır, ama bu onun çaımasnın daa son-ra Anadouu Ana Tanrça'ya yapıan ya}aımar üzerindeki büyüketksini göz ardı etmek our. endi kuağının eğitimi erkekerininçoğu gibi Bacofen da geni çapta asik Yunan ve Latin edebiyatı

okumu tezini desteeyen mazemenin çoğunu deniz'in anikçağedebiyatından ede emiti4 Onun ana tanrıça ve anaerkik kaa-mına ikin bıca kanıtı, doğdan doğuya Anadou ' yeri ak-arından biriye iikidir yani Yunanı tariçi Herodotos'un Lykiaı-ara igi bir açıkaması Bacon aağdaki pasaı aınamı

[Lykialarn] geenekeri baz yönerden Grtllerinker, bazyönerden riaarnkier andrr ama geeneklernden br var ki

hçbr nsan soynnkne benzemez Bnar babaarnn değilanneernn adn arar. Eğer br Lykaya kim oldğ sorlrsa kendiadya annesnn adn, sonra da anneannesinin büyük anneannesinnvs adarn söyler Ve eğer br kadn yrtaş bir köeye lişye girersedoğan çocklar meşr saylr, ama özgür br erkek yrta haa enyüksek derecede olan be yabanc bir kadn da br meresle lşkiyegirerse doğan çockarn hiçbr yrttaşk hakk omaz

Herodotos 73Bacofen bu antik dünyann tümünün (sadece Lyaıarın de-

ği) anaerki bir topum oduu younda tezi için bir baangıç nok-tası oark kuand.s

Bacofen'n bu pasaj akkındak yorumu birçok nedenere sık sıke akı oarak eerimir. Bunarın bacsı Herodotos'un nım



P<;(A NA ANUA AKKINDAK BR RRMAYA R 3 1

laığını anrkil eği anasolu ani son ana sülalesi yoluyla belirleniği bir toplum oluğuur6 Bu ik terim anak ve anas-llk asla aynı şey eğilir çükü anasoylu bir aile sisteminin varl

ğı otomatkma böyle bir topluma gücün kaınların eline oluğunu göstermez. Ayrıca yapılması gereken öneml bir eeştiri aha varırşöyle k bu pasaj Anaolu'ak anasoyluluğa ilişkn en ayıf hipotezi bile estekleyeme çünk Lykia toplumu aslına aasoylu eildi. Bu urum Lykialıların keerni baba sonan alarla tanıttıklarını ve bu neenle soyun olasılıkla baba yanınan belirleniğingöstere Lykia mezar yazıarı hakkak bi incelemeen sapnabilir.7

Bunula birkte Bachofen'ın aolu ve anaerkillik arasına kuruğu özel bağlantı önemli ölçe tutunuğunu kanıtlamıştır. Bacofe ı kirler yzyıl souna yaşaya kaşif ve arkeolog William Ramsay tarafıan kabul eilmişti Ramsay'i Aaoluak araştırmaları Eski Yunan ve Roma konusuna çalışan araştırmacılarınikkatini Aaolu Yunan öcesnek rhine ve anıtlarına öellikle e Phrygiaya çekmeye yarımcı olmuştur Ramsay tanrıçanın

aını a ya a kenisinin okuuğu şekliyle "Mater Kubile olarakkayeen bir Phg yazıtını yayılamak yoluyla Phrygianın baş tnrısının gerçekte e bir ana tarıça oluğuu net bir biçime gözler önüe seren ilk gezgin ve araştırmacıyı8 Ramsayin yaıklarıBachofen'ın insaın toplumsal gelişimiin metreslikte anaerkilliğe sonra a aterlliğe uaığı şeklineki temel teinen önemlölçüe etklediğini göstermekter: "Anaolunun esk toplumsal siseminin gerçek evliliği anımaığıı ve soyun yalızca anne yoluylabelirleniğini göstereceğim."9 Daha sonraki bir çalışmasıa Ramsay eski Aaolu halkını toplumsal sistemi evliliğe ayal olmayanbir halk ailenin reisinin anne oluğu ve akrabalığın yalnıca anneyoluyla hesaba katılığı anaerkl bir sistem in ürünü olarak tanımlamıştır0

Ramsay Bachofe'ı kayak gösermese e anaerkllike anasoyluluğu (son anne yoluyla belirlenesi) karıştırmasıa sk sistemi

soyu ane yoluyla belirleesi oluğunu bilirmesinen ve Bachofen ı metreslik enilen toplumsal evreye ilişkn varsayımıa benzeye esk aolu'a "gerçek evliliğin bulunmaığı şekinek inacıa a açıkça anlaşılığı gibi Ramsayin temel üşünceleri sviçreli bilmcininklerle çok yakı bir paralellkteir. Aaolu'nu isel geleeğe a arıçaın öe çıksı Ramsay'e göre e Ana



NA ANRÇ'NIN lztNI>E

olunun Phryg öncesi sakinler arasına var oluğu sanılan bu anaerkil toplum sisteminin en açık kantıır Böyle bir toplum sistemi onlar "inn aşamna işi öğenin yceltilmesi olan bir ine yatkn

hale getiri. Bu a sonraan "girişken ve akti e ullenici v sif, bir bşa Yşl iŞi kalıba oturmuş ulusal bir karaer o

rİ

ir'

d

-

ÖTk;

"aaksek ı yan{aileye ve toplum sistemine babanın stnlğn getiren, erkek, savaşç Phrygiallar tarafınan yenili 2 Böylece eski toplum sisteminin yrine soyun baba yoluyla belirleniği "aha yksek bir toplummoeli geçti 3 Göçle gelen Phrygiallar Anaolu a Ana anrça tapn kouşsalar a, bu olaylar izisinin Ramsay tarafınan bir

ilerleme olarak görlğ kuşkusuz. 4Anaerkillik Anaolu ve Ana anrıça tapm arasna bulunuğu

varsaylan bu ilişki, sonrala tanrıça hakknaki araştırmalara hızlagelenekselleşen bir bilgi olu Grant Showerman 1901 tarihli çalışmasna bunu yinelemiş, Henri Graillot a özellikle rgulamştır.Graillotnun ilk olarak 191e yayınlanan kitabı Le cute de Cyb -e de dx, Romaaki Ana anrça konusuna en sk alınt yaplan

çalşmalaran birir hl. Graillot, "tanrısallğın işi yönnn stnlğ nn, eski halklarn anarkilliğinin bir kalıntıs olunu açkça ile germiştr Bunun kantı olarak a, yne Herootostan aynıasaj 1 7) alıntlayarak, Lykia a anaerkillik oluğunu neleiş 6 Belçikalı bilim aamı Franz Cumont, ilk olarak 190a yaynlaakla birlikte sık sk yenien basılan etli bir enemesine, Bacho n Anaolu a bir ana tanrıçanın öne çıkışınn oraaki eskianaerkil eenin göstergesi oluğu şeklineki temel tezini sorguszsualsiz kabul eerek, bunu oğruan Romal Cybele konusunakianalizine uygulaı . Anaolu n hakkına 1 971 e yayınlanan aha yeni bir incelemee, Roberto Gusman e anaerkillik ve ana tanrça kavramlarının özellike Aaolu inine yönelik oluğunu eleştirisiz bir biçime kabullen

Ramsayin izine bu çalışmaların çona, kantlayıcı hiçbir belge ortaya konmakszn, Aaolu a anaerkilliğin varlğ açk seçik bir

olgu gibi ie eilmiştir Acak bu ieler aha ikkatli okunuğuna, anaerklliğn Aaolulu Aa anrıça pmıyla bağaştlnasnın olaylı br sava ayanığ görlr. Yöneltlen so şuyu Anaolulular neen bir ana tanrıçaya tapıyorları? Verin yant Kuşkusuz, anerkl, yan, kaınların erkekleren aha gçl olu bir topm oluklarnan Pek, Aaolu toplumunun anaerkil oluğunu



RYIALI A ARIÇA HAKKIAKi BiR RAŞRMAA iRiŞ 3

olduğuu erede biliyoz? Kuşkusuz bir aa tarıçaya tapmalarıda yrıca hem aa tarıça hem de aaerkil toplum isalığı glişim süreciii erke vreleri olarak grüldükleride bu çalışma

ları hepside adolu halklarıı her ds daha "ilkl oldua çükü aa tarıça esii geçecek kadar glişmedikleri şklideki varsayım her zama ima edilmiştir

Souçta bu sav prehistorik toplumda başıca grv isaı ürtkeliğii deetlmek ve geliştimek ola bir aa tarıçaı buludu varsayımıa dayamaktadır Hem popüler hem bilimsel yazıda yaygı olarak yelemiş ola bu düşüc yıllardır varlığıı sürdürmektedir reği 'de yaza Robert Graves Hıristiyalığı

"bir zamalar Batı 'da e üst koumda ola atarıçaı taraftarları ile iktidarı l gçire Babatarııkiler arasıdaki eski bir da-va olduğuu ileri sürerek Hırisiyalık csi ait bir Tar ya düşü savumuştur Daha yakılarda ise fmiist spiritüalizmi savuucuları a Tarıçay idealeşilmiş bir tür femiist liderkadıı erkeğe geme olduğu prhistorik bir dmi tmsilcisiolarak grmeye kadar vardırmışlardır işi0 Ne tuhaftır ki bu yakla-

şım Bachoeı da yapığı gibi bir aa tarıçaı saygılığıı azaltmakta çok yükseltmey çalışırk tarihsl bir grçk oarak yiarkillik kavramıa bl bağlamakta olduda Bachofı çalış-masıa yil ayı eleştiriere açıktır

Tarih cesii aaerlğe e eski çağlara ait bir aa arıçayaby ısrarla iaılmıı teşvik eiş ola bir ol da çıplak kadılarıbimleye çok sayıda heyklciği varlığıdır Birçok Paleolitik ve N-olitik yereşmeye ait arkolojik bulutuları de gele parçaları-da ola bu heykecieri aa tarıça gürleri olarak yorumlama-sı alşkalık hali glmiş v isaı dis tkiliğii e eski dev-rsii kaıtı oarak ortaya sürülmüşlerdir Bular dişii cisllikve dorgalık simgerii tek gürd birştir hamie kadı be-timlemlri olarak yaygı şekilde kabul grmüştür1 zelikle d sıksık yiee ve her yr yrd hazır v azır ola iki varsayım vardırki buarı

in=clsi grekt!: Biricisi bu tür prehistorik

heykelcikleri disl tkliker ilişki kaıt sağladıkları ikicisi dbuları bir aa tarıça kültüe zgü ürülr oldukarıdır Farklıcoğra blgelerde v rklı zama aralıkarıda gel heykelcik-lr bu yd yorumlamış çıkarıla souçlar sora yaızca kde-iz' e ait Neolitik hykelciklerle ve bu blgedki a Tarıça kültüü tah csiye ilgili icelemelrd kulaılmıştır



4 A ARIÇA i

Aslınd denizin prehistorik buluntu yerlerinden gelen heykelcik gruplrı n tnrıç kltne ilişkin hipoteze pek z destek sğlru heykelciklerin bereket idolleri olmsı gerektiği vrsymı, bk

ölçe nlı Jile kdınlrı betimledikleri vrsyımın dy

ak

ı: yanlştır

çnk heykelcikler gencinden yşlısın, incesinden tombulun, çok çeşitli kdın tiplerini betimlemektedirler22rih öncesine it kdın heykelcik gruplrının tmmı toplumunher kesiminde bulunbilecek trdeki rklı kdın tiplerinden oluşnbir btn temsil ederler. Kdın heykelciklerine hep dinsel nesne gözyle bkılmmlıdır bunlrın görnşlerindeki ve

bulunduar5v_

re k

la

ın

�

Q

ılı

ar hepsi dinsel olmyn bir sr rk

lı işlevleri olduğunu gösterir2Doğu Akdenizdeki Neolitik buluntu yerlerinden gelen heykelcik

leri özellikle n tnrıç yorumuyl ilgili olrk incelemiş oln çlışmlr, heykelciklerde biçim ve kullnım çısındn önemli bölgeselrklılıklr bulundunu orty çıkrmışlrdır.24 İnsn biçimli Neolitik heykelciklerden çoğunun kdınlrı betimlediği dikkt çekici birznlığın d çık biçimde erkekeri cnlndırdığı iddilrın krşın,

diğerheykelcikte hiçbir cinsiet belirtisioktur. Kdınlrı betimledikleri çıkç görlen heykelciklerinç9_insiet, dii cint ornlrının vurgulnmsı oluyl değil şı kaınlarda ge

nellikl olrelişen şiı işretlr ln eniş klçbel ölçsleani kocmn krın ve klçlrın betimlenmesi yoluyl, norml biçimde belirtilmiştir. Ayrıc bu nesnelerin çevresel koşlrnrın tnrısl bir kişilikle özdeşleştirilmelerini ndiren destekJekteirnk

una ç

ev çökeltilerinde, çöplkl_ee

y d m_

(

un

l_

;

.

z

e_

heelleri (Msd)eğitim arc;}

�

dauzktn yln blerde k!ll_n nnel lduklar yolundki yomlr çok dh kl ykın örnmektedir Çocuklu kdınlrı cnldırn hykikleritikmn n tnrıçy temsil ettiklerini de vrsymız bunlrrelerin dh çok çocğ ship olm konusundki dileklerini ie or olbilirler

- Gnzde bereketi temsil eden bir tnrıçnın evrensel olduuvrn dcelen tk Adeniz dnsınn by bir ıiçin geçerli olmcg d rgulnmy değer rnn Msrdtoprk t cnlırın ns olmk şöyle dursun, genellikle erek olrk kişileştirilmiş. n stn ve Gitte, ça Meterin (a)insnlrın çoğlmsyl pek z ilgisi yoktu Yunn pnteonund



IAI A AIA AKKIAK BiR RAŞRMAYA iRiŞ 35

Q!l_r!arbrii dşda kala kayg vrii bir kouktu Bir ri _dör_Yusl ammrjial kalmş olduğu grçği tarça kültüü prhistorik d

< v lp olm dığını kuşkulu klyor Üstlik d bir brkt ras zllliktlr_ vas grkti&r oda blli dğil v bbk lümlrdki yükskoralar gz ü aldğda o zamalar isa hayat daha riskliolduğu içi kad doğurgalğa daha çok m vrilmiş oluaağ şklid dolayl bir varsaym mvut gibi güüyor bu oktadaak bu Nolitik çağa zgü bir durum dğil doğum srasdakilümlri v bbk lümlrii oralardak yükskik isa rk

da bu yüzyla dk pkala sürglmiştir Bu tür koşullar Noliik toplumlarda di biliii şllmsi yardm tmiş olabilirs d bizlri bir aa tarça varlğ kabullmmizi sağlamak açsdakdi başlara ytr olamazlar

k adolu'da is tablo hayli rkldr çükü orada aa tarçaolarak kabul dil bir rça varlğ gstr katlar tarihslçalarda itibar grçkt mvuttur v bu tarça pkala ta

rih sid d bir ülü bulumuş olabilir Byl bir ül ilişk olarak 2 Blümd irdlk ola katlar dişi dorgalk idollri hakkdaki kuşkulu gllmlr dayamamak daha çok disl tr bağlamdaki zl slrl ilişki kurmaktadr Buulabirlikt byl bir kült disl yaşam kaçlmaz bir ğsi olmaypdaha çok blli blglr yrlşmişi v zdşliği sapabil toplumsal şartara bağlyd Grçd adolu da zni

k has nitlii vrsl bir aa t nrı (düüninŞıı_-

makdrN var ki bu düşü kolay kolay silimiyor Bir aa tarça i

saoğluu ski di alayş kaçlmaz bir parças olduğu yoludaki ortak ka adolu'u a Tarças il ilgili ola hm hm hr çalşmay şkilldirmiş Paloliik v Nolitik hyklikld daima irdlmi mli bir blümüü oluşturmuştur Bu düşü O. Jamsi6 çalşmas tml tzii şkilldirdiği gibi

Marija Gimbutas'7 çalşmas da mli bir tmasdr Yazarlar hr ikisi d buNolitik br r oRo

li doğruda doğruya as olduuu bildirirlr Tarça Cyblil ttis hakkdaki so kapsa çalşada8 is Maart Vmasr adolulu tarça kültüü irdlmyousi kal bibiçimd1şu taii ilkl k içi yrlştirrk başlar tik



6 N NRNN ltNE

çağ boyuca oprak bir rıça sayıdı ve oa bu sıla apıldı So-ra da şyle yor Paeoliik çağa kadar iice kdeiz çeeside

keler

"�

�J

ol

kudre a diye apıla b

Ç

y

fa

k

şıaşırız29

aerkiiği ve evresel aa arıça apımıı arihsel gerçekliği-

e duyula iaca ek oarak İsviçreli psikolog Carlug ve ğreci-si Erich Neuma çok farklı çizgide bir başka yaklaşımda bulumuş-lardır erkilliği ve aa arıça apımı bireysel isa b-icii bir ilkreğii oluşurduuu ileri sürmüş ve bua "ko IŞir aolu'u a Tarıçası homoseksüelli- ziaı ve olları ikdarsızlığıı simgesel edei olarak bu

ikreği olumsuz yerie y biçimde kakıda bulumuşure kompleksii oğul üzerideki ekileri Cybee ve s modelii ideoloiside grülebilir edi kedii hadım eme çılgılık veerke üm Neuma The Geat Moth2 adı çalışmasıda eilkreği kavramıı daha da gelişirdi Hem iyi hem kü olmak üze-re kadı ekiliklerie ve davraışlarıa ilişk çeşili ilrek aım-ları yapı ve buları ilkel Büyük Aa Tarıça'ı rklı ylerie bağ

ladı Aaerkillik kavramı Neuma'a gre kesiikle gerçeki ama a-rihsel değil moder çağ isaıı ruh derilikeride h yaşayapsikolojik bir gerçek Neuma çalışmasıda bu savı gelişrirkeağırıkı olarak adolu'u a Tarıçası ile ilgili malzemeye zellike de isaı kedie esir ede aaı ve abaıl içgüdüleri y-lediği bir oplumu simgesi olarak grdüğü disel hadım eme -reerie (Romaı Cybee külüü emli bir ğesi) Jug'da biledaha zla be bağlamakadır

İsaığı arih cesii iceleme yemi olarak isa bilicieilişki bu ür bir psikolojik sodajı kdeiz düyasıdak a Ta-rıça yı alamamıza za bir kakısı yokur Bu sodaj erke diselbemleri alamımamıousuda da alamı bir şey su-madığı gibi bu szümoa arısal yapırımları daha çok oplumsalolarak yapıladırımış davraış biçimlerii edeii açıkamakakullaır Neuma' ı savları Taşıyıcı Oarak Kadı ya da İlkel Doğa

Olarak Kadı çerçevesideki belrsiz geeemelere güvedikleri bu-ları e alama geldikerii ya da bu ilkrekleri kmi agılarııkadııkleri mi erkeğikileri mi yoksa her ikisiikileri mi ya-raığıı açıkamadıkları içi zellikle zaır Hemug hem de Ne-uma ayı zamada durdurulmuş bir gelişme kavramıa yai il-kel deile halkara ai dise beimleri isaı geşimii oy bir



RGIAI A ARIÇA HAKKIAK BR RŞTIRMAA iRŞ 3

evresii temsil ettiğie uygaraşmış topumları ise o eei dışıda ollaştığıa ve bylece Büyük Taça'yı geçer bir dise simge olarak kabul etmediğe be bağlamakdır

a tarıçalarla ilkel isa arasıdaki bağlaı gaiba aa tarıçaı kkeii avctoplaycı toplum yapısıa bağlama çabalarıı ardıda yatmaktadır4 kdeiz araştırmaarıda bu bakış açısıı başlıca savuucularıda biri Waer Burkert omuştur Ou hipoteziaa tarıçaı kkeii avcıı ailesii zellikle kası ie aesiibeseme gereksii ve avcıı aeyi gzüde büyük bir tarça gi-bi caladırmasıa bağlar Bylece Burkert avcıı avıı ümü-de tarıçaı eşii "tarıçaı sevdiği hadım ettiği ve ldürdü-

ğü5 tis babaı lümüü grür Bu edele disel hadm etmeişlemi aa tarıça kültüe eleşiri iteliğide Taş Devrii bir kalı-tısı olarak grülmüştür ca Burkert'ı sav birtakım itirazlarakarşılaşmaya yatkıdır Başkasıı elie baka bir eşle aei geçi-mii sağlaya asl kişi olarak çizdi Paleoitk avcı erkek portresi mo-der Batı ı orta sııf değerlerii arih cesie yasımasıdır v-cı toplayıcı toplumlar hakkdaki karşılaştrmalı araşırmalar bu tür

toplumlarda yiyecek sağlaya kşileri sadece, hata çoğulukla er-kekler olmasıı mümkü olmadığıı bu zde bye bir modeliyalış olduğuu gstermektedir.37 Bu edele Burkertı modeli kültürel açıda yapladrlmş bir davraış biçimii Burkert bu tür dav-raışı kaçıılmazlığıı Jugu isa kişiğii ilkeksel ilkel ru-hua değil isalık gerçeğii ilkel geçmişie yerleştirmekteyse deussallaştırmak içi geçmişi kullamaı bir başka reği halie gel-mektedir Üstelik Burkertı aa tarıça tapımıdaki hadım etmegeleeğii Taş Deii bir kaltısı oduğu şeideki varsayımı ol-dukça kuşkuludur geleeği kdeiz düyasıdaki kaları ço-ğu Roma daki Maga Mater kültüyle bağlatılıdır ve buu a Ta-rıça kütüü aardu adolda sivrile bir ğe olduğu şeklide-k grüşü destekleye pek az belge vardır38

a tarıça kültüü isaı psikolojik ve toplumsal gelişimii ilkbasamaklarıa yerleştirme kousudaki bu çabaları bir başka ortak

zelliği vardır ki o da bir aa tarıçaya duyula iacı o zamalarevresel olduğu iddiasıdır Bachofe kadıı di mesleleridekibaşlagçtaki üstülüğüü eelbrol luğuu şiddetle sa-vş

,aka bilmcier de vrupa Yak Doğu Hidista ve Ku-zey merika çıkışlı malzemey kaıt gstermişlerdir40 Jug kedisiia ilkeği imgesiideğişmeye, sosuz bir varlık olduğuu



A ARÇA'I İ

kantlamaya çalışmış Neumann da ilkel Büük a ilkörneğinin zaman ve mekan içinde var olan somut bir imgeye ait olmadığını, amatüm insanığın efsaneerinde ve sanasal yaraılarnda simgeenmiş ol

duğunu açıkça bidirmiştir41 Brkert ise kendisine ait dinsel öldürme töreni tezini tüm insanlğın oplumsal gelşimini açıklamakta kulanır İnsan şunu kabul etmelidir ki çok eskiden ne idiyse hlodur 42 Vermaseren ana anrıça tapımının erensel olduğu iddiasındadır: nsanoğlu yaşadıkça, [o ] var olmuştu Tanrıça insanlığın ayrılmaz bir parçasdır, sonsuza dek 43 cak, beli ki bu bilimcilerinçoğu temel model olarak antik kdeniz toplumunun a Tanrıçasnı, Yunanlı ve Romalı Cybele' kullanıyorlardı Onar kültürel aç

dan özel tek bir ana tanrıça örneği aldılar ve rk gözetmeksizin bu insanık durumuna mal etler

Bu nedenle, a Tanrıçanın dişi cinsiyetinin bilimsel yaklaşımlarıetkemiş olduğunu ve onun kültünü birkaç belli yöntemle incelemeyoluna gididiğini görebiliyoruz na tanrıça inancının anaerkil topma özgü bir nitelik olduğu varsayımı anik adolu'nun anaerkilolduğu iddiasını doğurdu. na tanrıça inancının en eski insan top

luluklarının ümüne özgü bir nitelik olduğu varsayımı, ana tanrıçayaevrensel olarak tapnılan bir çağ mitosunu yarattı Bu da, anrçanınkültünün kökenerini belirlemeye yönelik çarpık girişimler yoluylatarihse açıdan doğrulanan adolulu a Tanrıçanın değerlendirilmesini etkilemiştir Bir de, pek cazip olmayan imalı bir varsayımvardır nadoulu Cybele kültünü irdelemek için Bachofen'n ve Jungokulunun teorilerini kullanan (çoğunlula da öyle yaptıklarınn rkında olmayan) bilimciler, bir ana tanrıçanın varlığnın ilkel sosyal�ıya has bir özellik oldu şe r ana çıkarmaya yöneldilerçekte hem Ramsay, hem Burker bunu olukça açbçimde belirmişlerdir Dolaısıya bu tanrıçaya tapanlar da pek çokbilimcinin gözünde sosyal açdan az geişmiş bir topluluk sayıldı. öyle ir

ı tmenin sonucunda, nadolunun yerli alklarnın he ıi�iX�_I ibi toplumların geride bratıklar ilkeldüzQ lU\_ara dodu.

Bir ana tanrçaya tapan insanların alt düzeyde olduklar yolunaibu esin yargı, cinsiyete dayalı tarışmalardan etnikliğe dayalı olanlara, özellikle de tanrıçanın Doğuu kökenleriyle ilgili tarşmalara atarıldı Cinsiyet konusunda oldu gibi, ana tanrça kültünün Doğulu karakterine ilişkin tartışmalar da çoğunlukla Doğu kütünün yapısı hakkındaki birtakım önyargılı görüşlerle şekillendirilmiş, bu görüş



PRYAJ NA ANRI AKKIN AKİ BR RAŞIRMAYA R

ler tanrıanın kült törenler e kült uygulaalarının günüüzekigörüntüsünü epeyce eğişriştir. Bu uru, özellikle külün na-oluan Yunanistana e Roaya aktarılasına e iki bölge arasın-

a sezilen gerginliklere oaklanan tartışalara geerli oluştur.Farklı kültürel etklere ilişkin bir analizi etkileyen krik bir urua bu kült he oğu he batı eniz bölgelerine uylanş ol-uğunan, hakkına ok eğişken bilgilere sahip olaızır a-olulu

rı ktnQir ğına (M.Ö. yaklaşık 00) ka-ar hgiaa aaakıllı erleşiş ua oluu e Prygiyaözgü biiiyle naolunun batı kıyısına yayılığı nereeyse kesinir Phrygialı a Tanrıa buraa Yunanlılarca beniseniş, Yunan-

lı} onu_ akeni Iralrıyla, özellikle Rhea e Deeerlek tırışl rı ncak bu süre yalnızca arkeolojik kayılar yoluylaizlenebilir aolunun Deir Çağınan nereeyse hi yazılı bel-ge kalaıştır bölük pörük uruaki Yunan yazılı kaynakların-an ise Yunanlılarn a Tanrıa kültünü neen alak isteiş ola-bileceklerine air pek az aıklaa sağlanabilekeir. Bük nakültü M.Ö 0e, bir izi özel polik e kültürel koşul altına oğ-

ruınaoluan Roaya naklili Yukara sözü eilen r-un tersine bu koşullar yazınsal kaynaklarııza zengin bir biie anlatlışır.

Bu noktaan itibaren tanrıaya nasl e kiler taraınan tapınılı-ğına, ona niye tapınlığna e tanranın insel törenlerinin ta olarak neleri gerekiriğine air ok aha kapsalı kayılar arır.Ro-a ağınan kalan zengin belgelerin aksine, kültün erken öneie oğulu yönü hakkınaki bilgi eksikliği, konu üzerine yazan birokbili aaı iin huzusuzluk kaynağ oluştur Bunların oğu b so-unu, kült Roaa uygulanığınan olayı külün her yönünü özel-l

�

cazi_olaan yönlerini ancak Dolu bir kkene bağlayaraközüştür. Kenini Magna Maere aayanlar neen zilleri ınlaıpallar gületerek paırtılı zik eşliğine tören alayları üzenliyorları? Neen insel coşkuya utulanların ğlklarıyla bölünen ılgınca ayinler yapıyorları? Ve, en şaşrtıcısı anrıanın rahipleri ne

en kenilerini haı eiyorları? ünk Phrygiaa böyle yaılıyoru Bu i esteklecek Phrygia kaynaklı heen hibir bel-aas gereği bile b antık silsilesinin yaygın kabul göre-sini engelleeiştr.

Bu bilisel boşluk kmısu ilk oaya ıkışnan itibaren gizli ir po-litik güne başlatt. Bunun en belirgin örneğ yne Bachonır



4 A ARÇA i

Bchofn gö Romıl kültü ski, Doğuu köklndn ıp dhuyg oln Btı y götük dh yüksk b düzy ultmıdı:

Th, dh sf, dh tem� br yp shp Bt y yüksek kenn k!

en gere göen tesm ett, böyece nsnık Dğuurınbüyüsüye bğndığı en t düeyden tpğ tp ncrendenkurtudu . m skıntıı dönemerde bc Rmnın ynıcAsy dn geebecek n nyı gereksndğn bdd [Bud Sbybcsnn emye kütün M.Ö. 204'de Rmy genden sö edyr]Esk e yen dünyr sınd bğn kurmy ygı bu kentmprtuk desnın desteğ mdn, Asyı ypy bğ ödekse

nık krmnı s yenemed.

Kültün ho gtyn h yönünün Doğulu köknln yüklnblcğ kmı Cumontun nlznd özl b yol sptı On gökültün ıılıkı kısmn lkl Andolunun dnsl glnklndnkynklnmı, bunl Hıstynık v Müslümnlıkt d vlığnı südümütü45 Bu tü lkl glnkl kutsl amaacıpnılası

nı, tnının opkl özdlilmsn v doğdn nkl düzndn kynklnn b uygulm olk d, tnının güsüz kocAtsl tlmsn kpsmktydı Küln özllkl vh oln yönl s Phygnın zolu doğsın tfdlbld. Ot Andolununst klmnn zolyıcı tlı Phyglıl btkll lgl b tnıytpmy ykınltımıtı Üstlk od yyn nsnlın v kkt dnsllikt ıy vn b glnk doumutu Şddtl coku hl Phygd h zmn göüln b hstlık d"46 Pk ok b

lmc gb, Cumont d özllkl dnsl hdım tösn tklıv tnının pndn gdnl b süü hdım dlm Dolu duumun sokmutu

Böyl ypmk Doğulu mgsn hm ıkı hm d kdıns olduvsyıln ntlkl ndnyl byğı v kdınsı olk bdltm An n kültün yııc özllkl tknlık, sm v cnsl spkınlık oln b kül yk Gllot d kültün ız yönl

n ulıf bunu nolu kknn özlğ olkgömütü Yunnstndk n Tnı kültü n knıtlı gözdngkn, Gllot Yunn kntlnn bu ıı dvnıl kbul tdkln v knd kn gö, onlın Hlln uhun c gn bu gb uygulmll sl kndln lltmycklını lmıt4 7



RYAI A ARIA AKKIAK BR RRMAYA R 4

Bugün böyle ideler utandırıcı görünüyor ve bilimin tarihsel er-evesi iinde değerlendirilerek hem Cumontun denemesinin hemGrllotnun abının bu yüılın ilk otu lında yaılmış oldu unu-

tulmadan) Oryantalimin bir rmu olarak 19 ve 0 yüyıllarda Ya-kın Doğu hakkındaki Arupa yaılı eserlerini büyük ölüde karakte-rie etmiş olan batı sya kültürü ve tarihinin öneminin isikrarlı birşekilde aalışı şeklinde yorumlanıyor8 Bu tür düşünceleri ilk benimseyenler Cumont ile Graillot değildi ama onların anaerkillik

ve

anrıa kültündeki cinsel sapkınlık varsayımına odakanmaları, Ana-dolulu na' oğuu tarafrarının ayf iraeli ve ahlası oldu-ğunu ima ederek, bu kalıplaşmış yargıları pekişirdi.

Bu utandırıcı idelerin haetici sebebi, Cumont ile Graillot'kuşağına ait bilimsel alışmalarn bu insanların Anadolu hakkındasınırlı bilgiye sahip olmak gibi bir deavantajları bulunmasıydı Onların amanında, a Tanrıa'nın Phrygia'daki kültü hakkında kantsağlayan ve şimdi ortaya ıkarılış olan anıt ve yaıtların ancak birka anesi kaılmıştı, dolayısıyla Anadolu' daki dinsel ulamalar hak-kındaki bilgi eksikliklerini anlayabiliri. Daha geniş bir belge grubuy-

la alışmak, a Tanrıa kültünün bu bilimciler tarafından Phrygia'yaatfedilen yönlerinden pek aının gerekten orada saptandığı göste-rilebilir Orta Anadolu' iklimi Birleşik Devletler ve Kanadanınpek ok bölgesinden daha sert olmadığı gibi, Yunanisan ve Roma'yaögü Ana Tanrıa kültünün en karakteristik öelliklerinden baılariin de örneğin tanrı Attis tapımı ve kutsal am ağaı simcilii-Phrygia'da herhangi bir kanıt da yoktur Buna karşın, a Tanrıa'yıkonu alan yakın tarihli alışmalarda, öellkle Roma'daki Magna Ma-ter kültüyle ilgili olanlarda, Cumontdan alıntı yapılmaya ve aynı Or-yantalist klişeler ilenmeye devam edilir9

Tanrı Attis'in kimliği ve öyapısı konusundaki baı alışmalar buırkı tavırları aşırı ulara taşımıştır ünkü tahminimce Ana Tanranın rahiplerinin hadım olası bunun da Atis'e öykünmek iinyapıldıı söylenmiştr korkutucu bir şilik imgesi uyandırr. Bu korkutucu nitelik, Yunanlıların Attis kültünü bilmeleri gerekse de, güya

daha aydın kirli olmaları nedeniyle kültü reddetkleri varsayımınadayanılarak Eski Yunan ve Roma konulu araştrmalardan ıkarlmş-tır Bu durum, öellkle eski Yunan dini umanlarınn, Roma dininintam tersine, yüksek bir ahlak eminini benimsemelerine olanak ver-mişr. nanlıların Atis kültünün doğaya aykırı durumunu reddet-miş oldukları duysuyla kendimii avutabiliri" diye yamıştr Otto



4 A ARIÇAI İiE

Ke 195 de Bu ar 990 ylnda Hollandal bilim adam HS Vers-nel arandan yinelenmişir Büyük Tanrçaya eşlik eden erkeen,onun iğrenç söylencesiyle dinsel öresinden uzak durulduğu belli-

dir

Hakiaen dinsel hadm eme öresiyle doruğa çkan aşr şid-dein Anadoludai Ana Tanrça ülüne damgasn vuran bir özellikolduğu varsaym neredeyse heresçe bilinen bir gerçek haline gel-miş, bu durum bilimsel eserlerde ender olara sorgulanmşr. Üse-lik bu varsaym öyle bir nokaya çeilmişr i Meer ya da Aisin adanlmamş bile olsa dolayl olarak hadm emeyle ilgili her şey Aisapmnn kan olarak kabul edilmişir.1

Roma dini uzmanlarnn Cybele ve Ais konusundaki incelemele

ri de ayn önyargl görüşle çerçevelenmişir Magna Maerin vahşiayin örelerini Romallarn Do dan, ne aldlarn bilmeden oplu-ca geirdiklerini hl okuyoruz Birkaç imparaor da dahil olmaküzere, pek çok Romalnn külün neleri gerekirdiğini esin olarakbilmekle kalmayp, külü amamen deseklediği Romaya ai arihselve yaznsal aynaklarda ço sayda belgeyle anlanan bir gerçe ol-masna arşn durum böyledir Ayn şekilde ülün Roma geleneğin-

de sapanan iici öğelerinin Phrygia aynal olmas gerekiği, çünühiçbir Romal nn bu ür şeyler yapmayacağ varsaym da yaygn biçimde erarlanmşr

Kuşkusuz baz anik yazarlarn da ayn duylar dile geirdiği gerçeğini hesaba amalyz Örneğin, M.Ö. 1 . yüzyln sonlarnda yazmşolan Haliarnassoslu Dionysios Magna Maer külünün Romaya özgü olumlu nielilerni Phrygiaya özg olumsuz nieliklerden ayrmaçabas konusunda oldukça açsözlüdür ve ayn bakş açs başa an-i yazarlarn yaplarnda da görülmekedir Biraç issna olmalabirlie Phrygial Ana Tanrça hakknda Halikarnassoslu Dionysios vebaşa ank yazarlar arandan dile gerilen aşağlayc irler sorgu-s sualsiz kabul edilmişr Bunun nedeni bü ölçüde bu rlerinmodern bilim adamlarnn Doğuya karş akndlar ayn önyarlavr güçlendirmesidir oysa Magna Maerin Roma edeiyandai örneğin Vergiliusun indeki olumlu ima özel açlama gere-

ren uraldş bir durm saylmşr. Yunanisan ve Romada bol olraslanan adnlara yönelik şide rza geçme ve enses söylenceleriYunan ve Roma yaşansnn doğal bir parças saylrken ereklere yöelik şidde içeren bir hadm eme söylencesine aşağl Doğulularigeleyen dşardan gelme bir özellik diye mazere bulunmas gün zdeki eski Yunan ve Roma araşrmalar adna üzücü bir yorumdr.



P Y.I N NRI KKIN K BR RŞIRMY R Ş 4

Gar Thomas ın bir denemes, özellikle bu noktayı vurgular54 Kül-ün Romaya germesndeki koşulları irdelerken, bunu çok arzu edi-en, Scipio ar ve Claudiuslar dahi, Roma cumhuryetinin en önem

li ailelernden çoğunun destekledği bir olay olarak tanımayan anikkaynaklarla, kütün barbarlk ve cnse sapkınlıklarla dolu sonraki alosu arasındaki çelişki, Thomasın (birçokları gib) kasını karıştırmıştır: Romanın din duysuna tamamen yabancı, hatta itici gelenonca özellik içeren doğulu bir tanrıçanın kültündeki bu özelliklerinnası Romalı aristokratlara zararsız görünecek kadar ört bas edilmişolabileceğini bilmem gerekiyordu der sonra Scipio Nasicanın ro-lünü irdeleyerek şöyle der: Soyu bir Romalının kendini kültün Ro

maya ait olmayan yönüyle özdeşleştirmesi ya da böyle bir özdeşleş-menin o zamanki toplmda onaylanmas, inanılr olmaktan uzak-tır . a tapımı gizem ve sehat aleminden ouşan Doğulu bir be-reket tanrıçası karakterindeki barbar tanrçanın birdenbire uygar birRoma tanrıçasına dönüşmesini . .kültünün ulsal ve kocu bir an-rıça kültü haline gelmesini başka nasıl hayal edebiliriz55

Bu, Donun kültürel geleneklerine karş beslenen önyargının gü-

nümüzdeki en açık idelerinden biridir Belirsiz, doğluğu saptan-mamış klişelere (örneğin, doğuu bereke tanrçası) ve Doğu ya aitbir kütün yoz, Romalıların tenezzül etmemesi gereken bir kült oldu- yolunda, kesinliği bilinmeyen, sorgulanmamış bir görüşe dayan-maktadır Thomasın da bizzat kaydetiği gibi,5 böyle bir drum, Do-nun günümüzde bu geri kalmış barbar imajını antik belgelerlebağdaştrma konusnda önemli zorluklar yaratır Thomasn dene-mesinin 1984 gibi yakın bir tarihte ve sık sık alıntılanan Aufieg undNedrgang d öischen Wl dizisi içinde yayınlanış Doğu ya yönelikönyargılı görüşlerin hl bilimse yazında en bir rol oynadığnı gös-termektedir.

Ana Tanrıçanın doğulu kökenlerine bağlanmş olan ahlak bozuk-luğ varsaymınn alnda anrçaya apanların toplumsal koşullarıhakkında günümüzün bilimsel irdeleelerinde yer alan birtakm y-umlar yatmaktadr. kdenizin herhangi bir bölgesindeki Ana Tan-

rça taratarlarının kökenleri ve toplumsal sınıları hakkında pek azşey bilinmekte ise de, bazı modern incelemelerde kültün kimlere hi-tap etmesi gerektiğine ilişkin dayanaksız görüşlerle bu boşluklar doldurlmuştur. Ana Tanrıçann Romadaki popülerliğini açıklaakiçin, birçok bilimci tanrıçanın taratarlarından çoğunun adamdan sa-ylmayan kişier olduğuna hükmetmiştir Cumonta göre Ana Tanrı



44 A ARIÇA' E

çanın Phrgia ütünü Roma'da esasen öeer Roma rttaşı oma-anar, Asaı tüccarar ve Levantener desteiordu.57 Rahip Batta-esin MÖ de Romaa apğı ziare58 irdeeren Graiot üze-

rine basa basa ve oaı anatan an begeere açıça çeişere, Mag-na Materin rahibini izeen aabaığın uşusuz Doğuuarı öe-eri urttaşı haı omaanar, Levanten tüccararı ve Doğu üerinin cazibesine apıan adınarı" içerdiğini rttaşar arasında dapeberin basın odu"nu söer59 Bir başa deişe aristorat er-eer dışında Romadai heres oradadı Sonra da Graiot bu aris-toratarı ana naizmi hastaığını"nı (Ana Tanrıça ütü natzmi-ni) a igisizi ve istesizi a da suç ortaığı nedenie önemei

beceremedieri için uçar6Ana Tanrıça taraftararının topumsa öener sorunu diğer çaış-

maarda da çonua anı çizgide sürdürümüştür W S. ergusonMeter ütünün Pire' dei örgütünü irdeeren örgütte er aan Ati-na rttaşarının Phrg ütünün za itici" öğeerini eedikeri o-nusunda aa direme için epece uğraşmatadır Fergusona göreMetere tapan Aina urttaşarı için arı bir örgüt vardı bu da, rt-

taş omaan özgür işiere birite üte atmatan doğabiece top-umsa düş ırıığı"ndan saınma içindi. 6 Cumhuiet dönemininseçkin aristorat aieerinden çoğunun üte girdiği esin oara bi-inmesine arşın Roma'dai Magna Mater ütünün nezih Romaı-ara un düşmeen barbarca bir üt odunda ısra etmesinin sonucunda Thomasın arşı arşıa adığı sorunarı zaten adeiştim Bu örneer Ana Tanrıça ütüne bağı oanarın imiği ve top-umsa öeni irdeeniren daha önce anti begeeri eden geçiren-erin önargıı varsaımardan uvete etiendiğini, buradai du-rumda da Ana Tanrıça ütünün sagın işiere hiap etmeeceğininvar saıdığını aa germetedir An ani birinci derecedei a-naarda görüen üt tabosua ütün bunardan oa çıan iinciderecede anaardai işeniş biçimi arasındai umsuzu, dahasonra bu onua igii oara apıaca her çaışmada diate aın-maıdır

Geçmişte çoğu biimse eseri etiemiş oan önagıardan saknmaiçin özeie birinci derecede anıtarın tiizie anaiz edimesigerer. Bu tuzakardan saınmata benden önceerden daha başa-rıı oup omadığıma ou arar verecetir Keşe Adenizin antiçağından aan birinci derecedeki azınsa epigra areooji anıtarı rama bu çaışmanın teme maddesini ouştuabise ama



RY N NR KKNK BR RŞRMY RŞ 45

önek çıkarımara dkkat çekmenn de önem br ev var Ankbegeerdek eksk parçaar ve tutarszıkar ( bunar pek çokturgösterme sonra bunar yerrne ottuaıdır Bek o zaman

kend kütürümüzden kaynakanan değerer ank begeerde aramaktan kaçnabr ve Ana Tanrçanın kend adna konumasına znvere brz



4 NA ANRANIN ZiN

1 ADOLU'DA ANA TANÇA

2 Pehistoik Bugua

Anik Akdeniz dünyaına ait bi ana tanıçaya igii bi çaışmanıntanıçanın kökenei onuna yöneme geekmektedi eşiti yee diede ona na diye eenen yazına metine e yazıta butanıçanın taihe dönemede a oduğunu açıkça götemeinekaşın onun pehitoik dönemedek aığına iişkin kana o kada ağam değidi. Kuşkuuz antik Akdeniz hakaı Ana Tanıça'a-ının ekiiğnden büyük öünç duydua; öneğin Romaıa MagnaMate ya da Cybee diye tanınan tanıçanın kütünü kökei ik geçmişe uzanan bi küt oaak kabu etie. Bu haaın kendi dinegeenekeiye igii inançaının temenin inceenmei geekmekte-di. Taih önceinde bize net b yanıt ağayabiecek yazıı begeeomadığından, böye bi tanıçanın aığı hakkında diğe mazemegupaından ne gibi kanıta ağanabieceğini düşünmeyiz Bu ne-dene bu böümün iki tüü hede a Bi ana tanıça oaak nın

mış oan anıçanın (ya da tanıçaaın ) aığı konuunda Akdeniz intaih önceinden geen kanıta oup omadığını, e eğe aa btanıçanın taihe dönemein anıkk etiği Ana Tanıça Cybeeninataı oup omadığını aptamak

Ne a ki, taih önceindeki din geeneğinde b ana tanıça kim-ğinn aptanmaı zou bi işti 1 . Böümde de gödüğümüz gib, A-denzin tah önceinde biçok yede b ana tanıça buunmaınınkaçınımaz oduğu şekinde aşıı iddiaada buunumuş ie de buna geneike aıızdı. Bu duum, özeie aih önceine at he ka-dın güünün geişigüze b şekide bi ana tançaya eş ttmaı-nın onucdu Bunna bikte Phyga Aa Tanıça kütünü k-ee anımatan mazemeyi edike içn hay dikkat çekmş oan ikiNeoik yeeşme yei adı Ota ado'da ahöyük e Hacıa He iki yeeşme yeinden geen bnua, opuğn dn bi-ncinde güçü kadın şahiyeein o oynadığını düşündüüyo B

şahyete tahin doğadığı Phygia Aa Tanıça'nınkine benze-yen imge iemeye em edmşe. Ayıca b yeeşme yeei-nin k de ahe dönemede Phygia Ana Tanıçanın küt me-kezein içeen bögeede kuumuştu.

B yeeşme yeinn daha e oanı (daha geç oan kazımış ede) , Konya'nın yakaşk 0 km güneyinde kumş oan ünü aa



ANAOUA AA ANRIÇA REiTORK BULGUAR 4/

höyüktü2 Çatalhöyük MÖ 6200 ile bilinmeyen sebeplele tekedildiği3 MÖ 500 yıllaı aasnda süekli yeleşme gömüş büyükbi Neolitik höyktü En eski abakalaa ulaşılamadığı iin yeleş-

menin b l ihi bilnemektedyıca höyüğün yalnızca küük bi bölümü incelenmiş olup yeleşme yeinin biok yönlei henüz anlaşılamamıştı Yeleşme yeininbiiminin kazı apolaında ve bunlaı izleyen eşili aaştımaladageniş bi şeklde anlatılmış olması buada sadece kısa bi özet yapmayı yeteli kılıyo. Yeleşme yinin en alt bakalaı otak duvalıbitişik bi ev dizisinden oluşuyodu Daha üstteki kala ise esinegenellikle avlulaın eesine sıalanmış bi ya da biden ok odalı ay-

ı ünitele iemekteyniş gibi göünüyo Bazı odalaın aalaındada alanla olan paalel duvalaı va Giiş kapılaı bulunmşsa dabunladan bazılaı kullanılmaktan vazgeilmiş ve üstleine sıva ekil-miş Öneklein ğunda eve damda bulunan bi amadan meiven-le giliyomuş ve yeleşme yeinin bölümlei aasındaki ileşim düzolan bu damladan olasılıkla damdan dama geileek sağlanıyomuş.Toplumsal katmanlaşmayı mevk yoluyla belitebilecek büyük ölek-

li yapılaa ya da özenle yapılmış evlee ilişkn bi kanıt yoktu. Bi ta-bakanın evlei yangın ya da tek edilme sonucunda yıkıldığında ön-cekinin üstüne doğudan yeni bi ev yapılış.4 Bu sistem en az yediyüzyıl devam emiş onak bin yıllık dönemde buluntu yeinin sını-lı yeleşim gömesi nedeniyle Neolitk tabakalaa ait malzemenin okiy kounmuş olması hakkında pek az bilgimiz olan Neolitik oplu-mun biok özelliğini incelememizi sağlamıştı.

Bu özellikle aasında topluluğun manevi ve sosyal yaşamını yansı-tan simge sistemlei vadı Yaşama mekanının kazılan on ik baka-sının hepsinde duvalaı esimli özel odala duvala ve sekile üze-inde sıva kabatmala bu odalaın dinsel töen amacıyla kullanılmışolduğunu düşündüen biok ilgin heykelcik de dahil olmak üzeebi süü klı nesnenin otaya ıkaıldığı atalhöyük bu aıdan en-de bi yedi. Bunlaın işlevleiyle ilgili youmla tamamen odalaındekoasyonuna ya da iedikle malzemeye dayanmaktadı ünkü bu

odala yeleşme yeinde bulunan ve yaşama mekanı ya da depo olaakkullanılmış olan diğe odalala biim ve büyüklük bakımından tıpatıpaynıdı. Yapıldıklaı taihte dinsel töen amacıyla kullanılmaya ayıl-nış olmalaı olası göünmediğinden bu tü odalaa tapınma yei"demek yanıltıcı on aaştımala apınma yele nin başlangı-ta yaama mekanı olaak düşünüldüğü ancak sonadan dinsel töen



48 N NRNN N

etkinlikleri iin kulanıldğ krni uyandıyor Bunlara yerleşme yerinin her kesiminde elişiüzel bir şeklde rastlanmaktadır Hemenhemen her tabakada bu ür odalardan en az bir bazılarında ise birka

tane vardır Özellikle 2., 3. , 6. ve 8 tabakalar bu aıdan zenindir.Bazı odalarda bulunan resimler ve sıva kabartmalar AnadolununNeolitik dönemine ait en arpıcı buluntular arasnda olduklarındanözel bir ili örmüşlerdir Ben öncelikle resimleri özden eireceğim. Bunlar 312 tabakalarda doğdan doğruya duvar svas üzerine boyanmış olarak bulunmuştur Bazı odalarda aynı duvarın önceresimlenmiş, sonra kalın beyaz bir sıva tabakasıyla kaplanmış sonrabirka kez yeniden resimlenmiş ve sıvanmış olması, odann belirli özeletknlikler iin kullanıldıktan sonra resimlerin kastl olarak silinmişoldunu düşündürür Resimler bunu yansıtmaktadr.

Resimlerin konusu zenin bir malzeme eşidi iermektedir. Bunlardan bazıları soyut desenler (E2, .II.8) duvarlardaki el motifleri (..4, E. VI15) ve bir kır manzarası (E. V) ibi ürsüzplardr6 Yaban öküzü ve eik ibi yabani havanlar avlayan adamlardan oluşan birka sahne ile leopar ya da eyik postarı iinde bir

eşit dans serileyen adamlara öküzlerin n oluşturduğu diğer sahneler de ürlü konular arasndadır (1, F.V. ) . babaların cesetlerin etlerini temizleyşini betmler ibi örünen iki sahne vardır(E.V8, E.V.21).

Sık kullanılan bir başka süsleme biimi de doğdan duvara işlenmiş sıva kabartmalardır Bunlara 6 ve altındaki tabakalarda rastlanırDuvarların bazı yerlerinde yüksellmiş, bı yerlernde ise duvara olmuş olan birka sıva kabartmada, bir boğa ve bir eyk de dahil olmaküzere eşiti yaban havanlar bemlenmiştr Diğer ksek kabartmalar, antitek yerleştrilmiş ve en az dört kez boyanıp sıvanmış iki leoparı kapsamaktadır (E.VI.44) Ayrca, hepsi şiş karınlı kol ve bacaklarıiyice aılmş olarak österiiş yedi insan ürü vardır kişerl i pile ü tane tek ürden oluşan bu örnekler doğum yapan kadınlarıtemsil ediyor olabilirler Odalardaki eşyalar arasnda enellikle üstlerine boğa boynuzlar sıralanmış toprak sekiler vardır. Başka boğa boy-

nuzu kümeleri de yine sıra halinde duvarlara tutlmuş olarak bulunmuştur (EV.8, 10 14, 3 1 ) . Ayrıca 7 ve 6 tabakalardak odalarınduvarlarnda insan memesi biiminde işlenmiş nesneler bulunmuştur;bunl kimi zaman akbaba lki ya da elincik kaaslarının, kmi zaman da yaban domunun ene kemikleri evresine işlenmiş olup dmuzun dişleri bunlarda kınt oluşturmaktadır EVI8)



ANAOLUA ANA ANRIÇA iSRiK BULULA

Ayrıca yeleşmenn kl çevelenden, nsan, hayvan heykelck-le le şemak heykelckle dahl bçok heykelck elde edmşt7Bnlan çoğ klden yapılmış olmakla blkte 6 tabakaya kada n-

san heykelcklenn çoğ şematk heykelcklen de tümü taştandıEn büyük lgy nsan heykelckle oplamışı Bnladan bazıaı Ak-denz 'n Neotk dönemnn he kesmnde yaygın olaak astlananpe, genellkle abatılı memele kalçalaı ve kanlaıyla dkkat çe-ken kadın betmled. Kadnı emsl etmelene kaşın, kadnn ço-ğalmaya lgl olüne dkkat çekezle. Bazıaı ayakta, bkaç anesde otmş ya da çömelmş olaak göstelmşt. 8 Kadın heykelcke-nn sayısı 6. tabakada atış göstemeke olp, daha üstek tabaka-

lada daha fzla göğüslü kadın heykelcğ vadı B tanes b eopaın stına bnmş b tanes de leopa des başk takmş olaakgöstelen bkaç ekek güü de blnmşt. Dğe heykeckledese hçb cnsyet şae yokt. Gün şığına çıkaıan en lgnç heykelck tple aasında tek paça taş ya da lden yapılmış çte gü-le bln Bnladan bazılaında k gü yan yana, bazlaında sa-maş dolaştı. Samaş dolaş dmdak çleden b anne ve çock

tan olşan b gp olabl Hehalde en çok anınan fgü, k leopa-ın destekledğ b tahtta otan kadındı (A . 1 ) . oğm yapakengöstelmş olan kadının bacaklaı aasından bebeğn başı gözükmek-ted (es. 1).

Çaalhöyük, göüldüğü gb ana tanıça nancıyla gl sayılablecekbol mazeme vemşt Heykelckle dva esmle ve kabatmaladoğm yapmakta olan ya da küçük çockla aşıyan kadınla gösemeked Bnlan bçoğ çek ve süslemele nedenyle dnseamaça klanldıklaı düşünülen odalan çnde blnmşt. s-telk, b tü malzeme ksıtlı b ya da k bölge çnde dğeendensotlanmamş olp, blnt yenn yeleşm katlaınn he tanda blnmşt Bay k kazan kş olanjames Melaat, kadın hey-kelckleyle kabatmalanı hemen Ynan ve Roma Cybelesnn pe-hstok öncülünün Anadol'nn Ana Tanıçasının betle olaak yomlamış, popüle ve blmsel yazında bçok kş b konda

onn znden gmştDşnn üetkenlğn ve çock doğmayı smgeleyen sahnelee çokönem velmş omakla blke, badak malzemey bçmlendendaha gösteşl b mot de hayvan betmed. valada blnangülü sahnelen bçoğnda dolayl ya da dolaysız oaak av kon-sna değnlmş Ekekle yaban hayvanlaı avlaken göstelmş



50 A ARÇA lz

ama a sahnelerinde aları olştran hayanlar başka sahnelerde yal-nız olarak beimlenmişir Bazı resimerde, yabani hayanlarla birlik-te gösterilen erkekler onları alamaktan çok hayanın dilini ya da

kyrn çeşirerek, onlara sataşır gibi görünmektedir iğer sah-nelerde leopar ya da geyik post giymiş olarak dans ya da başka birayin etkinliğiyle meşgl olan erkekler blnmaktadır Leopar postgiymiş kişileri gösteren bazı heykelcikler, bnların tanrısal fgürlerideğil yerleşme yerinin sakinlerini temsil ettğini düşündürür Hay-an beimleri cesetlerin etlerini temizleyen akbabalar sahnesi gibiölümle ilgili sahnelerde bile önemli yer ttar.

B tür hayan betimleri kadının doğrganlığıyla ilgili malzemeye

de aktarılmışr oğm yapar gibi bacakları ayrılmış e antitetik yerleştirilmiş iki kadın gürü aynı tarzda dran çite leoparları yansıt-maktadır Üzerlerine kadın memeleri işlemek için yaban domz çe-ne kemiği e akbaba kaftası kllanılması, daha sonra insanın üreegcü metafrn, tıpkı iki leoparın desteklediği bir tahtta otrarakdoğm yapan iri kadın heykelciğinde oldğ gibi, hayanlarla iç içegeçirir Özellikle çarpıcı olan bir sıa kabartmada büyük olasılıkla

doğm yapmakta olan, karnı şiş e bacakları ayrık bir kadın betim-lenmiştir. arın kadının bacakları altında kalan bölümünde bir sıra boğa boynz ardır .V8 adının bir boğa doğrdğ gibibir izlenim yanmasına karşın, kabartmanın zarar görmüş ddaolması b yorm kşkl kılmaktadır ıo

B kabartma e heykelcikleri tamamen dinsel simgeler olarak yormlamaktansa topllğn ekonomik e sosyal yapısının simgeleriolarak görmek daha yararlı olabilir. cilleştirilmiş hayanların, özel-likle de sığır cinsinin, yerleşme yerinin ekonomisindeki önemini or-taya koyan bol kanıt ardır. Sedirlere ya da darlara tttrlmş bo-ğa boynzları bnlara erilen önemi açıkça gösterdiği gibi, sığır e-rimliliğinin deam etmesi dileğini ide etıekte olabilir. Aynı şekil-de, boğa boynzarının üstünde yer alan doğm yapan kadın da in-sanarın sığırlara bağımlı oldğn gösteriyor olabilir. 1 Bazı kadınheykelciklerinin blnmş oldkarı yerler de yararlı bilgiler sağla-

maktadır Birkaç tanesi elerin zemininde ocakların yanında ya datahıl ambarlarında gün ışığına çıkarılmıştır 2. tabakadan çıkarılantaht üzerinde doğm yapan kadın heykelciği res. 1 ) , bir otra odasına bitişik tahıl ambarında blnmştr. Bradaki insan üremesisimgeciliği, insanın tahıllara e ıslah edilen diğer bitkilere bağlı old-ğn ifde ediyor olabilir Antiteik yerleştirilmiş iki leopar kabart



ANAOU'A ANA TANRIÇA RTORK BULGULAR 5

1 aallynouan adn yiğiÖ 6 bnyl naaadlu dnylrii ni nyl

maının bulunduğu odaya (EV44) unu makadıyla kolduklaıbll olan btakım taıl çkll d kayda dğ.

İnan v ayvan btmlnn ç ç olduğu dğ nkl toplulun çndk oyal guplamayı blyo olabl. Ç ayvan potlaı gyn nan ml bl d o avanlaı totm olaak kullanangup ya da kanla tm dyodu 1 Bu dumda duvaa üznd ıva kabama olaak btmlnm an tk çt lopala blk dbu guba ayılan alanı blyodu Avılık yapıldığını gtn bazıyaban avan kmkl bulunmutu ama bunun aıl ndn b

lnm gknm dğl d1 lopa potu domuz çn kmğ vakbaba kaı gb ayvan mglyl kğn v kadının n çıktığı klı gplaın bltlm olabl

B baka nml nokta da ylmnn daa onak tabakaaında kadın yklklnn at gtmd. Bu duum toplulukçnd bl kadınlaın y da kadın gplaının nmnn attığını g



5 N NRINN N

eriyor olabilir. İnan üremeiyle ilgili heykelikler ie yaygın değildir. Taha doğuran kadnn günümüz yayınlarında ık ık boy göermei bu nokay çarpımışr Bu heykelik ve bir kadınla çoğu

göeren bir başka heykelik dışnda çouk beimi yokur Dolgun göğülü kadınları göeren çeşili heykelikler, olaılıkla olgunluar ayeinde daha önemli bir oplumal konuma geçmiş yaşlı kadınlaremil emekedir

Çaalhöyük 'en çkan malzeme, imgeel beimlerin opluluka keinlikle önemli bir rol oynadığını düşündürmekedir, çünkü reimler ıva öğeler ve heykelikler bu yerleşmenin günlük işlrini oluşuran ekinlikleri ender olarak göermekedir. Bunun yerine, baz

ekonomik ve oyal konulara yönek anışrmalar görüyoruz: Bulunu yerinin ekonomik reh düzeyi ve bunu garaniye alma ieği; opluluğun oyal gruplara bölünmei ve her grubun kendi dumunuürdürme arzı kadınların ekinlikleri ve özellikle oplulukak yaşlkadınların konumları. Bunlarn hepi çalışma hipoezleri ayılmaıgereken geçii önerilerdir, ama Çaalhöyükeki imge iemlerininille de bir ana anrça külüne işare emei gerekmediğini göeir

ler, çünkü özellikle reim ya da heykeliklerden herhangi birinin anrıal bir varlığı emil edip emediği şu nokada keinleşmemişir Bubeimlerin geniş bir alana yayılmş olma da ola gönmüyor Mellaar, yerleşme yerinin büyüklük ve rehını Konya ovaının dinelmerkezi olmaına borçlu olduğuu ileri ürmüşü ne var ki Çaalhöyüke açğa çkarılan imge iemlerinin genel olarak Konya ovanı değil, yalnıza bu bulunu yerini emil eiğini varaymak şu anda en emin yol gibi görünüyor

Şimdi adolu'nun bir başka önemli Neoliik bulunu yerinden,nümüz Türye indeki Burdr keninin 6 km güneybaında uzanan Haılardan çıkılan malzemeye dönelim. Buraı 957den 960adek yne Jame Mellaar araından kazılmışr Bulunu yerinin ourulan bölgei M.Ö. yaklaşk 7000'e aihlendirilen küçük bir akeramik Neolik yerleşme yer ile, bundan kopuk olan arihi M.Ö yaklaşık 5700den 5000'e uzandığı apanabilen dokuz abakada geç Ne

oliik ve erken Kalkoliik çağlara ai bir yerleşme yerini içeriyordu.Yerleşme yerinin düzeni Çaakhök en biraz rklıdır, çünkü Haılardaki konular avlularn çevreine inşa edilmiş ayrı ayr evlerdenoluşuyordu Bu evler çonlukla birden zla ourma odaı ve ayı depo bölümlerinden ibare Her odada evlerde yapılan işlerle ilgiliönemli kanılar bulundu. Bunla aranda oaklar değirmen aşları



ANAIUA ANA ANR<A PRSORiK B 5

ayrıca yiyecek ve okma hazırlama işleriyle ilgili başka kanıtlar var-ır. Figrl var resimlerine a hiçbir örnek blnmamış olp, btr resimlerin var oln gösteren bir beliri yokt Evlerin ö-

şenme biçimi genellikle birbirine benziyor Byk bir kam yapı-sına, seçkin tabakaan birinin evine, bağımsız kl ya a tapınma oa-larına işkin herhangi bir kant blnmamıştır.

opllğn simgesel ya a insel yaşamına ilişkn tm kanılar b-lnt yerinen çıkarılan zengin heykelcik serilerinen ele eilmiş-tr 8 Heykelciklerin ço kilen yapılmış olmakla birlikte, taştan ya-pılmş birkaç parça a varır. Bnların tm evlere blnmştrEn kapsamlı seriler MÖ 5600 slarına yangınla son blan olayı-

sıyla Çaalhöykn geç tabakalarıyla çağaş olan bir yerleşme katın-an 6 abakaan gelmekteir B tabakaaki evlere kaın tiplerin-en bir kesit snan yaklaşık kırk beş heykelcik blnmştr. Bnlargençlikten yllğa kaınların çeşitli çağlarını göstermekteir. Figr-lerin inceliğinen, kalçabel oranlarınan, göğs ve karın ölçlerin-en yola çıkılarak yaşları gösterikleri varsayılmıştır). Bazı heykelcik-ler hamile gibi, bazılar ise sarkık göğsl ve karınlı yaşlı kaınlar gi-

bi görnmekteir Ayakta ormş ve zanmış olarak çeşii pozlaragörlrler. Kimileri aha kçk insan grleriyle olasılıka çocklar-la birlikte gösterilmişse e en azınan bir tanesine kaın genç birerkekle sevişmekte olabilir Bir tanesi e bacalarını açmış olarak çö-melmiş rma, belki oğm yaparken gösterilmişir2 Bazı gr-ler göğslerini ykarı kalırmak ve onlara ikkat çekmek için alttangöğsleni açlarken,2 bazılar a sanki st sağar gibi ellerini göğslerinin s smına koşlarır22 Çoğ tamamen çıplaktır ve kaı-nın anatomik özellikleri olan meme kalça ve karın net bir şekile be-imlenmiştir Bnn aksine yz kollar bacaklar gibi anatomik açıancinsiyet belireyen özel bölmler ise gaye şematik bir tarza göste-rilmiştr. Genç kızlar olkları sanılan narin grleren birkaçı bi-ni gibi bir giysiyle gösterilirken yaşlı kaınlar olkarı anlılan bazıgrlen ciltlerine belki övme işareterini ya a giysinin okma e-senlerini temsil een le ya a noka esenleri yapılmıştr

Heykelciklerin çoğ çeşitli yalr ve pozlaran örneker vererek ha-yatn gençlik çock oğma ve yaşlılık evrelerini göstermekte, birbaşka eyişle insanoğlna ai her yerleşim bölgesine karşmıza çıka-bilecek ipteki kaınlaran bir kesit snmaktaır Bnnla birlikte,insanlarn normal etkinliklerinin ötesineki konların beimleniğbazı heykelcikler e varır. Kaınlar, keigilleren iki hayvanın e



54 A ARÇAI i

2 Hlr or dın hyciğÖ nyl nr do diyr ny

tkldğ hld o göstrlmşlrdr (rs. ) 23 Bı kdnlrd bbğn kklyn br nn

pond, kdgllrdn hvnl-rı bğrlrın bsmktdırlr.2Alt tbklrd çoğnl dh

kb br şçlk ürünü oln dğınıkhyklklrn blndğ göönün lınrs 6 tbkdk hy-klklrn önm orty çıkr.Hyklkrn kllnıldığı dönmn 6 tbkl sınırlı olmsımnıklı görünmmkl brlkt,b tbknn yngınl son blm-sı srsınd koşllr ndnylkornmş olblklr düşünü-lblr. B d hyklklrn ölmçlr y d şlvlr ılmış ol-

klarnı {ş ıook l

dkln kl grr Hyklkllndklrı yr d blgln-drdr. <oğoaklarnına

kümlnmş olmk ür,h

s

· vlrnmnlrndlnm

-·

tr Bılrı d thl ıınlının

çn ö lmştr <oğmükmml drmddır, kstlıolrk kırılmş y d rr vrlmşdğldr. B d, yrlşmy son r-drn yngın sysnd hyklk-lr o gün kllnıldıklrı drmd blmkl n kdr şnsl old

m kl gtrrBnlr, Hılr'dkhklk-

lrn şlvn v nlmını sy çlışırkn kıld ttlsı -rkn önml

noktalardı.

Kıyıypn kş bütün hyklklrn



ANAOUA AA ANRA RiORiK BULGULAR 55

mutlaka nrıçaları çocuklarla irlikte gösterilmiş olanların da anatnrıçayı temsil etğini düşünmüştür2 İçlerinden ancak irkaç tanesi görünüş ya da poz olarak tanrısallığı akla getiren olağandışı ir

şeylere sahipse de çoğunlu normal pozlarda normal etkinlikleriçindek normal kadınları e tpik ir insan topluluğundaki kadınların yaşam erelerini etimler gii görünektedir. Bunlar azı özelkadınları eimleyen yapıtlar oailecekleri gii, kadın şahsiyetlerine kadın etknliklerinin ilkörneklerini temsil eden aaları simgeleyenya da genç kadınları toplum içine girmeye hazırlayan eğim araçlarolarak kullanılan nesneler olailirdi.2

_

Tek erkek ürlerinin

olma elciedı n isinin l n·

kadınlğn öne

çıkarıldığını kuetle ima ee de u kanaatten hareketle heykelciklerin ir tanrıçay ya da ana tanrçaları temsil ettikleri arsayımına gidp gidemeyeceğmiz o kadar da kesin değildir

Bu heykelcik gruunu olağandışı yapan e Çatalhöyükteki kadınetimlerine enzer kılan iki ktör ardır Bunlardan iri, kadınlarınrtıcı h nl rl ilisidir: Leo rlı tahtta otuan kadın mo he

ikierleme erinde de

ulunmu olup, leopar yarularını ağrları

na asan Hacılar gürleri insanın üremesi ile yırtıcı hayanlar arasında yakın ir ilişki olduğunu göstermektedir Diğer ktör ise tahle tarımla olan ilidir: Anne rolndeki kadın hekelcikleri

her ikiuluntu

erindQllike t hıl�

rl rınıçine erleşrilmişr

Bunlara,kedi

illerden rtıcı h

_

l

_

ı

_

örnekler de dahildir.

zıyı yapan kişi, her iki ulunu yerinden çıkan malzemeyi Aadolunun Neoliik döneminde ar olan ir Ana Tanrıça kltünün e ukülün tarihsel dönemlerde de sürdüğnn net kanıtları olarak yorumlamakta tereddt etmemişse de, u yorumu iraz kuşkulu klanazı ktörler ardır En aşta, ana tanrıça tapımının kanıtı olduğuileri sürlen insan yapısı nesnelerden hiçirinin kült heykeli, adak eşyası ya da tanrılara adanmış kutsal mekanlar gii, özellikle dinsel irişle için tasarlanmış

eleneksel anlamdaki dinsel nesneler olduklarkesin de

ildir. Ort Anadolu da ş n Neoliik tolulukl rn tanr

lar denile insan iimli arlıkları erletirdikleri ir mane dn!aramlarulunduund n ile ein ol m ız. Bu nedenle, u to

lulukarn insann çoğalmasını deneleyen dişi tanrısal arlk anlanda tek ir ana tanrça tasarladkları da o kadar kesin olamaz

Bu ik uluntu yerinin sakinlerinintoluluun ekonomik e sos l

dumu hakkındaki meseleleri karmaşıksime

sistemleriolul i



6 NA ANRIÇANN ltN

e etmegereksinimi uukl rn çokvenle belirtebiliriz İnsanhayvan ilişkisine ait ortak motif hem yaşamla hem ölmle bağlantlr. Bu, rkl h nl rn çeşii st çleri temsil etti şnlen

nevi ir <a ttrmsinj simgelior olabilir Ayrca kara yaplan bir öneriyi geliştirirsek toplulun rkl hayvan totemleriyle simgelenen gplara bölnmş oluğu ve bunlarnher birinin aha geniş bir gp içine itibar kazanmak için yarştğbir toplum sistemi e simgelenmiş olabilir. Bu bağlama, kanlarave oğuma ait betimler bunlarn çok aha geniş bir kavramn parças oluğu izlenimini uyanryor. Hamile kanlar sva kabartmalar letiP<ren ozl r ,

benzer bezemeler kullanlarak betimlenmiştr. Yan taraarna iki leoparn bulunu tahtn zerine oran iri kan heykelciği insann oğumuyla yabani hayvanlar sk skya birbirine bağlamaktar Bu imge leoparlarn estekleiği tahtta oturan kann ya a bu hayvanlar göğslerine bastran kanlarn betimleniği heykelcikler şekline Haclar a a bulunmaktar Bunlar simgeleri leopar olan bir grubunkanarn temsil eiyor ya a aha genel anlama, topluluk içine

ki saygn konumu gçl bir hayvan simgesi vastasyla belirtilen enönemli kan gösteriyor olabilir Belki e bu heykelcikler ve resimler ayn zamana tm topluluğun glerini anlatyorur Bu trvahşi hayvanlarn ehlileştirilmesi yoluyla simgelenen oğal çeveyeegemen olma arzusu ve bu egemenlikten kaynaklanan bolluğun tmgrup ya a grubun bir bölm için tarm ve oğurganlkta srmesiarzusu. Baz heykelciklerin tahl ambarlarnn içine bulunmuş olmas bu önermeyi esteklemekteir Bunlar keigiller trnen vahşihayvanlarn temsil ettiği gcn tarmn verimliliğini ve oğurganlğ çoğaltmas ileğini ie etmek amacyla oralara kolmuş olabilirler.

Heykelcik gplarnn bir ana tanrça tapmnn kantlar olak kullanlmas a ayn şekile sonluur Her iki buluntu yerine bykbölm yaşamn normal evreleri içine gösterilmiş olan ve tpik birköy yerleşmesine rastlanabilecek tren kanlarn betimleniği çok

saya heykelcik var Bu kan gürlerinin sanki tanrsal konumlarn simgeleriymiş gibi yorumlanmasna yani tanrçann genç yön "hayvanlarn kraliçesi tanrça genç sevgilisiyle2 kan yaşamna ait yönlerin somut biçime sunulmasnn etkisi var. Bu tr yorumlar ayn zamana heykelciklerin anlamnn kann retme gcyle snrlanrlmasna hizmet eer ve bu imgelerin yaratlmasn



ANAOUA ANA ANR<A iSORiK ULULA 5

da kadının payı olmadığını ma eder Ne b nesneler yapanların m-lğ ne de bnların hang anlamda yapıldığı konsnda hçbr kr-mz yok ama başka kültürlerle krlan paralellkler kadınların b

tür heykelckler zaktan büyü yapma ve eğtm araçları ya da on-cak olarak çeş nedenlerle yarap kllandıklarını akla getrmektedr 2 Çockl kadnlarla lgl daha geleneksel sahnelern çoğ pe-kala daha çok çocğa sahp olma dleğn ya da

ockl rın ve anne-lern selametne lşkn daları mgelemekte olablr Erkeklern ender olarak betmlenmes b heykelcklern tanrısal varlıkları smge-ledkler şeklndek yomla da çatışmaktadır çünkü o zaman erkekanrısal varlıklara

lkn betmlern ekskln ık m k

zornda ka-

lacak ya da ek tanrlı br dnn varlığını kabl edecektk k b da pekolası gözükmüyor Kadın gürlernn egemenlğndek heykelck gr-b cnsyeere at rollern belrlendğ dolayısıyla kadınlarla erkeklern tamamen ayrı hayatlar yaşadığı br toplmn gösterges olablrve heykelckler çock büyütmek ve eğtmek gb erkeklern pek azkatıldığı şlerde kllanlmış olablrd ama b şlern dnsel eylemlerle sınırlandırılmış olması gerekmyor

nedenlr d ördüklermz br n t nrı ımı del d ha çok do nlıın denetlenmesnn veh n totemlernn n-

sanlara bollkerece kavramı çerçevesndek dnsel etknlklern

v rlııdır.

Phrygalı a Tanrıçanın M.O 1 bn yıldak betmler da-hl daha sonrak kült heykelleryle en çok benzerlk gösteren Çatal-höyük blntsnn yerleşme yernn terk edlmesnden kısa sürence otrlan yern üst tabakasında blnmş olması kesnlkle an-lamlıdır. Tanrısallık saygınlık ve güç kavramlarının leopar akbabayaban domz gb hayvanlarla smgelendğn bnların grbn re-hını sağladığını ya da gbn bazı üyelernn saygınlıklarını arttır-dığını anlayablrz Bada gördüğümüz şey evrensel br nanç değldaha çok kl sürecndek br n n sstem gbdr ve br blnt yernn yerleşm gördüğü dönem bonca değşmle karşı karş karşıya kalmıştırB k yerleşme şmdye kadar tarh öncesndek anatanrıça sornyla lgl blg sağlanablecek malzemey vermş olan ye-

gane blnt yerlerdr Hacılar ve Çatalhöyük'ün kazıldığı dönem-de Aadol'nn Neolk çağı hakkında pek az şey blnyord amao zamandan b yana

Türke

de bnlardan b k brok

Neoltk er-

J_e;

mı br ana tanrça kültününv rlını lr sürme-

e etmemekle brlkte bazılarından dnsel etknlklerll

l

lk-ça ç r

ıcı kantlar elde edlmştr.2 Bnn sonnda br ana an



A ARA'I E

rıaya nanmanındoğ l

da kaınılmaz olm dı

ğ

ı aslında özel sos l

da kültürel şartların ürünü oldğ akla gelmektedrPrehstork malzemeyle lgl başka noktalara da dkkat ekmek ge

rekyor Anadol nn b k blnt yernde oldğ gb, Neolkhekelcklern

ana tanrıa de orml nm sı böle br tanrıanınkadının üreme

cünü

de edenkonor k

br mele betmlenmş ol c ı şeklndek

nümüz rs mın d nır

ncak tarhseldönemlerde Meer

da M n

Mater denlen tanrıa annelğ atözellklerle

neredese h bemlenmemş Hbr zaman doğm yaparken gösterlmemşr e sadece ender olarak br ockla brlktegörülür. Tanrıanın tarhtek

deşmez konor s,

ona eşlk eden

b n nl r b ü melern, anrıanın taht üzernde dabr adak n ndek betmn e tacını err

Son olarak tanrıa Meter/M n Matern k r kterle kono

r

snn nrı nın t ımının trhsel olarak dorl ndıı ll r boc

önemlölüde den

belrtmelyz M.

Ö 5. yüzyıl Atna' sının kültündek Meter M.S. 4 yüzyılda mparator Ilansn taptığıtanrıadan ok rklıydı Çok daha zn br zaman dlm boynca

meydana gelmş olablecek büyük değşkkler hesaba katmdan, Meer n tarhseleler?!b t rj(cesnktılı }

m ı beklememelz Phrygalı na Tanrıa'nın atasını tarh öncesnde arayacaksak, yaban hayanlarla özellkle yaban kedgller eyırtıcı kşlarla smgelenen gü e kork gb, sürekllğ olan mgelerle lgl Neoltk kült malzemes nde bazı şaretler blmaya alışmalıyız Göreceğmz gb aslanda e ırtıcı kşlarda blnan acılık eü meler Ana Tanrıa'nın

Ph d kültünün anahtar sme

lerdr e tanrıanın Ynan e Roma kültlernde de önemlern kormşlardır. nodolnn güneynde Neoltk blnt yerler bze b tür smgelern nasıl bmlendrlmş olableceğne dar şaretler err.



5

3 Tunç ve Erken Demir Çağları

Çaahöyük acıarda bnan kadın fgürrinin kdigirdn

yabani hayanara birikt btmndiği hykcik rsimr, Phrygi-aı Ana anrıçanın habrcisi ibi örünn bir dins şya simgtop sağar cak, Noiik dönmdn gn b zngin maz-m topndan sonra Phrygiaı na anrıçanın bögnin dinsyaşamında önmi bir şahsiyt han gdiğ dönm oan M.Ö. 1 . b

dkn

d

ana

n

n

I

rı

ın

d

kanıt ardır Sonrak binyda Phrygiaı nanın anik Akdniz dünyası üzrindki oağanüstü tkisi hsaba katıınca, M.Ö 6 binydan1 binyıa dk sürn b zn ara daha da şaşırtıcı örüoriktopmda tanrıçanın Dmir Çağından Roma dönmin dam dntkisi göz önün aındığında, insan Phrygiaı Ana anrıçanın skiado kütünd d önmi bir gçmişi omasını bkiyor

B ndn b böümün hdf, tanrıçaya rin adar tanrıçanınbimri y da atribüri gibi Phrygiaı a anrıçaya ait özik-rin, nadoda Phgiaıardan önc yr aan nç Dmir Çağı

kütürrind d bnp bnmadığı konsnda iz sürmktir Gö-rcğimiz gibi, n Erkn Dmir

rınd ad da adi ssnin tk bir nrı okt

N ar ki, nadonn ski kü-türri

P ı tanrıçanın kimğini btimnm biçiminirçk-

tn kimişrdi Phrygiaı nayı çağrıştıran simgrn küt ayin-rinin ço b tanrıçaya sınırı didir bnara Phrygiaıarın a-dodaki öncüri arasında da rtanmıştır. B tür simgrin hagiri odnn Phrygiaı na anrıça tün nası katkıda b-ndkarının anaiz dimsi, anrıçanın kökninin anamıın sap-tanması konsnda çok dğri bir yardım oacktır.

B böümün n önmi odak noktası, Orta Doğ

nadodahi ı rd n ön bnan k rm ık

kütürrdir Bnar, Orta Gç nç Ç ğ rınd

Ota nadonn n önmi hakı oan i Erkn

Dminın P ı r d ş

oaiki-

ığını

n

d

i

t

D

_

do

daki

k s m kt dır Phin tanrısaıka iii ifdrind n nbi simr, b hakar arasında da ön çıkar tsa d r, topr kt nk s

nrı , ırtıı h n smri

kntin dinstörnri arasındaki b

ntı

Aynı karamar frkı zaman diim-rind frkı küür grpar içind yinnmy dam ttiğiiçin, bnarın tk bir tnik grba özgü ktsa bir anam taşımaşı y



ANAOLUA ANA ANA NÇ RKN EMR A\AR

Htt dnsl konogasnn Phyg glnğn mas kalmış olablck b başka nml zllğ

tıcı kn

tanısal b atbü olaakkllanılmasıdı Knds d b acı olan kşn Ota nç Çağında

Htt Kallığı dnmnd Ekn Bonz Çağında b a tanısınaşlk ttğ sık sık gülü Gnllkl b b t nıdı

m

zı n

b nkt Bo zkdn çıkan b damga mühü baskısında ytıcı b kş b kap tş olaak otan b

t nı btmlnm

Bnla Phygalı a anıçann da atbüld. B csmln çb Pyg tanıçasının dğşmz konogafsn nklmmkl blkt b smgln tanısal atbül ygn oldğn kanıtlamaktadıla Bnla aynı zamand_Anadol

d alanmanın önemli bir öğe __d<n h rek.vnm �şi _ �ı_.! hükmdbln b t nıç dl n lnnEkn Dm Çağndada südüğünü düşündümkt.

Htt dnsl lnnn Ph kültünd üln çünü

Eğ· ltı

sk n kl ın zll

_

l ın nlms

Pınala Aadol halk çn zaman başlıca s kaynağ olmşt.B dm nç Çağı bonca dnsl sanat konogafd yansıtl

mıştı Efatnpınada apınak I n yaknındak kaynağı knaına kondlmş b kı tapınağının blnduğ Boğazky d oldu gb pına knalaına klmş kutsal yld b tüün nkln gblz Aynı olay Phga çn d gçl olabl ünküGodon Akaa da sk n kl ının ınd P lı Ana anıçanın btml blnmşt Ayıca Boğazky dal olak üzre, olasılıkla adak sunul r

ı

j

ç

i

J

Q

!

I

_

t

\

_

k

r E�-_ 9

k

l

l

n

-

duğ bazı Htt ktsal alanlaı adı. B da zllkl Pyganndağlık ksmndk Phyg dnsl anıtlaında tkalanan b zllkt Balada d k sns km nıtl

ınakl ılmıtı.3

Htt Phyg kült glnkl aasındakb ğl ntıl ı abaamak

gk Hçb Htt dnsl anıının tapınağının ya da hyklnnPyganın kı tapnakaına konogafk mgln ncüük ttğ sylnmz k kültün

do d k

tnısal

çl

ko

da nı nl ış s hp oldn sznl blos k da PygallanHtt kült glnğnn doğdan masçısı olp olmadıklaını ya dak kültüün aynı

do l ol l ayı tpkl p mdğn sptmak zod

P zıtl n tam olaakok m m mz

dağlan pınalaın ktsallığı hakkında Phgalılan n düşündünü ytnc blmdğmz anlamına glmktd N a k günüş g



NA ANANI N Z N

her k hak açısından! dıkları doğa e"eseslene

onu denem aında umagereksnmnn nrıl rıy lklernn

berlenmesnde br eks olduu ıkır

Gç Htt ZDnsel konogra ve k anıları açısından Phrgalılarla en akın

özellker palaşan Anadolu halkı Geç Hlerdr Bunar M.Ö. 1 .bnılın başlarında Gnedoğu Anadoludak H krallığının ardılıolan devleerdr Geç H klrnn polk ve sanaal açdan öneçıkığı dönem olan MÖ aklaşk 900700 arası erken Phrg malzemesle aşağı karı çağdaş olmakla brlke, Geç H devller daha erken br evrede daha sn br dzee erşmşlerd Geç Hlerle Phgalıların polk çıkarlarnın sık sık brbrne dolanmış olmasılşk çnde olduklarını akla geror4 ve Geç Hlern Phrgalılar zerndek sanaal eks, bz Phg erleşmelernde bulunan hekelıraşlık apılarında kolaca gözleneblor. 5

Ge H neonu!ne, öneç , Kubaba, özell od

ğı olmuur. Kubaba, Tunç Ça An do11 'd kncecde

br

nrı olmasına k rın, M.O. 1bnılın şd G J11da önem kazanmış ve brçok GeçHnde ona ılmışır

Onun,ellenleşrlmş adı K, Kbebe

olan anrıça olduğu uzun sreönce onalanmışır 6 Phgalı Ana Tançanın Yunanca adları olanKybebe ve Kybee

sonrala Yunan ve Roma azınında genellle bruulmuş olduğundan çoğu kmse Geç H Kubabasının PhgalıAnanın doğrudan öncs olması gerekğne hkmemşr.

Bununla brlke ks arasındak bas özde görnden daha karmaşık br ablo vardır karşımızda. Phrgalılar Ana anrıçalarını emlemek çn gerçeken de Kubabanın görsel konograsnden rmkar ararlanmışlardır Ne var k bu durum, Phrgalılan kendAna Tanrıçalarını başka br halkın paneonuna a br anrıçala özdeşleşrdkler anamına gelmez Kubaba le Phrgalı Ana Tanrçaarasında akrabalığı anlaablmemz çn, Geç H nrıçası hakkındak kanları daha dealı br şeklde göden geçrmemz gerekmek

edrKubaba kl M.Ö 2. bnyılın oralarında An<dlu dne

erleşk durumd dı Ora ve Doğu Anadolu e Surenn kuzendek bazı bulunu erlernden çıkan o döneme a Tunç Çağı menlernde ve slndr mhrlerlerde anrıçanın adı gölr. Bu Geç TunçÇağı kanaklarında, Kubaba Gnedoğu Anadolu'dak rdunda,



ANAOLUA ANA ANRIÇA N REN :CRI 6

özellkle de Kargamış'ta knc derecede br tanrıçayış gb görünür. M.Ö 2. nyıla at lnen hç konogak etmlemes yoktKaa MÖ 1 . nyıl aşlaına yk ölçde

K mış19 kennn

t nı skonmnda olması nedenyle Geç Htt toplmndadaha dkkat çekc hale gelmşt Kagamş ölgede daha yk potk gç kazandıkça "agamışın Kalçes olaak tanınan Kaa da Geç Htt kltnde öne çıkan g old.2 M.Ö 9. e 8.yzyllada Geç Httle'n poltk etknlk alanı çnde (GneydoğAadol e Kzeyatı Sye) Kagamş'ın etks yce yayılmış oldğndan Kaa kltnn hem konogak olaak hem yazıta yolyla saptandığı lnt yelenn sayısı needeyse ölgenn t

mn kapsayacak şeklde atmaktadı2Üstelk Kaa klt

GeH

kezq

_

lı d. lkadak astaalada lnan e M.O 5

da 4.yat o n

metnde Kaadölmekted22

Heodotosn tanıkığına göe Batı Aadoldak Sades te Kaa'ya tapınılıyod Heodotos ona sadece

eel tanıça Ke de ama adın Sades te nan e o yöeye at olan çömlek paçası zene Lyda alesy

le çzktmş yazıda gölmes onn Kaa e özdeşştnkesneşt.23 B kltn atıya yayılması Kaa tapımını adol'nn çeştl halklaında gölen otak özelk oldğ ve agamış caıyla sınılı kalmadığı anlamına gele

Geç Htt tanıçası Kaa'nın Phyga'nın a Tanıçası le kesnağlantısı sonl kond Phygalı Aa Tanıça'nın gösel mgeleyle Kaa'nınkle aasnda çok paalellkle vadı ve Phygemle az le tahe at oldğndan nlaın deeceyekada Geç Ht öneklenden etklendğn dşnelz. Bnnlalkte dğe ölgelede k tanıça aasında atle ve segendkle alana açısından öneml fkla vadı. Ayıca he tanıçanın kend toplmnn dnsel yaşamı çndek ol yont emledek enzelğn dşnddğ kada ne yakın olmayal Btanıçaaın etmlendğ anıtla e nlaa eklenmş adak yazıtlaıhakkındak lglez çoğadıkça l ınd kın k

s ımı o kada da n nııcınm2k Aadol tanıçası aasında yakın ağlantı olştdğ dşnlen nokta da

t nı l ın adlaıdı2 Htt e Geç Ht tanıçasıöz kons odnda "Kaa sözcğ sadece tanıçanın adıdı adın özel anlamı asa le lnmemekted B ad Gç Ht

zısınd sekl "tanı ol zılmış

akasından "kş



N NRINN Z N

ieolifle "K hecesi ve "aa hece

ei elmişi

_

anrıçasının adı ise, amamende

şikt

r: Eski Ph

dilindek on y -zıtın k

nıl

d ığı

gib i, o Matar, y n i "Anadır.26 "Kubil

e

Matar'a

eklenmi bir sıfttır Bu sıft, günümüze ulaşan Esk Phryg yazıtların-da yalnıca ik ke göülü vek _Qılopogafk i öellik-

le ilgilidi2 Bianslı sölük yaalaı n Phyg dilinde "dağ anla-mındaki söcük olaak açıklala2 anıçanın nanca adı olan Kye-le kşks Phyg dilindeki sıfan gelmekedi ama Phyg me-inlei anıçanın Phgiadaki adının "Kyele olmadığını açığa kaşla

md P nı snın dını

n Gii Ka-asının

dıl hiç ilisi ok

Heodoosn Kyeesi ile nan şa-ileinin Kyele sinin ses eneliği Anadol da emi Çağı nda konşlan dillein akaalığından çok adlaın nanca alfeyle ya-ıldığı gö önüne alınısa

sl nı

i d neliden

aşka işey olmayaili2 O Kaanın Ana

nıço! dıı

sonadan as-aa ıı s esinde nl ılıı. amca mende nıçanın adı Kaadı Ancak Hellenisik ve oma dönemleinde asaala an-ıçası Kyele ya da Meele değil emis ve Hekae ile ödeşleşi-

ilmiş. 3Kaa ile Phygialı Aa anıçanın ikonogafk imgelei de i-akım ağlanı nokalaını oaya koya giidi. Kaanın içimi vegiysisi aşa agamış Malaya ve Zincii olmak üee aih olaakM.Ö. yaklaşık 950den 700e anan 1 . in yıl Geç Hii mekeleinden kalan iam kaamaladan anınmakadı3 Malaya ile cköyde lnan kaamalı oosalada ve agamışa lnaniki kaamada anıça o dmda eimlenmiş.32 iğe ka-amalada ise Kagamışa lnan ve şimdi Biish Msemdasaklanan i kaama ile Mahadada lnan i aşkasında old-ğ gii ayaka ve am cpheden33 ya da Kagamış Zincili ve Biecikeki gii poflden eimlenmişi3 anıçanın ipik kosümün çoğnlkla kemeli i elise ile ayrınılı işlenmiş yüksek iaşlıkan olş Genellikle agamışak gii aşlığından çıkıp el-isesinin sı kısmına ve yanlaına dökülen i öü vadı. B sade

ce anıçaya ögü i giyim arı değildi çünkü agamışk kaamalada emlenmiş olan nomal kadınla da aynı a kosüm-le içindedi3

Phyg anıçasının dış göünüşü içok akımdan Kaaya ene. 3 ipik i Phryg eiminde Phyg anıçası genellikle ayaka vecepheden göseilmiş olp o da elden kemeli n i elise giy



ANADOUA ANA TANRÇA, V 65

mktdr v ou da yksk başlğda çkp, srta v bdya taraflara dökl br örts vardr. Kostm aa haardak ğ k olark Phg hyklraşlk yaplarda görl br-

takm özl tl r Phg bmlr Gç tt kabarmalardatrdğ akla gtrmktdr. Örğ Lodrada kabartmada (rs3) Kubaba' tğ yada ört tkt dşa taşa dz brkabartma çzg olarak göstrlmşr Phryg trças Gor-do v kaa' da bulua kabarmaad da rdys ay- şkld btmlmş br ay

rtdr bu (rs. 7 8 v 9) . Ku-baba l Phrygal Aa Tar-ça taktğ başlklar da çokbzşr. Kargamş tarçasaat br kabartmada (rs 4) ta-rça st st bocuk dzl-r şrtlr v rozt motflryl

şlmş karmaşk br başlğvardr Buu Salmaköydbulumuş br Phryg başyla kar-şlaştrablrz. Bu rçatacda da ay bzk dzlrvardr (rs. 1).

Dş görş v kostmdkbzrlğ trs, tarçalar llrd tuttuklar atrblr br h l rkl olup ksd b msz brr klk

oldu-u rt drlr. Gç tttrças h br tutar. Buou dşlk v gzllk smgsdr.40 şlğ dş yö

vurgulamas, Malatya kabart-masdak gb, özllkl

ha-va

t rsl

br çt oluştuduk-larda göz çarpar. Sk gör-l dğr trbs rdr

br . mışn ubb bmı Ö 9

tk örkt dbud s p

yüzyıl. Tustees of the Britisl Museum'un izniyl



IÇI İ

r 4. ı Kuaa aaa MÔ 9 yü aa AadouMdyr Mü' zyl

astlamşt adğe

taçalada da öüldüğüde

kşye öze

b smge saylmamakta ve dsel olaak ey beltt blmemekte-d. B akse Phygal taça kl b atbü gb va-d ve bla başlas al kş2 Phyg av kş he zama ta-ça elde del3 ay zamada ek başa avlake de göü-lü. Geç Ht yazsda "kş hyeog "K ve "baba ek he ele aasda göüldüü ç Phyg kş Kbabay da akla ge.



ANAO UA ANA ANRA V Ç 7

Ancak GeçHit!rıç s sl bir av tanrçası deildir ve alcı kuş şek-

linde bir atribüsü yoktur. te yandan av öğesinin Phrygialı Aa Tan-rıça'nın karakterinin öneml bir parçası olduğu açıktr, onunla bağ-

daşırılan birtakım nesnelerin avclığı ima ettiği görülür.46Bir başka avsimesi

olan aslan Yunan Kybelesi'nin tipik bir atribü-südür ve bu nedenle çoğunlukla Phryg ve Geç Hitit tanrıçalar ara-sında bir b ğl n ns olarak anılır. Kargamış ve Malatya'da bulu-nan kabartmalarda Kubaba ya da eşi bir aslanla birlikte lr47

Ancak aslan Phg dinsel ikonograsinde esasen Batı Aadolu dakiantlarda görülen nispeten ender bir simgedir Bu antlardan biri-nin, Aslankayanın48 yarattığ etk ve batı Phgia'ya ait bu simgenin

tanrıçanın Lydia ve Yunan tarz betimlerinde benimsenişi 49 aslannorta ve doğu Phrygia'dak a Tanrıça ikonograsinin yalnızca arasıra rastlanan bir parçası olduğu gerçeğini perdelememelidir.5 Üs-tek Phryanın Geç Hitt kültür ve sanatyla en çok ilişkide bulun-duğu bölgesi kesinlikle burasıdır. Güzellik ve dişilik simgesi ayna daPhryg tanrçasının ikonograsinde bulunmaz Bu dumda kostüm-lerdek benzerliğin aksine Phryg tanrıçasıyla Geç Hit Kubabasınn

atribülerirsnd ki benz_<?ıJtGeç Hit ve Phryg atribüle arasındak bağlantılardan biri de An

kara Etlik'te bulunan Phrygialı a Tanrıça kabartması yoluyla ku-ılmuştur. Bu kabartma parçasında Phrygialı Ana Tanrıçaya aslan/in-san karışım bir

r tk eşlik etmektedir (res. 9) Bu tür havan/insankarışımı gürler Phg heykeltıraşlığında ender görüldüğünden, ola-slıkla bu yaratk bir Geç Hitit örneğinden kopya edilmiştir5 Bu ka-rışık yaratığın tepesindeki kanatlı

üneş kursu da Geç Hittler'e aitolan ve Kubaba ile birlkte görülen bir moir. aratepe'de bulunanbir kabartmada yine böyle bir karışık yaratık bu kez bir

kuins n

kanatlı birneş kursunu t şım kt r52 Ne var k, bu benzerlik dekesin değildir. Akara/Etlik kabartmasındaki güneş kursu, Geç Hitkabartmalarında olduğu gibi tanrıçanın değil, tanrıçanın yanındakiyaratğn tepesine yerleştirilmiştir Bu durum Phrygialların kanatlıgüneş kursunu Geç Hit ikonograsinden almış olabilecekerini ama

ona rklı bir anlam yüklediklerini düşündürürİk tanrıça arasındaki rklılıka ilgili önemli bir nokta tanrıça ka-bartmalarnın sergilendiği yerlerdir Kubaba kabartmalarınn nere-deyse tamamı saray heykeltıraşlığına ait

olup t nrıç kentlerin ko-rcusu olarak en önemli ilevle tanıtrlar Kargamış'ta gün şğna çıkarılan Kubaba kabartmalarından üç tanesi bir tören alaynın



AN NRIÇ'NıN lzND E

kent merkezine girişini gösteen bir dzi kabartmaı ortostatan olu-şan bartalı Uzun Duvara ve Büyük Merdivene yereştrilmişt5Kargamış yaztlarında tapınakara kolan Kubaba kabartmaların

dan ve nrıçaya adanan heykelerden söz edilmiştir.54 Diğer Geç Hi-it kabartmalarınn yerleştirildikleri özgün yerler o kadar kesin olma-makla birlikte bunların da resmi kamusal çevrelerde sergilenmesiamaçlanan ortostat blokları oldukları biçimlerinden anlaşılmaktadır. 55 Genel olarak Geç Hitit kabartmaları saray propogandasnı yan-sıtan bir dekor içinde sergileniş seyircinin dikkatni kralın ücüne

ve onu kon t nrı önelmek amacıyla tasarlanmış gibi görü-nürler 56

Phryg kült kabartmaları ise daha frkl ortamlar içinde serglenmişlerdir

P d ki kabartmalarn hesinde nrı sanki bir k ı

einde durur ibi betimlenmişir: Geç Htit yaptlarnda olmayanbir anahtar öğedir bu Phryg kaps yalnızca anrıçayı çerçevelemek-le kalmaz çoğunluka güncel Phryg yapı biçimini taş üzerinde kopyaeder5 cak Phryg kabartmaları Phg yerleşmelerinin saray ya datapınak gibi merkezi yerlerine değil çoğunlukla kent sınırlarındaki

kapıların yakınına yerleştirilmiştir.5 Üstelik Ana Tanrıçanın imari çerçeve içinde betimlendiğ kabartmaların çoğu argamış taki Kubaba kabartmaları gibi daha geniş bir yontu programının parçası değil bağımsız yapıtlardır. Arıca Phryg kül kabartmaları kentsel ol-mayan alanlarda sergilenmişlerdir Mezar alanlarında tümülüslerlebir arada bulundukları gibi59 bunlara ıssz dağlık ortamlarda da heprastlanmaktadır Güneybatı Phgia'nın dağlık bölgelerindek çarpı-cı kabartmalarla60 Orta Anadolu'da61 aynı açk hava dekoru çindebulunan kabarta ve sunaklar bunlardandır. Bu şekilde yerleştirlişbir Kubaba kabartması örneğine rastlanmamışr

Genel olarak Kubaba ile Phgialı Ana Tanrça arasındaki en kn

bağlantı noktaları oldukçazesel özelliklere d nm k

gb görü-nüyor ki tnrıçanın adları lnızc Yunancada benzer ses verr Ana-dolu dillerinde ise bunlarn birbirile ilis oku. Phryg kabaralarının biçimleri Geç Hit yontu arzından kuvvetle etkileniştr aa

atribülerle ilgili özel antılar ve kabartmaların yerleşirilş biçi kanrıçanın karakterlerinin bir hayli rklı olduğunu düşündürüorİk tanrıça arasnda başka frklar da vardır. Geç Hit tanrçasının

kmi zama birlike betimlendiği bir eşi vardı. Tanrıçann kşli veatribüleri bir ölçüde birlikte olduğu erkeğe karşlk olarak gelşiril-miş gibidir Phryg tanrıçası ise tam tersne her zaman yalnız örülür.



ANADOUA ANA ANR;A TUN KEN Mi CLI 9

Bazn yanında kkl bulunaka blkt62 hb zaan ş konudak b tanıyla blk göstlz Gktn d Ph lı aT nı btl t nı nın d önünü nd olaak ul k

dı Tanıa kk b tanısal valığın dş kaşılığı olaak gözük-z aa avı kuşla bağlanısı ndnyl h kklk h dşlkk lıl ını blştn knd başına b ü ssd

Kubaba b-ka anıalı b pantonun tanıaaından bd v bazı G Htkabaalaında bu anıalaı onun yanında göblz Oysa Phg-alı Kybl Ana sanatta btlnş olan v taaıızdan blnn tkPhyg tanıasıdı

Hp blkt l alındığında bu ktöl aslında tanıanın E

kn D Çağı 'nda t nı

oldunu düşündüüyo. İksnnyontusal bl aasındak bnzlkl Ota Anadolu ya gönPhygalılaın knd anıalaını btly yaayaakl bon-

tu lnn s h ol dıın bu ndnl günydoğudak koşu-laı olan G Ht kallıklaının kabatalaını taklt tkln yo-labl Bu syas olaak onlaın bldğ n pstjl dnsl yontu kayna-ğı olalıydı Güln pkştk styn hyga kallaının hg-

alı a Tanıanın koasında olduklaının gösl b blds olaak ş gök tkly b dnsl saay konogs glştş olaak-laını v adında alıı kuş sgs bulunan n anınış G Htt tanıasının da bu ş n kullanışlı b odl oluşuaağını tahn d-blz Phga kalı Mdasın Günydoğu Anadoluda blglnşnlkl v oada kuduğu pok kla bu bağlannın nasıl ya-pılış olablğn lşkn n b önk oluşuaktadı 6

Göünü bakılısa hIslndk G Ht tks olduk zsl

ktöllsınıl nı

dundadı_]hygalıla kkonogak bl G Ht dnsl sanatından alıkn yonu p-ln yn b anla v yn atbül klşld G Ht dnslglnğ hygalı Ana Tanıa nın dış göünüşün büyük ölüdtanıanın kaaktn ya da sgln s pk az katkı yapışı.

Urartu Faktörü

hyg dnsl anılaı l dnsl uygulaalaı üzndülü

b tks öüln b başka uns yayılı alanlaı Van Gölü vaındakbölgy kz alan v Doğu Aadolu Kuzy Iak Kuzybatı İan'ıda n b D Ç ı halkı olan Uaulaın anıtlaında bulunu.Uaula

M.Ö yaklaşık 850700 sınd dönd başkntl Tuşpa'dan günüüzd Van Gölü'nün doğu kıyısında Van) Doğu Ana



70 A ARIÇA'I

dol' hükmetiler Hem tnr, hem tnrıçlrdn olşn geniş iranteona aıorlardı ve tnrıçlrdn hiçiri Tnrıç değildi Bnnl irlikte, Urrt kült

anın yrg aıt

lrı rsınd ikonogrk seçimlerde ve nırın erleştirilişinde görülen çrpıc enzerlikler vrdır.64Benzer noktlrdn ir, her iki hlkın d da tnrılrın seslenme

merkıdır Urrtlr d dol'nn çok dğlık ir ölgesinde şmışlr ve görünüşe göre rtlrının dğlrın dinsel ir

anla üklemişlerdir Ymçtki n k olmş ir kült nişinden olşnirtkım Urrt kült nıtlrı un nsıtmktdır.

Erken Tnç Çğı'n it iki nıt Tşp (Vn) kınındki Meher

pı ile Yeşillıç' t Tş pısı (res. 5) n örnek olrk gösterileilir 6 MÖ 8. üzıl trihlenen nıtlrın her isi de, snki irkpının kdemeli pervzlrını tklit etmek mcıl olmş üç pervzın çerçevelediği dikdörtgen ir nişten olşmktdır. Yeşillıç tkinişte nişe çıkn geniş ir smk dizisi vrdır (res. 6 Her iki nıtın kpısı üzerinde er ln Urrt çivizısı zıtt kpının işlevnintnrının dğdn çıkıp görünmesini sğlmk oldğ ildirilmekte

dir. B Phgilılrındoal

irkaa

çıkınısınkaı

kssını temsileden mimri ir nişa detile neredese tm ir enzerlik gös

termektedir. 66 aki örneklerin oğ Urrt nileri ii o

tr m irkç örnekte (en i nınnlr slnk ve Büük pık) tnrıç gürünün ni ud söz kons oln Phrgilı Mtr'ın nişle irlikte kaaa lmş olmsı Phialıların

d kenditnrıçlrının doğl mnzrdk sar kaalıklard öründüğünü

düşündüklerini kletirir Nişe çıkn smk dizisi ve kpı üzerindeki zıt oll Urrt modellerile dh çok prlellik krn şkPhrg örnekleri de vrdır 6h nişlerindeki kpının içiminde Urrt mimri içimlerinin

model lınmış olmsı ve kpının Vn klesinde nişlere olmşkpı tipine enzemesi şşırtıcı değil Urrt nişinin içimi Phrg nıtlrındki nişten rklı ise de her iki kültürdekenel km aıdır;

ani daın nrısl varlıını çerçevee alı

cisimlendirmek için in

snerleşmesine

it ir mimriaının

kllnılmsı Tnrısl vrlık,ksl kırlrn gücünü insnlrın lnın tşır. B elli k Doğ dol dki kül glmlrınd önemli ir öğedi ve Zp rmğı'nınkrısınd r'd lnn k olmş ir Hellenisk nişinde örneediğ gii Urr llığı' nın son lmsındn sonr MÖ /1 üzıllr dek vrlığın sürdürd.68



O UN V EıtKN l> M AfA 7

5 Yalç ak a k kabamasn aka ö.M.Ö yyl. ooğaaya yaza.

es 6. eşlal ak Ua kül kabamas kül ş e yakda bakş MÖ . yüyl .ooğalaya ya



7 A ARÇAI E

Res 7 Grdn'dan Phyga Ana anrıçaı kaartması MÖ. 7.-6. yüzyı Ankara Anad Medenyeeri Müzesi'nin iniye.Fraayan, Eiaeh Simpn.



AAO.A AA AA, Tuc VE K Mi LI 7

Res An aa/Bahçelele den hga Ana anıçasıaatması MÖ 7 yüzyl Aaa Anadl MedenyetleMüzesnn znyle Ftaayan Ezaet Spsn



74

Re 9 Ankara/Elik en Phrgia Ana anrıaı kaarmaı,M.Ö 7 üıl Ankara adl Medenielei Müesnninile Faaan Elaeh Simpn



V K DM <:A( ı.A 75

Res 1. Bazöy den Phyga Ana anası abamaı İ Ö 6

yüzyı baı Anaa ad Medenyee Mües n n nye .aayan Eabeh Spn



7 A TARÇA'

1 Slmnköy'den Phy An n b MÖ. 7-6 yüy AnkAnl Mdeny Mün n nyl ğfyn leh mpn

atu ve Phg ana aasndaki i aşka enelik, Uatulaıngenellkle açık hava taınakaında uunan kayaya oyuluş lat-a eine ağs sel yeeşe geleneğinde göl Buna,tnteedek69 gi, açık i aana dikiş see olaileceği gi,ya ayı ya da ana kayanın içine oyuş olaak, nişlein önne yeleş



ANAOU A ANA ANA E K M AAI

trlmş steller olalr. na kaya önndek örnekler arasında Yeşlalıç ve Van kalesndek anıtlar sayıar. 70 Bu tür stelern Uraru slndr mühürler üzernde yer alan kült sahnelernde sık sık görülme

s, stellern Urartu kültündek önemn kanıtlamışr Bu seller Urartu slndr mühürlernde teeler yuvarlatılmış, uzun, ensz csmlerolarak etmlenmştr.7 Boğazöydek r Phryg evnden çıkan rçt mnyatür stelden anlaşıldığı g, Phgalılar da u tür aşınalr steller kullanmışlardır. Bu örnekte, k sten arasndak aş kadenn üzerne şematk r Phryg dolü kondurulmuştur7 yrıca, Mdasıı g öneml Phg kaya kaartmalarndan azılarında, küt ka-armasının önündek kaya atormuna valar açılmışır. B va-

ların ölçü ve şekller, oraya da aynı ürde stellern yerleşrlmş od-ğuna şaret eder

Urartu anıtları, Phryglern dnsel sanatı mezar ortamında kllanageleneğyle de aralellk gösterr, çünk Uraruda da dnsel anlar-la mezar anıtlarının enzer r ağlantısı vardır. Doğu nadoudasar kayaların çne mezar odası oyma det yaygındı Urarar'a aek çok örnekte, çoğunlukla mmar yaıların koya eddğ, özenle

şlenmş r dış cehe vardır Bu t mmar ceheler, özelkePhryga'nın dağlık ölgelerndek kayaya omuş mezarlar omaküzere, Phryg mezararında da ulunur.73 Urartu ve Phryg mezarlar-nın ayrınıları ıaı aynı olmamakla rke, her k ktür de, yaşa-yan nsanların mekanlarını anrıların ve öülern mekanına akarmaarzusu duymuş g görünmektedr

Bu drumda, kullanlan anıarın seçm, çm ve açık hava ora-mnda yer almalar akımndan, Urartu ve Phryg kült anıtları arasın-da rçok çmsel enzerlk vardır. Uraru kt mekanarının çoğuPhryglernknden esk olduğndan PhgleUrartu malzeesndenkr almış olalrler. Urart le Phryga kralı Mdas arasnda yaılanr anlaşma sayesnde, Erken Demr Çağı 'nda Urartu e Phryganınresm lşk çnde olduğnun saanması, Phgaılarn Uraru kdeern leleceğn gösermekedr.7 ncak Phrg anıar -rndek Urart etks, çmse enzerlkern ve akdn öesnde g

gözükmekedr Yurdu dağlar oan nsanarın ona sesenmek veonn gönln almak çn kend mmar yaılarnı ayağına göreler gereken enzer r anrça kavramı seznlyoruz.



78 AN TNRIÇ'NN İZiNDE

Varılan Sonuç

onç olrk hm rkn trhl hm d Phryglılrl çğdş olnçştl dol kütürlrnn Phrygllr üzrnd çkç görüln r

tk yrtn dnsl yıtlr v smglrdn olşn r mrs ırktk-lrını görlyoz v tnrıçsnın Htt konogrsnn klıntılrıörnğnd oldğ g zı örnklrd dğr ndol hlklr vnnçlrıyl ğlntı, ölgdk nüsn sürkllğ yolyl glmş ol-lr. Dğr örnklrdk nzrlklr s Phryglılrın dh rstj-l r dnsl snt çmn lnçl olrk tklt tm stğn yorul-lr. Bnnl rlkt hr örnkt n çok sürkllk göstrn sg-lr dolnn doğl mnzrsndn dğlrındn slrındn vdğlrınd gzn yırtıcı hyvnlrındn lınn tml smglrdr Bktsl smglrn ynlnms özl r kültür grndn dğl nsn-lrın yşdklrı torklrl krdğ lşkdn kyklnmış g gö-zükmktdr. B ndnl Phryglılrın knd tnrı tnmlrını olş-trmk çn doğl mnzrdk smglr nsıl kllndklrın gör-mk mcıyl şmd Phryg nıtlrın dönmmz grkmktdr.



7

4 Phrygia daki na Tanrça Kültü

A tikça

da

Akdenizdü

asında

uzun sürevarlıı(rdüre ana

tanrıçaiesi Pha ı

AnaTa rıası

ileaar.

Tanrçanın adı,dış görünüşü ve kültünün irçok öelliği Phryg kültürüne ait oluunla Phrygiaya özgü içele Anadolunun aşka ölgelerine Yunanistana ve sonunda Roaya aktalışlardır. İlerleyen zyıllariçinde Ana Tanrıça kültünün azı yönlerinde öneli değişiklikler ol-asına karşın Yunanisnda, Roada ve Roa İaratorluğununher yerinde karşııza çıkan o tanrısal varlık sonuçta Phryg tanrıça-sından türeiştir

Ana Tanrıça kültünün eli ve kesin öğelerinden irçoğu Phadageliştirildiğinden, tnrıçaya Phrgialılan ersektinden yaklaşa-ya çalışak önelidir Phrygialı Ana anrıçanın, kendi torakların-da kütünün deniz dünyasının her yanına yayılışından önceki dö-nede, ne tür ir nrıça olduğunu sataaız gerekektedir Phgtanrıçası konusundaki u araştıa, u nedenle öncelikle Phrygia danelde edilen kanıtlar üzerinde odaklanacaktır. Günüüzün ilisel

çalışalarında, Phg tanrıçası Yunan ve Roa ersektilerinden ta-nıtılıştır. Ancak Yunan ve Roa kültürlerinin etki aanları içindekarşııza çıkan tanrıça, Phryg tanrıçasınınkinden rklı olan azı e-rgin nitelikler edinişti. Tanrıçanın u kültülerde Kyle (Yunan-ca) ya da Cyele (Latnce) olan adı ile, onun antikçağ Phrygiasın-dak adı değildi Bu duruda Yunan ve Roa elgeleriyle kült gele-neklerinin Phrygialıların Ana Tançasını aynen yansıttığını varsayaaz

Bu ölüün çoğu, Phgiadaki kanıtların kasalı ir içide in-celenesine ayrılıştır. Bu kanıtlar

e i

ircora ölede

eldeedilişr Orta Anadolunun tüünü

kasa

a

u öle, atda u-günkü on ve Kütahya havalisinden (Roanın Phgia eyalenin

•torakla) güneye Elalı civarına (antik ykia), kuzeyde Bolu yresine (antik Bithynia), kuzeyatıda Marara Denizine dek uanı-yordu. Phryg kültürü aynı zaanda Halys rağı nın doğusundaki

Pteria ve Güneydoğu Anadoluda ugünkü Niğde yakınındaki antikTyana yörelerini de etkileiştir Tanrıçanın Anadolu da çok dahae i ir taraftar kitlesine

sahil_u kuşz. Orneğin, ardesteonun Lydialı içiine3 rastladığıız gii, Batı Anadoludaki çeşitliYunan kentlerinde, Hellenleştiriliş Ana Tançaya taınılıyorduBununla irlikte, Phgia dışında, ek çok tanrı ve tanrıçadan sade



8 A ARÇAI

ce iri gii gözükür ve ille de en önemli olanı değildr Phrygia için-de ise, tanrıçanın en önemli külte sahi en önemli tanrısal varlık ol-d kşkszdr. Ynanlılar ona Phrygialı tanrıça derken kökeni-

nin yanı sıra, rdndaki yüksek konmn yansıtıyorlardıPhrygialı a Tanrıça kültünün, Phrygianın yaylan Ynan ekisialtına girişinden öncek döneme ai kantlarını gözden geçirmekleaşlayacağım. B incelemenin kronolojik üst sınrı, Ort AnadoldaPhryg göçünün ilk izlerinin görüldüğü zaman olan MÖ 1 inyıl a-şı,5 alt sınırı ise, adolnn, İskenderin etihleriyle devam edenYnan egemenğine girdiği zaman, yani MÖ. 4. yüzylın ikinci yarı-sıdr 6 B zaman aralığı içinde, eigrak ve arkeolojik olak üzere

iki ür malzemeden ilgi ediniriz Doğrdan doğrya tanrçanın kül-tüyle ilgili yaztlar olan eigrak metnler Phrygiadan kalan yeganeyazılı malzeme grn olştrr, çünkü Phryg dilinde yazılış hiç-ir edeiyat yaıtı günümüze laşmamıştır. 7 Daha üyük miktardaolan arkeolojik malzeme ise tnrıçanın etimlerini ksal yerlrineve adak snlarına ilişkin kanıtları kasamaktadır B ölümün so-nnda, Phrygialı a Tanrıçann özyasının ve Phryg tol için-

deki yerinin genel ir özetini vermeye çalşacağım.gfk Blgl

Eigrak metinlerden elde edilen ilgiler, yararlı olmakla irlikteçeşitli ktörler yüzünden kısıtlanmışr Phrygiada aletik ir yazyaygın olarak kllanılmış olmasına karşn,8 incelee yaaya yarayacak yazılı malzeme miktarı azdr B malzeme kaya yüzeylerinde

lnan ve atı Phrygianın her araında rastlanan yazıtlarla orta vedoğ ölgelerine serilmiş irkaç aş antla ve çanak çölek üzerineçiziktirilmiş yazılarla sınırlıdır .9 Phryg dilinde yazılmış irkaç e-in günümüze kalmışır, ama nların çoğ eeyce kısa ol, genel-likle irkaç sözcük ya da özel ir simden iarettr. Elimizdeki en znPhrygce men dokz satırdan olşmaktadr. 0 Tüm malzeme sna-rı, örneğin yazınsal meinler lnmamışır arihsel kaytlar da ekazdır

Ph

azısı

Ynan alesinindeşik

ir rm old da ,

mevct metinler kolayca çevriyazya dönüştürüleilir, ama incelemekiçin elimizde az mikarda malzeme olş nedeniyle dil henüz açevrilmemiştir Bnnla irlike, günümüze kalan yazılardan ilinin

Hi t

pa dill

ri

de ol

s

a Y

a

a

a

ı

koldanldğna karar verileilir Yazılar tam olarak deşie edilemese ile,dilin sözcük ve gramer açıından Ynancaya enzemesi ilgi edinme



AAOA AA TAA PRY AN TNRIÇ üÜ 8

olanağı sağladığı çn yazıtlr Tanrıça kültüne şkn r n-celeme açısındn y r aşlangıç noktasıdır.

Taş üzerndek yazıtların ço tanrıçanın kütüyle g konara yö

nelk görünmektedr B yazıtrın hem yerernden hem de çerk-lernden nlaşılalr Pek çok yazıt kült ceheler kült nşler snak-lar ya da tanrıça taımıyla lşk dğer kaya nıtarının üzerne kazınmıştır. 3 m yazıtlard tanrçadan özel olarak söz edlrken kmernde enzer, ama aşka şere yönek deymler kulanılmıştır Byazıtlardan rkç tanes zn zamndır lnmekte ve nceenmek-tedr zıları se yen keşedlmşr. Hemen hemen tümü, tarhen-dre çn gereken somt krtererden yoksundr. Ço örnekt, ön-

cek lmclern yazıtar çn önerdğ tarher menlerden değyazıtarın kazınmış odğ anıtrın trhnden çıkarımıştır B nedene, özel yazıtlrı tarhendrme son u yazıtarı aşıyan arkeoo-jk anıtarın ncelenmesyle r rada ee anmıştır.

Herhalde Esk Phryg dndek yazıtardaı elde eden en öneg tanrıçanın Phrygce adı oln Maardır . B ad, Esk Phyg yazıt-larında on kez görüür B sözcüğün kül ceheler ya d küt nşe-

rnde mtka lnması unn dnse r tem odğn err 14naşıdığı kadarıyla, Phrygce sözcük yaın hade ata� dğr her-de se at" d; örneğn at (e hal) atn ( ha) 5 özcük-lern dğer Hna dlleryle enzeşmes, matar sözcüğünün ana"anamına gedğn gösteryor. B durmda Phgaya a egrakkanıtlar Phryg tanrıçasının r na tanrıça odğn açıkça göster-mektedr.

Bu menlern altı tanesnde Matar adı gl r sıt omaksızın tekşına görür. 6 Üç örnekte se adın arkasından r sıt gektedr. B sıtardan r olan arastin, Mdas Kent yakınndak rküt cehesnn üzerndek yazıtta mştur 7 özcüğün tnde atn' nlamını tanımayan handek dş ve tek r sıtodğ edr ama anamı nmemektedr. İk kez rastadığımıznc sıt se daha gnçtr Her örnekte de sözcüğnün anamını tanımayan yalın hadek

kubüa

_

d

�

U

_

a.

19

Bu sözcük,

tanrıçanın Ynanca adı oln Kyele'nn köken g görünmeke r-kte k yazıtan anlaşıldığı üzere ka sözcüğü Phryga' da özelr ad değ, r

sıt,

k olası

l

a

r

ıf

t d Tanrıçanınadının zornl r arçası olmadığı el çünkü Matar sözcüğü aş-ka r sıt rlkte ya da sıtsız kuanılalyord. Bnuna rk-te tanrıçanın alışımış Ynanca ve Lance adarı kba sözcüğün



ı İi

den türediğinden, nn ne anlama geldiğini daha ayrıntlı ir şe-kilde düşünü taşınmaya değer B noktada, Ynan ve Latin kaynak-larının yormlarından yararlanailiriz

Kyele adının anlamı üzerinde kr yürüttüğünü ildiğimiz ilk an-tik yazar, sorn iki asaj halinde irdeleyen Romalı coğrayacıtraodr trao, a Tanrıçanın Hellenistik ve Roma çağındakiönemli ir taım merkezi olan Pessins kenti hakkında yorm yaarken Kyele" adının Kyelondan gelmesi gii tanrıçanın Dindy-mene" sıtının da Dindymos dağından geldiğini söyler.20 trao, -raa

K

ele

adının elli irda

ı

eli

_

rtti

i

U

a e

er

ama nok-tada ttarlı değildir, çünkü ir aşka asada Phrygia halkının tanrı-çaya daia, Dindymene iylene , Pessinntis Kyele ve Kyeedenolşan, yer adlarından türemiş çeşitli sıtlarla seslendiğini ildirir.2 lında nların tümü coğra yerleri elirtmemektedir İlk üç ane-si dağ adıdır Idaia ve ylene, Batı Anadol da, Troas ölgesindekida Dağı ile Meandros üzerindeki Magnesia kent yakınındaki iy-los Dağı nı elirir ve nların her ikisi de eski Phrygia toraklarınınmerkezi dışındadır Bir de Dindynos dağı vardır ama ad elli ki

aşka dağlar için de kllanımıştır 22 Pessins ir dağ değil,Phrygianın merkezindeki ir vadiye krlmş olan ir kenti. Kye-e ise yer adından türeyen ir sıt değil kültü Phrygialı Ana anrıçanın kültüyle ütüneşmiş olan Geç Hitit tanrıçası Kaanın adı-nın Ynancalaşmış içimiydi23 Bna göre, trao nn yormndansezilen , Kyele sözcüğünün ya elli ir yer adı elki ir dağ adıydı,elk de değildiya da sadece tanrıça için kllanılan aşka ir ad ola-ileceğidir.

Ancak, Ovidisn sinde ir asajda, sözcüğünün to-oğrak ir öğey ima ettği daha anaşılır ir içimde elirtilmekte-dir 24 Romalı ozan, Romadaki Cyele ayinlerini ee alırken,

"

eşil

C

ele ile

ksek

elai ai arasında"

er

alanPhryga ırmağı Gallostansöz eder Brada Kyele (Cyele) sözcüğü ir yer adı gii görünmek-le irlikte, adla ir kentin mi (Ovdisn Kelainaidan söz edişi-ne aralel olarak) yoksa dağ gii coğra ir öğenin mi kastedildiği

elli değildir Üstelik Ovdisn coğraasında ersizlikler vardırçünkü Pessinsn içinden akan Gallos ırmağı25 Kelainaidan (-günkü Dinar) hatırı sayılır ir zaklıktadır Yeşil Cyele"nin yerininırmağa ve Kelainai kentine göre şelde tari edilmesi, OvidisnCyele sinin yerini satama konsnda ek az yarar sağlar. Aslında,hem trao hem de Ovdisn konya hayli kaalı ir şekide



O PHRYG üTÜ

eğinmi olmas Kybelon/Cybelenin yerinin böyle bir yer varsa bile M 1 yüzyıla artık bilinmeiğini göstermekteir.

Kybele sözcüğünün etimolojisinin Bizansl sözlük yazarlarnın ilgi

sini ektği belli ünkü onlar a sözcüğü aıklamaya alımılarrHesychos y sözcüğünün"P 'nın l m r l r

veo

lar"2 anlaına elii

i bilirir Sözcük Suda ve olo ag-a a

nr nın kutsal ğ olarak tanımlanmı olup ikinci yaptta kaynak olarak MO. 1 . üzyl arhisi Aexanros Polyistor' analıntı yapılmıtır.2 Byzantiumlu Stepanusun yapıtına ise Kybelon 'nın kutsal a�!8

Klasik ağ eebiyana bu alıntılar u/a (ya a ubela) sıf-

tını büyük olasılıkla bir oğa parasının aınan türemi gibi göste-rir. Bu term ağ anlamına gelen Prygce bir sözcük ya a belli birağın aı olabilir. Phryg yazıtları terimin bir ağla ikli olğunuoğrulamaktaır ünkü sözcüğün görülüğü ski Phg metinleri-nin her isi e ağlk arazieki kaya cephelerine kazınmıtır Bunun-la birlikte i kaya cephesi birbirinen iki yüz kilometre kaar uzakta olup biri kuzey Anaoluaki Bolu iline iğeri ise Phgianın

merkezine bugünkü Aon yakınınaır Ayrıca eğer Oviius'unF'sineki pasajın geerliliği varsa bu uruma Cybele ağının ye-ri tamamen frklı bir yere kabaca on'un elli kilometre güneyin-eki Kelainai olaylarna geer Ü frklı yere u/a teriminin bu-lunuu bu terimin belli bir oğa parasına yönelik olmaığı izleni-mini uyanırmaktaır. Kısacası Yunan ve Lan kaynakları bu sözcüğün sadece

"

d

[

_

:

e

s

y

�

io

s

)

<

T

!

l

ç

·

?

I

ıt

r

-

h ni bir kutsal ğ (Sh z ' )

anlamına geliğinibelirtirler. O zaman Matar Kubileya Dağın Anası" iye evriliri.

Ku/a Phrygia a a Tanrıa iin kullanlan tek sıft olmaığn-an Yunanca ve Latnce'e

nie ille bu sıftın öne ktğını

sormayaeğer. Yunanlıların Phrygialı Ana Tanrıa'ya seslenmek iin Kybeleaını semeleri bazı ktörleren kaynaklanmı olabilir. Phrygia'au/a sıf Pryg yaztları akknaki kısıtlı bilgimizin gösteriğinen aha yaygın bir ekle kullanlmı b urum Meter kültünü

alrken Yunanlların bu sıftı a benimsemelerine yol am olabilir.Bununla birlikte Hellenistik ve Roma ağlarına Anaolul anraya (Yunanca) Meter yani a iye seslenmeyi sürürükleri ve buaakutsal ağların alaryla ilgili eitli topoğrafk sftların29 elikettiği ikate alınığına bu öneri zaıfatılm olur Ayrıca Yunan-ca Kybele, v� sıftı belli bir yeri Erythrai yarımaası üzerine



84 AN TNRI'NN lztNI>

aya yakı r kasaayı da kasdyor olalrd.30 Khosa -a Mr Kyly adaış r adak yaıı s k Khosayr ala r aşka Kylayı lrlr B da aıda aı Y

alıları Kyl ll r yr lr ayrı r ad dğl aslıdar sı oldğ ldğ l yadırır3 Çöü, a Tarıça küüü Ya düyasıdak ölgs rk-

lııklarıda yaaka olalr. Ky", r sıa çok öl r solarak, Ya dld lk k MÖ 6 yüyl oralarıda görüldü vMÖ. 5. yüyılda arıça yaygı Yaca adı hal gd3 Yasa çd, öllkl

kar

asada a Tarıça kal

da

-

larla dr olaraka

daşırıldı

ı ç

?

Kyl adıı ooğrak çağ-

rışıları Yalıara a r ala d ş olacakı. Ya-lılar arça ç Kyl adıı sçs Hrodoos lrğg adol arıçası Ky l taışıklıklarıı yasıtası da ü-küdür. Ky v Kyl söcükr rlğ aslda akraalı-ğı olaya k adı rlşs d olş olalr

EskP

yaı lar Maar adıda aşka a dahaörülür:

Mdas, Baa v s lar arıçaı külü açısda a

la aşıyalrlr. y adlar Ya v Roa kayaklarıda da Ky-l külü a

laıda

ö

y

aaı

hr

as -dır . B ada grf r çd oylş üyük r kaya chs -s yrlşrlş lü r yaıa raslaışır. Mdas ı d-l kaya chs Phryga ı aısda adı yaıa aa rl yr ola Mdas Kddr (rs 24) .3 B kaya chs,Aa Tarçaya adaış v ş çd arça ç yr harlaış r kaya aııdır Nş Maar adı görül rkaç ya -aka rlk aı ürdk üyük yaılarda a raslaa.35Mdas Ktdk aa d hadk Mdas adıı, üyük ola-sıkla halkı ldr" v hüküdar" olarak�c lfıçga

v vaarılkdr.3

6 B valar yaıtı arıa rvarlığa dğl r Phryg kralıa adadığıı gösrkdr Bdğ k ağsı kra Mdas M.Ö 8. yyıl o 7. yüyı aşdaPhryga hüküdarıydı. O död Phyga oltk gücüü rv

sdyd v orakarı gş r alaa yayııyord B yaıa adı gç Mdas üyük olasılıkla trhsl açda doğraa Mda tr37Md ölülü r hüküdar ola Mdası r şkld

-

çaküü

l

lşk old

s

}

B oka, Mda adkül ş çdk r yaıda Maar adıyla rk görülsy kv-v kaaıyor38



AAOLA AA AA, PHRYGK A TRIÇ 85

İyi tnnn bir bşk Phg oln Atese çeşitli ski Phryg yzt-lrn rstlnr Yln hle Ates Mis Antnn en önemliyztn yn kşinin r Ayn n Ats olrk yzlmş biçimi

on 'un güneybtsn Çepni yknlrn bulunn oğl kycephelene kznmş i yztt görülür Bu ky cepheleri bir kültnişi içeren kbrtmlr şeklne oyulmklr gibi yztlr Mtrn rstnmz Am belirl nhr rmüllerin yinelenmesi eyztlrn ky cephelerine yer lms bunlrn insel bir nlm oluğunu üşünürür Ates/ Ats bir kez yln hle th-minen yn şinin 40 bir kez e e hline yztn nğ k-şi41 olmk üzere ik kez görülür. Her iki yztt metnlerin silikli-ği sl nlmlrn ykn bir yorum ypmyı güçleşirekle birliktekuşkusuz Yunn e

rti� er�n • tes/Atsnn Pa

insel çeelere rstlmk ilginçtir. Anck buum onun

Pg1aa oluğunugermez Çeşitli biçimlere yzln e Phrygi yygn bir özel isim oln Ates gerçek-ten e Phiaa en çok satanan şi r42 Belki e Phryg krliyet ilesine bulunn bir e M.lk Lyi krllr Al-

yttes e Syttes in lrnn bir bileşniyi.4Mis Antnn sğ trn ikey olrk yerleştirilmiş bir bşkönemli yztt yn kişinin Bbr.44 An Tnrç kültünebu önemli şeyler im ee çünkü Bb y Yunnc şekliy-le Pp GrekoRomen kültte Ats için kullnln lternti bir ii .45 Ayn buluntu yerne bir sunğn üzerine yine Bb nnkullnlğ iğeriyle hemen hemen yn oln bir yzt bulunmuş-tur46 Her i mene e bu şnk yzlr okunms y-ztlrn bulunuklr yerler Bbnn tnrçyl bir bğlnts ol-uğunu gösterekteir. Arkeolojik kntlr nliz ettkten sonr buüç n An Tnrç kültü bğlmnk nlm hkkn bz öne-rler suncğm

koojk Phygil Tnrç kültüyle ilgili zenn mlzeme Phg kültü-

rünün etkili oluğu lnn tüm kesimlerine yyılmştr. Tnrç ileon eşlik eenlern beimleri nrçy nmş sunulr onun tpmyerleini oluştun kült cepheleri nişler e sunklr Ort

lunun en ç< nZ a Bu nlr-n bzl uzun zmnr bilinmekte iken bzlr yenice keşil-mişir. B bölüme e Phrygi kynkl erilere oklnck An



H6 NA ANRANıN tN

dolunun başka buluntu yerlerinden e Yunanistandan elde edilenmalemeyi ise anak bir noktayı aydınlatmaya yarayaağı aman kul-lanaağım. Eski Phryg yaıtarında olduğu gibi burada da orlu bir

kronoloji sonu ardır, çünkü Phrygia'dak anıtların çoğunda sağlam bir tarih erebileek somut kanıtlar yoktur anıt bulunan yer-lerde belli yapıtlar için tarihler erilmiş olup bu bölümün sonun-da genel bir konolojik ineleme yapılaaktır

Kültle doğdan ilgili olan beimli anıtlarla işe başlayalım anrıçaMatar'i gösteren yaklaşık yrmi a Phryg yontu betimi ardır Ay-a, betimsel olmamaka birlikte yne ona ait olabileek birkaç gü-rün yanı sıra tanrıçaya eşlik eden kişiler oldukları sanılan daha kü-

çük gürlerin betimlendiği başka parçalar da meutur. Bunl Phgdinsel heykeltıraşlığının erken örneklerini oluştumakta olup, birgrup halnde ele alınaaktır.

Ana anrıça betmleri birbirinin aynısı olan belli öellikler sergile-mektedir Bu dum, tanrıçalarnın nasıl görünmesi gerektiği konusunda Phrygialılan temel bir karala oldunu düşündürür. Heraman on

bir kadın olarakbetimlenet nç ,

başı, gödesi e ba-

akları tamamen önden gösterimiş biçimde dimdik dur Kollagenellikle gödesi üerinde çapralama kırılmış olup elinde çeşitliisimler tutar Bedeni yoğun kumaş kırımlarıyla örtülüdür: Boynu-na dek kapalı, uun kollu uun e bol etekli belde kemerle toplananbir elbise giyer Bol e epeye kaın kumaştan yapılmış bir giysiy tem-sil eden yontma kostüm, anatominin seilmesine pek iin ermeanrça genellikle uun, kat kat yükselen olos denilen bir başlık gi-yer. Bu başlıktan çıkan uun bir örtü tanrıçann etek uuna dek iner.Çoğunlukla bu örtünün bir ya da her iki uu kemere sıkıştırılmştır.Örtü o bölümde yatay pliler halinde tanrçanın eteğinden aşağya dö-klür. Bu kostümün ikonograk şemasının M.Ö. 9. e yyıllardaGüneydoğu Anadoludaki Geç Hitit kabartmalarında betimlenmi

olan dnlan hem insan, hem tanrıça kostümlerinden alndğ neredeyse kuşkusudur çünkü elisenin h }lrem yorumlanış stili Geç it kadın gürlerine öellikle de argamış e Malat

ya' da bulunanlara çok bener48 Ayakta duran Phryg tanrıçasının be-timlerinde Yunan etkisinin ii yoktur.9 Phryg tanrıçasının atribülerie onun Phryg anıtlarına yerleşriliş biçimi, karakterini karamamı sağlayan e tamamen hrygiaya ögü olan eşşsi öelliklerdir Bun-lar aı amanda belirgin bölgesel rklılıkları da gösterirler.



AAO'A AA TAA, PHRYGDK AN TNR T 7

Akok Ka Oa Do Phaİçlerinden baılar arkeoloik bilgiler içeren çevrelerde blndğ

için tanrıçanın orta Phrygiadak beimlerini anali enekle başlaya-

cağım Tanrçanın Gordion kara ve Boğaköy civarındak bölgeleri içine alan orta Phrygia'dan çıkan imgleri en güel ve en iyi ko-mş olanlar arasındadır Bnların içinde beş adet büyük ve etki-leyici kült kabartması ile heykel tanrıça ile ona eşlik edenlere ait da-ha küçük birkaç imge ve birçok basit şemaik idol blnr Büyk ola-sılıkla hepsi de tanrıçanın halka açık tapınaklarnda srgilenmiş olanen büyük beş gür Gordion'da (res 7 karadaki Bahçelievler(res 8 ve Etk (res 92 semtlerinde Ayaş' ta3 ve Boğaköy' de (re-s. 0 blnmştr En büyükleri Boğaköy'den çıkartılan olmaküere gürlerin büyüküğü normal insan boynn üçte biriyle üçteikisi arasında değişir. Tanrıça b yapıtların beşinde de ykarıda an-laılan yüksek başlık ve örtü n koll n etekli elbise ve kalınkemerden olşan kostümüyle betimlenmiştir Ayaş'ta blnan parça(bildiğim kadarıyla şimdi kayıp bağımsı dran bir heykeltıraşlık ya-pııydı ama Phryg tanrıçasının diğer dört betimi yüksek kabartma-

dır B dört yapıt hem tanrıça gürünü hem de etraını saran ve onsanki br yapının kapısı eşiğinde drr gibi gösteren mimari çerçeve-yi kapsamaktadır Gordion ve Ankaradan çıkan yapıtarda gür ilemimari çerçeve tek parçadan olmş ancak Boğaköy yapıtında tan-rıça gürü ile çerçeve ayrı ayrı işlenmiştir

Figürlerin ellerindeki atribüler b grptaki yapılara ayırıcı bir öel-lik katar. Beş yapıtın üçünde yani Gordion ile Bahçelievler kabart

malarında ve Ayaş heykelinde tanrça aynı atribülerle sol elinde birkş s elinde de bir içki k bıl gösterilmiştir. Alıc bir kş apte-dercesine sıkca kaanan kşlarn prolleri atmaca ya da şahine ben-er Gordion ve Ayaş gürlerinin ellerinde derin olmayan bir kseBahçelievler kabartmasındaki gürün elinde ise küçük bir testi var-dır. Bnların her ikisi de Phyg çanak çömleği arasında sıkça rastla-nan içki kabı ipleridir Etlik kabartmasndaki fgürün sağ elinde deşekli belirlenemeyen bir içki kabı vardır. B yapıtta kş yoktr fgü-

rün sol kol kemerin yanındaki örtü kıvımının altına girmişir.Boğaköy kabarnası bira rklıdır. aıy yapan kişi taraından narolarak s t n n58 varlak bir cisim ttmş görünen sol ele ait küçükbir parça dışında gövdenin üst kısm ve kollar konmamıştır Ayrı-ca b kabarna tanrıçanın yalnı olmayışı kendisine küçük btl

iki erkek gürünün eşlik edişi bakımından tek örnektir. Erkek gür



NA TANIUANıN ztNıw

lrin o n n tanrıçanın kalçaları hizasındadır Hr ikgür d giydiklri ştallar dışında çılaktır Tanrıçanın sağında-ki gür çit üt solundak is ya da kitara çalakadır

Ora Phrygia'dak kabartmalarının bir başka ortak özelliği de, bir

-�r_!D?Y "�!Ç_s

ç

v

�

-

i

alan mim<!_�CEdir. Bu-mı en açık biçimde Ankara' da bulunan iki kabartmada görebiliriz.Bunlar, rkz noktası ir dikyl dsklnn ğik çatılı ir yaı-nın kısa knarına yrlştiriliş ir

ka

ı ı

taklididir Çatının t-sind iç kıvrık oynuzlara nzyn ir akrotr vardır Kaartalar-daki akrotr ti Gordionda ulunan grçk taş akrotrlr çoknzr59 Bahçlivlr kaartasında kaının dş knarlar Ö 8yüzyıl sonuna ait Phryg çanak çölği v oilyaları üzrindki -zlri andıran iririn ağı andr otiriyl zniştir.60aının ütün şasının knardaki diklri çatısı akrotri v g-otrik otiriyl lli ki güncl ir yaı içiini tsil tsiaaçlanış Boğazköy d ulunan v tanrıça il ona şlik dnlrigöstrn kaartada da anlaşıldığı kadarıyla u şa izlniştir an-cak iyi kornadığı için yalnıza iari çrçvnin ana hatları i-

linktdir.6 Gordion kaartasının iari çrçvsi d çok ır-alanışr. Yalnızca kaının yatay üst knarı il çatıyı dsklyndik görülilkdir

Etlik kaartasında iari hnin iyi duruda kalış olan solyarısında (akana gör sol) yaının sol duvarı" üzrind

i sa ha-

van karışıı ir

ür

örürüz Kolları aslana

aı

içiindola

u

aslan aşlı

ar

&

övds

i

alt kıı insaniçi d

v sa a-aı ı

örtn uzun ir tk iitir

çıkta kalan sol acağıyla kaı-daki Phg anrıçasına doğ adı atar. Yukarı kalkış kollarıyla, san-ki tsindki kanatlı ş

kursta&iir. Bu koozisyonu ti karışık yaratıkarın sık sık görüldüğü Gç Hitit sanatnı a ı-

satır

62 natlı günş kursu da ir Gç Hitit otidir.63 N var ki, Et-lik t ulunan Phryg kaarasıyla ir Gç Hitit kaartası araındalli ir nzrlik ulunaıştır 64 Elik kaartasının şik çaı-sında aşka ir nzrsiz ayrıntı vardır Ortadaki akrotrin solunda

(üyük olasııkla ksik olan sağ tarata da), çatı ği oyunca kvrı-lan ir oynuzdan oluşan k ir çaı süsü vardırBu kaaraların ilkolarak srgilndiklri ortalar, unların işlvlri hakkında ilginç iuç-ları vrir

Bulundu ortaı n nt yansın, Boğazköy kaartasıdır. Bu ya-ıt Bükkaldki Pg yrlşsinin sana duvarını iç kıs



O PI IRDK N TNRIÇ üÜ 8

ında kent kapılarından irinin yanındaki ir nişin içine oturtul-uştu.65 Bahçelievler ve Elik kaartaları ise aşka ortalarda ye-niden kullanılış oarak ulunuşlardır, aa her iki kaarta da,

at, oğa aslan senks ve grindan oluşanerçek

ve ntstikhaa

larıneile dii

kaartalı ir ortostat dizisinin parçasıyış giigöüyor66 Bu nrıça ve hayvan kaartalarınn hepsinin arka yüz-lerinde unları tutturaya

yara

a

kenetler için açılış yuvalar var-dır. nkaranın rklı ölülerinde ulunuş olakla irlikte, tükaartaların Phryg tüülüsleriyle ilişkili olası, o dönede u ikitanrıça kaartasının ir ezarlık ortaında sergilendiğini akla geirir.67 Bununla irlikte, Gordion kaartası rklı ir örnek oluştu-

ıyor çünkü u kaarta kentin dışında angarios Irağının yata-ğında ulunuştur, dolayısıya kent sınırarının dışındaki ir açık ha-va tapınağında kullanılış olal 68 yaşta ulunan yapıtın yer al-dığı orta ise ilineektedir.

Bir aşka öne parça da, Boğazköy yakınındak aanköy de günışığına çıkarılan ve heen heen insan onda ir kadın heykeli-ne ait olan aştır Heykelin Boğazköy tanrıçasınınkine enzeyen ir-

kaç katlı üyük ir aşlığı vardır (res 1 1 ) 69 İlk yereştirildiği ortailineekle irlikte, u parça tanrıçanın ekileyici heykeltraşık yapıtlarındaki etileniş geleneğine ilişkin kanıtlar sağlar.

Yukarıda ele alınan öneli kül igelerinden aşka tanrıçanın kü-tüyle ilgili olailecek daha küçük çok ayrıntılı işleneiş parçalarvardır. Bunlardan azıları tanrıçanın kendisini azıları da ona eşlikedenleri canlandırakta olailir Tanrıçanın Gordion kökenli üç e-ti daha ilinektedir Bunlardan iri daha geç tarihli ir taakada ele geçen kırızı kutaşından yapılış ir kaartadır ( res.12).70 Baş ve gövdenin alt kısının eksik olduğu kaartada, kolla-rını gövdesi üzerinde kıvırış olarak ayakta duran ir gür etlen-işir. ağ elinde ir kse tutuş, sol eliyle de iri ir alıcı kuşu ayak-larından kavraıştr zun giysisi ir kadn gürü olduğu izleniiniuyandırakla irlkte net ir anatoik ayrıntı yoktur. Figürün elindeki yırıcı kuşun yanı sıra ir aşka kuş da solda durakta gürün

eteğinin sağ taraında ise gagasından ir alık sarkan üçünc ir kuşulunaktadır Gordionda kenin suru ölgeleri dışındaki dahageç tarihli ezar tüüüslerinin altındaki ev döküntüeri arasındatnrıçaya ait iki heykel daha ulunuştur.

Her ikisi de everdeki kutsa eknlara koan nesneerden oai-ir E Tüüüsünün altında ulunan su ererinden yapıış par



I Zi

es 12 Gdindan PhgiaAna ançası kabaası

MÖ

7-6 yüyı Gdinaı Pes 'n in inye

es 13. Gdin dan Phyga Ana anıçasının i nyaü kabarası üüüsüM.Ö 76 yüzyıl Gdin azı Pjesi'nin izniye.



AAOA AA TAA HRY'DK AN TNR üTÜ 9 1

. 14 Godod m

ı MÖ

. 7. yüyı.Godo ı Pojy.

çanın aş ve gövesinin alt kıs eksiktir.7 İki eline tutuğu atriüler, kırız kutaşı kaartaaki atriülerin aynısıır ağ ele ayak-larınan sıkıca tutuluş kuş, sol ele kse. C Tüülüsünün altınaulunan krık ökük, aa çok ilginç kaarta ise tanrıça rklı irekor içine gösterekteir (res 13 ) 7 Bu kireçtaşı levha, ikey şe-ritlele, yan yana izilen panolara ölünüştür. Günüüze ulaşanpanoa sağ tara ou ilerleyen, aşı ize önük ir oğa varır.Taa korunaış olan iğer panoa ise, kollarını iki yana açış olarak ayakta uran ir kaın cepheen gösteriliştir. Büyük kült ka-artalarna görüğüüz yüksek polos, örtü ve uzun eiseen olu-şan kostü içineki kan gürü, olasılıkla üyük kaartaların in-

yatür ir kopyasıır. Etranaki kaara çerçevenin u gürü san-ki ir kapı eşiğine urur gii gösteresi üyük kült kaartalarıy-la olan enzerliği güçlenirekle irlikte, uraaki niş, alınlığı ya aakroteri olayan ikörtgen ir alanır saece. Figürün sağ eli taeğilir, sol eline ise yuvarlak ir cisi elki e ir tür kap tutak-taır. Tanrıça einin yan taraarınaki yürüyen hayvanlar nka



•

es 5 Gddan d

MÖ 76 yüzyFaayan, ya

ı . ı 'da uunn ktl othosttlı nıst73 v yk ölçklid sgilnn u dnlnin C Tls k-� 1 d a nyt olk tilndiği ilniini ıkı

ı Godion d ii 9 yyld ( şidi stnul' d) ii dh y-k iht gn ışğın çıklış oln (s 4) iki gd tnı- ı itindki kişil cnlndıılış olili74 H iki önkt nc ş v gövdnin s kısı kounuştu kisnd d ş ız dninin st kıs çık oln i g tilnişti İki n d sğ lind i ks vdı snuldki hyklin sğ ko-l ı y a i hl duktdı v u l yıtıc i kuşun yklını kv ır Bşlığın lisnin v ötnn olyışı unlın kk hy · kr , sklsı oluş d olsılıkl

ç

kk olduklnı dşn-

diür75 Bu hykl Boğköy tnıçsın şlik dn kçk oyutl k gnci nıs v kc onll ynı oyutdıl yni nı ı gindn i hyli kçktl Böyl kçk oytlu kklnin h Boğköy h Godiond oty çıkışı tnıç-ı ı nnd uunn gnç kğin tnıçnın tnin i çs un iş d



AAOLA AA TAA PHR' AN NRIÇ üTÜ

Tanrıça ile hizmeindeki kişilerin etimleri dışında resimse oma-yan ama kültle ilgili oldkları izlenimini yandıran ir dizi idol var-dır. Bnardan eş tanesi Boğazköyde76 yakaşık on eş tanesi de

Gordionda lnmştr (res. ) .77 En asitleri teelerinde ir in-san aşına enzeyen varlak ir çıkıntı lnan kaaca işlenmiş dikdörtgen taşardır. Diğerlerinde yvarlak çıkıntının üzerine kaatas-lak ir insan yüzü çiziktirilmişr Bnarda tanrıçanın resimsel imge-lerindeki kostüm ya da erhangi ir atriü yoktr ama anrıçanın s-naklarında sık sık nlara enzyen şematik imgeer lndğ için idollerin nrıçanın kütüyle ilgii oma oasılıkları hayli yüksektir.Ankara ile Gordion arasındaki Faharad Çeşmede78 ve Pygia kıra

rında nan aşağıda ee alınacak oan çifte idoller nardandır.İdollerin çoğ evlerin yer aldığı kesimde lnmş ise de Boğaz-köydeki ir örnek eski ir Hiit ınağı yakınında lnan ir Phygkır taınağından çıkmıştır. 79 Boğazköy deki ir Pryg evinde özeik-le iginç ir örnek nmştr. Yan taralarında iki yvarak stel -lnan taş ir kaideye yerleşirilmiş şematik ir idoldür . telerinüzrinde evcil hayvanrı avayan vaşi hayvanarın ok ve yaylara ay-

van avlayan insanların açak kaartma oarak etimendiği saneervardır80 B idoller gee olarak tanrıçanın asitleşirimiş imgeerigii görünmekte ol elki özel mekanlarda örneğin evlerdeki kt-sa öümlerde tarıçaya taınmak amacıya klanıan nesneer el-ki de çok varsıl olmayan kişirin snları idi.

dak sns oarak kllanıan nesneer de iinmektedir Tanrıça-nın en sık rastlanan atriüsü olan aıcı kŞ konda yaygın ir se-çenekti Gordion kazıarında asit terrakotta etilerden özene iş-lenmiş taş ve metal arçalara kadar irtakım alıcı kş heykelcikleriele geçmiştir. 8 mermerinden yaımış ir şainin üzerinde adaktüründe ir yazıt lnr.8 ynı şekilde Boğazköyde daa erkentarihli Hitit tınağının yanında açığa çıkarılan küçük Demir Çağı ta-ınağında da kşlardan oşan çeşitli adak eykecikeri vardı8

Orta nadol daki aşıca Phg merkezlerinde ele geçen irili klı çok sayıda emin na Tanrıçaya verilen önemi gösterdiği kşk-

sz ise de nrıçanın dinsel töreeri hakkındaki kanıtların sınırlı o-ması şaşırtıcıdır. Tam oarak Matara ne tür ir kal alan ayrıdığıelirsizdir. Herangi ir Phyg

erleşmesi de

tanrıçanını aı

oa-rak

sa

ta

aieceimiz içir

a

ı

o

r84 Boğazköy deki açık havataınağı tanrıçanın kent sınırları içinde de aınakları odğ ize-nimini yandırsa ve Boğazköy deki Tnç Çağı taakalarında drm



res 16 ömrektek Phg sağı M.Ö. 6 yüzy l . ooğraaya yazar

öyle olsa da Phyg kent

a ı da

i tanak ya da kusal alana dai kanı yoktu Oa nadoudak en y anınan Phg yeeşesi olan Godionda içkalenin ç ve dışı dahil kentin he kesiindeili uk klt eşyalanın uunuş oas ktn he kauya açktaınaklada he ev taınakaında uyguandğn dşnd.

Ta ıa ken dıı daki

kutsalelei e

a o kanıt vadı Yu-kaıda eliildiği gi kaa ve Godion kökenli gl kaata-la ken dış otalada iincis ea antlanın kincis de angaios Iağnn yakınında ulunuştu Diğe kutsal yele ise kısal alanlada, kenteden eeyce uakta ye aaktadı Bunadan -i Godionun yaklaşık 20 k kueynde ulunan gnn Döek kö yakınanda angaios Iağının ukaısındak sa kaya-kada olu ikaç edven sunak ile doğal kayaya oyuluş stel-eden ouşu (es 6) . Esk Phg yatlı uun d i aa

itişik yksek akalklı i edven sunaktan oluşan ve Boğaköy nyakaşk 30 k kuendeki Kaehisada ye alan aşka önek, u-gn çok yıanış duudadı ( es 8 . adece ayakla kal-ış olan i nsan g kaatasına at ile oada anıça kaa-asının duuş olaeceğ ilenini uyandıı. Phygianın Pessi-nus yeleşesi yakınında doğal ganitin içine ki yannda nişle u



DO RÇ YGK IÇ Ü 95

es 17 lehsk Phg pınğının ukn gönş. MÖ 7-6 yylFooğynJohn Wgone

lunan aynı tde i ediven sunak oyuluşu ve yakndaki kaya-nın içi oyuu çukuaşlaak olasııkla sıvı adağı sunak için kul-lanış i çift yaak yaıışt87 nkaa ile Godion aasında yeaan i ına oan Fahaad Çeşedeki çie idolle de kent dşında-ki i kusal alanın işaeti olailie.88

na Tanıça tanın oa Phygia dışna yayldığını kanılayan a- ugula va Phygiann ekeden en uak kesieinde elegeçen ve oasılıkla tanıçayı tesil eden saydaki şeatik heykel-aşlk yaıt unun i göseesidi Ota nadounun kueyindeki(antik Pahlagonia) Daday da ulunan i selde, ayakta duan aş-lıkı ve öt i kadn etilenişi adnın sağ eli göğseininaasnda duaktad, so kolu ise elinin eine kıvılıştı. 9 ay-sei yakınındaki Beydeğiende ele geçen i kaatada, koan sıkıca göğsne kavuştuuş olaak ayakta duan g sanki sağ

elinde i iğ tutaktadı90 Mua (iikia'da anikClaudioolis)

ulunan i stede ise, so elini göğsne kvş olan gn sağ einde i iğ vadı Bu stein st yeyinde uanş yatan i asan gö-l. 91 Önekein hesinde g çıkıntı i kenaa çevilen eineine yksek kaata olaak oyuluş ise de doğusunu öyleekgeekise u iai i çeçeve değidi ayıca glein kı i



9f AN TNIU<NI N :N L>

rs. 18. lehsrkPhg suğ ı ykıgör. MÖ 76yüy . ooğrfy, ohWgoer

ati aşas, kilikleini elisileştiekedi. Bununla ilike,u kada geniş i alana yaylan i kl, yontu etilein klı tileinden anlaşldığı gii yeeldeğişilee uğaş olaili ança-nn klnn Kilikiada da ilindiği sonadan Döek ve Kalehi-sadakilee eneyen kaya sunaklaından anlaşılş92

Ota Phygiadaki ulgulala ilgili u inceleeyi sonuca ağlaa-dan önce konoloji konusunda aı youla geekiyo. Aıladanikaç anesi akeolojik çeve koşullaından aihlendiileili. Bo-ğaköy deki iki aınak konoloik açdan elli nokala aeteke-di. Daha eski i Hiti aınağnn ulunduğu yee kuuluş olan

Phyg taınağı M.Ö 8. yyıl otalaında kullanlıyodu93 anıça-y aiyetindeki iki genç ekekle ilike göseen Boğaköy heykelguu MÖ 6. yyl sonundan daha geç taihli olaa Kaan kişiu guu 6 yyl olana aihleişti94 Mea lsleinin al-ında uunuş olan Godion cisileinin, C ls nn altndan çıkan kçk kaata ile E lsnn alından çıkan ido



AAOA AA AA, HRYGK AN TNRIÇ üTÜ 97

ün, bu tümülüslerin dikliş taihi olan 6. yüzyıl ortasınan önce yapılmış olmaları gerektiğinden, konolojik alt sınırları oldukça kesindir 95 Bir başka kronolojik gösterge de Gordion 'da bulunan kült ka

bartmalarında kullanılan taş olabilir; çünkü bu önce Orta PhrygiaTabakası'nda kullanılan bir taş tipidir dolaysıyla Gordion eserleribüyük olasılıkla kentin MÖ yakaşık 7'deki yklışının ardından yeniden inşa edildiği tarihten daha eski olamaz.96 kara bölgesindebulunan anıtların arkeoloik koşulları net olmamaka birlikte biçemaçısından belli yorumlar yapıabilir Etlik kabartması Geç Hitit heykeltıraşlığıyla çok yakın benzerlikler gösteriyor. Bahçelievler kabartması ise anlaşıldığı kadarıyla içlerinden bazıarı Geç Hitit heykeltıraş

lık stilinin sulaşmış evresinden kuvvetle etkiendiği görülen bir dizi kabartmalı ortostattan biriydi. Bunlar, Phygia'dai Geç Hitit etkisinin en son dönemi olan M.Ö. 7 yüzyıldan daha sonraya değil belki de daha önceye tarihlendirilmelidir9 Tanrıçanın Phryg heyke sanatındaki betimlenme geleneği M.Ö. 8 yüzyıl sonları ya da 7. yüzyılbaşlarında Geç Hitit etkisi altında biçimenmiş gibi görünüyor. Bu gelenek 6. yüzyılda, beki daha sonra da sürdü

Gordion M.Ö 9 yüzyılda çoktan önemli bir Phryg merkezi hainegelmiş oduğu için, orta Phrygiadaki heyketıraşlık anıtları için önerilen bu tarihlerin geç oması hayet verici9 8. yüzyı Gordion tümülüsleriyle çağdaş olan kara mezar tümülüslerinden elde edilen zengin buuntulara baklırsa 8 yüzyda kara da önemli bir yerleşmeydi. Tanrıçanın M.Ö 7 yüzyıl öncesine ait anıtsa beimleri bulunmamakla birlikte Gordion'daki yerleşmenin yıkılışının hemen öncesindeki tabakalarda her tür heykeltıraşlık anının ender olduğunu belirmek gerek

Bo zkö

de 8.l

ai bir kırt ın ının

var olması ve alıcı kuşun bu t ın kt önemli bir sime

ı

lu l tosund t nrıç daha eski tarihlerde e t dn

dürmektedir, tk bir t ın k yapısı türüde özebir kült merkeznin olm şı tanrıça kültünün varlığını tanımayı zorlaştırabiir.

anıtlar geleneksel kült simgeleri ve kült malzemelerinindeki aşa

malı bir gelişime işaret etmekte gibidir. 3 Bölümde, Phgerin naTanrıçaları için, aıcı kuş ve tanrıçayı kual kapı eşiğinde göstermekdahi eski adou halklarından miras aldıkları birçok simgey kullandıklarını ve bunarı kendierine özgü dinsel ide biçimeri hainde gelişirdiklerini beirttim. nadoluya ait bu tür eski simgeeri kullanmaya devam etmeleri Erken Demir Çağında apaı bir adou



98 NA TANRlANN N

lkı olarak varlk gösteren Phryglerin, en erken dönemlerinde Ananrıçay dins geenekerinin ir arçası haline getirdiklerini d-ndrmektdi Buna karşın Phryg uygarlığının M.Ö 8 ve 7 z-

yllardaki alak dönemine dek, tanrça heykel sanatında anıtsa irid kazanmamş olailir Macheld Mellinkin cesur hiotezinin izin-d aaa Phrygia kralı Midas ie MÖ 8. yzyl sonundaki Geç Hititkdarlar arasındaki ilişki Phgialılar Geç Hitt heykeltıraşıkntlarındaki saray ikonograsiyle karşlaştrı, onlar kendi tanrıça-r için de ikonograk ir içim geiştirmeye mi yöneltt, diye merakdiyor insan .99 Matar'a adanan etimsiz ya da kısmen eimli Phrygantlar ie kaya sunakar eki de Phrygialı Ana Tanrıçaya seslen

menin esk içimleridir ve asla tnyle yok omayan k ikonograk antların yaımında ayları olmuştur.

Tanrıçanın ikonogrosi ir ke ouşturulunca, tutucu davranlmışgii görnyor. Onun etimernde gözlenen değişikiklerin önem-siz oması, irkaç yzyılda kltte ek az değişim oduğuna işaret eder.Orta Anadoludaki kanıtlar seyrek olmaka irlikte, Ana Tanrıçanındaha sonraki klt imgelerindeki geişmeler Phrygia içinden değil, a-

tdaki Yunand asa

kurulan iişkidenka akla mış

görnyor.Bunar en iyi şekilde atı Phrygiadaki arkeoloik anıtların gözden ge-çirimesinden sonra değerlendiriecek.

�vArkeoloji Kanıtlar: Batı Phyga

Batı Phrygia'da ele geçen klt mazemesinin orta Phrygiada e ge-çen mazemeyle çok za ortak noktası ulunmakla irlikte, dikkatçeken azı rklııklar vardır Bu önemi rklılkardan ir tanesi inceemeye ever li olan mazemenin trdr. Orta Phgiadak arke-oloik kanıtlar, öncelikle tanrçanın etimlerinden ve kazı sırasındaPhryg merkezlerinin içinde ya da civarında gn ışığına çıkartlan di-ğer klt nesnelerinden oluşur Batı Phrygia'da ise, Midas Kentinde-ki önemli Phryg merkezinden aşka, dikkatle kazılmş irkaç yer da-ha vardır ı Öte yandan, arazinin doğal kireç taşı ve t kayaarıyaöne çıkan karakteri doğa kaya yzeylerine anıtsal klt kaartmalar

olmasına olanak salş Bu kaartmalar Midas Kenti gii ir kentyerleşmesiye ağmş olaiirdi, ama irçoğu kentsel alanlarınzağına yerleştii olu, genellike çarcı ir dekor içinde krsamanzarayla tnşmişlerdir. Bu da, atı Phrygia anıtlarının ince-lenmesi açısından aşlaşna önemli ir sorun yaratmıştır, çnk uantlar her zaman va şartlarına açık olmuşlardr ve genellikle orta



ANADOU'DA ANA ARÇA PHRYG'DK AN TNRÇ Ü

Phrygiadaki enzerlerinden daha kötü durumdalardır onolojikilgi kıttır ya da hiç yoktur. Buna karşın urada tanrıçanın u ölge-ye özgü rklı ir ir imgesi ortaya çıkmışır.

Phryganın dağlık kesimlerinde yoğunlaşan anıtlar Porsuk ve akaa ırmaklarının denizden uzak kısımlarındaki dağlık arazide sı-nırları kaaca günümüzün Türk kentleri Eskşehir Ktaya ve Afyonla elirlenen çgen alanın içinde yer alırlar. Hepsi doğal kayayaolmuş olan öyle yirmi üç an saptanmıştır 0 Her anı ir yaının ön kısmı olduğu anlaşılan mimari ir cepheyi canlandıran ir kaarmadan oluşur Bu kaarmalar asi şemaik yapı krokileriyleirçok mimari ayrınısı olan özenle işlenmiş imgeler arasında değişir

ler. Kaya cepheleri grup olarak irkaç ortak özelliğe sahiir. Derinliği azılarında çok azılarında az olmak üzere hepsinde kayaya girinti yapan ir niş vardır ve çoğunda u nişe çıkan kayaya asamaklar olmuştu. Anıtların azılarındaki niş kasası ve kirişleriyle ir-likte gerçek ir tahta yapıda ulunailecek tahta ir kapının taş ze-rindeki aklidi gii oyulmuşur. 02 Kaartma teesinde içe kıvrık ikioynuzlu ir akroterin ulunduğu ir eşik çaıyla alınlık da içerei-

lir ve u özellikler orta Phrygianın güncel yapılarında görülen ayın-tlara enzer 03 Kapı/niş genellikle kayaya olmuş geomerik e-zemelerle çevrilidir ve u ezemelerin azıları hayli girifttir 0 Btün kaya cephelerinin orta Phrygiada ulunanlarla aynı temel görnümü arzeesi (özellikle Bahçelievler den çıkan anıtın imri ce-hesini dikkate alın) ir yapını ön cephesinin taklit edildiği oymacephenin u anıtarın temel ikonograsinin ir parçası olduğunudüşündrür

Bu anıtlardan on altı tanesinde niş oştu ama geri kalan yedi a-nesinde kapı"da duan tanrıça gürü hl gölür . 0 Üç tanesin-deki gür o kadar yıranmışır ki ugün yalnızca orada ir zaman-lar ir gür ulunduğunu elirleyeiliyorz. 06 Buna karşın diğerdör tanesindeki tanrıça gürü anrıçanın genel görünşünün oraPhrygia kaartmalarında uunan etimlerle aynı ipte olduğunu sap-amaya yetecek kadar iy dumdadır Ayakta duran yüksek aşlıklı

ve uzun eliseli ir kadın.Tanrıçanın atı Phgiaya ait etimlerinden azıları onları ortaPhrygiadak etimlerinden ayıran özelliklere sahitir Bunlardan enrklı olanı lankaya adıyla nınan anıttır Tek aşına duan sivriir kayaya olan u anıt verimli ir vadinin girişinde göze çarpar(res ) 07 Kaya yüzeyinde karıda anlatılan standart modeli izle



N ANRNIN i N E

e 9 Alanaya genel görünü MÖ. 6 yüzyl ı. Ftğrayan, yazar



AAUA AA ARA AAK NA ANA 0

es. 20 Aslnkya n n çndek kamM.Ö 6. yüyıl aı Fğayn y.

es. 2 1 Aslnkya yan ak kaamM.Ö 6 yüyı Fooğayn ohnWagne

es 22 Büyü paya. M 7 yüy Fotoğaya o Wagoer



/ // Z

kl rlk daa engn eki iar ir kaara vardır a-ara yinn, ir yapının cepesni andıran öl geoerkrl kalıdır. Bu ssl duvarın orasında genş r kapı, s

kısıda se eeinde oynuu r akroern ulunduğu eşik çaını çgn kısı eeniş çgen aınığın çnde aniek yerşirş k sfenks nsan aşı, kanaı asanısı yaraıkar görrBu yaraıkarın leycye dönkr Nşn, yan kapının çnd,arka andak kayaya ksek kaara oarak oyuluş anrıça grvardır (res. 2) Didik ayaka duan anrçann ksek r aşık vkolarıya edeninn aaını ören uun r ese gydğ edraa gr şu anda çok ırpalanış duruda oduğu çin gysnin ay-

rınıarı ne değldranrıçaya eşlik eden aslanlar, u kaaraya çarpıcıık kaarlar

anrıçanın ki yanında, kaları anrıçanın aşlığıya ayn sevyedeoan k r aslan vardır. ka ayakları ernde dkilen asanların erir, ön ayağını anrıçanın aşı ene koymuşur. anrıçanın ein-de ise arka ayaklarından uarak eğne doğru aş aşağı sarkıığıir aslan yavrusu vardır. yrıca yapının er ki yanında daa doğ

rusu, kaya anıının ki yanında arka ayakları ernde duran ve ka-ları alınığın epesine erişen k asan daa uunu (res 2 ) Br aşka grl anı oan Byk apıkaya'da da ayrını r a-

ri cepe örneği sergilenşir (es 22) Bu cepede svr r çaı vealınık görlez; unun yerine, kapının ernde anıın enni aşansona kaeden ve cepedek geoerk oer se ve ala k ö-le ayıran dz r leno vardır Bu kaarada eilenen apı"nınal öl gri aç ve kae oeryle kaplıyken, s ölde, ka-pı lenosunun a erinde ir dsk ulunur; unun yan araarın-da da dama deseni çiinde geoerik oer yer alakadır 08epedek ey eksik olduğu için kayanın ankçağdaki yksekğinisöylemek zo. Ok nişin içnde anıça gr dumakadı. Figrnki yanındaki küçk kaideerin yer alası, ıpkı slankaya anıçası g-, u anıçanın yanında da ona eşlk eden grle oldunu eir-ir. Byk olasılıkla anrıçanın yanındaki gleri uurak içn ku

lanılış olan unç keneee ai izler dışında kaideler şidi oşu.09Diğe iki anıa, Kçk Kapıkaya 0 ve Kumca Boğaz Kapıkayada(res 23) mima cepede geoek ezeme yoku ama svri ça-ı ile orasında desek vardır pk r erdiven sunaka oduğu g-i u ik anıa da kaya cepelene asaaklala ulaşılır Bu cepe-ein ksnde de anrıçayı sandar giysisiyle göseren ve şid çok



O R \ ü

�. uı ıy. MÖ . 7.-. yyıl ry Wı

yıanmış dunda lan i kaata heykeln duduğu niş va

dı . He iksnd de anıça gü tek aşıadı ve na eşlk eden güle için alan aklmamışı. Küçk akaya anında ança sağelin göğsüne kymuştu, ama anılaın kis de anıçanın elinde a-iü tuu utmadğın satayaleceğmiz i duumda değildi

Geiye kalan n alı mimai cehenin nşle çinde mekezi i g yktu Bu ş cehelein anıçann kaama heyklni içeena cehelee çk enzemesi, unlaın da i heykel, tahminen an-ıçanın aşınailen i imgesi knulmak üzee tasalandığını dşn-düü.11 Mdas Kenindeki Midas ıtı denilen ana cehe öneğin-de, nişin tavanında ulunan ve öyle i heykeli dsteklemek için açl-mış lalecek valaın 13 yan sıa nişin içine Ma ta adının yazl-mış lması da u vasaym güçlendimektedi. 11 Bu nişlee yeleşt-ilen heykel i ilinmemekle ilikte, anıçann ceheleden ayrıyntulmuş heykelleine enzedikleini vasaymak akla yakın geliy

Klt heykeli ulunmamasına kaşın, ş cehelein hem ölçü, hem

de ayrıntı açısından ç kez heykeli ceheleden üstün lduğu gö-ülü En önemli cehe, Midas Kentindek Midas ıtı, özellikle ge-metik ezeme akımndan zengindi (es 24 . Cehenin ana ö-lümüne yani yaı"nn ön kısmıa çevreleinde meand mtei-nin zikzak yatığı haç ve kaeleden luşan i mtif etafında gelişen gösteişi i ezeme lmuştu Yaının saçak knişi ile yan



4 M A M MÖ 7 yyl ooyoh Wo

estelerii yai yap abartas çerçevesi erie brare etraa ört balava oife oa arals bir beeeori eriei alta ve eyilli orle sia ere isebaava oiferi si blr. Mias At gösterl beeee-rie beer öreler Mias Ketie ğer oya cephelere Btei A (res. 5 le Hyaithos t a (res 6 terarlatr Bar yaai Areastis A t a (res. ve se top-ra ala oa Malta A t (res 8 9 ile aha ç aa aha

ssl ola Baheyi t (res 3) ah Phrygia ağ esile-rii iğer bölgeleriei cephelere e blr. 1 1 6 B eoratiotifere orta Phryga'ai Bahçeievler abartasa bla ba-sit ear oif al ço giri ve ara geoetri ieereyöeliitir Sabit bir l eyeli olaya cepheleri e Phgialte ayn erecee öe tağ açtr



O l< YGDK Ç Ü 10

rs . m A , M M Ö 76 yyıl otory Wger

Bo cepheei blla oala bi hayl Baasal aalaa çoğlla çma e\a geçme yelee bl- Bala a öeği Aslaaya, bi va ya a ova ea-

a beçi gibi öbet bele Mala At veimli Köh vaisii giiie Baheyi t ise öemli b yo apsaya b vayeepee baa bi ayaya olm Mas Ket blt ala-a ç öe va: Mias t Bitmemi At ve yait-hos At. Ayra ayala taaaa oyla ve aopoisi oğa sla olta aha ç ephele e blmat 7



) NA TANIW:A'NN lzN

res. 6 Hykthos ıt ı Ms Ket. MÖ. 76 yzyl otoğfy, ohW?oer.

Kült nlenek tança kabatmala na bkaç ane e aak-ta an bağmz kan hekelnn Ana Tança eml eebleeğ blnmekte 8 Ma Ken ne ele geçen k nekte hekelle-

n alnz al blümle kalm lp aaka an zn elbel b kann gvenn alt paça gülü ancak baa tançann mekez Phga'ak betmlene been anan ağn güğümüztüe at b z kt B paçalaan bnn altna ank hekeln tüüne ta b çeçevee ttmak çn aplm b geçme a- . 9



AADUDA AA ANÇA, R R ü 7

s 27 zass . M.Ö. 7-6 zyl. aya Jh Wag.

Maar kt Bat Phrygadak dğr atar arasda arr çrçs oaya sad Esk Phryg ddk r yazt srg-y dz r yzy oarak şkdrş taş phr ardr. Bthy-

a da a Matar Kya ad gç z Phryg yaz tAts/Atas adadğ yazt oa adaa yazar y dz phrzrddr0 Bar Phryg yrşrd py zakta oakş çaz ka gçz ögr yrştrşrdr Ayra ortaPhgadak şatk dor g dkdörtg rar zrd -arak kaar a şatk aş hykr ardr . 1 Barda a



II İD

8 Mata Anı ı ana kaaa. MÖ. 6 zyı Faayan,Jhn Wagne.

e 29. Maa ıt anıın aaında MÖ. 7-6 yüyı Fayann Wagne



DOJD ( 1 tY! ; IA' >AK NA TANHA <

re 30 Bahey Anı, ana kaarma MÖ 7-6 yüzyı FraayanhnWagn.

e. 3 1 Bahey Anı ı kaamanın akaıdak çk M.Ö 7 -6 yüy.Faayanhm Wagne



NA ANRICANıN ltNDE

2 İü meien n Mi Kent MÖ 7.6. y Fyn J

Wgne

lar tek bana, birokar ie merdiven unaklara yerler lm la-rak bulunmuur. Çoğu tek grlerdir ama Mida Kentinde yan yana duran emak heykel ierinden oluan örnekler de vardr Bn-lar aranda, Ek Phyg dilinde bir ya kanm bir merdven unağn erine yerlerilmi olan it de bulunmaktadr.122 Ciiyeleri

belirlmediği iin bunlarn tnrann ikli bemleri, nra ile ba-ka biri ya da tanrann hmetindeki ik kii olup olmadğn bilmemie olanak yoktur

Merdiven unaar en k ratlanan klt antlar arandadr . 23 Bun-lar doğal kayaya oyulmu d bir alana kan baamaklardan olur-lar Biroklarnn tepende varlak br el balarnda emak idoller ik örnekte ie bir yap aklidi eklinde olmu bir cephe vardr .Çoğunlukla daha byk oyma cephelerin yaknnda bulunurlar. İ

levleri hayvan kuban etmek in kullanlan bir Yunan unağyla a-mamen ayn olmayabilir 124 ama tanral varlkla yaknlamak ve onaelenmek in kullanlm platormlar olduklr anlr. Balar Mi-da Kenti'nde platonun einde ikal urlar iinde bulunmular-dr (re 32). onun kueyinde Köhn Vadii nde yer alan bykantlarn evreindeki araide böyl ek ok unak vardr. Bunlarn



ANADODA ANA ANIA YG N NI KüLTÜ 1 1

. 33. ıkbrtm kk ky.

MÖ. 7.-6. yzyı.tğy

h Wge.

çoğ geelile yse yeee esel yeeelee ağa yeetiililei Mias eti içie saa al a alyo

iğe tsa a a oya aya cepheeie aa aasaiie oy ça içei 2 Ba eilita Maa es 29)

e Baheyi teie es 1 gii öee iei a cephele-i e F tai es 33 ç cephelei aalaa lla . 12 B çla y osla sla içi epo oaaal s aça eii yai oya cephei aa-sa e aça sal ağ içie yeletiilee eli açayaaha ya i yee saaas aaçat 2 S içi llal- oailece i aa ye Mias A t sola la aç

i ala. Baai oğal aya leiili e ya yaa ö saiesi oy12 B oya cephee aasa eie asaa-ya i öe oğ içi ie elisii

Bat Phygiaai a ta aeooi eile sağaya i otala ağat oğ ee göğe ooi osacii sola a. a e yele aa öei M.Ö. 7. y



AN TNıuc:'N N lz N DE

yılan 4 yüyıla uzanan Midas Kenti dir. 29 Midas Kenndei anayrlşim alanının dışında yer alan kaya cepelerinin bu yerleşmeyleilili olması erekmediği ibi Midas ıtı için M.Ö. 8. üzyıl ibi er-

en bir tari önerilmiştr . 130 Pianın dağlık bölelerindei diğerantlar için önerilen tariler de MÖ. 8 üzyıl ile MÖ 6 yüyıl sonuarasındadı.31 Bununla birlkte enellikle bu anıtların tarilerininsaptanmasındaki kriterler özneJ 132 ve desteksi temellere dayalı ö-ründüğünden, bazı e yorumlar yapmak yerinde olur.

Midas Aıtı, Batı Priada anıtların em en etileyicisi em deveri sağlayan bir ortamla bağdaşan tek örneğidir. Bu üden, rono-loi tartışması için iyi bir başlanıç noktası oluşturuyor. Midas Anıtı

üzerindei ana yazıt, cepeyle aynı amanda olmuş ibi örünmek-te olup, başa bir kişi taraından Midasa adanmış bir yazıt olduğiçin bu yaıtın Pria kralı Midasın MÖ 7. yzıl başlarındai ölümünden sonra yazılmış olmas mümkündür.33 Eğer anıtlar ve yazıtMidas la çağdaş ise, bu durum Prialıların yaşayan bir krala taptığını österir, ama bir adolu toplumunda tanrıkralı olduğunudüşündürece bir bul yotur Aıtın sağ enarında, düşey olara

uzanan inci bir yaıt vardır. Bu yazıtta, MÖ. 6. yüzıla de P al-fbesinde örülmeyen bir a, Prce Z yani yo bulunur.34 kinci yaıt frlı bir elden çıkmış ve bitmiş sağ enarla eometrik beze-me alanı arasına yerleştrilmişr, anıtın sağ kenarında bunun arşılı-ğı olan alan boştur. Bu nedenle, yazıt, cepe tamamen olduktansonra elenmiş ibi örünüyor. Bu yazıtta 6. zyıla ait bir arfn bulunması, anıtın 6 yüzyıl ortalarında tamamlandığını österir. Böylece, i yazıt, anıt için MÖ 7 zıl başı ve 6 yüzyl ortaları arasında bir zaman çerçevesi çizer.

Bu ronolojik sınırları desteeyen bir başa ftör, Pyianın dağ-lık bölelerindei oyma aya cepeleri üzerinde sot bezeme kullanılmış olmasıdır Girit eometri mofer esden beri P sanatınn bir parçası omuştur, 3 ama bu mimari kabartmalarda sot ezem enin armaşıklığının artası, bu sanat biçiminin idere elişti-ğini österir. Büük Kapıaya ve Midas anıtarında, cepede des-

nin kapının üzerinde yatay çiziye i bölüme aıldığı yerde eoetri bir bezeme tpi bulunu Bu bezeme, Gordiondak MM Tümülüsünde bulunan aşap akma paravanların ya da servis masalarnıüzerindei ometri moti düzeniyle aynı olup, bu anıtların zaanaçısından tümülüsün tariine, MÖ 7 üzyıl başlarına yakın olmasıeretiğini österebilir 37



NDOD N TNI Pı ıKYGI' D AN TNK , üı:ü 1 1 3

Midas Anıtı Arastis Anıtı v aşka irkaç anıt dahil çatılı v akrtrli yk chlrdn aılarının rind rkı ir gomtrik -m ii kullanılmıştır Buradak gomtrik m mimarid kulla-

nılan trrakotta lvhaların şa uyarlanmış içimin niyor çnkmotlr Anadolunun mimai trrakottalarında motirin nrdy-s aynısıdır 38 Bir karnin içind dört aklava motndn damalıdsnlrdn v aava diilrindn oluşan u mln hsi Gordion ards v diğr Anadolu kntlnd l gçn trrakotta lvha-lar rind mvcuttur139 Mimarid trrakota kullanımı Orta Ana-dolu da M.Ö 6 yyılın aşlarında oraya çıktı 40 Midas Anıtı rin-d gomtrik m u r rrakoa tasarımların aşlangıç aşa-

masını tmsil dr gii görnyor. Ayrıca Bitmmiş Bahşyiş, Aras-tis v Hyaknthos anıtlarında da mimary ağlı trrakotta lvhalardaulunan daha ayrıntılı mlri canlandıran ssl motir vardır. 141

Üçnc ir gomrik m tii Aslankaya Anıtı nın chsin-dki mdir Burada da yaların ön duvarlarına doğrudan yrlştiriln trrakota lvhalar koya dilmiş olailir. Karadni sahili-n yakın Akalan uluntu yrind una nr trrakotta lvhalar in

situ olarak ulunmuş v M.Ö 6. yyıla arihlndirilmiştir. 4 Bu du-mda hm girit m örnklri hm d mimad kullanılan tr-rakotta lvhaların chlr rnd koya dilişi dağlık ölglrd-k oyma kaya chlrinin M.Ö. 7 v 6. yyıllara yayılan kronoloikir sınır dahilind yaıldığına işart dr.

Chlrin yici motilrindki yaancı tkilr u kronoloiksınırı doğrulamaktadır. Arastis Anıtı il Bitmmiş ıt ta ulunanir rot tii öyl ir öllik göstrir. 143 Bu chlrdn hr ikisin-d d alınlıkta iki akrotrd ir rot vardır. Bu da Gç Hit tkisi-nin dvam tiğini yansıtailck ir öğ çnk Phryg rotlri GçHiti kaartmalarında ulunan rotlr nrlr 144 Bu durumdaMÖ. 7 yyıl içind ir arih akla gliyor. Aslankaya ıtı is, iradaha gç tarihli olailir Bu anıtn önndk gomtrik m ii,diğr irçok chd ulunan tn çok daha asit ir tasarım olumandr moti çşitlmsindn öt ir şy dğildir Alınlıktak snks-

lrin i d daha gç ir tarihi akla grir çnk Aslankaya snks-lrinin Gç Hitit snkslriyl k la ortak noktası yoktur; 145 unakarşın , çoğunlukla kanatları kalkık v aşları ilyciy dönk olan 6.yyıl Yunan snkslrini hatırlaırlar. 146

H irlikt l alındığında u ktörlrin uyandırdığı ilnim Byk Kaıkaya v Midas anıtlarının n sk kaya chlri arasında ol



NA ANr,AN N z N I >

ğ v MÖ 7. yn bş ie orts rsn trieniriebiğiir Bu ntr cepe beeme trn ort Pryginn göbeğinenPryginn ğk bögeene tşmş obiirer Cepe srmnn

günce bir Pg ypsn kopy etmek üere Gorion ve Ankr gi-bi bşc Pryg merkeerine geişriiğini tnrç betminin eyn şekie tnrçnn ort Prygiki beimerinen nğnvrsybiri Bu tür mimri cepeeri bögenin ğk kesimine ourt-m merk bu trk küt esererinin popüereşmesine ve ygn-şmsn neen ou s cepeerin ypm 6 yüyn ikinci yrsn Prygirn önce Lyi sonr Pers egemeniğine girmesi neeniye bu tür cepeerin ypm için gereken kynkrn kst

nğ öneme ek sürmüş ock Cepeerin kü merkeeri ork kunm ie kuşkusu uun bir süre bek MS . yüy gibi geç bir trie ek sürmüş çünkü o rie ek Mis Kenti'ne AnTnrçy nmş sunkr yereştirimiştir 4

Bt Pgi'k küt nr sece mimrinin kopy eimesi vegeometrik beemenin kunms çsnn eği em kense (Mi-s Ken ) em ken ş çevreere buunmr çsnn ort

Prygiki nr benerer B Prygi nrnn birçoğu snr bögeerine yereşirimişir Mis t Mis Keni nek içk-e tkviye een oğ kynn üerine omuş oup Boğköy n-tnn bir kent kps ynn yereştiriişini nmstr Asnky Mş ve Bşeyş nr Pryg yereşmeerinin buunuğu vierin gi-rişine buunmuşrr Diğer ntr Dömrek ve KeisrkiOrt Anou nr beneri kent şn kuş uçm kn geç-me yerereir Pryginn ğk bögeerine ve ss yerere - birçok nt buunms rinin bu tür ky cepeeri için çok ygun omsn kynknyor obiir 1

Or Prygi ntry bir bşk benerik mer ormry oniişkiir Kyr mer o geeneği bt Pryginn ğk bö-geerine yygn Bu Pg merrnn brn mimri bi-çimer kopy eimiş kimisi yi öeni kbrmr süsenmiştir 19An tş enien kbrm mer önemi bir örnekr (res 4) 1

Bur rk ykr üerine ikmiş pençeerini ise Asnky cepesineki snr çok beneyen bir tr mer osnn kpsüerine koymuş ik sn gösterimişr Bu ür ky cepeerinin mi-mri mer or ork kunms Pgi Tnrç küü-nün Pryginn bu bögesine e bir merk ortmy iişkii o-bieceğini seirir 1 5 1



NA TANRlA'Nı N z NDE

amanlada Oa Anadol'nn günnd oaa ıkaılan şl Phg l anaı üünl a Tanıa külü hakkında önml -n blgl alamışı Bgünkü Elmalı akınındak Baandı da 196

ılında kazılan b gp ümülün kazanla, göbkl kl k-ml dahl kaakk Phg madn anaına a bok önk l-d dlmş5 B mzaladan bnd, dş gl Godon Bahll kabamalaındak a Tanıaa on dc bn-zn, ldşndn apılmış, aaka dan b kadın hklc bln-mş ( 35 5 Elmalı hklc b polo, an ükk başlık akmış, zn koll, bldn kml zn k b lb gmş olan ol-gn b kadını gökd. Poloan ıkaak güün ıına dökü-

ln öünün alk k c ön do klmş kmn ü kımına ıkışıılmış. dın güü a ll, anında dan bnz bkoüm gmş ola küük b ızn ol ln ıkıca makdı ol om-znn üznd küük b olan adı Çıplak olan b küük o-lan kadının omzna a bn gb omş poloa nmş

B paanın l aıından Epo'k m Tapınaı'nda blnan ldş hklckl, özllkl Mgabzo54 dnln gü ok

bnzm, MÖ . üzıl on a da 6 üzıl başı gb b h aklag. Elmalı hklcnn başlıı g üz halaı Godon 'dablnan ldş b kadın hklcln55 d ok bnz b paa-nın da Phg ş oldn gö Anı mzada l gn d şala aaında blnan bla'la phal'l nc şlnmş mal kmln kn dönm a Godon ümülülnd l gn mal-zm ok bnzm d b kanıı gülndmkd.56

B hklck lgl başlıca mak kon, k ocn alııdı hklck b aıdan Aa Tanıa hkll aaında k olma özlln ahp k küük ock b anndn olşan gbn, Lol ocklaı m Apollon'n annn Phg onncanlandımaı mümkündü ünkü Lo külü Lka 'da gnş apaanınıod. 5 7 Bnnla blk, b paanın Ana Tanıa'nın bann olaak an, anıanın ocklaıla blk bmlnd pkaz önkn b olma olaılıı daha ükk gönüo. B paanın

Phga'a özgü olan aık blnmn b an m oka gnlolaak annlk kaamını mı ma blzd. Yn kşdln bpaa Ana Tanıanın hnüz blmdmz ka önü blndngön b şa kşkz.

Tümülü Phgadak Maa külü aıından büük önm aşıanbaşka b paa da blnmş Bldn kml zn b lb g



ı ı x \N TAN w : 'N N l N 1 > 1

ıTs. 35 Fildş tança lykl, Ba MÖ8-7 yü ola alya üze' n zyl(Aaya z Kaloğu [ara 1988] , ·2, v I Özgn ö)

�6 Gümş ahp Iyc ay Ö 8-7. zyl na aya Mzızyl alya z al Aaa1988] , 4 1 , E. v I. Öze ö)



OU'D RÇ PRYA'A N A ANRI A üLÜ 1 1

a i oku, aa gr elie arar gör olakla birlikte alıc kua beee bir e arır 4 u parçaları hepi Phrg klralaı ııa Aaoluu bat kıııaki Yua ketlerie bulu-

a otura tarıça betilerile çağa gibi gökekteir Yua ti-pi otura arıça öellikle Yualılarla Phrgleri birbirie akbölgelere aaığı alala Kuebatı aoluaki YuaPhrgilikii olula aılı olabilir. I5 Yualılara e akı ola Phg bulutu erlere e gçl Yua ekii görlr (öreği Takaköebulua hekelcik) Gorio e Koa a bulua parçalar gibi a-ha oğuaki buluu erlerie ele geçe apıtlara ie bu eki o ka-ar açık görle. Phgialılar Yua ikoograii ala İke

er i Aaolu eerlerie ora hılaa eğiim recii birparçaıı . M.Ö. 3. ıl oa Phrg klt eaları çoğu Yu-a ra belei ek aolu frlar laır

Pg dk Tıç Kültü: Özt zHep birlikte ele alıa kalar, Phrgialı Aa Tarçaı calı bir

porteii ortaa çıkaror Ekileci kot ur biçii e mima

ri bir çerçee içie oturtulaı ou öeli bir kl gr oluğu, ikoograk olarak betilee tek tarıal arlk olmaı aPhrgia ak e öemli klt fgr oluğuu göerior A Maarai Aa ii. ağlaraki egeeliğii belire K& ahil olakere oa ıtlarla a eleilioru Tarça ou aılara ilk keM.Ö 7. ıl balarıa ortaa çıkı olup oula ilgili klt imeleri M.Ö. 8 ıl boca kullalıtr Helleitik öee kaar

Prg biçiile, atikçağı geç öelerie kaar a Hellelemigörle apı göree ea eiir Aa Tarıçaı Pgklte bk öe taıığı açıkır

Phgiaı t bölgelerieki klt aıtlar keilei bir öelğ bular aece Phrgiaa ög olaır aha eki Aaolu klrlerii ekii kukuu arır. Phgial a Tarça görel biçii Geç Hii hekel geleeğe çok e borçluur e acı kula alaahil olak ere tarıçaı atriblerie bala Tuç Çağ a

oluuu iel igeleriir. ı erlereki oğal kaalar erieiari cepheler oa geleeğie e ek aolu eki arır;bu uru ağları aaçlrıaki Urartu kapı kabartalarıı hatr-latır. cak tarıçaı aıa, biçiie e klt aıta oluaöel birleii Phg kl bir parçaı olu görlr u bir-lei, iel aşaı te Phglere ög bir klığı ife eer



NA ANIANIN İZiNDE

rygialları a Tarıaaı hakkıdaki aıklamalarıı alaı-lilside tarıaı atrbüri o kilği aısıda ii ip-larıı verir. İki kabı atibüsü yaygı omasıa karı b d a

irtii oladır ük b Aadolu'ya ögü küt sahlrid görü-l ski bir gelektir 67 İk kabı tarıaı tapalarıda aaağısıvı sularıı simgeyrk o tarısallığıı oaylatır ama ohrhagi bir ayırı yöü iart tm Tarıaı hava atribri ise tam trsi kisl v müstesadır Tarıa elide ya da ya-ı baıda iti hayvaar alıı klar asaar ve tastik yaratık-lar bur arı her birisi bir it rtıc h ndır

Yırtıı hayva bağatısı olumsu değil taraı çl im jıntır

bir öelliktir Orta Phrygiada o e sık rastlaa hayva atribsüola

m

ya da ahi pratkt i yaraya yırtı bir hayvadır. a-k ya da tava avaya atmaa betimrid gördüğümü gibi 68 at-maa kedisi ii avlamaktadır ama isaar ii avamak ürde eğitlmi olabilir. 69 u atrib isalarla iikside taraya y-daı bir ilv kaadırmaktadır. Avlaa rkkleri betimediği birkabartmayı ier kük oğaköy steli d b imajı güldirir Ya

rarlı bir ama ii isaoğlu bil yırtıılamıtır Etlk kabartması tarıayı tastik bir yaraıkla birlikte göstrir ama itirtcı h -

ları p rç l rınd n

ola bir tıkı

Yaratığı poisyou ta-rıaı yaıda ve ola ayı büyükkte olmas bu örekte bir m-haı ya da kory bir gür oarak b yırtı hayvaa da yararlı biritelik kaadırmaktadır

E karıık hayva imgelri aslalı aıtlarda bualardır AsaPhgia' da her ama Matarı

nınd

har ım

!bir old Yaı Mtr'i imgelerid böydir olmamasa kar hm orta Phrgia'da alhisar'daki kaya sağ ile Etlik kabart-ması aslaıms karıık gürü hem batıda Aslakaya Atı kaydadeğer baı örklr bilimktdir Hm karmaık hem de e iyikorm aıt ola Asakaya Aıtı aslaları it yöl bir amaahimet ettiğii düüdürr: Oar tarıayı korr b kilde ougüüü vrgark ayı amada tarıa da olara hükmederk

h n dün sı üridki h kmiini simger. Yırı kar gibiasaar da tarıaı kdrt imajıı gledirirke o ins n

r rl österirler.

Tarıaı yaıa orta Phgia grubu iide bulumu ola birbaka atribs oğaköy tarıasıı ve Gordio C Tümüsüdeee gee gür (mhteml tttuğ varak isimdir. u isim



AAOA AA A HRYGDK A TRIÇ üÜ

beeket simesi na olabili ama hem ene ölmesi hem e neolnn belilenememesi b yom askıa bıakıyo

anıçaya ekek himetkala a eşlk eebilyo Boaköy

bna ona eşlik een iki müisyen en büyük iliyi toplamıştı ama kaıa belitilii ibi ayıa Goion kaynaklı iki ekek himetkaüü e vaı Bnlaın insan mı yatanı mı ol belisisee şematk övelei ve sakalsı yülei ençlik işae olabili Boaköylü ençlein elleineki müik aletlei Phyia malemesi içinetekti ama Goionl ençlein elleineki kaplala kaşılaştıılıına b çalıılaın ve müikleinin e anıçaya yapılan bi sn temsil ettii akla yakın eli Baı bilim aamlaı b ençlei

tanıçanın nanlı yolaşlaıyla öeşleştimeye kalkışmışlasa a 2bnl ı ıç ilişsi

_

n

n eski bi elenei olması h

mantı

Ü

kübt

ıl ı

U

ş

kaiie aee·� ç Hiit yel

s

b

bilinmektei3ıpkı ııı h nl ii

müik alelei e oml bi kaakten

östeesii çünklve füt Gekom

naklaa Kble kültüle b ııl n vahşi çılıtıı müiin

m k eili müiineii GekoRomen Kbelenin enik ale olan tetı n ki betimleine

öülme

anıça betimleininko el

tanıçanın kimliği

hakkınaaha la i

vemektei. B betimlein konm t nı nın

ençok kent

eleşmeleinin kenaına öellikle e Boaköy ve MiasKentine blnan kabatmala ibi b

eleşmelein

sanma valaı üein ki

i e beekeli v ilin

ken

lmş olan Asl nY Malaş nıtl i eleşilmiş topansınıl ıneleştiliini östei anıça betmlei ayıa s k

nakaının nın

(Goion Fahaa Çeşme)eanıtl ın (Bah

çelievle ve Etlik kabatmalaı) ya ek eleek k e

he

lei ve snakla (Pessins ömek Kaehisa ve biçokla ) bi �lık aaie blnan kent ışı

ın kl aeleşilmişt

Öel kontlaa ise aha küçük betimle blnmşt Kentsel bi mekein

otasına ye alan bi yapıya eklenmiş hiçbi anıt blnmamştanıça beimleinin neee seilenii sos ona kimein aptııya yakınan ililii Ken valaının üeine ya a yakınnaye alan tanıça betimlei esmi bi

ültün v

ığın

işaet ee çünkü bu tü anıtla kenti yönetenlen ıası olmaan yaplmş oama.Ayı şekile Mias Kentineki büyük kaya epheleinin ve Phyia



N N'NN NE

lrnd ulunan Aslankaya gii anıtların yapıı da k alkynaklar grktiriş olalıdır ki, u da Phryg topluundaki önl kişilrin hiaysind yapıldıklarını göstrir Kült anıtları rind

ki aı yaıtlar, u kşilrin kimlr olailcği konusunda ir pucvriştir. Tanrıçanın Midas Kntindki kaya cphsi , Ats arafından ir Phrygia kralının adına Midasa adanmıştır. Kndisi d kraliy ai ir ad olan Ats adı ir k yalın hald, ir k d halindolak r Çpni'd ulunan iki yaıta vcutur. Baa" adı daMdas Knt nn iki yaıtında yin yalın hald görnr Yunanlılar uadları Kyl klndki tanrılara ağlaış olsalar da, ski Phrygcinlrdki u adların anrı adı olması, öllikl ir

adak

E

ıı da

alı ald örSrlsa k ma tıklıou a

karşın,Phryga kraliyt ailsin ait adlar olaları hayli ükn görnyorBu hipo gör Phrygia kralları sadc adak yapaış, adları halind d göüktüğündn aynı amanda kndilrin d kült adak-ları yapılmıştır. Eğr öylys, tnrıçaya ait r anıtn ndn ir Phygakralına, Midas ya da Ats adandığını rak diliri. Acaa rPa kralı ölndn sonra anrısal onur u kaanıştı Midas

örnği için ok01raMidas adının tanrala alantılı olarak karşııa

ıkması < da laşılakt7hg

ınta ıÇ

ca

alıcı irrol oynaış v onunla irlikt onurlandırılış olailcği olasılığı 176anıtların

üykl d

v

rlşirilişi d sdii korcu-

k mssssininvarlıı ı dstklior.

Hata ir ana tanrıça olarakMatarın görvinin ir ölüünün P

dvltinin anası olarak hi-m vrmk olduğu şklind ir dşnc yürütüllir v kusal vli-lik içiind Phryg kralıyla irlştir yoluyla u güçlndirililir.AtsAttis adının MO 2. yüyılda, Hllnistik dönin önl Phygkutsal alanı Pssnus'ta

aşrahi

unvanı olarakulla ılm•2

riyidstkl ir kanıtır.177 Kralın

rahilk örvi,

Phrygianın ağısı dvltliğnin sona rmsindn sonra kraliy ooritsndn kalan tk şy olailir.

Bununla irlikt, a Tanrıa kltünn Phrygia topluunun st

taakasıyla sınırlı ir kült olduğunu söylymyi Gordiondaki v-lrdn ıkan küük gür ründki hykltıraşlık yapıtlarının kşkültün sıradan halk için d önli

oldu

u u

göstrir. C Tlü-s 'nd ulunan v anıtal ir ka anın kçk ölçkli ir kopyasıolan kaaranın, kilyici r i olmayan sıradan ir vd gnışığına çıkarılmış olması Maar n sınırl ir glirl yaşayan halk için



. P ıRYcAA NA ANIA üLü 1

d ön taıdığnın ir aka göstrgsidir. Gordion, Boğaköy vMidas Knti 'nd ulunu ola v tanrıça tilrin ny insan içiind irçok atik idol d aı ilnii vrktdir. Bu-

lar, tarıçanın kaarta olarak olu daha üük v daha önlitilrinin asit vrsiyonları gii göktdirlr Bu iglrdnirçonu yn sıradan vlrn çıkası, kültün popülr düydöli ölçüd tartra sahip olduğunu lirtir Gordioda yırtıcıkulardan olua irtakı küçük adak yalarının ulunu da u ilnii güçlndirktdir. Bu aların drdğ yrlr hr aaksi olarak lirliyorsa da, adakların kaaca ilni oluuunların alt düydki alkın suuları oldğunu düündürktdir.

Miari cphnin ala sorunlu olup daa la yo grkirktdir Aıların aılarında kapnın lntonun, alınlığın çatıınv akrotrin ayrın ları o kadar t ir içid tilniir ki utür !nl ir

Ph

aısı ı k

tknti

l

apldığı ksin giidir a u cphlr hangi yapıy tsil diyorlardıEn do_

ıt

tanrçanınta

ınağ olacak gii görünüyor nitkiaı ili adaları da cphlri u kild olaılardır 17 N

var ki, ir Phryg yrlsid içir tapıağın uluaı olasıgrçği, u hipoti ayılatıtır. Cphlrin göstrdiği içi v in-aat tkniklri, ilvlri n olurs olsun, n hn ütün ö-li Phryg apılarının ortak ölliği gii görünüyor 19

i

rind-

s, lki d tanrıçanın kndin ait ir vi yoktu. Tanrıça kntin v ski

Pr

yatlarındaön çıka kraliyt adlarnın çağrıtırdığı gii

öllikl kraliyt ailsinin korucusu kiliğind olailirdi. Tanrçaın içind dduğu o sık rastlaa iari cp ir tapınağ dğil,kraln üstlndiği rahiplik görvini ir parçası olarak tanrçaya tapın-dığı ir kraliyt konutuu tsil diyor olailir. 80

Bnula irlikt,ta rıa iari i Ink

nusundaki srarlılıkaırtıcıdır

çünkü u duru Gordion v MidasKnti ndki rsi küt rklriyl sınırlı dğildir. Miari cph,aynı aanda tanrıçala irlikt knt dıındaki kaalık, aaıl çv-r yayılıtır. Bu noktada daha ski Aadolu uygarlıklarıdan ka

lan kült srind ardı alailiri Urartularn ir tanrıyı kapıyla çrçvlyrk til glnği d nr ir duru ortayakoyaktadır çünkü Urartu tilri tarının

dada öd

i a ıldı ı açıklığa katurur 8 Bu duru Prgialı a Tanrçaiçi d gçr gönüyor öllikl ou Mar Kuliya, Dağların Aa-sı olarak göstr yaıtlar gö öü alınca. En çok dağlara ait ol



NA ANIA'NIN ZN

ğud, u ou kkte pçsıydı. Buul lkte,de gödğ kpıı ket ypısı kopy etmes, u kpıl-rın amacının tanr

a

n

E

ı

J

:

<

a

l

_

j

Ş

a

dı

ğı

o

rt

am

b

i

!

�

1

r

m

cn vulmk

olduğuu dşd.Böylece, Phyglıl tçy mm cephe çe kop, c

�

p

h

e

y

i

o

_

r

m

a

1.

!

ş

-

l

k

e, P'nın

oş

nce

vo

es] lu<le dol Ack esk geleeğ ye kopy etmemş, ou kedgeeksmlee uylmışldı . Bu cephele ylızc ked özeltıçlı ol Tıç ç kulldıl. Cephele zede yıtedle Phyg'y özg mm yıtıl, Phyglılı A Tı-

çyı ked yeleşmelede değeledmek ve ou dğ tıçsı -şlğ tçı Phgd ket klte ktmk stedklegöste. Phygl

tnıç

�lı

t

ı

s

dı

Ou huşu uyd- ototes doğdk çık zlele yeleşk ket otmı sıd-k sııl stde olm gcde kyklmış g göyoO yıtcı hyvlı Phg yeeşmelee getmş, uyglık smge-s ol ev se ıssz dğlık zye götmşt Mm cephele

öl kltde de kullılmsıı ltıd yt ye u hem vhş,hem de evcl otml leşm kulme gc oll çk leyşm otmı le ölm lmeye dys sıdk ge döl-mez sıı söz kousudu ve tç ud d sıılı stded.

Phyglı A Tıçyl lgl celemede oty çkmsı kçı-ılmz ol so d tıçı eş kousudu Tıç etmle- ud gözde geçke e gödğmz g, tıç oml-de tek şı etmle. Boğzköy ve Godo kyklı delklı hey-keÜeıçy

eşlk ede ekeklele lgl olk Phyg' d elm-ze geçe tek koogk kıtt ve kçk oyd olmlı tıçden de

l,

dımcılı old;kl

ı

elt. Çok y ldğ g,Yu ve Rom kltde tıç Mete'e y d Mg Mte'e çoğulukl

enç

tı Atsşlk ede RhJnd

edn

eekte

ıh so Yu ve Rom toplumud-k A Tç kt e köt tı özellklede oldu

AckGekoRe tnıs

şılığ hdım ıı şk yede kyklmış olduğu kes gö-yo Belk A Tıçı kçk ydımcılıı ked tıçydmış öeml sl ylış şeklde özdeşleştlmes sou-ud, hp sekl Atts dye dldıılmıştı Elml mez-d çıkl gmş heykelck u t hple Mt klt



N DOI N Ç ı rvA DA NA ANRIA 5

öemli bir pr olduğuu dşdrr u Ph kl öğeleriilş lşlmd ile ele l eğer bulr Phr k ö-releri hkkd p�bilgii merk ol Yulr

badar-

�daha�Jl_(uor.So olrk Tr kimliği erie kir rebilir O eok Mr i " die eeilmişi Ad eşlik ede r l-c r r e dei olrk ldğd l d dece A"imiş ibi ökor. Ou imjl Phri kde l bir r km or lordu Elml 'd bulu ldişi hekelcikdşd r kucğd bir ocuk uuğu d beediği hiörlmemişr. oğkö e Godio hekelerideki eer r

ocklr değil rdmcrd kuşkuu Ou imair

berek

anan arranQİi_ ok gibi görnor: Dş ö-rş kd olmkl birlike eroimi d reme işlei rulmor. erekei ğşrbilecek ek rib ie oğkö hekeli-i elideki r" m bu eei r olduğu d kei değil

Her m r eşlik ede rc hlr dh url birbirlikelik erilerler. ulr r rkc

değil, doğal çe[

emenbir ç imj erirler Tan ?En ' olu e o -an inanar doal ç

nd

le

nin i ir em

l

r

ne

C

ol

çin,

e

i

e

de aa

_

··"ini llk e e<ii!

n

o-

a

a

}

cei _eri Y:_}onklaşrlar

Ml-emei hep birlike ele m

hryial

Tça'nn n-

mdoğuan

e bel

b

me iere elenekel

knieliklerile l°<n_Pmek okönne ema

ede=

le e bili ele biiI1a

.? g• cıçolduunu d}r. Ou c Phri kmdrr ko-umr ledirmek mcl ke merkeie eilmiş olbilirm bu her rl polik kullm şmş e r her de-deki dşlr doğrud doğu elemişiru rllk k-rm Ph öcei dolu oplumlr diel imelerie doğd bir ili pekl olbilire de Phril A Tr kl bir-

k biemi boş bir kl değil ğdş Phr oplumuu dieleleeğii eşi bir eniden

biimleişir İlerideki bölm-lerde bu oklrd blr ekrr döeceğim c Yu eRom klrel ekii döemideki Phi kl icelemei Yu-c ol b lşlbilir Ph diel meilerile deeklemiş ol-ck ulr hem bir r duul bu ilii edeler hem



NA TANANıN N

yıc ynlrdn kts dğlrdn kynklnn güç il n-ıç rsındk ilişk kkınd d l ipc sğmktdır. Açk-lycı kült yıtlrının yrdımı oms d MÖ 1 bn yın Prygi

nıtlrı syı blndklrı n nitlik bkımndn gyt çrpıcı kiyicidir. Bnlr Prygi Tnrıç kültünün srgildiği m-m gücü ntırr.



7

2 AİSDA AA AÇA

Ee Küt

Phglı An nrıç dolu dn Yunn dünysın gld v ordgüçlü br vrlık hln glrk Yunn topluu üzrnd klı brtk oluşturdu Çştl Yunn kntlrnd önl kült yrlr v çoksyıd özl dk dnd Yunn dbytnd özllkl Atntytrosund ünlü br kşlk oldu. Bununl brlkt An nrıçbşlngıçtn tbrn Yunn kültünd çlşkl br gür d Ünürttıkç dı görünüü v gçş Hllnlştrld Rh v Drgb dh y tnınn dğr Yunn n tnrıçlrıyl bütünlşt yn d ybnı sttüsünü korudu: O Asylı An Phglı Kybl dYunn kültünd v Yunn yşınd brz rjnl durud olnbr ybnıydı Br yndn popülrlğ Yunn tolojs v kültüylbrçok yöndn bütünlşs ğr yndn Yunn dünysının huzrsuzbr skn konuund oluşunun yrttğı hyn An nrıçnn

çk br kşlk hln glsn yrdıı oluşturYunnstn' d Phryglı An nrıçy lşkn n sk kntlr bşlılr rkolojk v pgrktr tnrçnın kültünün MÖ. yılın bşlrındk Yunn topluund kndn br yr bulduğunu göstrmktdr. nrıç Yunn dünysınd lk olrk Andolunun tı kıyısnd orty çkr. Bu duru tnrıçyı btlyn küçük botlu Yunn dk kbrtlrı yoluyl tspt dlştr. Kbrtlr

Mltos Syrn v Ky dhl olk üzr bzı Doğu Yunn kntlrnd y d bunlrın yknlrnd bulunuştur nrıçnn tpıordn kr Yunnstn v dh btıdk Sly İtly v günyFrnsdk Yunn kntlrn yylıştr Atn gorsınd tnrıçybr tpınğın Mtroon'un ypılsyl tpı Atnd rsn tnnş bu d tnrçnın kültünü Atn yşınd önl br kuuhln gtrştr. Olymp v Kolophon gb bşk Yunn kntlrnd d Mtr nn tpınklr bulunuştur. An nrıç kültü

MÖ 4. yüzyld nrdys hr Yunn kntnd blnktyd Ytlr Yunn dbytınd sk sık nılış oturn tnrçy nlndırnyüzlr hyklk v dk kbrtmsı bu duru tnıklk dr

Yunn tnrçsı Mtr (An) v Yunn 1 dn hnd brçok rştır lktbınd mut oln bu gnl özt Yunn topluu çndk glş v yr sl o kdr bst olyn br kült snk düdüz



N TNIUNIN iZ NDE

ll kaydiş gii yanlış ir ana kazandırır Bu duYunanlı a Tanrıçayla igili önmli oruların çoğunu maklk-dir. Yunanlılar ona u kadar yaygın ir şkild apıar ama ndn

yn d onu arar ir anrıça ınıfına okular? Tanrıça iolojidv kl glnğind n ölçüd Hllnlşirildi v u onun Phrygialıkiliğini n kadar dğişirdi? Yunanllar onu anrılarn Yunanı anaı a il naı ağdaşırdılar? Erkn Yunan ananda alanlarla ir-lik rmdiln kadn gürü Ponia Thron la akraaığ nydi? V,lki d n önmlii ir ana ançaya apak ir Yunanlı içn n an-lma gliyordu? Ana nydi? Bün u konular izi Yunanl Mr kl-yl igii lglri aiç gözdn gçirmnin öind dinin Yunan

oplumundaki yri, Yunanlıları yaancı anrıara v gn olarak ya-ancılara karşı akındıkları avır v kü glnğinin halk araındakiiajıya öz grçği araındak griim igii çok daha ml orulara aşır. Bu konuarın hpini güvnilirlilk açıından şi şkild lalmak mkün olmayacakır, ama unları v unarın Mr külüyl ağlanını inclk adc Yunanı Ana Tanrçaya dğil aynızamanda Yunan yaşamnın irçok yönün dair dğrli ir manzara

unacakır.5 v 6. Bölürd Yunanian daki Mr külü Arkaik v aikdönmlrd, MÖ. 6. zyldan 4. yüzyla kada alınmakadr. Buiki dön kımn ir üünlk oluşurur çnkü Phrygiaı a Tan-rıça klnn ürç içind önmli dğişimlr uğrayarak Yunan dn-yaında kurumaşmaı o ahrd odu. cak kaik v aik dönmlr araındaki dğişimi yaraan olay oan Pr Savaşları Yunanlı-larn Mr kavraını kilyrk anrıçanın külnd gözl görlrdğişikiklr yo açı. Bu ndnl n iyi u ik dönmi ayrı ayr in-clmk olacak. 7. Bölmd Hlniik Yunan dünyandaki kl lalınmakadır. kndr'in fihlrindn v unun onucunda Yuna-nian il Yakın Doğu araındaki ilişkilrin armaından onra Phygi-alı Ana Tanrıçanın anayurdu Anadou Yunan dünyaınn klrlalan için girdi. Bunun onucunda da anrıçanın Hllnlşirilişyüz k Phryg anrıçaını, Yunan Mrini v yni Hllnlşn Do

ğunun karma anrıçaın için alarak daha da karmaşıklaşıa Tanrıça, Anadolu dan hnz gliş oldu rkn dönl-d onradan oldundan daha lirgin ir içimd göz çarpar. O,Yunan dünyaında opuma varığını v önmi ir külü kaul i-rn ik yaancı anrıal varıkı lik u yaanc anrıçanın klüYunan kn dv poliin hnüz kndini kanılama v zaman zaman



UNANANA ANA ANÇA, RKE üLT 1 9

kndini svunmaya uğaşğı dönmd ön çıkmış, Yunanıaın AnaTanıça'nın Anadou'daki gçmişin göstdik tpki buna gö dğişmiş Bu ndn, Ana Tanıçanın Yunan kütündki kök

ni, kaakti v duumu hakkındaki soua, kn Yunan topumuna şık tutmaaı açısından da yaaıdı

An Tnıçnn Ynn Dünsn GlşTanıçanın anistan'da ik göüdüğü dönmdki koşua v kü

tünün oada kuuşu, gözdn gçiik ik konua oaak Yunanna Tanıças Mt, Yunan dünyasına Anadou'dan gdi Yunanaın kndii d bunu kabu tmişdi. Tanıçanın vağı ik oaak MÖ. 6. yüzyı başaına ait pigak bg, onu btimynadak kabatmaa, adak hykiki v Yunan dbiyatına dağımşbigi youya göz çapmıştı N va ki, kütünün Yunan dünyasında nas v ndn yştiğindn min omak h çok zod Ekn M kütün iişkin nt kanıtadan yoksun omamız, kütün kuuuş v yayışının izini süm sounu bi yana, daha zo sona çkamtadı. Önik n ünü küt mkzi Atna'dan sağanan M.Ö

5. yüyı Yunan kaynakaı, anaşıdğı kadaıya 5 yüyı başaındayaygın kabu gömüş apay özik baındıan bi küt tanımı yapaa Gizm kütü youya tapınmak v diiğ vaan taşkınıka yada sim ayini yapmak bu özikdndi v biçok Yunan yazabunaa oumsuz bakıyodu4 Yunanıa bu aışımadık öziki çoğu kz tanıçanın Phyg köknin bağıyoadı Anak, simaninin sk Yunanistan'daki M kütünün bi paças oup o

madğı bi omadığı gibi, bu aynin dışadan gn tkinin bi sonuu oduğu vasayımı da pkaa yanş oabii. Bu ndn Yunandünyasındaki a Tanıçayı anamak, M kütünün hangi nitikinin Phygia' dan aıdığına, hanginin Yunanıaa ait oduğuna bağıdı Göğimiz gibi, Yunanı M hm Anadou hm Hn öğini baından, kütü v kişiiğiy n tamamn Yunan, nd tamamn Phygia oan kama bi kişiikti

Yunanı Ana Tanıça'nın göüdüğü n ski dönm iişkin yazı

vii gözdn gçimk iş başayaım. Bu tançay önik adya Mt tanıyoz Bu ad, tanıçanın Phygia'daki küt unvan oanMata'dan (Ana) tüimiş Mata adı, Eski Phyg diind yazımışoan v g\ümüz uaşan iki yazıtta (imzdki ygan yaztadı) ,büyük bi oasıka dağın" anamna gn ku sıtıya nitnmişti. Yunan dbiyatında tança gnik bu Phyg sıttan a



13 NA ANRÇA'NN i NDE

an unan adı olan Kybl adıyla anılmştı Ona adanmış yaıtlada, anıaya h Yunanstan dak klt unvanıyla, M�p Mt d-y ssnlmşt. Klt övglnd ona Mt ya da Mt Kybl d

y ssnlms, Yunanlılaın k adı da şt saydıklaını blt. 6 M- unvanı tk başına da göll, ama tanıaya gnllkl M�rp0Ev Tanılaın ası dy sslnlmşt. 7 Bu unvan, PhgcdkMata adına bnmkl blkt, onunla ş dğd omayı, tanıanın Yunan dnyasındak klı kmlğn katkıda bulunmuş oan ba kı b ana tanıa tanım sunmuştu

Mt lk olaak on dödnc Homk Övgd dkatm k.Tanılaın Aasına Övg, yalnıca altı dy kasayan b övgd,ama Yunanstan da a Tanıaya lşkn klask b anlatımın nasılolduğunu, tanıanın abn, kşlğn v Yunan dnyasında ya-attığı tky otaya koya

Mn�p µoı 7tV t 0&v vtV t ' uv0pvüµv Moc iyEıa, ı6 0yap µqaoıo,T potv wavv t a cv t pµoç vÜÔV AUKV A XPV EOVtVoÜpa t Vt l AVtÇ EVAoKat µv ot Xp 0m1 0 µaföı uoıô.

U Zsn z ba ssl Msa üm anaın v insanannasın söyl bana o zll in çn çın ömsndn üngülmsndn krlaa paa gözlü aslanan ssindn yanılanadağadan v omanı vadldn zv a Slam sana v şaıya aan

üm anıçalaa.

Ana Tanıa, buada h şy kad olan tanıa, tanılaın v nsanlaın atası oaak sunumuştı. Ona, yabanıl doğaaı onun kaaktn uygun olan yaban hayvanla şlk tmktd. Tanıa aık havayı svmkt v kntldn uak dumaktadı Kulaklaı maayanyüksk ssl ıkaan, ona akadaşlık dn hayvanlaın ssln tak-lt dn mk atlyl, ll v tll kuşamıştı kndn Övg,

Musalaa yakaışla sona mktd Dolayısıyla, dğ Homk övd gödğm, tanıayı slamayan, ona tka sslnmy sövn v gnkl övgnn daha uun b şn gş bölmn ouş-tduğunun bls olaak youmlanan b sonu böm yoktu bu-ada. Bu övgnn sonu, şn b btn olaak tasalandığı lnm-n uyandıı.



YNANSANA ANA ANÇA RKE ır 3

Ögünün trh ll dğldr. Dtn znnd Hork şrlrdn onr yzılış ögü gundn r oln u ypıt dtn znnd olın çnd Hork grr rlrı l lşk ıtlr

kullnılın rnğnµEyoo xapo7

dynılrk glnklolrk M.Ö. 6 yüzyl ortın trhlndrlştr Ack u trh -rz kuşkuludur çünkü Mtr Ögü d u tür dtn rlrındnylnızc rkç tn rdır Ögünün dğr yrıntılrı örnğn onuçölüünün rklı r ypıd olı 6 yüzyılın on dönn k-dr tnrıçnın görl tlrnd rtlnyn tftn öz dlypıtın dh gç r trh lk MÖ 6 yüzyılın on çyrğn tollcğn düşündürür Öyly ögüdk dtn dl lnçl r

tt ürünü olurdu.8 Mtr' d dh önl konudk dğr u-nn tnrılrı çn kullnıln r dll lnl kuşkuuz Mtrnunn kltünd ğl r yr olduğunu lrtyor. O knc dr-cd ol d unn tnrlr lnn utlk r üyyd dğr tn-rılr ypıldığı g on d Mu'lr rcılığıyl ykrılıyordu.

Bu dolu nrıçı Mr yd? unnlılrın Mr unnını r-dn zl tnrıç çn kullnış olındn kynklnn r krışık-

lık u. unnlılr Kyl 'nın unntn' dolu ' dn glşoldunu lyorlr Olypolu ltı tnrının nı oln tn-rıç 'y d n tnrıç dy lnyorlrdı Bununl rkt ögüd Phryglı tnrıçyı nıştırn önl noktlr rdır Mknoln dğlr on şlk dn yırtıcı hynlr üzk Görcğzg u noktlrın hp unnlı Mtr'n görl lrnd -cuttur Mr 'ın nrdu Andolu'y t lrdn lınıştırBu duru u ögüyl onurlndırıln tnrıçnın hl Phryglı t-ın ykın olduğun düşündürür.

unnlılrın Phryglı tnrıçy dh öncdn ldklrnn knknı İtly'nın günndk Epzphyron Lokrt l gçn ü-yük olılıkl M.Ö. 7. yüyl onun y d 6 yüyıl şın trhlnnyör lı r çölk prçı üzrndk yzıd ory çıştır 10 Tn-rıçnın unnc dı yrl Lokr lyl Dor lhçnd uçKyl olrk yzılıştır ı ı Bu d özcüğün çoktn nn dlnn r

prçı hln glş olduğunu götrrN r k u çölk prçı dşınd Tnç'nın tnını okdr koly dğldr. Ek d tnlrd Phryglı tnrıçnın r-lığının şr Ku� Ky dın rkn dön lrk şrlr Aorgol Sond Epholu Hpponx nr yz Lpkoluron'n ypıtlrınd rtlnıdır. Bu d gç r yzr y d öz



U N N NN tN

lk yr rndn bğl dş krlş ks bir prçnn içindrlr Hiponx Zusun kzn Kybb y d Trkyl Bndis di-y sslnildiğini kyddr. 2 ron is, Phrygilrl Lydillrn

Ahrodity Kybb ddiğini bidirir3 Sionids' gör tnrç-nn sonr trgyrtoi diy tnnn gzgn rhiplrin vriln d,Kufoç, Kybbos idi 4 Sözcüğün ri biçiinin, dişil Kybb dndn trsi ols gönüyor

Bu tinrdki Kybb, rkn Dir Çğ'nd Gç Hiti dv-ltlrind tpnn Hrodotosun is Srdsin yr nrçs ddiği dou tnrçsnn d oln Kubbnn Hnlştiriiş biçi-idir kuşkusuz. 5 Dolysy, MÖ 6 yzyl Yunn şiirind krş-

z çks Yunnrn bir dou nrçsndn hbrdr olduklrn göstrr Bu nrçnn Phygillrn An Tnrçs olup oldğ o kdr ksin dğildir çünkü görş olduğuuz gbi, Phrygildğ tnrç, Gç Hitt knt tnrçs Kubbdn rkdr6 nck,rkl dou hlkrnn dins gnkri rsndki tnik rkl-lkr Yunnll için pk f ön şş olbilir. Kufr (Kybb) v Kur (Kyb) sözckri, kndi dolu dilri içind bir

birindn rk ikn, Yunnc'd çok z rklr vrdr, dolysyl Yu-nnr pk bunlr kynştrş olbilirlr 7 Ayrc Yunnllrn6. yüzyd çok iişkd buunduklr bir kn oln Srds'd Kubb'nn tnnş bir tnç ols, bu ik dn birlşsin v ik A-dou tnrçsnn bir bütün ork Yunn kl gnğinin içind ri-sin yo çş olbilr Ad krşkğ, şiirind di Lydi dilindbz sözckr görldüğndn, özlik phsosu Hipponxd (kn-disi Kybl'dn d söz dr) kndini bi dr. Doğu Yunn yzr-lrn it bu tinrd Kybb dnn buluns, Yunn Mtrinkiliğindk Lydi özlliğini ynstnkt olbilir. Bu noktnn rk-olojik ork doğrundğn d görcğiz

An Tnrç'nn Phryg diindki stndn ürtiln Kybl dnnkulln birz dh nttir. Bu d, ik ork Hipponxdn lnl-nn bir prçd görlür Şirin burd KuEiç (Kyblis) Rh ilbir uts Phygi nrçnn Yunn n tnrçsn dönşğ-

nn v yri bir n tnrç snfn sokulduğunun bir bşk göstrgsidir Tnrçnn dnn kndisinin kundğ Kybll d bir Phrygkntndn türdiği snr M.Ö. 5. yz bşnd Pindros tnrç-y ov K uD Mf Tnrç Kybl A diy sslndi.2° Kyb-l dnn Mtr unvny birştği bilinn n ski örnk budur vKyb nin Yunn Tnrçs olduğunun çkç göstrkdir



UNANANA ANA ANA, RKE üT 1

5 yüzyılı s yrısıd rtık Kybb dı kullılmmktdır Arst-hphs ' ıd2 v urpds' ıd22 grdü-ğümüz Kybl, trıçı sıl dı lmuştur Kr Yust'd d-

h sr yzı db mtlr çğud Trıç' dıKybl'drYulırı Phrygy zgü sıtıı zl br d çrm-

lr d blrsz lmkl brlkt büyük lsılık szcüğüPhg dld lmıd hbrdr dlr Yu A Trıçs'd M Eic Dğlrı ı 23 dy ssllms A Trıç'ıdğlr l yk lşks Yulılrı d dğr vrdğ gstrrPhryg dldk sıt A Trıçı yurduu hrttığı ç sç

mş lblr. Phryglı A Trıç ç Yuc br d yrtılmsı,trıçy u Phryg kkl m d, m Yuc l brd vrlms ybcı trıçı Yu trıçsı düştürülm sü-rc br prçsı gb grüüyr.

kljk vrlr ytrsz mkrdk yzılı bilglr tmmlmktv kültü yyışıı zlmmz ç dh yrıtıı br yl sğlmkt-dır. tly' d Kybl dıı vrlığı trıçı kültüü Yust'ı

btısı yyıldığıı blrtkl brlkt kültü Phryg'd çıkrkAkdz üzrd dğc tly'y sıçrmsı mtklı grümd-ğd bu rk trhlrd Yu düysıı dğu blglrdtrıçı tpım grdüğü r stsylr buluduğuu vrsymlı-yız. Bulrı rr lblcğ y brtkm Yu ktlrdbulu mk hyklcklr v rçyı btimly dk kbrtmlrı gstrr24 Bu dk şylrı, yrumm srulrıı d brbr-lrd gtrmktdrlr, çükü brçğuu çk ktü kmuş durumd luşu kklr v dğl rtmlrı lş blgr l-myşı, krlj sruu yrtır d rk Yu dklr, Phg-lı Mtr'ı btmlryl ykı bzrklr gstrmkt v Mtr kül-tüü cğr yylımı dr y kırı vrmktdrlr Bu türypıtlrı sk rklr, bklcğ gb, Bt Adlu kıyısı-dk Yu ktlrd bulumuştur, m kr Yust 'd d br-kç rk vrdır.

Trıçyı br ypıı duvrlrıı v bşk çtısıı kpy d brçrçv çd durk gstr mrmr kbrtlrl bşlyb-rz Bulrd bzlrı Mlts'd bulumuş lup, dğrr çıkışyr brz kuşkulu s d, büyük lsılıkl r d Mlts' tdır (rs 25 Adk suusu lrk tsr bu kbrtlr zl lrkMtr' suul dklr ldukı sptmsı, clkl A T



AN NıuNN zNU

rıçanın Phrygiadaki beimlerinde sürekli görülen iki özellikten -ürlerin aykt duruşundan ve içine yerleştirildikleri mimari çerçeveden yani naiskos' tn kynknr26 Miletos niskoslrındn biri-

nin kabrtmlarla süslü bir çtısı olmsı gerçek bir yapıya benzetildiği izlenimini güçlendirmektedir.27 Yeni yayınlnn bir bşk örnek-te ise cephede boynmış desenler vrdır. Bunlar nişin her iki kenarı üzerindeki geometrik şeritlerden lınlığın merkezindeki bir İonsütunundan ve çift volütlü aoterden oluşur28 İon sütun başlığı ileakroterin ayrınlar Phryg değil Yunan mimarisinden lınmışr mageometrik bezemeli bir Phryg mimari cephesini ndıran özelliklerrstlnsl olmayck kadr belirgin görünüyor Başk hiçbir Yunntanrısı sürekli bir nskos içinde betimlenmemişti. Sonrki dönem-lerde naiskosun çok de yazıttan saptndığına göre, Metere adananstandrt sunu ipi olmsı bu erken dönem niskos kbartmalarındada Meter'in bemlenmiş olduğunu düşündür

adolu'ya ait bir özellik oln niskos içinde ayk duruş pozu biryan bırkılırsa Miletos daklrının yakta duran gürleri giysi pozve atribüler bkımından tammen Hellenleşmişir. Kbrtmalardki

ayakt durn kdın gürleri İon genç kız heykellerinin khiton pelerin ve örtüden oluşn ipik kostümleri içindedir. dın gürünün birkolu normlde yn trfınd olup bzı durumlarda eteğini rkaikYunn genç kız heykellerini andıran bir tarzd yana doğru tutuğugörülür.29 Bu kdın gürlerinden bazılrı bir elleriyle göğüslerininüzerinde bir cisim turlar Bu cisim bazı örneklerde nr olduğu an-laşılacak kadar net beimlenmişir Bir naiskos içinde ayakt drnve her ikisi de göğüslerinin üzerinde birer cisim tutn bir çift kadıngürünün beimlendiği iki kbartma d Yunan etkisinin belirtisi olarak görülebilir çünkü bunlar Klasik ve Hellenisik dönem Meter adak-lrı rsındki çifte niskos örneklerinin habercisi olduklrı gibi daima yalnız başına duran Phrygial Matardan bir kopuş oluşturlrBu çifte naiskostn birisi Phrygilı öncülden dha da uzklaşıldığınıgöstermektedir Ypıt Meer adakları olark belirlenmiş kabartmalarl aynı özellikleri taşımasına karşın , Nphalr adanmış bir y-

zı vardr2 Geç Klsik ve Hellenistik dönem kbralarında MetrNymphlrl birlikte görülür dolayısıyla Meter ile Yunn Nymphaları rasındki ilişkinin MÖ 6. yüzyıl gibi erken bir tarihte krulmuşolms mümkündür

Bu Miletos kbrtmlrının tihi İon enç kz heykelleriyle paralelliklerini ışığnd büyük olsılkl M.O. 6. yüzyılın ikinci çeyreği



YNANSANDA ANA ANA RKE ü 15

yrştrmdr. Bu d bu Mtr dkrıı Yu dyıdd k ork 6 yzyıı k rııd ory çıkığı oruuu do-ğurur Yuır bu trht ö d Phgırı tıyordu kuşku-

uz E z M.Ö 8 yzyıd br Phryg r v pok bğtı-rı vrdı34 tk rk Yu şrd özk İlyadad35 Phryg-ırd öz dmştr Bzı kşr Adou u A Trıçı'ıdh rk trhrd d bdğ m gç br Yu trıçı-ı kt çd rdğ r rmşrdr Örğ Epho tkrtm kut ıı buuturı M.Ö 7 yd yzyıd ordbrd z trıçy tpııdığıı m bu rkı ktr br yzyıor Artm kt kpmı grdğ dşdrr. Eğr bu-rd br Mtr kt kzıı d vrydığı gb) bu durmk Mtr kt rkoojk mzmd pk z z bırkmııd çıkybr. 3

Mot buu çok yıdk Mtr dğı dh ykk oııkşıy br çıkmyı k gryor Yuır or Phryg İoktr rıdk şkr youy Mtr ımış obrrd mMrmr Dz yör rdz gy kıyırıdk Yu ko-

or youy dh ykı v dh kz br ğtı hzırdı. M-to k MÖ 7. yzyı ou v 6 yzyıd kurduğu Kyzko v S-op koory bu you çtı.3 Ayrı Mrmr Dz kıyııdöm br Phok koo o Lmpko d vrdı. Phryg oprkrıı kuzybtı ıırıdk u bögd Yuır Phrygr ykı komşurı ork yşykrdı Cvrdk Phg buuu -rı Dkyo v Doryo dk mzm Yuırı Phgı komşurı zrdk k çıkç götrmktdr3 Ayı şkd Phgd dtr d Yuırı tkmş obr. Hrodoo Kyzko t-k Mr kt hkkıdk kdotud bu oktyı m tmşr. 39Koo kt rıdk d bğr dm r Yu ou-u gç bğrıddır Mto Phok ı Mr kty tışmı yo çmış Mtou İo brğ dr komud ouşu d kt İoy yyıışıı koyştırmı obr

İoı Yuır dou ktr kştğ br bşk okt

İoırı Srd şkr dy Lyd d. Srd kzırı-d Mtr çok bzy br trıç kt t kıtr d dmş-tr. Kt uygumrı t mzm kıtırı br uğı v mm-r çrçv çd yk dur trıçı Mtot buu kbrtmrı bzy br kdı gr yr dığı brkç koörğ çrr Bur rıd br trıçyı k pığı kpı



.l6 <

r 7. Mo'Mr akou. MÖ 6

yüzyı aşlı aula koloEüüü zy

ınd dururmuş gibi götrn üç botlu on pınk modli öllikl önm tşır (r ) Budki tnrıçnın kimliği bliridir bu-m Hrodoto'un idindn v yıttn nlşıln yrli Andolutnrıçı olduğu Lydilılrın on Kubb ddiği nılır Bununl

birlikt Srd tnrıçının pou kotümü v tpınk çrçv içn yrlştirilmiş oluşu oni'y ögü Mtr hyklciklriyl biçimlbkımdn ykn bnrliklr tşır Srd tnrçı ontl duruştolup i ynınd diky olrk unn v blki d yılnlrı tmil dndlglı dnlr vrdır. Tnrıç unn khionu v plrin giymktğ liyl tğini yn doğu tutkt ol lind i göğünün ü



YUNANSAN'DA ANA ANIÇA R ü 17

r. 8 reseKubb kbrtmlımrm tpkmol M.Ö. 6.yzyıl bşı. SArkokArırmlzyl

ind uttuğu i cisi uunkd u cisi çok ypnşt so göğüs üindki kuş kv unun küçük i şy oduğunu düşündüü. Çğdş Sos y d Mitos ykcikiynik kuuus u cisi ki i kuş y d nd.3 Bu ndn-, Sds nçs ykt dun kn Yunn nç tininLydidk öndi Ad Ku oii ikonogk ok Yu-nn Mt i iinddi

Sds pnk odinin diğ yi üindki yont ,küt gnki kknd igi sğ Pçnn iki ynnd v kyüünd on süun vd. Bu süunn snd snki gçki pnk uunick kt y d oy dsnin tki-di gii yştiiş kt göüü Bu pndn n-d inn tnç p kpsndki töns tkinikin iöüünü ouştun du, içk v dns gii kinik tniş

ti Diğ pnd is Lydi k soyunun itoojik ty igiigöünn sn sdiişti. Tpnk odinin iki ynnd s-n vd. Bun sütunn ksnd kyou gii göünckşkid göstiişdi t snd snn oü yoktu, on d çok nçnn gücünün işi ok sigs i iş-v sip göünü



1 3 8 NA TAN RlA'NI N iZ ND

d ulutusu tarıçaı Phyg v o Yua taıdak -l aasıdak gçş at g göüüyor. Taça gürü Yua taıda olkla lkt, taıçaı k yaıdak yılalar Lyda toloj-

sy lgl olar Tapıak odl arka yüüdk sah dyda tolojsyl lgl görüüyo, ua karşı kardak aslaa-d sadc asla sç dğ ayı aada stk duuş akı-da da, Aslakaya ya da Aslataş g sk Phyg kaya kaatalar-ı tks oduğu kuşkusu Böylc, Yua v Aadolu öllkl aya gt Sards tapıak odl, Yua tarıı Aadolu ko-ogas asıl uyarladığ, ua karşlk Aadolu talaıı daYua saata yakı ola hykltıraş tarafıda asl şldğ

göstktdSrds tapıak aıtıda asalaı y alası, dkkat çc r ok-

tadı. Buadak asala, Phyg dsl ot yda uyalaasıolaı ötsd r ala taşıyalrlr çükü asa ayı -d Lyda kal als güç sgsyd, skklrd v kayt askült şyaaıda kullalıştı .6 tl kouya taça ola Kuaa'ya adaış kült şyaları arasıda ö çıka aslaı çft taa

şlv olad: Tarıçaı gücüü duak v yda klııKuaa/Mtr'd dstk aldığı sglk youya ay a-da kaı gücüü sağlaaştıak Lyda kültüdk asla, Yua-laı tkş olası akııda da öldr Asakaya tapıacphs yaa ıraklırsa asla Phygal Mata ı yayg tü-d r dğlk, kada da lldğ g, Yuaı Mtstadart atülrd hal glckt. Aslaı Yualı Mt sgs olarak koayca kaullls r d yd kütşyaaıda çok kulllas olal

Yua Mtr gl, otua güü tldğ d kaaraı ortaya çıkışıyla M.Ö. 6 yüyıl otaaıda Adolulu -lr adı öü gç Sa, Erytha, aoa,Mltos, Ephsos v Ky dahl olak ü, öc oadak aı Yu-a ktd astlaa u gür tp,7 Eg adalaı Saos, Khos,Thasos v Aogosa yayılış göç yoluyla Akd' atısa, S

clyaya, güy talyaya v Phokaa koos Massala'ya (güüüdMarslya taşııştı .9 Bu adak şyaları tahtta otura, uu ls v örtü saka kısa r aşlık gy r kad gürüü tl-l Kadı güü yapıı cphs adıa v glkl sv çatılı ola r ş, ya askosu çdd Tarıça llr dkoyuş olarak göstlrs d5 çoğuukla kucağda r şy uu



J SD T KN T 3

e 39 KymeeMeter ako M.Ö6 yzyıl başları.sabl keoloMze'i ziye.

a ö i asa od saptaaya ycada ti. 1 Taçay asa ta göst at aisos a-aasda ola i gp Ky yadai aada t (s. 39) Asal taça tipii di öi is SyaSaos Tasos Massaia da çalt Böyc ylci-l aça Ya dyasda gç atiity d stada ioog-asi ali gc oa ot po os asla ai-

s a ola.Taça gös içiii Pygia Lydia da göl ayata d- poda d ot poa döt a oaa li dildi Didya gii oia apaladai Ya oa y gl-iy aial ot po daa cip al gii oaili Gç d M adalada ala öi Kyd g a



14 NA ANHANIN ZND

ıkrıln rçlr khion giymiş bir oun nrıçyı görmkdir.cklrın rındn inn üç kumş kıvrımı Didmd bulunn ou-rn gürlrd d görüln bir yrınıdır.5 Ayrıc nrıçnın h

omı Mr ımının önmli öğlri oln güç v ürküücülükidini Yunnlılr dh kili bir şkild ynımış d olbilir.55Kym ykınndki Siylo Dğı nd bir kyy oyulmuş oln v ou-rn bir kdını görn büyük kbrm böyl ürküücü bir gür ör-nği oluşurbilir Bu kbrm Hii mrorluk dönmin i biryı olmn rğmn Hllniik dönm Yunn ylrınd MrSiyln olrk nımlnmış olu MÖ. . yüyıl Yunnlılrı bu gü-r nrıç Mrl ilişkilndirmiş d olbilirlr56

Yunn dünyınd ourn Mr gürlrinin rinin Didymdbulunn ourn gürlrl rllliklri gö önün lınrk M.Ö. yyl orın dyndığı ilri ürülür Phoki kolonii Mlidbulunn ourn hyklcik grubunun rihl çrçvi d kronolojikçıdn yrr ğlmk v bu önriyi dklmkdir. KolonininMÖ. yklşık d kurulduğu nkn Phokinın MÖ. . yüyılorand rk dildiği biliniyor Bu d ikonogrk modlin o rih-

lrd biçimlndirildiğini görir çünkü Phokilrın lind bıdyni yrlşmlrin krck bir modl vrdıonid Yunn knlrind bulunn nikolr Yunn Tn

rıçının görl biçiminin nl glişiğini önc yk onr lnribüüyl birlik our od görirlr. Alnlrıyl birlik ou-rn bu nrıç bimi hıl Yunn dünyının bşk bölglrin dyyıldı Bu bm ı Akdnid dc Mlid dğil Günylydki Vlid d ory çıkmşır58 Ayrc And Akroo-lid bulunn v kucğınd bir lnl birlik oun bir kdın gü-rünü görn rrko hyklciklrdn nlşılcğı gibi ynı o-dl Ain v gind d görülür. Bu rlrin rihi yılın ikin-ci yrıın dynır59

Ploonno d bu lnd bı örnklr vrmişir Srd ikiynnd lnlrın yr ldığı bir h ourn bir kdını görn ikiminik hyklcik bulunmuşur6 Akdid bulunn bir hyklcik d

rkn bir kül imgi olbilir 6 Ploonno un n günyind Ak-rii d d bir Mr kul lnı yr lıyordu Puni buy Tnr-lrın Anının bir r ınğı olrk nımışır.62 Mr hyklciklrinin vrlığ yüyılın onund Ploonnoun b bölglrin-d yrlşik bir Mr külü oldunu düşündürür. Lydi kül mrklriyl kuruln ilişkilr külün Ploonno yyılmnı kolylş



YUNANSAN'DA ANA ANA RN ü 4

rmış olalrd ards l ara arasıda doğda r lşm ol-dğ Hrodoos doğrlyor şar kmaı ardsd doğdğama şrlr ara da ürğ şkldk glksl aç da k

ölg arasıdak dsl v lkül lşklr alıı çzyor.63Mr Ya düyasıdak kül mlr kosda raya ka-dar yalızca Phryga v Lyda kayaklı modllr gözd gçrdkları yaı sıra Eg düyası çd Ya Mr görsl mg-s v karakr çmlmsd öml klr ola aşka - kayakarı da olmalıdır arda r Mos v Myk d glğdk olası r öcüldür Myk külüd r a Tarıçaylalgl k z r Pylos ld Tarısal aya Mar Tjaya adak

olarak üyük r mkrda yağ sldğ ldr r kayıır .64 va sadc r kz görüldüğüd alamı am olarak lmmkdr ama kş arıları ası olmadığıa gör 1 yılı Mr Kyls aası olmaı aka yg dğ.6 la rlk Mos külü Mos saaıda sık raslaa r sahd olası r modloraya koymakadır: Mühürlrd v mühür askılarıda k asla ara-sıda dra r arça gürü görülür. 66 arıçaı çoğlkla

dağları dorklarıda drr çmd gösrlms kds şlkd aslaları da smgldğ g gücüü dağlardak yaaıl or-ama gm olmasıda kayakadığıı akla grr 67 Tç Çağarıçasıı kmlğ ks olarak lmmkdr ama arıça lPhryalı a Tarıçaı Ya düyasıdak sk mlr ara-sıda çarıcı zrlklr vardır MÖ 1 . yıl YasaıdakTç Çağı arıçıı soyda gldğ söyllck örklrdr Gr Prasda M.Ö 7. yüzyıl aıağıı los üzrd as-lalarla rlk görül ora arıça olalr. 68 Pras dak gü-rü r aa arıça sayıldığıa dar kaı yoksa da Phgalı a Ta-rıçaı Yasada hm kal görms r d d aca-a saüsü güçlü hayvalarla smgl Eg r öcülü varlığ mıydı dy mrak dyor sa koogra (hr k arıça da asla-larla rlk görülür) v ksal alaları zrlğ (ks d dağlar v kaılarla lşs vardır) raslaısal olamayacak kadar yakı gö-

rümkdr Görck oldğm g MÖ 5. yüzyılda Mr v Gr arasıda yakı ağlarda da sık sık söz dlmkdr. zr-lk llklrd yaşaya Gr kül glğd kayaklamış ola-lr 69

Mr Ya düyasıdak rk mlr klmş olal-ck r aşka görsl mg Poa Thro ya Hayvaları Kralçs



142 NA ANININ ZNE

idi u Oyanalian dönd (öyl dnsiin ndni Yun sanana Yakn Doğu oiinin gn olasd) aslanani ig snd. Moif i çif vahşi hayvanla unlan aasnda du

an i kadndan (Ponia) oluşu.7 Hayvanla gnikl asland aakuş gyik ya da gin gii nasik hayvanla da olaili. Ponia nn(Ynanca Egn Kadn) kliği lisidi Sadc soyu i ko-uc uh olailc gii i ança da olaili k u duda l-ki d Ais Ha M dahil a unan ançalandan hhan-gi iiyl ödşlşişi. Ponia i doğa v güç sigsi olaak Phygial a Tança il an alanda aliy göskdi.7 Bu odlMÖ 2 inylda Yakn Doğu'dan Yunanisana gliş v Minos v

Mykn sananda yaygnlaşş gii göünüyo Asu v s gii Ya-kn Do kli Ekn Di Çağ nda kaynak aly sağlayaak una kakda ulunuşlad 2 Moif vao silind kü-çük lvhalada kuculuka v diğ küçük l sanalanda i - o olaak yaygn içid kullanld Mon h yd gö-ülsi v küll ilgil olayan çvld kullanlas doğdan kusal igll ağlanl olas gkdiği anlana glili Ö

yandan u oin valğ Yunanllan vahşi hayvanlaa on ğdi-n güçlü i ança kaana ilgi duydunu oaya koyaOijinal olaak i an üsün konuş olan M.Ö. 7 yüyla ai

kaaal üyük i Boioa pihosunu kn Yunan sanandakiig kaynaşasnn i önği sayailii. 4 Pihosun üindk kaaa sahnd ayaka duan i ança ilnişi. Tançannüind uun i lis aşnda i aç vad v açan yapakl dal-la çka Daha küçük oyulu ik kadn güü ançann lin sa-lş gii gösilişi Bu üçlü guun iki yannda aka ayaklaüind dikliş v ağlan kük gii açş i aslan vadBüyük kadn güü is ya da Ha olaak anlanş aah ikil h d hayvanla üindk slah dici gücüyl kndi-sin apan insanla kouyan isisi i ança da olaili.7 ança-nn yanndak şaha kalkş aslanlan günya Phygiadaki Aslan-kayada Phygial Ana Tança nn iki yannda duan aslanlaa çok

nsi v u güün kndisin apanla için h gücü h dkouclu sil dn i ança içiind sunulas PhygialAna Tança'nn olünü kul yansakad Doğudan doğuyaPhygial Ana Tançadan klniş il olsa pihosun üindki u gü Yunanllan aslanlan şlik iği güçlü i ança igsini kaul ha olduğunu açkça göskdi.



ATA'A AA TAA RN ü 43

M.Ö yzyl solrı doğ Yu Mr dlrıı oogr-sd Yu Mr ülüd ml br smg hl glc ybr ğ ory çır Bu Mr sol ld grül r. Kucğı-

d sl ol our rıçı Yu bm zlr doluyzgü bmlrd dolylı d ols buluu rbüsü do-lu' d rğ you Ou rıçy sol ld gsr Thsosd bulumuş d brtmlrı bu rü s rlr r-sıddır Byl brmd our rıçı sol ld br ,ucğıd br sl v uzığı sğ ld d dr olmy br sy M.Ö 5 yüzyl v sorsıd sdr Mr oogrs oluşurc ol üç rbü vrdır 76 Dğr Mr rlr Pho

yııd, şğıd l lı br y pığıd v Ephsos bu-luur77 T bu dmd tbr Mr' sı grül rbl-d br olc v gç Rom çğı d vrlığıı srdrc rzm rıçı sol rıd rıçı ht dylı oluu dr-s çuurud bmlmştr. Trıç ds pılrı ypığı gb sğ lyl bu mz l rc gb grür

Dh sork dmlr Mr bmlrd hr zm yr ldı-

ğı düşüülürs sp gç br rh ory çıksı şşırıcıgrblr Aslıd sd br rıçı bşlıc smglr-d br olduğu hüm vrlr bzz Yulılrdı7 T - grç d Yı Doğuddır T Asur'd Güydoğudolu'd Gç mrzlrd v Kıbrıs ül rlrdullılmışı m hz Phgd ullımı lş br ıyou79 Yulılr uşusuz bu müz l Doğu l oldu-u blyorlrdı v Phryglı rıç d Yust Doğud gl-mş olduğu ç oul bğdşırdılr. Buul brl Yu-s d ml oluşu lgçr, ç ou vrlığı l rl-rd yüs ssl rmlı çlgılrı ullıldığıı blryor v rı-çı pııcılrı rsıd şı dvrışlr yol ç coşu usur-lrı şr dyor. Byl şırı hyc hl v şı dvışlrı Mr Phrygd ylr zgü olduğu v rıçı -dolu'd gçmşd y rıldığı dşülmüşr. N vr ,

Phryg dğl ylızc Yu Mr dlrıd bulumsı buvrsyımı uşulu ılmtdır. 14 omr Övg bz ıl-dığı gb Yu rılrıı 'sı v zl ss svyordu M-r l coşurucu mz yrdımıyl duygulrı srbsç ddldğ czp br l hl gr şy , Mr Yu dysıd mrjl durumu olup olmdığıı d mr dyor s. Bu



NA TANRlA'NN iZN

oky ekrr dneceğim nck şunu rgulmlıyım ki Meter kl-tndeki u coşku ideinin kkeni konuundki tek deneyel ulguunun lınd Phrygilılr değil Yunnlılr zg ir krm oldu-

ğunu dşndryorErken Meter etimlernin dk unuu olduğu kuşkuuz m un-lrın hlk ık kent tınkrınd elerdek zel tınm meknl-rnd y d kent dışındk kutl lnlrd kullnıldığı keinlik kzn-mmıştır Kyedeki heykelcikler mezrlrd ulunmuş Mileto tkirneklerden zılrı ie şk dk unulrıyl krışmış ir dknt-den krılmış okl irlikte diğer rneklerin oğu ilgilendiriciir ortmı olmyn tedü uluntulrdır80 Tnrıy hngi koşul-lr ltınd ınıldığını gteren rnekler dır. unlrdn iri Khiodki Dkloetrd M.Ö yzyıl onun y d 5 yzyl trihle-nen ir kutl lndır Doğl kyy oyulmuş ir tınm yeri iimin-deki u nıtt nişin iinde tht oturn e yklrını ir yk tu-reine dymış oln ir kdın grülr8 ki gezginler kdının kuc-ğınd ir ln olduğunu kydetmiştir, m gnmzde undn okz iz klmıştır 82 Tnrının iinde otudu nişi kideleri ln pen-

ei iiminde yontuluş tunlr ereeler tnde de lk ir t ulunur8J Öyleye u niş ir yı cehei tkididir e pı "nın ikiyn durındk iki ln krıyl u enzerlik yrıc urguln-mıştır Anıtın tnrı etimine kn doğu kenrı ile kuzey e gneykenrlrınd doğl kyy olmuş lk ekiler rdır. Doğu kenrındki ek, elki de hnlrın kurn edildiği e dk unulrı-nın konduğu ir unktı.8 u durumd Dkloetr Aıtı Yunndnyının gnmze kln en ek Meter klt emi olilir.

Dkloet Aıtı ile Tnrının Phrygidki nıtlrı rın-d zı ortk noktlr rdır unlr tnrı etiminin ir ypı tk-lidi şeklinde oyuln ir nişin iine yerleştirilmei, nişin her iki ynnd lnlrın ulunmı e nıtın yerleşim lgei dışındki ir erede, doğl ky oluşumund yer lmıdır u kır tpınğının ir ukynğının ynın kondurulmuş olmı d Phryg kır tpınklrınınu kynklrıyl ilşkiini nımtr Dkloetrnın genel plnı her

ne kdr Phryg kır tınklrını nımtıyor d lk eşiktı, -ln yklı tunlr8 e oturn tnrı heykeli gii ntılr Yunnkkenlidir u nıt Yunn Meter'inin İon trzındki ir kır tpn-ğın dnşmştr86

İon trzındk ir şk kır tınğı d Phoki ykınınd ulunmuştur urd kyy olmuş ir mk dizii yklşık yz kdr



YUNANSTAN'DA ANA ANA RN OL 14.

dk işi oyulmuş srp bir kylığ çıkmktdır8 Adk işlrii ço- boştur m iki tsid iş oyulmuş bir kdı gürü it iz-lr vrdır. igürlrd biri yk durmkt lid bir tf tutmkt

diğri is otumktdır v tribüsü yoktur. Çok ktü korumuş du-md olmlrı diğr işlrd kç tsii byl yotm gürlriçrdiğii blirsiz klr. Bu kutsl lı rk vrlri büyük ol-sılkl M.Ö. 6. yüzyıl sou y d 5 yüzyıl rihlidir. Kyy oyulmuş hykl v işlr Phryglri kylr trçı şmtik idollri-i·Qym glğid kyklmış gibi grüüyor.88 Bu tip kyişlri M.Ö 4. yüzyıl v sorsd Ephsos Ethri v bük ol-sılıkl Smos dhil bşk o ktlridki Mtr kutsl llrıı

bir zlli olckt 89 m Phoki işlri grüş gr Yu d-ysıdk ski rklr rsddr.

Bu kült hykllrii v kutsl llr buludu yrlr Mtr clikl yrlşim lı dışıdi kır tpklrıd birysl kült d-hilid tpııldığıı düşüdürür. Yrlşim mrkzlrid Mtrilişki kıtlr çok zdr. Ati ropolisi d l gç hyklciklr M.Ö 6 yüzyıld Ati kd Mtr kltü krş bir ilgi old-

ğuu blirmkl birlikt bulr Ati kt dvlti bir kültüit olmy birysl dklr gibi grümktdir. Mtr ck M.Ö.5 yüzyıl bşıd Ai'd rsmi bir klt mrkzi ld dr bu d A Agorsıdki Moodur90

Öztl Mtr Yu düysd M.Ö. 7. zyıl soud y d yüzyıld orty çıkr. O çly zillr v tr şliğid yırtıcı hy-vlrl birlkt dğlrı msk u clı v güçlü bir krktrdi.Trıçyı lt yzlı blgl v ou btimly çok syd hyklcik tpımıı MÖ. 6 yüzyılı ikici yrısıd bütü Yu düysı oi At Ploposos Güy tly Sicily v Güyrsy yylmş olduğuu gsrmktdir ıpk trçı Yudysdki ski btmlri gibi hm Yuc dı ol Kyblhm kül uvı ol Mtr trç Phgidki bzridlmştr Kılr opluc dğrldirildiğid bu kültü Yulılrl Adolululr rsdk kişisl ilişkilr yoluyl Yu dysı

szmış Yulılr tcri skri ilişklr v yrlşmlr yoluyl A-dolu dh iyi tdkç d yvş yvş Yu düys yyılmışbir kült olduğu izlimi doğuyor Bu kült c Phrygilılrl dhçok ilişkisi ol oi ktlri v bulr hm kuzydki hm btıdk koloilri yrlşti. Mtr'i grsl imglrid rçıik yıd krşı krşy dur sllrd oluş bir simg düzi



ATAA AA TAA RE ü 47

nın Phryg klnn babar" nieliklerinin elenmesi için asarlanmışbir uygarlaşırma" işlemi içerdiği kanısna varmşlardır.9 Ne var kignmze kalan malzeme Phrygia ya da Yunanisan'da barbar ni-

eliklere yani vahşi ekinlikleri beliren özelliklere dair herhangi biripuu vermez bize. Üselik erken ikonograsinde Meer yabanı biranrıça olarak yansıılmış ya da Yunan kökenli olmadığı rlanmışgibi görnmyor Bu ayrım daha sonra yapılmş93

Meer'in çekiiliğinin kaynağnı sapama konusundaki gçlkler-den biri de a Tanrıça unvanının anlamyla ilgi belirsizlikir. Me-erin benim Phrygialı Maar için geçerli olduğunu varsaydığım birkonumda bulunduğuna yani devlein ası ve koyuusu oldu-na dair hiçbir ima yokur 14 Homerik Övg ona her şeyin Anası di-ye seslenmekedir ama bu çok da anlamlı görnmyor Tanrısal anakavramı Yunan paneonunda yerleşik durumda olan Rhea Hera veDemeer gibi anrıçalar araından zaen emsil ediliyordu ayrıa manlılarn anası olarak Meer Aphrodie'nin alanına da giriyordu.Meer e sunulan adaklarn gözden uzak çevrelerde ve yerleşim alanıdışındi kul alanlarda bulunması onun aarlarınn Yunan ken

devleinin anrılarıyla ers dşmek isemediğini yansııyor olabilirMeerin anrıçalık anımndaki belirsizlik aynı zamanda onun çe-kiiliğinin kaynağn çağrışırmakadr 14 Homerik Övg bizi vah-şi hayvanlar ve el değmemiş yerlerle dolu bir dnyaya görr. Meer'in mesken umayı yeğlediği, insan oplumunun hem mimari hemde sosyal açıdan yapmaık çevresinden uzak bir dnyadır orası Tan-rıçann Phryg karakerinin bu en belirgin özeliği, kaik döneme aiarkeoloik ve yazılı belgelerde yanklanr. Bu durum YunanllarınMeer klnde dzenin deneimi alında olmaksızın anrısal varlık-la bağlan kurma özelliğini bulduğunu dşndrr. MÖ 5 ve 4.yzyıllara ai kanılarda bu özelliği daha ekili bir biçimde göreeğizBu r bir bağlan Meer klnn bireysel yapısı nedeniyle, Yuna-nisan da Phrygiadan bile daha gçl bir biçimde yankı bulmuş ola-bilir

Homerik Meer Övgs nn çağrşrdığı imgeyi, Odyssa 9. ki-

abında Homeros'un ide eği duygularla karşlaşırmak ilginçr.94Odysseus ve adamları Kykloplarn lkesine vardıklar zaman bura-nın doğal gzellikerle dolu berekeli bir arazi olduğunu görrler vebunu bir Yunan yerleşmesiyle karşlaşırırlar. Odysseus bir Yunanlı-nn buraya gzel bir liman kondurup gemiler yapaağını, oprağıKyklop' larn yapğ gibi doğal haline bırakmayıp işleyeeini, lkeyi



N NRI'NIN N

aa cğ söyr. m Y rılr sı soğl ür-lr sm hş oğyı yğlml Y ygrl -lyşı rs üş br ülü rlığıı yr

Böylc Y Mr yüylı so hş yrr srbs ış rl sl hycı rısı olr Y ülü gr-şr üm rılrı slığı sı olr o hr şy gücüyr c br Y opllğ oplmsl bğlr y mlğ pşr br rı ğl B olr rıı ülü MÖ 5 yüyl sorsı öm cı.



NA ANRANN N

ynlndiriyor Meter bu entlede Phg dinini ve ültürünü değilYunanlların Doğulu barbar nrıça avramını simgeler duruma gel-miştir. Yunanistanın Klasi çaında Meterle ilgili anıtarı gözden

eçiriren bu ayrım önem azanaaDsl Töl Kt Ugull

Öne Meterin Yunan imliğine ve onun adına utlanan dinsel tö-renlere baalım Yunanlıların Meter avramı her şeyden öne tanrı-çanın unvanlarından belir Oa en ço MfP 0e&v Tanrıların na-sı diye sesleniliyordu l olara 14 Homeri Övgüde arşımza çı-an bu unvan Yuna dünyasında tanrıçayla ilgili tanmların standarbir parçası haline geleeti Yunan na Tanrıçası 5. üzyılın başla-rında Mfrp M, Büyü a olmuştu Pindaros ona aynı zaman-da ô oıv av uv M Tanrıça Kybele na diye ses-leniyordu2 Tanrıça ristophanes ile Euripidese göre de Büyü naidi 3 Onun Phgialı da tanrçası mliğine doğrudan gönderme ya-pan az saıdai örneten birinde Yunanlılar ona MfP pi, Dağ-ların ası diye seslenmişlerdir. Dağlar ve vahşi yerlerle ilişisi 5. ve

4. yüzyıllarn bir gerçeği değil daha ço uramsaldır çünü bu dö-nemde ara Yunanistnda Metere adanmış bir ır tapınağı bilinme-metedir; Meterin dağlarla özdeşleşrilmesi belli bir utsal yeri de-ğil vahşi ve bilinmeyen bir üle tanrıçasını ima eden genel bir anım-dr 5 item Kasi dönem Yunanlısı için o Tanrıça Kybele idi. Buad ült adalarında ve yazıtlarda olmasa da edebi menlerde süre-li ullanılıyordu. O Tanrıça Büyü na ve Tanrıların nası ayrıa

Dağların as idi ve bu unvan yerleşi alanların dışında barınan tanrıs bir varlıı ima ee de belli bir yern oruyuusu değildi.Meterinen net portresini onu betimleyen ço sayıda ada heyeliği ve a-bartmada buluz.

Doudan doğruya nrıçanın Phryg tarzındai betmlerinden alın-mış olan görsel Meter imgesi M.Ö 6. yüzyıl sonunda büyü ölçüdeYunanlılaştırılmış ve o notadan iibaren pe az değişime uğramıştırKlasi dönemde Meter genellile bir tahtta otur durumda gösteri-

lir Omuzlardan tuttulmuş bir hiton ve ıvrımları uağına döülen bir himaton yani pelerin getedir Heyeltıraşlar hitonuneteğinin düşey ıvrımlaryla üstte pelerinin yatay ımları arasındai arşıtlığı çoğunlula ayrıntılı olara göstermişlerdir Tanrıçanınbaşında genellle alça bir aç ya da polos 6 bazı örnelerde de sırtı-na döülen bir örtü vardr Tahtn oluna dayadığı sol elinde bir tef



YUNANISTAN'DA ANA TANRÇA, Si öNM 5

sğ eide ise tr sv d-ğ skt kllnl sdtY k ol yyvn i k-se ir pile tkdr7 Bi-

çok örekte y trçn k-cğ kvrlş ir sln y dt die çökş ki sgörlr. Trç e-ileide ç rieps irden l kilgrplr d yygd Öre-ği sln ve pile pe vetef sn ve ef

Trçnn e etkili tek eti-i lie geecek ol Meteetii MÖ 5 yy sonln-d eids n öğrencisi ros-l Agorkritos trçnAn Agosdk tpğ

Meroon ç ypğ r kteykeliydi. Ge lş-y eyke görş kknd y kynkrdn veeyke kçk oyt kopylrd g edyor. 8 T

res 0 tinaAgorası ndan Kritontarafdan adanmş Meternaiskosu MÖ yüzyAgora Klar: tinadaki

mekan KlaskAaştrmalar Ok nninye

res ina Agoras ndan Meter nskosanrça ie kendisine eşik eden bir kadn

erkek MÖ 4. yzy gora Kaar AtinadakiAmerkan Kasik raşrmaar Oknn iniye



1 AN TNKNN ZINU

rıa r taha oturuyor nd br tf tutuyor tahın dbnd tanrı-anın k yanında brr aan ouruyordu Agorakrtoun yapıtnnkpyaarı ya da çştmr Mtr' unuan çok ayıda küçük adak

n mod ouşturmuştu (r 4 4 . ünümü kaan yürc ör-nkt görüdüğü gb tanrıçanın tapımının ürdüğü nrdy bnyı bonca bu mod pk dğşmmşr Bu hykckr adak ka-bartmaarının bu kadar bo omaı brbrn tkrarama mono-tonuk yaratakt brçoğunun arkoojk koşur çıkış yr trh-ndrm açıından günr omadığı grçğ d bu duruma k-nnc bunarın Yunantndak Mtr kütü hakkında ağadığı b-gr ınırı öçüd kamaktdır9

Bununa brkt tanrıçanın atrbürnn kaynağı anamı hak-kında yararı gömr yapıabr Tanrıçanın ağ nd tuttu yay-an kap bk d ayırıcı öğ n a oan atrbüdür çünkü böy brkap baı Yunan tanrıarının nd d buunabyor O Bu kap tapı-nıcıarın tanrıara unduğu ıı adaka mgdğ çn gürün tan-ra br ark oduğunu görr. Phryga dak Matar bmrndd buna bnr br kap görüür Doğa oarak orada Phrygaı tanrı-

çann nd br Phryg kabı ardır. 1 Yunanıarın pha kuanmabk d Phry kabının yrn br Yunan kabını gçrmktn başka şydğd Ancak bu dğşkğn anam bakımından cdd br rkıığıar. Phrygaı Mar'n ndk Phryg kabı nanarın günük yaşam-arında kuandıkarı ıradan br kaptı Yunan ph' dama adakıı dökmkt kuanıan br dn törn kabıydı Bu kabın YunanMtr adakanda buunmaı Yunan tnrıçaının gürün dn tö-rn g br bot katıyor Şu da ar k Yunan pha normadadak ııını tükmkt dğ unmakta yan unu amak çn dğunu yapmak çn kuanıırdı 1 Yan bu kap tnrıçanın karaktrndğ taratararının onun onuruna yapacakarı ymr brtyor

Mtrn dğşm yodaşı aan tnrıçanın Anadou köknrnnn açık d gb görünür. N k aan Phryga'da tanrıçanın hayan atrbündn yanıca br tndr n ık ratanan atrbüü d-ğdr Phgaı a Tança'nın n ık ratanan atrbüü oan yırtı-

cı kuş Yunan Mtr /Kyb konograndn tamamn çıkmış onun-a brk Phrygada aıcı kuşa mgnn acı tanrıçanın r doradan kakmıştır Yunan Mtr adakarındak aan tanrıçanın gü-cünü gmnğn mgr aynı amanda tnrıçanın Dou gç-mşn ma drk onun yabancı kökn oduğunu hatıratan dğş- br ök ouşurur 1 3



YUNANSTANA ANA TANA KS ö 53

Eğer l br Yu uyrlmıy Meter betme te de Yu-lılr ekemşt Yu betmlerde trıç her zm te ol eldetutrke gterr k ğ elyle de te vurmy hzırmktdır

Bu müzk let trıçı yptığı eylem de ouru düzeleedel treler mgeler bu trelerde tpııcılrıı rlı çl-gılr yptığı müzğ cmledrr Bu tür müzk lerde greceğzgb trıç Yut dk de treler belrg zell-ğyd. Tpkı phe gb Meter te de rıçı değl tpııcıl-rıı eylemler mgelemektedr

Yu Meter/Kybee koogr bu edele dolu kkeer-de hyl uzklşmış br trıçı grütüüü veryor Trçı

douy zgü mgelerde bzılrı ortd klkrke bzırıd reğ l ve phle Adou kkelerde uyrlıştım rkl br lm tşıyorlrdı Br htr mge ol te e A-dolu geleeğde hp olmdığı br em kzmıştı Alıd butrıç br Yu trıçı düştürülmüş omuyordu çükü -llrl ltl pek z Yu trıçı vrdır1 4 ve Meter/Kybeledebşkıı elde te grülmez e de trıç Phrygdk bem-

de uzkşrk Yulırı oğuu trıç kvrmı uygu brgrüüme bürümüştüYu Meter e müte tbou uvlrıd y d dk

heykelerde değl Yulrı trıç dı kutldıklrı deltrelerde gelr. Bu treer 5 ve 4 yüzyılr kpy yzlı ky-klrd ğreyoruz. Bu kykrı Meter yer hkkıdk t-ımr trıçı kültüdek coşkuyu orty koyr ve buu tp-ıcrı duygulrıı hrekete geçrme gücüü hettrr.

Meter del trele herke gzü üde ve herke ktılı-mı çık olrk ypılmy gzl ku yızc külte gre kş-ler y mytı ktılbldğ gzem yleryd1 Yur butür gzem dlerde uygulmlrı çığ vurm yğıı çok cdd-ye ldıklrd 1 6 y düze hkıd pek z bgmz olmkl br-lkte bulrı ktü tı uygulmr çerdğde kuşkuckbr edemz de yok. 1 Ayer bell k gece ypılıyordu 1 8 Kykl-

rı meşle kulıdğıd ık ık z etme grel br oy zle-m veryor Gzem yler rçlr ol meşleler ve rımk çkullıl kplr Meter kbrtmlrıd çoğuukl Metere eşkede geç kd ve erkeer elerde grülür (re. 41 , 42) . 9

Gece yer grel etk müzkle güçledrlmş olcktı. G-rüüşe gre tpııclrı ve or empt duyy çğdşlrıı e



1 4 NA AN A NN i N DE

es. 2 Pede dk kbtmsı . Me ve kedse eşk ede k gev .MÖ . yzyıl osı Atkesmml, ttlche Msee Bel Pesssche Klbes zyle.

çok tkiyn y, Mt yinindki ik o Tnçnnyni dindiği ti tf yin igili nltld0 t v il

ilikt ön lndd. Flt,ô, ttl nfi olili, vl çlgn cok yndk için kllndğ çkt B ikltlinin iitl tkiini tnlk için klnln ôµ gyn gdyn v K çnyn gii til, nln ykk tol, cotc itini cnlnd Gnllik iiin öçv iti cğyl gçlndiin nokt, ölikl iidin



YNANTAA ANA TANIA, ASK ö 55

Bkkhlrının çılış krsund göz çrpr3 M.Ö. 5. üzıl snund şn şr Dignsn günüüz prçlr hlnd ulşn brgdsındn lınn br psjd, nrıçnın üzğn cnlı br nl-

ıı vrilşµVCH µ K XQAKVµı µo vXP" µjvv 0&v µvv v 0 µ

Ellernek eleryle e çnlayan zllernn yanklarıyla öne öne[Phrygal kaınlar] anrlarn blge e sağalt müzğn

gümbürerlerMüzğn nınd çnlukl dns d vrdı . Dnsın çrdği çılgın-

c hrktlr cnı br bçid nlışır Blnn br rgd- zrın br prçd bu öğlrn üü hrg üü zillr fdns, br rddır v zr büün bunrın Büük Tnrıçı hşnuğn sölr.

Şd Frrrd bulunn kırızı gürlü br Ak krrindn

üzk v dnsın ksn br zln dnblrz M.Ö klşık' rhlnn bu vlülü krr lgns Grubundndır7 Kr-rn üsündki n shnd, Dr süunlrı çrçvlnş br nsks çnd urn nrı v nrç rsdlşir (rs. ) . Hr ks d sğ llrnd uuklrı ph r snki sunu pr gb ön dğ- uzkdır. Tnrıçnın bşındki ç v s klun ünş lnsln bunun Kbl/Mr lduğunu gösrr sln büük sılıkl dh görülbils çn, nrıçnın kucğı r klun knduruluşur Mrl yn bd rsdlş ln rkğin sırınduzun gösrşl br gs, bşınd sç bndı gb bğlnış br ınvrdır Bunrdn bşk rbüsü dığı çn rkğn klğ br-sz klkdır. Mrl ş knud ls nu nrıçnın ş g-b gösrr dönd Mrn br ş lduğun dr blg-z k. Bu nrı bll br lblr Dnss kın görünür.Bşındk ıln bn nrı bzz ks d, Dnssun Mind -

rını hırlır burd Dnssun n krkrstk rbülrln çk kbı, srşık v s bulundığı çn bu nrnın Dn-ss ldu ksn dğil . Bu rsd rgulnn nk nrısl çfönlk nlr gib görünür. Mr inlrl Dnss inlr ç- kz brlşrdğn gör,9 Dnssu çğrışırn br gür ugungörülüş br.



NA TANRlANıN z NDE

e . Faarmıı gürü ikak üü. .Ö. 5ı �ı. Faooji üsniny

Vzonun geri klnını doldurn shne dh d lgnçir Bu shnetpınıcılrın tnrısl vrlık onu ypıklrı dinsel tren cnln-dırmktdır (res 44 Vzo yüzeyne sırlnn gürlern bşınd yüzü tnrıçy dnük bir kdın sonund d nrının solund durn vesırtı nskos dnük olrk üt çln br erkek gmekeyiz Sırnınbşınd kdın lçk bir sunğın ynınd durmk ve bşınd gizemdinlernn kutsl eşylrını içeren bir sepet tşımktdır Sepet bir rüyle kpılmıştır çünkü içindekiler çıkt sergilenmeyecek kdrdeğerlidr Bu kdının rksndk tren lyı çln br kdın

onu izleyen on ik dnsçı dnsçılın orsınd durn bşk bir ütçü kdın ve en rkd bulunn erkek ütçüden oluşmktdır Dnsçılr yedi yeişkn kdın bir yetşkin erkek ve üçü kz biri erkek olmküzere drt çocukn oluşn km br gruptur Bzı kdınlrın dğerlernden dh küçük çzilmes bunlrın genç kızlr olduğunu belrtor olbilr Çocuklr büyüklern hreketlern tklt etmektedirler



YNAN ISTANA ANA TANRA, Li öN 7

rs. 44. rrr'kmz fg Attkkrtr, B yz MÖ. yzl bş rrrArkoo Mzs'yl

Burı e socsu o r kz erkek ütçüü uzu gyssnrdıd ş uztmış gzce kr gdr. Yş ve csyet özek-ere krk resmede guu r e oduğu söyeer.

Dsçırı heps Doysos ydk mdrı Doysos gzemd yerde ds ederke tkıdıkrı pozrı zsıy dı-r r çmde şrıı gerye tmış, ykrıı kdırmış ve ğızrı çmış dumddır30 Fgürerde zırı hvy kdırdıkr y-r rkte ds etmekte, u gürer hreketerdek serestk, ütçüer sk ozrı degeemektedr Kdırdn ks tef

çrke erkek çocukr zer şkırdtmktdır Ypkrı şere ken-der yce kprmış o tpııcırı heyecı htt tşkı tvır-r y odkdğı yerde otur trı ve trıç sk tvrıy- kesk r tezt ouşturur.

Bu vzo shesde Meter gzem yere ykşeceğmzkdr ykşıyoruz She u töreer tm ork cdırdığı



NA TANI<ANN Z NDE

i oyı o yyin rsmdin biryrin ypııyrin ynısı yıdn bir mn sonr Dmosthnsinörind ynınır:

UÇ mç 9uç Ôl v v' UÇ Eavµuç µap9 a E ç ÖEç ç napaç 9v a n€p Ea apv ajv aj a npxµEç Ç aPX anpYEµwv a pç a ıpç a ıa9 n v YP<Ôv7paypEOµVÇ.

Ve sen [iskhynes] rezene ve akkavakara süsenmiş sokakardamüzisyener akımna önderk eder şişkin yanak yanarı avcnda

sıkıp havaya kadırır oi saboi diye bağırır !yes altes altes !yes çığıkarıyadans ederdin; sen önderdin iderdin sarmaşkı asa taşıyan ikns[örüü sp aşıyandn ve yaşı kadınar arafından böyeseamanrdın

Dmosthns ribinin gim yinrin tımsını burd poi-ti bir sdırı biçimi or undıı için dinyicirinin bu ymri onymycını düşündüü bi Acb o rssmı d mı (y

d rssmın müştrisi) bunrı onymıyordu? Bu o Ainnın ibr gnç dmrının tıdıı bir içi mi yni bir symposion içinypın bir oütü rtrdir. Bu tür bir topntıd böy grip tin-ir p y onusu dimiş obici gibi çocurın ytişin-rin hrtrini tit dr srı ypmsı shny bi birironi tmtdır tr yyindi bu shny Mtr 'in gimyinrini ynn rsmtm di bu yinri nmyn insnrın

bunr bış çısının bir ycı bir nımını sunm mçnmışobiirBu o shnsi Dmosthnsin gibi çımr dışınd mo-

drn düny bu tür gim yinrnin yrnırındn mhrum mıştır Ayinrd ypın törnrin birinci ıdn ntımın uşmiçin Hıristyn yrrı bmmi griş onrın rdii bigi-r is bu törnri şşıc drcd yn göstrmştir: mnsinMS 2 yüyıd yc bir üsup ydıın gör Mtr ütün gi-

rnr ftn ydim idn içti törn bını şıdım örtünün -tın girdim diy bırırrdı M.Ö 5 4. yüyı Atinsınd p- bu inimi pyşnr obiir. Bu üt smpi duymyn birgömcinin rtr yüyn rsmdin türdi ymr sıc bmmsı bnbir Küt trftrrının yptıı hrtr dışrdnbnr grçtn d tuhf görünmüş omıdır



1 fO NA ANRl<A'NıN z!ND

rootos Skyhl Ankhrss'n öyküsünü nlrkn Mr yn-lrnn nl br tnmn dh sunmktdr. Büyük br düny urunn sonr rdun dönmkt on Ankhrss Kyzkos' t mol vrr

v orlrn Tnrlrn As dn kutdğ muhtm br nkkrlr O kdr tknr k yurdu Skyth'y sğ slm döndüğütkdrd tnrçy Kyzkosulrn dtlrn gör dk suncğnymn dr Yurdun dönünc Skyth'nn ssz br korluğun g-dr kndn kus btmlr dontr gc bonc n güm gümrrk grkn törn ypr Skyth kr Sulos oup btnlr du-yr v Ankhrss okuy vurup ödürür.38 Bu öykünün doğruluğutrtml omk brlkt39 Hrodotosun gc ypn Mtr y-

nndn tftn v yn ktlnlrn tktğ btmlrdn söz tnsYunn dünysnn tnrçnn ynlryl lgl dğr nmrn uyr4rodotos bz Skyth trh hkknd brnc ğzdn bg vrm-s bl Mr kütünün küt dh olmynlr üzndk çk y-n zmnd ürkütüü sn hssttryor.

Anck An Tnrç 'y kndn kptrmkl lg hr oly ttszsonuçlnmyor bu tür dumlrd rtn hsl duyrlk çoğunluk

y sonuçlr gryordu. Plton Mr trftrrnn dnslrnd buduyrllk yoluyl ç huzuru bubldğn kydtmkt41 v bu türynrn ndn olduğu ruhs dğkklr lg duyduğu çkçgörülmktdr.42 Sokrts ölümündn ks br sür önckonumrnn sonund Krton' öyl dr Korybnt'lrn [Mtrtrfrlr ütrnn ssn duymr kdr nt duy gbym AnYsr'nn bn sslnn43 Burd Mtr kültü Sokrts zorlubr kzd yrdm oln nrsl yol mfonu sunmktdr. Mtrntksn grmk duygulrn dsn kolyltrp duyrlğrtrblyor nsn hunu yönlndryordu Yukrd Dognstnlntlnn prç Mtr'n zlrnn krsnn blg v sğl brmüzk ov vv apv 0 orty çkrdğn d drk bunuçklmktdr. 44

Bu pslrdn dndğmz gnl znm Mtr'n Donysos Pnv Nymph'lr gb bnlğn özü oln ruhu doğrudn tklybln

br grup tnrsl vrlktn br olduğdur. Mtrl bğnt kurm-y nytl omynlr b hslk y d yn tksyl rknd olm-dn brdnbr Mtrn tksn grbr y d nsnlr çkr uğru-n kstl olrk böyl br bğlnt ryn grblrlrd. Bl k -rlr rfndn nltln v Frrr krtn rsmdln Mtr ynr Sokts' tn v srllrdn rk ork tnrç rfndn doğ



N TAN : N N NDF

46 Pidn M'unumuş Kul ymphı dkkbmı M 4yyıl (M.Vmn' göpu Culu ydiu i l , n 0ud P mini uxiin n

dn lmi min0/ [Lidn 198;Jhht dihihnholgichnn u' gö 3 [ 939 4 22

ve 4. yyl ee eele bi kii Mee e b ih-iyc eei hkk ie ic veie b öekle-e kiiyi çy yky yöele eei lybiliy. 4. -y t tihlee ve çckl p 1&v nôv Mee el l Pie ei b öeklee biii tkt47 Ati- ve Kyee bl iğe k heykelcikleie ie Mee hteie ll bilike kcğ bi çckl p beileiti4 A t bl ve belki bi klt heyke-

li öelikle çpc bi öek ğ tç ieihyi t-pğ yeeiiliti49 B eele b kl çy -eei kc lk pğ beiekei Bl b-k l içi y iei bii kiçğ y (ii-kie ğ kly iii çk hyt ö öe lğçy k k böye bieye lk yl kl yk eliy



es. 47 PreeMeter skosury eşlk eek kşye rlkte

At Ml keoloMüzes zyle.

N NN D N NI ASiK DöM 163

v b vl iini aya gçinlin aan inanlan -ini p öniği n ç M aaannço aya olana bnlarn anoniiğin bi açaa gibiliyo

Ö Mr aç gili ayinl gpla bii biy olaa apnan ço ynl bi anay . Toplca yaplan ii an i ayinlri il iil ill v an n-a ayn olayn ii yön ançaya arac bağlan ra aaynnbi yoy



NA ANRHA'N IN ZN

Mt Kutsl All MtYu Kt Dltdk Duuu

Meter için düzenlenen özel aynler yanında tanrıçaya birçok Yunaneniyle kutsal alanında blunan kamu tapınaklarında ve Meteredanmış tapınma yerlerinde, yani Metroonlarda da tapınılıyorduMetroon un varlığı, pek çok insana açık olan adaklı dualı, resmi birültün belirtsidir Tanrıçanın gizem aynlerinin ve bireylerle olan kişisel etkleşiminin onun toplumsal varlığıyla nasıl karşılaştırıldığınıgörmek için, Meterin bu toplumsal yanın da keşfedeceğiz

Çeşili Yunan topluluklarında Meer ültü kurulmasıyla ilgili birçok

anlaım var elimizde Rüyasında tanrıçann ona görünmesi ve planlanan bir suikat grişimi konsunda onu uyarması sonucunda, Themis-tokles MÖ 464de Magnesiada a Tanrıça için bir kült kurmuş Buült, hayatnı kurtaran tanrıçaya bir şüan sunusuymş0 ne MÖ5 yüzylda, Pindaros üçüncü Pyhia şiirinde, evnin yaknında tanrıça Meter adına bir tapınma yeri kurdğunu ve orada tanrıçaya bütüngece meşale alaylarıyla hora epilerek tapınıldığını gurla bildirir1

Şairn pınma yerinde kutlanan ayinler Meer gzem külüne uygundüşüyor, b da özel bir kurum akla getriyor, ama şain dili, bura-nın Meer e tapınmak isteyen herkese açık olduğunu ima ediyor

MÖ 5 yüzylın sonunda Olypia'daki Zeus kutal alanına bir Metroon inşa edilmiş B yapı kazılarda belrlenmiştr, ma Olympia kül-tünde yeri ve işle hl belirsizdir Meter kültünün Olympiayagerilmesi, Meterin Rhea ile özdeşleştrlmesiyle ilgli görünüyor Tapınakla aynı zamanda inşa edilen bir sunağın varlığı brada bir Meer /Rhea kültü oldunu gösteiyorsa da, anrıçanın bu kual alan-da nasıl bir rol oynadığına dair pe az krimiz var En önemli anikkaynağımız olan Pasanias, kendi zamanında Metroon un Roma im-paratorluk kültü için kullanıldığını bildirmek dışında, bu yapı hakkında pek bilg vermiyor

Atnadak Meter kültü ise rklı bir durum ortaya koyor Meer,M 6 yüzyıl boyunca Atnlılardan şisel kült sunuları almıştır, ama

tanrıçanın bir Yunan kentnin erkezinde yer aldığın ve o enin si-yasal ve dinsel yaşamındak öneini açıkça kanıtlayan en es örnek,MÖ 5 yyl başlarında Ana Agorasında nşa edilen bir Meter tpınağıdır B ilk kent Metoon, Agoranın bat kanadında bulunanve esk yaynlarda Esk Bouleteion (Meclis Binası olarak geçen ya-pıdır B ypının MÖ 5de, eisthenesin rermlarının hemen



YUNANTANA ANA TANIA ASK ö 5

ardından başlalan br nşaa programının parası olara planlandı-ğı aıır ve bu durum en ülünde Meere oandır yer verlmş olduğu zlenmn uyandırır İl Meroon ü oda oluşuran

bölümlü ddörgen br pı olara resore edlmş olmalıdır Bu ya-pı doğuya Agorada aı alana baıyor önünde de br suna du-yordu emeller daha sonra MÖ. de nşa edlen HellensMetroonda erar ullanılan yapının mlğ Pausanasın anlaı-ları ve "anrılar Anasının apınağı yazan remlern bulunuşuylaesnleşmşr. Bu nedenle yüzyl başında öncülünün de br Me-roon olması esn görünüyor. O eren Meroon M.Ö 4de Persslası sırasında gorada dğer yapılar gb yıılmış MÖ 46 cva-

rında onarılmış ve eğer daha önce değlse en aşağı yüzyıl sonun-dan baren devle arşvlernn salandığı br depo olara ullanıl-mış. Yapının gora da yer alması Meer ülünün nalılar nöneml br ül oldunu göserr M.Ö yüzyılın son yarısında Ago-rarosun Meern ül heyeln yapması da bu noayı gülendr-meedr Demoshenesn nalı len (beledye mecls üye-ler Zeus hena pollon ve dğer anrılarla brle anrılar na-

sına urban esme deler olduğunu bldrmes de bunu deseler.Kanılar br büün olara ele alındığında Meern na demoras-snn saygın ülleryle aynaşığı görülüyor

na Meroonunun önem a olmala brle Meer ülününna en yaşamında böyle da ec br yer umuş olmasının ne-den pe anlaşılmıyor an aynalar da buna br neden göserm-yor. Öneml örlerden br bel de Meern İonada gemşy-d anrıanın ülünün başlangıa ara Yunansana Mleos gbİon enler yoluyla ulaşmış olması İonalıların ana en sayılan -na da yan uyandırmış olablr0 Meer apınaları Smyrna ve Ko-lophan gb İon enlernde sen br yer uuyor Meroon bralar-da aynı zamanda arşv bnası olara ullanılıyordu Bu İon en Me-roonları haında anılar MÖ 4 yüzl ve sonrasına ar amabu yapılar bel daha önce de vardı .1 yrıca eren Meer ülününpopüls araernn o sayıda breysel ada sunusu bunu göse-

ryor Meer tna demorass n cazp br anrıa halne germşolması mümün Br başa neden de Meern na ennn önem-l anrıasıyla yne br ana anrıa olan Demeerle yanlığı olablr.

na Meroonunun önem ve Meroon un na demorassnde rolü göz önüne alındığında na Meroonunun uruluşunu ay-deden bazı an aynaların bu uruluşa ve Meer pımına yaygın



T TÇ L öN 167

Bu öykd kım blzlkl vd. Bunlın çou modn kynkld gnş çp tışılmış nck otk b göş vılmmışt. 65 Öyknn thl gçklğ bşlıbşın b oundu Kml,

bu öyknn ges' dmını lın uygun olk nltığını , dolyııyl olyın M.Ö 5. yzyıl bınd Agod nş dln lk Moonl bğlntılı olmı gktğ nıın vmıştı .66 Kml d Phtoun öyknd öz gçn vbnın MÖ 43 yılınd Ploponno Svşının bşlngcındk vb lgını olmı gktğn vnmuştu. 67 Oty ıln bu thldn hçb knıtll uyşmzMÖ. 5 yzyıl bşınd Mt'n b on tnıç olduğunu ztn byl dkldn blyoduk öyy nçnın kntt hlk çk b

y olmı şşıtıcı dğl Bu duumd, 5. yzyıl onlındk kuuluş th b nlm d tmyo çnk ztn ylşk duumd olnb klt kuulmz Ütlk yn b nıy y d klt dnm otmı , yn tnıl çık oln v bunlı kndn uydun çoktnıcıtm ykıı gönyo6 Bu duum özllk Andk oyl oml bğdşmıyo, çnk bz öylndğn gö Atnlıl dışdngln o kd çok kl kuck çmışl k, komd şlnn ly ko

nuu olmuşldı.69Öznd thl gçklk bulunduğunu dşndtn bz yıntıl olmydı ges ölm öykn b kn tmy knoluduk.0 Bu yıntıldn b Bouluton l Moon ındk ykın lşkd. B bşkı, A Tnıçnın hbnn çn tıldığı çukdn, bahon'dn öz dlmd k, kynklın bu olyıkydtğ dönmd çoktn tk dlmş ol d, bunun 5 v 4. yzyılld Atnd kullnıln b ölm czı yöntm olduğu doğudu1 Dğ tftn, bu öyknn bu kd gç hl kynkldoty çıkmı, tkln tkln dğşn nltımldn v Tnıl Aının dğşn dumun gö tcm dldğ kuşkuuuyndıyo nnd. Ayc Akhn youmcuunun Moon undoğuşun bp olduğunu öyldğ o Phglı dm" kmlğ d klımızı kşıyo, çnk bu duum Mtn ybncı köknln, dolyııyl An Agoı ndk tpnğının ykılığını guluyo.

Önclkl şu mtgyln km olduklını nclmmz gkyo Bu tm k Yunnc özcktn, Mf A, v toplmk nlmın gln Ç lndn lınn p toplycı özcklndn ttlmşt dmk k, ges A çn toplyn"dı. Sözckçvd dolşk klt çn (hhld knd çn d) dk toplyn b M hbn d dyodu Sözcğn nıldğı n k p



N NUA'NN iZND

< 4 yılın kod r ntphn tr. Burd trges çık- ly konuu dltr 72 rotl l r rl grv oln aochos yn l tıyıcını krıltırrk

tes µ rfz olrk tnılıtr73 thno Syr-kulı Donyou nltrkn Scy trnının ünün on gün-lrn r etrges olrk gçdğn d drk onun n kdrlçldığını lrttr . 7 Gnl grünü Yunn topluundn dı-lnn ygın nnlrın kndy lk kurdğ ktü hrl -r75 n Mtoonu g n r ku tpınğın topluun yüz-krı oln tges hyklnn dkl tutrlı grünüyor do-lyııyl u noktnın rçok l dnı rhtız t doğl İ u ndnl ges yküünün tn d hrygı n Tnrçkültün gtrln drn lkn tkn r glnğ kydttğ düünn ğırlık vryor76

Frklı r yklı u krııklığı çzy yrdıcı ollr Öyküyütrhl grçklk çıındn yolyı r knr ırkk unuzllkl lk Çğ tnını ynıtn tnını r ylnc türü ol-rk grz olnk vrr. Bu ylnc türünün n htlrı lldr

Knt r ycı glr hlkın r gruunu kdınlrı yn r tnrı-nın dnn dndürür Toplu un r pk gtrrk yncıy l-dürür unun üzrn tnrı lgın r htlık yyrk y d k rktülük krılık vrrk) ntk lır O zn toplu nrının gü-cünü kul drk on üyük ygı gtrr Rodk Mgn Mtrkülüyl ğlntılı n r nkdot rınd rçok nzrlikr u-lunn ipk r drn ylnc klııdır u.77 Sylncnn lv r-h kınk dğl tnrı y d tnrıçyı vktr. Sylncdk dr-n kvrı tnrının knd otortn krı koynlrın hpnnhkkndn gllcğn gtrn v tnrının gücünü vurgulyyryn r otir. İnnlrı yn r tnrının dnn dndürn t-s yküü Hıynık dh rçok dnd rtlnn r yküdürYn dn drn Yunn pgnznn dğkn ypıındn çok Kü-çük yyı dolrk kdınlr rınd kzndığı trftrr dn dğtirtn v u yüzdn zndn tln7 zz uluu nıtır. y-

nkrıızın gç trhl olduğunu düününc unrın Hırtiynlı-ğın yylıındn tkilnp lndğ rk dyoz yrıc n-ıın rhn yyn nnlrın czlndırıı çn v lgını-n kullnlı Horoun ı kdr ki r ykü otidr79

ck u ykünün gorkroun yptığı Mtr kült hykln z-n çıındn çok ykın oln ypıtl Eurpdn ıyl



YNNN N NRÇ KLA öE

iyi bilinen bi paalelliği vadı. B onda da kene bi yabancı geve kadınlaı kendi gizem dinine soka Egemen ekek güü (Pent-hes on ddmaya alış hata zindana ata ve tanının bna

tepkisi set ol Yeni tanı toplm cezalandıaak zola kendini ka-bl ettimeye kalkışı ın aılış koosnda em Mete hemDionysos iin yapılan esime aynleinin i ie olması b paalelliğidaha da apıcı kıla da ahip ile yeni tanının aynı kişiolş bilinen söylence modelini bozmş olsa da olayla dizisi ve mesaj Phoos'n trgres öyküsüne ok benziyo. ın geekbi taihsel olayı aktadığını savnan tek tük kişi old 80 Oysa tanı-nın yüceliğini göstemek ve onn esime ayinleni toplma kabl et-

timekti amaAisthophanes yomcsnn diğe aıklaması trges öyküsü-

nü tina eevesine otmaya yadımcı olabili Bna göe met-agyes Ana Tanıanın Koeyi aamaya geldiğini ifşa ettiği iin öl-düülmüştü Bada ima edilen etrges söylenmemesi geekengizlei aıklayaak Elesis Gizemlei 'ne saygısızlık etmesi olabili; bda ölümle cezalandıılabilecek bi eylemdi. 8 1 B aıklama Metein

Demetele özdeşleştiilmesinden dolayı güvenililik kazanıyo M..45'de lkibiadesin Elesis Gizemlei'ne saygısızlık etmekle slan-mas olayı belli bi aih eevesine ott Scilya yenilgisiyle bağlan tısı nedeniyle toplmda büyük ilgi yandıan b olay Gizemleesaygısızlık edenlein ağı biimde cezalandıılmasının ek öneği de-ğildi. 8 Zamanlaması Mete kültünün yimi beş yıl gibi bi zamandilimi iinde (M.. 4345 dolaylanda yaatılan dokz onda oloynayaak Metein tina sahnesinde sivildiği döneme ygn düşü-yo 8 M 4 2 'de yazılmış olan Eipidesin Hene özellikle dik-kate alınması geeken bi önekti ünkü b onda Phgialı naTanıa Demete'le iyice bütünleştiilmişti 8

B noktada etrgres efsanesinin tinadaki Metoon 'n önemi-ni aıklamak iin ydlan bi öykü mü oldğna yoksa bnn toplmn belleğinde kalan yaygın bi dieniş söylencesi olaak o gün-lede bi etrres Elesis Gizemleine saygsızlık eme sn-

dan idam edilmesiyle mi canlandığına kaa vemek zo Bnnlabilikte öykü taihsel eeve aısından kültün klş taihindenok M. 5 yüzyıl son ve 4 yüzyıl başında Mete kültüne göstei-len tepkiyi belitiyo. B dönemde etres Doğl aşağılık ba-balaın simgesi haline gelmişti 8 ğen baba ahiplein hizmeettiği bi tanıanın önemli bi konmda olş iki kşak öncesinde



NA TANA NIN Nl E

k ulaya d b açıklaa gkickti etes öy-k d bu göi yaptı

Aia Mtoouu kuuluş sas olayı taihsl boyutuu

d lgç koula otaya atyo Esa M klt g-iş hakkıda dğ zl a Taıçaı Phrygalı ahb Ati-aya y thlikli hatta kokutuc b şy gtiiş olduğudu. Na ki Mtoou kzi y uhtş kl hykli cadakiadak suulaıı bollu ilk bakışta bu olusuz kaıyı dstkl g-b göyo d ttes sasi 5 yüzyl souda Mkt olusuz b itlğ sahp olduğu izli yaata bikaçktöd biid ı tüyl pt sou Mt ti- kaksıyla taşkı duygulaı sbstç dışa ulduğu sklk ç- disl töld duyula huzusuzluğu calı b biçid ala-ı Madosu 4 yzyıl solaıa at b ou ola Rhbe'd ka-dılaı zill çalıdığı başta çıkaıcı ayild uzak utulayaçalışıldığıı okuyoruz6 MÖ 4 yzyılda Sabaziosu (b Phygiaaısı olduğu saıl ı) b ahbsi daa dils AtialılaıPhgaya özgü disl töl hlikl bulduğuu gula7

Bu olusu yagıla Yualılaı sadc Doğulu kltl dğl g-l olaak Doğululaa özllkl d Phrygalılaa kaşı olusuz bi tuu çd olduklaıı yasıtaktadı. Pk çok Yualı ötd b- Phrygalılaı ho göş olaa köl gözyl bakıştı 9 kabu şsl tutu MÖ 5 yüzyılı kici yaısıda dys kau d-olojs duruua şt Yualılaı az M.Ö. 8. yzyılda bi s-kli lşd olduğu tahsl b halk ola Phygalıla sa To-yalılala kaışılı hal gld Askhylos agdya sahsd ki halkı şdğ olarak aıtı90 Böylc Phgalıla Yualılaı zli dş-alayla özdşlştlş oldula 5. zyılda Toyalıla Doğulu ba-balaı sgsi hal gldil. Yua tagdyası9 l Yua azo -sld92 Toyalılala Psl aasıda kurula bzlkl bu duuu tşik Buu soucuda Yualıları özllikl Aiaıbağısızlığıı thdt d Doğu u sgsi ola Psl ydolaylı olaak Phgalıla gçti

Phryga kökli bi aıça ola Mt bu koşulla altıda sadc Atia oası da dğil Aa ı doki bağısızlığıı s-gly b kuu ola Boulutioda da tiba kazaası azıda b çlişki hatta Atialıla iç b utaç kayağı olaak gölşolabil Aa Taıça apııı sözd ahş yöl topluca dışla-a kşl yabacı ahpl katıldığı ayil olaak dagala



YNANAN ANA ANA i M 7

k d bki bu utncı ortdn kdırnın bir oudu93 Grc-ğiiz gibi, bu kşıın nkırı Ain sınırrını şış Mtrkütü hkkınd gç ntikçğ dk şck şr bir rgı ouştur

uşturunan aneonunda Meten e

Yunn Mtr'inin sdc Andouu bir ncüün dği, nı zn-d Hn d Hn ncsi bir An Tnrıç'nın nitikrini kişiiğind topn, Yunnışırıış bir tnrıç oduğu çoktndır k-bu diiş 9 sik Çğ tnrıçsı, h tnrnın Phrgi'dki kütdı Mtrdn oduğu gibi ktrıış ork M, Mtr, ni An,h d ni Tnrırın Opos pntonundkirinAnsı di. Bu çift kiik, Andounun An Tnrıçsı 'nın Yunn -zını küt gnğind Yunnırın diğr n tnrıçrı birştirisin ndn odu Bu n tnrıçrın hr biri, h Yunn hRo nşı dhiind, onun kşiik kiğin kd buunck-tı Tnrır nsı ork Gi (Toprk) i, dh çok d Kronosunkrısı ik tı Opos tnrısının nsı on i zdşştiri-

işti Mtr, ni n Tnrıç ork, fdkr nığın sigsi onYunn tnrıçsı Dtr birştiriişti. T bir birş s odı sik dnd Mtrn t nitkrini bçindrnnrıçr rı rıkr ork kbu drk, gnik bunr b- ssnidi ck, Mtr'in kişiiğinn kndin zgü nitikri rık birgin d dğidi Mtrn Gi, Rh, Dtr gibi nrıçr knştırısı, nızc Yunnışırı şinin n kdr g-

niş çpı oduğunu douu An Tnrıçnın kişiiğinin Yunnı bnzrrini n kdr tkidiğini rguktdır9Mtr'in kiiğnin bir nü Toprk Anık idi. Toprk Yunnc

d aa bütün cnırın Ansı, Hsiodosun sındztn güçü bir gürdü.96 O sdc toprğın brktinin sgs dği, nı znd tnrı insn , bütün rıkrı rtndı Hsi-odos'un şirid. W hr şn Toprk Ansı n ssnn M.Ö. 6 üı trhi Horik gü, tnrıçnın rıs crt-

iğni rgurkn, on , Tnrırın Ansı di ssnirAtinı Soon on sonrdn Mtr Kb Oposurın nsı Rh ' kıştırın küt unnrı Kr Toprk, Oposurın Büük n'sı dirk ssniştir9 Mtr Gi rsındki buzdşiği M.Ö. 4. üzıd, Mtr'i Yunn kü gnğindki büünn tnrıçr şit ork tnın Drni Ppirüsü çıkığ k



172 NA NlNIN N

vr f m � a a Hpr a (Toprak v trv ha v Hra aynı ydr Bnnla brlkt Toprak Ana Ynan-lılar çn oldkça sot br kavrammı gb grünüyor Toprak Ana

Ynan sanatında çok ndr btmlnm v çoğnlkla topraktan çıkan olgn br kadın olarak gstrlmtr 100 Tf tıyan aslanlı tnrıça o dld

Ttan Kronos'n karısı a daha somt br gür olp Hsodosnsında onn da nml br yr vardır Hsodosn anlattı-ğı hanın altı tnrısal çocğnn doğm Ynan mtolojsnnklask ykülrndn br olmtr: Kronos hr çocğn doğar doğ-maz ytmaktadır nn b daanıına klnn ha sonnc ço

cğ Zs Grt adasına kaçırır v ytması çn kocasına br ta vrr101 B ykünün daha gç rh vrsyonlarında Grt' t çock Z-sa Krta'lar dnln br gp gncn baktığı kayddlmtr Kr-ta Ynanca yan gnç rkk szcüğündn türtlm br trm-dr 10 Krtalar babası Zsn varlığından habrdar olmasın dykalkanlarını brbrn vrarak çıkardıkları gürültüyl bbğn çığlık-larını bastırırlarmı

B ykünün bazı ynlrnn Mtr Kybl'nn kmlğ üzrnd ka-lıcı br tks olacaktı. MÖ. 6 yüzyılın ortasında Ynanlı ozan Hppo-nax Anadoll Ana Tanrıça Kybly tanrıların anası ha l brl-trd 1 0 B brlm MÖ 5 yüzyılda Mtr kült gürün hm Kyb-l hm a dy sslnm noktasına vardı Tragdyada Kybl lha'nın hr ks d tf kllanıyord v msknlr dağlardı10 E-rpds 'lar'da cotrc müzğ v nsanı kndndn gçrndansları açıkça tnrıçanın Phryg kknlrn dayandırmasına karınbr baka yapı olan C'da b tür anlr İda Dağı v Grtl l-gl gstrr. 10 5 yüzl ar Tlsts Tanrıların Anası 'ı ha l brttm10 4 yüzyılın Drvn aprüsünd ha l Mtrn Gaal oldğ gb br v aynı oldğ sylnmtr Ykarıda tarıılanAskhns yomcsnn a'nın Atnadak tpınağından (yan At-na Mtroon v Phgalı rahbndn sz tms 10 a l hrygal Ana Tanrıçanın aynı tnrıça olarak grüldüğünü gstrr

B k tarıçanın brltrlmsnn brkaç ndn var gb grünü-yor. ha da hrygalı Ana Tanrıça gb br ana tanrıça oldğna g-r yabancı tanrıçayı yrl Tanrılar ası l zdlrmk yabancıtanrıçayı Ynan pantonnn çnd rtmnn br yolyd. B br-lm Phrygalı tanrıçaya daha nt br tanım kazandırdı. hr za-man Mtr yan Ana d ama kmn anaı oldna dar zla br p



74 N ANIÇANIN iN

gldiğini Giit İdlı Dkll tındn gtildiğini öyly-k iki tı d onyl.1 4 Stbo Rh/Mti itolojik tt-lını klı bi biçid dünlyi dniş otk kök dğil -

ik dn iç otk yil diyl gupldııştı. 1 1 5 Bu y-ı tı oduu Yunitnı Klik çğınd Kybl il Rh ın-dki klılıklı çöy çlışlı ydınltktn çok klııkışktdı Gçktn d Kybl Rhın hitindki k-lı gplın ötüş likli iki n tıçnın böyl bi yı olnk yck kd bütünlşiş olduğunu götktdi.

Bütün bu güli tıçlı yı tnılı bibii bğlyndğiş hlkldn bii bulın i yinliyl ilişkiidi Bu

duu dh öc öünü tiş olduu Pi d bulu Tnılı An ı yklşn bi dı götn M .Ö 4. yyıl tihlidk kbtındn bllidi 46 1 6 Adı bşını üidüç Nyphyı ilhlı üç dliknlıyı Kutlı tşıy bulutuu bi cii dı. Bulut üid g gülin lığı dk yp şii y yoluyl tnıçyl bğl kuduu Nymphl-l Kut lın üydki bğltı kynklı olk tnıçnın -

jını ttı ol nl iltiklini blitiyo117 Rhnın yıtnılı ttlı oln inlın bu bn bi üy hli gi-in tnıçyl ylnı bşlın bğlntı kuın yy bşk bi odl unuyoldı . Blli ki M.Ö. 5. yüyıld dh önc d-ğil ğ) Rhı öyküü Zuu doğuşu dinl ikliğin bşk bi biçii ltıyodu Rh il Aylı Kybl bşlngıçt ki y-ı gü olbild oud yı dil noni inly ikiig oldul

Aylı Kybl il Giitli Rh kynşındki bi bşk ilginç nok-t kolojik bullı Mt i ynlini bşlngıçt Gi-it t ypılış olbilcği işt tidi. T Yunn ntınd ilkk MÖ. 8 yüyld Giit t tuç bi dikin üi diliş ol-k kşıı çık. Bi dk unuu oln tunç dik Zun İd D-ğı dki bi ğ tpınğıd bulunuştu Bu ğdk dkunulı d bon klknl d dı. 1 1 Ak Çğ d Zuun

doğuu Giit tki çşitli ğl ykıştıılıyodu. Giit tki bıbulutu ylid çıkn tunç klknl blki d ill oln tunçdikl old coşkulu tpı töli ypıldığıı düşündüü-yo119 MÖ. 8. 7. yüyıll tihlnn bu şyl dil i-in Rhnı Kyblyl bilştiilind pyc öc ki kültünün bi pçı olduğunu göti. H ii d n işiliğind



YD TRÇ NE 7

cnlndrln nrçlr oln e ile Phrygil Mr birbiriyle ky-nşnc iz sesli müzik ve dns yoluyl ide edilen dinsel coşku öğe-si Yunn Rhe külünden Phrygi nrçs Kybelenin krm külü

ne geçi Kybele de M0v

olrk Rhenn yerini ld. Bu bireş-me Meerin esrime yinlerinin simgesi oln e edindiği dönemdeyni MÖ. 6. yüyln inci yrsnd gerçekleşmiş olbiir.

Meer küünün Yunnlrn Tnrç nmn ilginç ir o- kn Girien remiş obiecek bir bşk yön dh vr. Me-er e sdece dinse esrimeyle ilgili olduğu için değil yn znd se-veceniği ve yrrl nieikleri yüzünden değer veridiğine dikk e-im Diodoros Sicily d uunn Engyion kenindeki Anlr (çol)

klyle igili ilginç bilgier kydeişir Girien gelenerin yerleş-tiği in edilen bu kenin Alr dnmş önemli bir pnmyeri vrş ve burd Girie Zeus u bbs Kronos n kurrn nrçlr onurlndrlyormuş Bu nrçlr ve onlrn yrdclr olnKurelr y zmnd insnlr mdencilik hyvnlr evcilleştir-me vlnm eknikleri poliik ve sosyl uyu gibi ydl becerileröğreikleri için syg görüyorlrmş. Eğiim gizem yinlerinde ger-

çekleşiliyormuş.120 Bu rivye Sicily d vroln ve bölgeye Yunn-llrn yerleşmesinden sonr Yunn miolojisi kpsmn lnn yerli bir Meer klünü ynsmk olbilir. Diodorosun nlklrMeerin sevecen ynn ve yrrl ekinliklerle ğdşrlş olbi-leceğini doğrulmkdr. Dolysyl Kurer d kişinin Meereilişki kudu yinlerde rclk görevi yprk bu yrrl ekinliklere yrdmc olurlrd.

Phgi A Tnrçnn Tnrlrn Ans Rhe ie özdeşeşmesibu ii nrçnn kül simgelerinin ve dinse örenlerinin kynş-s ybnc nrçy Yunn tnrçsn dönüşrme işleinin ir ör-neğini oluşur Phrygi A Tnrçnn Yunn nrçs Deeerle birleşmesinin sonucund ise çok rk bir durum ory çkş-r. Burdki duru iki klün hrmnlnms değil iki nrçnnkül kimliklerinin yr uulrk bir nrçnn simge ve dinse ören-lerini diğerine uyrlnmsyd121 Göreceğimiz gibi simgeler her iki

yoldn d krlildiSicilynn Gel keninde M.Ö 6. yüyldn klm bir kusl ln-d bulunn ve tnrçy kucğnd bir slnl ht ourur durum-d yni sndr Meer ikonogrsinde göseren Deeer dk hey-kelciği en şğ 6 yüzyln sonlrndn beri Meerin Deeerle ky-nşğn ory koyr 1 22 Bu ork simge kullnm 5 ve 4. yüzyllr



7 A ARAJ E

rı. Pndros Deeer 'e çınyn zer şıyn nrıç dye sesenrken, Meer gesnden yrrnır M.Ö 5 yüy şr Menppds de ksnn ynı nrıç syıığını gye çık br bçde bldrr

Mev[ôç ô �µp[c m] Mpc 8e&v [] µev px[Ev](Menppdes der k Deeer'le Tnrırın nsı brdr ) 1 Derven Pprüsü Deeer'n f M�p dını dığını çünkü k nrıçnın br krışıı oduğunu bderek ynı şey dd eder

Görünüşe göre, bu breşe özellke n ve k'd güçü ouş n gorsı 'ndk Meroon 'un cvrınd Deeer yinernde kunınr benzer kprın buunsı, br kü breşesn k gereke1 MÖ. 6. yüz syh gürü br k kbı böy

e br breşey dh d bergneşryor. Bu kbın üzernde, buğdy bşğı un Kore e Deeer br sn brke betenştir.1 Br bşk öne knı d n Meroonunun ynınd yern ve Eeuss'n k nrıçsın dnn br sunkr 1 Eeuss kus nınd buunn h ouruş Meer heykecker ekenenn krşııkı oduğunu göseekedr 1 Bu breşe öne br pınk gr'dk Meoon'l reseştrş n'dk Issos Ir

ğı ykınındk bu pınk Eeuss Gzeer'ne kı örenernn k şsı on Küçük Gzeler'n kundığı yer 1 Kü breşes yzın d ynsıış örneğn Eurpdes'n Heedı ypıınınüçüncü korosund nrıç breşşr. Burd pdc M� 0e&vTnrırın Dğ sı, pcN p6µc çın çın çınlyn çprrı veivcç snrın çekğ Phryg rbsı e yeryüzünü doşrk kızını rr.0 Deeer'n Persephone'y ryışını nn ksk öyküsözdePhryg oteye donıışr.

Brçok b dı Deeer'le Meer'n sgeernn böye brbrne krışsının doğ şevler uyuu oduğunu ydsıyrk, bunuYunnırın, özeke nırın Phyg nrıçsının dnse örenlerndek vhş ynrı "ehleşrek ve bunrı opuc kbu (vekonrol) edebr kü uygulmlrın dönüşürek youndk bnç çbsı ork göreyi yeğeşr.11 ck bu görüşer Meern sözde vhş yönernn Yun öresne yereşş h bek de

ordn kyknış olbeceğn göz rdı eder Üselk, opusve breyse yner şekndek bu ç yönü dnse de bçnn Yunn dn geeneğnn esden ber vroln br prçsı oduğu özekle Deeer pıındn beldr Yunnılr Eeuss'n sge ve küöreern Meer'nkere kynşırkl nptk br ybncı küün kbu edebr yönern Yunnışrıyorr, ersne her k



YNNTN' N TNR KLS öNM 177

tanrçanın da doğal olarak değiken ide biçimleri gerektren top-lumsal ve bireysel gereksinimlere seslendiğini kabul ediyorlrd

Yunan ana tanrıçalaryla Phgialı a Tanrıçanın kült simge ve

imgelerinin hızla birbirne aktarılması Meter külünün barbar ve aa-ğlık sayıldığı yolundak varsaymları en azından Meterin Yunan dün-yasına ilk girdiği dönemle ilgili olarak kendiliğinden zayıfatıyor.Phrygialı Ana Tanrıça'nın sık ve yaygın biçimde hea ve Demeterleözdeletirilmesi yabanc ve Yunanlı ana tanrıçaların bilnçli olarakbirletirildiğini ve Meterin en saygın Yunan tanrılarının arasına so-kulmasının bu birlemenin bir yolu olduğunu belirtiyor Bu eylemMeterin Yunan kültündek merkezi konumunu balıbına destekle-mektedir. Phrygialı Ana Tanrıçadn baka hiçbir yabancı tanrı birYunan tanrıs ya da tanrıçasıyla bu derece özdeletrilmemi ve nan pnteonunun göbeğine sokulmamı olduğu gibi 3 yerli Yunantanrılarınn kült kmliğini Phrygialı Aa Tanrıça kadar değitiren baka bir yabancı tanrı ya da tanrıça da olmamıtr.

Meterin doğrudan Yunan ana tanrıçaları hea ve Demeterle birletirilmesinin yanı sıra Meter kültü de Hermes Dionysos ve Pan gi-

bi bazı Yunan tanrılarının kültleriyle birlemitir. Bunlardan ilk ikisini ksaca ele almak yeterli olacak. MeterHermes iliksi Meter e adan-mı bazı kabarmalardan anlaılr Bu adak kabartmalarında otrantanrıçanın yanında Hermes durmakdır. İkisi arasında iliki ortakbir söylence geleneğinden değil Hermesin tanrıların habercisi ol-masından kaaklanmı görünüyor Hermes bu sftla ölümlüleri Me-ter'in gizemlerine götüren tanr oluyor bu yüzden tanrıçanın yardım-cısı olarak betmlenmitr.133

Birçok yazarın ama en canlı biçimde Euipides in tanımladığı Me-erDionysos ilkisi 13 söylencesel bir bağlanıdan değil her ik tan-rısal varlığa yakınlamak için kullanlan ayinlerin ve esrik hsal i-de biçimlerinin birbirine benzemesinden kaynaklanmaktadır. Esri-me ayinleriyle iliksi çok iyi bilinen daha eski ve saygın bir tanrı olanDionysosla Meter arasında bu duma uyn bir bağlantı krlm-tur Dionysos da Meter gibi hem kentlerde hem yerleim görmemi

yabanıl yerlerde barınan bir tanrıydı onun tapımı da dinsel duyların idesi açısından toplumsal ve özel sınırların üstündeydi.Panın Meterle ilkisi daha açıktır Bu iliki Pana Büyük Aanın

yoldaı diyen ve Pindaros'un özel apınağında bu iksine yan yana tapınıldığn dile getiren Pindaros açığa katurur. 135 Pindaros bakabir yerde de kukusuz Panın Meterin sadk yoldaı oldunu ima



1 NA ANIANN iZN

dk, P ' M'i 'sı yi köpği d 136 Dğlı v o-lık yli ısı olduğu iıl u ısı P'l Dğ-lı sı 'ı oklığı klıyd. 13 M' dı bikı k

bld P bu old, gllikl ipik ibüli ol v kıld-ki çob yısı uygu dü P kvlı v pdu'l yi çobdğğiyl göülü. 38 P'ı M'l yklığıı bk bi doğldi, ou sdc çoblı ydığ kılı dğil, koolsüybl yli d ıs olsıydı.139 H M'i h P'ıdisl ölid göül s hli, böyl bi koolsülük ö-ği oluuu. s, ıpkı M'i y d Koybl'ı kisi lı- gibildiği gibi, bi cv6OÇ yi P'ı l gçidiği bi kii h-li glbili v soucu yı dcd huusu dicidi 1 P ıpik uydı gücü, bu sl bğlı öğidki usdıı dv-ılı gulkdı H P, h M, is v ili-kilid odl olk oldukç kokuucu bi ij sgiliyoldı .Buul bilik, P ikici dcli d ols, sükli sygı gö biu ısıydı . li bi u ısı kouud olı ou M-'i Phgi'd gçii bğll üüdki olusulukl-

d uk uuu.M As

Kybl ı hdı dili ığı olk söylc v kül so-d ö çık v M'l çok ykı bi iliki içid ol k ıAs'ti. ck, M'i u külü iliki iclid u dk Ais 'l ilgili bi bölü y ldı. Buu di bsi M.Ö. .

yüyıl osıd öc M külüd Ais i vlığıı gös bikı yoku. Ais'i sod u v Li dbiyıd plkbi ol oydığı gö öü lııc, bu duu ııcı göübili,ck M külüü clı bi biçid ly yüyl ili vgdy ylı Ais hiç sö . Doshs bil dislsi yili kıldığı içi Aiskhis'i liik, hdı ı-y hiç dği. Doshsi kski dili hsb kılıc ğAis' i hdı ol söylcsii bili olsydı, ıı cisl s

kılığıı d sldıı di olk kullıdı diy düüülbili Bıbili dlı Ais külüü yüyld öc d volsı gk-iği hüki, kı olk d, Plukhosu lığı bi olyd, MÖ 'ki Sicily sfi öcsid A Agos'd bi d-ı kdii hdı siyl ilgili bölüü lıldı. 12 v ki,bu youd, Plukhos'u M y d Ais' hiç sö si



YNANSTANA ANA TANRA KLA öNM 7

gö rdı edilmişr. Plutrkhosu metii bğlmıd buu di-sel bir klt uygulmsı değil ruhsl rhtslıkt kkl birey-sel bir eylem olduğu dh sor gele Sicily yeilgisiyle bu tr g-

rip eylemleri rttğı lm çıkıyor 143 Öte yd Atsi M.Ö 4yyıld öce ortlrd görmeyişii bu trıyı çok brbr" veiğreç bulduklr içi Yulılrı ou klt reddetmesidekyklmış olms d olsı görmyor. 4 yylı ikici yrısıve sorsd Attis heykelciklerii yı Yulılr rsıd bykçpt yyılmsı bu vrsyımı çrtyor. Atts gr Phgilı Trıç klt Yu klt detlerii rklı sosyl ve politk gerçeklerie cevp verecek biçime döştrm yötemlerii il çekici bir

öreğidir. Göreceğimi gibi Yu diii ve Yu mitolojisiiAttisi byük ölçde bir Yu yrtısıydı

Attis i Yu stı ve Yu diideki kyğı rştırmy girişmede öce rlmsı gereke çok öemli bir okt vr Phrygtrıçsı Mtr dy Meter 'i tersie Phryg stıd y dhryg klt geleeğide Attisi degi olbilecek bir trıy rstl-mmıştır Attis dı Phryid e ıd M.S 1 yıl kdr Me-

er rhiplerii uvı olrk kullılmış 145 Bu dı Yuist dd Rhmus ve Smothrkede16 rhiplere ög bir uv olmsıYulılrı Attis gre verdiği öemi söcğ Phgi'dkibu kullım biçimii bilmeleride kykldığı ileimii vriyor.ck Attis uv Yu (sor d Rom) toplumud ormldebir rhibe değil ikici derecede bir trı olmkl birlikte MeterKybele'i çevresideki bir try yöelikr. Bu de Yulılrtrı Attisi Meter klte ktmkl Phryilı ir öcl ilemekteçok klte lml eklet ypıyorlrdı .

Attisi betimlediği e eski örek ol Pire de bulumuş ve M.Ö4. yyl ortsı trihlemiş bir dk stelide Atts 'i Yu krk-teri çıkç ortddır (res 48) 17 Bulutu yt bölm ile bust kısmıd yer l iki grl bir kbrtmd oluşur Soldki -r otur bir erkek sğdki gr ise ykt dur bir kddır. K-brtm ltıdki bölmde stoikhedo stilde olmy rerle

yılmış şu yıt okuu Avyô a Atô µ np v aıôv npyµa (Timothe emre uyrk buu] çocuklr dı Ag-distis ve Attis'e [ddı] . 1 Bu edele iki rde soldkii Attissğdkii de gdistis olduğuu kesi olrk belirleyebiliyor.

Stelde Attis sğ dök olrk bir kyı erie oturmuş biçim-de prolde gösterilmiştir. Uu kollu kemerli bir tik ptolo



8 AN TNHI 'NıN lzN E

re 4 Pe de dt leAtt tere dkkbt. M.Ö 4 yzyıot tkeluSlce Muee zu BerlPeuce Kultubezye.

v sv nl yşk ldn lşn l kstü çnddsn sk tn sv n nn şlk gyşt Bşlğn k tndk klkçkl ln skktd Sl dnn ünd dn sl lnd Pn kvl ttkt sğ ln dAngdstsn ttğ küçük yn ğ k lk ü n dğ

tktd kvk sp şklndk çn dğnğ dğ kyy dyld Atts n kşsndk Phyg An Tnç'y yt t y d Kyl dy dğl Phg'd şdğ dln v Hlnsk küt llnd sk sk kş çkn Angdsts dy ssnşt 149 Ats dnük k dn tnç ppls gyş v çk şlk tkşt Bşlktn çkn ü stn



YNANTADA AA TANRA KLS DöEM 8 1

dkülrk rdys yklrı dk imkdir Sğ lid isuzığı küçük kp sol d is sol bcğı hizsıd uğu yvrlk v yssı bir cisim yi vrdır is brd sdc dıd d

ğil kosümüd v rbülrid d ıbilirBu tibülri hr iksii d sorki bimlrd tsi Doğl birçob v Mri yoldşı olrk cldrmk içi kllılmsı dhli glmiştr ck ş umlıyız k kosüm dribülr zgü olrk is iir Kosüm hm i rzıd Prskılığıı birz dğişirilmiş biçimidir v Yu sıd sdc Prslri dğil yı zmd zolr v Troyllr gibi Doğl sylc iplrii btmlmk yygı biçimd kullılmıştr Bu giysi

zllikl MÖ yüzyıl ors v sorsı i Troylı Pris btmlrid sürki grülür 2 iysii Pris l ilgli olmsı v i shsid royllrl Phrygilılr birbiri krışmsı b kılğı birPhrygilıy uyg olduğ düşücsii güçldirmiş olbilr. isiPhryglı çob kmliği d pkl Troylı çob Pris l krul bbğlıd kyklbir yrc Prisi ibülri ol çobdğği v P kvlıd d sık sık Mrl birlik grül kr

rıs Pı ksi olbilirck b sldki is sylcdk gç çob dğl Mr/gdisis şlik d bir rıdır. Trı oldğ hm sli o dmışolmsıd hm gdisisi kdisi dk sl kbı o uzmsıd bllidir B hrk is d dk slmsı yguolduğu ksi bir biçimd gsrmkr B MÖ yüyl solrı krızı gürlü bir i içk kb üzridk shyl krşılşrbiliriz O shd Y rıçsı Thmisi Trkylı rıçBdis ypğı b bzr bi hrk Bdis pmı themsuygu olduğu gsrir. 4 Bu sld gdisisi d byl bir hrk ypmsı tsi rık Y külüü yrlşik bir prçsı olduğu blirtiyor

Yu külüd yi bir rı ory çkmsı olğdışı grübilir m bu bilimz bir şy dğildi Bir rı olrk tsi kkii ipuçlrı Dmoshs sylvi ( On the Cown 6) bir

psjıd skı olbir. Burd ttes gizm ylrid rftrlrıığı bir yi çığlığıdır O çığlık blk d sld Doğl bir çobşklid gsril r ts olrk kşilşirilmiş Elsis izmlrid Dmri rfrlrıd biri ol rı İkkhos dmu bu çok bzr O kklri d gizmli ylr zgü akkhe çğlığıd ymk olp rı bu çığlığı kişilşiriliş hlidir



NN TN D N NIÇ i üN 8

i büyük oaııka o oumuz çarışımardan kaynakanmış oa gerek çünkü öyencedek Att imgei kuşkuuz Yunanıarın Phrygaıar hakkındak Douu kadını barbar şekindek bamakaıp yar

gıından etkenmişti. Irka igii bamakaıp yargıar ve öyenceeimgeer dünyaı dışında Atti Meterin tanrıa yodaşı ve hizmetkarıydı İnanar kendierini Meter kütüne yöneten aynı nedenereyani bireye diekerini ietmek ve tanrıya bireye oarak temaageçmenin hazzını yaşamak için Atti kütüne yönedier

nan opmnda Meten e

Meterin Yunan dünyaındak topuma konumu orunu kaçınımaz oarak nrıçaya tapanarın kimer oduu onuna baıdır Bunoktada kanıtar bizi yarı yoda bırakıyor çünkü Meter adakarınınçou anonimdir 5 ve 4 yüzyıa ait Meer adakarının ıkıı yaygınıı ve çeşitiii tanrıçanın taraftararının her türü inandan ouşanbir grup oduu izenimini uyandırıyor. Atina Metroon unun kuuş ef ne

� !8

<

_?_

z

ğ

rışı

ı

n rk

ın

küt( kv m Meer kütünü

ş

t b k

y

ve topumca

dı_şanan kmeereJ

1

ama işin gerçe bu omayabiirPindaro ve Euripide gibi önemi şairerin Meterin undu dineyaantıdan empatye öz etmei nrıçanın kadın erkek rt oanomayan çok geniş bir ktey kendine çektiini kanıtamaktadır.

Bununa birktet nrıç nıı r üzede

bir çekm güc

odnu düş

ndürenazı kanıar rdır. Ancak kanıtarımız bu noktada biraz atikidir ve Meer kütüye kadınar araındak baz baantıar gerçekikten çok yazına ya da topuma geeneker yanıtıyor oabecei çin, ik tara da çekiebiir. rnein Henede Bkk-'da ve Diogenein parçaar hainde günümüze uaşan bir oyununda tanımanan Phrygaı kadınar korounda oduu gib övgüeröyeyerek Metere pınan tragedya koroarı kadınardan ouşur

mi \ Aô ıçKjfç mç nç i p

Başar eenk kadnarn seslern dyyorm ya Kybeennararlar ksa Phgaılarn kızarı 8

Oyuna heyecanı egzotk bir çeşni katmak amacıya tragedya kororında çounuka kadınara özeike de yabacı kadınaa yer eridnden bunun gerçek küt uyguamaının bi yanımaı omaı



1 4 NA AN ANIN ZNDE

kiyor 59 Dosthnsin, sri yinlrin ktıldığı için Aisk-insin nnsin yönlttği lştiri, g törn lylrı düznl-nin, yüksk prddn bğırnın yılnlrı tutnın kdınlrın -

ik drnışlrı olduğunu i tktdir. Bu türllr

kdınlrn d

_

Z

_

i d l

rkklr Dosthns'inlndiği Atn jürisi gibilr) bun krşı çıklıdır 1 60 Kdı lr,

d_ bi tnrının tksi ltın

ir üs kşi

!

ı§• bu du-ru onlrd çılgınlığ y d thdit dii drnışlr yol çıştır. 1 6 1

Frrr krtr üzrndk shn günl kült uygullrı hkın-d dh çok şy nltır Bu shn, Mtr'l ilgili bir dizi yinin, öl-likl dnslrın bir nltı olrk yolnıştır Burdk ynlrktılnlrın çoğu kdındır, grubun rsınd sd bir tk tşkinrkk görülktdir Unutmlıyız k An Mtroonunun kuruluş fsnsind metes yönltiln n ğır suçllrdn birionun Atinlı kdınlr Mtrin gizlrini öğrty gliş ol-sıydı Glnksl otorty krşı çıkış, öykünün itolojik klıbının birprçsı olrk yorulnbilir, bunun içind kdınlrın bir ntnrıç kültünü dh çkii bulduklrı şklind bir grçk d brını

yor olbir162 Mtr'in özlkl nlrl çouklrı kollyn bir tn-rıç bir kthos gör ypığını dh ön blirtiştik Elindtf tutn bir kdını göstrn zr tşlrı d, kdınlrın Mtr y-kınlık duyduğunu dolktdır Bunlr pkl Mtr rhibsi ol-rk gör ypn kdınlr it olbilirdi illri bu duruu bir sçkinlik işr olrk rks iln tmk istişti 163

n d Mtr kültünün sd kdınlr hp ttğni iddi tkynlış olur An Agorsı'nd ulunn yzıt n sk Mtr dğı -ton trfındn dnıştır bu ir rkk dıdır Mtr' dnn Kurt'lrı göstrn bir kbrtd ir rk tpınıının dınn bu-lunsı rkkrin d kdınlr gibi Mtr' sygı bsldiğini çıkçory koyr Tnrıç kdınlr için şt gör ypış ols bi-l, onun tk lnı insiyt sınıf sınırlrını şışt Tnrıçy tpn-lrı dh nt bir biçid tnılyyışıız bil onun n kdr giş bir ktly tkldiğini Yunn topluund n kdr drin bir

kök sldığını göstrir.Özt g ç o Mu?

Yun Mtri, M.Ö. 5 4. yüzyıllrd Yunn dinind rlşik birürü Arkik dönd Yunnlılr trfındn

büy Ö°ü

şikliğ ğrtılnPhry

köknlri dı kült unnlrı olrk J-



UNN TND N TNR KLAS NM 185

na çekili�!s< itıve Yu-nanlılara özgü bir a Tanrça anımna göre geişt Bu tanmın anaöğesi Meterin söylence ve kütte Yunan tanrıçaları Rhea ve Deme-

ter'le özellikle de Rhe yl özdeşleştirilmesdi Meter hem canlıla-r�

tıcı

olaranel anlamda, hem os anrıların anası0

1

r

k

�

_an1mda t

&

s

ı

-

i

t

ü

e

o

_E

onunun birp rç sı lm <d,

Olposlu tnrılarla birlikte say-gı gördü.

asik Çağ Yunanisnına ait kanıtlar yabanc kökenl olmasna kar-şn Yunan topumunda rahatça yer edinen şairerin, politikacılarınve halktn insanarn pndığ bir tanrıça portresi çizmektedir Me-ter kent yaşamında özellikle Atna'da kendini kabul etrmiş bir tan-rıçaydı Köken itibariyle İonialı bir tanrça olması ona toplum yaşa-mnda çok önemi bir rol kazanırmış Atina devlet arşivlerinin ko-yucusu olmuştu Bireysel düzeyde ise, insanlar ona ayiner düzenleye-rek tapındılar İnsanda fakı bir h hal yaatmak amacıyla düzen-enen bu tür

nlerde katlımcı nrısal varıka doğrudan temasa geçebiliyordu. Bu Yunan diş ntsının tanınmış bir yönüydü ·

Apoon Dionysos Npha'ar dahi, birçok nrıyla ilişkliydi. D ğ-arn ası kmiği Meteri vahşi krların tanrıçası yaptğından bu birölçüd tanrıçanın Phrygadaki kökenlerinden kalan bir mirastı . Böyle olmakla birlikte Phrygialı a Tanrıçanın dağlar mağaralar ve sukaynaklarıyla ilişksi Kasik dönem bonca Yunanistanda pek dilegetirilmez Onun aanı eskden oldi? b

in !I n

çok, tşkınışl }l

l-zaralardı

Meter aynleri ve bu ayinlerin neden olduğu rk ruh halnin açık-ça ide edilmesi beki de bu zden biraz tehikeli görünüyordu.Sank ayinler insanarı üyesi oldukarı Yunan

topumunun

birleştirici

b ğl rnd n kurulm tevik ediordu

Sonuç Meter ayinleri ço- kez m y

varan karma bir tepk uyandırdı Bu tepki, Meterin b !nl rıe üme eldi ve barbar ir -

rıça oarak sın ndırı!dıı

dönem olan MO 5ın ikinci rı-

sında daha çok dile getirilmiş gibi görünüyor. O hl Tanrlar asıol3

birlie elie kölekClen s lı

bir ha-kın da simesidi

veiderek

Yunan özgürüğünün en büyük düşman-ları olan Troialıar ve Perslerle

özeşleştrildi

Mer;in gidÖ•(:1şrıla" k ironi, ona yakş-

tırılan Doğuya özg nieliklrn tanrıçann Prygiadi gçişinde



8h A T ı z D

k dynğı olsıdı Esi yinlinin n blign sigliln t il v lpnın Phyg köknin dyndııldığını bu-n ynlş olduğunu gödük Mt yinlinin Asylı vsyıln kö-

kninin tnının yinlind yşnn tşkınlıkı Yunnlı olyn bi hlk ldk şğılnın bi yolu olk 5 yüyıld y-tıln polik bi ij kd gkliği yoktu

Böyllikl sik Yunnistn ' ın Mti sygı duyuln bi kült güü olduğu hld gidk Yunn topluundki dğişili ynsıttıYunnistn' bi kı tnısı olk giişt 5. yüyılın sonun-d k Yunnistn'dk kültü büyük ölüd knldi. 5. yüylın b-şınd tmn Yunnllış bi tnıydı Rh'yl bi tutuldu on

Dt'l bilikt tpınıldı 4. yüyıld ynlin kuşkuyl b-kıln hipli şu Phyglıl diy şğılnn bi tnı oldu -n d o n dk Mt Yunn dinsl topluluğunun sğl biüysi hlin glişti; ynli h lınbili gödn glin. Klsik Yunn dünysndki bu glişi sücind Mtin kişiliğin v kült tönlin vuun dg klc olck dh sonHllnisk düny il Ro dünysındk An Tnı tnıını d t-

kilyckt



1 8 7

7. Heenistik Çağ

MÖ 'de skenderin ölümüyle M.Ö. de Augustus idaresin-

deki Roma mparatorluğunun başlangıı arasındaki üzyllar Yu-nan dünyasının kültürel açdan hem inişli çıkşlı hem dağınık birgelişme kaydetği bir dönemdir Bu durum Yunan Ana anrıçasıMeerin kültünün gelişimini izleme çabamzı da kaçınılmaz olarakekileyeekr Meter tapımınn Yunan dünyasındak en eski ersin-de tanrıçanın kültünün gelişimini Orta nadolu dan kıyıaki Yu-nan kentlerine kara Yunanistan 'a e kdeniz' in batısna dek izleye-biliyorz. asik Yunanistan' daki Meter kültü tanrıça ile taraftarla-rınn ain e etkinliklerinin Yunan edebiyatı Yunan sanatı e Yunantoplumu üzerinde nasıl giderek artan bir etkisi olduğunu en açk biçimde Atna'da olmak üzere ortaya koymaktadr Bu dönemi izleyenHellenisk Çağ ise tam tersine Meter kültünü izlemeye rehberlikedeek tek bir çizgi sunmaz Bunun nedenlerinden bri kültün oçağda Hellenizmin yayılışıyla karşılaştırılabileek kadar geniş bir oğraaya yayılmasıdır Üstelik Meter'in bu dönemdeki konumu nede-

niyle ortaya çıkan sorunlar daha rklıdır Yunanlı Meer'n Phrygi-al Maarn eski kült merkezlerindeki etksini kurulu Yunan kentle-rindeki Meter kültünü e Meterin yeni kurulan kentlerdeki dur-munu göreeğiz Malzeme merkezden uzaklaşsa da Meter kültü Hel-lenistik dönemde hem Yunan dinsel uygulamaları hem Yunan top-lumu konusunda bütün olarak bizi yönlendirmeye deam ediyor.Hem inelemeye elerişli daha çok malzeme hem daha kapsaml belge olması tanrçaya karşılık eren rkl sesler duymamza olanakeriyor e bu sesler bize a anrça nn güünü hiç kaybetmdiği-ni söylüyor.

Hellenistik Yunan dünyasndaki Meter kültüne ilişkin kantlar rk-l kaynakardan gelmektedir. Meter'e ait çok sayıda tapınak e kutsalyer tanrıçanın tapmınn yayılımını gösterir anrçanın kült kural-larnı diğer bilileri içeren bikaç epigrak belge kült ayinleri eyaplan uygulamalarla ilgil daha net bir tablo çier Bula birlik-

te tanrıçayı e taraftarlarnn duygusal teplerini anl bir biçimdeanlatan MÖ. 5 e 4. yüzyla ait yaznsal metinlerin benzerleri yoktHellenisik Çağ da. çlerinde Meter e rastladığımız günümüze kalanaz sayda Hellenistik meinde tanrça çoğunlukla eğlendri br ürdür e tapınıılarının onun kültünde buldukları güç bu yapay yazn-sal imgeye göre ikini planda kalr.



88 NA ANnıANıN zN

M lt Hellenisti Yunan dnyasında ço geniş bi cğaa-y yylmşt sende'in seleinin Mete l zeinde hemenetisi olmamış, ama sende'in ölmnden sona oluşan yeni poli-

i dzen, anıçanın ltnn yayılımnı ve ona tapınılan entlelelt meezleini elemişi hygalı Ana anıça ltnn esi-den bei ön planda olduğu Kç Asya'nın basındai Yunan ent-lei özgl ve eha yeniden avuştulaından yine Mete lt-ne işin bol anıt sağlala Yen Hellenisi enleden bii olan e-gamon tanıçann lt açısınan önemli bi meez halne gelmiş-ti. Ayıca sende'in es mpaatoluğunu fethini aiben yaylanHellenizm Yunanlı olmayan Aadolu hallaınının ent ve lt me-ezleine damga muştu Esi Anadolu dillei ve ltel tazlaıotadan almış Godion, Aaa, essinus ve Sades gibi meezlegidee Hellenleşmişti Hellenzin yayılışının hygialı Mata l-t zeindei etisi, sadece adolu tazının yeini Yunan taznınalmas değil, bu isinin aışımından yeni bi Mete m yaatıl-ması oldu Bu aışımn en önemli sonuçlandan bii, Mete ltnn MÖ 3 yzylda Asya'dan Roma enine getilmesiydi Bu olay

9. Bölmde ayntılı olaa incelenmiş ise de, ltn nalinin esilt deteinin canlandğı ve yeni apınaaın yayıldğı Hellenistiotamnda geçeleşğini hatılama önemli

ca bu dönemde aa Yunanistanda Mete ltne ilişin anıt-la daha da azdı Daha önce ele alınan aa Yunanistan enlei aa-sında hl önemli bi Mete apınağına sahip olan te en Ana'dıAgoa'dai Metoon MÖ 2 yzylda yenden inşa edilmişti. Öte yan-dan, Meein özel ltle zeindei etisinin sdğn gösteenanla da vadı anıçaya yapılan bieysel sunulaın sılığı ve özellt uumlaının valğı bu anıtladand. Atina'nın liman ie-de' Mete ltnn yönem oganı olan 'n yazıtla, özellt uumlaına ilişn ilginç bi öne oluştuu Buada zenginepiga ve eoloji veile bu toplulua sepilen bi Mete ltnn içyzn aydnlatan değel bilgile suna

hryga ydada MeerAa anıça'nın hygia ve Lydiadai esi lt meezlei iyi bi

başlangıç notası oluştuu. Esi ı tapnalaının bazıla lhygia tanıçası Mataın meseniydi, ama Anadolu'dai yaşam biçiminin biço yön gibi anıçanın lt de M.Ö. 4. yzyl sonlaın-da başlayaa gitgide yayılan Hellenizm eisiyle değişiliğe uğad.



YUNANST ANA ANA TANÇA HLNII Ç 189

Acak Aadolu daki Matar kültü Yua rzıı oldu gibi almak yere Phgial Aa arçaı bazı yölerii koruya, ama YuaMeterii özelliklerii de beimseye melez bir külte döütü

Phrygadaki Matar kültüü Yualılatğı, tarıçaı adlardabellidir. Atk oa sadece Yuaca olarak geellikle Aa, yai Meteruvaı arkasa yer adıda türeme bir sıt ekleerek sesleiliyordu Kusal bir dağı belirte Meter Didymee adıı biliyoz. Budağ, biri Aizaoi biri Pessius, diğerleri de kıyıdaki Yua ketlericivarıda yer ala dağlarda biri olabilir. Aizaoida tarıçaya kutsalmağarasıı adıda türeye Meter Steuee adyla da tapılıyorduMeter Zizimmee ise Güeydo Phrygiada, bugükü ayseri yakııdaki Szma da saygı görüyordu.3Yuaca adları kullaımı yaıda, Phryg ve Yua kült uylamalarıı gerçek bir karıımı olumutu Eski Phryg merkezi Gordibuu ii bir öreğidir. Gordi uzu zamadır bağımsız Phrygiadevletii baketi olma özelliğii yiirmi olmakla birlikte, bir ticaret merkezi olarak bölgedeki öemii kruyordu. Buada elleisik döeme ait çk sayıda heykelcik buluması Phrygialı Aa Tar

ça kültüü sürdüğüü gösterir ama gerek ithal mal grek yerli yapm olsu, buları ümü ilk kez Yua modellerie dayamaktadrİthal mallar arasıda, yaıda aslaları, elide phiale siyle tahtta otura mermer bir rıça heykelciği (res. 49) ile tarıçay tahtda (res50) y da bir ala srda oturke göstere çeili terrakot heykelcikler vardır Su mermeride yapılmı otura aslal tarıça eykelciği ile baz terrakotta parçalar da yerel örekler içidedir. B terrakotta parçaları e etkileyicisi, tahtta otura ve elide phiale ile tefbulua, elyapımı büyük bir trıça heykelciğidir (res. 51) .4 Grdidaki Meer külü üzerideki Yua etkisii belirte baka bir örek, meale taıya geç bir kadı heykelciğidir ve bu da büyük olasılıkla Yua maldır Bu eser, rıçaı Klasik Yua edebiyatıdaalatıla ve Yua Meter adaklarıda betimlee gece elikleriihatırlatmaktadr Gordidaki Meer kültüe ikoograk açıdae güçlü eiyi Pergamo yapm gibi görüüyor. İthal parçalarda

bazıları Pergam malı olup, bazı yerli yapımlarda da elyapımı büük rça de bular arasdadr bir Pergamo mdeli örekalımtr Bazları ev halkıı tapıma yeri olduğu alala bölümlerde olmak üzere bu parçalar tümü evlerde bulumutur6

Yua bemlerii beimseesii kült uygulamalarıda bir değiikliğe ede olup olmadığ yie de kkuludur. Evlerdeki küçük



9 N TNIU(:N N l. N >F

- 49ooaee Meteeyelc. MÖ.3yzyıl2. yzylb Gooz Pojesyle.

pn elei l döneindei i n o l-e, en nç dn i pnğ iliin n ouMeen evii A de odion d di çeeen ve iğ e-lileneeen i d.7 A en ndn e i' ö öğe-eden i ounuu u d nnn el ğndBn o dğnd, odondi lee eli ln Yu

nn iono içlein enieip op eee evel olduğunu öeio, Tnç nn oplnd uun e dğn d o ouo Bi ul l-n on Mid Keni de un ene i odeli çğdBud, e edili on e eleeinin en enond ç i Helleniik pnğn ulun, An Tnç



YU NA NISTAN'DA ANA ANR l<:A HELNISTK <( 1

üünün Phygnn yü ylyl lnn üdüdüünügöd

O Andunun dn p n çnd Mnönl v yn ül Pnu ön ç . R h v -nlnd n n ygn Mul n l ün n uPhyg ylnn Phyg ATnç üüyl lgl ç l v d 0 Bu n M.Ö 5 yüyldn n y-l göü lup ynd l

ölgd y ln v Phgd d- ç hv pnnn n- ln üçü dvn ununn M ülüyl lg ylduunu gö. 1 1 N v P-nu un üyü y d önl

e 50 G'a alata a eaka Meeheykelğ MÖ. 3. yüy-2 yüyla. G a Pje yle

es. 5 G ' h k Mee heykelğ M.Ö 3.yzy2. yüyl . azPe' zye.



�2 N NRNıN N

lg yrlşesi olduğunu gösteren zla bir işaret oladığı gibi el-lnistik döneden önce burann öneli bir dinsel erkez olduğu- düşündürecek zla bir kanıt da yoktur12 Burası bir Phryg kutsal

alan için uygun bir seçi olazdı çünkü belli zaanarda su bas-kınlarına az kalan bazen de kuraklaşan derin bir vadde yer al-aktadır 1 Bu duruuyla Matarın uğrağı olan dağ tapınaklarınahç benzeez Ne var ki anik kaynaklar Pessinus kutsa alanının heeskiiği he de ünü konusunda ısrarlıdır ve buranın barınaya uy-gun yapıda olaası doğal kaynaklara ulaş yollarına uzakığ bi-le bu noktayı destekleyebilir (insan oraya tapınaktan başka ne içngidebirdi?). 1 Midas Kenti ve Gordion gib eski kült erkezlerininöneinin azaldığı elenistik Çağ' da Pessinus pekala yeniden değerkazanş olabilr

Pessinustaki Meter kütüne ilşkin ne kanıtar Pergaondak At-talos hanedanı krallarının bu kutsal alanla igilendiği dönee air.Attalos'lar burada beyaz ererden portikoar ve bir tapınak yapır-ışardı O zaanlar Pessnus ahiplerin yönettği bir tapınakdev-letti. ı s Bu konudaki ana kaynağıız olan Strabo ilk olarak hangi A-

alos kralnın Pessinusa igilendiğini ne yazık ki söyleediğ içnonun verdiği bigiler Roalıların Meterin kült igesini Pessinus tanalıp Roaya götürdükleri söyenen MÖ 25/2 ylında Attalos ha-nedanının Pessinus'la kesin bir lişkisi olup oladığını saptaaızaolanak veriyor. 6 Bununla birlikte Pergaon kralları . uenesve . Attalos ile Pessinus hüküdarları arasındaki ekplaşa MÖ.2 yüzyl ortasında Pergaon'un Pessinus'a igilendiğini kanılaş-tı 17 MÖ yüzyıda taşa büyük olasılıka Attaloslar dönei apınağınn duvarlarına kazınış olalarına karşn MÖ 63 ile 56 ara-sındaki dönee ait yedi ektup bilinektedir 1 8 Bu ektuplaşaPessinus kutsal aanının ellenistik devleler dünyasındaki yerine ışıktutan blgiler sağlar

Mektuplarda uenes ve Attalos'la rahip hüküdarlar arasndakihaberleşe kaydedliştir Rahplerin hepsnin unvanının As ol-ası belk de bu adn Phrygia kralları arafından kullanıldığı çağın

bi kalntısıdır. 9 Bu akada oturan kişi Phrygialı olasa bile ra-hiplerin Atts unvannı alayı südürdükleri Ats diye bir rahibin -ori adı bir kardeşi oasından anaşılır Aiorix bir Kelt adıdır veMÖ 2 yüzyılda kutsal alanın Galatların kontrolünde odunu gös-terir20 Mektuplarda Pessinus rahiplerinin Pergaon hüküdarla-rının kendilerne gösterdiği iyi niyet koua arzuları kadar Perga



NNN N NR HLNI C 3

mnluln Pessinusu kendi aaçları dğtusunda kullanma istek-eri de açıkça görümektedir Örneklerden birinde, PergamnlularRmanın çıkarlarını Pessinusn gereksinimlerinin önünde tutar-

ar2 1 Edindiğimiz izlenime göre, bu iişkideki baskın taraın Perga-mn lduğu açıkBu mektuplarda Meter kültüne pek az yer verilmesi, şaşırtıı gel-

mekle birlikte, beklenmedik bi dum larak görülmemeldir Per-gamnuların Metere ilgilendiği (aşağıda göreeğimiz gibi) belge-lerle kanıtlanmıştır, ama Perganun Pessinusa ilgienmesi bura-nın bir Meter kutsal aanı lmasndan çk, Pergamnun kntrl et-mek istediği Galat tprakları içinde yer alan bağımsı bir devle k-numunda lmasından kaynakanıyrdu.22 Bir mektupta, Eumenesherhalde Pessinusun çıkarlarınn gözetilmesinin (Peramnun deği tanrıçanın işi duğunu ima ederek, birilr tanrıanın rahilerini aşağıladığında tanrıçanın kendi rahilerini kllamasının daha iilaağını bildirir.23 Mektuplar genel larak Pergan un Pessnusve kültle ilişkisini kanıtamakla birlike, lik adan Pssnu kualalanının etkisini yitirdiğ bir dönemi çağrıştıryr. Snu larak, Pes-

sinusun parlak dönemi kısa sürmüş Strab (Augustuun ağdaşıdır , kendi zamanında rahiplerin güünün aaldğın, kenn s n-giniğinin kalmadığını , buna karşın Meer külünün hl n·ni k-dunu söyer.24 Pessinusun ge dönem rahlnn nüllry-le Pergamn arasındaki mektuaşmayı mektuların yılndı yıl kadar snra yayınlamalarının neeni budur kuşkusu . u rahlerkutsa alan ve bölge üzerindek hakmiyet iddialarına dayaak ulmaya çaışıyrlardı.2 Mektuplar, Phryglerin lik ve dinsel knular-daki sn güç gösterisi ldu.

Güç litikaarı dünyasından uakta, anrıçanın himayesineki öelbir tpluluğa ait bir begede, Phrygialı Ana Tanrıça ile taratarlarınınamamen rklı bir tablsunu görüyru Lydiadak Phladelhadabulunmuş lan bu mein M.Ö. 2. yüyıl snu ya da 1 yüyıldan kal-madır.26 Metinde Dinysis diye biri taraından kurulan bir aile kültünün kuralları yazııdır Bu adam rüyasında karşısına çıkan bir gö-

rüntü nedeniyle bu kültü kumuştu Hellenisk dönemde öyle pekçk öel kült kurulmuş lduğundan, bunda bir gariik yktu27 -ak bu kuluşun amaı daimi larak tek bir kişiyi yüelek değil,kşisel davranışlar açısından katı kurallara uymayı kaul edeek irtapınıı grubu luşturmaktı Kült kurallarına göre, Zeus, Hesa v8EO p yani Kurarıı Tanılar için snaklar dikleekti Kura



�4 NA ANRANıN N

anrılar Eaimonia (mlk veren rh) Pltos (zenginlk)r (erem) Hygeia (sağlık) Agathe Tykhe (iy şans) Agathos Da-ın (iyi ruh) Mneme (bellek) Kharitler (Üç Güzeller) Nikeen

(aer) olşyor. Tapınıı grb Dionysosn evine yan ooçoanaak kaın erkek özgür ya a köle herkes eşit şartlara kar-şılanaaktı. Büyünün aşk iksirlernin çok üşürme ve gebeliği ön-eme yöntemlerinin kllaılmaı kesinlikle yasaklanmıştı kaın er-kek bütün kült tararları insellikle ilgili katı krallara ymak zo-ayı Özgür oğmş olan kült üyeleri arasına zina kesinlikle ya-sak ol gibi özgür oğmş erkekler ve evli köle kaınlar arasın-a insel ilişk krlması a yasaktı (bna karşın hişelik yasaklan-ış gibi görünmüyor) Grptaki herkes gisis in himayesi altın-a olaaktı. Braa Phryga'nın a Tanrıçasına Matar nvanıyla e-l Phrygiaa halkn kllanığı özel aıyla seslenilmşir8

B metine ilginç olan birçok özellik varır. Bnlaran biri Phryg-alı a Tanrıça Agistis'in ahlaka ygn aanışlarla bağaştırıl-masıır. Phryg kültüne MS ilk yüzyıllara aha sık rastanan irözeliktir b9 B men aynı zamana tanrıçanın ilerik tarhlere ait

kült yazıtlarına görülen ir başka yönüne ktarıı tanrıçalığına e-ğinen en eski belgeleren birir. Dinsel tören ve arınmayla ilgil k-rallar Krtarıı Tanrılar ın b kültün gelenekse özellikerinen b-ri olabileeğine işaret eyor: B krallar tE t tpa C ç vv,hem ataların geleneklerne hem şimik (yani b egeeki) talimat-lara göre yglanaaktır B rm ş ilginç sor akla getiriyorDeğişimin neeni neyi? Eklenen yeni bir tanrı mı yoksa yeni avra-nış kralları mı? Yormarın ço Ynan tanrılarının aol' a-ki gistis kütüyle kaynaşmakta olğn varsayarak ik seçeneğiönermşlerir30 Drm şöyle olabilir Lyia'aki Philaelhia Y-nanlıların krğ bir kentti olayısıyla Ynan tanrılarına taını-ması oğalı. Sareste bnan MÖ 4. yzyıla ait bir küt yönetme-iğne tanrıçanın yer almasınan anaşıığı gbi Phgialı a Tan-rıça Angstisin kütü Lyia'a a iyi anınıyor3 1 B ma Philaelphia metni yere tanrıların Ynan tanrıarı ve Ynanlıların kiş-

leşrği sot kavramara harmananığı Hellenstik kayaşmanınmükemmel bir örneği hain geyor.Bnna brlikte özellikle bir Ynan toplm çn avranış ka-

ları a mı r yenilikti iye merak eeliyor nsan nsyete ya aolmsal konma bakılmaksızın bütün üyeerin eşt mamee görüğü ışarıya kapalı bir gr kavramı o önem içn ek oağan sa



YLJNANISANDA ANA AÇA HLN SK ÇA 195

y. 3 Mete/Agdsts bey esnlende yoy tpınıcılındoğdn ln b nıç o ten beylen dvnılını et-klee gücüne shp B belge nıçnın etksnn sdece beyle-

e değl gen b gb d yyıldığını göseekted Gp üyelenden bel ık ylk y d ylık ok yenlen elee-e ve topğn hlk kln yyn üyelen spnsı ko-nsnd ydıcı ollı sen. B topllğn tftlınınyüküülüken cddye ldıkı ve bnın bğlıık dygsnd Tnıçnın tdn k sygınğının pyı oldğ lennednyo

Lydd Helensk Çğ'dk Mee kütüne lkn knıtl yne es-

k Lyd bkent Sdes te bnt. Lydl Tnıl Ansı n,M :&v uôi dnn,Sdes ykınnd blnb y33 Meten vlığınınçok eskye dyndığını, 4 yüylbın t b kbt se tnıçnn kentte vlığını südü

düğünü knıyo. B kb-d ykt dn ve kcğın-d b kc on Atesnsğ tfınd snını kckl- oln Mee dkd(es . En sğ köede se kü-çük boyd gösel k pını-cı ye . Gbn t Y-nn pınğ bçndek b n-skosn çnded Aes'nMeeden bcık n o-sı, onn kültünün dh öneodğn beten b yındıtes, Sdesn en büyük tpınğıy onndııldığı çn,

bn ııyo, b kb Mee'n de önel bkond bndğn gösteyo Meee de öne b k-s ln yı b ks ndk tpınğn dvlı es

res. . ardes ten reıs ve Mee adakkbarmas MÖ yüzyı ares AkeojAaşırmaarı ye



N NNN N

blglrin ve eleukos krallarıyla yapılan yazışmaların kaydedilip sergilenmesi amaıyla kullanılmıştır35 Sardeste bulunan birkaç özeladak sunusu, tahtta oturan Meteri te phialesi ve aslanlarıyla bir-

likte geleneksel pozunda gösterir36Hellenistik Çağ' da Aa anrıça kültünün Anadoluda ekisini sür-dürdüğünü kanıtlayan bir başka kaynak Agdistis e sunulmuş özeladaklardır Es Phryg yazıtlarında bulunmamasına karşın, AgdissHellenistik Çağ da a anrıça için giderek daha sık kullanılan birad olmuştu Yukarıda belirtilen Sardes ve Philadelphia tapınaklarınınyanı sıra, Phrygiadaki Dokimeionda da önemli bir Agdistis kültüvardı. Bu kentin bastığı sikkeler üzerinde tanrıça görülmektedir37Midas Kenti nde genellikle yazıtlı küçük sunaklar olmak üzere, tan-rıçaya birçok adak sunulmuş38 Bithynia ve Pisidia'da yazıtlı adak hey-kelikeri bulunmuştur3 Büt bu adak yazıtlarında tanrıçaya sade-e gdistis diye seslenilmiştir Ayrıa Midas Kenti ile Eumenia'dabulunan, AvyôiE Mrp 0E anrıların Anası Angdistise veAvyôiE Mrp 0Ev, anrıların Agdistis asına sunulmuş çeşitliadakların0 yanı sıra, şimdi Venedikte olan ve çıkış yeri bilinmeyen

bir yazıt da vardır Bunlar, Strabo ile Hesykhios tarafından net ola-rak ide edilen bir noktayı, Phrygialı a Tanrıçanın adının gdistis olduğunu açıkça gösteriyor

Hellenisk dünyanın diğer bölgelerinden gelen çok sayıda sun,bunun sadee yöresel bir ad olmadığnı göstermektedir. adolunundışında, Attika esbos, Paros, Mısır ve Karadenizin kuzey kıyısında-ki Panapaeum'da gdistis e adanmış yazıt ve heykelikler bulun-mştur.3 Bu yazıtlarda da gdistis adı Meterle özdeşleştirilmişir.Metere sunulan tipik bir adak eşyası olan aslanlı ve tei bir oturantanrıça heykeliği üzerinde Agdistise adanmış bir yazıtın ye alması bunu doğrulamaktadır Ephesos ve Bithynia buluntularıyla şimdiVenedik'te olan parçanın üzerinde de aynı dun gözlenir. Bun-lar Aa anrıçanın hem Phrygia'da, hem de anaurdu Anadolunndışında etili olmaya devam etğini göstermektedir

Özet oarak, Meter Hellenistik Çağ da Yunanlı olmayan Anadou

halklarının dinsel yaşantısında egemen bir güç olmayı sürdürdü vekültü daha çok adolunun eski merkezlerinde parladı Meter tapınaklarından çoğunun artık basitleşmiş tanrıçaya snulan adak eşya-larının küçük ve gösteşsiz olması bölgede ekonomik ve poliik çö-küşü yansıtıyor. Görünüşe bakılırsa sadee Pessinus ile Sardes'tekiktsal alanlarda gösterişli tapınaklar vardı, bnlar da ünlerini Helle



YUNANTAN' A ANA TANIA HEESK ?

isik kallıkları dsği borlyd Ba karşı birysl kül bazıda Aa arıaya gösril yoğ igii sürdüğü aıka görüyor b da o Aadol halkarıı yaşamıda ömli bir yeri ol

dğ göseriyor.Bat adoludak unan Mee

Hlleisik Çağda Meer Ba adoldaki Ya kleid skisi gibi varlığıı sürdürmkeydi Ya Meerie Asya da hl geleksl valarıyla M�P M Bk 5 M�P 0ev

T

�

r rı sve o bir dağ arıası oldğa kşk bırakmayaM�P

o

E

c

_D ğ A diye sesleiliyord46 Aıa r__o ksal ola özl birJ_E_Qf rl sslilmişir; Baı adol hm hm hr bölgsid gpa bir drmdr b. arıa sı bakımıda özllikle oiadazgidi. Sipylos eeğideki Magesia keid Mr S daMeer Plasee omş4 Eryhraida Mer

Kbeleie_ idi Eski Phgdiidki kbilyada gele b sı Eryhrai yarımadasıdaki bellibir dağı beiriyord48 arıa Koophoda Mr Aaia idi49

Smrada is oa hm Mr Sipyl hem de yöreye özg MrSmr ike ııyla sleiliyord50 Smyraı güeyidek

G

sio Dağı'da Meer G les ı bir aık hava apıağı vardı .5Baı Aadol' diğr bölgrid d ablo ayıdır arıa

kzeybaı adolda Pergamo yakııdaki spordo Dağı 'daMer Aspordee olarak apım görüyord.5 roas böesid daD ğı'ı

arısı Meer daia53 Marmara Dizi yakııdaki

Kyzikos'a Didymos Dağıı arıas Meer Didyme idi.54Kariadaki Sparza kei ivarıda arıaya Mer Sparzee diyesesleiliyord.55 Blli ksal yerlri belir sılarda başka BaıAadoldaki Ephsos Eryhrai v roia'daki Yalılar M�•P<uyi, Phrygialı Aa vaıyla Mer' i köklerii aıyorlardıarıaı köklü gmişi Ephesos ve Kyzikos a M�r IiAaları ası vaıyla orladırılıyord56

B sılar Kk Asyada Mer kle özg oldklarıda Meri belli yrlerl bağlaısıı pekişirmk daha zlasıı yaparlar Blar Yalıları o döemde arıaı Phrygia küldağ kökei oldğ hl bildiklrii göserir arıa il kırsa böge arasıdaki ilişkii dvam eği özellikl dağları v boşlklar h o yrd sayıldığıı kili olarak vrglarar arıaıadoldaki Ya apıaklarıda biroğ yrlşim merkez



1 H NA TANRANIN İZN

linn ua olan ıss ağlık ölgelere yer alası tanrçanın o-al evreyle ağaştırılğın estekleeteir. Onun liğinin uyönü Phrygiaa tanrıça Matr ın aşlıca öelliğiyi. 14. Hoeri Öv-

ü unun Yunan Meter tanıına öneini rgulaataır. Hery rağen u enoenin Hellenisti Çağ onca sürüğünü Roa Çağı Anaolusuna a olacağı gii) göre ilginç Bu süreliliölgenin öünei tutuculuğu vurgulaata ve tanrıçanın ültününiçilenirilesine Anaolu nun rsal anzarasının etisinin hl tici ir güç olunu göstereteir

eter ağ tapınalarının ilinen iraç örneği varr Bunlaranri Sipylos Dağınn Anası olan ve Meter Plastene olara a ilinenMeter Sipylenenin tapnağıır. Pausanias Meter Sipylene ei-nin Tanrıarın Anasna ait tü etilerin en eskisi olunu ili-rere ugünü Manisa ili yaınınaki u ağın uey yaacınaoğal ayaya oyuluş olan otuan ir gürü tari eer. Bugün e görüleilen yontu uzun eliseli ouran ir gürü eleele irli-te Phryg eğil Hit etiiir. Anca yaıtlar ve uraa ulunanMeter aaları Pausaniasın koyu teşhisin Hellenist öneen

ala oluğunu gösteriyor Yunanlılara göre ağa oluş otuanir gür utaa Meter olalıyıDağlara Meter ual alanlarnın ir aşa örneği e Ephesosta

ulunuştur.0 Panayr Dağ nın eteğine yer alan utsal alan ağnyaacna oluş aılar oş olan azılarının içine oğal kayaan yontuluş tanrıça etleri hl uran nişleren oluşur Öne-ki aya platosuna ayrca yarılar ve suna içiine yontuluş ü-yk ir çntı varır Nişleren alarna ulunan yaztlara tanrı-çaya M�'P i M� P Ii ve M�'P <uyi olarak çeşitli alarla seslenilesi Ephesoslulara göre tanrıçanın Dağ Ana AtalarınTanrıçası ve Phrygialı oluğunu göstereter. Meer Ephesosta-i Arteis ültünü yerinen eteiş hiçir aan üyk ir tapına ve eğerli aak sunular eineiş Ephesos Arteisi kaar önplana çıaıştır aa Meter kültü yne e Ephesosluların yaşa-nın öneli ir parças olayı sürürüşür

Ephesos utsal alanına ayat uran nrıçay yanına ara ayaları üstüne çöüş ir ya a ii aslanla irlite gösteren ir izi ü-çü aak kaartası a ulunuştur. Baz örnelere tanrıçanınsağına genç ir erke aılarına ise sağna genç soluna yaşlı irere varır (res 53) . Yaınak ir kaya sunağına ulunan ZeusPatroosa aanış ir yazt yaşl tanrının Zeus oluğunu gösterir



YlJ NAN ISTAN'DA ANA ANRÇA, HN TK AC 199

es. 53. phesos kkbrtmsı Meter ge veylı tryl MÖ32 yyılİm Arkeoloj Mües . (um ' göe: e

koogphe e Kybele er phygsche u errehshe Kus[ubge 93] lvh 34res. 2.)

n diğ y tln Hs v Apollon Ptoos dn olsgnç tnnn ilğin nt ol spty nglliyo6 N v i

gn yss ps v yl onn MÖ5

yldn i M-tn nn dnysndi dğ yold Hs oldğ ilni-ni yndt B yld d nl n tllnt Bnl snd Sost yçldi nil oyl- d tl Sipylos Dğ ynndi Mt Plstn tsl lnnd lnn i pç v ç yi sin olyn önl vd .6

Mti ynnd tnll gösn tl Hllnisti dön-

d yn i onog t olp, nldn nn v Adol ltdtlinin ynsn iliin önl ntl sğln. Hs -nn dnysnd gi ltn ginl yol östn tnyd Onngnhtn n onsnd Mtl lili ğlnts vd .65 Ohld tld y l Andol Mtnin Lydidi Phi-ldlphid ln v dh önc ncli oldğ tnd



2 NA ANRANN İN

ıça gördüğümüz ahla işlevi desteleyebilir Zes yer almaı o dar belee bir şey değil çüü b tarıı daha öce Yn Meteriyle ciddi bir bağlatısı olmamış Bla birlite Me

erin Rhea ve Zes doğş efsaesiyle ayaştırılması soca Zes MÖ ve MS il yüzyıllarda Pergamo ve Azaoidai Meer ültüü öemli bir parças halie gelece Böylece adolMeteri zama içide Zes aesi olara saygı görmeye başladEphesosta ve diğer İo etlerde bl da abartmaları bbütüleşmei ere Helleist Çağ da iyice otrmş drmda oldğn düşüdürüyor

Bir ba dağ tapıağ Smyraı güeyide bla ve adıı şsz b tsal alada ala ai Metropois e yaııdai Gallesio Dağıdadır Dağı eteğde bir mağarad yer ala Meter tsl alaı MÖ 4. zyılda ati çağı geç döemlere de llılmıştır Kesile rbalarda alma ço sayıda hyva emiğiterraotta ve taşta yaplmış çeşil tarıça heyelcileri ile ada abrtmaları bradai ült aliyeti aıtlarıdır 7 Terraotta betimler Meteri otrr biçimde göstere stadart ada heyelcileri

tipide ie taş adalar ayata dra tarıçayı bir yaşlı bir de geçere gürüyle birlie göstere Ephesos modelii izlerler Balarda b modeli sı sı görülmesi Meteri i tarıyla bir arada betimlemesii b bölgeye has bir özelli oldğ düşüdürüyor

Krsal bölgedei tapıalarıı ya sıra Meter etlerde de işlevii yerie getiriyord Smyraı geellile Meter Sipylee diye sesleile Aa Tarıçası yzıtlar ve ço sayıdai Meter ada heyelcileri yolyla saptamıştır Tarıçaı eti aa bölümüde düzlüte yer ala tapıağı Meroo Smyra da e güzel tapıalardbiri sayılırmış9 Kolopho da da et merezide yer ala ülü birMeroo varmış MÖ 4 yüzyla ait bir yazıtta brada Metere Meer taia adıyla eti beş öemli tarısıda biri olar tapınıldığıı öğreiyorz7 Kolopho demorat meclisi Bole i ararları taş bir stele yazılaca bir opyası da Metrooa olacamş71 B bilgi Atada yglamaya paraleldir ve İoialı Yalıla

rın politi yaşamıda Meteri öemii yasıtmatadır Rahipli maamarıı saş bedellerii aydedildiği MÖ 3. yüzyılı il yarısa ait bir yazıtt tespi edile bir başa et Metroo da Erythrai da blmştr72 M Mq rahipliğ 4 drahmi saş bedeliyle el değiştire 54 mamı değer baımıda yalızca yedisii altıda alara e pahalı maamlarda biri olyor lıcı Dioy



YNNTN' N NR HLNI 20

sis ğlu Mlin diye biridir Bu dmın ynı zmnd kent drph-nsinden smlu bir memur lduğu biliniyr7 Zenginliği ve yetki-si, nun Erythrid önemli bir kmse lduğunu gösteryr, Meter kl-

tne bir seet yırmyönll luşu d kltn bu tpluluktki d-rmunu çıkıyr. Ayrıc Erythrid dinsel byrmlrl ilgili M.Ö.2 yzyl i t bir kent tkviminde ve bireysel bir dk yzıtınd Meterdın rstnmışr7 Meter'in ist d önemini krumy devmettiğini yine yzıtlrdn nlıyruz Bunlrdn M�rp KueEr 'yednmış lnınd tnrıçnın Phryg kökenli eski dın gönderme y-pılıyr 75 Özellikle ilginç bir yzıtt ise Kllisthenes diye birinin Me-ter için ypıln p ve m0€öpc yni "sedir döşeme ve "tht tö-renlerini stendiği kydedilmişr 76 Bunlrın her ikisi de Andlve Yunn klt uygulmlrının birbirile ilginç bir biçimde kynştı-ğını dşndren törenler lup Pirede Meter ve Attsle bğlntılılrk bunlrl yine krşılşcğız

Priene'de Meter tpınğı kı bir mdel rty kyr.77 Bu-rsı, kentin btı kpısı ykınındki özel mesken kesimine yer lnkçk ve gösterişsiz bir çık hv tpınğıdır. Aslnıyl birlikte t-

rn tnrıçyı gösteren terrktt ve mermer heykelcikler brnın kut-sl bir ln lduğun, ynmış hyvn kemikleriyle sn kplrı d burd yin ypıldığını knıtlıyr Kentin çeşitli kesimlerinde de heykelciker, kbrtmlr, grinler ve tnrıçnın ldukç kb işlenmişbir heykeli bulunmuştur78 Tpınğın gösterişsizliği, Prienedeki y-zıt ve sikkelerde Meter'le ilgili bir çğrışım lmyışı kentin resmi klt-lerinde tnrıçnın pek z rl yndığı y d hiç rl lmdığı izleni-

mini yndırıyr Anck Meter dklrnın sk görlmesi, Meter kl-tnn resmi destekten yksun lmsının, bu kltn sırn rttşlrın özel yşmlrınd önemli bir rl ynmsını engellemediğinigösteriyr. Dh kuzeyde Myrin'd blunn geç ellenistik Çğit zengin bir heykelcik grb içinde bl miktrd Meter ve Attis hey-kelciği sptnmışr Bunlrın çğu mezrlrd bulnmuş lup Me-ter in bireysel kltlerde etkisini srdrdğn gösterirler. 79

likrnssst blunn MÖ. 3. yzyl it bir yzıt d Meterin

bireysel kltlerdeki rln belgelemektedir. 8 Telmessstki Apl-ln bilicisi Pseidnis iye birine, nbbsı için Ac0 ye(yi Şns) , kendisi ve krsı için Aya0ç civ (yi Ruh) kurbnsunmk kşulyl bir ile klt kurmsını buyurmuş. B kurumunsygı göstereceği iğer tnrılr Zeus Ptrs Aplln Telmesss, Mirlr ve Tnrılrın Ansı imiş unulck kurbnlr için knuln k



NA ANR'NI N iZNDE

şllara bir m ıraı rtaya çıkıyr: Z Apll v iralarairr kç kba dilirk tr ad bir kçi düşmüş. B yazıttri biryl kültlrd varlğıı ürdürdüğüü v Ya pat

daki diğr tarıları altıda yr aldığıı dğrlyr.tr kzybatı Aadlda da kdi ha bir ü ahipt. Kültüm Khalkd 81 hm Kyzik aygı grmüştür. Kyzikta a ad tr Didym larak dl yr adıda türy başka ıtlarla da tapıılıyrd. 8 tr Didym kültüü krlş İa la rgat lara dayadırılmıştır. Argat ları Karadiz yaptıkları yllğ başlagııdaki b lay Rdl Aplli taraıda da alatılmıştr.83 tr Didymi taşıdıı m Kyziklları rk taki kmşlarıda aldıklarıyl dğrli kült hyklid alaşılabilir. aaia hykli altı ldğ tarıçaı yüzüü i aygırı dişid yapıldığııkaydtmiştir 8 Kyzikta ayrıa tarıçaya kba ma ahlrii btimldiği yazıtlı adak kabartmalarıda lşa zgi bir ri blmştr85 Tipik rklrd birid tarıça ağıda trmakta, bir tapııı alayı llrii kaldırmış larak tapıma pzda

tarıçaya yaklaşmakta bir hizmtkar iki k kba dilmk üzr gtürmktdir (r. ) 86 Alttaki yazt valarıyla birlikt grvlilri adlarıı ıraladığı bir lit lp kültl ilişkili kşilr bllibir ygılık dri vrilmiştr

Yid krla İli ktdki MfP ôcic İdalı a kültü bra Hmr Triaı ı yri larak yültildiği içi zllikl ilgidağıdır. İki tapıağı varlığı Ö 6 yüzyılda Tç Çağı Triaı hyüğüü güybatı yakaıdak kült tkiliklrii kaıtlamakla birlikt brada hagi tarılara tapııldığı bilimiyr87 Ayrıa bir ütbir d alt bakada Hllitik Çağ da kala v hr birid birr ak bla i açık hava ktal alaı aptamıştır 88 ttaki ktalalada çk ayıda trraktta v mrmr tr hykliği iki Atti hykliği v birtakım kadı hyklciklri l gçmiştir. Aadl da dr grül bir tp la çk Ati hykliği kayda dğr bir rktir B parça karışık bir rtamda blmş lmakla birlikt ki la

rak Hllitik dmz. 89 Tarıçaı Rma çağda iyi taıa İdaDağıdaki ktal alaı Hllitik dmd d akti grüüyr vTria yrlşmii çşitli katlarıda bla trraktta hykliklr tarıçaı zl külttki varlığıı kaıtlıyr90 .Ö / yılıdaRmalılar tarıçayı ar Dm aga daa Rmaı İdalı Bük ası larak Rmaya gdiklrid Triada tr kültü iyi



YUN AN AN ANR H NTK AC 203

54 Kyzik'tMete'e sunuluşdk ksıMete ve tpncl.MÖ 2 yüyKpenhg MllMüe Ykn ğu veKskçğ seleBöüü nyle.

ce nenecekt. Bunun sonucund İon kent b yclkl kn-

d Ö. de Rom Sentosu trndn esmen Romlln nkent kbu edld tok genletld e egden mu tutudu9 Bununl blkte Helenstk b Yun kent çsndn bkldğndTodk ete kltnn tnçnn kutsl dğnd kenttek kut-sl nnn çnde e kenttek elede ugulnn b klt olrk dğe çğd Yunn kentlendek kltlerden ek k yoktur



24 N NRININ N

si Yu etleri rs Meteri e clı tblosuu e-i Pergo göroruz. Tçı etkl vrlığ bur hem etiçie hem e civr ğlr bulu i ç hv tpğı

hisseilior92 Tçı Pessius ti usl lı este verme-lerie e lşılığı gibi iiri Attlos heı trıçb ilgi göstermişti Pergo ele geçe bir izi zıt is bo bir hekel ve bir ısmı terrott ol çeşili heelciler builgii g ouğuu gösterior

Öce Meter lt Pergmo eti içiei ıtlrı b-lım Pergmo tpııl trıç M M B A iiYgı olr ullılmsı rşı bu lt uvı sece bu eteözg eğili Romlı zr Vrro öğreiğimize göre Meter Me-gle i e içie et uvrlrı civrı er l Meglesiolı bir ul lı vrmış9 Helleist Yu etlerie pe sp-tm bu urum Mtrı pılrı ve sıırlrı orucusu s-ılığı esk Phrg geleeğii bir ltısı ols gere Yurı eteçıl pıı ıı bulu bir sır temel Pergmo bu usl lı eri olbilir. Br beli e l

e eileci Meter bemi ol is bou bir heel bulumuş-tur res ) 94 MÖ 2 zıl trihlee heel Agorritos mo-elie trelmiştir Trç om eri bulu özele iş-lemiş b bir tht oturmır. Göğs tı emerli bir hi-to ve izlerie sr öml bir peleri gimiştr Pelerii tıvrımlr hitou şe ıvrımlrıl otrst oluşturmtır.Trıçı tht olu lı ol sol oluu st ısmı vrlbir cisim erleştirilme zere olmuştur Bu cisim uşusuz bir te-ti ve b olsılıl rı pılmıştı Heeli bşı ve sğ olu esioluğu trıçı sğ elie bir suu bı tutup tutmığı lşılm birlite o öeme it terrott heelciler böle birp tuttuğuu şror Gmze prçlr hlie ulşmermer bir sl trıçı olşı olr ı uor olbilir-i 9 Heeli se itelite işçiiği ışıi e öemli özelliğiKlsi Çğ Meter bemlerie özg moeli orumsıır Bu pr-

ç pel bir lt heeli olbilir hekeli itibrı bu moeli e-vm etmesii sğlmış olbilir ç Pergmo moelii Ao-luu iğer lt merezlerie Troi ve Gorio gibi rlı erlerer geiş çpt lığıı göroruz96

Keti her esimie Meteri bemlee ço s ş ve terrott heelci e bulumuştur97 Pergmo heelcilerie ii t



YNANSANA ANA ANRÇA HLLII Ç� 25

es. 55Pega'daee Meteheyei. MÔ. 2.yyl.Atesalug

Staatlihe Musee zeli PesssheKultubesi yle

nei tny şnd kle iiinde ykek tl öei B tn Tn'nn Ro eykelende ok yynşck on klelitcn en eki önekeindend e 9 B d Mete'n Pe-on'n kly nn koyc odğn öeen i i-

e oi B eykeckle tk o ve Piene'de oldğ i ev-ledeki tn yeende klln ş ii önyo. Mete ycPeondk Bk Snk t nn eine otş oköl. Snkki Peonlln tny yn yn t-kl iikte ndol kltndeki n ny değil Ynn i-tolojindeki Rey ğştkd.99



206 N NÇNN NO

rs 56. Pgoda rrakottar klc MÖ

üz saul a rkolojistüsü izi

Tanrıçanın Prgamon yakınındak dağlarda yr alan knt dışı kut-sal alanları Prgamon'daki Mr kültü kadar hatta blki daha danmliydi Bunlardan büyük olanı Mamurt Kal diy bilinir kn-tin 3 km günybatısında yr alı Strabo'n Mtr'in Prgamonda-

ki n nmli kutsal alanı ddiği bu yrd tanrıçaya Mtr ordnadıyla taınılmış ıoo Bu kutsal alan knt yakn olmasına karşın (buradan knti grbilirsiniz) ıssız bir arazidki dağın tsin kondu-rulmuş olduğu için ulaşılması zor bir yrdir. n d Prgamon kralları başlangıçtan iibarn burayı onurlandırmşlardır Prgamonunilk hükümdarı Philtairos burada yatırdğı bir sunakla bir taına-ğın trafını duarla çrrk kusal bir alan oluşturmuştur. Taına-ğın arşitranda şu yazıt ardır «ıywıpoç Ayou Mp 0E tta-

los'un oğlu Philtairos [bunu] Tanrıların nası na [adadı] . Yazı tınbazı yrlri zarar grüş ama ayn mn kullanılarak onarılmıştırTanağın ortasında arka duarın yanında byük bir aş kai bulun-muştur Bunun bir kült hyklin ait olduğu açıktır Kaidnin tanaktan daha ski grünmsi kutsal alan Prgamon krallarının kur-adğın skidn kalma bir tanma yrini gliştirdiklini dşn



YAAA AA ARÇA HLI Ç� 27

drür Attalos hanedanının yen kentte kendn kabl ettrdğ dönemde hükmdarların bölgedek köklü yerel kültler desteklemeyeöen göstermş oldğn arsayablr Attalosların tanrıçanın dağ-

dak ktsal alanıyla lglenmeye deam etğ sadece tapınaktak yaı-ın onaılmasından değl Attalos alesyle blnt alanı arasında bağlantı kran k adak yaıının daha ortaya çıkmasından anlaşılmştırBnlardan br Phletaros br kennn armağanıdır. B kşMeter' e karısının heykeln adamıştır Dğer adak se rahbe Metrestarafından 1 Attalos Soter' e adanmıştır 1 0

Brada blnan çok sayıda terrakotta heykelck b dağ tapınağı-nın halk tarafından da kllanıldğını gösteren kanıtlardır. 10 Bnlar-dan baıları Meter otrr drmda blnen atrbler olan aslante e phale le gösteren bağımsı parçalardır. Dğerler se Meter'genellkle İon tapınağı bçmndek br naskos çnde gösteren ka-bartma lehalardır. Bnlar naskosnn çnde otran arkak Meterbemlern haırlatrlar İk örnekte Meter Pergamon Snağındaknlü ponda br aslanın sırtına bnmş olarak görüyor. Dğer hey-kelckler ayakta dran genellkle örtl kadn grlerdr e ellern

de haaya kaldırdıkları brer tef ardır. Bnlar anrıça çn denle-nen aynlerde mük yapan apınıcıları temsl tmekte olablr El ya-pımı hayan heykelckler se büyük olasılıkla krban edlecek hay-anları smgelemektedr. İlgnç br model de tanrıçayı kcağında k-çük br çockla brlkte ahtında otrr gösteren br heykelckr. 103B heykelck Meter'n korotrophos yan anneler e kçk çock-ları kollayan tanrıça göre yaptığını gösteren kısıtlı ama srekllğolan kanıtlara eklenmeldr 104

B ellensk örneklern yan sıra Mamrt Kale'de blnan hey-kelcklerden baılarının M.Ö. 6. e 5. ıllarda yapılmış olan Mterheykelckleryle yakın benerlker göstermes kaıcıların Attaloslardönemne at kült yapılarının daha esk br ktsal alan erne nşaedldğ şeklndek düşüncesn desteklemektedr Meter' yanında as-lanı olmaksıın otrr drmda gösteren b heykelckler Kymdeblnan geç kak Çağ heykelcklerne çok bener. 105 ellenstk

Çağ' da tapınıcıların Pergamondan gelmş olacağı kşks. Ayrıcaktsal alanın yanında stoa kalıntıları blnmş. Stoalar b yaretç-lern barınması çn kllanılmış olablr 06 ellenstk Çağ'a at sk-ke e terrakottalar ksal alanın kllanımının srdğüne tanıklık ed-yor 107 Ancak bnların MÖ. ıldan sonra keslmes Roma Çağı 'nda branın trk edlmş olableceğn dşndrmektedr



208 N RIÇI i

ent dışında yer alan ve apıkaya olarak bilinen bir başka Meterkutal alanı Pergamon'un yaklaşık 5 km kueybatıındadır 08 ah-tında oturan alanlı tanrıayı gteren terrakotta buluntular ve e

rne Mpl Ev yaıı kaınmış bir kap buranın bir Meter kutalalanı olduğunu keinleştirir Mamurt ale'den daha bait br tapın-ma yeri olan apıkaya nnde bir pınar ile kaya ıkıntıı bulunankk bir mağaradır ayaya bi merdiven unak ile birka niş oyul-muştu ayıca mağaranın iinde de baamaklar ve nişler buunur udenleme alehiar tpindek Phryg kır tapınakarında ratananbaamakı nişlerle kaya unaklarını andırdığı gibi Phokaa le Ephe-o ' kayalıklarda bulunan oya nişlere de beniyor laşılan bu-raı MÖ 3 yyıl başından 1 . yyıl onuna kadar bir Meter kutalaanı olarak kullanılmış ama M.S 1 . yyılda Mithra tapınağına d-nştrlmş. Meter kltne ilişkin kanıar o noktada ona eriyor

Pergamon ve civarında Meter kltne ait verlerin bolluğu tanrıa-nın dnel trenlerinin ve onun toplum indek konumunun dahanet bir tablounu imemie olanak veriyor Meterin neml bir tan-rıa oduğu belli. Hkmdarlar raından deteklenmei ve kt hey-

kelinin ykek kalitei bunu kanıtlıyor ne de kenin thena ve Ze-u ayaındaki en nem tanrılarından bir değildi. Grnşe bakılıra gterişli bir tapınağı yoktur klt yerleri de Pergamon ınırla iin-dek nemli yapı programlarının merkeinde yer almıyor Perga-mon dai Meter klt diğer Hellenik kentlerden baılarınd kltmodelini tekarar. Yani tanrıaya ncelike aık hava tapınaklarındaev ktnde ve dağlardaki kual lanarda apınımıştır. Pergamon' da-

ki Meter kent kapılarının korucuu olmak dağ tpınaklarıyla ta-nınmak toplumun hem t hem alt ınıındaki inanları etkilemekdahl ek Phg tanrıaı Matarın birok niteliğini korumuştur. u-na karşın anrıanın Pergamondaki grel imge tamamen Hellen-leşmiş olup Yunanitan 'da gelştirlen betimlerden alnmadır. Pergamondaki Meter beim Roma' da karşımıa ıkan a Tanrıayı b-yk lde etieyeceğinden Yunan ve adolu biemerinden oluşan bu karışım nemi olacaktı

k ya'nın batıında yer alan Yunan kenterindeki Meter kl-tnn bir ynne yani ne Phrygiayı ne de tam olarak Yunanitanımeken tutan o en onlu kişiik tti' e şmdiye kadar yalnıca kıa-ca değinildi anrı tti kara Yunatandaki klte ait bir gelişme-dir MÖ 4. yyılda nce na ve tikada ortaya ıktı oradan Egeadalarında ve Yunanitan ın kueyinde bulunan Yunan kentlerine ya



YUNAN ANA ANA AN A N ô 29

7 Pgmd mmr

Atti hki M 2 ülAkmmlg lchMu B PchKtbi

ıldı. Bu duuda Anadoudai Yunan entleinde bi baıa daetsi bi onu saılış olacaı çn ögn Mete nn bipaçası değil anaaadai Yuna entenden ödnç aınış bi şe

di Bu nedene Kç Asanın basında Helenisti Mete ltneait buluntulaın aasnda Atisin ço ende gölesi şaşıtcı değiloiada buunan aihi belisi teraott Attisle dışında Pegaonentinde ee geçen te bi Atis heelciği biliou10 Maut Kale dei teraot heelcilein aasında Atis betileinin tipi öelliği oan uun ollu gisile aplı bi ol e ne anı ede eine



TIÇI Z

e Adak kabatanı öteen tn kaıp, ıkı e bln A üMÖ 32 üz New Yk Metpan Sanat Mze e Fn

"Atv adı aınmış i ap ulunmuştu. 1 Bununla lite Mamut ale' de ulunan paçalaın esinlile Attis ültünün gstege-

si olduğu syleneme. Kol paçası gelenesel Doğulu giyssi çindei heyele neğin i Amaon güüne aın üende ad dai tanıya değil i insana at olaili çünü Atts Anadolu da sı ast-lanan el addı. 1 1 1 egamon da Att heyelileinn alığıylaaltmştan flas günümüe ulaşan Mete /Kyele etimleinn olluğu çapıı i teat oluştumatad. 1

ne de Attisin en ço Mete'in egamon'dai ent ültünde n-dine ye ulduğu açı. egamon da ulunan doğal lçülen üen-de meme Ats heyeli şimd Belin 'dedi es. 57) . 1 1 3 egamon-hı Atis'n atiülei yotu ama tpi Doğulu çoan ostümündenAttis oldu saptanaili. Bulunduğu yein oşullaı elisi almala ilite u heyel içem ve işçil amından daha ne nele-diğimi meme Mete heyeline enemetedi. Bu i heyelin içift olaa yapılmış ve aynı apınata i aada segilenmiş olması a



YUNANSANA ANA ANRÇA HTİK AC 2

re 59 Ak kbrtmlr ere uç klp ç yer bilmyor B yüüMÖ 3-2 yüyl ew Yo Mropol S Müi: oge ou 1 90

l n gn. 1 Hin t v s itsi d AttisinMt ltnn nli i pçs ldğn gsti Attis kid ntti Mt tnn t i pçsd çn Mtin ntt tn Hlnlşişti Kn t dşndi dğ pnklnd At-tis stns dğ tpnlnn si dl lt dtinğl dğn dşnd.

nidki Attis tp gstn ilginç i nt Ephsst Agsts dnin it Bilinn tnd lnşt MÖ -l tihlnn ttt hci st st n i ğln titdi. Bşnd Attis hklcilind ç s gln sivi

şl vd dni is lil çt kln cinsl g-n dşnd ş pçl sc slp snşt K-c pçnn ndini hd tin sn n Attisi tildiğini ii sşt N v i in dnddğ nkl MS2 l v snsn it lp gnç Attis in cinsl gnn ttrki ç ğcnn ltn dştğn gstn kl i shn cnln



N ANN ıN zN

dırmaktadır Ephesos buluntusu hadım edilmediği oldukça açıkoan erişkinliğe ulmış bir çocuğu gösteyor Bedenini saran ku-maş da pekala kundak olabilir Bu parça Attis 'in Meter/Kybele'nin

oğlu olduğu efsane geleneğiyle ilgili olabilir, o zaman bu heykelcikde Aadolu da daha önce sapnmamış bir Attis ipi olur Bu parçaunan söylencesinin Meter'in Anadolu kültü üzerindeki etkisinin irbaşka örneğidir.

Gelenekse Meter pınakarından başka Küçük syanın elenis-k döneminden kalan, ama çıkş yeri kesin olmayan çok sayıda Me-ter heykelciği ile naiskos kabartması vardır Bu parçalardan bireyseltapınma yerleriyle ilgili çok zla şey öğrenemesek de, bunların o-luğu tanrıçanın halk arasındaki popülerliğini bir kez daha kanıtla-makdır. Bazı dumlarda çıkış yerinin belirsizliğinin de bir anlamıolabilir çünkü Meter'e evlerdek özel apınma mekanlarında yaygınbiçimde pınılıyordu dolaysıyla onun beimlerinin birçoğu kutsalalanlar için yapılmamış olabilir

Meter'in bazı adak beimleri, çıkış yerlerinin dışında dolaşmak üze-re tasarlanmışlardı Şimdi New orkta olan tunç bir kalıp bunun na-

sıl yapıldığını gösteren bir örnektr (res 5 59 Çıkış yeri ilinme-yen kalıp biçem analizi yoluyla Aadolu 'ya büyük oasılıkla onia'yaayandırılabilir 7 ers oyumuş büyük ve küçük boyutlu sahneleredolu olan kaıp kendi başına tapınacak kişiler için adak sunusu gö-rev yapacak küçük mel ve terrakotta evhaların yapımında kullanıl-mış olacak Sahneerin tümü Meter'le igilidir. Kalıın bir kanadınınyarıdan zlasını kaplayan ana sahnede ir naiskos içinde tahtta otu-ran ve bir yanında ermes diğer yanında da meşale taşıyan ir gençkız bulunan tanrıça betimlenmiştr Naiskosun tepesinde üçer kiiikiki grup halinde yer alan silahı gençler ise kukusuz Kueta' ardır.alıbın daha küçük olan diğer sahnelerinde tanrıça ayakta, otururken ya da aslanların çekiği ir arabanın içinde görülür Ayıca er-mes ile meşae tşıyan bir kadının da dahil oldu ireyse tapınmasahneler vardır Bu kalıp rklı beğenilere ve rkı keselere uynçeşi tli beimler yapma oanağı sunuyordu Bu tür etimler ireysel ve

kültel kullanım yoluyla geniş bir alan içinde dolaailirdi. Kahire'deki bir açı kabatma ile Mesembria'da bulunan aln kaplama tunç ka-bartma, böyle bir kalıptn ürelmiş örnekler olabilir 8 Bu tür birkaıpan ürelmiş küçük levhalar, Herodotosun söz ettiği SkythiaıAnakharsis' in ya da Roma'daki Meter rahiperinin (res 7) tak-ığı levhala gibi süs eşyası olarak da kulanılmış olabilir.



YNANSTANA ANA TANIA HEESTK 2 3

unansan d MtMeter kültüü hem ke hem de taşra yaşam e br parça

s oduğu Küçük Asyadak Yua ketler akse Meer Helle

stk döemde kara Yuasta e Ege adaarda braz susku kamşt. Acak brkaç geeekse tapağ osa da Meer breysel külerde doğumda ölüme kadar değşk koşuarda etks yürümeysürdürdü. Hellestk Meter küüü gücüe ve kapsama lşke etkleyc katar ye oa adamş ola çok sayda adak suusuda oluşuyor Abüler oa asla ef ve phae e brke ahta otura sdar Meer tp taş ve errakotta oarak hem bağmszheykeller hem de tarçay askosuu çde göstere kabartmalar popüer kousuydu Bula yazca es Yua keerde değl k olarak yüzyl sou ve sorada sle Oythos phpols Delos gb opumlarda da buumuştur 2 Naskos kabaralarda bazlarda rça ya yaa oura k betm görüürBu kemeyle tarça k rkl yöüü göseek ya da gücüüpekşrmek amaçlamş oabr22 Meer adaklar üzerde 7pcyµc veya ' cyv ya "emr üzere şeklde br de

yer adğ brkm adak yaztar vardr Adak yapa kş tarçayla kşsel lşk kurduğuu kaydede adak suularda çok skkullala bu de 2 Meter' tapcara doğruda seslemeözeğ Heestk döemde de sürdüğüü doğruamakdr arça ked bemlerde başka yüzyl Yua saa ve külüü r rüü oa yoldaş Ase at betmler gderek sklaşmasAtts öem artğ gösteryor 24

Öte yada daha öce de de edldğ gb bu ür küçük adakar verdğ bgler srldr ve ay dum Heestk malzeme çde geçerldr Brbrde pek faklk göstere bu adak suuar- çoğu kü uylamalar çyüzüü aydlatacak ye br bgveezler h ve şlever kousuda bg ememz sağaya brortmda buluuşar çok ederdr Bular tarça breysel küerde el olmaya devam ettğe tklk ederer ama tarça güc edeer alamak ç Meter' ö plada odu belr

topulukara at öreklere başvurmalyz Bereket vers bular arasda Helestk Meter daha kapsam br porres suaar var.Meter Atadak tapağ Metroo tarça br kamu kültüy

e ourladrdğ rkaç örekte brdr Esk Ata Meroo'uubuuduğu yere MÖ 2. yüzyl ortasda ye br yap şa edld.Boleutero'a btşk ola bu yap öde br revaka brleşe rb



1 4 N NKN N iZ ND

i aısız dört paralel odadan luşuyordu Güneydek incida Metr kültünün hizmetndeydi. Yeni yap, Metroon un kült veevrak saklama işlevleri için ay ayr mekanlar sağlyordu. Civarda bu-

nan çok sayda heykelcik Atnallarn Meter kültüne ilgi göstermeye devam ettğini kantlar Ayrca, Tanrıların Anas onuruna dü-zenlenen Galaxia adl bir Atna bayram olduğunu öğeniyoruz. Bubayram adn şenlkler srasnda tüketlen arpa ve süt karşımı lapa-dan alyordu Metere kuban kesmek, rüştünü ispatlamş erkekle-rin dinsel yükümlülüklerinden biriydi Belli ki Meter kültüyle Ati-na demokrasisi arasndaki esye dayanan bağ Hellenisk dönemdede hl güçlüydü. cak Atna Belediye Meclisi 'nin sınrl gücü göz

önüne alnnca, insan bu törenlerin işin özünden çok gösteriş içerdi-ğinden kuşkulanıyor Hellenistk Metoonla Pergamon karalı Attalosun armağanı olan Attalos Stoası'nın yapım ayn döneme rast-lar. Pergamon krallarnn Meter kültüne aşr ilg göstermesi, Me-ter'in Atna'daki ününü sürdürmesine katk yapmş olabilir

Atna Agoras 'ndaki resmi Meter tapnağı dışında Atnanın limanken Pire' de de etn bir Meter kültü vard Oradak kült taraftarlar

yararna kurulmuş özel bir örgüt tarafndan yönetliyordu. Klt gö-revlileri aliyetlerinin çoğunu taşlara kaydetmişlerdir Onlarn bel-geleri Metere bireysel olarak tapnan kişilere ait çok saydaki adakyazıtı, adak sunusu ve mezar taşyla birleştirildiğinde, Meterin konu-munu ve çekm gücünü gösteren en net tablolardan biri ortaya çıkı-yor Pire dek külte at bullar M.Ö. 4. yüzyldan başlayp M 4. yüz-yıla dek uzanmakla birlikte, bunların çoğu Hellenistk döneme yoğunlaşmakta ve o dönemdeki eter taraftarlarna ilişkin ilginç birmanzara sunmaktadr

Pire Metroonunun asl yeri belirlenememişr. Moschaton bölge-sinde bir cella ile pronaos tan oluşan küçk bir Metroon kazlışkült heykeli de çıkarılmştır ama bu bağımsız bir topluluğa ait birtapnak da olabilir Pire kökenli yazıtlarn ve adak sunularnın çoğute yarmadası civarındaki kaçak kazlarda bulunmuştur. anrıçanın tapım merkezinin buralarda henüz keşfedilmemiş bir yerde ol-

ması mümkünKlt yönetimie lişkin kararların kaydedildiği yazıtlardan kültündüzeni ve b işin içinde olan kişiler hakkında birçok bilgi sağlanmıştr. Dokz tanesi, bir msey külte yaptğı hizmetlerden dolayı övenstandart tipteki karar bildirileridir. Onulandırma kararıyla ilgili bildirilerden biri olarak aynı taşa kaznmş ek yazıt ise nansal ve ku



YNNSND N NR< LNII C 2 5

sal düzenlemelere değinir. Meinlerin kalılaşmış yaısına kar-şın külün düzeni kulanan renler ve işin içinde olan insanlar da-hil kül hakknda bunlardan eeyce bilgi ediniyoruz

Asıl ilginci külle lişki kişilerin kimliğidir Karar bldirilerinin ço-ğunda nerenler ya da onur unvanı alanlar olarak adları geçen kişi-ler Ana raşlarıdır Tolam sayının yaklaşık dre birini oluşu-ran on ik rklı kişinin Aina raşı olduğu mensu oldukları de-mosların adından saanmışır ve bunların çoğu Pireli değildir.Troizenl Herakleialı ve Poroslu Yunan meoikosların (yuraşlık hak-kı olmayan zgür kişiler) adları da kaydedilmişr Geriy€ kalanlarYunan adları aşımakla birlike kkenleri belirimemişir Bunlar

raş ya da meokos olabilirler. Adı geçen rahibelerin hesi mezartaşlarından anıdığmız ik anesi de dahil olmak üzere Yunan adları aşır. Mezar aşlarından birinde rahibenin kocasının da adı geç-mekedir da bir Yunan adı aşır ama raşlık durumu belirilme-miş. Grünüşe bakılırsa Meer e aınanların çoğu ya Aina raşı ya da başka kenlerden olan Yunanlılardı Pire de bulunan iarimeinlerde adak yazılarında ve mezar armağanlarında külle ilişkili

adlardan sadece bir anesi Yunan adı değildir o da anrıçanın naiskos içindeki aha ourduğu küçük bir kabarmanın üzerinde grü-len Anadoluya zgü Manes addır (res. 47) . Bu ad tahmien adamın karısı olan Mikayla oraklaşa sundukları bir armağanın üzerin-de karşımıza çıkar Mika Yunan kadın adıdır ama bu kadının nere-li olduğu bel değildir Büün olarak bakıldığında kül üyeleri Pireahalisinn çeşililiğini yansııyor ama bu durum bunun ncelikle Yu-nanlı olmayanlara hia eden bir kül olduğu anlamına gelmiyor

Bu nemli bir nokadır çünkü Piredeki Meer külüne ilişkin değerlendirmeler Meerin yabancı br anrıça olduğu bu yüzden kül-ünün esasen yabancılara ve raş olmayan kişilere hia eii şk-lindek bir varsayımla büyük lçüde çarıılmışır Bu grüşe grekülün ynem organının nce bir hiasos yani raş olmayanlaraynelik dinsel bir kurum sonra bir orgeones grubu yani kahramanve yabancı nrı küllerini ynemek için oluşulan dinsel kurumları

deneleyen bir raş gubu olarak düenlenmesi bunu yansııyordu Byle bir gelişme Pirede resmen kurulan ilk yabancı kül olanve raş olmayan üyelerinin hasoai raş olanlarının orgeonesolarak rgülendiği Bendis külünün gelişimine de aralel olurdu

Ancak Pire deki Meer kül rgüünün belgelerinde raş olan-larla olmayanlar arasında bir ayrım grülmüyor M.Ö. 2465 ylından



6 AN TNRIÇ'NIN iZNDE

kalan en ski idai belgede (J ii2 1316) Agathn ie bi kült ahibesi an kaıs Zeuxna nansa katkaı nedeiyle u unvanı baışanmş Bu belgede kült ideee başlk thasai, menin için

de ise genes denimesi y taa kazyan kşinin bi hatas abilecei gibi iki yönem ga aasnda be bi fakık bulunmaması ya da bi metiksadan diei yuttaşladan luşa ve aalaında yasa laak zla bi aym gözetmeksiz bilikte çaışan ikigup lmas da mümkün Ou uvan veien kişilein iksi de Atinataşıd nik sadaki bi snaki mein (J ii2 1273) ikinu unva kaaı içemekedi u unvala öeee de alanlada bii izenli bi de Heaeialı an iki meiksu neicie buada hasi diye adladlmışı. 40M Ö. 2201 ie 70 aasındak ida kaaan deişmez yayın ga kütün genesidi Seide he kaa bidiisii kaıda sözüedien ik iksi dışda hep aı ga yayınlamş Bu dum MÖ3 yüzyl snua du külte yei yasal düzenlemele yapıdını götey Bu kadan itbaen kumanda genesin eindedi Dahasaki kaa bildiiede aya çıkan bi başka ual nkta kül

teki öze göeviedi İk ik bide evl bi çif ile bi adamn saya ahipk eii göüü ama bua izeye bildilede kusal göevlinin he zaman bi kadn uşu küle yei düzeemee yapdı e aa geti

Ogeesi kaa bildeii özeie bi anesinde (Ji2 1327)kült üyeeinin kı ssya kuma e laak göülüy Bu begede önede buluan kişi lan Pslu bi metiksun ay zamada epimeetadan (yönetcile) bii du belmişti Die epimeletes Chlage demsudan bi Aina yuttaşıyke, üçüncüye sadece Egain denmiş baba ad ya da taşlk duumu belitilmemişti Buna adam adını İşçi anlama gelmesi de eklenice Egasin u azaı bi köle labiecei aka geliy Bu da hem özgüdmuş yabancıa hem azalıa mak üzee metiksan genese katıldnı ve kül yöemi çeçevesinde Yua ttaşlaıyaeşit saydıkaı gösteiy

Piedek Mee külünün ida kaanamelede taya çıkan bi yöü de küt üyelei aasındaki güçlü bilik duygusudu. Bu duummal kulaa ilgii böümlede gözlei Valıkı kşieden beklene aan bi daanş lmasa kaşn bu kişie özel laındanküle kada buluduklaı için övülmüşledi. Öe yadan bi kaabidiside (J ii2 1328) küün mali yükümlülükleinin kült nlaı



Ç HNI ÇC 2 1 7

nn karşlayabeceğ mkr aşğ açk seçk analmş ve geçmşteyle br açğ rabelern kaatbldğn ama ark bunun mümkünolmadğ anlaldğndan başka düzenemeler yamas gerektiğ be-

rlmştir. Br başkasnda 39 areas dye bri kazancnnsanlara aylağ ve azne grevls kent dşndayken külte çkargzemeden borç ara verdğ çn v0p hayrsever unvanyaonurlandrlmşr Pre kararnameer üyeler arasndak başka ayla-şmara da değnyor Bunlardan brnde 3 toluca yemekyenldğ zenm veren br muakan sz edr br başkasnda se 37 ortak br yemekne çn gereken erzaklar ve cenazenu grülür

oumun brn gseren br bka nok, rabe seçmdr. Elnde e buunan oturan br kadnnn bemendğ mezar anlar ka-dnn da aesnn rabeğ ümden sonra ans yaşatacak ka-dar saygn br konum olarak grdüünü berr. Bu mezar antlarn-dan brnn br koca randan adanmas adamn kasnn grüşle-rn ayaşğn düşündürür B kabartmada, ouran kadnn elndebr nak anar utuğu ve sağ elnde e bulunan br genç br k-

zn onu seamadğ grülüyor Egramda, kzn anrçaya zmetederek ae geleneğn sürdürecek olan br o olduğu beirtilmş ı4 ıMÖ 75/4 ylna a br bka yaztta J 3 dnse makama-rn ayn aede kalabldğ bldlyor. Bu yaztta, rabe Euas'n k-z Meodora ür boyu zao nak zmetkar atanmş. Aca-ba alenn rabelk makamyla r uydunu stermek çn mbu Metern armağan ad verlmşti? Br karar bldrsnde J 3 1 rabelern er yl açk eşekkür alacağ ve vgü alan bazrabeern kend resmler tanrçann kual alanna konuarak daonurlandrlacağ vaat edlr Bu onur ayn zamanda külte ara bağş-ayan cmert kşere de sunulmştur 14

Baz dar yazar kül trene akknda da bg verr Bu tren-lerden bazlar ço kütte rastlanan sandart uygulamalardr Ra-beler ayne aşarken kurban trenn yneirmş, Efpa (G 23 5 ama daa kaç kurban ren oduğunu blmyoruz Ayn me-

tinde sanmş günlerde yalan baka kurban trenlernden szedlmes yl boyunca brkaç kurban tren ve bayram oduğunu gs-teyor

İk zel tren oan tross, yan dşeme, ve agermos, yan tolamaMeter kültüne zg grünüyor Rabenn mai ykümlülükeryle -gl br bldrde J 3 rahbenn k taht mümkün odu



A U< zt

a l bi biie şemsi, toplama sıasına sıvı aaı taşıyan kaınlaa ve tanıanın etaınaki ie kaınlaa ümüş süsletakması isteneek "öşeme işlemi anlatılmış satı 9 1 )

[}t[pvvv/ 0p6vouç ôo [ç] aiuç Ep0v ô wç arpoıç ai t[a][ç 7E]/ p tv 0EV oüç V t yp[ µovppov Metin "öşeme başka metnlee e /ii 1315 ve 1329)önemli bi öev olaak emektei lamını Attis kültüyle balantılı olaak taşacaım)

Aemos sözcüü / ii 1 329'a a eiyo Bunun Metein ilenci ahiple metatai taaınan tanıa aına toplanan amaanlala ilili oluu sanılı enellikle Ne va ki, eebiyatta hemen

he zaman küümseyci bi teim olaak kullanılmasına kaşın Metaytes sözcüüne Mete kültüyle ilili epiak belelee hi astlanmaz, ayrıca ao yaım toplayan ahipleen kaynaklanıına ilişkn bi belit e yoktu I ii 1329'a, Chaieasın aovesrosis iin toplu ayne katılması neeniyle övü alması aemosuntoplumsal paylaşımın bi başka önei oluunu üşünüüyo

Bu iai metnleek bililein yan sıa, tanıaya sunulan aak

laan a Metein insel töeleine ilişkn kanıt toplayabiliyouz Pie, Mete aak heykelciklei Mete naiskoslaı yazılı kaiele ve küük sunaklaan oluşan zenin önekle vemişti Heykelcik venaiskoslaın ou Mete betmleinin stanat ikonoasini izlemekte tanıayı yanına aslanı, eline te ve phiale'si ile otuu uuma östemektei Bunlaın neeeyse hepsi yazıtsız biounun akökeni belisiz oluunan veebiliklei bili sınılıı Ne va ki,tek bi topluluk iine bile bu kaa bol bulunmalaı, tanıanın popüleliini kanıla

Bazı kabatmalaa klı bi moel kullanılmışı Şimi Belinebulunan MÖ 4 yüzyl başlaına ait bi kabatma iy bi önek Buraa, oturan tanıaya yaklaşan i kişi öüyouz Bunlaan bii yonca aızlı bi süahi tutan en bi aam, iei e meşale taşıyan enbi kızı es 42) Hem Klasik hem Hellenistik öneme ait biokMete kabatmasına öülen bu öevli ülei, Mee tapımına

ki izem ayinleini ima eele Metein kişilee tanısal esin veme ücü 6. Bölüme inceleiimiz, Pie'e ıkan ie iki kabatmaa a otaya konmuştu Bunlaan bii Kueta lala Nymphalaınyönlenii ik y a aha zla) kşi taaınan Mete'e es 46)iei e Anists ile Attise es 4) aanmış olan kabatmalaıMete'in kşisel esteini östeen ie kanıtla aasına, ikisi bi



YUNAN ISTANA AN A ANRÇA NSK ÇC 22

rs 60 Mr v As krmsı ıkış yr l myr M 2. yüyıl solrıVdk Arkl M yl

ulunmuş çok lgnç r adak kaarmas, Meern reysel küllerdek rolüne aşka r açdan şk umakadr (res ıs Büyük olas-lkla Hellensk ağn başna arhlenen u parça, Meer külüne g�rş anlandran br sahnedr. Kaarada prolden göserlen Meer, aslan ve phalesyle brlke sol araa ourmakadr Ona doğruyakaşan on r kşnn heps ay oydadr ama her rnn özel rarüsü vardr Solda yer alan ve elnde r anahar ulunan genç ka-dn Meer gzemlernn anaharn (hem kelme anlamyla, hem sm-gesel olarak) şyan Persephone olalr. Onun sol elyle lerye doğ-ru yönlendrdğ gürün peçes ve uzun elses, u kşnn küle kalan r olduğnu göserr Kalmnn sağnda sarmaşkl asasylaonysos'u, üüyle Pan ve k meşale aşyan r kadn görüyoruz.

Bu kadn Hekae olaleeğ g meşale aşyan smsz r görevl deolalr Onun yanndak olgun görünüşlü sakall anrnn elnde rereke oynuzu, k yannda da ylanlar vardr. Bu kş eadea ya-knnda ünlü r kehane merkez olan yerel tanr Trophonos yada Zeus Melhos olablr Sakall anrnn sağnda duran slahl üçgenç urea lar arkadak külahl k genç de oskurlardr.



AN TN ucN N z N

es 6 1 . eded Mee ve khm klt gstee dk ktmsı MÖ. 4.-3. yyıl At Mll Akel Mes y e

skulın nnd kdn ç çuk ln d kçk Bunın d kçk luu tn dğl nsn ldukını s- Önnd dudukl lçk snın nd n yftnd

l ğnı lk kulnn t çl sl vd . 6 Budn nlyu k u y d lnn sı ln v Mtkd dln çl k lk tlnn nn ks v çuklı fındn sunulu ktsıdı Öl lsnkn u dn nı ynı yd lsı v yn d du-s u knn knl y t duğunu

Bu ktdk nın snd n snsn uyundn yl dnysy l sk y snnMtl ğlnısı vd. Psn nyss v Pn tkı Ku-l uun nd nıçnn yldld. M ıynkdın M ktlnd k sık stlnn vld Eğu kdın Hk s klnd Mtl ks lğndı 7Bu ktyl ll yudn nd unun l dn ns ln n stn sn llğ n slt nk tn ns dğ M dğu yn-

ndl. Kt Mn l ktndk nn nl çd tik v nun ln nn ln dn-yd d y y ç lnğı sunduğunu kd

Mn n ynd uunduğunu stn d- knn9 ınd ytn d yı dn ll Bu tn -nkndn Ks' uunn MÖ 4 yyl snun t kçk



UNNTND N NR H 223

kaaalı steldi aada göülen çift ilinen atiülei as-ln ef ve phiale ile ilikte hazı lnan Metein nezaet ettiği iiyat masasının aşındadı Ekek zanmakta kadın ise otmak-

dı B gn altında sağ elini havaya kaldımış i adam dmaktadı. Adamın yanındaki ii yılan sahnenin yealtı dünyasıyla ilgili kaakteini pekiştimektedi Metein ziyatteki konm da tanıçanın kahamanlaşıılan ölüye yakınlık dydğn göstemeye yaa

Metein etimlendiği diğe kaatmala da yne gizem ayinleiyleilgili olaili ama nlada enaze çağışımı yokt Paos adasındadoğal i kaya çıkıntısına oylmş kalaalık i kaatmada Pan ileNymphalaın da dahil oldğ i tanı gunn aasında otan

Mete göülmektedi. B gua doğ yaklaşan insanladan olşantapınıı g gün çok zo seçilmektedi. Nympha laın soln-da akyalı tanıça Bendis göülü Bendis in yanında ise Mete otu-maktadı. Yazıtta kaatmanın Odysialı damas adlı i akyalı taafından Nymphalaa adandığı kaydedilmişti. Kaaanın gün köü dmda olş içok güün kesin olaak teşhis edilmesini önlemektedi ama eskiden adayı ziyaet eden gezginlein yaptı-

ğı çizimle Metein yanında meşale taşıyan genç i kadının etim-lendiğini gösteiyo da Metein katıldığı gizem aynleni ima edi-yo Mete Attis ve hizmetkalaının etimlendiği açık hava kaat-malaından olşan i aşka ilgnç dizi Siilya da kai yakınındakisap kayalaın üzeine olmşt M.. 4. ve 2. yüzyılla aasına ta-ihlenen kaatmala günümüzde kötü dumda olakla ilik-te Üzeleindeki sahnele tanıçanın dağlık otamla ağdaştıılması-nın çok yaygın oldğuna ve Hellenisik dönemde Siilya da Mete içinyapılan gizemli aynlein güüne dai kanıtla snala .

ellenstk debyatta ve ellenstk oplumda Meter

Kült töenleinin ve gizemli imgelein deinliği dışında Hellenis-tik döneme ait itakım edei metinlede tamamen klı i dünyaotaya çıka. Bnlaın Mete (genellikle Kyele ya da ea deni) veeaeindelei işleyiş içimi aydın kişilele sıadan halk aasında-

ki anlayş kını göstei B metinlede tanıça o kada koktii değil daha çok anlatıma egzotik ve eksank öğele kaası amaç-lanan i güdü M.. 3 yüzyla ait olan Epidaostan anılaınasına vgüde oldkça gülünç i öneğe astlıyoz vgü Ple-iad laa yakaışla aşladıktan soa Mete Demetele özdeşleşiilive kızını aamış gii yeyüzünü dolaşan i anıla Aası taif edi



224 AN TN<NIN İiND

li 6 Zeus Baba tanrıça parak gözlü aslanar ve kül renkli kurtlarlakarşılaşmasın diye onu tekar göklere çağırır (Homerk ÖVgü 'te-ki gibi) Tanrıça bunu yapmay reddeder Niye yapsın? Aslanlarla kurt-

lar zaten onun doğa yodaşlarıdır66

Böylece, yeüzünde dolma-ya devam ederBelli k bu mein yazıdığı dönemde Meterin dağla ve vahşi hay-

vanlarla ilişksi larda olduğu gibi ürkütücü değl sadece özebir durum olarak görülüyordu Tanrıça bir yerde (7 dize) , kendisi-ne değl tartarı olan insanara özgü bir hareket yapıp dağınık saç-larını savyor Taraftrlaının eksantrik niteliklerni benimsemeyebaşlayan Meter ağırbaşlı kşiliğinden sıyrılıyor ve şiir daha önce tan-

rıçanın kşiliğini ve etknlikleni daha coşkulu ve etkeyci bir biçim-de işlemiş olmasına karşın onu saygın bir kşilik değil bir parodi ko-nusu oarak sunuyor. Theokrtosun yrminci idilnde de buna ben-zer bir örnek vardır Şair bize, Rhea nasıl o tşralı (Ats) için ağlaypsızlıyorsa bu şiirdeki tşralının da gerçek aşkından lütuf beklemesigerekğni söyler67 Şair, Meter aynlerndeki coşkulu ifadey nympha-lar ve pastoral şiirin çobanlarıyla aynı seviyedek bir maskaranın yüz

idesine benzetmiş.Metinler çok eksik olduğundan bağlamları belirsiz kalsa da, lli-makhosun yapıtında Meterin yer aldığı açık. allimakhos üçüncüİ'unda Meter taraftarlarınn egzok davranşarı hakkında yo-rum yapar ve "Phryg tarzınd saçları Kybebeye savran [c ve Adnis e feryat eden birinden söz eder 68 Dördüncü 'ta deeağacı "zillerin çınlatldığı Tanrıça [oıvc] üstüne yemin eder. 69Buada Meter Kybelenin kontrolden çıkmış taşkın davranışlarla ilgisi kendiliğinden ortaya çıkıyo Şair Meer kültünün neden oldu-ğu sanılan garip davranışlar ve açıkça ide edilen taşkın duygularkarşısında birçok Yunanlı aydının hissetği küçümsemeyi belirtmişolabilr

Edebiyat ukunda yeni bir karakter boy gösterirken bu küçümsey-ci mizah yakaşımı Meterin hizmetkarlarını da kapsar Bu dönemdeileride Yunan Roma edebiyatı ve kült uyglamalarında önemi bir rol

onayacak olan bir gürle Meter'in hadım rahibi Gallosla ilk kez kar-şılaşıyoz Bu kşi, Hellenistk epiam yazararı arasında popüler birkonu olan Gallosun bir aslanla karşılaşmasnda ortaya çıkar Konuy-la ilgili oarak M.Ö. 3 üzyıl sonu ile 2. yüyıl başna tarhlenen beşörnek (Anth . 6.21720 ve 237) günümüze kalmıştr, altncı bir ör-nek de (Anth 6.234) yine bir Gallosla ilgidir.70 Bunların he



226 NA ANRA'NN Z N

şaşırcı del çnk Gao yerne etes szcnn kllanıldı-ı br epgramda açkça grld gb ao 4 yzyıl kaynakla-rındak etges' sndandı ve esk Ynan edebyaında me-

ragyes aşaılanan br kşyd. ne de meragyesn dş grnşnadren eleş neden lş cnsyenden hç sz edemşr Gal-ls ların cnsye drm se am ersne epgramlrda açıkça vrg-lanmışır Bnlar hadım (VE�µo 6234) ve kadınsı (µıvm6. 2 1) dler. Dış grnşler ve rakerler de kadn gbyd. Serbes-çe salıverlmş zn saçlarna (6.21 219 220 234) bazen kklar s-rer (6.234) ve kadın elbseler gyerlerd (6.2 19) . Aynler srasında çı-lklar aar (6219 234) saçlarını çılgınca sar (6218 219 220)

mzk alelern gmbrdetrlerd (6 21 218 220 23) . B mgennaynısı Hephaesn n alınladı ve "yen şarlerden [yan Hellens-] brne atfe br pasajda grlr Brada Meer'n z sesl m-zk yapan çılgın avırl gezgn rhpler szcn dşl çl bçmlan "Galla le anımlanmşır

rW pp ıı ÔpÔÇ

Evm yı Ki xKm Kp

Dğrn nının sosşığı ezn Gllr çlılrını ve nççprlrn çılınc şrdrl 7

Byle haf deler lan haf grnşl kşlern Ynanlılara haslmayan gnş ve davranışların klşes halne geldn b paragrafda raya kyyr.

Ynan şarlernn çzd Galls abls acaba dr myd? Epg-ramlarda anlaılan etnlklerden bazıları Meer kl çn yenlk de-l çn Ferrara kraerne resmedlen sahnede de (res 43 44) aynlere kaılanlar saçlarını sarara ef ve çalpara çalıyrlardı Ama b-radak ma b r harekelern cnsel sapkınlık ve kadınsılk belrtslddr. Galls'larn anrıçaları nrna yapkları eknlkler eny lasılıkla karkarleşrme en k lasılıkla aşaılama bçm la-ra kllanlıyrd.

Hadımlıın ve kadınsılıın Meer klnn pk zellkler ldu dşnmemz salayacak br blgye sahp delz Kl yneme-lklernn ya da karar bldrlernn hçbrnde Gallslara raslanmı-yr Gallsların eknlk alan Kçk Asya le sınırl grnyr (r-nen Pre de blnan malzemede hç Galls sapnmamışır) . Eksanrk grnmler ve davranışları yznden kçmsenerek saygn



YNNND N NRÇ HEESTK Ç 227

pluu dışıa ile hadıla (dişil biçi Catullus'u 63iiide öce kulaılış) ile yabacılada oluşa bi gpta yaay bi edebi ige yaatak içi Helleistik epigraada Gallos'la

ı özellikei abatılış gibi göüüyoHelleistik edebiyatta Mete ve ahipleiye ilgili bu bölle ısave eksik olalaıa kaşı bazı eğiilei segiliyola. Pidaos veEuipidesde olduğu gibi disel töelele ilgili kişisel bi gözleeya da hsal deeyie ilşk bi alatı göüyoz a tesieMete aay kousu edile bi kşiliğe döüüş taıçaı efsaevigeçişi ahiplei ve ayiei ciddiye alıaış aıçaı taaftalaıda bii olaak Mete kütüü içeide alata Pidaos'la dışaıda alata Kalliahos'u aşılaşak iliç Pidos kedievide toplu gece ayilei düzeleyeek taıçaya tapıdğıı guua açıklake thn.7779) Kalliakhos Mete ayieii kedisii hiç sepa duyadığı tuh daaıa olaak göü.

Mete aydılaı gözüde uyga olaya yai Yualı olayadavraı tazıı sigesi oluştu Mete'i ahibii belitek içi"Gallos sözcüğüü otaya çıkaıışı bu duuu destekleektedi.

Bu teie disel etililei aata etilei hiçbiide astaadığı halde edebiyatta ullaılası taıçaı ahipleii Yuaıla taafıda e iyi olasılıla ahaız edici e kötü olasılıkla zaalı babala oaak göüle etik bi gbu üyelei oa Galatialı yabacıla olaa taılaaa Mete taaftaaıı aşağılaaı biyolu olabili.

Mete ültüe kaı takııla bu olusuz tavı başka ayaladada yakılaatadı MÖ 3 ya da 2. yüzyıla ait ola Pythagoasç bietide buu et bi öeğe astlıyouz 176 Kadı ausuuişlediği etide kadıla içi uy ola davraış öelei veileek kadla devlet ültleie katılak üzee evde ayrılalaıaizi veileceği aa cübüşlü aylee ve Mete'i disel töelee(pyv ô mi µpµv) atlalaıı yasak odu çüübulaı bi ev kadııa yaıaya davraışlaa saholuğa ve ruhsal eseye yol açacağı bildiiliyo. Lesbos adasıdaki Eesosda bu

luu ola M.Ö 2 ya da yüzyla ait bi ült yöeteliğide deayı yalaı göülü 177 Bu eide eesi olduğu bilieye biual aada yasa ola etkilile sıalaıtı Yei do yapıadla Gallos'a ve yav yai Mete içi Gallos'la gibi ayapa adıla bu bölgeye gieez. Bu tü bildiile topluu Mete ve yadaaıa aı otak taıı ço iyi yasıtaktadı yai Me



AN NuçNtN lzND

tr ayinlrin katılmak saygın insanlara yakımayan r şydir Bnlar şairlrin knzmnn Mtr kültü hakında toplmda gmn olandüşüncy daha yakın oldğn düşündürürlr

Öze: Mee ve ellensk oplum

Hllnisk toplmdaki Mtr ' ilişkn kanılar a Tanrıça kültü-nün

cünü, ybğ !(_�ı-<icanlı ir içmd göstrmk-tdr Bnnla irlikt, gnl modlin içind irtakm ğilmlrvardır. Bölgsl olarak Mtr' yönlk rklı tpklr görüyorz M-tr'n knt kültündk tksi azalmış,

d h

�

}

�

9_tanrıç ı}miş.

Sıradan insanların ylmlri l aydın v d-yatçı sınıfının tpklri arasında artn ir rk vardır Mtr kültünün ağır asan arafı, pk çok Hllnistk kntt önm taşıması vhalkın yaşamını tlyilm gücüdür.

Hllnistik dönmin sonnda Phryg tanrçasının külü nadol'danzaklara yaylmış, da ölgs kült modllrinin izini sürmk açı-sından ilgilndirci olmştr Phrygiada is Phrgialı Matar'ın ir-çok nitliğ dğşmdn kalmıştr O hl sk Phryg mrkzrindn

taraftar toplayan üstün ir tanrıçaydı B dönm zarfında o tkilyi-ci oyma Phg cphlriyl karşılaştırılailck önmli anıtların yaratılmamasının ndni Mtr' dylan ilgin azalması dğilPhgianın polik gücünü ytrmsi v tür anıtlar nans di-lck zngin lit taakanın oradan kayolmasıydı Mtr kültü sad-c Pssnsta politik açıdan tklyd, da Phrygia dışından dstkalmakla, yani Attalos handanının himaysiyl olyord Mtr

Lydia'da da irçok tanrının arasında önml ir tanrıça olmay sür-dürdü Kültünün oradaki, özllikl d Sardstk konm hm n-rıçanın dğr tanrıların yanında ikinci planda kaldığını, hm d yinYnanlıların kz Slkoslın himaysinin önmni yansıtır.

MtrKüük A 'd k Ynan kntlrindk yni glnksl Olym-

pos pantonyla paylaşıyord En önml nrı old ndrö-

rülmkl rkt, hm Kolophon v Sma gii ski hm Prgamongii yni kntlrdki tapınaklarndan anlaşıldğı gii, ölgnin

kntlrind göz önünd idi Aynı zamanda ir

nrıç lY

sürdürüyor

m n n çok rındılrd·

adilrd v mağaralarda ona tapınılıyord Bazı öllrd D

ğ

a il

1IŞ iht cl k smş,

da Mtropolis, Mamrt al, apkaya gii yrlrd knt dışındakalan yni ktsa alanar krlmasına ya da mvct olanarın anan



YNAN1TANA ANA TANIA HLII C 22

dırılmasına yo açmış. Bir başka eğimde Meter bireysel küerde gtgide güçlenen bir varlık haline elmiş, evlerdeki tapınma yerlerindeve mezarlarda anlmıştır Yunanistan'da ise Meterin açık hava orta

mıyla hiçbir zaman yakın bir ilişkisi olmamış, Aina hariç, devlet kültnde de hiçbir zaman etkili bir rol oynamamışırBuna rağmen Meter bu bölgede uzun zamandır kşiere tanrısal

esin veren bir k kol r k değerlendirilişir Meterintgide

bir

sel kült tanrıçasına dönüşmesi}! süren bir eğilimdir bu anrıça-nın görsel imgesi ve onuruna kutlanan törenler, insanların onu ta-mamen Yunanlılaşmış bir tanrıça olarak gördüğünü anlatmaka bir-likte kültü kau yaşamında çok önemli bir yer tutmyordu. Bununyerine,

dm

ve ölümü denetemesi için k rıl n,

üyeiği insana-rın toplumsal ve yasal konumarıyla sınırlandırımayan !gpl r

tarafından destekenen bir anrıçaydı Sı_ftt k b ğl rını e-

şolan eski devlt külternin yerini bireyin kendini ide etti-ği dinler lık Ç nfHYarii

�

işe

_l

lJ1 _li österesidir.

_Bu mesajı yani Meterin özel külterdeki cünün ona taınanla

r:n

en kişiselihi çl rın cev verebe_n

kaynaklandı;ze en açık biçimde hiladelphia ve iredeki gibi dinsel topluluklarulaşırmaktadır. Bu toplulukardan gelen malzeme, tanrıçanın çekimgücünü açıklamak, aynı zamana devletin resmi külerinde pek sö-zünün eçmemesine karşın, ona sunulmuş bunca adak armağanıylakarşıaşmızın nedenini anlamak konusunda çok işe yaraışr Kül-tün eniş bir alana yayıması ve haln büyük bir kesiminden araftar

edinmeye devam etmesi tanrıçanın gücünün bölgesel bir Anadolukültüründen değil çok güçlü bir kavramdan, insanların günlük yaşamlarında onlarla kişisel etkileşiminden kaynakandığını açıkça gös-termektedirÖte yandan, bu bireysel külte gösterilen tepki de güçlüy-d Bir kısım anikçağ malzemesinin (ve bununla ilgili odern incelemelerin) altında

y t n ·

Meter taraftarlarının Yunan toplumu-rnm uçlarında yer alan aykırı şiler olduğudur Bu bir dereceye ka-dar doğru olabilir, çünkü birkaç ölge hariç (bu örnekerden bir er-

gamon) , Meter ikidardaki seçkin tabakanın ve aydın sınıfının igisine mazhar olmuş ir tanrıça gib gönmüyor Gerçekten de Helle-nistik edebiy tt ner<sn

ir y k şıml ele alınması, birçokYunan aydınnın o kütnü aşağıanacak bir konu olarak gördğünü belirtiyor. Kadnların ve rttaş olmayanların da üye olabidiğiiredeki Meter cemaatnin toplumsal yaısı, bu görüşün nedenini



23 N TN<'NtN ZND

açklayablr Ersos' a blnan n, Mrn baz şlvlrnn do-ğun v öll lşksnn onn rrlarn

krletebilece

ğ

ni

bl aediyor. Hllnsk dbya gln d kln oğnlkla anoral

görnşl v anoral avrl akr kşlrn, nsy organlar aln-mş kadns barbarlarn gnlğnd oldğn blrrk b dş-laay gçlndryor Mr' adanş snlardan olşan byk k-arda bln l Phladha v Pr'dk kl yönlklr, bzMr' n ararlarndan çoğnn ola aykr kşlr v sakn-lar oladğn söyyor Haa bnlardan bazlar oln gnl-n gör daha ka davranş krallarn bnsş olablrd B om-sz

teE

br andan da b böld brka kz arak baslan br

noky Mete�l!-ç9

_

Y Hensk Ynan knnn anakllrnn dşnda oldu pekştriyo Mr klnn to

lumd

kol

_

u

J

j

ile bir

erin ond

ıld

u oll özllkl_ra-sndak zlk, blk d

M

e

1

_

enistk Ç

'

dak nlirgin

özlli

ğ

idir



23

3 KÜLE SÖECEY

8 Cybee İe Attis Söyencesi

Ana Tanrıçanın tapınakarı küt hekeer, adak sunuarı, övgüerve adak azıtarı güne küt uguamaarının kıntıarını ouşturmaktadır Bunar antk Akdenz dünasnda nsanarın br ana tanrıçaa nası tapındığını gösterr ve bunun nedenerne ışık tutr. Tanrıçaa g ökü çembernde se odukça rkı br görüntü ortaa çkar Bu ökü, Tanrıarın nası Cbee e genç sevgs Attsn söen

esdr Yüzıara brçok azar tarafından aktarıan ökü Cbee nnaşamındak teme öğeer anatır Doğumu tanrıça oarak tanınması genç çoban Ats'e şks Atts'n hadım ouşu ve öümü kütanrıçaı dnse mgeern sout dünasından çıkarıp ona Homerostanrıarı gb anı ve dramatk br gerçekk kazandırır

Bununa brkte, bu söene sadee dramatk br ökü değd. şev Phrg tanrarı Cbee e Ats' Yunan ve oma dünasıa tanış

tırmak oan br h loo an br kutsa ökü durumuna gemşt.Yunanstan ve oma'nın adınarı, Tanrıarın Büük Anası e gçeşt küt uguamaarını açıkamak ve kütün tuhaf anarına özeke de tanrıçanın rahpernn hadım ouşuna gerekçe göstermekçn bu söenee sığındıar. Bu nedene, bu söenenn anaz AnaTanrıça'nın özapısını anamak amaçı her çaışmanın önem br parçasıdır öenenn kökenn, küt törenere şksn ve azı kanakar oua aktarışını neememz gerekeek. öenenn anaz anı zamanda tanrıçanın uzun aşamnı ve daanma güünü ortaa koaaktır, çünkü Ana Tanrıça'a tapan hakar bu söeneözümsemş ve bçmendrmesne katkıda buunmuşardır

Cbee e Atts söenesnn kt öğeernden br Anadou 'a bağantısıdır. öente göre, ökü nadou'da doğmuş, Phgaı aTanrıça tapımı batıa adıkça Cbee e Atts söenes MeterMagna Mater çn Phga dışnda apıan aner tanrıçanın anardu

Anadou ' bağamak amaıa kuanımıştı Bu nedene Cbee eAtts öküsünü na Tanrıça hakkındak dğer söene ve esaneerden aırma gerekr Phrgaı Ana Tanrıçanın çne karıştırıdığı bazı Yunan söene örneker görmştk: Tanrıçanın Demeter ve Kore 'e bağdaştırıması, eaa özdeşeştrmes ve Zeus'un Grttedoğuşunu anatan öküe brkte özümsenmes Br başka etk ör



22 NA TANA'NN iZ NDE

nk a<la kaşma çkyo Oada Magna Ma <a nkAeneas efsanesine dolaysyla Roma'nn kuuluş yküsüne eklnişabn bu blüm hem Ynanllan hem Romallan Phygia

yksü dediklei kl bi syleneye odaklanaak Aak sylene-nin enik kmliği bia soun çkayo Syleneyle ilgili bilgilein a-mamn bie Yunan ve Lan kaakla aka ve Yunan Roma op-lumlanda Aa Tança klün biçimlendien anla kaynaşma-snn bu menlede i bakğ oadad Geeğimi gbi sylenenin emeli oank Phg malemesinden oluşmakad ama bieulaşan halinde sadee Phygiann değil Phgialladan ne Aa-dolu da bulunan kllein de damgas vad Sylene ayn aman-

da onu hem kendi dinsel ve polik geeksinimleine hem de Phygi-alla hakkndak gşleine uygun bi biçimde sunan Yunanllanve Romallan bakş açlan yans.

Bu sylene Phygia Yunanisan ve Roma'dak Aa Tança külü-nn mekeinde olmakla bilike onu anlaan yal kaynakla bienelikle Yunanllan ellikle de Romallan bakş açlan ileiyo Bu nedenle sylene analiini Yunanisan ve Roma dak kül mal-

emesinin anan blmle aasna yeleşidim. Cybele ile As hak-kndaki yklei anali edeken kendi sylenelei ve klleindens eden Phygiallan sesleinden çok Phygia hakknda konuşanYunan ve Lain yaalan sesleini duyduğumuu unumamaly.Phygial Ana Tança'nn bu masalndaki Phyg ğeleini bulmakiçin bu kl seslei ayklamam geekeek.

Söylence e aynakları

"Cybele ile Ais sylenesi deyişini kullandm ama Ank Çağa aisylene ve efsanelein çoğu gibi bu iki kaakein yaşamn anlaanek bi yk yoku. Cybele ile sevgilisinin yks yknün değişikvesiyonlanda yaşa ve bunlan hepsi yküyü bia kl bi yaklaşmla ele almş Bu yüden analiimi ykünün emel plannn e-yle başlayaak. Sylenenin anlamlann çoğunda ykü ik blü-me ayl: 1 ) Cybelenin kkeni ve geçmişi (2 As le yaşadğ

aşk maeas ve bu maeann a sonu. Tançann kkenin ele alanbiini blm günümüe ulaşan kaynaklada çok la ye almasa daDiodoos a ve Pausaniasla Anobiusa bibiinden oldukça kliki vesiyonunu güyou İkn blm oluşuan Cybele ile Asilişksi hemen hemen syleneyle ilgili büün kayaklada gülü.Bu anlamla yk modeli olaak üçe ayl: 1) Pausaniasn aka



I SYI EEYE CYLE İLE S öYLES

rsaaxa aarğ ro (bua Pauaa A -cim)5 (2) Dooro'u alat (3) Pu'tak rahplr aa-la Ou tarafa artl olarak aktarla ökü6 Paua-

a (Pauaas kc ökü rou bua Pauaa B orum7 robu.8kük lk öğ tarça Attl karşlaşmaa öck aşam-

r Doorosu alat Yua sölc lklorü ag ola-ak görül br ökü kalb bçmr: Doğar oğmaz trk lr bbğ muczvi br şkl haatta kalş lr rkl koşular alta aa baba tarafa tama Bu örktk bbkLa kral Mao l kar D kzr Doğuğu zamababa Cblo Dağa braktğ bu çocuk ahş haalar ara-a bslmş braklğ r ola Cbl a almşr.Yavru haalara çocuklara şkat götrml tağ ç oaBüük a" Dağlar Aa" mştr. Ytşklğ rştğPhgal br lkal ola Att aşk olmuş oa ham kalmşo raa a all tkrar brlşmşr (Doorosu öküü Cb-l l At' kar çz orak olalar aşağa rlmştr

Arobus l Pausaa B tarça köklrl lgl aha karma-şk br masal aktarrlar İk aza a hçbr şkl Cbl a kul-lamaz buu r Maga Matr tarlar k olarak tatrlar Arobuu roua Maga Matr Phrgaak Ag-o Dağ'a atmş uurk Iuptr ou rza gçm kalkarTar amaca ulaşamaz m ağa aktr. Gb kala ağ Ag-t ( ) aa hm ş hm rkk cl orgalara hr kc cl ürtülr ahp ola ahş azg br arak oğu-rur Bua bzr br masal Pausaa ta a arr Zu uurk m-s toprağa aktr toprak a zama glc hüa Agst oğurur9 Agss' çt ctl oluşu bua kaaklaa şhtüşkülüğü tarlar ç br tht oluştuuğua tarlar ourkklk orgalar krlr Bular toprağa üşr toprakta brbam ağac türr. Daha sora Sagaros'u (Phrga'a büük brrmak kz ağaçta bam toplar hm haml kalp çok güzl

br çocuk ola Atts ' oğu. Hr k örkt obu l Pa-usaa bu bölümü gts ' gç Att uuğu tutku açklamak ç kullama sölc ğr rsolara Cbl'rl rolü buaa Agt' oağ kuwtl ma or. ro-bu Maga Matr gç Att aşk ç ts'l rkabt ttğ ölr ama robusu öküüü mrkz Agsts arr



4 NA TANW,;AN N N E

k yaza çn de söyencenn bu böümünün amac Adsts öy-ky sokmak ve cnseke şddet aasndak şkye zemn hazamak b öünüyo

Cybee e Atts söyencesnn daha y tannan knc yönü ksnnaasndak şk yan yaşadka aşk maceas ve bunun tk sonuçad Öykü enee Atts'n kendn hadm etmes sonucunda canvemesye bte Bunun söyencenn odak noktas oduğu açkt Bbakma sansasyone b mazeme ouşu b bakma Yunanaa Rmaaa anaşmaz een b haekete yan a Tançann ahenn kenden hadm etmeene b eekçe sağayş nedenyeantk Akdenz dünyasnda eenekse masan en çeken böümü

buydu Şmd Atts öyküsünün kada değnen üç vesyonunuözeteyeceğm.

Pausanas A vesyonu tança e Atts aasndak aşk şksne değnmeyen tek önekt Buadak Atts kendn tançaya adamassonucunda tansa konuma eşmş b nsand Attsn tanğ başk şksye değ tançann kütüne oan bağğya açkanmşAtts Phyada öümü anababadan doğmuş ks ouşu dşnda

noma bd Yetşknğnde ydaya taşnmş oada Ana Tançaaynen tantmş Bu ayne muazzam b taafta ktes çekeek Ze-us kütünü öede bakmş bunu kskanan Zeus da Ats ödümes çn b yaban domuzu yoamş Pessnusta otuan Gaata onunöüm bçmnden doay domuz yemey eddetmşe

Atts söyencesnn dğe anatma Cybee e Atts aasndak özeşkye odakan. Dodoosun aktadğ odukça bast masada ana-babas taafndan tek eden öümü Cybee yakşk çoban Atts eaşk ou ondan hame ka sona anababas onu tan ve tekaeve a ama kzann hameğn öğennce Atts ödütüe Bum üzene Cybee kedenden çd kada doaşmaya başaonunda b ktk dönemnn adndan tança oaak kabu edve onuna bkte Ats e de tan Atsn beden çoktan yok o-duğundan kütü heykene odakan

öyencenn k kahamannn Atsn hadm omas ve ömesye

bten tutkuu aşk şksn anatan üçüncü vesyon kuşkusuz en unu-tumaz oand Bu söyence kada söz ettğmz Pausanas e no bus un yan sa Ovdus taafndan da aynt oaak anatmşou Theoktos eneca ve Lukanos dah hem aan hem Hstyanomak üzee eç tk Çğn bçok yazann yatanda öü-mekted Bu masan ünümüze een anatmann çok sayda



KÜN SYIN:EY, CYBL L AS öYLNS 5

olmas ve uzun br zaman aralğna yaylmas, bunun en zla dolaşanen yaygn versyon olduğunu dşndr Çeşl yazarlarn ayrnlarnda brakm uarszlklar görlmekle brlke öyknn genel ge

nel plan sandar br dzen zler Ovdusla Arnobusun Magna Maer, Pausanas (B) le Arnobusun Agdss Ovdusun bazen sadeekulel açl anrça dyerek rkl adlarla andğ anrça gzel del kan ·l Ase byk br ukuyla bağlanmşr. Bn versyonlarda ya Asn blerek sadakaszlk emes (Ovdus) ya da Pessnus kralnn(Pausanas B le nobus a Pessnus kralnn ad Mdas r) kzylaevlenmeye mebur kalmas yznden bunun musuz br lşk olduğu görlr Aalarna br yabannn grmes sonuunda As kend

n hadm eer (Ovdus Pausanas B nobus) ve kan kaybndanölrken anrçaya sadakaszlğ yznden ölm hak eğn söyler

Onun ölmne çok zlen anrça Zeusa yalvararak Asn bedennn bozulmadan kalmas (Pausanas B Anobus) ve rahplernn de onu zleyerek kendlern hadm emesn dler (Ovdus) , Zeus da anrçan dleğn kabul ederBu karma özee oraya çkan brakm nokalar aşağda daha ayrnl br bçmde değerlendreeğm

Aak bu yzeysel aamda ble nedenblmn kullanlş ve aşkaYunan efsanelernden alnma halk masal moernn ekrarlanş gb, yapay olduğu açkça görlen baz nokalar dkka çekyor Söylenenn rkl versyonlar ka karşr ve çelşkldr sank blerekböyle yaplmşr Söyleney neleyen öne çalşmalarda bu yapaylk ve çelşkler açklamann sandar yolu, söylenenn çeşl versyonlarn oğra köken baryle çe ayrmak olmuşur Brns Pausanasn (Pausanas B) yorumudu ve buna "yda versyonu denmşr Buadak As, Cybele kln ydaya sokan br Cybele rahbdr ve ölmldr İns, Pessnusa dayandrlan "Phryga versyonudur Cybele le As arasndak aşk maerasn ve Asn hadm oluşunu anlar Bu, Ovdus, Pausanas (B) ve Anobusun versyo olup, öne araşrmalar arandan en es ve en özgn öyk geleneğ olarak görlmşr. çns, söyleney gerçeklere dayandrarak akla uygun hale geren versyondur ve Dodorosan bl

dğmz gb muhemelen Yunan kökenldrİlk kez 0 ylnda Hepdng arafndan ayrnl olarak açklananbu çl eo brçok arar kazanmşr, ama baz kusurlar vardrBu eor, en çrkn davranşlar, özellkle de nsel sapknlğ Phgallara maleder ve Dodorosun bu masala lşkn dğer versyonunuzla arşmadan, uydurma kabul ederek konu dş brakr Sadee



Bf N TNRNIN iNDE

u il, iyi 1 ölmde değindiğimi Oyantalist önyagıyla ilgilikukulaa açık tutuy. Ayıca bu yaklaım, asik Çağ yaalaınınhygiadaki, öellikle essinus ta klt uygulamalaını dğu bi e-

kilde aktadığını vasayıy, ama hgiadaki bu klt uygulamalaı-nın kanıtlaıyla ilgili hehangi bi inceleme sunmuy Üstelik, söylenceyi kaydeden kayakla bikaç yyıllık i döneme yayılmasınakaın, bu yaklaım, söylencenin sabit ve değime nitelikte lduğu-ı ve snuç laak M.S 3. ve 4. yyıla ait yaılı kaynaklaın yyıl-la önce lutulan dinsel töen ve geleneklei dğ bi ekilde kay-detmi lması geektiğini vasayıy.

Anlatının çeitli aamalaını anali edeek, eğe vasa, unlaın

hygiadaki kökenlele ilikisini taya kymak, söylenceyi anlama-nın daha veimli i yludu Sadece gnme kalan yaınsal kay-naklaa yğunlaan ve söylencenin Anadlu daki aka planı ile Yunanve ain kaynaklaındaki ileni biçimlei aasındaki tutasılıklaı he-saa katmayı ihmal eden kaılatımalı i analiin unlaın veei-leceği bilgilele sınılanması kaçınılmadı. 1 4 Söylencenin çekideğindeki hyg temeli bi ke saptandı mı, öyknn ögn yapısının

ve amacının ne lbileceğini öne smek daha klay lacaktı Ayı-ca öyknn hgiaya ait lmayan öğeleinin nele lduğunu göe-ilecek ve unlaın çekidek öykye nasıl ve ne aman eklendiğinisaptayabileceği

Böyle bi analiin can alıcı nktası, öyky yaaan yaılı kaynakla-ın nyesindeki sunlaı gö önne almaktı Bunlaın ilki knlji snudu MÖ yyıl edebiyanda söylenceye kısaca değinil-diği 5 gölmekle bilikte, gnme kalan en eski kesintisi alatılan Didsun anlatısı, M.Ö 1 yyıl aihlidi Söylencenin enkapsamlı kayıtlaı ise daha geç taihlee aiti Bunla M.S. 1 . yyılaında yaan Ovidiusun, M.S 2 yyılda yaan ausaniasın MS3 yyıl snlaında yaan nbiusun ve MS. 4 yylda yaanuli-anın kayıtlaıdı.6 Bu yaaladan baılaı eski yaılı kaynakladanyaandıklaını iddia edele. ausanias, kaynağının, MÖ 3 yyılbanda yaan Hemesiana lduğunu bildii Anbius ise, Timt-

hes adlı eski i yaaın yapıtından yaalandığını ilei se Bu es-ki kaynaka gnme ulamadığından ausanias ve Anius gibiyaaladan hangileinin kendi zamanlaından çk önceye ai kayt-laı dğu laak kpyaladığını saptamak du ve u aman kının hesaba katılması geekecekti Bu yden, söylenceyi kuken,kuduğumuun M.Ö 3 yylda içimlenen geleneksel i masal mı,



KÜN SYENY YEE E rs öYEES 27

M.S. 3. yüzyıla ai t bir anlatım mı , yoksa yüzyıllar bo biçimlenmişmalzemenin bir derlemesi mi oduğundan emin olamayız.

Bir başka sorun, elimizdeki kaynaklarn geç tarihli oluşudur Bol

mikarda arkeolojik bulgudan da anlaşıldığı gibi a Tanrıça kül-tü M.Ö. 1 binyılın başından iibaren Phrygia'da ön plandaydı. MÖ.. yüzyıldan itibaren Yunan dünyasında uyguland ve MÖ. 3 . yüzyılsonunda Romaya geldi. Bu kült varlığını sürdürdüğü pek çok yüzılboyunca epeyce değişiklğe uğramıştır. Günümüze ulaşan yazılı kay-naklar, çok es zamanlara ait törenleri ve inançları anlattıklarını id-dia etseler de, aynı zamanda kendi dönemlerindeki durumu ve kültuygulamalarını yansıttıkları belidir. Bunun en çarpıcı örneği Atiskarakterinin kendisidir Attis külü Yunan dünyasında ilk olarak M.Ö yüzyl ortasnda karşımıza çıkar Phgia' da ise Roma dönemi ön-cesinde Attis adlı bir tanrıya tapınıldığını düşündürecek hiçbir kanıtyoktur. Öte yandan, söylence Phrygia'daki Ana Tanrıça kültünün eneski evrelerinden beri Attis'in b kültün köklü bir parçası olduğunuima etnektedir Bu durumda söylencenin kilit öğesi yani Atts'in nrıçayla ilişsi bir çelişki oluşturuyor ve söylencenin Phryg geleneği-

nin alına çok yakın bir kaydı oldu �eklindeki günümüz varsayımı-nı zayıatıyor. Önceki araştırmacılar eski Yunan ve Roma dünyasın-da MÖ. . yüzyıldan önce Ats'le ilgili bir kanıt olmadığını rk etmişler ama bunu şöyle bir varsamla açıklamışlar Attis adlı bir Phrygtanrısı olmalıymış ama bu tanrı Yunan Meter'inin kültünde bilinçliolarak hasraltı edilmiş; güya hassas Yunanllar için fazla barbarmış 8Ancak Phryg kültüyle Cybele ve Attis söylencesinin Yunan ve Romakayıtları arasındaki rklar daha aydın olan Hellenizm kültürününreddettiği barbarca ir törene duyulan neet olarak gösterilemez

Kronoloik sorunların yanında ideolojik sorunlar da vardır Cybe-le ile Attsin aşk macerasının en renkli ayrıntıları M.S. 3 ve . yüz-ıllardaki Hıristiyanlık savunucularının yazılarında bulunur u ki-şilerden bazıları, paganların dinsel uygulamalarına saldırmak için söy-lencey kullanırlar Özellikle de, bize söylencenin en geniş kapsamlıanlatımını bırakmış olan Arnobius'un ideoloik bir yaklaşımı olduğu

bellidir çünkü Cybele ile Attis öyküsünün ona ait versiyonunda pa-gan söylence ve kültünün en sevimsiz yönleri üzerinde bilinçli olarakdurulmuştur ınt apığı Timoeos'un im olduğu bell değildirbu yüzden eski kaıtları doğru aktardığını iddia eden nobiusa kukuyla yaklaşmalız. Öykünün ana haarını eski bir kaynaktan almışolabilir öyküsünün Pausanias B ile benzeşmesi bunu akla getriyor



2 NA ANllÇA'NI N ND

aa Arnobus'un anlatıı Hırsyanlığ sanan br tondadır; o korkun ayrınıları da blk bu yüzdn kaydtştr

Kronoloj, doloj v rkl lgl bu tutarsızlıklar Cybl l Atts

söylncsnn sadc br Phryg glnğnn Yunan v oa kaydı ol-adığını düşündürüyor Söylncnn köknlrn v Phg kült törlryl lşksnn ndnlrn anlayablk n braz daha drn n-z grkck

Söylncnn baş oyuncularını gözdn grkl ş başlayalı Öyküdk karaktrlrn hps Phryga'da tanınır. Bunlar Phrygada dn,söylnc v tarh bağlaında ştl blrd karşıza ıkarlar.Bunların Phryg topluundak yrin öyküdk rollryl karşlaştıra-

blrz. Tanrıanın knds zatn bu ktabın konusu olduğundan, ay-rıntlı br tanıtıa htyac yok Phryg dlndk adının Matar yana, bunun Yunancadak karşılğının Mtr Lancdk karşlığı-nın s Matr olduğunu ynlkl ytnblrz Cybl, onunPhryga'dak adı dğl, Phryg dlnd "dağ sözcüğündn türlşbr sıttı 2 Söylncd dğr karaktrlr olan Atts, Agdss v Mdas s, Phryga tarh v dnnd ayrıca tanınan kşlklr oldukları

n daha dkkatl nclnlr grkr.Söylncnn dğr baş kşs Ats 4. v 6. bölülrd tanıtlıştıOnun Phga'ya at oldu kuşkusuz aa br tanrı olarak dğl As-lında Attis, Phryga'da n sık saptanan özl addır Bu adın görüldüğü ok sayıda yazıt arasında Mdas ıtı'ndaklr gb büyük v tlyic yazıtlar olduğu gb, vlrd kullanılan anak ölğn üzrnzktirlş yazılar da vardır. 22 Çanak ölğn sahbn blrtn buyazılar Ats'n Phryga'da dnsl ya da toplusal aıdan özl br ko-nu blrtyn sradan br ad oldunu göstrr Yunanca tnlrd rastlanan Atts adını dğrlndrrkn tnn bağlaınn Cyb söylnsyl lgsz olduğu yrlrd bu grğ akılda utalyznglzlrn rlandalıları konu alan öykülrd ok kullandığı Paddydı gb Ats adı da br Yunan yazarnın aktardığı olaya Aadolu şs katak aacıyla stiğ tpk br nk sdn başka br şy olayablr.23 Hrodotosun aktardığı Krosos oğlu Atys v onun br

yaban douzu avında ölüşü hakkında öykünün n olası you bu-dur 24 Bazı araştracılar bu bölüü Cybl l Ats söylncsnnuşatlış br vrsyonu olarak aıklaşlardır aa lzn altında daha antıklı br aıklaa var Hrodotos bu gn adaa öyls-n Atys dş olablr ünkü br Yunanlı n hl Hrodotos gbadolunun yrls olan br Yunanlı n bu tpk br Anadolulu adıy



KÜEN SYLENCEYE YL LE s öYLES 239

dı.2 Atts adı hrgia'da dnsel bir çevrede görldğ amanrga'ı öneten sınıfın öneml bir esini belki de krallığının baştanrısının tapmndan sorml baş kişi olan kralın kendisini belirtir

al adı Atts'in essins'ta Ana anrıça'nın baş rahibinin nvanı ola-rak kllanılarak kralın rahiplik görevnin anısının aşaldğını dahaönce görmştk

Cbele ile Atis öksnde öne çıkan bir başka karakter Agdisis ir.B hnsa karakter asanias B'de Cbele'nin ikinci şliği rolnonar nobis' a göre Agdists Atts'in aşkı konsnda Magna Ma-ter'le rakpti Agdistis'le daha önce de karşılaşmıştık. B karakternhrgia'da ve Adeni'in bka bölgelerinde nvan ve ikonogra açısından Aa Tanrıça ile bir ttlan bir tnrıça oldğ belgelerle kanıtlanmştr Adı çoğnlkla Agdistis olarak verilmiş.26 B ad birer adından belki de rnobisn sölediği Agdos Dağı'nın adındantretilmiş olabilir. Dokimeion ve Midas Kent civarında gdistis'esnlmş adaklara oğn olarak rastlanması Agdos Dağı'nın b böl-gede olabileceğini akla getirior Anadol'nn hiçbir erinde Agds-ts'in çift cinsietli oldğna y da Arnobis'n anlattığ olms ve

korknç öelliklerine dair bir i oktr. Aslında gerçek bnn tamtersidir; çnk Agdists iileştirci a da krtarıcı saılan tanrılar ara-sındadır 2

Baı öklerde gölen bir başka karakter ise Midas' tr. Midas Di-odorosn versionnda Cbele kltne bağlı bir hrgia kralıdır A-nobisn öksndek Midas ise essins kralıdır ve kıı Attis'le ni-şanlıdır. B nişanlılık Atts'i kendini hadım etmesle sonçlanan birbnalma srklemiştr Mdas b sölence dışında da tanınan bir ki-şidir Kendisi MÖ 8 l ve 7 l başnda hrgia kralıd Ya-şamı ve alietleri Asr ve Ynan arihsel kaıtlarında saptanmışr28hrgia krallığının en parlak döneminde saltanat sren b dençağdaşları ve takipçileri ernde gçl bir eki brakan Midas'ın kral-lk merkei essns değl Gordon'd2 Mdas Ken'ndeki görkemli klt kabartmasında adnın blnmas Midas'ın tanrıçann kltn-de Attis'e bener bir rol onadığnı ani rahiplik görevile tanrıçaa

bağlı bir hkmdar oldğn kvvetle ima edior Midas Ynan ka-naklarnda nrıçanın dinsel törenlerini kran kişi olarak gösterilmşanı amanda kendisine Cbele'nin oğl denmiş. B referanslar ta-riheki Mdas akla getirebilir ama bir hrg kralından sö etmek s-teen geç aarların kim oldğna dair net bir kirleri olmasa da ençok tanınan hrg kral adını kllanmş olmaları da mmkn.



24 NA ANRIÇANN i N

Cybl il Attis söylcsii bll başlı karaktrlr, Aa Tarça ilAgdistis gibi tarıçalarda v Midas il Attis bi ölümlülrd oluşakarışık bir gruptur. Buu akımızda utarak, tkar söylcy dö-

lim. Söylci Anadoludaki arka plaıı v Aadolu'ya ait öğlriYua v t mtilrid şkild suulduğuu iclycğz

Söylencenn alzhrygadn Batıya

Söylcy bir büü olarak bakmakla başlayalım. Söylci tümvrsiyolarıda üç rklı öğ bir araya glir Biricisi, tarıları do-

ğuşua v birbiri izly tarı kuşaklarıa ilşk glksl öykü-dür ökr adolu'u Tuç Çağı'da ola bu öykü, Yua v Ro-ma düyasda da yaşamaya dvam tmişr İkicisi, Phryg kült tö-rlrii kaydıdır Bu törlrd bazıları hayli dğişrilmiş olak-la birlkt söylcd mvcuttur Üçücüsü, Yualılarla Romalıla-rı Phryg dri çarpık bir gözlükl bakışıdır Bu dtlr, tarı-çaı Ba'daki disl törlrii özlikl d Roma'daki Maga Ma-

tr ayilrii açıklamak amacıyla bu söylc kullaılarak ksmçarpıtılmışr. Oysa Romadak ayilri hpsi Phrygia'dakilri pa-tıp bzri dğildi. Phgialıları Asyalı aşağılık barbarlar Phryg di-sl dtri d ilkl bir yaşam trzıı tipik özlliği sayma gğid GrkRom düyasıı tarıçaya v ayilri ilişki görüşüügüçü bir biçimd tkilmiştir.3

Bu öğlri tümüü doğuş söylcsi, Aa TarıçaıPhrygia'ya özgü ayilrii v Batı 'ı bu ayilr yaklaşmıı al-tıda büyük bir huzursuzluk yatyor, çükü hr biri rklı yazarla-rı kişisl görüşlri gör dğiştirilrk aktarımış olabilck cslaçıklamalar kalmış. Özllikl şhvt yüklü bir çkcilik kazamayayüz tuta, böyllikl söylci açıkaycı işlvii v Phgia l bağ-atısı gizly hadımık üzrid durulmasıı tmlid bu varÖyküü vrsiyolarıı o kadar rklı olmasıda, bu kişis huzr-suzluğu v rkı yazarları rklı amaçlarıı payı oduğuda uş-

kulaıyorum Bu çşimi dlri zrid düşümd ö-c, karıda ö sürü öğlr iclylim, sora da buarı gü-ümüz kaa yazılı kayalarda taıdığımız biçimd asıl birlştrilmiş olabilcğii düşülim.

Birici öğ ola tarılar{ doğuşu söycsi, ski Yakı Do Do-ğu'u ski bir söylcsidir. Bu öğy Pausaias (B) il Arobiusu



KÜE YECEYE, YELE İLE s öYLEES 24

anlağı, Cybelenn arka planda olduğu yküde raslıyoz. Onlar buğey, oprağın ğl edln ve korkunç Agdssn doğuunu anla-mak çn kullanıyorlar Anobusa gre a Tanrıça uyurken Zeus

onun ırzına geçmeye kalkıır ama ohumları Agdos Dağına dkülürve dağ Agdess () doğurur ausanas'ın B versyonunda se Zeussadece mensn oprağa akıır (n çnde ırza geçme olayı yok) ve Ag-dss doğar Her k versyonda da a Tanrıça Toprak a le zde-lerl olup, gk nrısının d oprakla brlemes anlaılmıır.32

Bu sylence, esk Akdenz dünyasının çok es br sylences olmak-la brlke en çok Hesodosun asıyla anınmıtır33 Brbrn devren anrı kuaklarına lkn sylence Hesodosan çok dahaeslere dayanır Bu sylencenn keri Aadolunun Tunç Çağındazellkle Hi desan geleneğnde yaar İk Hi sylencesnde Kumarb sylences le Ullkumm Şarkısı nda, Cybele le As yküsün-dek ğelern benzerlern buluuz 3 Bunlarda Cybele sylencesneuyan brakım noklar vardır Kumarb sylencesnde Kumarb H- anrısı uyu baanrılık ahından ndrr ve cnsel organlarnıısırıp kopararak u' hadım eder. Bu organları an Kumarb

be güçlü anrıya gebe kalır3 Aynı eklde anrlar da Agdssn er-keklk organlarını keserek (bunun da ısırarak koparmak kadar acı-masız olduğu kukusuz) onu güçsüz bırakmak serler Bu organlarımse yumaz ama, organlar oprağa düerek Sangarosun kızının ge-be kalmasına neden olurlar Bu son aını Kumarb sylencesndede bulunur. Kumarb unun cnsel organlarını yere ükürdükensonra oprak gebe kalır.36 Her k rneke de anrının gücünün oplandığı yer erkek organları, amaç, bu organların çıkarılması yoluy-la bu gücün yok edlmesdr Buna karın k rneke de anrının gü-cü yok edlemem, br sonrak kuağa akarılmır.

Ullkumm Şarsında da Phry geleneğinde grülen br ğe bulu-nur. Bu rde Kumarb, Fırına Tanrısı nı deirmek semekedr Fr-ına Tanrısı Kumarbnn Au nun cnsel organlarını ması sonu-cunda doğan anrıladan brdr Kumarb amacına ulama çn Fırtına Canavarı Ullkumm yaratır. Kumarbnn mensn br kayanın

üzerne amı sonucunda kayanın Ullkumm ye3 gebe kalması Ar-nobusun Agdssn doğuunu anlatığı blüme çok benzer. Kumar-bnn nyei kaya gb ser ve dayanıklı br varlık yaraaktır, ama so-nuça ıpkı Agdsis gb konrol edlmes güç br yaraık oraya çıar.

Bu olağandıı dom ve hadım edlme rnekler Hi desan gele-neğyle sınırlı değldr Yunan edebyaına bakığımızda, hemen aklı



242 TRICI iD

ııa Heiodo'un ında anlatılan ranoun hadım edili-şi gelir.38 rano çit ciniyeti değl, erkek olduğu halde Agditi'leaynı nedenlerden dolayı hadım edilmiş yani paileşirilmek ve or-

balığından kurtulunmak itenmiştir Bir başka paralel nokta ra-no'un keilen erkeklik organlaından oprağa damlayan kanın top-rağı Ernyler Devler ve Nyphalara gebe bırakışıdır. ranoundenie atılan erkeklik organlarndan ie güellik tanrıçaı Aphrodite nin yaratılışı3 güel Atin Agdiiin keik erkeklik organlarıvaıtaıyla doşunu hatırlatıyo.

Theogonianın yanı ıra başka Yunan öylencelerinde de Agdiöyküüyle benerlik aşıyan noktl vardır. Hephaito'un Ahenanın

ırına geçmeye kalkışmaı, çarpıcı bir örnek. Tıpkı Zeu gibi Hephaito da amacına ulaşama ve meniinin Akropolideki kayaya akma-ı onucunda Erkhthonio amanı doğar.4 Bir başka veryon, MÖ yül tarihçi Pherekydein kaydettiği tanrı oylarının oluşumuna lişkin bir öylencedir Bu veriyonda ilk üç tanrıal varlıktan ikiiolan Zaın (Zeu) Chthonie/Ge (Toprak) ile birleşmeinden bir aman doğar Bu yaratık, onradan Zeu'la Toprakın iktidarı içn bir

tehdit oluşturur Plaonun Şö'nde rithophane'in anlatığı öy-küde de Agdii öyküüne bener bir nokta vardır: Yeryüündeki ilkvarlıklar çoğu bir erkek ve bir dişiden oluşan çiler halinde yaratıl-mış2 Bu öyküde de yaratıkların çit cinyetli oluşu anrılar içn yinebir tehdit oluşturuyor ve uyallaştırılabilmeleri için birbirinden ayrıl-maları gereyor. latım tarı rklı olmakla birlikte onuç aynıdır.Kontrol alında tutma yöntemi olarak hüna bir varlığın dişi ve erkek bölümlerini birbirinden ayımak.

ok daha geç tarihli kaynaklarda da başka benerliklere ratlanırM.S 2 ylda yaan Hıriiyanlık avunucuu İkenderiyel ClemenEleui Giemleri'ne ilişkn bir öykü aktarıyor. Bu öyküde Demeterinırına geçmeye çalışan Zeu Demeterin karşı koyaı üerine birkoçun eilerini keip onun kucağına ırlatır.4 Bu olay Magna Ma-tere (Demeterle ödeşleşmiş) yaılan tecavü girişimini ve Agditi'in hadım edilişini hatırlatıyor. MS 2 yüyıl mio yaarı Byblolu

Philonun yadığı bir da rano oğlu taraından hadım edi-lyor ve keilen üreme organları tıpkı Agditn keilen üreme or-ganlarının Sangario Irmağı'nın kıına karışmaı (yani onu döllemei) gibi pınar ve ırmak ularına karışıyor.44 Bunun bir başka bçimide MS . 5 yüyıl yaarı Nonnota görülür. Nonno Zeuun Aphrodtenin peşinden koşup ırına geçmeye çalıştığını ama başaramadı



KÜL SYLCY CYL L S öYLS 43

ğn o aada menisinin topağa damağn ve topağn at adamadoğdğnu anat4

öküein hiçbii Agdistis 'e ve Attis in doğuşa igii öküü

anen tekamo Ama bu mazeme Cbee/Ats öküsünün, Topakn zna geçimesi, güçü bi tannn hadm edimesi ve b oa-n eni bi tan ve kahamana kuşağna geçişe o açmas gibi bi-çok tha öğesinin hem adou hem Ynan esane geeneğinde bi-indiğini gösteio6 Phg söencesinin içinde bnan ve antikbiginee modenee de) çok itici göünen şiddet ve cinseik öğe-ei büük oaska Phgiaan icad değidi buna aatş sö-enceeine iişkin agn bi modee aitti Phgiaa Ota ado-'da hem Hiiein miasçs oaak hem adoudaki Ynanaa kudka iişke oa b söence geeneğie kaşaşmşa-d . A n)gdistis Ana Taça'nn sadece Phgiadak ad odna göe doğş ve hadm edimek seie denetim atna anmas bekide b agn ökü modeinin Phgia'da değişikiğe ğamş bi biçi-midi ve Phgia Ana Tança' Topak Ana mekez aan kşak-a söencesine eeştimek için tasaanmşt

Ancak diğe Akdeniz hakann esane geenekeinde Cbeenindoş öküsünün biçok öğesine astanken Cbee ie Atis öküsünün benzei okt Cbee ie Attis aasndaki iişkinin açkamasPhgiaan küt geenekeinde sak oabieceği için Phgia'dakiküt anann ve dinse ugamaan hangi özeikeinin bu sö-encenin öküse antaa bağdaştabieceğini gözden geçimek aa oacak.

özeikeden bii Phgia a Tançann Dağan Anas oa-ak tannmasd Diodoos'n tançann anababasnn insan odğ söeken annesinin adn indmene oaak vemesi Meteinen agn standan bii oan Dindmenei ima edio. Diodoosaca tançann ad Cbeenin Phg diindeki kben ani dağsözcüğüe igii bi teimden tüemiş odğn doğo rnobis'n öküsünde de tança dağaa bağant çükü azan apt-ğ tanmama, ançann ğak ei oan vahşi ve ssz ka anmsa-

to "in Phgie nibs inaditae pe omnia vastitais peta est q-aedam ci nomen est Agds Phgia snann biinmedik ssz-kanda Agds denien bi kaa vad) Arnobis 55 Ovidisnas igi aan Toia dağa ve bnan Romann esanevi geçmişiebağants omaka biikte o da tança dağaa eeşti



2 NA NÇAN N tN

Dindmon et Cbelen e amoenm nbs densemper et Iiacas Maer amav opes.

na Tanrça her zaman Dndon Kbele ve ze pn İda sevd

Troann zenginkerile (Ovds F 29-50)Ayrnlar rkl olsa da, söylncnin kili nokalarndan biri, yani

Ana Tanrann yurdu olan dağlar, Phryg külündn alnmşr.GrkoRomn öykülrd yaşayan bir başka Phryg öğsi, Ais in ka-

dridir. Bu kaynaklarda bu öğnin Phryg dinsl uygamalaryla bağ-lans ok ak olmadğndan, Phrygiadaki arkolojik bulgular göz-dn girmmiz grkyor

Aisin ölümü v gömülüşün ilişn öykünün alnda, Phryg külv mzar anlarnn bnzrği yamakadr Phg kül mimarisi, özl-li d anraya apnmak iin kayalara oyulan v Phrygia dağlarnd son drc arpc bir manzara oluşuran cphlr, Phryg mzaranardan bazlarna ok bnzrlr. Bu mzar anlarnn oğu yi-n doğal kayaya olmuş olup, bazlarnda kül anlarndakilr bn-zyn rnğin, yrc hayvan bimlri ikonograk öğlr kullanl-

mşr 4 Anadolu yu dolaşan brok gzgin arandan kayddilmişolan bu durum başlanga Phg kaya anlarndan hangilrinin an-rlar, hangilrinin insanlar iin kullanldğn sapamay zorlaşrmş- Gü simgsi olan yrc hayvan bimlrinin, hm kül hm mzaranar iin uygun olduğu düşünlmüş v anlarn işlvlri kasl ola-rak nlşrilmmiş d olabi8 Ora Phrygiada, Ankara il Gordi-on civarnda bölgd d buna bnzr bir bağlan gözlniyor Bu

bölgd mzar omaya uygun sarp kayalklar yokur, ama Ankara damzar ümülüslrinin yaknnda buluna kabarmalardan da anlaşl-dğ gibi, dinsl anlar olduklar ak olan bağmsz anra kabarmalarnn mzarlarla ilgisi olabilir

Bunun Cybl il Ais söylncsyl nasl bir ilgisi olablir? Öykünün hr vrsiyonunda görüln bir söylnc öğsi ndniyl, Phrygdin v mzar simgciliği arasndaki yakn ilişkiy dikka km Buöğ, Aisin ölümündn kaynaklanan drin yasr v Diodoros il Ar-

nobius un öyküri gibi, başka yönlrdn önmli dğişiiklr gös-rn öykülrd buna sürkli rasanmakadr Ayn öğ, Pausaniasnhr iki vrsiyonunda da mvcuu Çalnan ldrc müzik v külaraarlarnn aşkn harklr bnzri garip kül uylamalarnngrksi olarak gösriln bu nokann Yunan v Roma dbiyanda n kadar sk rlandğn harlaalm:



K E YEE Y YEE LE A öYLEES 25

V sn ğ o sğ.(Thokitos 040)

V C iknı [Ats] iin ğ ın ii k ötön(Diooos 3577

Ahi ki t An iin göğsn öo tıpk onn Phgi Attisinsın gii

(Sn Agmnon 68890)

Sni aısı ğan knp o Phgiı iknı iin npttşmsn nn omşsn .şimi İ' i şı i ı onıpAttis' ğo

(Lin Diogs of th Gos 0 Aphoit Eos konşyo)

Pssins't Phgiı Atis'in sn ttk Phgi Rhy sygıgösti

(A Ti 33.4

H topğn onn knn tön o in iin inz znni

(Fimis Mts D pof 3

nn k inin inı iin ğp önmi.(Pntis Pistphnon 1.00)

İde tarı cdd ya da esri saygıı ya da eeştre abr ama yastören dama öynn nvesdr

Söyencenn önemli br bmecesne, tanrı Atsn rne şn brc abr b Yarda berttğm b, eğer Phrygia hmdar-arı resm görevernn br arçası ara Ana Tanrça tye yaın

br ş srdrderse, b hmdarardan brnn öm tanrıçanın en seçin taraftarının, bei de b dnyadai eşnn aybı ara görece ve cenazes resm br yas tören gereirece Phga daraı rtadan atıtan snra, Heens Pessnsn begeernden de bdğmz gb, öm ra Atsn te g görevernn



246 N NU0NIN iZN D

r kısmını lümlü rhp üsnck Ys rn, yüksk rhp Asnnz rnyl lgl ollcğ g, Ats dl soyu r krl gürüçn hr yıl düznlnn v Phyg'nın gçmş şnlı günlrnn nı

sını yşığı çn d Phryg hlkı rndn çok önmsnn Yunnllrın khrmn külr nzr r örn şklnd glşmş ollrBu hpoz, söylncy konu dnn yzılı kynklın hmn h

mn hpsndn dsk ulur. Dodoros Pusns (A) v Srvusunöykülrnd As r nsndır Pusns (A) s Ats mmn Pssnus'dk pgrk ulgulrl splnn ş yn ölümlü r rkkv A Tnrıç nn n önml rrı olrk gösrmkdr. Dğrkynkr As'n kndn Cyly dmsının dns dğl, kşsl

olduğunu ynsıır. Dodoros rık As vr olmdığı çn, onun yrn uck r mg ypılmsı grkğn kyddr Pusns (B) lnous' gör, u mg As'n sl çürümyck oln dnydv As n öümü hr yıl ys umsın ndn olmuşu. Bund Phygörnnn ndn lmsl r çıklmsını görmz myz? Hr yıl düznlnn öyl r ys örn nrçnın gücünü yndn ory koyck, nrıçnın hlkın hükümdrın duyduğu svg hlkl ykınl

ğnı pkştrck Bu örn pok çıdn ğımsızlklrın yrmşolmlrın krşın Phryglılrın kndlrn sçkn r hlk olrkhssty dvm mlrn d sğlmış olcktı

Söylncnn nılmy dğr dğr özllğnn yn Asn kndnhdım msndn doly nrıçnın rhplrnn d kndlrn hdım dşnn köklr d grçk uylmlr söylncdklrdn oldukç rklı s d Phryg dnsl rsnd yr. Br Phryg mzrınd An Tnrıç hyklcğyl rlk ulunn olgun m sklsız gümüş rkk hykğn (rs 36 hrlyın. Bu prç üyük olsılıkl A Tnrıçnn r rhn msl nk olup, sklsız oluşulk d dmın hdımlığını lryordu dım olm örs, dolu d Phyglı A Tnrıç külüyl snrlı dğld Sro, Ephsoslu Amsn rhplr oln gyzo'un şlngıç hdm olduğunu v unun çok şr r konum syldığnı ldrr. dolud hdım m örsnn uygulndığın lşn r çıklm vrn

mvu r kn yokr, m u dn nsl ory çıkığını v Phryglılr çn n g r nlm d ğn lrn dolyl ğlnılrvrdır.

Bzı lm dmlrı Phglıln olumlu mnv v hlk ğrlr kşşrn nrılrdn yn lrgn r rch gösrdklrndkk şlr3 Phyglı An Tnrıç u rch çok uygund,



KÜ IN SLCEE CLE LE s LEcE 24

çnk ona sık sık Kurarıcı Tanrılarla bağlanılı olarak apınılmışır.4 Bu dum özellikle Hellenistik ve Roma çağlında göze çarpar.Bu çağlarda Phrgiada Yunan dilinde azılmış bazı menler, tapını-

cılarının tanrıçaa nie bağlandğını biraz olsun kavramamız sağlar7 Bölmde ele aldığımız, adoludaki Philadelphia'da bulunmuşolan MÖ 2 üzıla ai o önemli metin özelikle bu bağlamda adın-laıcıdır Phrgialı Ana Tanra Angdistis e apınmak için sadeceelere açık bir opluluk kuldğunu belgeleen bu metinde anrı-çaa apınanların ksek ahlaklı ve drs davranmasını gerekirenbirakım kl kuraarı vardır Bu durum cinsel sadaka kousunu dakapsıor, çnk zina etmek ve bekar kişiler arasında evlilik bağı ol-madan cinsel ilişki kurmak açıkça asaklanmış

Bu çevrede anrıçanın önde gelen arafarları olan rahiplerdenhadım olma olula cinsel bakımdan ilelebe emiz kalacaklarını gösermeleri beklenmiş olabilir. Philadelphia azıının bağlamındanbunun bir erkeğin anrıçaa bağlılığını ve anrıçanın klne amanlamıla eslim olmak için gereken namus eminini koruma konu-sundaki kararlılığını ilan eden olumlu bir davranış olarak görld-

ğ sezilior Ovidiusun, namus bakımından amamen emiz olma-nın Atisin anrıçaa adanışının ve bağlılığının bir parçası olduğu-ı bildirmesi de buna ilişkin bir ipuc olabilir Semper c pueresse velis ( Daima bir ğlan çocğu olmak ise, ani cinsel bakımdan deneimsiz (Fat 4226). Aisin Ana Tanrıçaa verdiği bağlılık söz budu. Hadım eme eemi bize iici gelebilir ama M.S 2ve 4. üzıllar arasında birçok Hırisian anı nedenle ani dinseleminine sadık kalabilmek için kişinin kendini ensel arzulardan ile-lebe arındırması hadımlığı savnmuşu6 Bu davranışın Phrg kl-ne akışırılması sadece bir çıkarımdır, ispaı okur ama giiğinoka sanırım ugulamanın Phrgiada ne anlama geldiğinin vePhrgialıların bunu niçin Yunanlılar ve Romalılar kadar aıplamadı-ğının açıklamasıdır

Bu durum sölencele ilgili diğer arışmalarda ender olarak belir-tilen önemli bir soruna da seslenior Bu sorun Cbele ile Ais ö-

ksnde hadm olma ile ölm arasındaki bağdaşmazlıkır. nuulmamalıdır ki sölencenin kili noktas aslında Ais içn her ıl as u-ulmasının vurgulanmasıdr ve bu örenin kökeni burada amaka-dır. Bir imge oluşurulur ve buna ebedi onur bağışlanır (DiodoroPausanias A ve B Arnobius ve diğerlerinin belirtiği gibi Hadım e-me moi sölencede ol göseren bir ema anlamında değildir. Ö



248 Rl'I iZ

ünün bazı vesiyonlaının hiçbiinde ye almaması, hadım ene ısmının söylencenin ayılmaz bi paçası olmadığını göseiyo Öyüde ye aldığı zaman bile bu moin öyüyle ualı bi bağlanısı yo

u. Hiçbi yede As in endini hadım emesinin neden ölümle sonçlandığı açılanmıyo, oysa bu işlemin anı Aisi öne alan ahiplei öldümediği oada8 Bu ışı alında baılınca, Aisin hadım olma sahnesi söylenceye sonadan elenen ve Phyg ül uygulamalaının ii emel öğesini Ais diye bii için he yıl yapılan yas öeni ve a Tanıçanın Phgialı ahipleinin (he nedense endilein adım eesi bileşme için asalanan bi sahne gibi göünüyo.

Söylencenin biçimlenmesinin açılanmasında Phg öeninin aa planı ada önemli olan üçüncü bi ö, Yunanlılaın ve Romalılaın Phygilılaın de ve dinsel öenleine baış açısıdı. Söylencenin öeninin Phygialıaın dinsel uygulamalaında ve ül geleneleinde yaığı doğudu, ama Ba ya ecüme ediliş biçimi, Phygülünün hem anlamını hem de masadını sapımışı

Bunun biaç nedeni va Bi anesinden daha önce söz edilmişi:

Cybee/Ais söylencesinin buna benze başa söylencelele ve halmasaı öneleiyle bileşiilmesi. Öyünün he vesiyonunda bununöneleine aslanı Bu öneleden biini Diodoosa gömüşüBebe Cybelenin e edilişi ve mucizevi olaa hayaa alışı. nobiusun vesiyonunda da aynı alıp ealanı Buada e edilen vebi eçinin emzimesi sayesinde mucizevi olaa hayaa alan işiSangaiosun ızı Nananın çocuğu Aisi. Diodoosa gödüğümüz, üzünüsünden çıldıaa ılada dolaşıp duan Cybele poesi de bu ü öyü alıpaının bi başa öneği Bu öne Demeeinızını aayaa dolaşıp dumasını haılaı ve Heen agedyasınınüçüncü oosunda Euipidesin bu imge bileşimini ullanmış oması bu benzeiği güçlendii.

Anobiusun Agdisis le ilgili öyüsünde söz eği bi olayda lıbi öyü ipi göülmeedi. nobiusun söylediğine göe Agdisishe zaman su içiği pınaa şaap döee onu sahoş eden Dionysos

sayesinde hadım edilmiş. Bu noa, Phygia alı Midas la ilgili bi Yunan efsanesindei ço önemi bi ayınıya ıpaıp benzemeedi. Midas ın bilgeliğin sılaına eme amacıya sayi yaalayıp soguyaçeme için aynen bu yönemi ulandığı söyleni6 nobius ya daaynağı Midas ı bi Yunan söylence ahamanına dönüşüen bu öyü geeneğinden besbelli habedamış. Bu da Anobiusun Agdisis



KN YN Y CYELE İLE rts öYEEs 2

öyküsünü aktarrken, Phryg geleneğinden çok, bir Yunan kaynağından yararlandığın gösteriyor

Söylencelerdeki bu rklı olaylarla taıdığı benzerlikler yanında,

Cybele ile Atis söylencesi genel olarak bir Yunan söylence türününörneğidir: Güçlü bir tanrıçanın, sevgilisinden bu sevgi ço zamanbir insandır ayrılması Eos ile Tithonos ve Selene ile Endymion öyküleri bu türe girer, ama Cybele ile Attis öyküsüne en yakın örnekAphrodite ile Adonis öyküsüdür Bu öykü, sadece bir yaban domuzunun saldırısı sonucunda ölen yakklı sevgili gibi ayrınılar nedeniy-le değil, Adonis'e aık iki rakip tanrıçann, Aphrodite ile Persephone'nin kiisel özellikerinin Aphrodite'nin akıl almaz cinsel eylemleresinleme gücü Persephonenin de, yine bir na Tanrıça olan Deme-ter'le bğlansCybele ile önemli ölçüde özdelemesi nedeniyle dekaçınılmaz bir benzerlik sergilemektedir6 Genellike bu tür hak ma-salı moierinin kullanılması, Yunan ve ain kaynaklarının ne zamanCybele hakkındaki geleneksel bir masal aktardıklarını, ne zaman butür geleneksel öyküleri genel olarak özetledikerini saptamayı zorla-ıryor.

Phg kült törenlerinin çarpıtlmasının bir nedeni de, sonrak ya-zarların söylenceyi na Tanrıça için Phrygia dında yapılan törenle-ri açıklamak için kullanmak istemeleridir. a Tanrça kültünün bü-tün Akdeniz dünyasına yayılmı olması gerçeği, tanrıçann söylencesini törenleri açklama iddiasında olan diğer Yunan söylencelerinden rkl kılıyor Demeer, Kore ve Eleusis Gizemleri öyküsünde ol-duğu gibi, neden bilimsel söylencelerin çoğu özel bir yerle bağlantılı-dır. Cybele ile Attis söylencesi ise tek bir yere ya da kültüre bağlı ol-madığı gibi, a Tanrıça'ya tapnan çeit çeit halkarın rklı amaçve deneyimlerini yansıtıyordu. Böyle bir kültür ve gelenek rklılığı-nın, öykünün anlatımında da çeitlemelere yol açması beklenmedikbir durum değil

Söylencenin törenleri açıklama ilevi en çok Magna Mater'in Ro-ma dki bayramlarıyla ilgili olarak dikkat çeker Ovidius'un deki anatmı bu konuda yeterince açıkır Ovidiusa göre, Roma'daki

Megalesia bayramını çalınan müzikten dağıtılan yiyeceklere kadarher açıdan anlamak, ancak Cybee söylencesi yoluyla mümkün olabilir. Aynı durum baka anlatılarda da karımıza çkıyor Seius çamağacının tanrıça için neden kutsal olduğunu Pausanias Galalarınneden domuz yemediğini sorar yant söylencenin değiik versyonlarından gelir. Ve asıl soru yani Magna Mater rahiperinin kendierini



20 NA ANRA'NıN z NE

ede hadım ettikleri sorusu neredese bütü aarlar taraıdasorulmuştur Sölencedeki hadım etme gerekçesinin kült ugulamasıın tam tersi olduğunu görebiio: Ana Tanrıçann rahipleri At

tis' e ökünerek kendilerii hadım etmiorlardı tersine rahiplerihadım olmas adolunun es bir geleeğidi sölence de bu işibir tarıa Attise kleerek bu geleeği açıklamak üere geliştiril-mişti Bununla birlikte kökü dışarda ola önemli bir Roma kültünüöelliklerini açkama gereksiimi, sölencenin eni ei alatımlar-la sürdürülmesini teşik eiş olmalı.

Sölecee ilişkin anlatılardaki değişikliklerin üçüncü bir edeiBatı'nı Phrallara aklaşmını değişken olmasıdır Bu durm -

e e çok Roma da göe çarpar. Phrgialılar orada bir ada Ro-malıları sagn aları Troialılarla bir tutulur diğer adan çağdaşPhrgialılar geellikle köleler e Doğulu barbarlar olarak görülür.Attis 'i aptığı işe, sölecein arı ersiolarıda taban tabaa ıtnedeler akştırılmasında bu ikiliği görebilioru Attis bir adaAna Tarıça'a sadakati için Diodoros, Pausaias A) diğer adansadakatsiliği için Oidius Pausaias B Arobius) cealadırılır

ama her iki durum da Attis' in ölümüü açıklamak için kullanlır At-is bir örekte olumlu diğeride olumsu biçimde suulmuştur. Kök-lü rklılıklar barıdran bu tür anlatımlar Yunalı e Romalı aarlar arasında sölecein ca alıcı oktası hakkında bir görüş birliğiolmadığıı gösterior. misi bu sölecei Phgia kanakl bir kül-tü makul bir açıklamas kimisi acak Doğululara e baı Hristaaarlara göre paganlara) akışa seiesi bir daranış örneği ola-rak görmüş

Çok sık aktarıldığa göre olumsu imaj daha etkili e agdı. Buimajı altda kuşkusu Yunalılarla Romalıları Doğulu komşuları-nı hakir görmesi atıord. Bu durum Yunan tragedasıdaki seimsi Phrgialı tipide Vergiliusu Aeeis 'indeki güçsü kadısPhrgialı metarua kadar birçok kaakta görülmektedir.6 Bolumsu taır modern çağlarda da ank bulmuş e 20. l bil-gilerii kirlerini etkilemiştir Bu bilgiler, eredese obirliğile

Pausaias B) ile Arobius u şiddet içeren ökülerii daha eski edoğru ersiou temsilcisi olması gerektiği çükü bulardaki şid-det e cisellik rgularıı seimsi bir Aa Tarıa portresi arattğı kaısıa armışlardır. 6

Sölecei er aldığı kanakları kroolojisi Yuallarla Roma-lıları öküe bakış açılarına arıca ışık tutmaktadır. M.Ö. 4 ı l



KÜ SYLY İ rs Sö 25

da Attis kültünün orya çıkışının ardından Ats Yunanlılar arasın-da hızla ünlenmiş kültü bütün Yunan dünyasına sonra da Romayayayılmıştı Yüz yıldan az bir süre içinde ortaya çıkp sivrilen bir kült -

gürünü açıklamak için bir söylence gerekecekt Söylencenin Pausa-niasn kaynağı Hermesianax tak en es versiyonunun M.Ö. 00 ci-var) , Attisle ilgili ilk anılardan sonra ortaya çıkması herhalde rast-lantı değil Cybele ile Attis söylencesinin birkaç versiyonunun Yunandünyasında ilk olarak erken Hellenistik dönemde geliştirilmiş olmaolasılığı çok yüksek Tanrı Ats kültünün gelişimi söylenceyi ardın-da yatan Phyg törenleri ile geleneklerinden daha da uzaklaştrdı. Pa-usanias Attis öyküsünün i versiyonunu tanıtırken bunu dolaylı ola-rak doğrulamaktadır Pausanias Phrygia daki uygulamalara daha ya-kın görünen birinci versiyonun MÖ . yüzyılda yaşayan bir yazaradaha ntastik bir öykü olan ikinci versiyonunu ise kendi zamanında-k MS 2 zyıl yaygın görüşe dayandırr Pessinusun söylencede- olayların eçği yer olarak gösterilmesi de bunun bir örneğidir Budurum MO. 2 yüzyıl ve sonrasında söylencenin mevcut anlatımla-rının ait olduğu zaman aralığında Pessinusu Phrygianın en ünlü ta-

pınağı konumunda gösteriyor ve o dönemden önce Pessinusun çokünlü bir kült merkezi olmadığı gerçeği hesaba katlmıyor Hellenis-k kökenin bir başka gösterges Pausaniasın ilk versiyonunda Pa-usanias A) söylencenin Pessinustak Galatlarn yiyecek konusnda-k tercihlerini açıklamakta kullanılmasıdr. Bu ancak M.Ö. . yüzyıl-da Galatların Küçük Asyay istilasından sonra anlam kazanıyor.6

Klasik yazarların rklı söylence versiyonları bu yazarların öyküyürklı amaçlarla aktarmış olmalarına da dayalı olabilir. Ovidiusunamacı Magna Materin Romadak halka açık bayramların ve oradayapılan hadım etme törenini açıklamakı. Bu det Mana Matereulusal bir tanrıça ve bereket tanıçası olarak bakan Romalılara uhave anlamsız görünüyordu Aadolu nun yerlisi olan Pausanias ise adoludaki kült uygulamalar hakkında daha çok şey biliyordu ve AnaTanrıça kültündek bölgesel klılıklardan haberdardı. ArnobiusHıristiyanlığın üstünlüğünü kanıtlamak niyetinde oldğu için, söy-

lencenin en sert en sevimsiz versiyonunu muhaza etti Pagan reza-lenin tam bir örneği olarak gödüğü bir kültteki ensest, ırza geçmeve cinsel sapklık öğelerinin rgulanmasında kşisel çıkarı vardı. Söylencede anımlanan anormal cinsel detleri rlaması çağdaşı olanHırisiyan yazarlarn paganların cinsel detlerine yönelik genel eleş-tirileri çerçevesinde yorumlanmalıdır. 6 iddeli bir düşmanlıkla yaz



252 AN NINıN zN

ması da anrıçanın ekisinin çok gçl olduğunu ve bunun gö ardıedilemediğini dndrmekedir66

Bu körleri aklımıda uarak bu bölmn baında oraa aılan

konulara dönebiliri Cbele ile As sölenesinin biçimlenmesindePhrgia arih Phrg kl deleri ve örenleri rol onamıır çnksölenenin ö Phrgia anrıçası ile Phrgia devlei arasındak akıniik ansımakadır Tanrıların doğuunu ve arkadan gelen anrıkuakarının egemenliği devramasını anlaan kual efsanenin ve u-nan sölenelerindek baı geleneksel ök kalıplarının da sölene-nin oluumunda kakısı vardır udreli bir anrıçanın sevgilisindenaılması ve doğar doğma erk edilen muiev bir çouğun haaakalarak anababasının aamını değiirmesi bu ök kalıplarından-dır Klasik Çağ dnasındaki Ana Tanrıça kl evrim geçirdikçe busölenenn de evrime uğramı oması kln aılıını ve Akdenidnasının rklı bölgelerindeki değien konumunu ansııor. u-nanlılarla omalıların eski Phrg örenlerini öelle de ölm birrahikral için apılan a örenlerini ve Ana Tanrıça rahiplerinin ha-dımlığını anlı orumlamaları sölenenin aılı versionlarının

eleirel nielike oluurulmasına neden olmu gibi görnor Br-çok unanlı ve omalının Phrgialılar hakkındak (çoğunlukla olum-su) görleri anı eklde ekli olmu. unan ve Lain anlaıları buöğeleri bir araa geirmekle be Cbele ile As sölenesinn ardın-dak g hisseirior ve Phrg kl geleneklerine kökler kendsianlaan bu Klasik öklerden çok daha eske daanan bu öküler-de aaarak Hırsian inanını ekileeek olan bir dnaa pene-re açıor



4 N ANRNIN N

4 ROI GNA MATER

9. Magna Mae'in Romaya Geişi

Magna Mate kütünün Roma'daki önem tatışmasıdı Küttensö eden Roma'nın Büyük na Tanıçasının kökenn, tahn vednse töenen anatan çok sayıda yaınsa kaynak vadı Tanıçanın göse betmen ve Roma' dak apınakaını çeen engn akeook kanıta da ayntıı bg ve Tanıçanın nadou e Yunanstan'dak kütünü neemek çn haanan çabaaın ve o konudki bg ekskğmn tesne Romadak na Tanıça kütüye gmaeme ve bunun moden bmse çaışmaada ye aan neemee bodu Bununa bkte Magna Mate'n kimğn ve konumuı neeyen önek çaışmaan çoğu Roma'dak potk otmınb yansıması oaak kütün Roma'ya geş ve geşm üende yoğunaşmış küt uyguamaaı ve kütün Romadak yene bu kadadkkat edmemşt. Romaı tanıçaya esk kden topumunun ge

nş çeçevesnden bakmaya çaışmak bu tanıçanın Roma kentndeve Roma hakı üende neden bu kada güçü b etks oduğunugömem sağayab Bu nsanaın na Tanıçaya yanıaı çeçevesnde sadee Roma'ya has oan öeke öğenmek steyeeğ.

nadou e Yunanstan'da Mata Mete apımını kanıtaı göüşaanımıa yavaş yavaş ge Günümüden bakıına b kütün b aman dm çnde güç ve taafta topamakta odu dah genş kt

ee etkeyeek göe göünü hae geşne kada yavaş yavaş ked. Roma'da se tam tesne net b başangıç noktası vadı M..0de Magna Maten Romaya geş Tanıça kütünün Roma'dak etks en başından be göe önünded. Roma topumum bçok kesm bu küte yönemş ve kütü açıkça destekemşiBuada soması geeken Romadaki duumun neden bu kda kı odğudu. Yunan dünyasında çoğunuka majna b konumdaoduğu hade Magna Mate neden Roma dnse yaşamının meken

de ye adı Romaıaın Magna Mate' den kütünün Roma yaşamınuyum sağamasına oanak veen kı bekene m vadı Topuuğun dnse ve topumsa yapısında tançanın oü neyd

Kütün Romaya geşndek koşuaı ana etmenn k basamağı bu souaı yanıtamaktı Magna Maten Romaya geş dahsonaki tahede hem Latin hem Yunan yaaaı taafından sık sık



OMA MNA MA G ER' OMY GŞ 255

akarılan bir olay olduğuna göre, yaşandığı dönemde bu oay muaz-am bir etki yaratmış ve bu etki uzun süre devam etmiş Kaynakla-rın hepsi olaydan çok daha sonra tarihlere aitir. Oayın en eski an-

atımar MÖ. yüzyıdan Cicero ve Diodorostan, en kapsamlı ka-ntları ise Augustus döneminden özellikle de Livus ie Ovidiusuntanımlamalarından gelir. Strabo Varro, Plinius ve Seneca da kültüngelişinden söz emişerdir Bunarın hepsi Ana anrıça' nın Roma 'yagerilişinin MÖ. 0 ylna rastadığı konusunda hemkir olmaklabirlikte, kültün getiriliş nedeni ve Magna Materin Romaya neredengediği gibi birkaç önemli noktada ters düşerler Bu kaynakarın an-laşmazlık nedenleri, bazı duumlarda kültün Romadaki konumuna

ilginç bir şekilde ışık tutabilmektedir. Ama bu kanıtar ayıntılı ola-rak incelemeden önce, a anrıça nın Romaya gelişiye ilgili öykü-nün genel olarak kabul gören yönlerin göz atalım.

MÖ. 05 yıında, kısmen gökten sık sık taş yağması nedeniyle kö-üklenen bir dindarık dagası, Romalıları Sibylla Kitaplarına başurmaya yöneltir İkinci Kartaca Savaşı nın yarattığı baskılar bu dinselheyecanı kzıştırmış Bazı anik yazarar bu işi doğrudan Hannibalin

İtalyadaki varlığına bağlamışlarsa da, göreceğimiz gibi bu bağlantıolaydan çok sonra kurumuş oabilir. Liviusun kaydettiğine göre,Sybilanın cevabı, Magna Mater Romaya getridiği takdirde yaban-c bir düşmanın İtalya dan çıkartacağnı bildirmek omuş.3 Romal-ara tanrıçayı aramaları söylenen yerin neresi oduğu hakknda rivayeter çeşilidir, ama antik kaynakarın çoğu Ana anrıçanın OrtaAadoludaki Phryg kutsal aan Pessinus\ adını verirler.4 Ancakbununa çelişen rivayetler de vardır. Varro nrçanın Pergamon ken-nde bulunan Megalesion adı bir tapınaktan gerildiğini aktarır-ken, Ovidius Ana anrıça'nın evi olarak, o dönemde Pergamon'undenetimindeki ank roia kent yakınndak İda Dağını gösterir.6Romalıarın tanrıçayı Pessinustan almak için Pergamon kraı . At-taostan yardım istediğini anatan Livius ise iki rivayei bireştirmişgibi görünüyor. Romaıların aldğı şeyin ne olduğu birkaç kaynaktaam oarak tanımlanmıştır: Pessinus pınağa gökten düşmüş olan

heykel niteliği taşımayan küçük siyah bir kusal taştı bu. 7Sibylla Kitpları, tanrıçanın Romada nasıl karşlanması gerekiği-ni de bildirmişlerdi Romaıların kentin en mükemmel adamn t tanrçayı karşılamakla görevendirmeleri gerekyordu. oftm olarak seçilen kşi, MÖ 'de İspanya da öldüülen Scipio nunoğlu ve Scipio Africanus'un kuzeni Publius Cornelius Scipio Nasica



56 N NNIN iN

oldu. Knds o amanla hnü polt ayn alamam olangnç adamdı Bu v sahnn yanı sa, a Tanıça Romanınl gn adınlaından oluan gup9 ya da an lgln ço-

ğuna gö, nn n l adnı taafından aılanaa nt götüülct Kaynalaın çoğu, u adının Clauda Qunta olduğunuaydd. Ban olgun adın, an d Vsta Bas olaagöstln u adın da önd gn aly mnsuptu. 10

Gönü aılsa, a Tançanın gl üyü hycan uyandı-mı Liviusun anlatğına gö, anıçanın nan sağlama çn P-gamona lç olaa yollanan Macus Valus Falto, Magna Mat'Roma'ya gtn gmnn Osiaya vadığını Snato da lan ttiğ a-

man, Scpo Nasca öndlğnd hal tanıçayı aıama çn Os-ta manına an m Bu notadan tan, anlatım glnğ -lıa vus'un vsyonunda, Scpo gmy çııp syah taı alı son-a onu Romaı adınlaa dvd, u adınla da tanıçayı (yan ta-ı) Roma'ya Palatinus' Zaf Tapınağına götüül Ovidus s,olayn daha sona anlatmlaınn çoğunda astlanan daha sansasyonl öyü ataı Ovdus'a gö Magna Matn mgsn taıyan

gmnn doğuca Romaya glms aaatıılmıtı aat gmT Imağı'ndan yuaı çiln aaya otumu v tül y-ndn oynatılamamı O anda Clauda Quna otaya çımı v nlümuc gçlm lasılıla suçlanmı olan Clauda, adına s-üln lyi tmlm v a olduğunu anılama çn a Tan-ıça'ya yaam Sona mn lndn çö, gmyi çn ha-lata ağlamı, halata hfç aslaa gmyi yndn oynatmı v Ro-ma 'ya ada çmy aamı Böylc, Sylanın hantndata manısun, yan tm lln sahnn Cauda odu anıtlanmı 1 Ovdus'un vsyonunda da Romalıa Ana Tanıçayı svnç-l ala usal taı Palatnus psnd Za Tapınağı na yl-tl Bunun hmn adından tanıçanın gl n ölnl voyunla dünln, muht utlama yapılmı. PalastaMagna Mat çn yapılmaya aanan tapına Scpo Nasca'nın onsllüğü sıasında M.Ö. d Macus unus Butus tafından ta-

mamlanıp hmt açılmı3Bunla gln tml olayadı ca, an lg yndnncnnc, taım souna doğuyo. Hm ll yaalaın yapıtla-ı çnd hm çtl aynala aasında önml tutasılıla ulun-matdı. Üst, o günü olayala l açıça ltilmms du ma dlm gl ğlml vadı Ölll Cco, Lvus v



ROMA MAGNA MAR, AGA AER RüMA A GŞ 2

diğerlerinin, Romallarn kültü getirişi konusunda ileri sürdükeri nedenler ttmin edci değldir Romallar Magna Materi neden Roma'yagetirmek istediler? Phrygial tnrçann kültünü neden o kadar coş

kulu bir biçimde benimsediler?Olay yorumlayan antik yazarlarn yant hazrdr Bnlarn çoğuMagna Mater'in gelişini Romallarn rtaca'yla savaşmasna ve an-nibal 'in MÖ 2 den M.Ö. 2' e dek süren seferlerle İtalya'y isilaetmesine bağlar icero, Livus ve Appianus1 da dahil olmak üzere,baz yazarlar annibal'in İtlyada bulunuşunun yarattğ korkuylahalkn paniğe kapıldğın canlı bir biçimde anlatmş ve tanrçann ge-lişinin verdiği rahatlama duygusunu açkça belirtmişlerdir. Çağmz

yorumcularndan bazlar bu idelerden Magna Mater geldiği za-man Roma'nn kötü durumda olduğu, tanrçann gelişiyle drmunrikal istlacnn aleyhine döndüğü şeklinde bir anlam çkarmşlar-dr 1 5 ama gerçek bu değildir 2de annibal bir ara İtalya seerin-de başarsz olmştu ve (muhtemelen Magna Mater'in etkisi olmak-szn) İlya'dan Afrikaya çekilmek üzereydi. Günümüz gözlemcisiiçin, Magna Materin gelişinin raca savaşlaryla pek zla ilgisi yok-

tur. 1 Bunun nedenleri başka yerde aranmaldrAşağda bu nedenlern neler olabileceğ konusuna geri döneceğima daha önce, büyk olaslka doğ da olsa böyle bir hüküm veri-lrken iki olayı ilişklendiren öneml antik geleneğin yne de hesaba ka-lm gerekğine dikkat çekmek gerekiyor MÖ yüylda yani an-rçann gelşinden söz eden en eski kaynakarmzn zamanda bu olayRoma'nn rca Savaşlar'yla ilgili tarhsel geleneğne dahil edilmiş-ti. icero 'ya göre Magna Mater bezgn Romay rahlatmş17 Livs,tanrçanın savaşmak için yeni bir enerji ve amaç kazandrdğn düşü-nür8 Roma'y kuraran tanrça söylencesi bel ki çok ekili olmuş vebuna anrçann geşiyle ilgi başka açklamalar da eklenmiş. Zamaniçinde birbirini kovalayan her yeni anlamla gelştirlen söylence MS.3 yüyla gelndiğnde annibalin İlya'dan sürlmesini tmamenMagna Mater'e dayandrma noktasna vard. 9 anrçaya Roma'dakiilk e olarak Zaer apnağnn verlişi yabanc bir düşman İtalya top-

raklarndan süren tanrça olarak ününü peştirdi Olumlu bir güç veRomann değerli bir varlğ olan bu Magna Mater porresi kültününRoma'ya yerleşmesinden sonra tanrçaya yüklenen olumsuz çağrşmlarla çelişiyor Bunlar arasnda kültün "Romal olmayan yapsn rlayan akarnassoslu Dionysiosun yorumlar ile tanrçaya tapnan-ların kendilerini hadm edişini cal daha doğrusu dehşet verci bir bi



ROA AGNA AR R M L

da uas Pessius tu6 e va ki M.Ö. 3 yüzylda Pessiusu uluduğu ölge Galatla kotolüdeydi iviusa göe Roma heyet Pegamo kal ttalosta yadm istemiş o da Romalla Pes

sius a yöledieek taa akil işii özümlemişt cak odöemde ttalosu yetki ala Phygia ileie dek uzamasmümkü değiJ8 Bu edele Romalla MÖ 2de Pessiusavp oadak yüksek ahiplele alaşmş olmas uzak i ihtmal Pessiusu kültü Romaya aktlş alata e esk ak kayaklala ay döemde, MÖ yüzyl ve soasda taa Küük yada e öeml tapağ olduğu iddia ediliyodu, dolaysyla Ciceo Diodoos ivius Stao ve diğe yomcula Romal Maga Ma

tei asl evi olaak Pessiusu ad vemeleie şaşmamal9 cak soada i pasajda, ivius Romalla Pessiusla temastaulumadğ aka ima ede. em ivius hem Polyios, M.Ö.da Malus Vulso komusdaki i Roma odusuu Galata leide ilelemekte olduğuu söylele. Odu Sagaios mağa ulaştğda disel işala takmş ola Pessius ahiplei ts ile Battakes oduyu kaşlamşla ve Romalla Galatla yeecekleii ke

haet emişle0 ivusu alatm ağlamda Romalla daha öce Pessiusa gitmemiş ve oadak Mete tapağyla doğudaemasta ulumamş olduğu alaşlyo

Livusu Pessius kousudaki tutasz idelei ak kayaklada Pessiusla ilgili geleeği doğuluğuda kuşkuya düşmemizeyol aa tek öek değil. Pessis etda gelişe efsaei zamaiide tekalake aytlala süslediğii hissetie aşka youmcula da va. Pessiustak a Taa imgesii ok eski olduğu, sa eliyle yaplmş değil, gökte düşmüş olduğu söylesi, daha soaki taihlede Pessius ad u imgei gökte düşmeside kayakladğ youmua yol amş ( U : pn düşmek alamda)31 MS 2. yüzylda yaza ppiaus Romalla bitaş yağmuu soucuda Siylla Kitaplaa aşuğuu alaaLiviusu öyküsüe yei i ayt kataak, Pessiusa düşe MagaMae imgesii işte u taş yağmuuyla geldğii söylemiş Bula,

Liviusu Malius Vulsou seei hakkda sözleiyle ileştiilce Pessiusu soaki yapay üüü u yeleşmeyi zola ilgi odağyaptğ izleimi uyayo.

Pessiusu M.Ö. 2deki duumuu da değeledimek geekiyo a Taa Phygiadaki e eski ve e öemli apm yei olduğu idda edle u yeleşmei elleistik döem öceside öem



M MG M AA MR OMAYA GŞ 2

Roma'nın efsanev gemişiyle iişklendiren u kaynaklar, sadece ef-sanenin sonradan yakışrılan aıkamalar ieren tekrarları değidirAeneas, Troia ve Roma ağlantısı, eskden eri var oan, MÖ 3 yüz-

yl sonnda ie ilinen ir ağlantıydı.3 Gerekten de, Kartaca sa-vaşarındaki askeri aliyetere igi aşka ir kehanette, RomalıaraTroiaıların tonarı denilmişr. Eğer Romalıların Magna Materkütüne duyduğu ilginin ir ümü de Troia ağlansından kaynaklandıysa, hi de şaşırcı olmaz

Romalıları İda daki pınağa yneten nemli ir ktr olması ne-deniye, Pergamon a temasa geilmesi de konya doğdan igilidir.ivus ve Odius 'un ideleri, Romalıların Ana Tanrıa'yı gelişigüzel

ir iimde aradığı, Atalos'un undan yararlanarak onlara ktsa taşı vermiş olaileceği hissini uyandırıyor.5 Phgialı Matar ie unan-ı Meter imgeerinin her ikisi de iimsiz aş paraarı değil, tamamenetmse idi. Bu yüzden, ivsun tarif etği kutsal taş akla yn gel-miyor. Ne var ki, eğer Romalıar aradıkları şey hakkında net ir kresahip değilse yerel Ana Tanrıa'nın ayı zamanda kendi efsanevi ata-larının tanrıası oduğunu keşfettiklerinde araştırmalarını Perga-

mon'da ya da Pergamon civarında noktaamış oaiirer. Tanrıanınkültünün Pessins kkeni olduğunu rgulayan ivs ie ona Mater Magna Idaea, İda Dağı'nın Büyük Anası demiş Romalıar uradak Magna Mater ie yle ir ağ kurarak onu yaancı ir tanrıaolarak değil, Romanın aarının koyucusu sıyla rduna, ken-di hakına dnen ir tanrıa olarak Romaya getireildiler.

Romaıarın Pessinus'a gitmemesi drmunda tanrıanın kütünün uradan gelmiş oma ihmali azalıyor Diğer yandan Pergamontoprakarına iginin artışı ve toprakların Roma'nın efsanevi gemişiyle ağlantısı Pergamon kentinin ya da Pergamon'n İda Dağındaki tapınağının Romaı Magna Mater'in ıkış yeri oma ihima-lini yükseltyor Bu nok kütün Cmhuriyet Romasındaki durumu-m değerendirimesinde nem taşıyacak ünkü Phrygia'nın merkezinde ve unan dünyasındak Ana Tanrıa kütü iririnden rk-ıydı Eğer Romalıar kütü Pergamon gii ir nan kentinden aldı-

arsa Phryg kkeriye pek az ilgii kalmış zlasıya nanlılaşmış irkütle karşılaşmayı ekeriz. Roma'dak kanıtlar durumn ye o-dğun gsteryor

Romanın tarihsel kayaklarından M. 3. yzyıl sonundak MagnaMater kültü hakkında son yıllarda toplanan zayf kanıtar, Paatinustepesinde Magna Mater tapınağının ulunduğu alanda gerekeştri



22 NA ANANıN tN

o 5

e 62 adaki Painu epenn ba ak plannda Mana Maeapnağınn ei öüeked MÖ 2 ü n ü (P Penabenee

öe chelia iae 9 [1988] e )

ln niş çpl rkolojik rtrmlrdn ld diln vrlrl tmmlnmştr4 Bunlr Mn Mtr tpnğ v u tpnğn lndkidiğr yplrl ilişksi hkkndki ililrimizi üyük ölçüd nişltmiş yrc Romdki kült yöntmlrin ilişkin ililr sğlmştr



OMA MANA MATE AGA ATER' OAYA EŞ 23

r 6 Roma Palanuai MagnaMar apnağınn ror dşhal. M.Ö yüzyı onu yüzyl(P Pnabny gör: chologia

9 [988 r 6.)

Maga Mate'i Romadai e emli apağ yei uzu zamad iliiyodu Bu tapa Palausu güeyat taafda, eeCumhuiyet demie ait Scalae Caci'i Zafe apağ ve eli de hal olaa Auguatoium49 olaa saptaa aşa i yapyada ulumuştu (es 62) Ço es ve emli diğe tapmayelei de uadad: Romulus'u Palatius tepesii ziesidei uesi ile Scalae Cacii temelidei Lupecal0 a aça tapağ Roma' geğide emli i yede olmas ve Cumhuiyet demie ait ual yapla ço yada ulumas, Romalla u ülte üyü sayg gstediğii açça ide ede

E es utsal ala la oldça et Maga Matei ouua işa edile il tapa cella ile poaos'ta oluşa stada iRoma tapağ ipidedi. Yüse i podm üzeie işa edile yap aafda, üyü olaslla Koith düzeide ola alt sütu uluu.5 Kült heyelii duduğ plam ümüze almşt Platmu i yada izi güle da açma işlevi elileeme



26 NA ANRIANIN iN

ye b dz yalı odaıa53 e medv açıa b kapı olab.0 yılıda a açaı geşde kıa b üe oa yapımıaaşaa ve MÖ 9 1 'de hzmee açıla apıak budu54 Bu apıak,

Paau epede küçük eve ye adığı güeybaı kaadıı ka-mu aıaıı buluduğu b alaa döüşüe büyük b şaa pogamıı b paçaı gb göüüyo.55 apıağı ü yapıı M.Ö 1 dek b yagı oucuda cdd bçmde haa gömüş, ama k-c apıak yapııke mevcu podmu ve emele kulladıklaı çc pıak ek yapıı plaı zemş (e. 3).

Maga Mae pıağıı öem b özeğ, apıağı öüdekbölge düzeyd. k apıağı (MÖ 9 ahl ola) öüd,

apıağı podmuda kadıım döşe geş meydaa e b me-dve vadı, buraı Paau' eeğde, bük oaılıkla aıağıyapımıda öce de ye aa b okağa yöeyodu. Meve d-bdek meydaı ucda belk d kül öee ayılmaz b pa-çaı ola yaakı, büyük b çeşme buluyodu.5

Baamakla, açık meyda ve u düğ kül öeede öem- b o oyadı. B yaou ouma bölümü şekldek baamak

a bebel halkı ayaka duraak ud Megaee dele oaı eyedebleceğ b ala ağlamak aacıyla aaamışı. Çeş a-k kayakada başagıcıda be külü eme elked b- oduğu öylee bu ola, yao göelede ve apıağıbaamakaı dbdek meydada yapıa yaışmaada oluşuyod.57H k Cmhuye apıağıı ye emel b elğ ola düe-ğ aıça heyke yıkadığıı yaıab aato dele buyıkama öe İmpaaoluk çağıda Amo ehd yapııyodu,5ama k döemlede apıaka düzeee dğe kül öeeedaha yakı b yede yapılmış oabl.

Bu aada yapıla aaşımala, kü yapıaıı geçmş aydıamaı yaı ıa, kül ulamalaı hakıda öem kaıa ağlayabüyük mkada eakoa heykeck çökelle oaya çıkamışı.Heykelckle kc apıağı emele aıa gömülüydü, ya bu a-pıağı yapımı öcee aled; bu duumda MÖ 191 le aa-

ıdak döeme ahlele.59 Çeşl heykelk ple va Buada baıaı öeğ kmlğ belz kadı ve ekek güle olduk-ça ıada ve Maga Maele be b bağlaı göze çapmıyo. maheykelcke büyük bölümüü Maga Mae küüyle doğuda l-g va aıçaı ked caladıa o k heykelck, üç oy-o başı ve doka alı A güü bu kapama gyo (e



2 A İZ

res 66 aatnustak agna aer apnağyaknnda adak çkesden errakottaens uu .Ö. yüzy oprntendenzareooga d omann znye.

heme hepsie yayılmış olduğuda eede çıtığıı alama zo-du. Buula bilite taıçayı başıda uleli taca bezeye bi baş-lıla göstee heyelcilede ço değeli bi ayıtı vadı (es. ) .6Helleisti Yua düyasıda yaygı olmamıa şı Pegamo dabulua bu heyelci tipi aıçaı eti ouyucusu olduu

simgele. Falı bi heyelci taıçay ayata due gösteme-tedi. Sağ elide göğsüü üzede tuttuğu bi cisim bulua taı-ça başıda taçta ço polosa bezeye yüse bi başlı vadıBu başlı oiada bulua MÖ taihli taıça betimleii hatı-lata bi özelliti.6 Bu Maga Mate tipleii he isii de MÖ2 zyılı Roma otamıda buluması Roma taıçasıı öeiiKüçü Asyaı bat ıyısıda yattığıı bi başa göstegesi olabili

Atis beimlei daha da ilgiçti Atisi çeşitli pozlada göebiliizAyaa duue bi aya üzerde ya da at sıtıda otuueya da haee halide das edee ve yürüe. Çolula tipiatibülei ola Pa avalı ve çoba değeğiyle bulada bii ya dahe iisiyle bilite göseilmişti. Heyelcilei çoğuda ou Atisioogasii stada bi özelliği halie gele sivi başlı uzu ollu üi ve bol patoloda oluşa edie özgü ostümüyle göüüz Bazı heyelciede Atsi giysisi göbeğii ve cisel ogalaıı

açıa bıaı (es 5)M.Ö. 2 yüzyıla gelidiğide Atis Yua düyasıdai a aı-ça ültüde ülü bi güdü ipi ostümüyle atibüleii içee veYua stlii etisiyle oluşula ioograsi ço yaygılaşmış. 63e de Aa aıçaya ait bi apıata Atis heyelcieii bu a-da yoğu olması alışılmamış bi duumdu Palatiustai Attis hey



RM MAGNA MATER, GN 'N MY LŞ

es. 67. Piusk gn tetpnğ ynndk dk çkeltisidenteko kozk. .Ö. yzylopntendenz cheologc donn znye

kiki Aa Taça mi sayca ys oa i oa-a a Bu hykcik Aa Taça kütüü Romaaki aş-agç ömi i Atisi u kütü ömi i paças say-ğ Roma' a Do Aki ögsi oaa çok aha üü ou-ğuu gösti Maga Mat'i ham svgiisi i ki taçaya i

ikt taça Roma'ak yi vi şmşt.Takotta aak hykciki kütü kaaktii iy küt töi v avaş içimi hakka yi igi vi. ayvatipi aasaki asaa kuşkusu taça gö hayva -itiyo Diğ hayvaa is ksi kuaa tmsi iyo oaii- Mask v as gü muhtm ui Mgassisigmkti. Ay amaa cisik igii içok hykcikva. Pis mm ütm v smyi çağştk y-v spti v kucakaşa svgii çoğamay v k aka gii-yo Ayca Paatusta uua a Attis hykciki tacis ogaaa ikkat çkimiş Bu aytya Yua üyasakiAttis hykcik çok ai asa v u hykcik tpi Roma aik k otaya çkmş oaii.4

Mimai v aak hykciki ouşa iks kata top-uca ağa çşiti yö igi vi Bu ma ya-

kataa çkaa hipoti Romaa Maga Mati ak-a yi Pgamo ouğuu oğamakta Paatus hykcik-iy Pgamo takottaa aasa sac kui tac kua-m ği taça taht mişi asa a çok yak ik va Bu ayta Toia Smya v Bat Aaou kysaki iğ kt çka takotta mam göümsi5



28 A ARIAI E

Romalıların o biçimsi taşla birlikte Küçük sya'nın batısına öellik-le Pergamona ait ikonogak modelleri de rarına geirdiklerinikuvvetle ima ediyor. Megalesia adı da yine Pergamon kökenini belir

tiyor çünkü Varroya göre bu ad Pergamon'daki Megalesion tapına-ğından kaynaklanmıştı66 Phrygia'da saptanmamış olmakla birliktebu adın tanrıçanın Yunan ve Roma dünyasındaki standart sıtı olanYunanca megale yani "büyük sıtından geldiği kuşkusu

Attis' in varlığı tanrıçanın kökeni hakknda daha çok şey söyler Palatinus' taki malemede Attis in ön planda oluşu Attis'in Yunan dinsel törenlerindeki varlığını, öellikle de Pire'de bulunan MÖ 3. ve2. yüyıldan kalan kült kurallarnda anlatılan törenlerdeki önemini

akla getirir 67 Pergamonda bulunan insan bondaki Attis hykeliile terrakotta Attis heykelciklerinden68 anlaşıldğı gibi Pergamonkültünde de Attis tapımı vardı cak Roma'nın Küçük Asyayı fet-hine kadar bir Phg yerleşmesinde epigrak ya da ikonograk ola-rak Attis adlı bir tanrı saptanmamış olduğundan Romadaki Atskültünün Phrygia'da bir tapınaktan kaynaklanması akla yakın de-ğil 6 Bu nedenle Roma'daki kültü Pessinus taki Phrygia kültünden

çok Pergamona yani Yunan kültüne sıkıca bağlayan halkalardanbiri de Ats 'irPalainus'ta bulunan maleme kültün kökeninin yanı sıra Roma da

öel olarak tanrıçanın onuruna düenlenen törenlerin kültün başlangıcından beri yapıldığını da ortaya koyar Bu törenlerden biri de Lu-di Megalenses denilen oyunlardr. Şenliğin adı Yunanca olsa da her-hangi bir Yunan keninde a Tanrıça onuruna gösteriler düenlendiğine dair bir bulgu yoktur. a bu onların Romadaki kültünönemli bir parçası olduğu ve ilk tapınak kompleksinin bunlara yrsağlamak amacıyla tasarlandığı bellidir İlki MÖ 'de düenlenenaçlış gösteriler içinde Plautusun Pdolu piyesinin de yer aldığı buonlar70 yllık bir iyao şenliği haline gelmişi Tanrıça heykelininyıkanması başlangıçtan itibaren önemli bir Roma töreni idi ve ilkMagna Mater tapınağında da bu tören için gereken donanm vardı.Yunan Meter kültünde sapnmamış olan bu Roma törenlerinin mer

kei yeri, Romalıların Magna Mater' i kenn dinsel yaşamınn merke-ine yerleşirerek onu bir Roma tanrıçası yapma arusunu doğrula-maktadır.

Erken kült malemesi Magna Materin Roma tarihi ve ideolojisin-deki önemli rolünü de doğruluyor Palainus errakotaları arasında-ki simgelerden biri olan koalak Roma ile İda Dağı arasındaki bağ



RMA MAGA MATE AGA ATER OAYA GEŞ 2

lantıyı ve Magna Mate'in Aeneas efsanesiyle kayaştıılığını göste-iyo Kozalak Attis i çam ağaının altına kenini haım ettiğiiçin7 çam ağaının mitolojik gelenekte Attis'in özel simgesi haline

geliğini hatılatmakla ilikte u uum u simgenin Roma kül-tüneki valığını açıklamak için uyuulmuş i neene enze. Hiçi yee çamın ya a kozalaklı itkileen hehangi iinin) iPhyg kült simgesi oluğu satanmaığı gii Yunan ünyasına tan-ıçayla ya a Attisle ilgili imgele aasına çam kozalaklaına astlan-mamış. Fakat Oviius'un eki i youmu u ağlama çokayınlatııı7 Şai Magna Mate' i Rma'ya taşıyan geminin Aene-asın Toia'an kaçtığı gemilei yamak için kullanığı ağaçlaan

İa Dağı'nın kutsal çamlaınan yaılığını söyle Oviusa göeçam ağaı u yüzen Aeneasın koyuusu olan Ana Tanıçanın ku-sal simgesi haline gelmişti Vegilius a Aeneise ayı noktaya a-mak asaak Aeneas'ın gemileinin a Tanıça'nın kutsal çamla-nan yaılmış olukaı için salıan kutuluğunu anlatı.7 MÖ2. yüzyl aşlaına Magna Mae taınağına ulunan çam kozala-ğı şeklineki aak heykeliklei Magna Mate külünün aha o za-

manan Roma'nın efsane kökenleiyle ileşiilmiş olğunu gös-te7Romalıla Magna Mate 'e aşka özelikle e yükleile Roma'a-

ki kültün kenine has özekleinen ii insellik ve eeke ema-laına ikkat çekmesii Palatinus'taki aak çökeltisine ulunanüeme oganı meme sevşen çift ve eeket seeti anlamına gelenmeyve seeti şeineki içok ojenin yanı sıa teşhii ozlaakiAttis heykelikleinin çokluğ a unu gulamaktaı. Üeme veeeketin vugulanması saee insanla eğil taımla a ilgilii. Plinius Magna Mate'in Romaya gelişinin etesi ylına üünün he za-mankinen eeketl oluğunu söyle.75 Ovius a Clauia efsane-sini anlaıken toağın a Tanıça'nın gelişinen öneki kısılığı-nın onn valığı sayid düzelmiş olaileeğine amak asa.76Bu özellik hem Phygialı Maa'ın hem Ynanlı Mete'in uumuyla tezat oluştuyo Beeket ağıtmakla zla ilgilei olmayan tan-

ıçala vahşi ve ıssız ağlala ütünleşmiş oluklaı için taımla veyeleşim ölgeleiyle otomatkman ağaşmıyola Bu nokta Latinyazınına Atis 'in kişiliğine ve ahileinin insel sakınlıklaına iliş-kn çikn çağışımlaa çok kez asamamız neeniyle gulanma-ya eğe Attis ve inselliğine ai imala Romaaki eken MagnaMate kültüne sun ve amağanlala teşvik eilen azi özelliklei



2 7 NA ANRIÇANIN ND

Buaya kaa Magna Mate kültünün kenine h özelliklee sahipapayı bi kült oluu ve Roma taine yei üzeine ulu. Magna Mate ve tapımının yine e tamamen Roma' aki insel uygulama

laa has biçok özelliği vaı. Bunla incelenince, Magna MateinRoma'ya geliinin kualıı bi uum olmaığı göülecek.Bunlaan bii Magna Mate'in Roma'aki iğe yabancı nıla

la otak bi yönü olmasıı Magna Mate, umhuiyet çağına Romalılaın kentteki cii bi kiz esnasına yaım için ıaan geti-ikle baı yabancı nılaan saece bi tanesiyi Romalıla M.Ö.3 yüzyıl baına a bi veba salgınınan kutulmalaına yaım et-mesi için önemli bi Yunan tanısını Asepios'u (Aesculapius) iste-

milei Oviius iyleici tanının Romaya gelini Mtamoho-e enkl bi biçime anla 79 Bu öykünün biçok yönü öneğinkalabaığın kual yılanı kaılamak için limana akın eUnesi ve geminin mucizevi olaak nehien yukaıya kayıı lauia Quina ve Magna Mate çevesineki esanelei anıı. MÖ 2'e Venus Eyci-na'nın Sicilya an Romaya aktaılııyla kente Yunanlılaa t olan veolmayan özelliklein kaıımınan oluan baka bi yabancı tanıça

gelmi olu.0 Roma ousunun Tasimenusaki yenilgisinin aın-an kente vaan bu tanıça a oma'ya gelecekte baaı vaat eeekgelmi ve evletin biinci aamı taaınan kaılanaak kente sokul-mutu.1

Kente yeletiiklei bu yabancı kültlein yanı sıa omalıla ken-i çıkalaını kollamak için yabancı tanılaılaan a yaalanılaalyalılaa kaı kazanıklaı zaee teekkü etmek amacıyla, M.Ö222'e Delphi'ek Apollon'a altın bi kaptan oluan eğeli bi a-mağan sunula Daha a önemlisi annibal e kaı yapılan sava-ta Pythialı Apollon'an a yaım isteile3 Magna Matein omaya getiilmesi için Romalılaı Pegamon kalı Attalos'tan yaımistemeye yönelten tanı a yne Apollon'u Bu geni çeçeveenbakılınca Romanın geeksinimleinin kaılanması için hem tama-men Yunanlı hem e Yunanlı oan ve olmayanlaı kapsayan yabancıtanılaın kullanılmasının yeleik bi yöntem olu ve Magna Ma-

te'in geliine bu yöntemin izleniği göülüyo.Magna Matein hiç tanınmayan bi tanıça sayılmaığına a ik-kat çekmek geek. Kültü MÖ 3 yüzyılın sonuna kaa Roma kenti-ne eimemi olsa a tanıçanın bu taiten çok önce Etiaa ta-nınığı imi Münihe saklanan M.Ö. 6. zyıl otasına ait siyah -gülü bi Pontus vazosunan anlaılmıtı. Bu vazoa klasik Yunan



ROMA MAGNA MAR AA ATER' ROMA'YA GŞ 27

konograsine uygun olarak naiskos içinde tahtta otuan bi Cybelegörlmekle birlikte tanrıçanın p Etrsk başlğı tutu/u giymesi va-onun Etrsk anlayışına göre resmedildiğini belirtir. 85 Tanrıça İtal-

ya 'nın diğer bölgelerinde de saygı göryordu. Sicilya raida bir yamaca oyulan ve byk olasılıka MÖ 3. yzyıl başına ait olan bir di-zi kabarmada arşımıza çıkan tanrıçaya gney İtalya'dak çeşili kent-lerde tapınılıyordu.86 Romalıların M.Ö 2'ten önce bu bölgelerinhepsiyle al ilişki içinde olmaları tanrıçanın kente bir yabancı ola-rak değil o zamana dek İalya'da varlığını kabul ettirmiş olması do-layısıyla Roma'da az çok tanınan bir tanrıça olarak geldiği krini uyan-dırıyor

Magna Mater'in gelişi ile Cumhuriye çağ politikaları arasındaibağlantıyı da dikate almak gereir. 8 ltn nakline adı arışanla-rın Roma Cumhuiyei'nin en seçkn kişileri arasında bulunmasnınbir tesadf olmadığı kuşusuz. Tanrçayı arşlayan v tu yaniublius Cornelius Scipio Nasica Roma'da o kuşağın polit açıdanen önemli ailelerinden birini temsl edyordu. Nasica' nın anrçanınev sahii hospes görevini stlendiği çeşitli kaynaklarda vurgulanmış-

tır. 88 Ama Nasica kşi olarak bir uzlaşma adayı gibi görnyor. Romapolitikasında hiçbir etkisi olmayan genç bir adamın seçilmesi o ailenin zayıf bir yesine toplumda itibar kazandıracak ve böyle bir adamın bundan çıkar sağlama imanı kısılı olacakı. 89

En ieli kadının seçimi de yararlı bilgiler verir. Claudia Quinta'nınyaratığı mucizeyi anlatan efsane onun en tl kdn konumunun okoşullarda kendiliğinden oluştuğu izlenimini brakyor. Claudianntek yaptığı anrıça gcn göstersin ve Claudia'nın namusluluğunukanıtlasn diye kalabalığın arasından syrılıp oraya çmak olmuş An-cak bu da planl bir durua benziyor ne belli başlı bir alenin ye-si olan Claudia'nın kltn tanıtımındaki rol ailesine özel bir onukazandırıyordu. Geriye dönk değerlendirince, Claudia'ya dika çekilmesi, ailesini de ön plana çıkarmak için kasıtl olarak tasarlanışgibi görnyor.90 Hem Claudia'nın n Nasica nnkinden daha unömrl oldu Tanrıçanın gelişndeki rol her yeni anlamla birlkte

gitgide abartılmakla kalmadı eane Claudianın Mater tapınağınadikilen heykeline varıncaya kadar genişletldi ve bu heykelin anrıçanın M.Ö 1 1 1 de yanan ilk tapınağından alevleri uzaklaştırdığ söy-lendi . 9 1 Ayrca b mucizeyi betileyen biraım sikeler ve adak kabartmalar, Claudia'nın bir klt nesnesine dönşğn oraya o-yor Ovidius'un Claudia Quinta öyksnn sahnelendiğini söylee



AGA AR OAA LŞ 73

Roanın trenlerine dahil edileceğinin açık ir idesidi99 ve -m arkası geleceki Cicero Magna Maer sagın ir Roa tanrıçasıoldğ halde onn aancı kkenlerinin daia hatırlandığını elir-

tir Tanrıça zak ir diardan gelip Roaa erleşişti ve onn adı-na düzenlenen onlar dşında ance ir ad aşıaan tek on o-.00 Tanrıçaa nellen vgüer atnce değil daia Ynanca -lenirdi 0 Halkarnassosl Dionsiosn da elirtği gii tanrıçanınRoaa zgü olaan aancı denilen detlerile Roa kültünde-ki neli eri arasında daha sonra olşan gerginlkler tanrıçanın ge-lişile ilgili tartışaları saran enzer gerginlikleri ansıtailir.

Blelike Magna Mater kültü M.Ö 3 ve 2 üzılların azı dinsel

ve politik konlarnda eniden ortaa çıkan aparı nitelkler edindiB ktrleri aklıızda tarak lüün aşında ortaa atılan so-rlara dneliz Roııalılar Magna Materi neden Roaa getirek istedi ve geirdikleri şe ta olarak nedi? Roanın kcak açtı-ğı aancı tanrıçalardan iri olan Magna Mater Roaa oll irgüç olarak geldi ve gelir gelez Roanın dinsel aşaında ere-zi ir er edindi. Tanrıça Sillanın la geldi. Silla tanrı-

çaı laları için Roalıları Asaa nlendiriş Roalılar aanrıçalarını sa da Pergaon da ldlar Tanrıçanın Chrietçağı Roasındak ültünün Pegaonl Ynanlılarınkine nelilçüde enzeesi aa Phgia içlerindeki geleneksel kül laa-larını pek ansıtaası n açıkça gsterior Acak ivisn de-diği gii eğer Roalıların Asada hiçir ütteği oksa nazikzaanda neden dikkalerini Pergaon a neltiklerini ilek ister-dik0 Belki de ileştirici tanrı esclapisn ününün Roaa a-ılası gii a Tanrıçanın Prgaon daki kiliğinin neli irparçasını olştran kentlerin korcs ola zelliği de Roadailiniord. Yrd Asadaki ksal erlerinden irinin Roa halkının efsanev atası Aeneasın vası olası Roalıların gzünde tan-rıçaa arı ir itar kazandırdı. 03 Bütün nedenlerden dolaı oRoalılarn 3. üzıl sonndai kaderine ve zr araışlarına destekverecek ideal nrıça olacaktı. Om varlığı devletin güvenliğinin tan

rısal kora altında oldğna dair güvence sağladı Tanrıçanın gelişile ilgili kanıtlar Roadai kültün hızla rklı irkaraktere ürünerek Anadoll a da Ynanlı kklerinden zaklaş-tığını da gsterior Roada klt glaaları irçok nüle Pergaona daansa da Roalılar Pergaon kültünün alnızca kediaaçlarna n olan kısılarından ararlanışlardı Roa kültü



24 NA ANRA'NN ZN

anrıçanın ıssız ramlardaki, özll d kusal dağlardaki mkanlarıyla hiç ilgisi lmayan mamn knl bir külü. Rmalılar ür birram larak yalnızca da Dağı'ndan yararlandılar ama burası, gör

müş lduğumuz gibi Rmanın fsanv gçmişiyl ilgisi ndniynlar için önmlydi. Ana Tanrıçanın Yunan dünyasında çk gçrli lan birysl küllrl ilişksi v kşilr nrısal sin vrm özliği,görünüş gör Rma da yankı bulmamış. Bunun yrin Magna Mar bir dvl nrıçası v brk simgsi lmuş Onun şilğinin buyönlri Rma' da adu'ya ranla daha zla rgulanmış gibi görünüyr Rmalılar ayrıca Ais gürünü d kulanmış v külki rlünü büyürk, Aisi Yunan dünyasındaki yrinin çk ösin aşı

mışlardırnılar, Magna Mar Rmada ilk göründüğü zaman nun için

öz örnlr v görsl bmr luşurulduğunu da gösriyr. Tanrıçya knin n n önmli yrlrindn birind güzl bir apınak vrildi. Rma'nın n sçkn ailrindn iksi nun glişind rl ynadı . anrıçanın aao örni v sahn yunları için için grkn dnanım hazırlandı rraka adak hyklciklrindn nlaşıldığı gi

bi, müzik cşkulu örnlr (danslı, ülü i) v Ais küü, bunların hpsi Cumhuriy çağı Rma'sında raslanan özllikrdi. Bunlara bakılınca, bazı mdrn bilginlrin n başa Cumnun bnimsmiş lduğu, kül Rma'ya glmdn önc Rmalıların külün yapısıhakkında za bir şy bilmdiği şklindki bakış açısının dğru lmadığı görülür Rmalıar Magna Marin glmsini isdi, anrıçanın külünü cşkyla bnimsdi v nu knin göbğindki şrf yrin uru. Rmalıların Ana anrıçayı girm v n bir Rmaanrıçası larak kabul rm arzusu nrıçanın köknlri v dinslörnlri knusunda yaşayabilcklri hr ürlü sıkınıyı basırmayayck kadar güçlüydü

Böyllikl Rma'nın pliik, ssyal v dinsl glnğinin bazı hakaları Magna Mar'in glişi için uyn bir zmin luşurdu. Rmalılar Sibylla kaplarının yardımıyla, düşmanı kaa kalmayp, aynı zamanda knrini kruyacak v Rma'yı glck daha büyük

zafrr aşıyacak bir anrıça buldular Büün bu sürç bnca birgüvn duygusu, Rmanın köknlrini yüclm v daha gniş bir pliika arnasında daha kn bir rl ynama arzusu sziliyr. ErknMagna Mar külünün blli başlı apım yönmlri v kü vrilndsk iriki zyıllarda da dvam dck haa güçlnckir



2 IÇI i

pıağı öüeki basamakaı ibie aha büyük bi meya ekle-eek, bası aha gösteişli bi hae getiilmişi Eken tapıakta olğ gibi, baa a s üzeeği aı Meyaı seiyesi yükselil-

miş, içie ükkanaı ( aae) sıalaığı bi sıa toozan ol-şa bi yapıyla altta esteklemişti Baya üstü kapalı bi sokaklalaşılıyo B toozla, tiyato gösteilei ( udi scaenci) içi klla-ıla üstteki açık alaı taşıyo (es. 2, ) . Magna Mate tapınakkompleksiin özele yapılması öemli ktsal alalaı atlaştıl-ması yöüneki geel eğilime ya. B eğilim, Paeeste e iba-kile gibi ayı öeme ait iğe Cmhiyet çağı ktsal alanlaınaa gözlei. 6

lkbahaak Maga Mate bayamıa ktlaa töele zamalaRoma yaşatısıı önemli bi paçası halie geli Dağıık anekot-la, oaa yaşaa olaylaı e blaa eşlik ee ekli otam bitablosn çizele. M.Ö e kanmaya başlaa Megalesia bayamı, atık Nisaın öüe oa ek tam bi hafta sümekte-i. B süei büyük bölümü li scaeici eile tiyato olaıy-la geçe Açılış töei içi Plats yazığı Psedosışıa elimiz-

e eenis MÖ. aasıaki öeme b bayama sah-elene Anda He Heauonoumenos e uuchus alı öto a B ola tapıak meienini altıaki açık alanasahelemiş Ciceon oylaın sahneleniği yei ante tempm in ipso Matis Magae cospect (tapıağı öüne, BüyükAaı göüş alanı içine) 9 şekie ie etmesi tanıça ile tiyatoaaıak yak ilşky lamaktaı B komeilee kanaal eğ-leceleiin e eeişiyle bayam otamını aha a şenleniğini,eetis alattğı bi olayan anlıyoz. M.Ö. e nnilk saheleişi sıasıa, b o yak bi yee göstei yapa ip cam-bazıyla ekabet etmek zoa kalmış O ikici sahnelenişin-e e, glayatö oylaıı yapılacağıın ylması üzeine seyi-cilei ikkati ağılmış e yazaa göe, b m gösteiy bebat e-miş 10 MÖ 1 . yüzyıla li scaeiciye aaba yaışlaı a eklenmişPalais eteğieki Cics Mamst, yine Magna Matei gö-

üş alaı içie1 1 yapıla b yaşlaan öce, taı heykelleini ta-şıığı gösteişli bi töe alayı üzeleimiş. 1 Başlagıç beei-ye meclisii somllğna ola ola, lis Caesaı a keş-fetiği gibi, halk öüe göstei yapma açısıa geç e hıslı ipolitikacı içi öemli bi fısattı 1 MÖ 2e soa oyla ali ta-afıa üzelei 1



ROA ANA AR CUM URE V RKE İMPARAORUK 277

es 68. agna aeri ve beledieecisi kürsüsünü gsterenuhuriet denariusu Ö l ülrustees o Briish useum ine.

res. 69. agna ateri ve lnçekiğ araba gsteren umhuredenausu .Ö l ü. rustees ofBriish useum inile.

istoatan Nisanda baya ziyafei ee dei de dea et-iti lalan bu tü ziyafete öyle a bi saganlğa sahne ol-u i MÖ de bunla ontol altna ala için asaa s-nlayan bi yasa yüülüğe gii Bundan sona senatö snfna a-a yeeğinde 2 asa ada hacaa sn onu, e sahipleinin soaya g dan z güü ta çaas e yabanc a-ap ia etesi yasalan1 Bu all daet de een İpaatolu döneinde hl kini. 1 6

Bu tü töenle sadece Megalesia bayana özgü değildi böylesi-ne uzun e gösteili utlaala genellile öneli delet ültlei içinyapld. 1 7 ançann ültünün Roa au yaandaki öneli o-lünü, politiada eli olan ailelein utlaalada al gösteesin-den öte Magna Matee sunulan hizet e töenle anlatyo

Magna Matein bita Cuhuiyet sieleinde göülesi deültün deletle ilisini desteleyen bi notad Bilinen en esi ö-ne olan MÖ 2ye ait bi denaiusta, banda uleli taç olan Mag-na Mate büstünün aa yüzdei Zafe igesiyle eletiilesi, naançann Zale esiden bei süegelen bağn gösteetedi 1 8M.Ö. yüzyla ait diğe Cuhuiyet sieleinde tança yine ulelitaçla esedili bazen sadece ba gösteili (es ), bazen deaslanlan çetiği aabasnda betileniti (es ) Bu sieledenbazlann Megalesia Oyunlan düzenleyen belediyenin eanyapaya yaadğ uusuz 1 9 a Magna Matei aslanlan çetiği

aabasnda gösteen baa bi öne M.Ö taihli bi aues Octaianusun beenen zafeine iada bulunan bi öne olabili0Magna Matein geliiyle MÖ. . yüzyl os aasndai dönele

ilgili biaç anedot, nçann poliia sahnesindei etisini otayaoyatad Liiusun Tarh'inden öğendiğiiz bi ön ManlisVulsonun odusunun MÖ. tihinde Pessinusa na ançann



2 N TAN(A0NIN İZN

rplr llrl krşılşmıydı Bşrhipr A l BknRom orduunu krşılmış ykınd Gl'lr krşı ypcklr -ş Romlılrın zfr kzncğını khn ş olmlrı, Rom-

lı gnrl rfındn ıck bir rmd krşılndıklrını görr.MÖ. l 2'd grkşn bir oly, Pnuun Romy ilgi görmy dm iğinin knııdır. O rih A Tnrının rhiplrin-dn biri, bir bşk Bk Romy glk no' nm -lbnd bulnuşur Dodoro ör, hn ği nnn pınğın ypıln ygızığı şy nkir. Plrkho i, bu rh-n omllrın şa r g kncın lişkin br khn-i bdrk zr gldğn yl Dodoro Prkho, Sn-

o nun rhib dkd, h Mgn n b pın oyl- ypğ konuund şrr. Dooo, rhbn rnkli gyn Roılrın hoş krldğ, rlr yrşır r c ndırn bş-lıını cnlı br bimd nlı kın mici Aulu PompiuPhglı rhibn konuşın iin rimn krşı ıkr, m ynımilci bundn kı bir r onr nızın hummdn öldğnd,bu durum anrının gcnn ir işri olrk görlr k nrı

nın gcn iyic nnır rhip Rom dn ılırkn hlkın gigörlryl uğurlnırukrdk on oly, bu dönmd Romd An Tnrınn kl-

n krşı oplumun gnl ın ıık n brk örnkn birdrGörnş olrk s A' dki Mr kl hkknd n-ıln rdn oln, nrının rhbin krşı ıknın nrnn gzbın urdığı br dirniş öylcnn birok özliği rdır bund. 4n d öykd br grklik pyı bulunduğunu rymıyız, nkbu ly onrdn Romlılrın Aplrin kuzyndki brbrlr krşıypıklrı frlrd kzncğı zr cdn hb rn olylr-dn b rk görm Öyk brok bkıdn bir yüzyıl önc Tnrıyı Romy girn koşullrı kl iriyor Tnrınınkl, o dön d dırıdn gln dşmn krşı zfr kznılm- kıd bulunuşu Tnrınn k b Zfr Tpınğın yrlşrlmi bu noky dorumkır. Ö yndn, bu öyk Ro-

d nrının m�ının ii krııını, yncı rhbn -ck bkılmdığnı im dk, Rom' d gn Mr likil d-rnıldğın dir lk şri riyor.6 Plnu pndki Mgn M-r pığınn M.Ö 1 1 dk yıkımd onr yndn inş dilmiırındk koşullr, kln durunu brz dh ydınlığ kuşu-ryor Oidiuun pıı ynidn n irn kşnn d l



RO GNA AER MY VE N ML 27

l olaak vmi7 matıkal olaak kişii tapıağı avaş gai-mtlid gl paayla işa d v M.Ö. 101 d hizmt aça C.Mtll Capai oldğ götiyo Maga Mat kültü

ada da yi politikada özü gç ailld ii, toplm d-tğii kazadıa i didalık götii ola tapıak toayoyolyla ilgi toplama ıatı olştyo9

M.Ö. 2 yzyıl o il yüzyı aşıa ait diğ iki taihl akdot,pyc klı i talo çizmkt Blaı h ikiid d Maga Ma-t ğa hadm olmaya v Romalılaı aıl kaşıladığıa dai ilk açık kaıtla va. M.Ö. 101 d Mat daa'ı ayiid kdii hadım d Sili Capio adıda i köl Roma da üülmüş

v ömü o gi dömi yaaklamş. 30 Sügü dilmk i köliçi ipt ha i cza oldğ içi, kültü hpt kıa-dğı göt i işat olaak almamak gk. 3 İkici olay dahaaçıklayıc M.Ö. d Gci adlı i köly Navi Ai adlıazatlıda i mia kalmış. Maga Mat ahii ola Gci i ha-dım imiş v kadı kk oldğ gkçiyl, oda mia-ta mahm olmş Ütlik, iğç valığı v çi iyl ktal ah-

km kiltmi diy Gci kdi davaıda ama yapmaıa il izi vilmmiş3 B olayı alata Vali Maximalatımı Roma'daki hadım Gallla ahlaki yöd tç kıayai todadı.33 Romalılaı taçaya vdiği oay, taıçaı hadımahiplii kapamıyod

Ykaıda alatıla olayla dğişk i talo yaatıyo Alaşla Ro-malıla Maga Mat'i lli yöli hayalık ymşla, odil tölii dvli güvliğiyl ilgili güçlü kültld ii ola-ak gliştimişldi Ayı zamada taıçayı dtklm kodatam i ki iliği yokt. aıça hadım ahiplii Romadagidk göz atmaı Maga Mat kültü daha üyük ola çı-kadı Romalılaı Aa aaya davaışlaıda ikilik oldğ,taıça hm Roma dil yaşamı ömli i paçaı olaak -imdiğii hm lli i zaklıkta ttldğ şimdid göi-liiz 3 Glck yüzyılda ikilik daha da ligilşck

eç mhryet ve rken mparaork azın lker

Maga Mat kültüü dğişk kaakti M.Ö. yüzyıl otalaıda daha da ligilşiyo. Çok ayıdaki kayak v laı viğizgi ayıtıla ayid dömd ıça hakkdaki ilgimizpyc ata. B oktada itia taıçayı v o Roma topl



N NRlNN z NE

ııı<lki yrii göere dh kpmlı ir tlo elde edeiliyoruzrık ydeki görütüü lt ızıp trıçy elee duygul-rı h trtrlrıı ğlılığı hem kültüü leyhideki kime-

lr rd uydırdığı tipy lgılyiliriz.Mg Mtere yöelik çelişkli tvrı e çık içimde orty koyypıt ouki olduğu içi, Hlikrolu Dioyiou yorumlrı iyiir şlgıç oktı oluşturuyor. Dioyio, Rom diii geleek-lerii ltırke, şöyle yzmş

Hayret ettiğim br şey ara, kente kend tanrlarına anartlarındakigelenekere göre tapnan bnlerce ırk gelmene rağmen, bu kentn

yabanc geleneklern hiçbrine öykünmemiş olma ki, brçok kentteolan bir şeydr bu Dinel törenler, dal tanrıçanın törenler mal,bliilerin öneriiyle gerlmiş bile ola, kent bunlar kendigeleneklerne göre değerlendirerek, bütün aataları reddetmştirValiler tanrça çn her yl Roma kanunlarına göre kurban törenleri eonlar düzenler, ama nrçanın rahpleri olarak Phgialı br erkek ilebr kadn göre yapar. Bu rahipler göğülerine betimler takar,tararları çn üte a Tanrıça lahler çalıp, teerne ra ratnrıça kentte dolaştırarak, kend gelenekerine göre tnrıça adnaadaka dilenirler. ma kanuna e Senatonun kararına göre, hiçbirRomal allı pullu gyler içinde üt çalp adaka dlenerek kenttedolaşamaz anrçann Phryg uulündek cümbüşlü ayinlerine kalamazBu kent, kendiinnkiler dışındaki dinel gelenekler konuunda çokdatlidir uygunuz daanışlarn topunu uruz ayar.

Vlilerde öz etmei edeiye M.Ö. 23 or yerleştirile up,3 Mg Mter kültüü çelişkili ypı odklıyor. Dioyiou A Trıç içi ypıl kur törelerii ve olrı içe-re geeekel Rom töreleriyle, gp kılıklı ycı rhipleri yük-ek perdede müzik çlk hlk dk topldığı yc dieltöreler rıd üyük ir rklılık gördüğü kuşkuuz Dioyio içiu durum kültü kökeleri hkıd ir değer yrgıı oluşturmuşrıç hıd iyi ol e vr eki Ro geleeğide kyk-

lr trçı diel törelerii kötü trlrı ie ycılr özellikle de Phrygllr dydırılilir.37

Dioyio, Mg Mter'i diel töreleride zılrı Romdışd kykldığı kouud hklıydı kuşkuuz. Phrygillrılclı ulclı giyileri hkkıdki özleri, Adolu pltoud çokekide eri kullıl girif moerle dokumuş o güzel geleek



2!2 NA TANIANIN i N

rs 7 lalar ekt araasda otura Maga Mater' göstere tu heykel gruu.

MS 2. yyl. ew York Meopol ta Saat Mzes' zyl: G Maquad' armaa, 7

lere dayalı olduğunu grüyoz Bununla birlike küün çif araıkarakeri hakkındaki yorumlarında, külün kkenini sorgulamakançok, arz rkına epki gseren bir hava var Dionysiosa gre MagnaMaer renlerinin sakin ve konrollü arafı Roma küürünün ürü-

nüydü, gürülülü ve renkli ynleri ise uygunsuz (kendi szü) ve baya-ğı idi, dolayısıyla Roma'ya ai değildi Trenler edepli bir arzda yü-rüüüğü akdirde, mesele sadece Romalı gibi davranmış sayılmakmıydı? Bu dneme gelindinde, külün büün kolları Phryg, Yunanve Roma Romaya zgü apayr bir ren biçimi ouşuak üzere, bir-birine iyice kenelenmiş. Magna Maer eski Roma devleinin bir anrıçası ve yeni bir dünya düzeninin mucizevi habercisi olabilirdi birbereke anrıças olarak insanlarn en mahrem cinsel arzularnı em-

si edebilirdi Onun karakeri ve Roma yaşaısındaki yeri için hem dev-en konrolü renleri, hem coşkulu aynerin yaygarası gerekliydi.

Magna Maer deve anrças kimiğini asa yiirmedi Zafer kazan-drması ve Romanın efsanevi geçmişiyle bağlarnı güçlendirmesi içinRomaya geirilen anrıçanın, Romann sosyal yaşamında saygn biryeri vardı Cicero, Publius Codiu Puchere çekişirken bu nokay



OMA MANA MAE R V RK İAATORK 283

adamakll rlamştr. Ahlaz politikac tipinin bir örnği olanClodiu, kariyrind ilrlmk için çşili villrl agna atrikullanmşt: Galayal Brogitaruu Ana Tanrçann inu'taki ta

pnağn yağalamaya v ayinlri ngllmy tşvi tmiş,45 topladğ bir öl güruhuyla galia baamndak oyunlar dağtarakRoma' da toplumal huzuruzlu yaratmşt.4 Bu oyunlara adc özgür rklr kalabilrdi Clodiu oyunlar krltmkl almamş tanrçann törnlrin toplumun n alt nfn, köllri okmuştur Buayrca o gün kadar adc Roma yurttaşlarna aitti

utal galia Onlarnn bil krlilbilmi Cicro'ya görtoplumun ahlak dğrlrinin n adar zayadğn götriyordu. Cl

diu tarafnan lklnincy dk tanrça il oyunlar casi solmnesliosi (iti glnkl, kual) idi47 Clodiu'un hafmşrpliğiy tannan kz ardşi Codia Aa Tanrça gldiği zaman n eli kadn olduğunu mucizv bir rimd antlayan büyüanni ClaudiaQuinta il yalanarak kötü lşrilr onu olmuş. Günümüz okuru bu uçlamalar n drc ciddiy almak grktğini mrak dbilir, çünkü Trntiu'un udi galndki ğnclr ilişn ta

nmlar casum v eliosum olmaktan çok uzak bir ortam akla gtiriyor. n d Cicro'nun canlandrdğ aygn rmi bayram imajnn tkli olduğu bli Bu imaj agna atrin Roma knnin rmi tanrça olara işlv yapmaya dvam ttğini götrir

Cicro nun özri bizi agna atr'in rmi bayramnda utlanantörnlr götürüyor. ucrtuun canl anlatm ayind bu bayramn hm biçimin hm duygual içriğin göz atabiliyoruz Ö. 1 yüzyl ortanda yazan ucriua gör, agna atr dünya düznini imgliyordu Tanrça Topra'a bir tutulduğu için ucriuuntanral vrn tanmnda önmli bir rol oynuyordu48 O, maa demma maeue m e nos eneJx .5999), tanrlarn ulu ana, vahşi hayvanlarn ana v izim yaracmzdr Tanrça ucrtiu'un havada al duran, inanlardan ayr varlklar oan tanr avramnda bir mar oluşuruyor

ars spatio magam pr octsturm qu poss trra sistr trram

Oar, uu topra bo �·asıa asıı uruuu örtirlr vtoprak topraı üstü <ma

( rrum atura 2623



24 NA ANRANN i ZND

opak a nas yeyüünde duamazsa Magna Mate de topak-ta duamayaağ için yüksekte tan.49

Luetius bu metau Roma da tança için yapan en önem tö

ene bieti Kent sokakanda yapan bi esmigeçit oan bu tö-ende asana kouu aabasnda otuan tança heykei (bu heykehakknda ki edinmek için bk. es 7 1 ) a ança'nn hadm a-hipei Gaus' a tafndan yüksekte nm:0

quo nun inigni per agna praeia errahorrie ferur inae ai iago

anrıa anann u igeere üeniş heyei üyü araziere huşuyaoaşrr(2.68-9

Şai töen aaynn uyanddğ sayg koku ve heyeana kakduygua an bi içimde anatmaktad:

pana ena onan pai e yaa iruonava rauionoque inanur ornua anu,e Phgio iua nuero ava iia eni

Gern erii eere aara gü gü vruur oraı uur zier ınn nar oruar o eeriye gözağ verir ve üer Phrygiaezgieriye yüreğe heyean aar.

(2.618-2)

Duygua ayakandan bu gösteinin etisi nçann heykeine

eik eden siah kaeein göünmesiye iie ata:hi araa anu Curea noine Graiquo eoran Phrygia iner i re aervauun in nueruque exun anguine aei,erria apiu quaiene nuine ria

İşe Yunanıarn Kureaar eiği iahı ir ae Phgia aayarının

arana eğeniyor an öeen zev aara eni araarnahopayıp zpyor, aşarını aaa ürüüü ir iie arııyoraşar

(262932)



26 N NNI N ND

iun sare et nnia tmpana undentaeraque nntu aere repua daun;pa eden mo comtum ceie feretururs per meda exuuata as

Hadımar geir e i oş dauarna güm güm r rrine arpanun zier ın n öer; odaşarı onu [tanrıa] omuzarnda taşıaraua uua oaarda doaşrr

B manzaanın endisini üüttüğünü itiaf eden Ovidis (Fasi418990) bi andan da Magna Mate ültünün en ahasız edici ö-nünü ani Galls' laın hadım edilme geeçesi lan Atis esanesini

tanıçanın Rma'dai öüsünün en gelenesel açası lan CladiaQinta mczesile bileştii ve b efsanenin he l bi tat gös-teisi şeinde sahnelenmesinin efsanenin dğlğn anıtladğ-nı gl (Fasi 4326)

esinden önemlisi Vegilisn 'te Magna Mate Idaeaıani İdalı Büyü Ana'yı Rmanın büyü tanılaından önde ta-sıdı O Aeneas'ı an tança laa ahamann dlaısla

nn snn acağı Rma ennin csdMagna Mate Aeneis' baştan sna önemli bi valı.5 ia'nınağmalanşı sıasında tanıçann İda Dağı'ndai şığı abla altında-i ialla için ml aınlaın il işaei l (Aeneis 2.69397).Aeneas'ın aısı Kesa'a ia'da alı ölümün elile Ynanlılaaöle lmaan tlmasını ban d ( "sed me magna dem ge-netix his detinet is: anılaın Büy Anas beni b ılada tt [Aens 2788 Giit'e aıan b ziaette Ana anıça'nın Giili özellilei vglanaa nn Ynan ültündei geçmişi anm-saılı (Aeneis 3 1 1 114) Ve ialıla İlaa vadığnda Magna Ma-te Aeneas'ın cs laa esisinden daha ein b l stleni. İtala'da Aeneas'ın gemileini düşmanlaı Rtl laın ateşindentaı (Aeneis 97783 910722) anıçanın simgelei Aeneas'ıngemileine de simge l

Aeneia puppiprima tenet rotro Phrgios sujunca eone;immine da uper progs graissia eucri.

Aeneas'n gem aş eer pruasnda Phgia asanarı epede İdaürgün roaar iin ne hoş r manzara

Aenenis 6.7887)



ROA AA AER UMUR V R İMPRORU

Aeneas dualanda ançay s s ana (Aeneis 7 1 39; 10.25 155) .Tançann dilelei, ulu uiei bile Aeneasan yana davanmayaina edebili (Aeneas 982106) Ve beli de en önemlisi, yeal dün

yasnda Achises in Aeneasa söyledii ibi Romann şanl elecei-nin önei Mana Maedi. Bü Ana ansal onla aasndanasl muluysa Roma da öyle mulu olaca

qa Ba ah Phga a p laa pa m mpxa p, ala m pa al

Tpk kl ayla Phyga kl, a ç laşa hp gökl a la nn kakaa Byl A g53

(A 6 7887

Tança için he yl düzenlenen bayamn en önemli bölümü yaniMana Mae heyelini aşyan öen alay Veiliusa öe Romanno ünü ihşamn canlandyodu

Veiliusun şiiinde Mana Mae esiden bei südüdüü devlein oucusu olünün öesine eçe. O, asl yudu da olan bi ança olaa Romann da danda domuş yüce ahamannn do-al deseçisidi.54 Veilius bunu söylemele, Sibylla ve Aollon bi-icileinin Romallan diani i e syaya çei ve buna aa-lel olaa Romann Toial öleine dulan ilinin üçlendii dönem olan MÖ 3 yüyla dayanan Mana Mae ülünün saam e-

melleini dile eiiyodu. Ausus ça ideolojisinde ise ança ileahamann izledilei yolla bibiine daha yan çizideydi He i-sinin de asl yudu Asya idi, o çevede belli ölçüde annmşla, amaüçleini oya oyu Romay büyü bi en yama için alyayaelmişledi.55 Bu duumda Aeneasn endisini beleyen adee ulaş-mas onusunda Mana Maein onu deselemesi açnlmazdTança, Romann ahamanl eçmişiyle ala eleceni bibii-ne balamas eeen bi öüdü

Şailein ölee çad bu devle ançasnn yabanc bi yanvad i o da a deecede eliydi. Mana Mae sadece Romannsoylu eçmişi ile şanl eeceinin emsicisi deildi ayn zamanda eelei yoldan çaan ve mahveden bi ançayd. Çevesinde adn-s hadmla bulunan bi ança olaa eein endi cinsellii handai uşulan haa ousunu emsil ediyodu.



290 NA ANANN ND

Gllsl gb kdns Doğlln konşm bçmn ve gm z-n sl benmsemeecek egls Aenes le Tol o g-üen neğe benzemeke kend çğnd Mgn Me küü ko-

snd ço Romlnn plşğ külün bsk ve lkszlğ "çlgn-lğ ve bnl m lgnç6 on b geen kokc b k-şm oldğ olndk güşle zlşm çbs çnde olbl eg-s n zmnd "Tolnn "Pgl le b ldğn m ed-o B dm, MÖ 5 üzldn be zn dlnde geçed66 Ş- ble pmkl Mgn Me küünün c fnn geçek old-ğn kbl edebl m bn nçnn Doğ' zgü bb k-kenlenn b üünü ok mz gebd Şn desne geTo düşecek ln edemle güçlenmş b Rom onn vs ol-ck: "Romn poens l ve popgo (Aeneis 12.827) .

B dm, d nce vgnn b nok güçlendo NslMgn Men Rom' geeek kden geçekleşdse Aenesd Pg n To) geçmşne gm kşm b ken bkp Ln olck Kden geçekleşp Rom'nn s olmkçn Doğ' zgü kdnslkn nck egls bd Hl-

knssosl Donsosn (2.19.35) güşein nelo Hem Don-sos em egls ge b Roml kendn Rom devlenndl Büük Ansn dml m bnc Glsldn kçnl-d Aenes'n mek ok Glls b lms Mgn M-e eleşmek şle dsn, em nçnn gücünü em Romnnbüüküğünü peşmee o 6

ls 63 şnde Mgn Men knlk nnn d kpsm

b blosn çzmş nçnn kkenn cnsele lg nü-ne d cdd b bo kmş ls'n cmsz zob nç poes o kd cnld sonk dneede nç lşkngüşle üzende çok eks olş B ş ne nol cnsel eemlele gl mlnd ç gcklc ne kdnslğ düzedek bncl ükleme konsnd glcd Bnn ene b kdnn cnse egemenlğnn em çekne kpln em de bndnnee eden b nsnn kmkşk ln cnnd

Ş, Mgn Men genç b f on nçnn nendek vş müzk ve çdc eecnn eksle kendnden geçeekcnse ognn kesp n As'n epken nce 'n hui n se kdn (63.27) odğ en dmndk lk epks sevinmek o68 Tnçnn fndn oşn l bşngeçe ep blke b ü çlgnk nbene kp B çgnk



ROM MANA MATR UMUR V RN İMPAARLU

knn ezlğle na ee ünün ışımaıla anıp kendne ge-len Att bden ne apğını kava ve gözlen denze dkeek pş-manlık nde ağla Onn n değel lan ve dünaını lştan

he şeden dndan alenden akadaşlaından al haatın-dan kpamış kendn Tanıanın anıt e Atti' kend düna-na ekmek l Tanıa At' önüne katıp kaanlık manlaa ü-me n adık alanını aabaından özüp delkanlının üzene a-la. Att ömünün nna dek tanann köle laak ada kala-cak Ş şan ağzından tanıanın böle ılgınlıklaı kendn-den zak ttmaını dleen b akaışla na ee

Da maa a Cy, a oma Dymi,pou a ma uus si fuo oms, a, omoaos ag nt aios ag aoBüyük aıa aıa Cy Diymusu sahisi aa, vimuzak osu s ılgkaı Başkala h sal, aşkaaıılır s

(63.91-9)

B ş k taşılmıştı. Şdek dg ğnl ve mge kamaşıklığı göz önüne alındığında b dm h de şaşıtıcı gelm 69B şn Catll'n bütün eele eevendek en apamakMagna Mate kültüne daklanmış b alışmanın alanı dışnda ld- n benm şm değl Ama şan kn laak neden b kltü etğn ve b kült hakkında ne demek tedğn glamak öneml.Yapılan analzde ş dönemek (MÖ. 1 üzıl) Cbele le At-

t kültüne önelk şddetl b kınama kültün Rma tplm üzendek zaalı etkle knnda b aı laak göülü B göşegöe şa Halkanal Dn'nkne benze düşncele an-ıtmakta kültün Phgaa özg ldğ ölenen öğelen Rmaaözgü öğeleden aıma azn dle gemekted 70 Ancak halkınahlak değelenden zade kşel dglala lgl lan Catll nb zla ddaktik b ttm gb göün telk Catlln Ce-

le le Ati kültündek cnel şddet öğe k zaten üz ıldan zlab üed Rma'nn abancı değld. Ölee nal l a tanaşmd kültün Rma da kldğ dönemdeknden daha tehlkel labl anlamak z. Anı eleşt ş Catll' Bthaa ged-ğ zamanın b üü laak göen e anlattğ ahnenn Magna a-te' Rmaak dmla lg lmadığnı düşünenle n e ge



9 NA TANANN İZN

çi olabilir .7 şiirin nado daki a anrıça külünün zılığını oraya koyduğ doğ anrıçanın nadolulu v Ynanlı araarlarının kanın kaynaan vahşi dağ oramı v büün gc sürn coşku-

l aynlr bu şiirdk s kdrdn başka bir şy grmmişBu şiir oplumun gündmindki bir konunun dil girilişi olarakdğil daha ziyad şairin cinsl duygula v hsal durumuyla ilgilibir mar olarak görülmlidir Gallus lan Magna Mar içn söy-ldiklri övgülrin vzni olan galliambus vzninin kullanılış ma-n kisini güçlndirmişr7 yca v dizlr arasındaHllnisk şiirn popülr bir masına Gallusun aslanla karşılaşmasna göndrm yapılmış olabilr. 74 ma isn anrıçayla karşılaşma-

sı anl ilgili olmakan çok kişisldir. dn anrıçanın isin ka-pılarak hızla yollara düşr (ecus ce e hızlı bir gmid yolculukdr ciao pede ayağına çabukur) v karmakarşk h halindn başka bir ndn olmakszın kndni hadım dr yku v karanlığın kisiyl yapığı işin bilincin varmaz ama gün ışığı gri dönünc onuhiç d svmyn bir anrıça çin kndini kurban ğini anlar (cnslorganla kşiliğini simgliyor) Yurdunu ailsini arkadaşlarını son-

suza dk yiirmiş paria bonis amicis gnioribus abro (.)rkğin oplumdaki yrini blrlyn spor okulundan pazar yrindnv gürş okulundan kopmuşur abro ro palasra sadio gumnasiis (). adc cinsiyi dğil raş kimliği (ubinam auquibus locis poiam paria ror? [] ) il özgürlüğü d ( sm-pr omn va spaium mula i ] ) yok olmuşur. Zalimbir anrıçaya duyduğu ölçüsüz uku yüzündn kndini Romada za-vallı bir köl dumuna düşüüşür75

Caullusun srind n drc kşisl olmay hddiğndn nolmak zor Şiirdki is kuşkusuz kndini bu molojik rold sunma-yı sçn şairin kndisidir ma burada karşımıza çıkan miolojik -is Palainus psind Cybl il birlik apınlan anr dğl anrıçanın yoldaşı v köü yazgılı aşığı rolündk bir ölümlüdür go ndum minisra Cybls mula (şimdi bn anrıların hizmçis vCyblnin kölsiyim) (). Şair is olarak anrıçanın hm bir

numaralı apnıcısı hm kurbanı halin gliyor Şairn yapılarınnblli başlı malardan biri şairl Lsbia arasındak aşk v n ilişkisi bu şiird Cybl d ıpkı Lsbia gbi insanı ayaran çıldıran vmahvdn br kadına dönüşmüş olduna gör burada da gçrl76Lsba nın aslnda P. Clodus Pulchr in kız kardşi Clodia Clod sun da M.Ö. da yani zaman bakmından Caullusun şiirinin ya



OMA. MANA M, RY V RK İPARATLK 2

lşn ykn bir rih Mglsi Onlr'n kirln v Mgn M-r külünü kişisl çkrlrn l dn kişi olduğu düşünülürs ş-irin Ais m nlm kznyor77 Cullus sldrsnn hm -

şisl hm poliik düzyd kili olcğn bilrk msum dliknllr ğn düşürn sonr d onr güsüz brkp kndin kul köldn nüzlu mrsini iğnyn böyl bir şiir yzbilirdi.

İnsn yin d şirin bu mrl kndisini hy svkdn uku-hı şkn ynsmkn dh zlsn ypmk isdiği knsn vr-yor. Şiir yn zmnd şirin Ais ork rkk kimliğinin doğsnkşmsin olnk vrir Ais olrk kdn gibi konuşbilir v bş-n çkrlp rk din bunun sonucund hy mmn dğişn

bir kdnn durumunu ynsr Bunu Ais il Thsus'un rk diln svgilisi Aridn rsndki dikk çkici bnzriklrdn nlyo-rz. Aridn'nin yzgs . şiird nllmşr. As d Aridn dyni şklrn kşm umuduyl dnizlri şrlr; ikisi d gclyinşkn ukusun kplr sbh olduğund is yüzüsü brkldklrnnlrlr; ikisi d yüzysl çkcilkl isl dğrlrin grçkliğini ir-birindn yrmmşlrdr 78 n d . şiird şir rkklk bilinci-

ni korumkdr Şimdi kdnn güçsüz konumunu dh iyi kvr-mk v kdn olmk ismmkdir. Bu ndnl Ais'in oplum-sl rolünün nrçnn svgilisindn nrçnn kölsin dönüşmsişiirdki zmirlrin rildn dişil dönüşmiyl d rgulndğ gibiCullusun Ais'inin cinsiy rollrindk dğişimi ynsyor. Eğrnrçsn kbullnmsi kndi cinslliğini rddmsi nlmn g-liyors (Cybl rrlr Vnus' yni roik svgiy duyduklrşr kin yüzündn kndilrini hdm drlr nris nimio odio) o zmn bu onun sçimi dğidir.

Şirin rkk cinsl kimliğiyl bir şk/n ilişksini ilk Mg-n Mr'l ilgili rlr kulnmsnn dinlyicilrinin bu img-lr şinlğ ndniyl kili olduğunu kbul liyz. Şirn Askrkrini soku yuuu yrkorkulu ruh hli (Lucrus'un2 2'd kili bir biçimd gözlr önün srdiği gibi) A Tn-ç'nn Romdki dinsl örnlri srsnd yşnn yoğun duygul-

r ynsyor. Şir dikkimizi bu örnlrin dşn çkici görünn öğ-lrin yönliyor olbilir çünkü yni bir yr yolculuk çldrc mü-zik nrçnn rrlrnn srik hli bşlngç insn yni v d-h üsün bir kişiy dönüşm gücü vriyormuş gibi gliyor Am bu-m ldc olduğu görülüyor Cyblnin grçkn insn dönüş-ürm gücü vr m iyiy dği köüy. Cullus bunu dh sonr



24 NA ANRlANIN i ND

all ile alan öküündeki meı teine çeveek glo Ök Hellenik veionnda Gall nıçanın töenel danınıve müziini ica edeek kendini alandan ktaı, Catlln vei

oda ie kazanan aan ol e tanıçala işilii apaak, mamAttii hizmetkalıa üükle.Catn da çadaşı Lceti gii, anı temaladan azıaını

ele alıken Cele metan kllanmaı ilginçti Lce, tanıçanın dinel töenleinde aşanan zaa veici coşk ie anaaa veçock aaında apıcı evgi aaındaki zıtlıı gla (Lceti2.6141) Catll eotik aşkın ttkn i aanın katıkız evgiile kaşıaştıdıı için, anı tema onn apıtında da tekalanmış

oo.79 Aıca he iki şaie göe, tanıçanın ıkıcı gücü, ekekleidevlen tşlaı olaak kendileine veilen hak ve göevleden zaklaştıı (Lce 26414 c Catll 63.0 9) . cak Lceti temalaı aıda lnmak ve öüt vemek için klanıken,Catl azulaa kapımanın onçaına öneli ve ok, ekeinşideti tknn onçlaıla aşa çıkamamaından kanaklanan çaeizlik dgla aşaşa ıakı. Son ölümdek akaış, tanıça

dan daha i i gelecek dileen mt dol i dadan ziade mtz i alvaışı andııoM een Vaonn MÖ 700 civaında azdıı Menippo ta

zı taşlamaladan ii olan wte, Magna Mate kültünün cinel anıla ilgili daha elendiici i gözlemle kaşılaşıoz. Günümüze kalan metin hali ekik olmakla iikte Magna Matee ilişkinölümle eniden düzenleneek ttalı i anlatım oaa kolmş 0apıttan anlaşıldıına göe, adı elilmeen ökü kahamanı, M.Ö.1. üzılda Romada gizem kütleine katılma olla dünada anlamı lmak üzee aşaıızlıkla onçlanan i giişimde lnmşt1 Ökünün kahamanı olan ekek Magna Mate kültüle tanışmaını iinci aızdan anlatı Ene gitmekteken zillein çınamaını dup o taa öneli e ıtıa kadın giilei geçieek apınaagie (Gallladan ii gii gindii için, halile gözden kaçmışolmalı) Beledie aşkanı tiatodan getiilen tacı tanıçanın aşına

koaken ( dm olaın Megaleia aamı ıaında geçekleştiini göteio) kahamanımız tanıçaa övgüle okan Gall kalaalıını gözle. Gall'laın aif güzelliinden kadını giileinin aleniinden Galllaın S Peileine enzediini ölüoözelkle de eatn eliei ve aın tacıla ışıl ışı palaan aşahipten çok etkleni Büüleci müzik ve şakıla aş döndüücü ota



OM M(;N M UMUR N İMPRRU

ın esini aımı kül ahipleinin sa ve emiz duylaına ina-nan anlaı, onlaın büyüsüne kapılmıı Deken bidenbie, bukülün çılgınlığına lane oku. Rahiple onu, belk de zola zola ha

dım edilmeken kuulmak için sığınmı olduğu sunakan indimeyeçalmakadı (menin buası am anlaılmıyo) . Öykü biden kesilive anlaıı peine düüğü anlamı Seapis külünde aamak üzee, yeni bi bölüme geçe

Öykünün yeniden yapılandmı hali kesinlik aımamakla bilik-e, paçala Magna Mae külünün Romadak duumuna önemli ölçüde ıık !makadı Küle kaı ik yönlü bi yaklam olduğu açıkı Bi yandan Galluslaın uha gimlei ve Romallığa uymayan gö-

ünülei üzeinde duulu, bi yandan da, öenlede belediye bakannın bulunuunun da kanıladğı gibi, anıça devleen esmi kabu göü. Cinsel belisizlik öğesi de öne çkıyo laıı, kadın gibigiyineek, dikka çekmeken kuuluyo, ama kadnsı ahiplein baan çıkaı azibesine (bi ekeğin kapıldığı gibi) kapılıyo Kül öesi geeğine kadın göünümüne büünmeyi kabul ediyo, buna kan kadın olma kinden iğeniyo. Vaonun anlaıısı , Caullusun

Aisinin esine, insel kimliğini yiimenin sonuçlaın bana köübi i gelmeden öne göü, ama Cybele külünün dadan göünençekii yüzünün yıkıı bi benlik yiimini maskelediğini Ais gibi o dakeede Bu ii de aynı esimde, ançanın insan kandan çlgınlıklaından uzak kalma dileğiyle sona ee "apage in dieeum a domo nosa isam insaniaem (Del O çılgınlıklaı evimizden uzaku [Cbe, 142] ) .

Bu mein, külün bi baka çekm kaynağı olan iki yönlü poliik vesosyal duumunu da ima ediyo. Magna Mae külünün, esmi kabulgöen devle küllei gubunun içinde ye almakla bilike oplumauygun sayılan davanı ölçüleinn dıında kalması, insanlaa yasak veheyean veii eoik bi deneyim yaama ans veiyodu. Küle kaı-lan ekek, Roma'nın en kusal apınma yeleinden biinde aves-lik ve biseksüellikle oyalanabliyo, duygulaını özgü bıakabiliyodu Bu duumda külün çekiiliği, anlaının kendi doğasnın he iki

yanıyla yasaya uyan ve ehveli olanla uzlama ihiyaında yaa gibigöünüyo Ekeklein anıça Cybeleye dönme südümesinde aılaak bi ey yok



2% N TNı:'NıN zNDE

eç umhuryet ve rken maraorlukntlar ve nel örenler

MÖ ve M.S. 1 yüzyllaa ai bu yaznsal kaynakla çeşililiken ya

na o kada zengin bi Magna Mae ablosu çiziyo ki insan ayn dnemde Magna Maee adanmş Roma kül anandan da ayn zenginlke bilgile bekliyo. Oysa ançaya ve külüne lişkin esimsel veakeolojk kanladan elde edilen bilgile çok snld Magna Maen Romadaki beimleinn çoğu ançann sol elinde e yannda bi aslanla blike aha oan olgun bi kadn olaak gsildiği sanda Ynan ikonogasini izle. Özel Roma konogasine iseanak bikaç ana aslan. Bnladan belki de en iy annan Palanus eesindeki üçünü Magna Mae Tanağd. Agusus anağn yeniden yam işini bizza üsleneek, bu anağ M.S. 3 deyanan ikin anakn daha zenli bi bçimde inşa eimiş83 aPieaisen kalan bi kabamada gdüğümüz bu anağn memeb ehes ve kabama bezemele vad (es 7 73) 84 Kabamal alnlğn oasnda bi ah, ahn üzeinde kulel bi aç ahn ikiyannda bi ee dayanmş olaak uzanan bie ekek güü Ais ik

kez beimlenmiş olabili ve nleindeki kaseleden uysal uysal bi şeyle içen bie aslan gülü. Bu sahnede Romadaki ses en anlandlmş Sest eninde, an heykellei b şlensoasnn nündeki iskemlelee yeleşli, bylee sanki an daşlene kalmş gibi oldu. 85 Buadaki şlende Magna Mae kleliayla emsil ediliyo, eş Ais se yan başnda uzanyo. Tançannaslanla bile kaselein içndekilei gvdeye indieek şlene kal

yo. Geleneksel külün büün ğelei buada mev Tançannkenn kousu oldunu simgeleyen aç ançann eş Ais, ançann dinsel enlenin simgesi e ve ançann masasnda, adea onun elinden yemek yyen uysallaşmş aslanla.

Romaya zgü ğeee Magna Maein daha geeneksel beimlinde de aslamak mümkündü Bnun bi neği Soeno'da bulunmuş meme b kaidedi. 86 Esi şekliyle, bii kuşksz Auss olanüç heykeli aşmak çn asalanan bu kadenn d yüzünde oma

anlan gseen kabamala vad Yan zleden biinde, aha oan sağ aanda yee çkmüş b aslan bulunan, kleli aç veü akmş ünik giymiş bi g olaak sanda Hellenisik konogasne ge bemlenmiş Magna Mae gülü. Tançann solundadans den bi Koyban güü onun solunda ise ayaka duan, eçeli bi kadn gülü Bu kadn büyük olaslkla Iuno Sosiad87



NA TAN<ANN N F

rs 7 Ar ttis kbrtmlıd g ri Augusus çğpı ğ lk lykltr gs y ı . 1 . yyıl osı omAlm Arkolo Estüsü ' iy

l olg i kd gdeki ekeli s fd isl d. Ac i de le i eeke od oşiki i d kd Bş lde Lii işleişi. İpoiçei lde so pld kşks ol pç,1 ç ie ipo ilesi sd k i od- gsei.

Bi şk eli l piolii eside skl eei dk ksd . B kd ldi Qi g gl es ) . ie deii de gele ileleide iiiesilcisi ol Rol kd .Ö 2de ç geişi ssdki old ol odd kşkk içi içi ede

ok gii go Beli ki eke ipolk deide l-di ice gşd e ellikle poliik i kd-ld Tç i işe old i kd ol ldi k-sek ekisi kşks ldis so, dols ipo iesi-i ii d B ieli kd efsesi Agss dei ş-ileide Oidis e Popeis fd işleşi9 ldi,



CN M M Y V RKN MPRORUK 2

74 om' d Cud Qu le vilvi kmsı. MÖ 2l. om Cpoie Mzesi izile

Chrt öi bir r oarak, At çağa

b aaçaa ki ahak ğrri barakta-r hai 3 Capoii Mki kabarta b okaı r-aaktar Sağ taraa ör Caia Va akiri kt- i, b kabartaa ök aaa aş karakri-i kii oğ ötror Caiaı ağ i c ibağ br haat var Gik ora r i, hç kşk Maa



N NıçN ıN N DE

Materin heykelidir Kabarmanın altındaki yazt, bnn anrılarınnası na ve krtlş gemisine, yani ya adanan bir sn oldğn belirtir94 anrıçaya ve gemiye adanmış başka yazıtlar a

anrıçanın gemisinin Roma'ya ilk yanaştığ yer olan iber ağzındaki bir yerde krlş olabilecek bir pınakta, ktsal geminin Magna Mater kltnn bir merkezi haline gelmiş oldğn gösteriyor95

Magna Materin Romaya gelişi onrna tanrıçaya bir tapnak daha adanmıştı. B tapınak, Colossema giden Via Sacrada yer alanvarlak planlı bir yapydı. Martalisin ayrıntlı olarak anlattığı yapının yeri,96 Maxentis Bazilikası 'nın gneybat köşesi yakınında blnan yarım varlak temel dizisinden saptanabilir.97 Brasının Pbli

s Cornelis Scipion, ama a anrça'y Romada karşlamasıylanlenen Scipio asica'nın deği, onn M.Ö. 2de konsl olan oğ P. Cornelis Scipio Corclmn evinin yeri oldğ saptanşMaralis in anlattığı tapınak M.Ö 2 . yyıl ortasından itibaren brada yer almış olabilir, ama Scipio asica'nın tanrıçanın karşılanışındaki rol iyice abartldıkça, M.S . yyılda kltn b yönn celtme merakı daha çok önem kazanmş gibi görnyor. 9

Öte yandan, eç Cmhriyet ile Erken İmparatorlk sresince tanrıçanın görsel imgelerinin çoğnlkla değişmeden kalması ve Pergamon dan alnan modeli izlemesi şaşırcdır. 19. zylda Palains aki apnakta blnan normal ölçlerin stndek mermer anrça heykeli bna iyi bir örnekr (res. 75. 99 B heykel göğslernin altındankemerle bağlanan bir tnik giymiş, omzlarından sarkan örts kcağında toplanmış olan otran bir kadın betimlemektedir Bykolasılıkla Agsts çağı klasisizminin bir rn olan b heykel tipinin bir Pergamon protoipinden alındğı kşkszdr.00 nmze kalan Roma adak kabartmaları ile heykellerinin byk çoğnlğb modeli izler ve aslanın tanrçanın yanında değil de kcağnda bhnması, ya da tanrıçanın tef tması gibi genellikl nan yapılarında rastlanan çeşitlemeler görlr. 10 B model görmş oldğmzgibi Palainstaki M.Ö 2 yzyl adaklarında tanrann en sk rastlanan biçimiydi ve Palatins tapınağına konlan klt heykelinde kl

lanılan model de kşksz byd.0nmze kalan anıtlarda pek sık görlmese de varlığı kanıtlananbir başka heykel pi, tanrıçayı bir aslnın sırında gösterir B heykel,anrıça için dzenlenen oynlarn yer aldığ Circs Maximsn spinasında sergleniyord. Bk olasılıkla M.Ö. de yangından sonra Circs Maxims yeniden yapılrken dikilmiş olan ilk heykel, 03 ba



RMA MAGNA MAER, CUMHURiYET VE RKN İMPARTORLUK 30

es. 7 m

Pltu mermeM Mte hekeli.MS. l . l u .m AmeikAkdemisidekiFtte Uie zile.

ğs hekeede kl e şk pld delc kop-

edilişi10 Pego Sğ'd e ls 0 Pegode şk Adol eeşeeide l eko hekellei ipi segieesi d ie Pegod ö pl çk i odei odğ göseio 06

M.S. 1 . ü geidiğide Mg Me Ro ş eke-ide e l öle i ç. Rodki öik iki üd kedisie eie şeei ei eke İpok döeide de kod Agss kedi ll o lb sdseçile hipei kl öeicisi k kl dh kd dee-ledi 07 e Mg Me şelikeie sdece ög oğş o Ro- şl klidiği eski g dş çkş od 0 Sölediğie göe ipo Cldis k desekeiş e iffei s Cdi' iğ g ş Clis sl- ssd Ais ese Ro peo k ediiş Roşl o hipleie kll ii eiiş10 e Ais

kl idesii undv deie i hip heei sleişiAis içi Hili deie i eledi şeikle 152 M ihei sd kd. Şeikle ssd pl di-se öelei geç ihi kkd öğeio. Mg MeEke pok Döei Ro sikkeeide od ko-ğ hle eski kllei iiçi ok clğ i döe ol



RMA MAGA MAT UMURET V RK İMPARAORLK 33

Romalı Magna Materin konumu Yunanitandaki tanrıça Meterinkonumuyla karşılaştırıldığında karıdaki on durum daa da şaşırtıcı oluyor Yunan politikaının belli başlı kşiliklerinden içbirinin

Meterle yakın bir ilişkii yoktu Meterin tapınağı Metroonun Agora da merkei bir yer işgal ettiği Atinada bile Perikle, Lykurgo vePaleronlu Demetrio gibi adamlar Metere pek ilgi götermemişlerdi Romadaki durum ie bunun tam teridir Tanınmış kişilerin tümü Magna Materle ilişkilerinin reklamını yapmışlardır.

Magna Materin Roma yaşantıının böyleine temel bir parçaı aline gelmiş olmaı nedeniyle Romalıların ona yönelik kararı tutumu çeşkili görünüyor ve buna eğilmek gerekiyor Bence bu çelişki

büyük ölçüde Ana Tanrıçanın bir Roma devlet tanrıçaı konumunda olmaından kaynaklanıyor. Bu yüden Romalılar Magna Materkültünden Anadolu ya da Yunanitan da olduğundan daa rkl şeyler itediler Anadolu da a Tanrıçanın kökleri adolu alk geleneğinin derinine işlemiştir Prygiayı yöneen eçkinler onun kültünü kendi aygınlıklarını arırmak için bir araç olarak deteklemiş-lere de na Tanrıça Prygia devletinden daa uun yaşamış ve a

dolu alkı üerindeki güçlü etkiini ürdürmüştür. Yunan dünyaında ie a Tanrıça eaen bireyel kült tanrıçaıydı. oniadaki baıYunan kentlerinde ve Atinada yaaların korucuu konumunda olmaına karşın, kent devletini belirleyen ve koruyan bir tanrıça değildi. Ama Roma da Magna Materin getirilişinin baş koşullarından biri tanrıçanın devletin eenliğiyle güvenliğini korumaıydı ve bu durum Augutu çağı boyuca önemini korudu Sonuç olarak erimeayinleri ve adım raipler gibi a Tanrıça tapımının Anadolu veYunanitanda giemli kalmış olan birçok yönü, Roma da alka açıktörenler aline geldi ve bir bakıma kamu deneimine abi tutularaknitelikeri değişi

Bunu tanrıçanın rime ayinlerini Romalıların şaşkınlıkla karşılamaından anlayabiliri . Yunan dünyaında öellikle yükek tempoluoşkulu müik ve danla yaratılan erimeyle, tanrıyla ileişim kurmaya açık bir ru aline girilmei amaçlanırdı. u bebelli bireyel bir

etkinlikti ve eyirci için değil katılımcı için taarlanmıştı. Edindiğimi bilgiler bu tür etkinliklerin giem ayininin normal bir parçaı olduğunu ve alkın önünde nadiren gerçekleştirildiğini göteriyor aTanrıça'nın Romadaki kültünde tam terine taraftarların bireyelolarak tanrıdan ein aldığına ya da Magna Materin ıradan inanların bireyel teelli bulma amacıyla yöneldikleri tanrılardan biri oldu



4 NA ANRANN ZN

una dair bir beiti oktur. Erime aininin örünürdeki rmaliteleri halka tamamen açıktır. anrıçanın halka açık kutlanan baamıçerçeveinde nrıçann rahipleri tarafından erçekletirilen bu ain-

ler adece izleici konumunda olan Roma halkına aırtıcı bir öte-ri ibi örünmü olmalı alk bunarda er amadına öre tanrça-nın erime aininin özün anlamını itirerek tuhaf bir halk öteri-ine dönümü olmaı pek aırıc deil

adım rahiplerin Romadaki Mana Mater kültündeki eri de anıderecede orunlu bir konud Bu rahiplerin Dou kökenli olduuiddia edilmeine karın hadım olma deti eki Akdeniz dünaınındier bölelerinden ziade Romada aptanmtır. Bunun nedeni i-

ne karıda belirilen ktörler olmalı ani Romalıların kültten rklı eler talep eteleri ve kültü halka açk bir alanda ulamaları

Ana anrça kültünün adece Romaa özü olan bir önü bereke-in iddetle rlanmaıdır. Ne adounun ne de Yunanlıların Anaanrıçaı bir bereket tanrıçaıdı ama Romalılara öre bu özelikMana Materin karakterinin arlmaz bir parçaıdı Erkek ve diiüreme oranlarını betimleen adak terrakottalarının varının ka-

nıtladı ibi bu hem inanın cinel ücünü hem de ucretiu Ovi-diu ve liniuun belirttii ibi Mana Materin çorak tarlalara ha-at vererek zenin ürünler etirmei nedenile tarımı kapıordu.nann cinellii anababaları elecek vaat eden çocuklara ulatranmutlu bir ona (ucretiu) Catuluun Ati ibi cineii reddeden kiileri ie mutuz bir ona ötürebilirdi Cinellik öeinin berekete çok önem veren ve evlilite bol bol çocuk apmaı deta illi örev aan bir topluma tanrıçaı cazip öteren baıca nedenler-den biri oldu kukuuz.

Mana Materin bereket imei oluu etrafındaki hadım rahiper-le ter düen bir durmdu ama Mana Mater rahiplerinin hadı ol-maı ine de kültün temel bir özelliidi Ana anrıçanın hadı ra-hiperinin M.Ö. 2de onunla birlikte Anadoludan Romaa elmio üzden de balançtan beri Romadaki kültte er amı olmalarmümkün. İk Mana Mater tapınaı civarında Ati hekeciklerine

ık ık ralanmaı bunu akla etirior. Nitekim hadım rahiper kül-te öle derin kök amlard ki bunların toplum tarafından kınanmaı pek etkili olmuordu4

Bireel kültün Roma da halka açık bir küte dönümei buada i-ne önemli bir anlam deiimi aratmı olabilir Anadoluda had et-me detie ilili bulular erek ve belirizdir ladıımız kadarı



6 NA ANRANN t N

laşmışı. Karakerinin e dinse renlerinin aı lümleri de Ro-ma geleneklerne ydarak yeniden resimlendirilmiş ya da nrı-çayı Romalıaşırmak için aşan yaraılmış Ana Tanrıça ile külü-

nün Roma'ya gü olan imının gücü maamdı ül Romakeninin sınırlarını aşıp, imparaorlğn her arafına yayıldıkça, aş-langıça anrıçanın kimliğini olşran derleme ğeler nlmş.Tanrıçanın yoldaşı Ais nn Phrygia ile olan ağlanısı Romalı AnaTanrıça'nın kmlğinin daima en oynak ğesi idi giderek kendi aşı-na nemli ir kşilk haline geldi. B nokadan iaren Magna Ma-er küü e anrıçanın eşi Ais Aadol'daki kkeriyle ağlarını irdiler e Ana Tanrıça külü Romalıların yeniden anımladığı haliy-

le sonnda anrıçanın anayrd adol'ya ile yayıldı. 1 1 . Blüm-de Romalıların Ana Tanrıça kaamının anrıçanın kmliğini e Ana-dol' dak esk kül merkelerindeki apıı ne lçüde eklediğinioraya çıkarmak amaçlanmışır.

k Blgler

Roma anrıçasının külünü, apımı 20. yüyılda Hindisan'da süren

ir aşka ana anrıça külüyle karşılaşırmak yolyla, Roma daki Magna Maer külünün drmna e halkın anrıçaya yakaşımına pki-ye ışık an çok değerli ilgiler sağlanailir. Maa (Ana) diye anı-nan Hinli anrıça ile Romalı anrıça arasında dikka çekci irakımenerlikler ardır ksi de ana nrıçadır, ikisi de halk arasında hemhayranlık hem kork yandırır e elki de en nemlisi, ikisine danrıçanın himeine girerek gnüllü olarak kendilerini hadım eden

rahipler eşlik eder. B Hinli ana anrıçanın külü e hadım hie-karlarının rolü, Serena Nanda'nın Nh Mn no Won aşlıklı ça-lışmasına kon olmşr.1 Roma'daki Magna Maer külünün ydınlanmasını kolaylaşırmak için onn kiaından yararlanacağı.Öellikle Hinli anrıçanın kimliği, rahplerinin oplmsal drme ekinlikleriyle, aynı amanda halkın onlara ynelik genel arıylailgileniyorm.

İki ana anrıçanın karakerleri iririne enemekle irlike, aynı

deği Magna Maerin aksine, Hind ana anrıçası Maa ir deleanrıçası değldir. Onn ek alanı ireysel düeydedir e insanın ço-ğalmasına ynelikr. Düğünlerde e doğmlarda, elikl erkk ço-ckların doğmnda anrıça onrna üyk renler düenlnir Birereke anrıçası olarak, onn gücünü insani düeyde emsil edenyeiller, 'lar denilen hadım rahiplerdir B rahiperin en nem



RO GN R UMUYT V KN MPATLUK 7

l del etlğ, düğülerde ve ere çoculara ad oma törele-rde şarı ölep da edere utama aler apmatır. Böle-ce Hdu aa tarıçaıı ültüde ugulamaar üreme utla-

maı l üreme olaaızlığıı calı öreler ola hzmetarlar ara-ıda arılıla çmledrlmştr.Mataı şlğ değşel göterelor. Nada, ou Hdu

aç temde er "hem ardımcı, hem zarar verc öüola0 r tarıça olara taımlaa da halı olara elrttğ gu dğer aa tarıçalara, hatta aşa ültürlerde pe ço tarıçaaua r taım Aca Ht aa tarıça öreğde, daha ço zararvercl öü rlamış gdr Bu, "aldırga daaa o ede,

a opara hadım ede çeşt Aa arıça mgeler apar. 1 1Saldırga tarıça mge, özelle ölümlü ocaıı hadım etmedeöe çıar. Aa Tarıçaı ereğ hadım ede r ralçe olara tımlaa ve tarıçaı rahpler hadımlığıa gereçe oluştura geleeel r ölece vardır Bu ölecee göre, Mata geç ve aışı-lı r prele evler ama cel rleşme r türlü gerçeleşmez So-uda pre daız olduğuu traf eder o "e adı, e eretr

Bua ço ıza tarıça pre hadım eder, pre de r adı görü-ümü alr. Bu üzde hjralar "arça her zama zmledr ve zou gücüle aşoruz derler

Bu öüü e olara Cele le Att ölecee daadığı ö-leemeze de, azı lgç ezerller var. Her maalda da güçlütarıça aışılı r geç ola ölümlü evlle evler ama evllaşarıa ulaşmaz. Buu ede Hdu geleeğde tdarızlıGreoRome geleeğde e adaatzl olmala rlte ouçaıdır. Bualm, delalıı hadm edlmele ouçlaır Ya ta-rça tarafıda hadım edlr (Hdu) da ed ed hadım eder(GreoRome) İ ültürü ölecede de hadım etme detede ültürü de alamadığı ama gerel olduğuu hettğhadım rahpler varlığıa gereçe ulma ç orada aıştırıl-mış, o derece apa r açılamaa ezor

Hdu Mataı hadım rahpler hjraları arater ve elle

, Romalı Maga Mater ve Galluları le arşılaştrma apma ou-uda ço vrml r ala. Hdtda hjra ları hadım olma zoluluğu Roma da olduğu g geel aul görmüşe de maıalolara alaşılmamıştır Hdu aa tarıçaı aı üremele l-gledğ göz öüe alıra Mata ültüde hadımlığı vurgulama-ı ce şaşırtıc görüüor. e de hraları ıır olmaı del o



N NRıc'NıN lztNo

nmla açısndan gerei saylmış düğünlerde ve çock doğmlarında yaptıarı aynler, tanrıçanın taraarlarını onn lütna erişirmekamacını taşımıştır anda bazı ailelerin b önemli aile törenlerinde

hraları istemediğini ama tanrıçanın gücünü önemsemeyenlernğrsz sonçlarla karşılaşacağ korksyla bnları hoş görmek zo-rnda kaldıklarını anlatır.3

B göülsüz hoşgönün nedeni, hiraların bir yandan tanrıçanınraarlarnı kollarken bir yandan da on saymayanlara köülük edebilmesidir şağıdaki öyküde görüleceğ gibi, hiraların b gücü -ci sonçlar doğrabilr:

B hija aı adamı i gldi damı glii o güldil ocuğuu doğumuu Hijaa yidoğa uamayöd, aa hayrız hadımla d uumada ahaz oaayd oaı a da Hala gd idl ah u la aılı d: " izi aıl y aldıyaouu uu ay öy oağa dü Ei gü üüoğla haaadı o gmd ölü. y d daha oahiaaı lidiy aıaığıda ağlayı zlad B izi oaodum Şimdi glimi ucağı o aldı. amağaamm, ama Ta o amağa limd aldı.124

B öyküyü aktaran hira öykünün özgün oldğna dair andayagüvence vermiş ma öykü b haliyle Phrygialı a Tanrıça'nın -nanisn ve Romaya gelişi hakkında anlaılan direniş söylenceleriniandırıyor. Özellikle de M.Ö 'de Magna Mater adına Roma Sena-

tos'na seslenen hadım rahi Battakesle ilgli olan ve rahibe karşı çı-kan halk emslcisinin ez zamanda ölümüyle sonçlanan öyküye çokbenziyor5 na tanrıçann bir rahibine hakaret etmek, Hnd op-lmnda da tanrıçanın güç gösterisiyle sonçlanıyor ve anrıçanın iti-barı artıyor B tür anekdotlar a Tanrıça'nın hadım rahpleninneden gizli gizli aşağılanmış, ama kamo önünde hoş görülmüş,hatta övülmüş olabileceğin daha iyi anlamamızı sağlıyor

Toplmn hralara böyle kararsız yaklaşmasının emelinde yaan

kşksz b rahplerin hadım olşdr Özellkle bir yetişkin olarakkendi iseğiyle hadımlığı seçmesi, hirayı hem törensel hem kşiseldüzeyde oplmsal normların dışına koyor. B drmları onlararesmi olarak ktsal bir statü kazandırır Hiraların dinsel deolosionları cnselliği yaşamayan güya kendlerin dne adamak çin cnselaliyetlerden eragat emeyi seçmiş kişiler olarak tanımlar 6 Hi



NA ANRÇA'NIN NE

sundaki deerlendirmemiz onları hem aşaılamış hem de onlarlayapılan kişisel görüşmelerden salanan gerçek ilgiler yerine asmakalıp yargılara ve söylentilere dayalı ilgileri tekrarlaış olailecek

insanların düşüncelerine dayalı oluyor ister istemezAçıkça görülen enzerliklerden iri u ik gruun ziksel görünümüdür Romalılar da Gallus'ları kadın gii görmüş ve onlardan ka-dın olarak söz etmişlerdi30 Gallusların kadınsı görünümleri ve gysileri hakkında yapılan yomlar erkeklerin u görünümü onayladı-ını hatta cinsel heyecan duydunu gösteriyor 3 Benzer noktalar-dan ir aşkası da hijra'ların garip tavırları ve gürültülü etknlikleri-dir çünkü aynı durum Galluslar için de geçerlidir. Bu tür etkinlik

ler hadım rahiplere dikkat çekmek için tasarlanmıştır Bir Hint ga-zetesi hijra'ları "aşırı makyaj yapan allı pullu sariler gyen çıngıraklı ilezikler ve halhallar takan hadımlar olarak tanımlamışır. 13 Butanım Halikarnassoslu Dionysios'un Gallus'larla ilgili gözlemini hatırlatıyor. Dionysios Gallusların allı pullu giysiler içinde ütçülereşlinde keni dolaşarak sadaka topladıını söyler33

Bir aşka enzerlik unların geçinme yöntemidir Gallusların da

hijra'lar gii dinsel şenliklerde gösteri yaptıı ilinir ama (ildiimizkadarıyla) onlar özel aile toplantılarında deil tanrıçaları Magna Materin halka açık kutlanan ayramında gösteri yaparlar Gallus'larınu ayramdaki gösterilerini canlı ir içimde anlatan Lucreius davulların gümürdediini zillerin çınladıını oruların öttüünüütlerin yüree heyecan saldıını söyler 3 Bütün unlar hijra' larıngürültülü gösterilerini hatırlatır35 Dier ortak gelir kaynaı dinseldilencilik ir Gallus' lar dinsel ayramlarda tanrıçaları ve elette kendileri adına halktan sadaka toparlar. Bu yüzden Yunanistan ve Romada küçümsenmişler ama u iş dinsel aynlerle ilgili olduu içinyne de hoş görülmüşlerdi 3 Dilenmek Hintli hijra'ların da uraştıı ir işir. Dünya nimelerinden elini eteini çekmiş so kişi ima-ını güçlendirdii için u işi üstlenseler de zor olması az para getir-mesi ve halkın onları aşaılaması nedeniyle günük yaşamda çou di-lenmeyi tercih etmez37

Bu iki grup arasındaki en önemli alantı noktası kuşkusuz unların hadım edilerek kısırlaştırılmış omaları ve topum içinde u durumlarından kaynaklanan marjinal konumlarıdır. İki grup arasında-ki cinsel enzerlik kesin deidir çünkü hira'ların cinsel organlatamamen alınır Gallus'ların ise ildiimiz kadarıyla sadece tesisleri çıkarılmıştır. Her iki gruun da isteyerek hadım oması u yolu se



ROMA MANA MATR UMUR VE RN MPARARLU

n brylr hm zksl hm rhsal adan normal davranş ölül-rnn dşna karr Hadm olmalar yn d b rahplr cnsllktnzaklaştrmş dğldr. Fahşlk v dğr cnsl tknllr Gallslar

gb hjra'larn da marjnal konmlarna katda blnmştr. Hn-dstandak ra hşlr sadc rkk müştrlr hzmt vrrlrRoma'da Gallslar s görünüş baklrsa hm rkklr hm ka-dnlara cazp glmşr. 8 Hr k örnkt d hadmlklar grp üy-lrnn cnsl adan daha ok rağbt görmlrn yol ayor v h-şlkn para kazanmak stynlr bndan yararlanablyor 139

anda'nn hjra'larla yaptğ söylşlr hadmlğn slmsn lş-n blglr sağlyor Hnd kültünd Mann taraftarlar kültt zun

br ralk dönm grdktn sonra blnl olarak hadm olyor-lar10 B drm Romal Gallslarn kndlrn hadm dşnn dn-sl törnlrdk lgnlğn sr oldğ şklnd yaygn aklamaya karş bz yaryor Waltr Bukrtn yorm klask blgnlrdnoğnn tpk düşüncsdr: "Eymn [kndn hadm tm] nsannn yaptğn blmdğ br h hal nd grklşrldğ aktr. 1B yaklaşm antk tanmlardan ok günümüzd hadmlğa karş d-

lan ntn br yansmas gb görünüyor Gallslarla lgl antkkaynaklarmzda b nsanlarn lgn oldğna dar br blrt yok.Asn bnlar hadmlklaryla böbürlnyor v bnn kndlrnsağladğ özl konmn tadn karyor gb görünüyorlar 12 B d-rum hjralar n d grl.

Bnnla brlkt styrk hadm olmann n önml toplmsal so-nc hadmn knd toplmnn kültürl normlarnn dşna tl-msdr Atk ya da modrn öykülrn broğnda aktarldğ gbb dum böyl br ş ssmal ak hal gtrr. Dğr taraftanrahbn hadmlğ ayn zamanda br gü kaynağdr ünkü gülü brnraya hzmt vrmk o nsan topl nd b tanrann ra-hbn kzdrmaktan alkoyar Böylc hadm rahp cza görmksznölüsüz davranşlarda blnablr bndan yararlanarak oğ kşnnan vrc bldğ tarzda gynp konşablr. Göünüş v davanşlarda böyl aşrya kama olanağ grba üy bl kr

Romal Galls larn hal v harktlrn sadc onlara düşmancayaklaşan ra kaynaklardan öğrnmmz v tam olarak blmşmzndnyl hadm rahplrdn oşan b k gup arasndak bnzr-lklr üzrnd zla drmak stmyorm Hm sssz ölülr adnakonşmak hr zaman zor br şr n d Hndstandak hjralarlakarşlaştrma yapmak brka yndn öğrc old. B karşlaştrma



1 2 NA TANU'N N Nl>

kusal alan satt gü nniyl insanla koku yanabiliini v b gü yüünn insanlan bnla istyk olsa hoş gök ona kaln göstiyo ayn aana a bi

kin böyl bi hayat nn stiini anlaa salayan bilgilviyo Hin kültün göüüü bnlikl ha ahilikstatüsünün tanssksüllii insl bi kl sokaak oal cinsl i-lili yüünn atn toln glnksl avanş nolannşna kalan bi k itiba sala ilniini yanyo Vblki n önlisi günüüün Hin ana tnas il ahiliahili nt yan hal bi ana tanann nasl b kaasaygn bi kona yükslbiliini göstk ay kültt h ki

ci h itici ölin bi aaa blnabilcinin canl bi öniniolştyo Dinsl yglaala ski olsn on olsn kolaycasnanlaya gliyo



Roma Tançası Küçük Asya' da

Magna Mate, Roma deetinin e Roma'nın dine yaşantıının ayımaz bi paaı omuştu. Tanıanın kütüne iişkin en apc o-gadan bii kütün Roma deenin Akdeniz dünyana yayıışınizemeiydi Romaıa İpanyada, Gayada, İngitee 'de Ren e Tu-na adieinde e Kuzey Aika'da egemenik kazandıka, Magna Ma-te kütü batı eyaeteinde de yaşamın bi paaı haine gedi Bubögeedek Magna Mate kütü Roma'dak modeden güü bi bi-imde etkenmişti e tanıanın Phyg kökenei pek uguannyo-

du ne de Magna Mate'in önemi öüde ağbet gömüş omakütünün cazibeini bögee e kütüe ınıaı aşabime gcnüyeteince otaya koyo

Magna Mate'i Roma İmpaatouğu'nun bütün köşeeine dek iz-emek bu aışmanın aacı deği. Tek bi cidin kapamını aşan eMaaten Vemaeen'ın Co Clt Cybelae Attdqe adı kaaog-aında 4 e 7 cite aaında ee aınan bi konu bu 1 Ben bunun

yeine Anadoudaki Ana Tanıa tanımını e tanıanın kütününDoğuu e Batıı yönei aaındaki geginikei inceemeye deametmek iediğim iin, şimdi Romaı Doğuya gei döneceğim Tanı-anın kütü, Küük Ayadaki Roma eyaeeinin bazıaında büyükağbet gömeye deam ediyodu Ancak, Romaıaşmş Magna Matebuada Anadou' nun eki Ana Tanıaı 'nın Yunan kütüye kaynaş-maı onucunda ouşan ağam bi kişiike, Heenitik Mete'e ka-şaş. Ana Tanıa kütünün eşiti koaının kaynaşımı daha kap-

amı bi souna, impaatouğun doğu yaıında Romaıaşma (eHeeneşme) üecine dai igin bi manzaa ağa. Bu nedne Ro-ma egemenğinin ik iki yüzyıında Küük Aya'daki Aa Tanıa kü-tü üzeine odaanmak amacıya bu böümde tananın anayuduAnadou'ya gei dönyo, Ana Tanıa kütünü aaşmaya oada de-am ediyouz.

Romaı Ayann Ana Tanıaı Heenistk dönemdeki gibi ok e

di Phgia dak eki küt mekezeinde h ahat yeindeydi Hat-ta bu mekezeinden bii oan Pesinus taki Mete küü öncek yüz-yıaa on bu dönemde daha iyi begeenmiş Ana Tana yıca Ba Ayann bazı önemi Yunan keneinde Heenik dönem-de oduğu gibi yine güü bi aıktı. Aya' da Mete hakkındak buinceemeyi bii Heenik bi Roma mazemeine dayı ik böüme



1 4 A ARIAI

armak, ebette maemee gamada var omaa apa br armgetror Ba brkte, sadak Meter kütüde Roma eksedaaa dkat çec ba değkker vardr. arça Roma k-

ğ aahtar öğes oa tts gürü Asada daha etk br varkhae geor. Daha gee oarak, Meter kütü erek Ya tar-ar kese küter ve Roma İmparatork kütü karsda değerkabettkçe, Meter kse etks aor

B ceeme sa da Roma döemde Meter kütüü güçü o-dğ bögeer üerde oğatracak Roma egemeğdek Kü-çük sa heme her bögesde Meter tapma k kaararastar, ama Meter kütüü e saptadğ erer bat ve Orta

adod B küt, Küçük sa kede ve kebatsda,İoa os, Msa ve Bthadak dse gamaar belrg bröeğdr. Meter a amada Karada, Ldada, Phgada ve bdöemde artk Gaata eaet oa esk Phrga merkede de güç-üdü

arçaa çok çet stara seseord Mpda Dağlaras, b döemde h kaa gee br term omaka brkte2

tapcar arça ked bögeee bağats vramak ama-ca, o ad be br ere bağama çabaar skatrmard.B socda tarça adodak er adarda türeeve her ama çok sada oa sar MS k k ü srasdamatar gb çoğamasa, her küçük kasaba ve köü Metere ked-e ögü br bçmde sesedğ br oktaa vard Phrgada çet çe-t st kadğ bor. Meter Sasaodee3 Meter aee,Meter Potaee ve Meter Maee starda so ks Mdas Ke-t akdak kasabaardadr5 ao akdak küçük br kasa-bada Meter Kkeaa rastatr.6 Öeml br st se, Mdas Ke- kedek krsa br alada ba M.S yüa at br adaksağ üerde görüür B sak Meter Kbeee adamr.7 Bbe Phrg ddek kua st ve Kbe Aadoda arça ad değ aca br st odğ br ke daha hatrar.

Dğer örekerde, Meter söcüğüü ada hadek öe

smer görüür, öreğ M�'T ano ve M� Apu.9 Bsmer, külte bağ apm oa kere attr Meter söcüğü am-ac br söcüke brlkte de göebr öreğ M� n Eiou,mağara as; M� �oo, kak vere a; 1 M�'Epapo&no, dört yüü aa, her e göre a 12 Meterb tür slar ce çoğamas, kks kütü ce aldğ



RMAI MAA MATER OMA ANAS K sA'A 5

östemekted B dm ay amada M.S. k k yüyda ok yaağ atmasda böyece üca böeede yaşaya daha ok sa taaya sda adaka kayda eebmeede kayak

amş oabMete kütüü yaym aa oa adaa ok sayda heykeck sak ve yat evhada oşa katada da bed. Taay ahda otke ede phaes ve te yada asaaya betmeye küük heykeck ya da kabatmaa stadat Mete adağ omaöeke südümüşed MS 1 yüya kada b mode o kadayayd k adoda ok eş b aaa dağm kosda peka yom eekmyo eedeyse Tükye dek he müede b hey

keckede e a b e bmas Mete kütüü popüates ve yaym katyo ama heykecke kş yee ve tahe hakkda kes be omayş bada·küt hakkda ye be edmem eeyo

Mete'e adamş küük saka e stee MS. k k yüzyda boaşa b başka maeme sf oşta Çoğ üede kşe b adağ yee etmek amacya Mete'e ba s

dğ kaydedmş yaca. Baada se kş Mete' de e dedğ de be E yay deke kş keds aes yada akadaşa sağğ ve üveğye oaad. Bs desahbde aa b mka at e emes Metede yadm stemş ve aaya "soada aay kos omama hsa ücüe yakşa b bmde ceaadmas bdmş Ayca b üah kee ödemek Mete' e adak yapa kşe odğ da öüyo.5

Mete kütüü yayğ ve ets kataya b başka beeket kayak ümsmatk maemed Küük Asya' bat ve oaböeede ye aa heme heme he öem kette taabetm ba Roma skkeee asa Gaot Roma mpaatoğda Aa Taay ko aa büyük yaptda topadğkata oka MS 1 . yy so e 2. ve 3. yüyaa at6Bka yede öeğ aşağda ee aa ao'dak skkee kt

yamaadak be b değşm yastyo a yay oa mode Phokaa b ketede ee ee Mete betm skkee ede ke koc aas Tykhe bemye beşdğ skke moded. 7 Ket skkeede Mete' oğka Roma kettaas ke tacya östemş omas o baada da kent desteeye ve koya taa oaak ödüğüü betyo. 8



3 1 6 N NRÇNN İN

Ou aalar öml utsal alalar arasda adryr aldğa gör Roma gmğd K ya tlr s-lrd Mtr btm bulmas taraya at öm br t

t şar olmayablr. Ou oruyucu tara mlğ Ro-ma t gvlğy lgl br t taras ola Maga Matrdma bzr olma olaslğ daha ys göryor.

Mtr o g lt taalarda oğuu tam trs t-t uza rsal bölglrd yr almas tara tam o Dağ-lar Aas t arş doğal br lg uyadra dağl arazlr-d ö tğ göstrr Bu dumda MS l ylda Aa Tara ltd rl ğlm göryoruz: Tara br lrbr d rsal bölg oruyucus olara şlv yamas Bu ğlmlrRomal Asyada yayg tolumsal glşm modl yc Hlll-ş l mrzr l yrl gllr srdğ taşra arasda- ztlğ yasr

Öc Mtr lt bat v uzybat Aadoluda durumuul alacağm. Hllst döm at br Mtr lt buua brott Roma İmaratorlu ağa at br Mtr lt d varlğ-

atlaya alar v brysl adalar bmuştur Smyrada- MS l yzyıla at gra malzmd tara öml br yrşgal y dvam dr Burada Mtr s s sözlşm v ymlr-d şaht olara ullala taradr Alus Arstds Smyra gzl yas olara tamladğ Mtr Taağ da bug brşy amamşsa da b ya o glrd t hşam atmaya dvamdyordu mulaa.20 Tara rahblrd br Thyatrada- varll v s br al ys ola v ömr bo Smyral M-tr rahbs sl Ula Mcllayı ourladra MS 2. yzylaat br yazt da tolumu öm alr Mtrl lşlr hala durma stdğ göstrr Mtr lt sayglğ blrtr.21

Ehsosda Mtr lt Atms lt yada glşmy d-vam t . Mtr br g br d yaşl taryla brlt btmly brdz abara Paayr Dağda Hls M Taağ h-

l t br lt mrz olduğuu göstryor. 22 MS 1 yzyıl sola-r 2. yzya at Atts hyl Mtr tarsa yoldaş As-yada lt br aras hal glğ blryor23

B döm zarfda İoada y Mtr taalar urulduğualş br at yo ama MS. 1 yzyılda tr dlmş durmda ola br ta Mtr usal ala var bu da Madros yısda Mag



RMA MANA MAR, RMA ARÇAS ç K SAA 7

na'da Tmtok'n krmş old tr ktal alanı24 İona'daMtr külüyl lglnm ürdümlrnn ndnnn tanrıanın böl-g yaşamında kn br rol oynamaından zyad, glnklrn zorla-

maı oldğ zlnmn alıyoz Daa günydk ao yaknlarındablnan br yazıtta bölg halkının bağışlarıyla tr n br "v ya-n tapınak yapırıldığı kayddlmş olp, bağış lndk lk k addan br Phrygalı adı olan At dğr d Paphlagonalı adı olan T-bro ' r. 25 tr kültü b bölgd, anrıanın daa gülü oldğ bölglrdn gln gömnlr tarafından dtklnmş olablr.

Mtr külü Küük Aya'nın kzybatıında daha blglnmş-r İlon'da, yan Troa'da anrıanın brakım trrakotta hyklk

lrnn ortaya ıkmaı kntt ona aınıldığını götrmkl brlkt,tanrıaya özl br ktal alan mı ayrılmış yoka Hllntk dönmdK\ük Aya'nın brok knnd old gb ad vlrdk tapınma yrlrnd m tapınılmış, bll dğldr26 tr' İda Dağı'nındorğnda da tapınılmış k glnğ gör Troa bölgn adı-nı vrn Dardano'n oğl İdao orada tanrıa n br ktal alankrmş.27 Pltarkho'a gör, İda'da r v Z'a brlkt apını

lıyord.28r kültü Prgaon'da da glşm kaydt Atalo handanıkralları l ıradan rtaşların blglr llnk ağda tanrıanınorada bük lg gördüğünü kantlamışı B lg Roma ağıın lk kyüzyılında da ürdü v tr'n Prgamon'dak drm külününkntn tarön fanlryl örüldüğü br noktaya laşı Prga-monlların .S . 2. yüzyılda, büük olaılıkla Mar Al'n al-tanaı ıraındak br vba algınında yardım mk n başrdk-ları Klaroak Apollon blnn özlr bn doğrlyor. Prga-mon rşlarına knrn hatalıktan arındırmak n Z Dony-o Atna v Aklpo onrna dört ayn koro krmaları öyln-mş. rgamon akropolnn n yükk noka Z'n doğ y-r old n, Z' doğran tanrıa olarak Mtr d onrlandırı-laakı 29 B mtnd lk kz anlmaına karşın kşkz b öykü ozamanlar yn dğld, hata bl d knn krlş dönmnd g-

lşrlşt . Öykü, brada Zn ann Rha l özdşlşrln Y-nan Mr' l dağların anaı olarak Prgamon'dak dağ dorğ-na yrlşrln adol a Tanrıaı'nın kültünün kaynaştığını yan-ıtıyor. Hbr zaman kntn n önml anrılarından br olayantr'n büyük anrıların kültlnd özllkl Z külünd n ka-dar tkl oldğn götrn lgn br örnkr b 30



A ARIÇAI

Prgamda Mtr brys düzyd g gördüğü öz adak s-arda saptamştr Baz adak yaztarda tarçaya Mtr Ba-sa aar Aas dy ssr. B, Attasar Mtr sahp-

ms ya da tarça s kütü arasdak bağara yök brd abr. Dğrr Mtr rahbs arak görv yapmş kada-r radra yaztardr Br adak yaztda, adaya kş kd- mysts ya Mtr ayr kata br kş arak mamas,tarçaya kara Yastadak ktrd dğ gb, Prgam dada gzm ayrd tapdğ göstryr. 3 1

Mysa v Bthya bögrd Mtr şk zg br at gr-b bmştr32 Hr k bögd d öm Mtr kütr vard

Mysa, özk tarça Kyzks k v cvarda ö çka v a-s Agatar sfrd kama dğ saa kütüü ds-tkyrd M.Ö 1 . yüzy MS. k k yüzya tarh br dzadak kabartmas v yazt, Kyzks yörs sakr brys sa-r bgmktdr.33 B kabartmaarda br ataar Aas a-M1i I adamş mas, Mtr kt gçmşy özdşş-trm stğ rtaya kyr34 Kyzksta ba v Strds ad

da br tarafda adamş a M.Ö. 46 yda kama yazt br ka-bartmada rs 76) Mtr kütüü br hadm rahby karşaşy-rz.3 Mtrd Pmps damasya brkt savaşmş v brdz savaşda krsaara sr düşmüş a arkadaş Marksa yar-dm tms dy Strds yaztta kd Gas arak tatrkads gyss d b drm dstkr B bk d Aaddak bradak yaztda "Gas sözcüğüü b sk kamdr vKüçük Asyadak hadm Mtr rahpğ tataya pk az örktbrdr. Gas varğ, Gas r gks Aadda çk Rma düyasda göz öüd dğ yastabr. Kt skkrüzrdk Ats bmr Kyzksta Ats kütüü d bdğ spaamaktadr.36

Mtr kütü MS. k k yüzyda Kyzks ta k maya dvam t- Mtr rab Ssgs ay zamada İmparatrk kütüü dar ttğ v ar ç ödm yaptğ öğryrz. B r

görv, ad bmy başka br kşy d vrmş p yaztar hrks d Hadras döm atr37 B görvr grktrdğ ökş yüksk br gr düzy dğa gör Mtr rahb arak hz-mt tm, vark kmsr bar kazadra br aycak dğa hükmdbrz Kyzks tk Mtr kütüü öm sürdür-düğüü stats bradk küt hyk çk bğp s



ROMA MA GNA MAR RoM NRIÇSI çK sD

e. 7 Kk'taSrds taadaadaa Mete adakkatma MÖ. l .ül Pai LuveMüe'i le

nnp grğn rn, G An Çğ dn br n-

d d ry yr 38Bynd b brz rdr. Ynn n rr MrrDnz nn gnydğnd b dğ bögy d g gş -dr n, Bynd Mr drndn ğnn r dn şşr dğ. Gn Pn dd bnn b nn nrng nrndn br n br Mr pnğnnş9 Pn vetta ( dy ndğ b pn-

ğn n dğr ön yprdn py dğn br-ğn gör, dğ dğr br Mrn bndn bş npnğ bnz Br M n n nnd Mr -n br n ry ş, Ap nnd d ynzHn z gşr. Mr, d P Rİprr rnd örr rd Mr dğ b



30 NA ANANIN NO

lunmmıtr.40 Bun krın bz kırsl nlrd birkım küçük dkve sunklr bulunmutur Bunlrın ço Meter e değil tnrıç Ang-distis e � vô y d sdece tnrıçy � dnmı tanrıç

sözcüğü genellikle Meter dıyl birlikte kullnıln türde topogrkbir sıl nitelenmitir.4 1 Kiilerin söz verdikleri bir dğı x yeri-ne getirmek mcıyl Metere sundukları küçük sunk ve stel dizisinin sürekliliği onun hl bireysel gereksinimler için bruln nrıç olduğunu gösterir tanrıçyl rüyd bğlntı kurulduğundn sözeden metinler de bu nokty doğrulr.42 Bütün bunlr Andolununkuzeybtısındki kent merkezlerinde Meter kültünün zl ilgi gör-mediği m kırsl kesimdeki hlkın ymınd çok etkili olduğu iz-

lenimini veriyorTnrıçnın kırsl kesimle bğlntısının sürdüğünü Krid d gö-

rüyouz. Aphrodisis ykınındki Apolloni Slbke kentinde bulu-nn bir yzıt Meter kültüne kln Prthenoi Bkireler için bir evypıldığını kydeder43 Evin int ve bkımı için ypılmsı gereken-ler titizlikle çıklnmıtır Bir grup erkek ypıyı in edecek çtıylörtecek sıvyl kplyck ve boyycktı Antik yzınd çok ndir

rstlnn bu grup Krinn bu dğlık srp bölgesini devriye gez-mekle görevli bir tür yere polis gücü oln oquamv·; dğl-rın bekileridir. Polis e aaqJa- onun tlı devriye grubu vebunlrın hizmetindeki köleler biny destek vermek için hep birlik-te bğı ktılmılrdır. Onurlndırıln tnrıç M• 0EV Eaooç 0 yni Tnrılrın ve ğlrın Ansı kulk veren tnrıç-dır. Yzıt Dğlrın sının gücünün ve kırsl kesimdeki insnlrüzerindei otoritesinin yerel polis gücünün bile onu syıp ytırm-sı gereken bir noktd olduğunu gösteren etkili bir idedir.

Polisin ktkıd bulunduğu bin d ilginçtir Bu bir Prtheıon yni bkireler evidir m burd Atin d olduğu gibi bkire bir tnrıç için değil kültün bkire rhibeleri için ypılmıtır Bkire rhibelerin dinsel bir külte hizmet mcıyl kullnılmsı çok enderdir. Bkirelerin hizmet verdiği diğer örnekler Kyzikosti Meter kültü Mg-nesi' dki Artemis kültü ve Hermionedeki Demeter kültüdü44 Bun-

lrın hepsi tnrıç Artemis'le Demeter de özellikle kdınlrl ilgilitnrıçlr olduğun göre Meterin hizmetkrlrı için bir Prthe-nonun kullnılmsı kdınlrın An Tnrıç'y dükünlünü gösteren bir bk örnek olbilir Bkireler Evi Andolu' d Hellenistikdönemden kln ve Meter kültünde cinsel sığ önem verildiğinibelirten knıtlrı d desteklemektedir



3 NA ANRÇANN N

ak kaıdığıı doğyo Agdsts adamış oa unu-ada azıaında aıaya ay zamada Taıaı Aası ya da AnaTaıa dy ssmş5 Bnaı hps adağı yn g-

ms amacıya kş taaıda adanmış as sadı. Mt'yapıa adak saı Mdas Knt' akan yksk dağ oan Tk-mn Baa dah ögdk aşka dağaı zd d muşt. 51 Dağaın ası'a aadda saygı gösdğn ada dagöyoz.

Koyaon (gk Kahya) yakınıdak Azano ktsa aanıdaok kı pt M apınağı nmşt Vm ımak va-dsd y aan bnt aaına MÖ 3 yzyı aşında yş-

mş 5 Bögnn potk dntm gamon Bhya aasında dğştp dkn b yşm gşp spd v ögd önm cat mkz han gd. Azaon aşaısı az da ögyhatıı sayıı zngnk sağaya Zs'a adamış yk ktsaaanın yakınında y amasında gyod. B ktsa aa dön-şm oaak ya gamo Ataos kaaıın ya da saı Bthy-a kaaıı hays aıdaydı; göş akıısa zano z-

dk pok kşmn aşıca dndn Zs kaaaına hakm oma azs omşt.5 Ksa aan M.S. 2 yzyıda ktapıağıa kaşt 126 v 157 yıaı aasıda ktn yakııa nşad tapıak on dzd psdoptos pan yapıydı(s 77). Tapınağın g h mazaaya gmn oa ky-c kaıtıaı yşmnn ömn yöy sııı kamadığınıaıka gösmktd. 55

zano 'dak Zs ksa aanıda Mt kt öm o oyamıştı. Y söync gnğ gö Zus yakındak Snos ma-ğaasında doğmş oktan Rha özdşşmş oan Mt dZs'n anası ka dmşt56 B gk konsndak aş kayna-ğımız oan asaas Azao'a yşn k gömn kada'da-k Azana'dan gmş odğn d.57 hyga'dak kntn adı bYnan soyna bağanaak aıkaık asanas b yandan da ögd Ynan yşmcn kd aa nıaa a'yı hga'n

y Aa Tana s özdşştk yaptıaı bnn d anıa bşmsn bgyo. B soncnda Azaodak M- kt Stnos mğaasına yşmş tanıaya da oada MSun adıya tapınımışı

Azano 'dak apınağa yakaşık 3 km. uakıkta oan b mağaa dk-kat aaştıımışı.58 asanas'a gö anıaın mağaanın ön



OMA MNA M A ANA vAuA

e. 77 Zeu e Me pnğı Azan MS. 2. . ğaaan a.

de dan kt eyke kan be kayptı59 ama bnan adak naı mağaanın kta b şev dğn dğamakta ve banınMÖ 1 . yzydan MS. 2 yzyı tına dek pınak aak kanıdığın götemekted60 Çanak ömek ve teaktta heykeckedenşan adaka aanda tana aanı ve teye göteen bemeayıca kcağında b ck tn tanıa heykecke vadı.

Mağaa apınağın geeneke Phyg ve Ynan kt dzenenn gn b kaışımı maı Ynan yeeşmecen kenden mevctdne dzene yddkaını göte Mağaanın gşnde kayayaymş keme bka nş vaı. Bna şmd bşt ama ykaııka kk eykeck ve kabatma tndek adak naını yeeştmek n yapımışadı. B nşen bm Ynan kente Ph-kaa ve pea bnan nşee k benzemeke bkte dğa ka-

yaaa adak nşe ymak Pyganın başka yeeye bkte yakın-dak Mda en ve ındıkak Pyg yeşmeende de atananek b Pyg geeneğd61 Mağaa ağzınn tndek kayaya ymş medven bene yapı byk aıka Matan Pygadakemen e pnağnda bnan tden b medven naktı6 Ma-ğaann ndek tepenn ykek b nkaında ma b Pyg



n4 NA TANıuA'NıN tNE

mrven sunaklarnn tpk özellğr. Bunlar ağlarn oruğuna-k evne tnrçaya sunu yaplan yerler olmal Mas Kentnek An-sts kutsal alannn uluntularnan a anlaşlğ u mer-

ven sunakar Hellenstk ve Roma çağlarna a kulanlmştrMağarann üstüne yer alan k yuvarlak yap a ayn erecee l-nçtr Kaa taş lokaran örülmüş yuvarlak çukuraran oluşan ver ğernen raz aha enş olan u yaplar, mağarann tavan-na açlrlar Buluntu alann kazan Ruolf Nauman unlaran ü-yük olann taurooum oğa kuran etme tören aha küük ola-nn a croolum koç kuran etme tören çn tasarlanmş yaplarolunu söylemştr6 ama u pek olas örünmüyor. Naumann, ukuyularn Hrstyank savunucusu ruentusun anlatğ çmek r tauroolum tören çn kullanlğ kansna varmşr Bu an-latma öre, tören srasna r yeral ukuun üzerne yereştr-len tahta platformun üzerne etrlen oğa mzrak saplanarak yavaşyavaş ölürülür öylece hayvann kan aşağa uran kşnn üzerneakar.64 Ancak u tür r turoolum törennn aolua uyulan-ğn ve Meter Steuene mağarasnn terk elmş hale oluğu M.S.

4 yüzyl öncesne oğa kuran etme tören yaplğn österen hç-r ul yoktur65 Azanoak mağarann üzernek çukular hykutsal alanlarna sk sk rastlanan çlerne tanrçann kült heykel-nn uru kayaya olmuş nşlern çoğunlukla arkasna azen eyanna yer aan çukurlar harlatr. Yaknak Mas Kent Fnkve elkta ayrca Köhnüş as ne ulunan hry ağ tapnak-larna unlara çok sk rastlanr .66 Esk hry uluntu alanlarnakukurlar üyük olaslkla tanrçaya sunulan aak eşyalarn rktr-mekte kullanlmşlar. Azona ak özenle mlenrlmş var-lak çukurar a özellkle tanrçann ana tapnağn çeren mağaranntam üstüne yer alğna öre, unarn a enzer r şev olmasmümkün

Meter Steuenenn mağara tapnağ olukça erken r tarhte ku-lanman alkt Bunun neen lszk eğl Meter kutsal alannnMS 2 yzya Zeus tapnağna taşnmasy. Buraak ortak tapm,

en öneml tanr le üçlü yerel tnrçann kültern rleştr 6 Tapnakta k cella var Yer sevyesnek ana cella Zeus tapmna ayrlmşt Geleneksel r Yunan tapnağnn plann zleyen ve oğuyaakan u yapya pronaos tan rlyoru. Meter Steuenenn yen ta-pnağ olan knc cea se tonozlu r yeralt oasnan oluşuyor u-raya Zeus tapnağnn opsthoomosunan mervenle nlyoru



{( ) M A L MA < ;N TER, RO IÇS Küçü SY'D 35

r. 78 e Mr Mr yrlt t A. M.. yzyl.ry h Wr.

e ) .6 Be k d Seo ğndk ek pnk o- tk en Öen d ğnn e on ono et odn ok kon dd o Ze tp-nğnn ndk tee dn eeen kk peneeeden gen ğn d etke ögn ğ on onk eo. İk ktn ee Ze Metee dn t dk endn d knn i m M ev LvAµÔç vuu Aavç eeç T V öv Rpe k Ano Dono oğ Atedoo n] öe nn-dn Ze e tnn n ee Steenee dd] 69

Mee Steene e Ze otk k MS. 2. e 3 dn kn

no kkeende de gö. kkeede t on Metenko nd eek Ze d.7 Çoğnk Ket d e-ten en doğn nnn ğkn k n kkn-n ne ken göteed B eee dee Anokkeende değ Aon Ape Lodke e Te d ok ee Pgdk dğe kenten kkeende de n. B



]26 A ARAI

zı öneklede, Penkalas ımağını kişileşien yeel ımak anısı dakollaında i çocukla ilike göseilmişi. 1 Buadaki amaç, aıkklasikleşen Zeusun doşu öyküsünü (geleneksel olaak iie ge

çe) Anadoludaki Mee külüyle ileşimek, Küçük Asyadaki Yunanlılaşmış küllei e Yunan öncesi dinsel uygulamalaı kaynaşımak gii göüyo MS 2 yüzyılın mimaisinde, yazılaında esikkeleinde u kaynaşmanın geçekleşiği göülmekle ilike kaynaşma süeci ikaç yüzyıl öncesinden aşlamış olaili. Seunos mağaasında ulunan e Meei kucağında i çocukla göseen dahaeski aihli eakoa adakla u ki uyandııyo

Bunla, üyük olasılıkla anısal oğlunu kucaklayan Zeusun a

sını eimliyolazanoi, Anadolulu Ana Tanıça külünün gücünü, uzun yaşamını Yunan e Roma dönemleinin değişen poliik edinsel geçekleine kendini uyduma eceisini, M.S. 1 yüzyıla aiMee apınaklaının hepsinden daha çok segile Buası MS ilk ikiyüzyılda Meee i mağaada apınma geleneğinin güçlenmesine ile neden olmuş olaili Mee e mağaanın anıçası olaak anımlayan aşka adak yazılaına sık sık aslanması unu akla geiiyo

Pessinusa, Ana Tanıça külünün Romalılaşıılmına ilişkin klı i önek gzleni Roma egemenliğindeki Pessinusa, Mee aşka i anının külüyle ileşiilmemiş ağımsız i anıça olaakkalmışı. Romalıla Meein Phygiadaki en eski e en önemli külyeinin Pessinus olduğunu iddia esele de, oadaki Mee kusal alanının çok ünlü olduğunu düşündüecek zla i kanı ulunmadığıgii u yeleşme, aşıdığı nemi üyük lçüde Hellenisk dönemdeki Pegamon deseğine e Pegamonlulaın ölgeyi konol eden yeel ala kaileleiyle aş eme zounluluğuna oçlu gii göünüyo alalala süüp giden u sounlu ilişkilei dealan Romalıla,sonunda MÖ. 2de lgey alaia eyalei olaak düzene sokula.Sao kendi zamanında (MÖ 1 yüyıl sonlaı) keneki eh düzeynin düşüğünü kaydediyo, ama M.S. ilk iki yüzyıl onca kenönemli i cae mekezi olaa işlemeyi südümüşü5

Pessinusa yapılan akeolojik aaşımalada Mee kusal alanı u

güne dek gün ışığına çıkalamadı6 Bilinen en saygın kual alan impaaoluk külüne ai e uaa üyük i apınakiyao adıMee külü hakkındaki ilgilemizin çoğu kül eninden söz edeni gup yazıı içeen epigak eileden sağlanmışı Bunladananıçanın gizem ayinleini yneen Aaokaoi iye i gup oldunu öğeniyouz Bu guu aşa yeden anımıyouz ama guun



ROA AGNA AR oM Nsı < Av

unvn nd Att dnn kullnlm, Att d br tnryl dğl,byk ollkl Pnu rhplryl lgl odukrn m dyor.

Ayrc kltl lşklr ndny şt kşlr övn br d yt vr

dr. M.S1

yyl t br ytt kşnn kndndn"At ee

r-hp Att olrk ö tm, Att dnn br rhp unvn olrk kld-ğn götrr.79 MS. 2 yyldn kn br ft yt , bu dönmdPnu rhplğnn topumd onurlu br kt v öncikl vrlk r tnnn br yrck oldunu orty koyor Tbro -udo Hr d br kişnn topluğun dn yşmnd tkn oduğunu öğrnyor. B ş dok k Mtrn bşrhb rheolmuş, lt dönm İmprtork kt rhb, br dönm d topuu-

ğun ykk rhb olrk hmt vrmş. Romllşmş br G-lt d tşm, Rom rttş on yr Glt hyrrşn mnupbr kş oldun götryor, yrc Mtrn bşrhb ork Atti unvnn tşyor v bu onuru yn kn br Glt d tşyn oğu Tbro ludo Dotro' pylşyor. 0 Bu d k götryor k,Pnutk Mtr rhplrnn hp hytrn tnrnn hmtn dyn hdmlr dğld B k dm övmk n kullnln ö-

lr olduk rdndr v Mtr bşrhb Att olmnn yrl rttş-r n olğnt br bmk olmdğ nmn vrrlr. Tm trn Mtr rhb olrk görv ypmnn Pnu toplumunun rgln ylrnn ld tmy ştğ tk y d n kn onur drc dğl, dc toplumdk brok onur drcndn br oldu-. 1 T do Hr yn mnd ykndk Mdond yr n,tnrnn knt kklr rndk btmlr yoluyl öğrndğmbr bşk Mtr kul lnnd d Mtr rhpğ ypmş2

Bugnk Aon yknrndk bşk br Phryg yrlşm on Do-kmon d yin knt kklr tnd, yrc dk yt görv y-pn kk unkrd tnry lşkn ngn kntlr ptnmştr.Tnr burd yrl dyl, yn gdt olrk tnnr. Dokm-on mrmr ocklryl, öllk krm dmrl by mrmrylnlyd. Rom fn, bunun Attn knnn tşlr kmndnkynklndğn kyddr,4 bu d, Attn ölmyl lgl GrkoRo-

mn öylnc mbrnn yrl Ando glnğn tkidğnn brbşk götrgdr.Öt, Mtr kt MS k yylrd Andoludk glşmn r

drd rdy hr topluluğun kndn t br Mtr tpnğ vrd Orlrd tnry kşrn, onrn llrnn v dotlrnn koc olrk yörl dyl tpnlyord Tnr bölgdk knt



A ARl<A iZE

mrkzlrd d varlığıı sürdürdü ama asıl msk hl dağlar vkır tapıaklarıydı. Tarıaı kültüü öml kült lduğu sap-tamış bölg k azdır Br Mtr kutsal alaıı dr larak ö

ıkmıı d lukla gmşt tbarlı br kya (A-za, Pssus) ya da us kültü örğd lduğu gb saygı brkül (Prgam Aza) bağlatısıydı . Mdas Kt v Bthyada-k bast dağ tapıaarı, büyük lasılıkla böyl br kruyuda yk-su kala Mtr tapıakları lup yör halkıı drtlr ar ara-mak ya da güahlarıı bağışatmak dua tmy gldğ göstrş-sz mkalardır



2

Sonsöz

Pygial a Taça MS. 2 yülda oa iliip gitmdi Tam

ti a Taça kültü Bitayada fgaitaa kada ki kdi uygalğ işiği düyaya boyl boa yayld Gç tikÇağ da İmpaatouğu poliik v di yaşamda ömli bi o oyaya Romal bi Maga Mat kaşlaştğma gö aça k-di bögii mkid d ilimdi. Aa Taça kültüüGç Atik Çağdaki güü gimiliği yid aama v ttiibağm bi ta olaak öm kaama aya imy dğkoulad.

Bim alatm taça öyküüü tam otada bittiği içi AaTaça ki kdi yaşamdaki alam ötly kapamlbi dğldim yapmak uyg olma. am taşa köki aTaça kdi düya yada taaftala ola bi ta-çaya al döüştüğüü alamak Bu giişimi lit oka Pgi-al a Taçay öl kla şyi olduğu blilmidiPygial a Taça ö bi adoluu kal maaa bi

üüü oaak göüü v o kl kla itlikl dağlala ittiğigüç v şu dygu boş alalala yaplamş ia toplulkla aa-daki la ütüd olma güü l ia yaşat bibölümüü yat Bu itlikli tümü çayla bilikt Yua vRoma düyalaa akalmamş olmakla biikt kültüü yl -la öti taşya bi dayakllğ oldu kuşkuu

a Taça güü blli koşlla altda bölgl v polik amaçla içi kullald . Pygia dvli ikda yap bi paça olaaça Romalla kdiii af yagl iala olaak tam-lamalaa katkda bulud Fakat taça politik ya da tik tam-la da a aşaak ki Akdi düyadaki biçok akiai gkiimli ldi B gkiimli l olduğu ak-kda aak dolayl yolda ipu dibildik a Taça gimli gi biii iii okumama olaak vk gü bi a-tik bi blg ya da açklay bi mti yok. Bla bikt a Ta-

ça güü gçkt duyallk götldiğii açkça göbiliyo- Böyllikl koolojik alaty did k Çağ oadk götümk d bölgyl l bi kültüü v Akdi dü-ya ç polikalada adi başol oyamş bi alk üüüola b taça kdi ait olmaya alkla v lgl üidal böyl güçlü bi ki yaattğ götmiş olduğm muyoum



NA ANANıN zND

Aa Taıa kütü akdak b aışma Adez' Ak ağ'd-k topmsa düyasıı ceemek b başka aa sağaması a-sıda da yaadı Akdez' kı gpaı oa es Anadou ak-

aı, Yuaıa e Romaıa aasıda a Taıa' adığı kıtepke Adez topumudak bok öem değşkğ ayıa-masıa yadımcı oduğu gb oada yaşaya saada oğuu ya-şamı bmede sabt değee de göste stek Aa Taı-a kütü em öem kşe em sıada saa em öemket mekeze em taşa topumaıı sese duymamza oa-ak e Bu sese Ana Taıa pımıı değşe e sabt kaa yö-e bze eke saa yaşamaıı bmede e öem

güede b dse dete oduğuu da etk b bmde atatıyoa.



B

pnoar

SunuBrix and jun 1984no oı v 4, Marın Prygia dilind kyddimi dğr tk sıtı dir ( ibid. : no oıa. ) gnl olaak dağanlamına glbilr ya da blirli bir dağın adı olabili. anrçanın ad konsundabir inclm için bkz . Brxl 1994045 v aağdak 4bölüm

2 Haspls 19 1 : 199-200 Brix 199: 44 Bunların n kapsamlları Sowan 1901 Graillot 1912 Cumont 1929 V

masrn 19

5 Magna Matr Cyblnin gç Romaya ait mtin v blglrdki roündn söz diyorum, çünkü rkn Hıstiyan yazarardan birkaçı Cybl v Attis fsanlr içnbi n iyi kaakları Ana Tança ilgili n apsaml v n iyi doğanmı söylnc çmbrni sağlar; bu konu 8öümd gni ölçüd irdlnmiti. Gç Roma mparatorluğu ndaki Ana Tanrça konusuna daa sonki br çalmada dönmy ümit diyorum

6 E. Simon 1966: 56 198: 1646. 6. 84888 ulianus aton 5.159.9 Augustinus C 4.10, .16 .24

hygalı a anıça akındak B atımaya 1 Bacofn 196 9 Buda Bacondn yapıan tüm alıntılar bu kaaktandır2 bid : 9 98 id. : 109104 Bacofn'ın anti Yunan v ain aaklarını kullanıı akkndai ir liri

içn, b . Pbro 196.

5 Bacofn 196: 1256.6 Pro 196 1 . Pbrok 19658 ısay 1888: 80. Min doğ ounuu Matar Kubilyadr; bkz Brx and

un 984: 46, no -049 say 1888: 60 say 1895: 94 1 Ray 1899 402 say 888 681 say 895: 9414 Rsay 1895: 945 Sowan 1901 : 202 6 Giot 192 5, 65 Cumont 929: 45.18 Gusani 19 : 08 Ayrıca, arocun yomarına da diat din: aroc



A TAÇA' z

960:1269 Gves 1948: 29, passi.20 Özelke bk Stone 196 ve bu ideolojinin güçlü bi sanucusu olan Gbutas

1982, 1989

21 Bu tü çkamla öek olaak b. Renaud 1929; Jes 199; Veeule 19642122; Pai 196: 1 Hawkes 1968; Gbuts 1982 özellikle 23638 Lee 1986:390; ve Gibus 1989 Bu incelemeledeki tek otak noka, yaklamlann metodolojik bakmdan kusulu olmasd Peistok eykelcikle genellike taile, akeolojik çeeei ilevei atta göünüle esaba kalmaksz geligüzel gpandllad. Üstelik, Paeolitik, yani avclkopayclk çağna ait buluntu yelenden gelen eykelciklele Neolitik, yani tama geçi çağa ait buuntu yeenden gelen eykelcike, bu ik topluluk tipin sosyal ve ekonomikyaplandaki klka göz önüne anmakszn çoğunukla biikte ele alm

lad. Akdeniin peistoik buluntu yeleinden gelen mazeme çoğu kez oaApa ve Kuzey Ameka dan geen eykelcilele bilite upldl ve k kütüel koulla dikkate alnmaksn a pensipee göe anal edimitiBu kiedeki belsililee ilikin doğ eletiile için bkz Ucko 1962 340Ucko 1968: 4099 Eenbeg 989 66 Talalay 1994: 16-3

22 Ucko 192 Rice 1981: 402-12. Bu sonun Anadou ya ait malzemede incelenmesi içn, ayca bz. 2 Bölüm ve oada anlan kaynakla, özellikle de Hamilton 1996:2226.

23 Talalay 994.24 Ucko 1 962 ve 1968, özelikle 4099 ; Voigt 1983 1 8693; Talalay 198 1991 ve

994.2 ankfot 198 134 Tança sisde kiiletlen tansal Ana kaam Roma

kült gelenelenden kuele eenen oldukça geç bi olguydu.26 James 99, özellile s 13.2 Gmbuas 1982 12 19200. Gimbutas 989: 31 6 passim28 Veaseen 1929 bid: 9, 13 Bu çigidei zeyene aasnda Hawkes da vad Hawkes 1968:

2. Şu da kukusuz bi geçek k, Neolk beeket tanças denilen tança kavm yaygn ekilde eeilmi, öneğ Ucko 1962 ve 968; Buke 98: 1 112;Talaay 1991 994.

30 Jung 194.3 bid:19.32 E Neumann 1963.33 bid 434, 26- Benze bi v Paaide de va Pai 196 1 . 198 tili

çalmasnda e bu vla ilik değei bi elei sunmuu.34 Doğsunu söylemek geekise, yapsac bi bak açs olasna kan, bu yak

lam içn değimez bavu kaynağ e 1906.3 Buet 1983a 882.36 Buket 199a 10.3 Eeng 1989: 638 Hadm n Asn köeni üzee b Rolle 1994 Cyle ve Atis efnesi ile

adm ee aynn l 8. Bölümde apm oak incelenecek39 Bachofen 196: 91



0 Reaud 2: 072 E Neuma 63 7208 E. Neuma 63 32 Burkert 83a 823 Veasere 77

Baofe 67 00 Cumot 2 .6 bd. 77 Glo 2 2 8 Sad 7 67-7 30-2 . bba 86

DPOTAR 333

Öeğn, Bömern yomlara dat ed Bömer 63 80 e Bömer 6ğer öeker aşağıdadr

0 Ke 3 232 Versel 0 07 Beer b yom çn Ferguso . Buu e güel öreğ lutarkosu M.Ö 'de Slya sefer arfesde At

adak Herme eykellerin ap edş bağlda sö ettğ (lutarkos, Ni-k 3 2) adım ee olayıı bl adamlarıa ele aıış bçdr Brçok bl ad öeğ Fouart 873 6 Grallot 2 22-23 Burker 7a0Garlad 87 33; Versel 0: 07 e Sear 7 lutarkos'u alatmııda erag br disel töreye lşn çbr aşrma bulumaması gerçeğe e sadee ak deges bouk birn eylem alatılmış olmasıa karşı buu, dnsel adım ee töresinn MÖ yüyıl solarıda Atinada uyguladığı spatadığ ler süüşlerdr

2 Öek açalar olak bk Tomas 8 e Grue 0: .3 Halkaassoslu oysos 2. . Bu klk akıdaki br irdeleme çin, öellkle

Verglusu ' le gl olarak bk Wsema 8. Bu kouya Bölümdeetrıa eğleektr

Tomas 8 bd : 0, 07.6 bd 07 Cumot 2 0.8 Bu olay odoros 36 3-3 e lutkos, Mau 78'de latlşr Gllot 2 7-8. Gralot buu Battakes oda buluuşua e çok karş çı

kaı pleblern emsls A. ompeus olduğuu belrte lutarkosa rağmedda eder Lete tüarları Ana taraftarla arasıda çoğulukta olaaşağ tbakad tipler olarak aaa Cumola Gralotu er s de demler şddetl Yaud düşmaığıı ysıttıklada kuetle kuşkulaıyrum

60 Grallot 2 8 Bu taşmada, külte tapala erştiğ kşsel mutluluk e kurtuluşu rgulaya Toutin düşües daa lımıdır Touta

6 Ferguso 0.

Blüm nadoluda na anıça ehk Bugula

Odus, i 22 Apuleus .2 İlk olarak 6 e 6 yılla asıda kaıla Çatöyük ale ye başta ara

tırlmaktdır bu edele oradak maemei yorumlamasıyla lgl olarak bu



A ARIA'

3

4

5

rada yapl tüm önerer geçici saymaıdır. Yeni kazn ik üç sezonuna ai sonuçar Hodder'n 199 arhi yaynda sunumuştur kaznn aporr içnbkz Meaat 92 93, 94 9 97. Btı Çaahöyük civrndaki Kkoitk bir yereşme oan höyük hkknd Meaatn 95 thi yaptnd bir rpor

yynnmşr Toddun 97 arihi yapı ik kazıya ve bu kaznn buuntunaik yarar bir özet veekte youmama konusundki çeşiti sonar irdeemektedir Çatahöyük küt maemesi hakkndaki daha yakın arihi br kip MeIat Hirsch ve Bapnar 989 met oarak Böümde irdeemi oduğumuz ebedi bereke nçs Büyük An ekndeki aynı kieere dayanmak ise de Çathökteki reserden güze örneke içemektedir Bu kiap hakkndki krıtkirer göden geçiek iç bkz Maett l 992-93Ahi yerem yerini tmmen terk ememi höyüğün bak bir bögine anmş bir; bkz. Hodder 99: 30

Terk eme öncesinde geneike kst bir yakma eyemi ou gib görnmekted b. ibid 35.bid. 33

Ha /kam işareteri odrn kzdak numaraandıra metoduna iikdirHer örnektek k şaret oan ha kaz bögesi ikci işaret on Roma rakamıkz katn üçüncü iaret on ap akam d odaa iti Bkz Todd 9723.

7 Çthöyük heykecikerinin kapsam ve bağam üzerine değeri gözemer için

8

bk Hmiton 99 Heykeciker hakkndaki düşünceerini benime payağıiç Nomi Hitona mnearımReer için bk Meaart l 93b ve Meart 94 738

9 Bk özeike Meaart 93b a Tanrça hpotezi destekeyener asnda bu-unanar Veaseren 977 Burke 979a 20 Robertson 99 303.

0 Todd 97 20 Hamiton 99 222 bid. 2273 Todd 97 204 Haion 99 22

5 Meart 975 0 Meart Hacrdki çaımasının lk kaz porrını 958- arsnd Alnd yyn Son por ise Meaart 970 basksdr

7 Hacada boya sva örneği vard ma fgürat deseni değidi Meaart ( 97020) odukça aka uygun biçimde dokumarn duvr asm obieceğii rsayd Ayrca Hacır çank çömeğinin üzerinde buunan zengin geoe·ik bezemeer dkumaard kun tipeki bezeme öekeni ndırır

8 Buna ibid -85de bir gp orak ideenmiir.9 Çocuku kdnar ibid No 59 575 573 res 2820 Sevşen kad bid o 528

tabo ve res. 22720 bid No 525 res 20 .2 bid. No 48 507 5 3 5 4 5 5 522 534 59 5722 bid No 529 53 570 ve evh V.2323 bid No 5 8 523 res 228-2924 bid. No 539 577 5 8 res. 9-97 228.25 bid 7 74.



DPNOAR 335

26 Yuasa da Peopoesos daki heykeck grpa için kabul edile bir dzi et-klik ve ievi dkkae alı (aalay 993 34)

2 Melaart l 963b, 90 28 Uko 962 Voigt 983: 893; alalay 99 , 993.

29 Hodder 996 Ora Anadoluu Neolitik çağı içeriside Çatalhöyükü yeriüzere yorumar

uç ve re emr ağlarPhygial göçmelere eski Hit yerlemeleri arasıdak ili kaaık bir koudur ve buu aydılaması için daha çok çalımak gerekecektir, ama GordiodaHitit İmparaorluğuu çöküüde soa bir erk edie döemi yaamamıgibi gözükmekted; bkz Sams ad Vogt 990 Voig 994 26-8

2Muscarela 94 No 25 Arna Güe arçası ua dikkat etmeiyz kiPhia a arıçaı kucağıda ya da kollada hiçbir zama çouk yokturöyleyse bu beim Phgiaı taçaı öcülü oması mümkü değidi

3 Mellink 99: 30.4 N. Özgüç 965 63 (Asur Koloiler döemi mühürleri üzerinde bir dağı epe

sinde dura Ha ası) Bitel l 96a res. 248 (Dağ arısı tek baa) res 239(Hava arısıı taıyan dağ tası)

5 Asur Koloileri döemi mühürleri N. Özgüç 965 No 65 66 69; Eski Hitit ritou otura bir gür ie bir geyği srtıda dura gür yırtıcı kuu tutmaktalar,

Bitte! 96b Levha 35 Muscarela 94 No 23. arısal varlığa Bitte! erkekMuscarella kadı demektedir ama be Bitteli tnrısal varlğı kok külahıerkeğe özgü bir atibü olak youmlamasıı daha adırı buuyom

6 Yeiköyde bulua bir kabarma, Bitte! 96a: res 24 Akurgal 96: 4b; Boğazköy'de çıka damga mühürler, Güterbock 940 No 64, Bera 96 No 6;dga mühür, Oordda Akurgal 96 evha 52

Özgüç 9 9 res levha 2 Hi av ası ve ou Phrgia külüyleilgsi kousdaki bir iceleme içn bkz. Mellink 983: 352.

8 Güterbock 942 o 20; Bera 96: 30 o 35.

9 Bkz. Deighto 982 3 passim0 Bitte! 96a res 25 (Eatupıar Neve 90 559 res ve Macquee

986 2 res. 06 (Boğköy de pıar keadaki apak) Phgialı Marı Gordio kayaı e büyük kabarmas ( 4 Bölümde alaım

r; bkz Menk 983 Levha 0) Sakaa ağı ksda buumuur Ankaaakılada bir kayak oa Faharad Çemede kayaya oyumu Phgia idolerivadı

2 Ussishk 95; Deighto 982 23253 Mala Deliia ve ıdıktaki arkasıa oyuk açımı Phgia kaya aıtı öekle

ri 4 Böümde inceleecektir4 Geç Hiit ve Phgia ilikileri üzerne b Mellk 99; Hawkins 982; Melk

983: 358595 Akara (Akurgal 962: evha 3) ve Gordioda (Sams 989) , he ikisi de Ge

Hitit etkisini açıkça göstere abmal orostat bloka dikkae a Gordio daki büük ümüüste çıka tuç kazalar büyük br olasılkla Geç Hiitlerde it-



336 NA ANRÇANN N

al edmş mallardı (DeVres 198 Young et a: 109-.)16 Daa eren al bblograa e bu ona şn ii br iceeme çn bz Brx

e 97917 ez Albrigtn ortaa attığı bu (lbgt 1929), daa sonra geşmele

ri etileen br denemesnde Emmanuel Laroce anlı ola ele alştır (roce 1960) . Laroce'un Kubabanın Pga tanrıçanın öncülü olduğu şende argsı Bittel (1963: 17) DupontSommerve Robert (1964 7) F Naumann(1983 18) Hanmn (1983 224-25) Meln (1983 35859) ve Burert (1985177) dail bu onua önelmiş ol biim adamlan çoğnluğu afndan agn bçmde abul görmüştür. İ tanrıçanın özdeşliğ aında uşular seurgal ( 1 949 1 1 ) Bre ( 979 40) Graf ( 984) ve şasım tarafından (Roller1994b) de edilmştir.

1 8 Tunç Çağ'nda Kbaba anda bz Güerboc 1954 1 10; roce 1960 1 15-

19 ve res 1. Kubaba'ı anıaan Tunç Çağ buluntu erler Kütepe Boğazörgamış, Ugart ve omanna içerr

19 argamış azıla in, bz hmh argamış'a Kubaba aında anıtlar Hawis tarafından toplanmışr (Hawins 98a); Kubabadan söz edenargamş azarını Hawns enden anlamıştır (Hawins 981b)

20 rgışın raliçes Kubaba anda bz Hawins 1972 98105; 198b 147 .21 Laroce 1960 12022 ve res. 2 Kubaba ültünün alışı; buluntu erler ve me

nlern apsamlı bi lisesi içi bz Hawns 198a.22 Dupontommer and Robert 964 71523 Herodotos 5102 Lda azsı içn bz Gusman 1975 28 no il 5 Sardestei

Kbebe ültü çn b Hanmn 983 22325 Re 199324 Laroce un Kubaba/Kbele arabalığı aındai denemesi 958 ·de, Ana

/Baçelievler (1959'da emizer nlad) Gordion ( 195758'de eedld; bz.Mellin 983 349) Boğazö (958'de eşfedid 1963de Bttel anladı) Ana/Eti (1983de il F Nauman anlad) abarala da Pgal AaTança' betimleen pe ço önemli anıtn eşfden ve aınlanışından önearıca Emile Haspesın 97 'de Prganın dağlı bölgelernde anılar üze

rnde azdığ emel eserden ço önce azdığı unutuamalıdır25 Laroce 90 1 13 Laroe szcüğün Küçü Aa' da anı adın rlı leçelerde söleniş olduğunu düşünüordu

2 Brie and Leeune 984 No Mc Moıd M-oıd l Mıe Woıa Wob W-03 W4 W-6 ve Bı.

27 Matar Kubea/Kubele çn bz Bre and Leeune 984 No W4 ı28 da e Et g sv k Bxe 979 4345te bunun bugünü Dinar öresin

de br dağın adı olduğu iler sürüüşse de bu sıtın görüdüğü i Esi Prgın içbn Diar gesin nnda olmadı unutulamaıdır Pgi

alı Ana anrıça'nın adı 4 Bölümde arınlı olara araşrıacaır29 raf 1984 930 Dupont-Sommer and Robert 194 88-8931 Kubaba betimlern br grup alnde eleenler Aurgal 949 0 Be

981 24 ve Geç Hit nanda Kubaba'nn on tm listeeen . Naumann983 7-38 29-93 abarnaı zun Duvar'da argamış abartmalarınn rgamış'ın en es llarınn salanat dönemeni lediği blnmetedr MÖ



DPOTAR 7

klaşık 00 (Mallon 172 82; Hawks 182 31)32 Malatya, Ortmn 1 71 : Lea 2f; F Naumann 1 83 Lea 1 , 2 Anuzköy,

Ortmann 171 Lea g rgş kabarala, Ortmann 171 Lea 2fe3f; F Naumann 183: Lea 1,3 e 22, no

33 rgamış kabartması Ortmann 171 Lea 3e; F Naumann 183 Lea 3, 3Marada kabartması, Ortmann 171: Lea 38g.3 Kargamış kabarala, Otmn 171 Lea 23e F Naumn 183: Lea 2,

1 e 2 2 Ortman 17 1 : Lea 23b, F Naumann 183: Lea 2, 3. Znrl kabartması Ortmn 171 Lea 8e F Naumann 183 Lea 3 1 Brek kabartması, Ormn 171: Lea , Naumann 183 Lea 3 2

3 barnalı Uzun ur da Kubabaya yaklaşırken betimlenen kadınla dkkatean, Cachh i 121): Lea 1-22 Hawns 172: res .

3 B. Melk 183 3 e şık 18, Geç Htt e ryg eykelşlık tarzlarıa

ş genel br karşılaşa. g anıtla akkında buda yapılması şart olanbu nelemeden son, . Bölümde Matar'ın rgaya özgü betmlerne lşkdaa ayınıl nım e analler geleekr

37 Gordon kabartması, Melnk 183 Lea 70; F Naumann 1 83 Lea , 2 . AnkaEtlk kabartması, F Naumann 183 Lea , gal Ana Tança, neredeyse er an örtüsünün b kena keme sol tarafa sokunuş oarak gösterldğnden, sözü geçen örtü çzgs g kabartmalarıda sadee gürün sağtfında görünür

38 Ortmann 171 Lea 23b F Naumann 183: No 6, lea 2, 3 Znrl kabart

masnda da benzer br başlık görülür Ortmann 171 Lea 8e; F. Naumann183 Lea 3, 1

3 F Naumann 183: No 2, lea 7 2. F . şıkn yorumlanı da dkate alın Işık18 67.

0 urgal 1 107; roe 160a: 123; F Naumann 183: 27361 Aurga 1: 10; roe l 60a 1232 Nar, k tanrçanın ortak br atrbüsü olablr; Boğazköy kabartmasında (Bttel

163: ) , tanrıça sol elde yurlak br sm tutmak, Gordonda bulunan mnyatür kabartmada rg tanrças da elde uarlak br smle görülmektedr(Güterbok 17, Roller 188a res 3) Bununla brlkte er k öekte yurlak nesnen nar olduğu kesn değldr galı Ana Tança 'nın atbülerakındak br neleme çn, bkz Mellk 183 313.

3 Gordon (F Naumann Lea 3; Mellk 183 Lea 70), Anka (F Naumann183 Lea 3, 2) kabarnalan e Ayaşta bulunan eykeller (Bttel 163 Lea ıı , d; rayon 187 Lea 2 a b) dkkate alın.

rgalı Ana Tanrıçanın Gordonda bulunmuş oan kıızı taştan br eykelk parçasında tançın eteğndek aı kuşlar (Mellk 183 323 le 73

1 ) . Aya ye Gordon da bulunan kemk b süs eşyasında b atmaanın taşanalayışı bemlenmştr (Young 16 Lea 8 res 1) g adağı olarak aııkuş (Mellk 166 Mellk 183 32-3; Roller 188a 7) . rgalı anrıa uygun br a mot olak atmaa üzene bkz Melk 16 183 323Roller l 88a 7 e bu tabın bölümü.

Laroe 160b 7678, no 128; Hawkis 18a: 286 Boğköy' de bulunan şematk br dol, bunun y br öeğdi Kurbanlarını a



338 A AÇA' E

la vahşi haa ok e arla at srtnda avlanan sanlar a eşii av sahnelernn betmlendğ kabartmalarla ssl bir çerçeve içn oturtumuştur Neve 970 res 9 a oehmer 972: 206 20 no 244 FNauman 98evha 9e; Praon 987 evha 5) .

Orhma 9 7 evha 29f argamş) levha 42f Malaa) 48 Hasels 97 : 8789 res 869 .49 Tanrça b aslana gösteren dia betimler hda bk Haad Wad

baum 969 ve Hanfman 98: res. levha 4. Yu betmler hakkda bF Nauma 98: 5.

50 irkç öekte bi aahök da lehir'da bulunan kabaa arçasdr bartma köt durumdad ama Phgia' özg merdive suağ anndan saki bir asla kuuğu gözkmekted. lehisar iç b rhe adun 984: 242 levha 2

5 En akn bnzerlik Daadak bir Geç Hit kabarmasnda bulunabir bkzOrthma 97 2 levha . Phg aratğn Geç Hiti sanatda kes birbeer ktur F. Naum 98 66).

52 tee kabartmas iç bkz Orthman 97: evha 5d; F Işk 989 82; bukabartmada Kubaba görkmz. Kubaba ireik Orthman 97: evha 5) veMalaa kabaralarda Orhman 97: evha 42 görülr.

5 arohe 960a: 2022 Hawkns 972; F Naumn 98: 054 arohe 960a: 202255 F Nauman 98: 276.56 Hawkns 98l a 259; 98 b 474957 Gordonda g ğa çkala mmarlğa bağl bulunuarla bezerliklern dik

kat al Young 96 52 Mellk 98 5659 bartmada belee a kmlği ve şlev açk değildir tak Mek 98: 59) ve bir sa Roer 988a 9) oduğu şekde önerer vardr Mimari Phrg çerçevesn bim vealam bölmde daha artl bir analize kou olaaktr

58 oğazkö kabaraan ittel 96: 7-8) bulunduğu orm ve Mdas KetiiHasels 97: 40 777) dka al.

59 uluç 988) Akada g şğna çkarla Phg kabarma dzisi irdeler resmleri için bkz. Gterbok 974 97-99; Prao 987 evha ve meza alarna eleştirilmeerile igili oarak iad bir örnek verir

60 Hasels 97: 7 .6 Mellk 98 Roller 988a 562 oğazkö ittel 96 0) ve Gordoda olduğu gibi Melink 98 52) 6 Melik 979; Hawkis 982 22; Roller 98: 000; Mellnk 98 58-59

Musaella 989 664 Urtu rihi ve sana zere bkz. n oo 966. F. Işk 987) Uru ve Phg

kaa atla arasndaki bağlatlar neemiş.65 F. Işk 987 7 lvha b; Sani 994 Meher ) F Işk 987: evha baş s)

66 ölmde irdeleen birçok Phg örneği Hasels tolua gösteişti Hasels 97 7- )

67 En ii öekler Midas t ile akda Areast tdr Hasls 97 : 780)



8 F. ş 1987: 17273, leh 32b9 . Özgü 1969 2833, e 29-33

DNOA 9

70 eşil F. Iş 1987: 17 5 V'd nz n, F ş 98 7 Leh 35c71 . ş 986: e. 2 .

72 Nee 970: Leh 9; Boehme 1972 206 20 no 214 Bun dh önce 46 dipnott betien bnn buunduğu teledi73 F ş 1987 1 6872. Öeğin, 'd mm niş Uu mez F Işı

987: Leh 28c) ie Phgi'dnş pel 971: e 1334) e mmd Pon 1987: Leh 4) ouuş benze mez.

74 Lucenbil 9227: i no 25 55 De Ve oung et l 198 221

4 hygadak na anıça KültüPhg mlzemeine iişin bzı değeli ncelemele bu lüme önemli tl oldu Phg heeltşğ üzeine, bz F. Num 983: 39100 e Pon1987 Phg z üzeine bz Bixhe 1979 e Bxhe nd Leeune 1984 Emilie pen 1971 tihli ph bilmez lışm, hem epig hem eoji mlzemei bi d niz etmee n te ip, m bu p lnzcPhginn dğlı eimini ele , Phgi coğfnn mmn pmzellin 1983 ii lşm ie omn şın, önem bilgile ei.

2 "Phgi d il bi biliği nltmz ünü Phg ülünün epilme dnemi büü bölümünde bğımz b Phg dele otu. O ndolu, Ô

6 üzıln bşndn Pe egemenliğinin bşldğ Ö 547e d Ldilıln egemeniği ndd. Bögen nl, dh o Phg znn dğın e n n' i de mlzeme dhi om üzee Phgi özgü diğe tipi ülüel l olul pnmş Bz Ruge 941 Özellile 7886e Bxhe nd Lejeune 1984 X.

3 nfmnn nd Wdbum 1969; nmnn 1983: 22325 Re 1993, 996 Ldiile ilgii nl 5 Bölümde ele lınc

4 eodoo 476 zio hnd) ; F Numnn 1983 1 117 1 24-35; Rei 1996me mn ileto e diğele) Bununl igii mzeme 5. Bölümde geniş

bi biimde ele nct5 Phgle dolu' göüne ilişn nt iin bz eodoto 7. 73 o

nd 1982 842 m d Voigt 1990 45859 Voig 1994 27677 O ndolu'd Ô 4. üzıldn önce de unn ültüünün eti ş uş

uuz şğd ele lndğ gibi Ô 5 e 4 üzll it otun Phg tbetimleni dnd unn öeei mt olbili. c, bu oldu üzeel bi eti gibi göünmee olup nnın betimlende pln bim değişiliele ınld e nldığımz dl od şnln dinel nnn temel niteiğni zmmıştı Bu onu iişi n bi inceleme i bz

Roe 1991: 13327 nnn ültünü e on pnln eionln nn eşili unn e L

tn l d ette m onl büü bi oll ültün dolu d dumundn o, unn e Rom toplumund dumund etlenmişledi. Bunedene bunln büü böümü öz onuu nceemenin dışnd tuul

8 Phg be öeni e ılm hınd bz Bxhe nd Leeune 1984 x



NA ANRIANIN N

v 98-103. Bu rk Ph yaınn kayouşu hakknda, k. Ror 1987 106-7.

9 E Phg yaıaın günümü kaan örnin amamı Br v Lunarafından incnip ynanmışr (Bxh and Ln 198) Fridch n op

ayıp yayınladığ (Fridrich 1932: 1280) Yni Phg yaıa Yunan afaiylyaımış olup, üyük lümü MS. 2 v 3 yülla ahlndirii Bunar udak inclmmiz dışnda uulmuşur

10 Brxh and Lun 198 62-68, no o1 1 Günümü kalan Phg yazıann konular için, k Ror 1989: 601 2 Phryg dilinin Yunancaya akraaığ konuunda, k. Fridrich 1 041 8780 v

Croand 1982: 89. Phg dinin öcükri v gmri çok dğrli ir dind M Lun v C Brixh arafınd inclnmişir: Bk. Lun l 969a1969, 1970 1979 Brixh 1979 1982.

13 Brh v Lunün 1984d yayınadığı krk doku aş ya öğin yirmi şani kü anıı olak kulanıldığı ıan doğal kaya oluşumları ürin kalmışı Mimari oklar ünd uunmuş oan diğr yaıan kidn ind uundua doğal çvr ark kn olaak apanama i d, pkaa unlan dadin ir amı oair öğn 02

14 Marma öcüğünün görüdüğü Eki Phg yarı Bxhin 1979 arihi aışmaında ouca ncnmişir. Bnlar aynı manda Brixh v Lun ün 1984arihi drlmnd d linmişr No Ml c , Ml d , M-ld i ; W-la, ;W-03; W-04; W-06 01 .

15 Brixh 1979 4 1 Bu dum nçaya Mr, na da Magna Mar, Büyük Anaoarak nn Yun v La diyaınn rmnooiin uyuyor aii.

16 Brixh and Lun 1984 Mıc, M-oıd , M-oıd Mı, W-ı, W3, W617 Ag Wıa18 Ag : Boı19 g: W.20 Srao 1 25 1321 Srao, 10 3 1 2

22 Anadolu' da n ağı ydi rı dağ Dndymo adıya anımışır (k. Jn 1903)Bunan iind n iyi kanılan ik ani Lydia Phgia ınırnda, Hrmoağı'nın kaynağnın uunduğu yrdki dağ (Hrodoo 1.80; Srao 13.45)v Mama Dnii kındaki Kyko yakınında uunan ir dağdır (RodoluApolonio 1 1091 1 50; So 1 .2) Pinu yakınındaki Dindymo dağı (Srao 1 2.5 .3) aşka r yrdir.

23 Laroch 1960; Brixh 1979: 40; Rollr 199. Kuaa/Ky şki 3 Bölümdinclnmiş

2 Ovidiu, Fi 43634 arşıaşrnı Brixh 1979: 44

25 Walkn 1971 . Dkr d Wakn 1984: 1 326 Hychio, .v. K: Ö <puy Cp µo.27 u v KuV öpd yp E mag. v. Kuon lxandro Polyhior,

FHi 273 F 12 rşıaşını, ihoph 8628 Sph. B, v Ku29 Mida Kni cirındaki ögd Mr gdii idi (Hapl 197 1 29799 no 6,

8, 13) Ora Phgianın günyind ançaya Mr Zimmn dniyordu (Mi-



DNOTLAR

hel 192 No 361) Küçük Ayadak un kenerde ançaya çok ayıda tpoğrak faa eleniyordu bunlar 7 ve 1 Bölülerde ele anacakr

3 Hekaaio, FH F 23 S 4.13331 Foet 963 No = Engeann and Merkebach 1973: 366, no 21 1 Engel

ann ve Merkebach, S 14 .33 ü kanıt götererek, bu zı n Ehra arıadadak bir ye ttiği kanına vaşlardır Foet e, Khio azıtında Meterin oun güneydoğuundaki bir Meoona tapnan ança oduğunu kanmca, ndcı br biçde) ier ürer bu tança, Khiota buunandiğer ta özü geçen ça olacak, Foet 963 No 9, .

32 Bu konu, 5 lüde aynl oak ele aınışr tik kaynakar çin kz !Böü, not 72

33 Herodoto 5. 2 unancada Kybebe ve Kybele arandak karşkık için, bBrxhe 1979 44 Graf 194 1 9 Roller 994b ve bu kitabın 5 böüü

34 Brxhe d Lejeune 94 Mıa ek biblyograf ile. nn reieri ve tanııiçin, b Hapel 97 776 ve 29, no 1 , re

35 Kült işin çdek y iç b Bhe Lejewe 194 Moc, Mıd 1 Mo d Mıe

36 Huxley 1959: 9937 Genelkle, Mida adınn birkaç Phgia kr tarafından kullanlş bir hanedan

adı olduğu ır cak, he an Doğu he unan akada, Mida hakkındaki bütün kanar ece yukarıda özü geçen kişye yönektr. Mda hakndaki ank kaynak ve Phgia kallann kğne şk ayntıı inceee

ler için, bkz. Melnk 965 Roer 193 3-31 Mucarella 1993 Brxhe and Lejeune 194: M d 1 39 Brxhe d DreBear 92 734 Brxhe and Lejewe 94 W4 bid W42 Zgua 964dek çok ayda antyı date an: No 91 i le 1 1921 araında,

Orta Anadoludan bu ada iişkin topl dokan üç alntı vardr Gordion kazılarnda Ph çak çöleği üzernek yalar and birkaç öek daha edeediişir bkz. Brxhe and Lejeune 94 No 17 1 G1 9 2 23,24, G2, G-221 , 224 G-24 yrca Robertn yoan da dkate aınRobert 963 52-3 Phrgia'da Ate adnın çok k gölei, diğer kişi adarından çoğunun ie tek br öeke panş oaı belirgn bir tezat ouştur

43 Bu noktay Herodoto ( 34) ia eişr. Ayca b Roller 9a 449.44 Brhe and Lejeune 194 Mb.45 Roa dönei yazılarında Baba ya a Papa Phia Zeuun bir tı idi (

5, 213 Baba, aynı zanda nan kaaklarının (Diodoro 3.5,4 ianoHt 156 F 22), GrekRoen kültünde a anrçanın genç evgilii Atte

verdği ateatif bi addr.46 Brxhe and Lejeune 194: 19, M24 7 anrıça nın Phg arzındaki betilerni F Naun ( 193 391) topa ve

ineeiştr Onun 2996 ayaardaki kaaoğuna Meinkin yanadğı (Mek 93: Levha 73, re 1, 2) kabartaar e Eaıda yeni buunan dişi hekelc de (Antl Müi Kt 19 No 42) ekenelidir. Nauann n kaaounda er aan parçaardan bri 295 ayadaki 22 nua, büyk oaka n-



42 NA ANRÇANIN İN

rçann değ ona eşk edenlerden irnin ed48 Bk. Melk 983 354 e Geç Hitt e Phg kostümleri arasndaki enzerliğe iliş-

özenle aplmş r analz sunan F. şk 989 aamştak artmal UzunDur üzede rça Kuaa'a önelen dnar alay (Woole, chh i

1922 eha 922) ile Maa da ulunn r hekelde (F Naumann 983 eha l , 2 ) önemi enzerlikler görülür. Geç Ht e Phg kostümleri arasndakienzerlike azi çn , kz. Roller 994 Bu son ktamzn 3 Böümünde ele anmşr

49 ança Maarn Phgiadaki eimlerde Yunan es olduğunu ddia eden az ilm adala u gürler çn gerçekç olmaan ir tarhlendrmee güenmişler öeğn F Naumann 1983 77; Pon 1987 204 Borgeaud 1988 87. Di-ğerler ise ançann dş görünüşündek elrli özellikern öeğin elisesndek pller a da Boğkö güründeki gülüşün Yunan köken olmas gerektği ka

nsna aşlardr öeğn emizer 1959 17987, Bittel 1963 24 Anak, uözelliklerin her ikisi de M.Ö 8 e 7 üllardaki Geç Htt hekel sanatnda ulunur F. Işk (989 Öellike 67, 72, 100), Phrgial Matarn elisesinde duruşunda e üz desinde ulunan Geç Hitit köken özelliklere lişk tz e inand r anal apmşr

50 F. Naumann 983 295, no 19, leha 5, 3; Mellnk 1983: eha 70.5 emizer 1959 F Naumann 1983: 294, no 18 leha 5, 2.52 F. Naumann 1983 295, no 20, leha 5, 4.53 Bittel 963 eha d. F Naumann 1983 295, no 21 54 Btte! 1963 eha 8 F Naumn 1983 295, no 23, leha 7, l .55 Bttelin 96 ahli kitann 4 lehasnda u durum açkça görülelir56 Mellnk 983: 3554 R emzer, Bahçelieler kaartmasla ilg ynnda (e-

mer 959 l 7987) u gürle, genellike elerde kuşara gösterilen n gençkz hekeller (öeğin Miletos tan ir genç kz hekeli, en No Berlin 1791 Boardman 1978 res. 89; Samos 'an ir genç k hekel, kz Boardman 1978: res97) arasnda enzerlik kuk, gürün tuttuğu kuşun kum türünde ir eilhan olaileeğin sanmuştur ama Phgia Matarn tuttuğu kuşun proli

net ir şeklde r ir kuşun profle enzior.57 Menk 1983 35 .5 8 Bittel l 963: 35 l .59 aştan yaplmş, nuz içminde tür akroterlere ait rakm öekler Gor

dionda ulunmuştur Bu öeklerden irnn resmi içn kz. Young 956: Leha 93 res 4 Ara kz Sams 1994 2213 res 2032, 2034

60 Phg çak çömleğ üzerndeki nzer meandr mote için, kz Sams 197 :584, res. 2 Ph moa üerdek geomek moter iç, k, Young 19 63, res. 33 78 04; Smpson 988.

6 Bittel 1963: 7, 14 Bittel, tançann Phrygiadak diğer kült kaarmalarn öekalak, u nş ç geomerk moli ir ephe e eşk çadan oluşan ir rekonsrüksion öneişr (res. 8).

62 Orthmann 197 31016.63 artmalan resmleri içn, kz Ormann 197 1 eha 5d (ratepe) ; leha

42f (Maaya); leha 49a, 50, 5 (akçagözü) 6 4 F Naumn 1983 66; Roer 994 190.



44 A ARÇAI İE

88 Naum1983 94 eha Praon 987 No 47 eha 1589 Naumann 1983 296 no 25 eha 8 1 .9 0 id 296 n o 26 leha 8291 id : 85 no 242 kat. no 25a

92 Alanann kuzede Diekaşnda uun ka sunakarn diate aln Zroğlu 1994 3023 eha 27 28. 1 93 Boehmer 1972 20994 Bittel 1963 7895 Kohler 995 34.96 Geleneksel olarak MÖ. 696a tahlenen lşnn ardnd Gordionun eni

den ediliş ahi için k Sam d Vot 990 4590 De Ves (1998) iseklş iç iraz daha erken r ari M.Ö 709u önerir

97 Melink 983: 359; F Işk 1989 9495 103.

98 Sams 1989 452 Sams 1994.99 Melink 1983 35859100 Mdas Keni kazs ç kz Garie 1952 1965 e Haspe 1951101 Phgiann dağlk kesimendek anara ilişk en önem ineleme Haspesn

1971 tarihli andr (Haspels 197 731 1 1 ) . Haspes u aptlarn özene aplmş anm e analzerni erdğne öre uda daha ksa ir ineeme apailir. Anlarn konumu e dağlm için aa k Naumann 1983: 42 res 3.

02 Haspelsn omlan dikate an Haspels 1971 7374 e 0010 1 103 Young 1956 eha 93 res. 41 Young 1963 3521 04 Şu anarda uun ine işlenmiş geomer zemeeri dikate aln Midas An

u , Haspels 1971 res 8; Aslankaa Haspels 1971 res. 189 Büük pkaa Haspels 1971 res. 183 Malaş Haspes 971 res 158 Değirmen Haspes 971 res162

105 F Naumann 1983 29394 no 1 17106 Bu dum şu anlarda uun imler için geçerdir Detaş Hpels 1971:

res 21 012 Kümet arkae Haspels 1971: res. 98 e Deltaş Haspels 197 1 : res20. Ara k Naumann 1983: 294 no 15 16 17

07 Haspels 197 res 1 891 F. Naumann 1983 293 no 1 1 108 Haspels 1971 res. 18284 F Naumn 1983 293 n o 12.109 Haspels 1971 87 Haspels kaidelen ii tunç asan gürünü taşdğn öne sür-

mektedir a onun armn destekleeek herhgi ir gü kalnts oktur.Bu i gür pekala Boğkö dek gii küçük outlu ik inn a da iz lme-diğimiz tpte iki aşka gür de oalidi

110 Haspes 1971: res 185; F Naumann 1983 294 no 131 1 1 Haspes 1971 res 159 F. Naumn 1983 294 no 14.1 2 Körte 1898 82; Akurgal 1961 1 10 ; Haspels 197: 99; Naumann 1983 41

113 Haspels 1971 75.114 Bixhe and eeune 984 M Md Md Me1 16 Maltaş t Haspels 1971 res. 15758 Bahşeiş An Haspels 19 71 res 12425117 Haspels 1971 Özene işlenmiş üç an 778 81 res 9 4 15 34 daha kü

çük antlar Haspels 1971 res 135.118 Midas Kentinden ii öek Haspes 1971 res 554; Menk 1983 354 no 26

Naumann 1983 88 Paon 1987 No 1 2. Midas kentine at olaileek içem



346 NA ANRÇA'NN İN

içn bk Glendinnng 1996a Aıa, bk ersöm 1996 evha 51 , (Sardes) levha 68 (Midas Kenti ; levha 93 95, 96 (Pazarlı

40 Glendnning 1996b 10 ersöm 19961557'dek kronolojy düzeltir14 DeVries 1988 54

4 ersöm 1966: 13, levha 63 143 ezasts Anıt, Haspels 1971: res 85; Midas Kentinde Bmemiş nıt Haspels 1971 res 1415.

144 Buna çok benzeyen br rozet tpi Kargış, Kubabanın başğnda bulunmuştur (F Naumann 1983 Levha res. 3 bu kitapta res. 4

145 Geç Hitit sfenksinde baş hemen hemen her man prolden gösterlmişr AinDadaki sfenks bir issnadır Orann 1971 476 Ain Dara Ba/l levha 1 kanalda ise gin b şeklde Geç sur slne özgü bi görünüm dır, c Or-mann 971 3397

46 dy 1977 1560 Boardman 1978 167147 Mdas Keninde bulunmuş olan adak sunakla için, bkz. Haspels 197 9530Konolo göstegelen olayş nedeniyle, na ça'yla ilgl Phg kült eser-lernden herhgi brnin M.Ö 6 üzyl sonu ile 4. yüzyl sonu arasındaki döne-me tahlenip arhlenmeyeceği bile kesn değild Bu nokada, skender'in na-dolu daki seferle sonsındak Helenim eksi daha çok dle gerlir oldu Bukonudaki daha ayrntıl bir nceleme çn bkz Roller 199 : 313

148 Bu bölgedek Phg yerleşmelernin de çoğunlua doğal kaya çıkıntıları EmilieHaspelsn çalışmasındaki (Haspels 971 37 kaleler" üzerne oturtulduğunubu yüzden kensel bir oramdak a Tanrıça ıtlanın oyma cepheern ve ka-y sunaklanın genellikle daha ıssı ken dışı ormlarda bulun anların dğal özelliği kopya eiğini dikkate almalız.

149 Haspels 1971 1138150 Aslantaş taki anıtsl mezar için, b. Haspels 1971 res 1303415 Buluç 988 0.15 Özgen 1988 No 96153 bid. No 4

154 Akurgal 1961 res. 1589 Bammer 1 984 res 9. ldişi Megabos" heykeliğ aslında bir kdını betimlemektedr (bkz Bammer 985 57155 Young 1966 evha 74 res 5156 Erken dönem Gordion tümülüsler ie Ealı mezar gruplandaki çeşit eşya sı

nıarı arasındak yakınlkları dikkate aln Küçük tunç knlar, Özgen 1988 No33 c Young et al 1981 MM 1 evha 50 tunç kepçeler Özgen 1988 No 35 cfYoung et al. 1981 TumP 9 evha 8 göbekli düz kseler Özgen 1988 No 3739 Young et al. 981 TumP 139 levha 910 ve MM 1317 levha 773 göbeklyap kseler Özgen 1988 No 3838 cf Young et al. 1981 MM 7413 levha

6970 makara kulplu kseler Özgen 1988 No 40, cf. Young et al 1981 MM 5569 leva 667157 urgal 1978 6061.158 Özgen 1988 38 no 4 1 .159 unge 1940 190 Reade 197 919. 60 Naumann 1983 01 1 a Genire 1985 704 Bu noka 5 bölümde ayrıca

delenmşr



DPNOTA 37

161 Godonda bulunan paça Rolle 1991 e Ib; dğe paçala Naumann1983 No 44

16 Naumann 1983 14 levha 1 e 3163 bd 1 18, levha 14 e 3 4

164 Roe 199 1 1313 ve levha b16 Bölümde deendğ gb kuzeyba Anadoluda, Maa enz le denzn ba kııı ındak bölgede yaygın oan YunanPhg bağlantıla, dneldüşüne ve ladak kültüe aış veş açıından en uygun oamı una bkRen 1996 Naumann 1983 13de Maa enzndek b Mleto kolon olan Penhota bulunan b Mete nakounu dele otuan tanıçaı btavşan tua dumda beimleyen b paça Takmaköy heykelğyle kın b benzek oluştu

166 Bu gelşme Role delemş (Rolle 1991

16 Menk 1983: 31168 Yanıza tanıçanın Godon'da buunan kabatmaındak baık avlayan aaadan değl e 1 ayn amanda ne Godonda buunan ve b avşanı kapaaa nden öz edyo Young 1964: Levha 84 e 14

169 Godondak Megaon de b ta bloğun üzende buunan kazıma emleden, ya da kaalama taşlaı"ndan bnde b nın ende tuttuğu avı şahnemednş olabi Young 1969 1

1 Btteln kaydettğ gb Boğazköy kabaaındak tanıçanın elndek m çokkötü dumda olduğu çn, ne olduğundan emn olamıyoz (Bttel 1963 9

11 Bttel 1963 ve lehe 193: 1 de, Boğazköy heykel gbundaki k ekekgüünün klle, tanıal ama tanıça bağı olan kn deeedek yaatık-la olak apanmıştı

1 G Neumnın (Neumn 199 tanıçaya eşlk eden Boğazköylü k genn Rdolu Apollonoun (Anautia 1 1 1 131 Tta ve Kyllene dye adlandıdığıaktylle teml ettğ yolundak öne, Helentk döneme at b Yunan yapıtının em Çağndak Phga dnel geleneğn doğu olaak yanıtaağı şeklndek kanıtlanmamış vaayıma dayalıdı

13 Othman 19 1 39�94 atepe A Ohmann 191: evha 1 fkın b enzelk göte

14 Naumann 1983: 981 Roe 1984: 6816 Roe 1988a 4849 Aa Buluçun youmaını da dkkate ın (Buluç 1988

1 Kend Phgalan tümüüen çne eşyalaı çfe çte kna geleneğnn Ana Tanıça e mezadak kyet ale üye çn hılan çfte amağanlaı teml edebleeğn le üe

1 Welle 1934 1 glo 1981 434 , 4 ve mektupla Aıa f Poly

bo 134 vu 381891 odooun altın b aç ve klyet ge ayılan dğe nşlaı aış olan Phgalı b ahbn Penun Romaya geldğn nlatığını da dkkate alın (odoo 36133

18 Naumann 1983 Mellnk 1983 391 9 Cephe kbaalanın otay koyduğu bna bç şevlenn çeştiiğne ka-

şın, Godondak MÔ yüzyıl başı Yıkım nın bnalaının hemen hepndemevuttu B ee 198 3�3



DNOAR 49

3 psakosl Kharon, FH 6 F 514 Wes 19899 Smonides f 36 ainos alns Versnel 1990 109 Versnel, Kybe

enin sonaa da diye adandlan dieni hadm hiplene deinen en esk kaynan b oldn leri süüş

15 Bir Geç Hii anças olak Kbaba rohe 1960, Hawkns 198 la, 198 b; Sardese Kbaba, Herodoos 5 10 Kbaba ile Ynanadak Kbebenin eşlii üzerne, bkz Brixhe 199 4041

16 Graf 1984 1 19; Roller l 994b Bkz kiabmzn 3 Böümündeki irdeeme1 Brixhe 199 404 18 Masson 96 3 13; Bxhe 199 4 19 zeses Lyophron, Aex 1 0 Masson 196 No 56, s 1 ; Wes 19899

Hipponax . 560 Pindarod f 80 Sne Henrichs 196 554

sophes, 8 Eripides, Bcch7879.3 Epides Hyly 1444 a Bcche 9 dalrd pan Büyük a

bnlar kiabmzn 6 Bölümünde dha ayn olarak irdelenmişr Bell a-ard söz eden slar MÖ 4 yüyl ve sonsda Meer ygn sa ha-ne geeek Khiosa blnan bir mede anrça M KuE diye sesle-nilmişr, Forres 1963 5960 no 1 1 daia, Sipylene, Ddymene, nçaya seslenmek için klllan dier opork sflar asnda olp, Bölümümüzde baş-ka öeker de deleişr Bnan hepsi opok öelerden, genellie da-lard alnmşr

4 Meer' e ai en erken ahl Ynan adak kabarmala F Namann afnd birgrp olak ele alnmşr F Namn 1983 1 01 ak dn ança 1 1 34 or ança

5 F Nama 1983 No 343 Aka dran kadn gürlü yedi naos öei verimekedir; bnarın 443 nmarala şmdi İzmir Müzesi'nde olp, anlaşldkadayla Mileos kaynakldr Namannn isesine, Meos'a bnan ve şimdiBerlinde olan üç kabarma C Blümel 1964 No 44 ve 45 Mileosak birkaç ye-ni bln von Geve 1986a Levha 9, no 14 1986b 43; 1986 15 Mileos müzesinde ve depolarnda bnan birakm yanlanmamş öekle deMary Jane Rein, özel göşme eklenmedir B gp kabarmalan kayna olma olas en yüksek yer olarak Mileos üzerine, bkz Rein 1993

6 Bir başka benzerlik naiskos içindeki gürün eldek nar, Boköy den çkarlan Phg kabarmasndaki rçann elde yrlak nesneyi andr Biel 1963 Levha 1 B, Phgiadak aribünün ek öei olp, nan Meer'in erken beimlerinin sandar absü gibi gözkü nanisandak dmla çelşir

F Namn 1983 No 38 Von Graeve 1986 , res 1 9 C Blmel 1964 Levha 16 F Naann 1983 No 39 41 43 von Geve 1986

Levha 6 l k öeke elern iksi de yanda göselmişir F Namann 1983 No3, no 4

30 F Namn 983 No 39; von Geve 986 331 C Bümel 964 No 44 ; von Geve 986a Levha 9 3 Çie Meer adak naiskos



50 A AIÇAI

lanı Price incelemiştir (Price 1971 53-54).32 Von Geve 1986c 25, levha 6 2 .3 3 Sanıyom, von Gevein (von Graeve 1986c 25) bu parçada iki Nıpha'nın be

tmlendiği şeklde yomundan da kuet bi ollk bu, çünkü Npha '!

normalde bi naiskos içinde göstemezler Meter Nympha birlkteliğinin dahasonraki öekleriden bi iç, Parosta bulunmuş bi kabarmay diate alın,F Naumaİn 1983 No 427, levha 29. Meteri Nphalarla lşksi 6. ve 7 Bölümlerde ele alınmıştır Ayrca, Musala adanmış Hellenistk bir Meter heykelciğnide dikate aln Roller 1991: 134 bu parça, Meter adaarının başka tnrıçaaada adabildiğini gösteektedir

34 nar DeVes 1980, Roller 1983 299301 ve Muscarela 1989da incelenmiştir.Herodotos, MÖ 8 yzl sonunda Gordion'daki Phg hükümdarı Midasın tahtını Delphideki Apollon tpınağına adadığını ydeder (Herodotos 14).

35 İl 2862 3184-85 ve 401 16.71-19 (Hekabe'nn Sangarios kıysndak babaevi), 18291 24545; Aphrodite'ye Homerik Övgü 112, 137; Arkhilokhos West198992 F 42 Alkman, Page 1962 Fr. 126 Hippon, West 198992 F 27 Stesikhoros, Page 1962 Fr 212

36 Bammer 1982: 8 184 1984: 11 (Re tarnd da benimsenen b açıklamadırRein 1993 5963) Atmacal hibeer denilen, elleinde ya da başlarnn üzende bir atmaca taşıyan fldişi kadın heykelciklerinin (Akurgal 1961 res 16769Muss 1983 102-4; Bmer 1985: res. 21, 22), atmacanın Phgi Matarın sık görülen bir atribüsü olmas nedeniyle, temis ve Meter aasındaki bağlt doğruladklar düşünülmüştür Bu savlar beni ia etmiyor. Atmaca tşıyan gürlesadece Artemis'in avcı nrıça kmliğini ima ediyor olabilir Şuna dikkat etmeliyzki, bir başka önemli Artemis kutsal alının bulunduğu Sardes kentde temisve Meterin rı tnçalar olduğu açkr (bz., Hmann and Waldbaum 1969).Üstel, Ephesosda Artemisionda tapnılan en esk tançalarn kimliğine ilişn hiçbir kanıt yoktur Artemisionun altnda yerli bir Anadolu kültünün ması mümkündür; Strabo (14121), tpınağın eski bir ra yerleşmesin üzerekulduğunu kaydeder. Bu dumda, Bammerın bu tanrıçn Meter/Kybele ol

duğunu söylemesi, dayanaksız bir spekülasyondur Ephesos'ta, aşağda ve 7. Bölümde ele alnan bir Meter kültü vadı, ancak bu kültün yeri temision'un bulunduğu alanda değil, birkaç kilomere ötedeki Panaır Dağnda idi

37 Gr 1985 1 1 1-1 5; Rein 1993: 40-44 Ren 1996 2293038 Maara Denizi halsindeki Yunan kolonizasyonuna ilişkin bir celeme için,

bkz Gah 1971: 39-42 Gham bu bölgedeki YunanPhr ilişkileri aında bç incelemesini, bölgede Ph etsin MÖ 7 yüıl başnda Phgiüzendeki mmer baskısının ardndan sona erdiğini var sayması bozmaktdırAslında, Daskyleion'daki son kazlarda bulunan malzemenin de gösterdiği gibi

(bz. Mellk 1993 121), Phgia MÖ 6 yüzlda bu bölgede (poltk olmasa bile) kültürel açıdan etkili bir güç olarak kalmıştır Yunan ve Phryg dsel smgelerinin birbirine karışmasının bir öeği olarak, Phg kenti Dorlaionda (gnümüzde Esişehi) bulunmuş o ve bir asl yasunu baş aşağ tut kaat birkadın gürünü gösteren bir Phg mer steli diate alın (F. Naumann 1983:Levha 12a). Bu parça n trzında olmala birlite Ph ikonografsine çokakndır.



DPNTLA

3 Herodotos 476 Bu pasaj aşağda 6. Bölümde idelenmişr40 Sardes Kuze Paktolos kesminde er aan sunak konusunda, kz. Rein 1993

647 Naiskoslar konusunda z Hanmann 1961 449, res 31 (akndak iruluntu eri olan Dede Mezar'ndan); 964 445, res 5 e 434, res. 7

41 Hmann 1964 res. 5 daha kapsl anmlalar için Hanmann andRamage 1978 No 7, 4351, res. 05 e Rein 1993 75-11 u kaartmaa almş özel çaşmadr.

4 Herodotos 5.10 i çömlek parçasna kaznmş kuvav aztn Gusmani nelemiştir (Gusmani 1975 830).

43 Miletos hekelilere kada değinmiş; çağdaş Samos hekelilele enzerlikler için, kz Ren 1993 03-4 Hanmann and amage 1978 45, urada Sardes tanrçasnn göğsünde ir aslan tuttuğu kansna arlmş Hanmann r aslan pençesi gördüğünü sanmştr, ama Rein unu göremediğni ildirir (Rein

199378-79)44 Hanmann and Ramage 978 res. 3337 391 (apnma sahneleri); res 748(miolojik sahneler) res 443 (aslanlar) Ren 193 899 res 96

45 Ren 993 790.46 Aslan erken dia skkele üzerinde (Kraa 1976 4 9-31 ) e dia hekelş

lğnda (Rat 1989 380) göülür roisos, Delphide Apollon kültüne altn iraslan adamştr (Herodoos 150).

47 Möius 1916 166 no urada otuan Meter adaklann ir lstesi erilmekedir(o man ienlerin) Kuze oniada Meter kaartmalar için z. Gra 1985

318 (Erihra), 38889 (lazomenai) 4190 (Phokaia) e geneli için 08 o-niadaki Meter kaarmaln F. Naumn gp olak elemişr (F Naumann1983 1436, no 48). Onun listesine Ddada ulunan ir apt da (uhelt970 L 87) eklenmelidir

49 Siila e İtaladaki oturan Meter adakla Smeni Gaspao 196 54 ssalia adakla, Froehner 1897 18, no 363 F Naumann 1983 No 69-108 Fehnerdaki 40 numa r Meer gesi değildir; azar unu Venus larak ptamşr a Vermaseren MÖ 6 üzla ait ir Ats imgesi der (Veaseren, V NO 9). Bu parçada üük olaslkla Atis etlenmektedir, çünkü gür, sonraki Atis etmlerinde görülen sir uçlu tipik aşlk e ksa ünik gimektedirama aptn MÖ 6. üzla ait olmas akla ugun gelmior Kor tarzndaki pilasrla üzerinde özenle şlenmiş İon sütun aşlklarnn ulunduğu naiskosunçimi e parçada delgi kullanlmş olmas unun Roma apt olduğunu düşündürüor. Froehnern ütün u parçalan genel koşullana lişkin tanmnda, sadee unlarn üzükoun aar dumda ulundua, (arihi elirsiz) mzaik r zemnin altnda destek olarak kullldkla de edl u genel koşullar daha geç ir ta olaslğn era etmez.

50 F Naumann 1983 No 4855 Saliat 1964 No 9.51 Bir öekte ise tanrça kuağnda r aşa tumakadr (F Naumn 1983 66) .

5 Renah 889 Kendsi eş hekelk (üçü şmdi kap) le noal s oununalnda ir hekel anmlar

53 Sma, F Naumann 1983 t. No 60 Samos FreerShauenurg 1974 No 69hasos, Salat 1964 4 no , res 3 Massaa F Naumann 1983 No 90



3 NA ANRÇANN lzN

54 Didyma'da bulunan iki otun kadın (Tuchelt 170 K45, şimdi Londrada, ayrı-ca 8 ve br otu erkek (5 heykei Kymede buun oturan heykelck-lerden bryle karşılaşn (Tuche 1 70 0 . A öek yani bacak arasın-d sarkan kumaş vrımlar, hepsinde vardır

55 Connor, oturan Nympha gesi hakknda da buna bener br gölem yapmışr(Connor 188 186 56 Bu kabarma ve bunun Meer Sipyene olarak mlmas hakkında bk. 7 Bö-

lüm, s. 00 no 5857 Langlo 166 1 61758 bid 3 res 38 Veiada buunmuş bi paça Masla öeer için, bk yuka

rda no 45 gnadan bir heykelcik, . Naumann 183 No 1 1 Ainadan terkota heykel

ciker, Fan Winter 103 , 43 no 4; 50 no a b c, 3; no 35 F Na

umann Ana Akropoisinde bulunan ve ouran bir kadn gürünü beleyenheykeciği M.Ö 6 yüya ait bi Kybele adağ olarak nımlamışr, a gürünkucak kesiinin hara uğramş ve aslana bener bir şey rsa bie, ilern silinmişolması bu sapamay havada bırakıyor (F. Naumann 183 No 1 1 1 levha 1 3 cf L Genirenn yomla L Genire 185 66 no 15

60 L Genire 185 res. 5; 13 res 1 3.61 L Genire 185 71113 res. 78 13 res. . Arkadia'daki Meter kültü üeri

ne, bk Pausias 84436 Pauias 34 L Genire 186 3 1 res. 163 Herodotos 1 670 an hakkında, bk. Su başlğ alnda ve bk

Atha paa 7. 70 da b epigam Hellenistk bir eser oaa birlkte Alkm'a maedilr ve şaiin Kyle kültüne il duyduğunu bertr Bu konuda birinceleme için, bk L Genire 185 6700.

64 Pyos tabe PY 10; men içn, bk Paer 163 41 GdRousseau 168138 Bennet d Olver 173 154 Adanan yağ mk, lki Demeterle (Grard-Rousseau ya da Theia adı Hesiodosun kısaca sö etiği (Hesiodos, Tgıa135 371 onun dşında bieyen, ikinci derecedek br anrıçayla ödeş olabi-

lecek önemli bir kişi olduğu lenini und Palmer bu vanın bir anrıçay değil bir rahiyi belrttiğni iler sürmüştür Robersonın bunun Lnear Bdeadı geçen brkaç önemi andan bir olduğu şekindek adesi geçersidir (Rorson 16 40 Lnear B abeteinde dece başka önem Yunan lana rastlanması değ, br tek ke Meter Theia söünün geçmesi de onun önemlibir ança olduğunu ispalama

65 Roberson n hsel oarak doğrulanan Tanrıarın Anası'n b Mykene kır an-rıçası olduğu yolunda iddiası ia edici değidir (Robertson 16 303 nePhgialı Maa'n ne de 14 Homerk övgüdeki Meter'n sak çoban şamıya

hiç ilgisi olmadğ gibi, bunun m ersi olan ıssı, yabı dağlarla ve yırcı hayvlara ilgisi rdr6 Öekler için, bk. Spart 16 831 10 1 no 1 1 5. Bu sahnenin Mykene

ar beler Mnos öekere lasyla bağımıdr doayısıyla sahney Mosögü sayıyom.

67 Bk Peaeld 18 Mnos y dninde ie apınaklarınn önemi ve ray hiyerşisinn çöküşünden son rkan popüer kültte sürdürmeei üerne



DNTA 33

68 Veaseren 1977 res 2 Bordm 978: res 324 Otu Meter mgeer ile Prinias grle asda şky Chstou delemişr (Chsou 1968: 47)

69 Geniren yomlnı dkkte a L Genre 1985: 7156)70 Bu sözük asn emisle lgidir (lyd 2470) Erken Yun natındaki

Potnia Theron 'a şkn br neleme iç, b Sparz 962 ve Chstou 968 a-dolu ntarındak Po Theron mot handa, bkz F Naumann 983 10110.

7 F Naumn'n da beiiğ gibi (F Naumn 983: 1 0 02) Pona Theron mie Phgda da rslıştır Bu mof, kaal bir koyuu ruh gününbetmlendği Dolaiond bulunmuş br sten (F. Nan 1983 Levha 2 1)ve Gordond bulunuş bir alabastronu (F Naumann 1983 Levha 1 2 2 ) üze-de göze çr Tç o po gbi Poa Theron mot de PhayaYunanistndan geliş gb görünyor Bu motif Matar bemernden gelşen

Phaya özg ikonogrye at b özllk değld72 Sparz 962 9905, no 38.73 Bu mo olar üerde bezek lak kulnıl ünlü bir öeği, çois Va

zosu nun kulbunda buunur, 76 kumuluka Potnia Theron bkz. Chitou 968 23 no 9 220 no 322 225 no 1012 Chrstou tarafından başka örneker de derlenmştr ( Chrsou 968: 228)

74 Chrstou 1968 2 1 0 no 2 Veaseren 1977 res. 1 .75 mlk sapmasına işkn nelemeler rtemis olarak, Chrsou 1968: 6 He

olak Veaseren 1977 res. . Chstou bu gürü, doğd doğruya an D

ğuy ait bir modeden türeyen beseyip büyen anrıça, bir kutph olarakyorum (Chrsou 1968 119)

76 Salvat 1964 No 2 res. 3 no 5 res 7. Aya Salvia 1964: No 4, res. 6 ve F Naumann 1983: No 1 13'de görüen her i yapıta otun ança aslanla ama tefsizolarak betmlenmiştr Başka bir örekte ise bir anar nrçın sol koudabir şey tutuğu belldir ama bunun ne olduğu arık anlaşlamamaktadır Salviat1964: No res 4 F Naumn 1983 No 114 Tanrıçayı aslanlan çekti bir arabayı sürerken gösteren br başka öek Araik döneme ma edlir bu baldaDelphi'dek Siphnos He Binasının kuzey zinde aslanlan çekii br ara-bada görlen aça genellkle Kyle olark pnmıştr (b Naumn 193:No 2 levha 21 2 i No 4 1 ) Anak bu tança Kybele deidir b E Simon 1984: 7 ve Bkmann 1985: 101, bu gürü Themis oarak ptar. Tarıçanın bir aslann sırnda görüldüü, daha son popülereşeek olan başka bir pzu M.Ö 4. yüıın son dönemlerine dek unan ikonogrsine giedi (liniusNH 3536 09 F. Naumann 1983: 233).

77. . Naumann 983 Ca No 64 bkz s 36, Naumannın inelemesi78 Bkz Anth Pl 7709 Aetolialı lexanderın (eser verdii dönem MÖ yaklaşık

20) Hellenistik br epigramı M.Ö. 7. yzyıl şairi Sparal Alana afediiolup burada Kybelen teerden söz edlr 4 Homerk Övgü' de de teerdensöz ediliştir.

79 Agn 1963: 564 1582 (bs) 1777 (tepe Geç Hitt döneme ait birbuluntu aanı) 366 (Asur). Olympiada bulunan ve MÖ yaklaşk 700e arihenen tunç bir enike kabı (Agn 1963: 16 no 1 ) le Sparada bulunmuş tunç brıbs kabı (Caniani 1970 Levha V V) üzerndek tef betmle unlıların



NA ANRÇA'NN ZNE

bu üzk a daa öc d andıa göst80 y yklckl çn, b Rac 1889 Mltosta y buua yklckl

çaak çök v b kuosu paçaada ouş kaşk dökütü çukudançıkaışt (vo Gav 1986b 447) Dğ ö ps

doğa oala dşıda sok tabakalada yd kulış olak buuuştu.8 1 Bu atla g c ç, bkz. Rubso ad Watzng 198 Boad

1959 19396 Roao 1980 3449 F Nauan 1983 1553 G 198 107138 Gaf 1985 10783 Boad 1959 199684 Roo 1980 34449.8 Boada'a gö (Boada 1959 19196) asan pçs os asnd kul

ıla b özllkt

86 Gaf 1985 10987 Lagloz 1969: 3885 F. Naua 1983: 1 555 Gf 985 41 9088 taya yakııdak Fdıkta buluan kaya oyuluş ş çok yak b paa-

lllktd (Haspls 1971 9).89 Gaf 1985 40.90 H. Topsoı ptadığı M. 6 yüıl Mtoou (H. Topso 1937 1350

057 kostksyo ös ç bz. H Topso 197: Lva 4) byk olaslkla ç olaışt bz Stp G Mll'ı dls (Ml 1995 No5). o dak Mtoo u öyks 6 Böld aııştı.

91 ı tapakaı v u pols z, bkz . d Polgac 19949 Pga klt babalık" çdğ vasaııa başkaaı yaı sıa La G-

1985 716 v Vsl 1990: 107d sa. 6., 7. v 8 Bölld dldğ gb M klt baba d öğln çoğu öğ Atts kltPg dğl ua kökld.

93 M 5 yl başıdak Ps Savaşlaıda soa stlş dolojk uababa ayı z bkz. Hal 1989 gş cls

94 dsseia 9. 39

6. ask emstopas, Ka876 Hppokats On the aed Dsee 4. pds, e-n 130; Mados Thehmne 7 Pag 196 764 (Mlppds) v 935 (pdauosta b yos bz Wst 1970 113) Bu u sula adakladak stadat uvadı Atna Agoasıda buluuş ola M 4 zıla ab yklckt Kphc Mp€ yazıı (Topso 1937 04 s. 14 CCII o 3 [ buada s 4] v CC Id (bz s 50) bll çok saıda öğ dkkat alı

Mt Mgal Pdaos, Dhmb II , 9 v f 95 (Sll) Dspoa ybl Pdaos f. 80 (Sll) bu fgı dzllş you ç b Hcs 197 8486. udtl aıça" alaıa gl desina sadc Mt özg b uvadl bkaç ıçaya sslk çn kullaıla gl b d daa oakulaıla v Mt d yaştıla /ın şdğd (bkz Hcs 10767 o 50).



3 Atphe 876 Eurpe, lar 7879

DOAR 355

4 Sphke Pk 39194 Tmte Page 1962 N 791 r 124 EuripieHolyo 44 (Au 1968 Fr. 79, r 13) 1301-2; Atphae,875

5 İaia a Dee g taça kutl l öe r ağ aa tree alar Helleik ve Rma öemlere aglaşacak ata' la öeme e u lar çk eer görlr. Bu eer urumara irieEurpie e (1453) Phral köe Meer aa eleişie kte Phg geçmşi rgumak emştir

6 Rma a ça kg öem r öğe la kulel aç, Yua a aece Heleik öeme görlr e eki öekler, 7 Böme ele ala Perga ulumuş iki terkt hekelck lair (k Töppee1976 N 190 ve 199

7 Latice a l p lmel tetre aha g kullar8 Bu ap ö ee kaaklar Piu Doğl Th 3617 Pauaia 135 Arr

a, P9 k Wcherle 19 Belge 402 46 489 ve F. Nauma 1983 59 E al tamlama rukiir Bu hekel eğişik aalara Phe-iaa öğrec gkrita aemşr ama hekeş grakritlma aha k r lak gi gör; k v Sal 1913, Depe 19711123 e F. Nauma 1983 1599

9 Gme kala lerce öekte ala lte iç . F Nauma 1983N 23421 Agrakrtu meie ala hekelckler 42245, rakrtu mele aşka r içme la Meer etmleri Veaere Yuaiak çeşitl uluu erere çkmş rkaç öeği lteemişr amau katlğua laik Helletik ve Rma eerler am göemee karşk ralağ ç, teler ikkale kulalmalr (Veaere ) Öellke 683-84 ve 695720 umara eerle Arkak Yua eğil geçRma öemi eerler (c Lamrecht 1962 45 ve F Nauma 1983: 23940)Wll eek Meter emle lluğu e uar lg veric tete lma-ş rk çelşkii ee çk ere r rum apmşr (W 1960 996).

10 Aak uulu taça tipi haa . E. Sm 1953 S 7 aaa elrttiği gii aak uulu arça tp öele MÖ 5. la göe çarpar1 1 4 Bölme alatğm Gr ka ve Aaşa ulua Ek Phg aak ka

armalaa rça ele göle uvarlak ka a a ağ tetii harlayın.

12 E. Sim 1953 7813 Alala Metere apala vahşi ve çlrc lere eml eilği

şlr çğulukla k Verel 990 kge e alalar e elar harlamak ç kkree hpler r Bu kta aşağa aha atl

ceemşr14 Apll aa lşke k k tlamştr öeği Deltaki Apll tpağa ulua aa tular ve Delph'e, aa r alala görle lişiApll hekel (Cah 1950 re. 1 Shapr Laak Brh Mueua B49) ulua iah grl r am iceleiş Shapr 989 59 levha 29u vau eek ahe aar aiku çek Kele laak lamş (öreğ Schel 937 38-39 re 5 Nauma 1983 1 1 7) ama Apll



DNOLAR 57

En kap resier Aurgemma'n 1960 hi ktabda bulunur: 4851 ev-ha 130 Bu zonun yomlanmasyla gi sonlar hakda ön gözemeriçin, b Brd et al 1989 2429

28 Dionros aanda maad çoğu kez ellede lan tular öeker iç, bkz

V 1 82 6 eophdes Ressamı'ndan br ampho ve V

371 14 BgosResından bir kse Bu n kmği çok tartışış ve ahos, ionysos,Sabios ve Hades gibi öneer pışr Son bse kre bir öze içi,bkz F Naumn 1983 17175 Maheson gbi (Matheson 1995: 2779) Nada bu ny Sabios oak ptaş Sabios lehnde en güçü iddiaan -hibi E Sion ise iki arnn da Phyga kökeni olduğuna dikat çekmiş ve zonun üzedek hnelere, emosenes'i O Cda (260) anlatğ aynetiile sındak nzeriğe iet eişr. ncak bu a, Sabios gibi n-ci derecedek bir tayı tems edemeyecek adar önem br gür gibi görünü

yor ve budi görüntüsü iede Yun ve Roma anda görülen Sabios be-timlee (pozu kostümü ve aibüer pek değişmeyen Meterden rl olarakpek nemiyor oucas bu y Donysos, bu hney de Atkann Phl demosunda yee bir tarıça onuna yapl Orpheusçu bir ayi oak yomar(oucas 1992) sahneni garip özekeri de yerel kült uygulamalarını ysyor-muş. Benim öner ise bu sahnenn güncel küt törenlerini canandıaktançok Meter ayneri iron biçide anlamay amaçladğdır , bu dumda, lri bir oayabiir

29 Pindaros, Dam 9 (Snell Eurpides ar oyununun açış kor

su, sar 64168; cf Euripides, Ca (Aus 1968 Fr 79 1112) ve Pas (586 Nauck ve gene olarak, Srabo 1031415.

30 B., eophrades Ressam'ndan bi ampho, V 182 ve Makron'dan bir içkkab V 462, 48; bz. uls 1984 289

31 emoshenes, Co. emosthenes, anlatğ bu tören hangi rı içnyapıdğn kaydetmemişir Çoğu bl adam, ayindeki J ve ctç çkları-n Phryga anları Sabios ve Atts adlana edğe dikkat çekerk, bun-ların Phgia nlarnn ayne olas gerekğne hükmeiştir (öeğn ESon 1953: 885; F Naumann 1983 172) Bu pas, Yunan toplumunun karzmatk dsel törenler kanalyla etilenmesii anlan aşağlayc bir özet kadargöndee yapmaz Phgia tanrlarna. Üsteik Sabazios ie Attis'in grçektenPhgia tanrs olduklar amamen kesnleşmemiştir Attis külünün kökennnanazi içn, bz. Roer l 994a

32 Cement, P. 214 Clemensn kulandığ örtü", paso sözcüğü, noaldege tağının perdesi için kulanırdı (bkz. ne 1988); acaba Clemens ta etapınıc asda misti bir birleşmey mi kastediyordu? Ayca, c. Fiicius Ma-teus 18 Mateus, son trlar içi yıış rzı daha öneriyor iin srlar-

na erd" (ce meti, da Ats gizem dinne grdim" (Yunca meiBu metnn Meter aylene sondan ekenenleri yasttğ açk çünkü M.Ö 4yüzyıd önce Attis'n bu aynlerde rol oynamş oası pek mümkün değ

33 Genel ola es dner üzere, b ews 1989 ersne 1990 110 buda böyle bir deneyimin çekcilğine ilşkn güzel b ama n kalıplaşt-mas' ile trı aracsız uaşma arzusu arasında sonsuz germ.•

34 Heias / Po Pdm Sola ed P. Coueur, p. 105a



8 NA ANANIN İZN

5 urpde Hlyo 14144 Dağların korkuuuluğu konuunda b. Oboe1987 18992

6 Hppokte O h d Dee 4.7 Pluaro M 20 Bu eri Bolton'ınkdr Bolton 1962 178 Genel ola-

ak bkz Dodd 1951 779 e Connorın ok değerl elemei Connor 19881568 Herodoo 4 769 Olan getiği er belrz oaı (Skha'da br er) e akhar' olulu

ğunun dean ap gibi özelkler (nın aına bge Solonun gezeri gelior) bı bil adamlann nakari gerek bi hel kişilk olduu hakknda kuşku düşmeie ol amıır Olaın rhel bir gerek olduğuna karşıkan alar indtrand özelemişr (dtrand 1981 22 Arıa Herodo-toun Skhialları uzaklardak başkaları metar olarak kullanmaı üze

ne bz Hartog 1988 6284 pai40 Rahiplern Meer mgele kundığına işki en eki blg budur. Bu ür mge ör-

nekler i bk Reeder 1987 440 bu tür geler n temel flar ağlamışolableek tun br kabn elenmei (bu ktapta re 5859).

41 Plaon 56.42 Platon Pd 265 B.4 Platon Kn 54d.44 Diogene ( 1 776 Nauk) Ahenao 14.66dan aln Apollodoro (Biblio

hk 5 1 ) Hea nın ıldırtğı Dono u len iileştrdğin bldri45 Genel olarak anlanın denetine gie konuda bkz . Dodd 195 1 64101

e Connor 198846 Thao kabartmaı Sala 1964 29 a CC No 528 Pre'de buunan ka-

barma Waler 199 54 re. 22 CC No 270; Venedkteki para ifert1966 re 2

47 Pe eli CC no 08 u iltte şeki 48e banız.48 Prie 1978 645 Arıa bu ite b re 60 B if benzer adak kabarmaın-

dan bi şd Venedk keoloji Müzeinde; dğeri (fert 1966 re 1 ) br ba

baoğul tarafınd Herake'e adanmışr Pe' den ü adak CC No 27 275276 anıaa merhametl ebe" die elenmektedir bkz 7 Bölüm49 Charitonidi 1954 411 5 425 e re 1 Chartond anrıanın kuağındak

uğun At oaı gerekğie hükemiş a hekel ii korunamış dum-da olma bunu belriz klıor

50 Plu arkho Thmisoks 0 Garland ( 1992 78) e Borgeaud ( 1996 29) ele almıştır P iin Ana (Herodoto 61 05) e Boiotiada ( Plurkho Asis ) bunabenzer kült kurumları rdı.

51 Pdaro h 7779; Pauia 925. tha odu l h 1719 üzende

alşan bir omu bi arıntı ekleerek şar oiotia dağlarında iken göktenkendiie doğ inen bi Meter görüntüüle arşılaşığını leri üüştür Bu pala ilgili br ieleme bk. Haldane 1968 11 Slater (1971) ie bu kuluşun doğruluundan kuşkulanak onu Sla'a erleşte eğlemiş ama d-diaında Pndaroun belgen (f 80 95 96 Snel) göz ardı etmşr Slaern irleri ürütüe konuunda bkz. Henrih 1976 256 dipnot 10.

52 Ne tuhar k in apnma e onu Theba zernden gerie kalan brka k



DOAR 59

şiden bi olak yaacak MÖ. 33'de Thebain yaalnas sısd İskender bu apnağa dokunad (Plnius 729 l ; os, .9. 0ve M. 2 . yld Thebai'de hl ayaka duan neredeyse ek yapı bu idi (Pau-nias 9.23 Şai Meteri onurlandak iseiş olsa d, pınak ününü tanra

nn ürdine, bia Pndarosa boludur3 Pauis .20.9 Yapın yer ve ihi in bk. Hl 99 844 Thopson 937 340 207 oradaki en esk nşaa prograı iin veilen

M.Ö yaklaşk 00 tarhi yakn geişte Leslie herın nl ışsınd ye-niden rgulanşr (hear 993 4822.

Metroon ksı in, bk Thopson 937 20 ve Thopson d Wycherley972 2938. Atnadaki Meoon'un yap arihesi hakkındaki bu rtışda tep-hen G. Miller'n sanduğu grüşü liyo Yeni rekonstrüksiyon nerisi inbk . G. Mler 99 res. 4. Perslen Atin yağası ncesndek rih iin, bk.

hear 993. anduğu grüş, Doğu ya gü aynlern bşlangcndan beri Atna' dak Meter külünü lekeledğ rsayıyla saknış okla blikte, Thosonn Aa Meoonunun yapı trhesne ilişkn rekonsüksiyonu hakkndkuşkuları ncis de dile getişr (ncis 990; herın grüşlernn teelinde de aynı ka rsayı yatr (her 99

Pusnis .3; Thopson and Wycherley 972 2930 (kei, levh 30cde gterilişir

7 Boersın, en erken hli pınağn Zeus Eleutheos' danş olduğu şeklndek nerisi nandrcı değil (Boersa 970 3333 Ypı, en ğı MÖ. . yü

yıl sonundn beri Meter e danş br pınk olup (Ahenaios 9407 Wher-ley 97 No 470 Meterin, apınğın Zeus anasının üsünen ü yıl geeden Zeus'u yenden etiş olbileceğ pek anklı günüyor.

8 Thopson nd Wycherley 972 3. Epigk belgeler in, bk Wycherley 970 no 49 Ana devlet rşivnn kuluşu konusund bk Boegehold972 yrıca, bk troud 974 74 shte sikke deposu olrk Metroon Metroon un M.Ö. . yül sonund An rşiv slonu olrk kulıldığ, Akibidesleigili bir olayda nlışr (Athenios 9407bc Wycherley no 470 Mete sunağı Metroon'un dışına yerleştiriliş olabildi; bunu da, Pitlkos diye brinnAgory geldiğni ve büyük bir klblığın nünde ırılıplk Meter sunağındoturduğunu nltan Askhnes eekteir (Askhines, Tih 0.

9 Deosthenes Pri 40 s 98 8 Parker 99 9 Kolophon ve 'daki Metoonlr konusund, bk 7 Blü Bir rşv er-

kei olk Kolophondaki Metroon, bk. CC 1 99, 02 l Askhnes 387. Wycherley, burd sü edlen Philii Anenes e y d

Theopopos' feekedr (Wycherley 97 2 O Phglı ad"ın

kliği ğda arşılcakr3 ulinus l 9a; Sud s.v. µÇ Photos sv µtÇ Meoon hkkın-dki tik belgeleri Wycherley toplışr (Wycherley 97 0

4 l Ashophanes, Plus 43 = Sud sv [v Bu olay ele an ode kynaklar rsnd ele şunlrı yrlı bulu C

si 9808 , Cer 983, ersnel 990 0 . Ayıca, bk. oucrt 873 4; Nilsson 97 7227; n ten 97a 423; eseren 977 323 is 98



60 NA TANRÇANIN İN

97 Frappin 987 v Parr 99 899 Buraa nmm yüyüni aış bçimmn yararan Ror 99

Bu Ao an Homr Thompnın y (hompson 937 Thompn Wyhry 972) Ayra b Non 97 1 737 Vnasrn ( CC no ;

Vrsn 99 77 Foua 873: Par 938 v 954 Borsma 97 Cosi 98� Crr 983Fppn 987.

8 Burr 985 779. Patonun Tya tança Bnsn Anaa yni bayrı haına ouu yomanı kat aın (l 327a).

9 Strabo 38 Parr 99 58597 Wiamoz (879 95 pnot 4 W (9: ipno 2) v Bmr (93

ipnot 4) bu sonua ışarr.7 Crri 983 2

72 Antphansn br omsnn başığı 54 (Ko 74) aıa 59 brbüyüü oara ms Bmr (93 87) v Vrsn (99 9) başa r aınış Ana şuna ka m Wbsr (9 5) v Bmr(93: 897) Mtr üünü suçaığı anısına rarı Mnanros'un nn Mtr hçbr s omayab çünü oraa rahn tf çap aynyapara apdk nr var d ğ rr

73 Arstots o 45a.74 Athnaos 2.54 IV. Pomaosun bir mrayrts haına a buna bnzr

üçütüü yomar yapımışır b Purhos Cos 3.75 Bu Fouart ( 873 ) Bmr ( 93 897) v Vrsn'n ( 99 ) b-

nimsiği nımamaır N r i bu aşıaıarn rn ış rünüşr v ysiri hana atararı anan çoğu Yunan ğ Roma aynaan aınmşr Apuusun Al k a yapna ananırığı (823 ) Ga yan Romaı Mana Matr rahip Fouart i Bmr timş ama MS 2. yüzya at br Roa pıtının nn M.Ö 5 v 4 yüyıaraiYunan ns uyuamaarının anı oa aınığı açıanmamış

7 Cos 98 v Crri 983 s tah bibyorafya birt ayrıa bz. Vrs

n 99 syn rç br oayın anısını yatır oayın tars ntğinanıı brbçm ortaya oyuuştur Parr ( l 99 9) is aha uşuu-ur

77 Roma a onusuna bz. Purhos Ma 79 v Dooros 3. 3Vrsn ( 99 5 pnot 35) rmşr Yuaa aınan naarss s(Hrootos 4 7) tanışma rniş v rıya ayn yapan hbn ümünn ou-şan aı mo srimtr Butt (97: 2) başa pararn sz -miştr Ayrıa Oranjın (984 3) ağı mo pağ at aın

78 Cf Havarin İşr

79 İlyada 852 başa br para Hrootos'ta (7) buunabr Br ınhasaı v br n saşına ürün Phoaaa onura içn uru- ünahtan anma ütü.

8 Bu Dosun üşüyü (Dos 9 ) ana Hnhsn pığ tarşmanına ortaya oyuğu bi (Hnrhs 978) son r mtısız Ayra . Parr99 pnot 27. Tan Donysoun nansana çmşi onusuna aı-nn b nar B tabtn buunuşunu ia an Vnts an Chaw 99



DOAR

27 PYXao68 Verne 990 82 Thuydide 6.2728 Putarho ad 22 5. yü Meou Dagora

da Gizemere ıız eee uçaş l ihophane Kuş 07 D

odoro 6) Gzem ayinene aygz eee g diğer öeer çn z . yuada dipno 68 Euripiden l (M.Ö 40 doayanda ahneendi) Hlys (MÖ 428)

ve (MÖ 45) ophen Kuş (M 4 4) Sophoen Phs (M.Ö 409) Euripide H (MÖ 42) ve ar (M.Ö 405) adoyuna eşnc yüz onuna doğ yaramış Dogenee at ond aar parça (Nau . 776) ve ya rihi nmeyen ir parça

84 Bu oro ve Metern Demetere araağ iereyen öümerde rdeenmişt.85 naiada e değen aş aaann tümüün MÖ 4. yüz

yı aşı ve onrana at oduğunu diate aın86 Mendro z Weter 960 4950 ve Bömer 96 86970 ya Me-ndroun ço ei dumda 'nde r adn Tar naıtarafndan et atna anır (ee geçiir)

87 Demohene 928 ve _ 879.4 Joephu ga n 2267 z. Verne990 48

88 Phgia Mida öyeneni Yuna a şenş içimnde Phygaara gi oa ma eden oumuz yargar onuunda z Roer 98 ve MÖ5. yüzyıda tinada rçı öeern çoğama onuunda gene oara z Ha

98989 rhioho 42 (Wet 98992) aş Phgiaar Hpponax 27 (Wet 98992)

apa öğütme iç Meoa arar Phgiaar.90 l İlyada 2862 So 287 nt aınar Ha arafından irdeenşr (Ha

988) yada 862 ie phrodite ye Öü ve Euipide n Ihga uls e ad yapı anda değişiiere dat edn phrodieye Övnün 6 dzeende Troyaara Phygaı açıça ayr ha oa götermştr Iphigenaute ad yapıta ie phigeniann ur edişi gamemnon a (Tro değ)Phygia younu açar

Yunan tagednda Troıar onuunda z Ha 989 02 MÖ 5 yüı özaanda Troyaara Peren ayaştma onuunda Bacon 960 ve Ha 989 689

92 Troya Pa imer unun en yi öeeridir M.Ö 5 yüzyn orandan aşayara Pari uzun ou üni paoon çzme ve ivri üahta oun hamend gyi çnde emenmşr. rhe Pari Remı 'nın oyadığı r hydraen ei öeerden ii oaiir V 5 ) ayra Roer 994 2552dedmo Remınn hydra Bern F 26 (şimdi ayıp) 87 2 n

ceeiş9 Bu geişmeye gii ço iyi r neeme ç z Ha 989 49 ya z Verne 990 8

94 Wi öncei im adamann düşünceerni özeer (W 960: 997) yrıca Parer 996 89

95 Wi Büyü a Tça un Phga ançaa Tar na unnnıie nan Meerne afeder (W 960 ) Bununa rie eride g



62 NA ANIANN N

eceğmiz b bu ou o fa ümere ayş Pha a aaioogras Taa as ea uaş e Phga taras betme-r Yua aa aras Demete de etemşr.

9 Hesiodos, Thga 11

9 30 Homeri Ögü Tarihedie , b Jao 1 98 1. Top a Uraosu ars dye sesee ögü, Hesodosu urduğu soy üüğüü izer.98 Soo (Berg 399 Dee Papüsü, co XIII satr Zsh Paw ud Epiaphi 4 de

yamşr ( 1983 supp. Pa yomu i b ch 199 330 e West1983 93

100 Topata are göstere Topa Aa, ao resimerde rithoios'udoğumu e Ggatomahia saheerde buuur öeer i, b. Carpeter199 1 3

101 Hesodos, Thgia 439110 eusu Gtte yeşiğ updes (Baha 1, Apoodoros ( 1 1 ,

Dodoros (4.980 e Pausaas (.. aar Başa geeee, oayYuastadai başa geere de şedimiş Aradada (Pausaas 83.e Messea da (Pausas 4.33. l ) . Oay geğ yer Grt omas, e yayg bi-imde atara geee gibi görüüyo dğer bögeer oaya sahp ma ddi-aar ise, Oymposu baş tars doğum ye oaa itba azama isteye asta r bögeede ayaamş oabi.

103 Hippo, West 19899 1 f 1, yuada Böümde irdeemiştir.104 C Sophoes, Phtt 3919 Buda Dağa as ya ye Zeusu a-

s dye ar updes Baha 9, 9, 19 Buada da Metere hemBüyü a ybee, hem de Phgia üteri hea Aas dye seseetedir.

10 urpides Baha 9. Aca bz Diogees (f 1 s. Nauc bz aşağda dipot 18 urpdes Cretas (Aus 198 f 9

10 Teestes, Page 19 f. 4 (=f 809 Ma v . . T[ç �ı6] yova< Öa\]a Prv.

10 l shes 3 18, Ktsiphı üzere Arosu Aa Meoou da üt hey

eiye igi tamda, bu heyee hea heyei dei (Arriaos, Pl 9 .108 Timotheos Pias, Page 19'de 91 , r 1 4 urpides, Hlts 144 cf.Sophoes, Phiwts 391

109 yi bi öe bz. . Smo 19 8, eha 18, 18. Demetere Ögüdebr böümü resmedidğ Atta peiesde ea ede Meter ybee teye göseriiştr, bua aş bu Homer ögüde Phga ara ad gemez.

1 10 Stbo 10 3 1, Phrygadai da Dağ üzerie 10.3 .0 Toas bgesdei e Gritei da dağar üzere

111 upides, Bakh 1 09 Strabo 103 . 1 1 . Meer tap Zeus tapmya bağas Pdaros Dithym (Se urpdes, Cta (Aus 98: . 9, 113

11 obat das Pato, Kit 4d, 3c müz aeti gpa oara o-bat'ar, Asophaes Lta8 Phga obat, sthophes, 8 obt ayiee iş gi br iceeme i b. Lih 194 hrade obt ütü hada ata ii, b Gr 198 31934.



DPNOA 6

113 Euripids, ar 12025.114 Dodoos 565 Diodoos, kaağ oark 4 yüy trhçisi Ephoros 'un adn v

ktdir Pk çoğu Mtr bağan o kci drcd tnsa varka-dan ou başka gpan ğ bu taboyu daha da kaaşaşşr Bun-

a sadc Kurt'a v Kobanta dği, adn işciğiy igii büyücür v cnr oak binn Daktyr v khi d kaps Mtr'n hitnd İda Dakyr ü Sophoks, Khoi Sao f 337 Nauck; Diodos 5.64, Ephoostan ant Ayrca, b Hbrg 1952 v Burkrt 1983b) Buk grupan otak öği Yunan kütündk Musar Nypha'ar y da ÜçGü gibi kadn gupandan ouşa tn rkan trsin, dc rkkdn ouşaa v çoğunuka adn işciği ya da gii ayinr youyatnya iişk kurabik gibi ö bci oasd.

115 Bu grupard sö dn antik kaynakar Schwnn topaşt Schwnn 1922a

s.v. Kobantn 144146 1922b, sv. Kutn: 2206. En öni kaynak Stra-bo'da 1031024) rkl yr tan tiprin ilişk uun bir c dr Koybanar buda Phga oak anş Sbo 10312) St, kaynağnn Skpsis Dtros oduğunu bidir, . ca. MÖ .. 180. Ayrca Srabounkaynakarnd birni Hnisk dön itos yaar Apoodoros oabicği-ni çok antk bir bçd ön sürnanai'n trşasn dkkat an U-anair 1939 59616).

1 16 Kutaar bundan başka iki Mtr adağnda daha görüür Lbadia dan birkabarta Watr 1939 59, rs 23 CC il 432) v Nw Yok'tak tunç bi at-

rs Rdr 1987 rs. 3). 7 Böüd daha ayrn bi biçid anacak oanbu ik pt Kurtaan Mtr kütündk rğn saptaaktdr

1 1 7 Ayrca Aa Akroposi ndn bi kabartay dikkat an, opos Müsi 245F Nauann 1983 No 426, CC l: No 190 Sadc so köşsin at ks kaşoan kabartada so taraf oturan Mt kaşan siah iki dikan görüktdir. Büyük oaska Kurtar oan dikanar buda tançaya yanaşannoa tpnc pounda göstiişrdi, oaysya hikar dği, yakan vtapan kişi roünü üstnişrdir Rüya youya tnrya bağant kua konusuiç, bk n Stratn 976b.

8 Disk ç bk Kun 1931 No 74 vha 49 Batt 1960 Lvha IVa. anciani 1970 55) Kunun, diski kndisi bir tf oduğu youndak rayn ştirkt hakd, aa disk ürnd hr biri ikişr tf tutn, kabara oarakişniş i kanat cin fgürü vardr

119 Bosquant 1939 6265'd R W Huthinson Kun 1931 35; anciani 19702052

120 Diodoros 4.7980 565. Diodoros ikci pasajda Ephorostn ant yapyor.121 Mt Dtr iişkisinin gn bi dğrndisi için b Graf 1974 1 55

dipnot 24 van Stratn 1976a v Vrn 1990 108 cak bn Vsndan rkoarak bunu banc bir kütün birk anasndan çok, iki taa bir kaynaşa işi oak görüyo

122 Van Stratn 1976a 4243 rs 1.123 Pindaros /thmia 73; Manippids, Pag 1962 f 764124 Dni Papirüsü, ko. Xll sat 8 Zih udpiaphik 47d 1982) yayn

d Paj hakkndak yoru çin, bk nnich 1 §67 726



6 A TARIÇA İZ

25 H Tomson 937 205 Nsson 967 72626 Mege 965 22 no 43l 27 ios A 3.6828 Gio 92 5045 507 G 974 55 dnot 24.

29 Möbus 93536 2453 nc 969 327 . Simon 983 227 Tın-ğ osı ye iç bkz Tvos 97 23 2899 Mee ve Demee sdki kın ki knd bkz S 985 667.

l 30 des H 305 sözcüğünün P dnde oduğu çık So (o nd Pge 955 44 3) ve keon'un (Pge 962 . 388)kudığı bu sözcük Aodieye Övgü'de (3) de göüü Bu kooy kndeğeende iç bkz. Smen Gso 978 nnct 969 l 32759ei 983 Roe 996 303

3 f Möbius 93536: 245 imo yee Akd ının Mee o ez

Pgı tık gis omy yede tının d Pgiı nıç-nın konro nd utusı içn Kybeenn Demete'e özdeeidğn s-nn Myons ve esne d ynı göü de geed (Myones 96 2909 esne 990 07)

32 Yunı omyn dğe Yunn geeneğiye b deeceye kd ktı-mı Yun kdınn genç yk öümü ç s tutuk Suye n Adns Aodite ve Peseone e g efsne çembeine ınmı Tkyı nçBendis de kends engi bi Yunn efne çemde göümemese kın Yunn snnd çoğunu Tkyı Atemis ok esmedi ou Pie de onun düzenenen önem en mı (Pton &li 327) Bukonu iç bkz Simms 985

33 Öeke ç b. CC , no 362 (And) 508 (çıkı yei bimyo) Ay-c bkz Reede 987 4332 Mee ve Heesi bikte göseen esos bu-unmu bk dk kb ğıd 7. Böümde ee ınck

34 Pdos Dih 9 (Sne) udes Pa ( 586 Nuck) ve s 69 ve ss Pton Phad 244 ve Hes l d oc yf 0405A(ed P oueu). Sr 033 tik kı iikn gene b değeende

ç b nnc 969 3332 35 Pndos . 900 (Sne) ve hia 3. 78. Pdos ve Pn kkınd bkz H-dne 968

36 Pdos 96 (Sne ) Henics 976 25637 Pn ve Tnç iks ç bz Bomme 94950 2 ve Bogeud 988 55

474838 CC i no 66 80 82 339 (A'd) 279 (Pe den) no 432 (Lebde'd)

Bkz Bogeud 988 5253.39 Osboe 987 8992

40 Hems Pi Phdm Shlia 05 (ed P oueu).4 Mee gb P d Pdnın g dvnınd etks oduğundn kukunın nıdn byd (udes Hilys 42)

42 Puos Niia 3 .2 . Bunu k ok ouc önei ( 873 645 ) onu Bu-ket ( 985 7779) Gnd ( 987 33 ) ve esne ( 990 07) zem

43 Buke ( 979 05 ve 985 59) Puosun bddği oyd kii kend n dım enek ç kusının oyn Tnç küüye gi oduğu



DtOLAR 367

8 Üzrd kapı kabamala buun v yaygın ürd br Phg mr annınkopyası olan myaür b adak sunağın da an Bu yap mr Mr hykcğiy aynı adak öksnd buunmuşur or 99 41, lvha

9 Haspls 197 5455

10 mmianus Maclnus (229. 7) M.S 4 yüzla mpaor Iulusun Mr külün ig duyduğunu arkn, M.Ö 4 yüıda Yunanı ari ThopomposnPssusak Mr kusal alanının Phga klı Midas arafndan kulduğunukaydğini bl, buna karşn MÖ. 2 yüzyıldan öncki zıl kaynakların hbird Pssnus'dan söz dmz icro D h 3.28) Pssusun Prslr'dn (khndlr) Suryllr dn (Slukoslar) v Apa il Asyada hüküm sürn üm klardan saygı gördüğünü üzn basa basa söyr. Bu aıklamalar bu apnma yrn arihsl ünündn ok Phgial Maar'n Aadolu'dakiyüksk mvksi sıb b Vo 198 5759. Ayca bz odoros 35.33.2

S 1 253 Lvus 2910.5 29 7 Valus Mmus 853 Pausanias 7 .179-2 obius 557. Bu kaynaka işk gnl br dğrlndi n bkz. Gun 1990 6 no 51, 52 Efslrd Pssusun Mr küündki rolü 8 Bölümümüzd l alnmışır.

1 Pssnus k n ski yrlşm in bkz vrkr and Walkns 1984 3-15 vWalkns 1986 3739. Sunak iin bkz. kr d Vuln 1991 rs 9 10v bu p 4 . Bölüm, dipno 87.

12 Pssinusak Hlnisk öncs yrşmy ai kanıar iin (bunlar hl son drc yrsizdir), bz vkr and Walkns 1984, 13-14 v Walkns 1986 3

39 Bulunu alanı hl araşrılmak olduğund, yaplan yomlar ksin sayılmamaldır Burada Pir Lambrchs' yürüüğü sk kazıların br öz iinbkz. kr and Wakns 984

13 Walkns 1971 34950.14 Pssiusun konumu haknda blg vrn yzınl kaynakar, kr and Wa

lkns 1984 1428d kr arafından v aşağdak 9 Bölümd clnmiş Pssinus'un yrinn banmay uygun oayışı konusundaki aıklamalar ,bkz. Walns 197 34952 v kr d Vuln 1991 1 6.

15 Sabo 125 3 Walkns 1986 66916 Bu olay 9 Bölümd daha kapsamlı olak rdnmşr. Gnn yormlarını ik

na dici buluyorum (Gn 1990 19) Gn Pssnus cirındak bölgMÖ 3 yüzyıl sonanda Prgamon kallarının konrolünd omadığını dolayısıyla omalların büyük olasılıkla nrıayı doğdan Prgamondan ya da omann kucu aası Anasın fsnv yrd Troa yaknındak İda ağ'nda bulunan Mr pınağında alp göürdüğünü nur.

17 B mkplaşma Wls v Vgilo ınd an olak l alınmşır (Wlls 934 No 55 Virgilio 981 ) .

8 Yakındak Sivrhsar kasbasınınn n mzarlığında kr kullanılmış olanbu ş bloklar orada bulunup kopyalanmışır (o gündn br şlar kayır). Bkz.Wlls 1934 241 ; Virgo 981 1320 v lva 17

19 As adı üzrn bz. 4 v 8 Bölümlr Polybos Pssns ak ki baş ab adlanın As v Baaks oldğunu kayddr (Polybios 21 3747) .

20 Vrgilio 198 1 2526 1 mkup Anadoluda Galaar konsnda bz. l 19831344; Mchll 1993 449 pass. Galaların Phryg külürn is konsn



68 NA ANÇANN N

d bkz oler 1987b 1 129 no 5 Fredek Wner 988 De Vrie 1990:402-5

21 Peinululn Pergon verdiği deek konuund 5 meku (Virgilio 98 1 :A Aloun erkek krdein elei içn dk yr. Pergmonun Pe

nu'u kendi mçrı doğuund kunmı konuund 1 meku (Virgiio: Peinu Pergmonun çkrn hzme emek için gizlie Peongiy klyk. omnn çkrnın Peinuun çıkrrnd ğr bmı konuund 7 meku (Virgiio

22 Virgiio 198 : 592.23 Wele 934: 24243 56 meku Vrgio 98 : 25 2 meku.24 Srbo 125.325 Welle 934: 247 Virgilio 1981 353.2 Bu menn en güvenir bkı Weinreih 919dur. Bibyogr içn bz S

kolow 1955 No 20 e dh yeni rhi bir çm ol Bron nd Horeley98 Menn bir bölümü CC 1 No 489'd yer ır

27 Hikod Meer onun kn özel bir kü kumu (bkz Sokolowki955 No 72 , ğıd rdelenmi ou Heenik dönemde çeii özel kül kurumlrı iç b. um 1914 Trı buurn rüylr rığıyl ieimeikonuund bkz Sen 197b 6

28 S 1253. Angdii dı konuund bz. Gumni 95929 T Hoio ie Diioun (Kuk ve Doğuuk önemnin rğını de

ın Mihel 1982 bkz y 16, no 44 45 242. M.S 2 yüzldki Meer külünde nel nmu konuund y bz kbmzın 1 Bölümü.

30 Wenreih 1919 31 Bron nd Horely 98 : 1331 ober 197532 Bununl bire Meere mk myl oluun dıı kı g kv

rmı bir ek bu olum özgü deği çünkü Pire' de (dvnıln hlk kurlry nırnmdığ bk bir öek göreeğiz

33 Srde yknındki bir yeremeden ober 1982: 3661 34 Hnfmnn d Wldum 199; Hnn d mge 1978: 560, no 20 Hnf

mnn 1983 223 re 1.3 5 Hnfmn 983 e l: 130 Guhier 1989 4758 Bir belgede çıkç Meroondnöz edilerek MÖ 213de Krliçe odikeyi onurldın br kmeni Meroonun içindeki ınğın irn kınğının belirimei Meroonun,içnde birden zl bin on bir ku n oduğunu im ediyor. Kenn Hellenik ikkeleinde göen kulei ç kmı gür Meer d Tyhe obiir (Hmnn 1983 e l: 30 Guhier 1989: 55

36 Hnmnn nd mge 1978: 6061 , no 25 ve 16970 no 259CCC No 463.Hnfmnn ile mge bu çmlnd, M.Ö 2. yüzyı onu y d 1. yüzyıl b

ın rhlenen bir kbrm rçınd göülen ilidir biçminde yükek bir giymi kdın güünün (no 159 Meer olbeeğni eri ürerler, n bu kei değildir om çğnd Meere unun dr ibımızın 1 Bölümündeele nmır

37 ober 980: 237, re 0-14 .38 Hel 197 1 29302, no 15 7, 92, 141739 Bihyni, Shwerhem 1978: 798 no 1 A (ndı VIII 70 no 396,



DNT 369

bert 198 239 CC no 767 Vnköy) . Psda da urnın üneydek Arvalköyde küçük b sunak adağ bulunmuştu Robert 198 239= CC 1: No768

4 Mdas Ken Haspels 1971 295-32 no 6 8 13 Eumenea 3886

41 6837 CC 1 No 88842 Sa 1312 Hesykhos sv Ayôç.43 Attka Peden b stel / 467=CC no 38 bu ktapt es. 48 ve Rham

nostan küt kullarına lşk b yzıt Roussel 193 Lesbos /x no 118Robet 198 283-3. Paros 13: 18 no 445 CC no 647 Mıs /no28 Pancapaeum CC No 561 Robet 198 238

Ephesos buuntusu Kel 1915 75 L. thya buuntua e Venedktek heykelck yukada dpnot 39 ve 41 e anmş Mete le dss'e adanan ve he ksn de ayrı lıkla olak adlandıan bka nesne de vadır. C/ 3993 con

umdan konum yaınında Sızmadan Robert 198: 23945 Eryda Sokoowsk 1955: No 25 r 96 no 26 stı 98 Enelnn and Mekelbah 1973 No 27 ra 1985 162 317 Ephesos raf 1985 317

46 Khalkedon'da Sokolowsk 1955 No 4 sat 12 Ephesosta Ke 1926: 25661 es551

47 Meter Spyene Homole 1894 CC 1 No 543 544 545 546 549 55 551 55564 571 575 576 58 582 583 584 unlaın heps Smya'da buunmuştu.Meter Pastene çn bkz CC : No 452 453 f Paunas 5 13.7. He k sfat taı buuntu yerye n Manesa yaknnındak br dağın dbndek aık havtapnğıyla ldr. uda dağın yüzeyne oyunuş olan büyük b oturan ükabartması muhtemelen b Htt kabatmasıbkz Spanos 1983) otuan Metemes olak ptnmışr bkz. ağıda dpnot 58 59

48 Stabo 14 1 33 f 1985 318.49 CC 1: No 599 645 Pel 199: No 743 l l=CC 1: No 54751 Me 1982 283 cf Sabo 14 1 2752 Stabo 13 .2.6. Aşağıda tatşlacak olan bu buluntu alanı 199da kazılnış bkz

onze d Schmann 191 1 . Topofk sıat aynı zamda Mete bu yönünüPeamon kennde MBaawıa olak pm ören tanrıçadan ayak nkulanılnış f. Ohlemut 194 181 (aşağıda 11 ölümde atışnış)

53 Sabo 1.3 .1254 Kyzkos yaknndak Dndymos Dağ bkz Rodoslu Apollonos 1 . 1921 152

Ddymos Dağ'na şk dğer ye pamalar ç bkz. ]essen 193 ve Santoro1973: 7374.

55 Robert 1937: 334 dpnot 3.56 Ephesos Ke 1926: 2561 CC No 624 625 raf 1985: 317 Eyhrada

Enenann d Merkebach 1973 No 218 Toas bölesde Sbo 13 12 Kyzkos' Schwerthen 1978 82 no A5 enel oak b Robert 198257 Tapınak bkz. Wolters 1887 27174 Yıla hnken tarafıd yayınlmış

tr hnken 1978 No 338)58 Pauas 3.22.4 5. 1 3.7. Sonk paaf Pauasın Phal Peopsa değ

mes aknda Phalı a Tançanı buunduğunu österyor59 Fürün üst taranda sağda yer al b Ht hyeol bunun eç ronz Ça-



0 NA ANÇA'NIN İZN

ğna ai bir pıt olduğunu kanıtlamaktadr bu güün yanındaki ikini bir Hiti İmpatorluğu ya için b Güerbok and eander 983. Spanos, güün nsiyeni erkek oarak eşis eder (Spanos 983), a kabarna o kadar ypranmış k insiyei bei değl

60 Epesosaki Meter külü konusunda, bkz Keil 9, Keil 926 26 ibbe978 4909 ve F Naumann 983 24-6.6 Kabaralar Kei taandan toplua anal edimiş (Keil 9) ayra b F

Naumann 983 22363 bid. CC 1: No 68 (Apollon) . Yaıtlar konusunda bkz Keil 926 296 F

Naumann 983 26.64 Sos t üçlü kabarna öekle Ho 972 No 74 a Samosta M.Ö. 4. yü

yl sonund MS . yüzyıl başına dek kuanılan Meter tapınakla için, bkz FNaumann 983 27 Sipylos ağ, Wolers 887 27-74 Bilmeyen çıkış yeri, Kei

9 6974 kabartalar F-M6 Hees Atada gizem külüne girenler anışa göre Herakles'in suçarının ke

ret ödemesden kaynakan Küçük Gizemler e sokar bu konudak değerli bir ineleme iç bkz Reeder 987 4332 Genelile Hees gürü, eşlikçigörevi yapan ikini dereedeki bir tanr olan dmilos olarak teşis edilmiştir(Cone 880 88 888, 89) ama bu çok manksı görünüyor dmilos Samotrakede Büyük Tanrıların metde olan bir tanryd (Cole 984:3), amaMeerle erangi bir bağlansı olduğunu düşündüreek içbr ipuu yoktur Keil, kabartmadaki gbu baba anne ve çouktan oluş ansal üçlü olak saptamştır (Keil 9 76), ama bu kaam Yunan paganminden çok Hıristiyanlığauygundur

66 Ank ad için, bk . Stabo 4 ie MÖ 4 yyla ait bir yat Sokolowsk l 9No 29. Bulunu alan Reep Meriç taraından araştırııştır kusal aan konusunda öellile bkz Meriç 982 Meropolis adının giadaki Metropolis (aspels 97 20) ile Lydia'daki Metopolis (Step. By, s.vo) dail olmak üere Asya da na Tança kültüyle bağlanılı birkaç kent iç kullanılmışolduğunu unutayn.

67 Meç 982 No TK 62 (eakotta eykelikler) ST 4- (aş eykelikler) 68 Yaıtar konusunda, bk CC 1: No 47etl 990 N o 743 Meter Smyaike ve bk .. yukarıda dipnot 47, Meter Sipylene kuşkusu Smadaki Meertemel kmliği Heykeliker içn bkz CC 1 No 3, 6 80, 77 (ayaka duran Meter) 4 7, 6, 63, 6-66 6970, 72-73 79 (otur Meter).

69 Tapnak konusunda b Strabo 4 . 37 liius NH 464 Ariseides, apınağın güelliğini öyor, anak kendi kenti kayrmş da olabiir isteides . (ndor, s37) Bu yapı günümüe kalmamşr

70 CC 1 No 99

7 CC 1: 60 602, 6072 Engeann and Merkelba l 973 Meter ipliğden A yüünde, 0 tırda söedilir (Sokolowski 9 No 2 tır 96)

73 Gra l 98 3 774 Kutl takv, Engelmann and Merkelba 973 No 207 r 98 ( Sokolowski

9 No 26 sar 98) Meerden sö edilen bölüm çok ar gördüğünden, isimden başka bir şey anlaşlamışr Breysel adak ise, MP < sunul



DNOA 7

mu ln MÖ. 2 yüzyl snu y d 1 . yüzyl bın i küçük bir sunk üzendeyer lr Engemnn nd Merkelbh 1973 N 218.

75 Fes 1963: 59 n 1 Khis) Hekis, Kybeleinn Eryhi ymdsındk bir kenn d lduğunu söylüy (H 1 F 23 f. Srb 141 .33), bu d

Ehri ind bir Mj

dr

lduğu nlmn gelebir bu Engemnnile Merkelbhın kriydi: Engenn nd Merkelbh 1973: 36566).76 Fes 1963: N 9, 1 <, n 9d geçiyr.77 Penede Meer, bkz Wiegnd nd Shde 194 1772 ve Shede 964 11 .78 Penedeki diğer Meer bele için, b Wiegnd nd Shrder 194; 37374

ve F Numnn 1983: 26162.79 Burr 1934 N 6364; Burr, bunl MÖ 1. yüyl hlendii Diğe öek

le, 1 49851d göselmiir.8 Sklwski 1955: N 72 Dğsunu söylemek geekrse, Hliksss Ini ken

i deği, i kenydi, m MÖ 3. yüyıld kd Hellenlemii ki, en iysi buyı bud ele k8 Sklws 1955: N 482 Hsluk 191 21422, n, Kı Tom Avöıv ve ye

dnn ylr83 Apllnis, Aaua 1192115284 Punis 8464.85 Kyzikski Meer külü, Shweheimın öel bir çlımsın knu lmuur

Shwerheim 1978: 8926, n I ve B86 Mee lypie'ye sunulmu dk bkz . Shweheim 1978 8 17, n I 11; F.

Numn 1983: N 581 , levh 44 1 = : N 289.87 Rse 1995 858 1997: 786.88 ri'd k lk .W. Blegen'ı k edip kı nımldığ kul ln bölge

si Blegen e l. 1958 25973, 337) hlen inni Ünivesiesinden bir ekipfındn rıkdı Hellenisik bklın pl iç, bk Rse1993b 9814 1994 786 1995 894 1997: 8692 Bulunu lnı hl ıılmk lduğundn, bu ım geçii ymlıdı Ypmk lduğu yiikin bilgile benle pylığı içi Bin Rse minnem

89 D.B hmpsn 1963 774, n 1 51 : Sel G. Mille 199 3943; 1 N3293 heykelikle) Bebek Ais

üü Mie 1991 4243, es 2) ihi .Ö

3. yüyıldn M.S. 4. yüzyıl uzn b çevede bulunmuur9 Hl Din 1 61. Olsıkl İd Dğındki bu kusl lnd yer ln kül nınn

beimlendiği iki ek evh knusund, bk DB hmpsn 1963: 79 v-ledeki pınm yeleride bulunn heykelikler için, bkz . . ibid:8 .

91 ius 3839.81 Sb 13 .1 .27 Bk. Rse 199492 Pegmndki Mee külü, Ohlemuz fındn dkkle inelenmiir Ohle

muz 94: 17491) Ken dındki ki pınm ye knusund, bk . ne ndShn 1911 Mu e) ile Nhlen d Rd 1978 pıky).93 V, D ng t 615 f Ohlemuz 194: 1838594 Şidi Belindeki Devle Müesindedir bk F Wne 197 N 45 levh 12;

F. Numn 1983: N 554 öneki bibliygry le bke) , levh 41 : N349

95 Asln için, b . Winer 197 N 165.



37 NA ANÇANN ZN

9 Roer 1991 : 13389 Taş heykecer Fz ter 190: No 239 (ayakta uran gür) 24043 (ou

r gürer) eakota heykecier Töppeein 19: 4953 no 188202 Per-gaona buunan anşt fa Meer heykeciğn bri ışna ümü rıa

ouuş uruma gösteekteir98 Töppee 19 No 190 19999 E Son 195: 32 evha 2 Asan sırna oun Tana ası ikonogrsi

büyük oaska 4 yüz sonuna un ünyasına gri Piniusa göre bu h-ne Aristeiesn oğu ve öğrencisi Nikomachos arafınan resmeinişti (Pinius353109).

1 00 Sbo 132 ua aı 1909 yna an rkeooi Ensitüsü kaış r; bkz .onze Schaann 191 1 ve iyi bir özet in Ohemutz 1940: 1 481 . Buuntuana ee geen teotaar Töppeen arafı yananmşr b. Noh

en t 198: 8101 onze Schaan 191 1 38 Ohemuz 1940 18 .102 Terkotaar i b. onze an Schazmann 1911 Levha 1113; Töpperwen

Nohen an 198: 90a103 Töppeein bkz. ohen at 198: Levha 3 no M 1 Ayca bkz . on-

ze an Schazmann 1911 Levha 12 no 4 Ohemuz fınan kouogöre-vineki anrıa oak yorummıştr (Ohemuz 1940 18) Bu para sonankaybonuşur

1 04 Meteri M.S 2. yüza Pergona saanan bir söyence geeneğe göre Ze-usun Annesi roüne göserniş oası a ümkünür a bu aha eski oabiir B aşağa 1 1 Böüm.

1 05 Ta bacakar asınan en ü kvrma e einiş ökümü bir etek gy-miş oak göstemiş cf. Töppeein Nohen an Ran 198e evha 3 noM 14 1. Töppee (ibi8) Mamurt e ekier ie Larissaa buunanheykeciker biem ve ki beşimi aısın ok benzeştiğni söyüyor ama Per-gamon un şik kazcsı ofang Rat heykecikern Pergon yapımı ou-ğuna inayor

10 Ohemuz 1940 110 bi 180 Töppeen bkz. Nohen nt 198 8108 İ oarak onze e Schaannın ikkani eken buuntu yeine önce Perga-

monun an kazıcıar aus Nohen ie oang t arınan 192 sonba-haa a hak bir kuraa kazs yapımşt b Nohen an Rat 198

109 Pergamonaki Ais Töppeen 19: No 390 evha 55 Noae Atisin giyiği uzun kou giysi iineki terkota ko a başka br öek oabir Töpperwen 19 No 391 evha 55

1 1 0 onze an Schn 1 91 1 : Levha 12 no 4 (heykecik kou şii kayıp) ; evha

13 no 4 (üzee yaz kaznmış kap1 1 1 Atsn rk ş biimeriye Aaounun en yaı öze aarınan biri ouğu anımsayam bkz Zgusta 194: 1 059 no 1 19 en 1 1919a kaar.

1 12 Töppee 19: 491 1 3 Fnz inter 190 No 1 1 evha 2 F Naumann 1983 24950 CCCA 1 No 359114 F Naumann 1983: 2491 1 5 e 1981 res 1 2.



DNOTAR 7

1 16 bid re 3, ydia Hdan MS 2 da 3 yüzya a b ka kabı (ağıda 1 1 . öümde eemşr) ve re , Kyzkoan MS 2 yüı oua at bre

11 lıbı rem eeder 19, re. 1. lıbın olaı adolu kökeni kouuda

bkz eeder 19 43336.1 1 ie aı karmaı, eeder 19 42 re. 5. Meemba levhı abri 193re 9a; eeder 19 430 re. 6.

1 19 Herodoo 46120 Polybo anatr Poybo 216 21 5. vu (3 1 9 ), Mau Volo Pessus

yaklaşırke onu karşıamış oa Gauarın işaad öz eder (bkz 9 lüm)

121 u düyaıda Metere uula adak eşyaanı eren tandart kolekiyo,CC V'da ek mazemeye bike (Makedoia) Veaereı oarak kal

mışr, CC Maeme, oooje ok tooğrak oak düzeledği i,Helei adak uula her buuntu yere at kaytarda, daha erken ve g dönemere ai maeme aana gelişge dağmşr Nauma una Kybele" gele aalizi bir bölümüü Heenitik maemeye aış aak onuöeker eredeye he Aadolu da aışr ( Naum 193 232) uia kökei Helek Meer mgele oduka utuu görüüyor;aaı görel ikoogroe adre ye izgler grmş Kuldışı öekerağıda eemşt

122 uaniad Meer imgee, Pie 191 556 CC No 90, 13,

193, 239 241 32, 341 , 36 (Aka'd), 454 (thma'da), 509 (yer bimiyor) una nadak kili betmler aamı üzerie, b . Pre 191, öz 5254

123 u deye g bi değeredie im bk . Stten 196b. Aı de Pirede gd ie Ate uuuş o adağı üzerde görüür şekidek zer br de Pede Meter'e uuuş b başka adak ıtıda yerar, /G 403 V Sae bu iadei ada ş bu em rüında amışoduğu lıa geebileeği er ürer (Va Sae 196b 1-3) ve üzerdeki yazıta ada ş talmatarı ya youyla aldığıı aık bir bmde iadeedidği Meer'e adamış öekerde öz eder (ibid 212) Thaodan (o4.32) Eidaurota (o 4.22) Kyziko' ta (no 1 9) Uşakk Phg buuntualalarıda (o ) Aada (o 95) ve Hede (o 1239). uade aynı zada Aada Metere uua bir adak yazı (S/G 1153) ile Deo yaklı kşiel adakarda (S/G 1 12 1 129 1 13 1 1 1 3) görüür Ayrıa, 6 ölümde değdiğm M.Ö. 4. yüzyıa ait dak unuunu dkkate aı Walter 1939re 22.

124 Atti belerii genel bir özei ii bkz Veaere and de oer 196. Ati

nada buua M.Ö 4 yüzyı onarına ait A beteri , bkz .. H hompon 1951 evha 26b Siiya rai' dakier ii bkz . Smei Gaao 193 2690 mhioitekler in, bkz Moard-egue 19� D 251, 2 Olynthokler ii, bkz. Olys X: No 2133 ve levha 42. MÖ 4 yü ve onındabu ti ok yygıdı yukarda ıralaan bulutu yereri dışında Delo (auoier 196 No 36469) ve İaya (Fnz Wnter 1903 32 no 1-3 33 no 25) kaynakı Atti güler de biniyor.



74 A ARÇA İ

25 Pauias 1 35; H Thompso 937 19293 Thompso ad Wycherley 1972 338 res 1

1 26 Ago da bua Meer heykelckeri iç, bkz . Thompso ad Wycherey 1972Levha 3; CC No 3 3879

1 27 Theophrastos C 2 Bekker Aoa 1.22925; Hesykhios sv. rux28 /Gii 16.23 97 13 28.4 2924; 1335.129 H Thompso 1937: 92 3 Tapak ksı iç b Papachsodolou 1973; heykel içi b Despes 197

Tapak ile heyke CC III No 37'de ca açkamşr MoschaodaMetrooda buua heyke, pam'u olmayışı ve ası ayca yapılp arıçı ğa yerleşimesi dışıa Meter'e suula küçük ad kabarmalarıa bezer b şemadr

31 ara 987 46 Pe de 855 yıda yapıl kzlarda Mouychia ie Zea ma

ı asda kıca "Değeler diye aıl b bölgede Aa Taça külüye igii çok yda heyke yazt ve başk eseer çkamşr; ba budğukoşllar kousda b Mcho 958

32 Bu begeleri Fergso bir araya toplamş ve aaliz emişi Fergso 944; özb . s75 )

133 Yöetm kaeeri adak sua mer yıa dahi omak üzer küleilgii yaztla bir büü olaak içediği ad says arkho'la ada h otuzyedidi.

34 Troizeli ve Hekeia metoikoslar /Gii 273 Parosluar /Gii 328 328

ve 1327135 Möbis 968: 39, levha 24a.136 /G ii 469=CC No 267137 Fergso 944 938 Ferguso 1944 1339 Eğer öyleyse bu edei bii baş b de me

i yoa rk elde çkmas oabiir Mei bizza icelemedm oğraarise b oktı kesik kamasıa oaak veiyor

39 İkici kaamede şere payesi aı birci karaame öerei olması

s üyeleri asıda daışklı dövş olduğ düşüdürüyor4 baş MÖ 2843 yılıa taihlee /G ii 1273 Meter kültüe ai e eski kaarame ışr. B kaamede üt yöetice thiasoaidır. Buula birlikte geçeerde bu mei tear gözde geçiişde arkho'u adı Euxe[i]osoak okuması yazı MÖ. 222 yıa aihlemesi gerektği göste b Oikoomides 978 Habicht 98.

14 Möbis 968 39 levha 24a laiot 197 98 levha 13a = /Gii 6288 (meidealaa aıt). Ba çok bezeye ve ye bir Meer ahibesie ai oa MÖ 4.yüzyl taihli bi başka mezar taşı şdi Oxord Ashmoe Mseumda olup çı

kş yeri bmemeked (Aol 196 59) .142 Ouradıla rahibeler /G ii 134 ve 1334 para bağışlaylar: /G ii 1327 ve329

43 Yua Meter kültüde 'ı roü üzere bkz karıda 6. Bölüm.144 Aos termi bazı Yua ketlere at kült yöemelkeride görür Kos aki

Demeer kültü IG 1006 Halikaassostaki Artemis kültü /G 15 Maesa Sosipoisdeki Zeus kütü /G 589 Boioiada Pho kutsal adai Apol



DNTA 7

ln kütü, SIG 635 başka öekler iç bkz Brkert 985 0 Bütün öekerde, bir adak için rtaşan kakılarıyla tplan nlar belitmektedir.

45 i üç naik kanaı, ymi heykelik, a una ve kaide M.S 2. yüyla ait bir hibe bütü, ite için bkz CC n 267322 (309 ve 34 numalar

büyük lalkla Meter deği, Hekate kabartmalardır). Tançın birakm errakta heykelikleri de ış (rait 92 507) a bnlar radan kayblmş Pe' de günümüze kaan Mete mühür meri Perhei araında gplak nelenmişt (Petrhe 992).

46 6 Bölümdek eemeyi di�te aln47 Walter 939 54 re 22 CC i n 27048 Pe' deki ana Metrnun aı yele a bölgede yer aan Munyhiada bulu

nan, 'a adanmış b aoy da dikate aın (Prie 978: 20) Tanrıçn kakteridek b ak yönü şimdi Venedikte krunan b kabarmada

göldüğü gibi (re 60) Ynan dünyaının diğer bögelernde de bulunur bukabarmanın rşdığ kayakar ert 966 49750 Havelk 98 N 7ve F. Naumann 983 24246 B anne ile z ndan adanan b parça babağuln Heklee adadığı aynı dğltuda adak kabarmaıyla zıt br çt luşturur (Liert 966 500)

49 Did Si. 359 genel larak, bkz . Hepdng 903 334. Bu kavram ileride 8Böümde ayrınlı laak işenmişr.

50 Thekrit 58865 Fet 963 N 9

52 Yukadak 6 Bölümde akalan malzemenin yanı ıra b . Reeder 987: 436Reeder Hellenik dönemde Meter ile Demeterin göre gelerideki bütünleşmeyi irdelemiş Reşit lmuş Atnal erkekern dinel göreverni bildiren yazıardan birde (G ü 009. 7) delikanılara Demeer, Kre ve Meter e bir phialenmalarnın buyrulmaı, Attika dak Meter Demeer eşemeini detekliyrFergn, ç özüyle Meter e Ati katedildiği, çözüyle de At hadım lmaından nrak rtak MeterAtt tapıını ima edildiği kanıına rmış (Fergun 944 38) arland ie, ç w'un Tanrıların Anaı ileAtti lduğunu,

ç çözünün de Meter e bi başka ançayı, beki Nana'yı

ia ettiğini öne ürer (arland 987 29) . Bu öneiler Meterin yabanı bir anrıça lduğu varayımına dayandğından, ii de gi çeki değildir

53 G iv.757.54 Walter 939 59-80 re 23; F. Naumann 983 993, n 422, levha 28,

i: N 43255 Pauana 93956 ThöngeStrigari 965 9, 53.57 Meterin Perephne (ve Demeer Diny Pan ve Krea' arla işki için bk..

6 Böüm Meter e Hekate knuunda b. Rler 99 4 -42.58 Walter 939; Walter ın bu yapıt handak tz ieeme h büyük dğerirdr Trphi'la ilgil öneii knunda, bkz . 665.

59 Mitp•lu bunları gp lak elemiştr, anak bı öeklere ilşkin ptamaa eddütdür (Mitrpulu 996).

60 Mitrpulu 977 37-38 n 29; F. Naumn 983 N 423; Mitrpulu 9963839



76 NA ANÇANN İZN

161 Namn983 No 47 önceki bibyoyla brikte) evha 8, ve evha9.

16 B kabartma ve eski gezginer yapğı çizmleriye igi bir celeme içi,bkz Bodnar 1973

163 Akrai kabanala iç, b ei Gpo 1973 6776 ve 199; Na1983 0, no 439164 Epidaros'an Meter'e Övgü /G iv 131. Mei vez ölçüsüne göre MÔ 3 yüz

yıla arihleyen Weste kayorm West 1970) B tarih, taçann kasızca iş-endiği döneme ve Epidesin ' side 13018) ma edien parodiye çokygn düşer

165 Cf Epides'i 'sin üçüncü korosnda Meter ile Demeter brleşmesiDaha sonra geen dizeler es Baba seni çağıyor), Demeter'e 461 'e iişkin açık bir refens olk, b birleşmeyi pekşiyor

166 West'in atte'den aktarak) işaret etği gibi West 1970 14).167 Theoktos 040168 almakos m 3.35 (eifer 193)169 bid. 4105 Pfeier 194)170 Ath 6170'dek menern alındğı yayın, Gow and Page 1965 37'dei

ise Gow and Page 1968'den B şiirlere değerlendie için, b Gow 1960.Ayrca, Aıh 6.34'ü dkate an; bi Gaos'n adağdır, ama asın sözügeçmez

171 Gow ile Page, bnn oa gösteren bi res oldğun ve dört epigramın da ortakbir kaynakan, yani olayı betmeyen b resmin üerdeki yazıtan türediğiiöne sürerer

17 makos'n 'sında . 789da Pfeiffer 1949) c Gaos sözcüğü vardır ama oda Phrya'daki bir ıa anamındadır aca bkz . . Plinis, 31 .5.9,. 411 Pfeier Pfeifer 791 limakhos'n binmeyen bir yapıtının başlığıolarak c sözcüğü

173 ne 1996. Hem anti hem de mode kaynaklar b termi Pessinsn içdenakan Gallos ıağına bağarar. imakhos, Pinis 31.59da Alexander

Polyhistor FHit 73 74 Ovidis Fati 43616 ayca, b Cmont 191 067476 ve Waelens 1971 36467. ane Galos ağınn adnı o bölgeye yereşen Galat halkndan adığını öne sürerek, b n tersini ortaya ayor

17 Aıth 6 18de hibe Mtçç denmiş, ama diğer dört epigmda al ·

ws sözcüğü klanılnş175 Hephaestion s39, n Ophisen 1987 10910 Pfeer 1949 f. 761 b pasaı

şimdilk alakhosa onn gnena Incer Actorisden bine afedereyin vezni Galliambik metron'dr, b vezn Tanlarn Anasna yazlan övgülerde klanıldığı içn ye adlandılır Caulls da 63. şiinde de aynı vezni kl

lmışr) Hephaestion llmakhos'n galiambs vende zdığnı kaydettği için, Wilamow bna dayanarak b fragmanı lmakhosa afeder Wlamwz 1879 198), ama Hephaistonn meni b varsaımı desteklemez

176 Phns, d Namusu Ü s.593, ed hesle 1965 15154177 Schwyzer 193 No 633.178 MÔ 3 yüzıla ait o aynı hadaki bir mektp, kadnlar için düzenlenen br

fesvade Phgia üerinin çalınacağından ve dınsı Zenobios denilen bir mü



DPNOA 377

zsyenn te, ler ve çpryl üz ypcğnd söz edlr bk . Grenellnd Hunt 1906 Hh Pa54

Blm ln Sln

Cl l s SlnsSöylence sözcüğünü bd tnrlr d dnsel törenlere g gelenekse brl d kulyoru Söylence şrken, nçn geleneksel rdk rolünü tln brçok edeb kk kunl s bu odu çn,nrç Cybee dyo. Bu s söyence kşs Cyley, Mt Meer, Mgn Mter y d Tnln ns dye seslenen kü güünden yz rdc olck

Cybele le Atts söylencesye gl k kkln opldğ ode çş

r çnde en eksksz on şunlrdr pp 18994; Dreer 189497 Hepdng1903 597 Hepdng öncelkle Ats eesne odkr ve Cybele nck Cyle ve Atsn öyküler brbrne bğndğd gündee lr Veseren de Atts enesnn üstünde dur (Veseren 966 ve 1977 895) , her k nceeesnde de öykünün kend çnde tul ve çekc br versyonunu yyodklnr Böyle yprk yrnrdk brçok turszğ ve çeştl zl kynkn kesnğ konusundk pürüzle gder bu nedenle çlşlrnn çok zl eleşrse değer yokur.

3 Dodoros Cybele söylencesnn k versyonunu kouş Yunn versyonu dyeb

eceğz brnc versyon n Tnçnn kökenn ros e Ge hkkndkn söyencesyle bleş (Dodros 3.57) İknc versyon Phg le Phl Cybele, Atts Mrsys ve Mds gürer üzende dur (3559).

4 Puns 717 111 obus Ad at. 57.5 Puss 7. 17. 112, yd versyonu denen öykü. Seus d Puss nkne

çok benzeyen br öykü nlr (Seus mm. ad A 9 1 15 ) 6 Odus i 42214.7 Pusns 717 , Phg versyonu denlen öykü Pusnsn söyencenn

böyle rkl versyonunu brndsnn nedenler şğd delenşr.8 Söylencenn rkl versyonlr le bu versyonln yer ldğ bşc kynklrn

öze çn, bkz bu bölüün sonu9 Söyencenn kydedldğ yznl kynkrd en sk görülen yzlş bç bu ol

duğndn, bu k cnsyetl k çn Agdsts yzn kulnyoru ndolu' dn çeş yzş bçle görülür bkz şğd dpnot 6d klnöekler.

10 Puns 71791 1 Bu öykünün dh korkunç br n Seus'un A 9 1 15 üzene yol

rnd bulunur. Seusun öyküsünde de Atsn kendn Mgn Mtere ddğgöüüyor bud Atsn hvoluş neden, bulunduğu kentn klnn (dyzlş dtn çeken zksel güzelğdr. Ats, kendsne ynşk steynbu kldn kurtulk çn kentten kçp on sklr l Ats yklr ve on tecvüz eder Ats kl hd ederek nkn lr, krşğnd kld onu hd eder n nç pnğnn hzekrlr Ats b ç ğcnn dbnde ybnd ölek üzere bulurr. H kurt çşr



78 NA ANANN NE

baama Ölmnd son r yl As onuuna b dönm yas uulur vbu yas dönmnd an arhga dnln hzmla ndlri hadımd As aa

2 Pagan yaalar Thoos 2040; Snca Agamem 686-90; Luos, Sa

s 7, Dae f t 2 ; Jul rat 5 Sallusus De atura m 4 rnobus dışındai Hrsyan yzla lmn trep. 234 Tulan, Ad nat. 0.45; Fcus a us De reg. 3 v 8, 3; Pdnus, Ad syahum 87, 2 5-52 252-23 v Pestepha 0540 09200 0.00690;Hppolyus, tat u hares 5 7 38 5. 7 . 40, 58 62 58 6870; Socrs,Hst e 323 Eusbus, aat 2.3 8 Augusn, . De 6 7. 7 74. aynalan ssiz milri hm Yunanca hm nc ola vrn aşmaHpdng 903 577Söylncn b öz ml ynan Ovidus, Pausanas v Aobusa alınmşr dğ an aalar onlan vrdğ blgl p

az şy 3 Hpdig 903 2-22 aca bz Vasrn 977 9092 Bogaud 088b: 88-

9 Söyncn aynağıyla gl s şmaar bz Baumsr 860; umon 896 2249-50 ybl l As söyncsini opum blğnd Palolağn avlanma aynindn al br glnğ msl ğn dda my srdün Wal Buaşm ( 972 802 979a 05 p dğr yourbz. arıda Bömümüzd y alan dm.

4 Bizdn önc blm adamarnn snduğu gnş aps şılaşalı azlasıda n ssiz olanlrı Hpdng 903 2-22; Vasn 977: 8895; Borgaud l 988b v 996 588

5 Thoros 2040 Atha pata'da, Galosun aslla şılaşmasını anlaan bazı pgamla, n Ath. pa 627, 28 29 220v 237, Ö. 2. yüzyl aynal olabl; ayca bz w 960

6 Jul rats 5657 Ais lnün ön üzrn bz Rollr 994 v yuada 6 Bölm m

rcs, Asi mamn Ba Roma İmpaaoluğuna a bi fnomn olduğunulr srr mbchs 962 62 bu doğru dğld ama Phgada As dy

br omadğı şnd aılası doğrdu8 K 935 l 232 Fguson 944: 075, öz. 0; Vrsnl 990 08 Phgalılar handa böyl basmaalıp ygıların Yunan dünyasında uzun br gmşvrd Yunıların adnsı v o Phrygal şs onusunda Hallın yorumla (Hal 989 03, 2425 l !Böümd yapğım clmy da alın

9 alar n b arda dpno 220 Wrch mohos", 26, 937: 342 llson (96 64 v Borgaud

(988b, obusun aynağının .Ö. 3 yüzyıl başında ısır da ly gösrn br Eumolpd b olduğu anısındadr. Aca R quu (moos",

26, 937 338 böyl br Tmohosun blnmdğn söylr Tmohosunn yayn Yunan adlaından br oas, obusun aynağının mğin si olar sapnmasını ngllyor

2 4 Bölümd rldğ gb, Kybl, ya da s Phgc yazlada u ınn Phg dlnd gnl olar dağ anlına gln b sözc m yos bll bdağın adı mı olduğu s dğld Dodorosun ranın adını Kyblon Dağna bağlası, onun nıayı bu özl yrl bağdaşdığını düşündürr



DNOTA 379

22 4 Bölüm, dipnot 42 ve Roer 1987b No 451 dek öeke date aln23 Lydaya özgü Manes ad da buna benzer br şekde kulanıldığı konusunda-

rler çn, bkz . Boardm 1970: 21 MÖ. 4 yüıl komed Theopom-posa a b fgmda görülen ( 27 [Kock] ) As adn dikkate alın Bu g

m Suda görülür, sv Ats" odaki yomlar bunu Tanlan ası'na bağ-lar, ama özgün metinde br adam le Phgal kölesnn kastedldği şeklindekaçıkama daha mtıkdır

24 Herodotos 1 334425 Bunun Cybele söylencesndeki Att omas gerektiğni k öne süren kşi olan Ba-

umeser, Herodoosun öyküsünde Paunias'n 17.9) yda" versyonundai öykünün aysını görmüşür Baumeister 1860). Baumester, hem Herodotosun Atysnn, hem Pausanasn Attes'nn br yab domuzu tafndan öldürüesn, Pauniasın Pessinus otun Galat lan domuz yemediğ şeklinde-

açıas da getdğine dt çeker On düşüncesinin pçisi oanlar, Hepding 1903 5), Veaseren 1977: 890), Burkert 1979a: 104) ve Borgeauddur 1988b 88 ve 1996 57) Öte yandan Herodoosun latım gelenek-sel b öykü kalbıda olduğund Aphrodienn yine b yab domuzu tafından öldürülen genç sevglis Adonisle gl söylenceye çok benzer), Herodosun kült öresi anlatmş omasınd çok, Herodoos e Pausaniasın her ki-snn de geleneksel öykü moeden yararlanmış oması mümkün Ayca Herodoos Krosos'un oğluna, dedes yatesn adını dem etren gerçek adı buolduğu çn Ays demş olabi

26 Anadoluda Agdiss adnın rk yazlş bçimlerine sır. Midas Ken'ndekiadak yaıanda görülen gdissi Andiss gdiss, Andxi hepsi halnde) dışnda nadolu'daki başka buluntu yerlernde de Angdess ile Andeos şendeyaldı görülür Pie Paros ve Mısır da bulunan adak sunula üzerinde ise buad, Angdiss olak yer alır Far yaılş bçimler bölesel değşikle gösteryor oma Bu adın yazımı konusunda, bz .. Gusmani 1959 206 ve Rober 1980:239. Rober, Doeion sikkelende kulanlan adlandıa sstemne dayanaakbu adın Anadoluda sndar yılşınn Angdisss olduğunu sanuyor

27 7 Bölümde ele aldığımız Phladelpha yazıtında Weinrech 1919=Barton andHorseley 1981), Angdss kurtarcı anrlar dan birdir; ayrıca Angdistis yardmsever Ana e ( 3993 No 777) ve Asepos ile eşleşilmiş - 394)

28 Tarhsel şilik Midasla ilgii kaynak beleler için, b .. Roler 1983: 299302 veMuscarela 1989 Mdas, bikaç kuandğ hedana at b ad olabr, amaAsur ve Yunan belgelernde rhsel kaytlar dece M.. 8 yüzyıldaki bu allalilid

29 Midas ve Gordionun kuluş efes için bz . Roler 1984

30 Refenslar içn, b Roer 1983: 309.31 Yunanllan tutumu konusunda, bkz . Ha 1989: 1 54 Romallan tutumu konusunda, bk . Beard 1994

32 Schbli 1990 612.33 Hesodos Tg 1323834 Ullikummi Şarkısı'nın men içn, bkz . Güterbock 1952 Her i söylencenn

recht Goee tarafından yaplan İngce çevirler çn, bz Pchard 1969 120



8 NA TANÇANN İN

28 Bu söyenceen n edebya üzendek eei içn, b. Wac 1966:26 Phg söylencesye knlka içn, bkz Mesln 1978: 767 Buke 1979bBgeaud 988b 92

35 Abech Geze, bk Pchad 969 12021 Walc 1966 25

36 Geze, bkz Pchad 1969: 1 20.38 Hesds T 72. Bu bağanyı Çağda Halaassslu inysis 29) da yam. inyss aı mda Usun hadm edil e MagmaMaein idde çeen aynei asında da bağlan kuu

39 Hesds, T 8320040 uides, İ 26770 AhenaHehass öyküsünün anam Phg öyküsünün

anamından kld, çünkü snucu aca uygundu Yani Ahenanın bekaeine eke süeden Aa kal syunu anı dğumlu inanıa göe Eikhhns'un syndan) göseek

41 k d Raven 1963 s.v. Pheekydes, f 554 Schb 990: 59, 7810342 Pan Ş 89e90d.43 Clemen s 21344 Ph Bybls FGHs 790 F45 Nns 56 14 9202, 327 172 Bk Walc 1966 2 46 Sadece nbiusun söz eği özel b ayn, Agds kayasının eukalin le

Pyha'nın nnığı yaamak ç aığı ka duğudu Bu ayın, nsanla-n yaıını bu kuka söylencesi çeçevese uma sueye öyküyü dalandı budakand

47 Hases 197: 999, me ıaıya dnse anlan bbie kaıması; 1 238, meza anı kngsi

48 Bunun nedenle bzm içn kaıka kalıy ı menle ad, Phg mea ngsnn lamı knusunda yüümeye haz değiim

49 Buluç 1998 İ kalada, kabamaala ümülüse asındak bağlan çğu kezkaydedlem Eabeh Smsn 1996: 19201 Gdindak MM ve P ümüüslede buunan beleden bazıan aynı zaanda Tça külüyle gi lduğunu öne süüü. Simsn özee bu ümülüsledek kakma se

vs masalaınn ban aan denm, Yung e al 198 : Tum P 5 MM 378,379) üzendeki ucu k ze mi çanın simgesi ak göü50 Phg dn geeneğde kusal evl öes lup ladığı knusunda hiçbi k

m yk, ama Hi dininde yle bi uygua sapnmı lup b .. T. zgüç988) , bu öe M . bnda da lğ südüü abl

51 zgen 1988: 38 n 41 Heykece lgii aynlı b nceleme çin bkz . . 4. Bö-lüm.

52 Sab 41.23 Smh 996) hadım gzs lkn bulgulaı ncele ve valkandan kuku duya, ama Sabun adesi, sayıla da sa bi zamanla

byle hadı hiplen va lduğu lenini veiy.53 Phgiallan uuculuğu knusunda bkz Mchell 1982: 67 Rlle 1988a 4748; ne Fx 1986: 406.

4 Angdiss ile uac Tnıla ındak bağltı knusunda yukada dipn27'd kaılan belgelei dkke ın.

Weinh 191 9 ; Ban and seley 1981 z sa 229 genen hdımlığı snmasyl kaltn igen, On Matt. 19 2 , 1.1



DNOR

Ogenes ken ğreiern cddye aş ve kendi seğye hadm ouşu Aya ofda, (ed. hadck 1959 13, 7a 273) dindar adam şyeynendriiyor Bedennin seni aşknğa sürüeyen parasn kap a Bedenni her ynden dene ana a Erkeer orgarnn b paraan ke

meer ki, ger kaanar ğğa kaşsun Ayca, Browun derediği kanarakarşaşrn (Brow 1988: 6870)57 Nock ( 192528) buna nzer bi ne süüşür Bu esiserin kesime-

sn b erken cinse ş kuasn engeemediğ gerekesiye Rouee ( 1988126 dpno 84) arndan eeşriş oup, ausan cinse iişkiden zevk adğn düşündüren Roma kaynak br sü kan vardr (bkz . 10 Büm) Öe ndan Phgiada buun kanar oda (Roma mpaoruğunun başka bir ye-rnde değise eğer) cinse emziğin nemi br değer oduğunu kuee ima edyor

58 ucreus'un anasya karşaşn (ucreius 2.6 123) ucreius RomadakiMana Maer hiperinn, kendierni henüz hadm eke siahar saayarakke hande caddeede yürüdüe a r Bu noka Roussee ( 1988: 12223) dikkaini ekiş ve Anik Çağ da kdeniz' deki hadm ee ynemene iişn kanar anaiz ederek hadm eme eyeminn oğu kez günümüzdek spekaan bağa eiyand ok da r bi eisi omadğn gseren cidd bir inceeme pmşr Bununa birike, Roussee, na Tanann ahiperinn spe kanaarnn kac oarak zarar gesi in esiseri bağamak gibibas bir meo semiş ve bunu gzerden uzaka uyguamş oabieceke kans

na vaak, kendi savarn zayaakadr B erkeker bye pmş ise de n-ik Çağa a kanar Ana Tanra'nn ahpernin daha dmak bi yo seerekesisen kesierini ve bunu haka ak bir gserye dnüşürerek eyemn ke-sinğini sergiedikerini düşündürüyor.

59 Euripdes, H 13016560 Bu büm grse ve yazn Yunan kaynakanda geniş apa begeenmişir ka

nara iişkin br anaiz in, b Rer 1983: 303 ve M Mier 19886 Adonis syence ürü, bkz . Ribichini 1981 2426 passi esk bibyograa dahi

Tuze ( 1987: 1 94) Adonis syencesinin bir zeini ve hem ank kaynaardahem mode biise aşmaarda şenişini veişi; Ais yküsüye beşrimesi konusunda, bkz . 2 132

62 Yunanan uhaf ve gnca daşard Kybeey sou umas konusun-da, bz Ha 989 1554; e Phgiaa işn oumsuz simgeer konusunda, bkz Wiseman 1984 920

63 Bunun bir eği oaak, Pauniasn hem A hem B versiyonunda Pessinus ansz eesn dikkae an ama mode bi ieüründe dece şidde ereninc yküye Pessinus da Pha versyonu demek geenek uşur (Hepding

903: 9811 ) Pessusun Aaosar arafndan genişemesinden ncek durumu in, bkz . .DeekerWaeens 1984 1 14 ; en 990: 9 ; Deeker Veeuen 1991 : 109

65 Tanra ie küüne yneik şidde sadrar obius Ad a. 587 MS 3 ve4. yüzarda paganara Hrisnar asnda süren Ana Tana küü arşmas bu kiapa kendie koyduğum za snrarnn dşna syor, a bu rik br konudur ve şimdiye adar gseen igden daha zas hak eekedr



82 NA ANANN NE

Konuyu nc birkım gözlmlr iç, b. Roussll 1988 1228.66 Onun duyduğu ö, Ats kltyl igi rkn Hrisiyan kaaklanda yankan

mır Bu kaaklar Atis ktn c d ol Hırisyanlğın n popr altrnardn bi diy anımamaktadr ynakl yuarda dipnot 12d ri

mii

4 Bölm omı Magna Mae Magna Maen omaya elş

Bu oayla ilgili antik kaynaklarn mn gözdn gçirmk içi bkz Schmid1909 1 dipnot 1 Magna Matri Romaya giriiii konu alan çok yıda md ak snda özllik yaarı olanlar, Schmid ( 19) mbrchts ( 191 )Kös (1963), Thomas (1984 15028) Gnın (1909) srlridi

2 Cicro, De has res 13 .27 Siius icus 17 17; Appianos, Habal 7.95 nobius, Ad. a 7.49 Ammianus Marclus 22957 Anon., De vs llus. 4;Julian 19

3 Liius 29. 104.4 Cicro De ha r. 1328 Liius 2910. Diodoros 34.33.1-3 Srabo 12..3 Cas

sius Dio 1761 Appianos, Haıbal796 Hrodios 1 1 1 . 12; Valrius Mxmus813 mmanus Marcus 22.97 obius, Ad. ıa. 749; on. De vs llus 4

Varro, De lg 6 1

6 Oidis, F 4247 Appianos, Habal 795; Hrodianos 1 . 1 1 l ; mmianus Marcllinus 22957

Bu haknda bı aynlar rn obius (Ad a 749), tn tk l tuuabilck kadar kçk olduğunu blrr; bu ta, Magna Matr Paatuski tapınağındaki klt hyklind anrıçanın yz olarak kullanını

8 Scipio Nasica nn vr m sçilnsi konusunda, bkz . Cicro Bus 20. 79 ius 2914 514 Pliius 7 1203435; Slius licus 17. 147; Cassius Dio 1 71mmius Marcius 22957 Vlius Patrculus 23 Augustn, v De 25Liius onu adules oıdum quaesus diy tanımlar.

9 Liius 2914.12.1 Caudia Quina hakknda, bkz . Cicro, o aelo 1434 Proprus 4. 11 .1 Lii

us 291414 Odius, Fas430548 Plius, 7 1.3 Suonius, i 23;Siius Itaicus 17.334 7 Appianos, Haıbal 7.9.6 Hrodianos 1.114 Sttus,Slvae 1 .2 .246; on., De vr İllus46 Augustn, v De 10 . 16 . Diodorosun anlaısında (343323), tnçay karılayan Romaı kadının ad Valriadır ynaklan çoğunda Claudia li br kadın orak gçmk birlit, bılarında VsBakrsi oarak göstrilnii (Satius Hrodios; on, De vr. llus.) . Öt yan

dan, Liius, rçın Roma dnlar arand karıldığ konusunda yrc açıkr, doayısıyla Claudiann li b kadın oa olasığ yksk görnyor Ayrıca, b Bömr 194 148

1 1 Oidius Fas 4.20 Cicro'ya gör (De has. resp 13.27) Claudia ı el adnidi Ayrıca bkz Siius cus 1734 7 Saus, Slvae 1.224-46

12 Liius 29. 14. 14 Cicro De s. 134 (Cato'dan aın) 3 Liius 36363-



DOLAR 383

14 Ccro D has s 1.27; Lus 29 10; Sus acus 171-5; Appanus Haııbal 7.956; Aobus Ad ıa 749; manus Marcnus 229.5; Anon D s llus. 46

15 Bu Grallot ( 19 12 02) l Cumnt'un (1929. 44) ryd.

16 Schmdt 1909 21-2; Lbrchts 19 51 447; homas 1984 150; Gn 1990:�7.17 Ccro D sp. 127 dfa Ia Punco bo atqu ab Hnbal

xa sacra sta nost maors ascta x Phga Roma colocan (İaya rtaca saı yzndn btk dp Hannbaln baskısından bunaldığı zan atamız Phga'dan aldıkar kutsal aynr Roma da yrrdlr Bmr (196418-41), Magna Matr sadc Augustus çağında saygn br tanrıça olduğunun srr ama Ccro'nun yorumla tanrıçanın Augususun hkmdarlığ ncsnd d yksk br mkd oldunu gstryor

18 Lus 29.10.7819 obus Ad. ıa 7.49; on D s llus. 46. ulanusa gr (5.159) rta

caya kar ln saa Magna Mtr Romanın yanındayd20 Halkaassoslu Donysos 21945; Catullus 6 Bu pasajların hr ks d 10. B

lmd ayrınlı olarak l alınacakr21 Ccro D has s. 127 D ıs 564; Valus Mmus 752, 8. 15; Pl

us NH 7. 1204; Sus acus 17.517; Cassus Do 17.61; unas .17; August D 25

22 Ccro D s 1.27 Lus 291412

2 Slus talcus 177; Staus Sla 1224524 Erkn İmpatorluk dnmnd Clauda Quntanın konumuna lkn br c

lm çn bkz 10. Blm25 Cumont 1929: 48 Ayca bkz homas 1984 1504; Wsman 1984 11719 Bu s

dstklyn baıca antk kaynak Hakaassosu Donysostur (2.19).26 Roma tnrıçasını Pssnusa bağlayn antk kaynaklar çn bkz yukarıda dpnot

4. Brçok mod yorumcu Magna Matr'n gl konusunda bu kaynakları zmtr (bunlar arasıda) bz Ward Fowlr 191 1 0; Mag 1950 25; Bayt 1957

12427 Vrglo 1981 45, 775 B. 6 Blmmzdk nclm.28 n 98 14; Gn 1990 1629 Schmdt 1909; 2-26 Gn 1990 1�17.0 us 81810; Polybos 21 74 7; Grn 1990 171 Appanus Haııbal 7956; Hrodanos 1 . 1 1 . 1 ; Marcllnus 229572 Appanus Haıbal .956 Vrglo 1981 64; Drkr and Walkns 198414 b. ukarıdak 7. Blmd

yr alan nclm.

4 Srabo 12.55 Varro D lg 6156 Odus Fas 4.264; Hrodanos 1 . 1 1 7 Mag 1950 68 Lus 2911.6.9 Homros lyada 2.8221; Hsodos Thga 1008-1040 Odus F 4 17972; z F 4272 n Phgos Roma rfrtur aos (Roma



84 NA ANIANN ZNE

hygial [yani oial] atalna ge döndü) .4 Vegilius A 2.67; 2788; 3 1 1 14 6788; 7 13840; .77122 10 . 156

58; 10235 1025255 Bz Wisem 184 ve 1 Bölümdei inceleme42 eodianos 1 3 bu paj zene b. Gen 10 6

23 Aeneası e Romann öenleini içine alan efsanele eet ( 42) Galinsy( 16) oucet (185) ve Gen (12 65) taaından geniş ölçüde işlenmişi.Aeneas da Dağı ve Roma aasında bağlan u en esi yaza M.Ö 5 yüzyldayaz ve da DağınAeneasın yolculuğunun başlangç notası yapan ellaniosolabili; bz. ee 142 3 ee Aeneas efnesine ve bu efnenn İtalya ilebağlansına dat çeen en önemi töün yhosun MÖ 3 yüzyıl başlaın-da İtalya sefele olabieceğini ilei süe (ausias . 12 'e diat edin) amabüyü olaslıa efe daha M.Ö 4 yüzyıl sonlanda biçimlenmişi; bz Dumzil 70 487; Gen 10: 11 Guen 2: 28 Maa Mae'n egamon ve

da Dağı ile ilişiendlmesinin Augusus çağınn pay bi popoganda esei olduğunu öne süen Böme ( 64 346) homas ( 84 505) taaınd des-lenmişt ama dğl nbs ( 5 ) Galinsy ( 6 7677) Gd(80) ve Gen (0: 20 ve 2 47) da dahil olma üzee Aeneas bağlansının o dönemden ço önce Roma'nın poli göüşüne ilişn bi tö olduğunu gösteişledi.

44 Livus 25.2.5 nem oiugena ge Cnam (oia Cna ımağından açın)

45 Livus 2 .7 cque s lapidem quam matem deum esse ncolae dicebttdidit ac depoae Roma iussit (o sanlenn anlan nası olduğunuiddia eei usa aş onlaa teslm e ve Romaya götüeleini emei) . Di-cebta (o sainlei bunun tança olduğunu dda alaycı b mu va? Ovidius Fasti 42612 pates eant / quaeve paens absit quove petendaloco (atalamız bu anın m olduğu da neede aacağ onusunda aszd).

46 Livus 2 1 0.56; Ovdius F 424; aenesne calenda L 1 s.23547 Aandai i sisemati aşa Romelin yönettiği ıydı bz. Romel-

l 163 64 atzio ensabenenn daha yaın tahli çalşması il azı polandan oluşan b dizi halnde yaynlanmştı (ensabene 78185a ve 88).enbenenn 182 ve 85 ahl apola yapılmaa ol işn genel bi özeni ve 88 aihl po ise bulunu alanınn mmai aihini özetle.

48 apınata daha önce pan aeoji aşal için bz Nas 1 61 30; Ro-manelli 63 202; ensane 182 7072; l 85b 1 7. apınağın bulunduğu yeh aaşlmata olduğundan budai özet geçici alıdı

4 Auguaoium pamas onusunda bz lae and Ashby 12: 61. ensabe-ne ( 18 1 ) bu yapınn daha een dönemledei tahçesni idelemiş Yapının

içnde Iuno Sospitayı bemleyen eoala bulunmuş oala bilite tapı-nağın hangi tançaya adandığı binmemetedi ensabene (188: 7) MÖ3de Caonun uduğu Vicoa Vigo apnağı olduğunu öne süee geçicibi teşhis ouştu

50 Bu apnala onmu içn bz ane d Ashby 12 ve Nas 6 1 6sondan o cida nşa edilen Augstus evnin yei içn bz. Wisemann 84:126



DNOTR 85

51 Coa 182 352 Aanın planı iç bkz. Pnabn 188 58, . 5 v 5, tapınağın üt

yapıına a pk kaın dı, ama aynı nokta üzn nşa dln ki aınağn Konh düznd omaı, k pınağın da böy olma oaığını güçn

diiyo53 Pnabn ( 188 585) , bu odalaın anıçanın ahip fından, At içntönl düznlnn Hiaia gününü kutlamak ç kullanıdığını i ü.

55 Pnbn 181 5 anla ilgii b kontükiyon çaışmaı için, bkz Pnabn 180 v l85b

183-845 Halkaaolu Donyio 21.25; Liu 3.3.5 Cio, De has res l l 22,

12.24; Vaiu Maximu 243 Bu alanın kontükiyonu iç, bkz. Pnbn85b 183 v id. 188.Tiyato olaak kuılmaı konuunda bkz. Hanon 1

13158 Ovidiu, F 4.330; Valu Flau, Aaua 8.23-42. Colli 182 4.5 Tkot adak hykkin i gbu 1 4-152 aında Palatu tpin

d Romanli yöntimd yapıan kazılada gün ışığına çıkaldı v Romanllibuna yanlışlıka MÖ. 111'dn onaya, ikni tapınak dönmn taihlndidi(Roman li 13 22 l 4 20) Bu tahlndi Pnbn afındn dültd (bkz Pnbn 182 8 Wm 184 118 dipnot ). Küll ilgii oduğu anılan başka bi takotta hyklik gubu, G. Boninn Palatinuta gçklştidiği k kazılada, Magna Mat tapağının içd dği ama yaknında gün

ışığına çıkaımışt Bu gp, Atti hykik v pni başlandan oluşan çşitl ökl dahil olmak üz, diğn bnzyn hyk tplindn oubi kaışımdı Bunla Van tafından imnmiş (CC III 101 1 no 12-13.

0 Hyklk gubu Romanl (1 3 220) v Pnabn ( 182 85-88) taafınd tanımlmış. Romanli'nn k kazanda bulunan hyklikn mli çn, b Romanli 13 323; 14 vha 33. Buluntuaın tamamını Van yayınlışt ( CC II I No 11). Pnabnnn on kazılanda buunan paçalan imli çin, bkz Pnabn 182 Lvha -8

1 Pnabn 82 8 Lvha , no 2, 3, 4 CC II No 14.2 Roma dönmn ait oan paça için bkz Pnn 182 Lvha , 1 F Nauann

( 183 vha 13) , bununla kaşılaşıabk kaik Yunan öklin götiş. Toada MÖ 3 v 2 yüzyllaa ait tabakaada kotta Kybl btml bulunmuştu Tanıçayı başında yükk bi başlıkla götn bu hykiklPalainu tpind bulun bu paça bnzl Öt ndan, oia' da bulunanlin hpind tança lind bi t tahtta otu duumda götilmiştibu özlik Roma dönmin ait paçada yoku. Toiada bulunan takottla

içn, bkz. D B Thompon 13 vha 153 Ök içn, b. Van and D Bo 84 Cinl oganlaı açıkta oan Atti ökli için bkz Van and D Bo

8 No 353, 51, 4, 80, 8588, 101, 104, 15 231, 338, 4 5 2 l13 , 224, 2353, 25 22 213, 282, 28, 28, 424, 43 Çoğunun çıkış yya da taihi k dğdi ama bikaç tn au't bulunmuşu (Vaıand D Bo 18 No 212, 235, 250 22, 23) bunla MÖ 2 yüz onu ya da



86 A ARIA

1 zı ah olab Yunan dnyasına at nsl og açk As hklkln hçbrn Palaıus gbund sk oduğ ksin olaak sönmz.

65 Pnsabn 982 89 Bnzlkl çn bkz Conz d Shazmann 91 Lha1 1 , 2 s 1-10; Töppn 1976 4953 lha 3033

66 Vao, D lg ! 6 15 Ohlmu 1940: 185. Bkz. 7. Bölm, Pgama kltnnnlnms67 P d bulun ualada baamı Atda'dan söz dlm (/G 1315,

10.sa CC o 262 7. Bölmmzdk nlmi dkkat alın.68 Fnz Wt l 907 o 6 ha 27 (hkl; bkz s. 57) Conz and Shazmn

1911 Lha 12 3 Töpp 1976 o 39091 (hklk) . Pgamondak Atts apımı konusunda bkz. Ohmuz 1940 179.

69 F. aumn 1983: 99 bk 7 Bölmmzdk taıma.70 İlk Mgalsa Oyunla hakknda , bkz Lus 34.54.3 Psdlus ddl p

s hakkında, bk Ba 1950: 47-80 Odus sd (4.326) Ludnn b bölmnn Clauda Quntanın öksndn olutuğu ön sktd anak busözd tahsl göstiin tanıça iç M.Ö. 2. ılda apılan tönd alıpamadığınd mn olamaız

71 Attsn b çam ağaının alnda knd hadım ms konusunda, bkz. Arnobus Ad a. 5.7

72 Odus, F 427377 f 4251-5473 Aıs 98589.74 Gralot (1912 37) Wsman (1985 20 1995: 56) Romanın an kökn

n lkn baka b bağlantı önmldr Bu da Yunan Mtn onosunkaıs Rha l kanamasından haktl, kzl Romulus Rmusun annsa Sanın Magna Ma'l özdltmsd Bu bağlantı Magna Mathm Tanılan ası, hm Romanın ası apaakt İk ha arasnda MÖ 1 .zıl sonasında bağltı kulduğu ks (Luius 2.63338 Odus, as4 95-210 ) ama bu glnğ Magna Man gldğ dönmd, an MÖ 3. zda tkn olp olmadığı kukulu

75 Plnus, NH 18416.

76 Odus s 4.29977 Romadak abanı kltl konusunda, bkz. tt 1960: 213-63 Bloh 1966: 143-48 Romalıla Donsosa tpk göstdğ aktaan mbhts ( 1951 44-45) Cbl ktnn sıak kaılanmasınn Romalıların noald abanı tnıla göstdğ dmana aklaıma umadığını hsstm, ama Wad Fowl(9122347) Bat (1957 120-27) Gun (1990 79) aafından da bltdğ gb, Roma da sak kaılanan bazı abanı aıla olmutu

78 Lus 1047.67 Valus Maxus 82 D l 22. Bkz Shmdt 10 ve -t 960 225-27

79 Odus, amphss 156274480 Lus 229910 Bu oala lgl b dğlnd çn, bkz Grun 1990 8981 Lus 221010 Dln n nzlu ks sçln bu adam, Q Fabus Maxmus

d82 Pluakhos, allus 8683 Lus 28.4512 291 0684 Lus 29 1 6



DPNOAR 87

8 Smon 19780: 29-30 res 1-2. Smon 1990: 1 1 res 191) Penestee bulunan M.Ö 4 yzyı sonuna at bronz nık üzeneki br güü Attis olak teşhis eişti Fgüün Aonis oması mümkün oluğunan, bu kesin bir teşhiseğ

8 No 15264 Smeni Gasparro 1973: 26776 199687 Maa Materin gelişin bu yönü moern bilimse literatüre genş apta relenğnen, buraa saa özeenmişti. Bu konua ayntılı blgi n bkz. Köves 1963, Bömer 1964 Suar 1973 Grar 1980 Thomas 1984: 108, Gren1990: 2127.

88 Livius 2911 Iuvenais 3137 Valerus Maxmus 81.2 non D vi . 4689 Köves 1963: 325 Thomas 1984: 105 Gen 1990 26 Köves Nasia'nın genlği

neeniye öel olarak seiliğini nkü onun kişiliğine tanrı Attis'in anlanı-rımasnın amalanığını öne sürerek ken vnı zayılayor Köves 1963: 330)

90 Köves 1963 339-47 Gr 1980 1558. Wisemanın a 1979 9798) eseke-ği Köves Livus ile Oviusun yıllık tarihsel kayıtlarla igii i kaynağ izeiğni bunaran birine Livius'unk) Nasa'nın rolünün rgulanığını birnee Clauiaya büyk önem veriğini Oviusunk) ve Nasa'an pek söz ei-meiğni iler sürer.

91 Valerius Mimus 1 .8 1 1 Taitus, A 46492 F 4326: mra se et saena testiaa" sanee e tak ounan bir muize) 93 Bömer 1964 14651 Grar 1980) Clauianın Magna Mater enesiyle ilnti

sinin ge Cumhuriyet ve erken mpatoruk ağına en poitik olayla Pu

lus Cloius Puhern kariye a Ceroan öğrenğmize göre) veIuiusCauius alesinin ayalıklı konumu neeniyle aha büyk önem şıığını sanur 23e Suetonius un yorumunu ikkate alın) . Aıa, bkz. Wseman 1979: 94-99. Magna Materin gelişi enesnin İmparator Augustus zama-nınaki geşimi ve avisalvia kültü iin bk Grar 1980: 16975 ve aşağıa 10Bölüm Bremer 1979: 91 1) , Clauianın bir bı temsi ettiği ve esanee rolünün nakl törenini simgeleiğini öne sürmüştür ama bu öneri inanırı-ı eğir

94 Lvius 2911.395 Thomas 1984 15057 Gruen 1990: 25.96 Livus 29.14.58. Gene olarak bkz. Sulla 1973 59.7 ı, s 235 C. Ciero D sc 13.4598 Aulus Gelus 2242.99 Baley 1932: 1228 Sullar 1973: 76 Gen 1990: 10 Gruen 1992 47100 Ciero, D as s. 1224 uos eos. ex ultimis terrs aressia in ha urbe on-

seert ui un lui ne verbo uiem appeantur Latno" o oyunlar uak iyarlaran getirp bu kente yereştirli, aı Latine omayan onlar ee bunlar-

r.)101 Servus Commen on Virgil, rcs 2394: hnni vero matrs eum ubiuepropram i est graeam inguam reuint" Tanrılan Anas'nın övgüerinnher yere keni ene, ni unana söylenmele gerekr) Bk Sen Gasparronun yoma Gaspao 1985: 5)

102 Livius 2910429.11) Delphieki biliinn, belli bir yer aı belirnemekle bir-lke Sibylann ile geiriğ Asya aını estekleğini ma eer



88 NA ANANN N

103 Lambehs 1951 47 Guen 1990 1119

0 Cumhuriyet ve Erken İmparatorluBu baş açsn dstekleyn n güçlü deyi Bömed ( 1964) göüyoz; ayabkz. Galnsky 1969 1887 Romallan Magna Matein sm ayinleni v hadm ahplei öğndkle and ban büyük bi tsit duyaak külttn sğudukla sayl Ne k bu sav eksik ahsel kaylan sssizlğn dandlnakta v ançann Romaya glşii kaydedn kaynaklümünün latkla oaydan çok daha le ale ait olduğu geçğini göz ad eekted M3. yüzl sonlnda Magna Mate kültünün b yönl byo olabild ahç şüphsiz Cieo Livus v Ovdius bunladan habedad ve bu yazalan kaytlanda Romallan a Tançay Roma gdkl pşman olduğuna

dai hiçb iz yoktu2 Coaelli 1977 13 Penbn 1985b 18283; 1988 5960.3 Pnben 1985b 182-834 Penbene 1988 602.5 Penbene 1985b 1886 1988 5416 Pnbne 1988 60 Bohius 1978 157787 Ba 1950 94 Gun 1992 186.8 Hanson 1959 13-16 259 Ceo De resp 1224.

10 Tntius He polog Bea ( 1950 173) ve Sullad ( 198 97101 ) bu ankdoa onun pologlandan yüzeysel anlamna göe al. Gn (1992 218)bu He gösteileinin asnda h ç yapadğn tanmlanan aşk v akpgöstill M.. 166da . nii Glusun llyiallaa kaş kazandğ zafeikutlamak iin düznledi oyunan kastdldği öne sü

11 Ovidius F438992.12 Ovidius Are 3.2457.13 Livius 34.54.3 Cio De has res 1327. Boy (1954 34042) nümizmatik

bulgula aka Iulus Cae Mgalesa oynlan sn deee gökem b biçim

d kutlaş (Cassius Do 3781 ) 1 4 Cassus Dio 542.3 15 Sulad 198 97-10 116 Ovdius F 4.3557.17 Cumhuyet dönemnde Maa Matein n sa upit Apollon Heakles Li

be ve Cein onuuna kutlan oyunlan ye aldğ esmi bayamla vad; engökemlsi de muhtemelen upite Optimus Mimus için düzlnen

Ludi Ro

mai d (Dinysios of Haikaassos 7 72 Sullad 198 40) .18 Cwfod 1974 3227 no 322. Rahip Battaksin Roma ziyaet etiği dönm

de baslan bu skke (Diodoos 36 13 Plukhos aus 17.) mbele e kadüenlen sfle lg olabili. Cumhuyet sikkelei üzendk Magna Mateiçin bkz. Tuan 983 23.

19 neklein smli içn bkz. Cwfod l 974 36 a denaius kulli açl ba38 4 denaus nça aslanlan çektiğ abada 409 2 denaius kule açt< ça v asl 31 1 denaus kulli taçl nça Bunlan ii v dödünü



DNOA 38

sü onla somlu olan ırk memu taran smış Summers99 344

20 Crar 974 5050 no 492 Polybos 237.47; Lvus 38890; kaa 7. Böüm Polybos pen aın

ver Lus se ece Gausar er22 Romalar öncek y a Galuslara Sestosta karşlaşmış o zam aper kentak aa Romaıaran kuşaay kalıalan stemş ve ba omuşarı(Lvus 3799; Polybos 2

23 Dooros 3.3; Puaros a 724 Versne 990 05, pnot 3525 Göünüşe bakırsa bn zyare Marusun şe yamş Marus Ana T

çan vaat etğ zafe kensn Teuonla karş kanığ zafer oluğunu a erek tanrıçaya öze aakar yapmış Pluarkos a 3 l B Broug

ton 9554 2.2 Senato Pessnusu rab nemeye sekyken alkn temslcsn buna karşıças bann bu oay külün sn çaşmasnn merkeze oluğu şeke yomlamasna yo açmış Bömer (94 3 Senatonun b esekemşoması gerektğ nur Coare ( 982 4 se t tersne Magna Mater'en çok esekleyener alk ouğunu a eer Tomas'n ( 984 5 a rt gb temslc senatörere karşı çıkması ususuna yönlenrmş olabeceğnen bu konu tartışmalıır

27 Ous Ft 2347-48

28 Morg 973 233929 b 24-45. Bua Brougon ın sav ( 953-54: 2 geşerek Meeus a

ls b y önce Pessusu b Romayı yare sısa estek ver Marusun aesne muaf olması neenyle Meelusun eyleme büyük olasııka ç poltk çekşmeler pa oluğu nuluyor Ancak Puarkos (a 75rabn Marusu esekeğ söylemez p ece Romaa zafer kazanacaklan keet emş Metelus'un eylem çkar pokasının br öeğ oarak göek begeler abarmak oacak gb geyor

30 Obsequens a Bu oay Paaus tepesne c Magna Mater apınağnın açıışına ku bumuş oab (Morgan 973 233-34

3 Morgan 973 234 omas 984 50. Bömer (94 3 köenn ömür bosürgüne gönerlmesn Roma evletnn kütü ser b resme kınaığının brret oak görüyor

32 Vaeus Mamus 7.733 Wsemann 985 204; Bear 994 7734 Bear (994 bu çeşky çok y anmamştır Ancak ben onun Maa Mater kü

tünün o gmeyen yönlern özele e aım rape kütün yabac kö

kenlene aıasına karş çıkyoum Magna Mater'n yönü "Romalı veyabancı eğ er ks e aynı erecee Romaıyı Kütek paoks ve çekck oraa yayor

35 Halassu Donysos 2.9353 Cassus Do 5423 Ayca b sem 984 737 Got (92 e Cumontan (929 Tomas (984 Wsem (984 ve Be

ar'a (994 7 kaar Magna Maer üzere y moe blgen emen



390 NA TANRÇANN İZNE

hepsi bu konuda onu zlemiştr8 Boehmer 17 Phgiallan grft moere düşkünlüğü konusunda, ayrca b

Spson 88 Augsus'un Romala uyn gys olarak beyaz toga üzernde duası konusun

da bkz Zanker 88 626540 Betmler kan Pessinuslu Galluslar Polybios 2 77; Lvius 8 8-0 Tunçkalp için, bkz Reeder 87 4240

4 ow 60 0 res , levha 8, CC 11 No 24 25042 Her iksi de Pirede sapanmştr Tören alayla /ii 1 28 l sadaka toplama ge

leneği ii 28 24 Servus, Commenta on Virgil, es 2444 Tanrçay yannda lüt ve lirle gösteren Boğköy de bulunmuş M Ö 6 yüz a

rihli heykel harlayn Bitte! 6 72 levha 18 (bu kitapa res 0) Bu heyke

ln MS yüzylda yaplan teakota kopyas içn b CCCA 1 200 levha 745 Cicero De has esp 2846 bid 22247 bid 2 2448 Lucreius 2 56604 Baiey 47 88050 Summers ( 6) , Lucretiusun Romadaki gerçek b olayn tablosunu çizdiğini

açkça gösteriyor51 Bunun Herodotosun Phygiallan en eski rk ve ekmeği bulan kişer olduk

şeklindeki desine dayalı olduğu kuşkusuz.52 te Magna Mater konusunda bkz R G Ausn 77 2442 rigoni 84

Wiseman 84 Şiirde Magna Mater kültüyle ilgili yerlerin hepsni toparlayan Wiseman hak olarak anrçann olumlu imajyla Galluslarn yansttğ olumsuzim arasndaki aykğa dikkt çeker ma sanı açklanmas gereken konuolarak Magna Materin olumlu imjın sorgulamayı atlamş Tanrçann devetngüvenğndeki önemli rolü, pk İd Dağyla iişkisi gibi, Vergiliusun zamanda kültün eskden ber süregeen ntelklernden biriydi Bununla uyşmayan ve

açklanmas gereken noka Aeneasn afarlarnn em (hadmlar) gubuoan alluslar özdeşeşrimesidir5 Bu pasajlarla ilgili ayrnl bir nceleme içn bz Wiseman 84 202254 Homeros, lyada 2820-2 Hesiodos Thega 008055 Ovidius bunu olduça açk biçmde dile geirir, F 4 2505456 Aee Magna Materin önemli bir rolde omasn, yabanc bir kütün Augustus

çağndki rehabtasyonuna bğlayn Bömer (6), Ausn (7724 ve Wisemann (84) savlar beni ina eedi Tançann uzun zamandr (neredeyseiki yüz yldr) Roma nn koruyucusu olduğu göz önüne anırsa, sl Aeneas des

teklememesi sürpriz ourdu57 Yaadam Ovidus, 48 semmares) Vao Satuae eae Cbe 24(onius 40) uvenais 65 Ses Valerius Mxus 776 Dağınk saç Thyillos, Anh. pa 722 Augusnus, Cv. D 726 Acaip giysi Varro, Saae ea Cbe 22 (Nonius 58) Diodoros 6 Hlikaassoslu Dionysos2 Roalrn hadm rahiplere gösterdikleri tepki konusunda ayrnl bilgiiçin bz Roller 7



DNTLAR 39

58 Öeğn Maa 38 Cne oganla apamadğn ağzla pan kadna ağzla cne zevk veen Galu; şa, al en k had edlmş olmld deBu av Vaonu Euede aşağda ele aldğmz paajda da güü.

59 Phodemu 2 Epgn Gow and Pagede ( 98 3�7). Romadak Palau

epende buunan Gallu klüp bna ç bkz Weman 982 47-7.0 Ah pal. 7223 C uena 8.7 çen Gallu. Hou Sare 2222 Galun Roma e kadla üzedek ek konuunda b uvenal 2 -

z 522 c Rchad 9 Aca Paon ( 974 No 300) ve Readon( 989 88) aafndan anlanan M.S. 2 üzla a b oman paçanda Ilao de b Gau pozuna gp bu oa kdn akadaş edmek amacla Magna Mae'n gzemle konuunda eğlmek e. Galeno ( he Ue f Ptfhe Hua Bdy 447 Kühn 4 90) hadmlan cel zek kapae hakkn

da k bean ede. MS 4 üzda azan cal Baleo (De aeHn bakele hadmladan aknmaa konuunda ua çünkü hadmlk duumu nu gn değd Rouelle ( 988 58) Romada eglk ona hadm edlme le bunun ce güç e üeme üzendek ek konuundakbulgula b aa opla. Aca Bon (988 970) oumlan da dkkae aln

3 Weman 984 9-20.4 Ovdu da buna benze b bean emş eamphe 334 -37. Pee Wemann haka deş (Weman 984 9) . oa le Phgal lk zdeşleşen kş klo d bkz. Ha 988 e bu ko

nunun ukada bümde e aan nceleme7 Vegluun Magna Mae külüne kaş k aa uumu konuunda bu açkla

ma neken b deecee kada Wemann güşle palaşoum (Weman 984) ne va k dpno 52de de belğm gb, anm Weman aaMae' c nle üzende zaca dumuş. Auguuun ançaa ba ade eme geekmodu çünkü aça zaen he zman Romadak del şamn neml b paça olmuşu. Bgünün okuunda şaşnlk uandan noka

Galu'lala A külünün ünüdü bunun neden hem A külünün em Galulan M.Ö. ve MS. . üzln Roma opumunda k ü nene ge çokdaha ekl olmaa başlnad.

8 A' kend hadm emenden ona (ma 47) , şa Aden deenüekl olaak e zamlen dş bçlen kullan ama bana le gelo Caulu b kadn kaake değ, end cne kmğnden em oaan bekek kaake aamş.

9 Bu ş hakkndak en bbloga e eleş zelen şu aakada bulablnz Small 983 Holoka 985 Feguon 988. enm zellkle aal budu

ğum çaşmala Elde 974, Puam 9 e 974 Weman 98 9820 e akc 99.70 Bu bakş açn en a edc emde nan ş Wemand ( 98 9820)

Weman bu şn ançann Romadak en neml baam olan Megleadaokunmak üzee azlan b vgü olduğunu le üe. Son bümdek dua şae bam ende dnlecle külün vahş Romaa zgü olmaan nlenden uzak umak amacla alanmş olmald. Aca bk Feguon 988



39 NA TANRÇA'NN ZN E

2021.7 Sma 983: 7172 8 s bibliyoyla blkt Fgson 988 3472 Eldn youmunu dka aln i bi h haln dmatz dimsi

. ok k b hsa dnm gin bi zhn smpatk bi tanmd (Eld

1947: 395). C Putnam 961 66: Catulus kaklin ağzndan, kndi adnakonuu Uzun iind b tuusun dnc i bandad Takcs 1996: 382: Catuus un ok yönl ak iilnn ayaz bi paas.

73 Hphaistion 123 Ophusnn ( 1987 09-10) yomla Tnus 28899 Matiis 28645 Hphaistonun mi kada 7. Bölmd l alnm BMuloy 1976; Wisman 1985: 200

74 w d Pag 198: 30 Ah. pa 6.21720, 234237 (yukada 7. Bömd anm)

7 Cyb, Catuusun hm hunun hm bdnn hisi, doia olu c Wi

sman 985: 181.76 C Punam 1974 80; Wismann ( 985: 1 75) yomu n n Catullusun

ak hayann ain mitolojik kon sni buna ilyi biimni kimioldudu.

77 Cico D has rs 2229 Catulusun doğum ölm aihi hakknda bkzWisman 1985 206. Clodiusun ylml bunan kaiyiy igisi konusunda, bkz. Gallni 1962 Michs 1966. Galni Michs Luctus hakkndakiyomla da ok aad.

78 Putnam ( 1961 16871 ) bunu ok gzl ncl.79 Catullus, (21250) 72 i bkz Puam 96 167, 18780 Vaonun pyla ll bu nclmd Cbnn mnn uulmut C 1977

Vao Eumids s 27 (Nonius, . 13243) Wismann yomu da ok dğldi (Wisman 1985: 26972).

8 Cb ( 977: 563) Atna Agoasndak Mtoonun önmni Romada smibi Atis kt olman kan gösk talamada anlaan olayn gtiği yiAa oaak pta Bu gmanla anaz tmi oan diğ bgn is (öğinGilot 92: 03 Wisman 985 269) olayn gtğ yn Roma olmas gk

ği ksdad•. Romadaki Magna Mat tapnağ da Atnadaki kad n olduğu gibi Atts klt hadm t ösiy ilgi kanla Roma da daha sk sapanm Aca olay yinn Roma oaak sapanmamas dumunda 134 agmanda söz gn iao ounlann lğn aklak oaş

82 Anam asndan Cbnn ( 1977 531 ) ss am adamklndk özmyin Wismann sa roam adaam özmn bnimsdim. Aca Cbnn adiuus yomu yn Gllot l Wismann adiis yomunu tcih tm

83 gs dii Augsi 3 19; Odius Fasi 4348

84 II: No 2 lha 9-12.85 Tayo 1956 Hanson 1959 15 Wisock 1957: 1474886 Guaducci 197 94 287 bid 1 1 11288 Pnn ( 198 ) Palatinusta k Maga Mat tapnağnn ynd Iuno Sos

pitaya adanm daha s bi tapnak oablcğini ya Bunun kan oaakbkz Oidius Fi 25556, Palanustak sk komua Phygial na Tana



DNTAR 393

Iuno Sospita.9 Wiseman 194 126.90 Bieer 196 evha 1-491 Claudius M.S 43de via anlatırd Bu heyke rı kşierce Caudius (Ver

maseren, CC III 45 NO 311) ya da Antonnuslar (Bieber 196 117) dönemlerne trhlendimişr92 Odius Fi 4305 Propertius 4. 1 1 .5 1-5293 Bömer 1964 14651 Wiseman 1979 94-99 Grd 190 174-7594 CC III No 21 Capitolini Müzesindeki kabarmal adak sunağ büyük olasılık

a MS 1 ya da 2. yüıa trhlenir b Schmid 1909 2 Hebig 1912 1, no 79Bömer 1964 evha 33 res 1). ıa g tartışmaar için b. Bömer 1975, 235 Bömer 1964 1451 Coareli 192 4243

95 Yaz aşağı yuka a oan ama kabarmas bulunman bir başka adak sunağı

(CC III No 219); ye buna benzer br adama yazısı oan, Telephus adl bir külteiıi sunduğu adak yazı ( L 494) gemnn haatını çeken Clauda yıgöseren ana ausa madayonu (Bömer 1964 levha 33, res 4, öz geçen pnağın yeri için bz. Coareli 192 426

96 Maralis 1 70.97 Coarelli 192 359 Vaerus Mimus (. 15 .3 ) l� uvenalisin (3 1373) Nasicay düzdüğü övgüle

ri dikkate aln.99 CC III No 3, evha 13-15.

100 Benzerliği görmek için b nz Wnter 1907 evha 7 tnrçann Pergaınon dabulunan M.Ö 2. yüzl thli nsan yundaki heykeli (bu kitapa res 5) Tüniğn kemerinin yukarıdan bağlanışı dizler üzerindeki kumaş kmlarınn dkülüşü tançanın ğ dizinin yukar kalkışı ve ayağın he öne çıkış hatt giydiği sdaletler hepsi de Pergon heykelinde bulunur.

101 Bkz Bieber 196 3-5, res 9-10, sikke levha 1 Diğer öekeri görmek iç, bzCC III No 247, 24, 256, 26, 20.

102 Hatei kabarmasındaki Magna Mater heykeli belki de anrıçanın Palainusakapınağında yer alan heykelini emsil ediyordur, CC III No 200.

103 Platner and Ashby 1929 1 19 Coarelli 192 4 1-42104 Bağımsız heykeler, CC III No 306 470 kabaralar CC III No 237, 24a,

252 26 kandiller CC II I No 330, 439, 440 mozikler bz Piazza Anerinadai bem Genili 1959 evha IX

105 E. Simon 1975 3034 levha 27 Bu heykel pi MÖ 4 yüzyı sonarında Aristeidesin oğu ve öğrenisi o Yunanı resm Nikomakhos arafından iat edişolabilr (Pnius NH35.36l 09).

106 Bu heykel ipi Mamurt Kale deki Pergamon kutsa alanndan çıkan teakotaar

da görülür (Conze and Schazmann 1 91 1 evha no 3. Ayrıca Gordion'da bulunmuş olan bir Pergon heykelciğini (bu kipta res. 50) ve Didymadan mermer bir adak kabartmasını ( Nauman 193 evha 47, res. 1) dikkate aın Buptarın her ikisi de MÖ. 2. yüzyıldan kalmadır

107 CIL 649610 Cicero De es. 1327.109 Johannes ydus De sis 4.59



394 AN N'NN N

1 10 ase ( 1987) Attise gii inse törenern eksiksiz bir tanmn verirl l l Bömer 196: 15.1 12 Bunu söerken nbrehts ( 1951 ) ie Boann (195) kantama önteme

uorum.

113 A 9.8281 1 aga ater kütünün an sra tartşmasz İtaa kökenl o aşka Roma kütere e tuhaf hatta rga uamaar buunuğunu unutanal Örneğin Luperaa şenikere kanan oğurgğn artak i pak erkeker sokaka koşak kana kaar na ra kütünün biok öğesi iseik şiet ve oğurgak Roma iinn en kutsa erere bebir aa gemişti iseman 198 126 Zanker 1988 129.

1 15 Pessus'ta buunan ve bi baba ie oğuun rahipik göev aptğn biiren S.1 l arihi bi izi azt tnnn aou'aki bu önem tapnağa ra

hip oak iin ham eiek gerekmeiğini gösterior bkz Deeker a aelens 198 221 no 17 18 ve bu ktapk 1 1 . Böüm. Cinse namus kousunabk 8 Büm

1 16 Hug 1918 51 Hopns 1978: 192. erentiusu a ouua hamaroğa karşor

1 1 7 seman 1985: 101 1 8 Hert ( 199) arafn ananan seiliş begeere kutsa haar konu

muna şk tutan eğer bigier rdr Aa b bu böümün sonunak ek bigier.

9 Nana 1990.120 bi. 33121 bi122 bi. 2526123 bi: 9.12 bi.: 91 25 Diooros 3613; Putarkos 1 7126 Nana 1990 2932

127 Na 190 xiv r Urihin 18 ihi alşmas an a Anima mulies cooe vili iclusa128 Nana slağ bütün hi'arn a hişe ouğunu a a bir zamaa hşe

ik etğini söüo129 Nana 1990 12225130 Catullus 63 Hephaistion s.39 van Ophusen 198 0910131 Varronun Gausar anaşn ikate a Cbe 977 Varro eni f. 6

27 (Nonius . 1323).132 Nana 990 98 198'e Bhopa'an bi Assoiate Pess habei.

133 Haikaassosu Dionsios 2 19.5 .13 Luretius 26120135 Na 990 1336 Ciero De s 222 Haikaassosu Dionsios 2. 195 Yunanstan ve Roma a

ki Aa Tanra kütüne saaka topama üzerne bkz Astotees etoa 05aAtheaios 12.5e Purkhos Coe 36 uretius 2626.

137 Nana 1990: 13



DOTAR 95

38 Erkklr g, Varr (ukada pnt 131 ) kadınlan lg, ldu 26Epgra, bkz. Gw and ag 1968 3667; Htu St 121122

139 Nana (1990: 5254) unda ıırz nlk aıından 'larn kadın lrdn daa azp ldığın blrr.

140 Nda 1990 229141 Brkrt 1979a: 105 . Wan 1984: 19142 Öğn uru 2631; uvnal 6511-16

Rm Tnrçsı Küçük Asy' dGll 192 41 2533 Bu ktap, anlıından bu ana nlnk pk k n alz l g karın, h Mr kültünün alı knuundak n gnl ntzdr

2 ka'da tt 1920: 104, n 1 1 Oandadan br tn . Rbrt 1937 403Kara' da Rnah 1908, Aplna' dan br n (bkz aağıda dpnt 43) Aıa b l Rdlu Aplln 2 722

3 755 gada bugünkü balar akınlarında4 13715 Hapl 1971 1992006 6047 DrwBar 978 N 9= V N 2138 bd N 10 Mtr atı lak lk blrtn br özük kullanak lduka

gın br ugulaa gb görünür (bkz Hapl 1971 196) 9 Shppard 198 24-25 n 5 Bu ök danın Attuda kntndn Ad daradak rlıkl br urtaın adı.

0 Rbrt 19551 1 Svrhar dan br ıt nu ıklı ablr Grallt 1912 354 dpnt 612 V N 101 3 Bazı örnkr "un v ukların güvnlğ n (Kört 1897: 31 n 6

nuan) tü nanlar v aalar adına ( V N 01 , Galaanın kuzndn) ukar adına (Shwrh 1978: 79495 n I A Bhnada

Hadran'dan) kular n (Crtn 1991 7475 n 50 Bthnadak adan) Kzkta bulunu lan v Mrdn br dtu kranlardan kuraraı dln lgn br ök n bkz aağıda dpnt 35 v r 76 (Shrt 1978 81 0-12, n i A).

14 Dunan 1978; Vrnl 1991 74 Küük Aa'da buunan tun br lvha üzrndk azı ık r blnr .S. 100200 arana ar

15 37116 Gral 1912: 346411 Grallt öklr n k ıda kaak vıktdr bu

üzdn nun blgr burada krarlanaaak Grall Raı Küük ·dak Mtr ablunu zrkn dğr kanıarın pk azı l buundğ n, büük ölüd nüak kantlara daanıtır

17 G 985 38818 Etad G 1985 388 C Grallt 1912: 36061 Gt hrga Lda v

radan k aıda örnk aktarır19 zl 1990 N 641 Mtp ı larak 744 Mp lak 743 Mp



96 N NRIÇ'NIN İZiND

upva oarak tapmştr20 Sra 14. 1 3 Pli NH 146 54 Ae Ateide, S rs 5 232

(Didor.21 Grailo 112: 36 1254 1423

22 ei 115: 45, re 4, Meeri bir yaşl bir de eç tarya bite beeyebr levha takmış ola bir rhgus öteyor c. el 126: 251.23 1 No 636, 6324 Stbo 14 1 .40.25 Y ç bkz Büel 15: No 22 Metni Robert ceeştir (Robert 12:

361 26 SG Mier 11 Roe 13a: 341 1 3b: 105 15 1-4 1: 4-2. Tç

Çağı ropoln eybatı yaacda yer ala öeli bir ka alı bir tarıyla ( da kl al ki bölüe ayrlş oldğ için, iki anryla işkiled

ek şidiye kadar ükü olaş da, Meter heykelcer rlığı b alaı Meter tapıı iç kaıış olabieceğii düşüdürüyor.

2 Halikaao Doyio 1 .6 1 4.2 Pltarko, Deuv 1342 B ee biici özlei barıdra bir ztta kayıtldır 353=Frkel

105: 23 o 324, 11 dzeler Ayrıca bkz. Ohez 140: 1130 Aiao (Bhyık FHs 156 F 22 Meter ie Ze aıda daha başka br

bağaı oldğ ia eder: "Bithyialıl dağla dokaa çıkp Ze P·a eeirer Ati i de ayı ada çağırlar.• Ayrıca bkz. ağıda ele alı Meer Steee kültü

31 Erke Roa döeie ait ol yaıtarı hepi Fkel 15te verilişt No413 akropolite orladıcı yaılar o 44 tyaroda ve Athea tapıağıcivarıda b parçalara ayrlış br ordıra ztı (b dördü= 1

No 35255 adak yazıtı, Frkel 1 05: No 334 No 351.32 Myia ve Bityiada Meter kütüyle ilili aıar, E. Schwerthe'ı özel br araş

taıa ko oştr (b Schwerthe 1.33 Bar topladığ eer: Schwerthe 1: 02 o I (yazar ve B (ka

baralar34 Schwerhe 1 20 o A15.35 135Schwerhein 1: 10-12 o braya illi br celee

in bz. Stte 13: 25556, re 1.36 iee 161 : 661 3 113 Zoo 2. 31 2.3 Piny he Yoer, Ess 1045040 Becker Berta 16: 21 230.

41 Schwertheı kitabıda topladğı alzeeyi dkkae al bkz. Schwerthei1: 203, o 1 A14. No 1, 2, ve 12 Mtp özcüğüye birlikte yaış o ve Ad'e adaş o 10 ana açayla iili bi diel toplkta öediyor

42 Schwere 1: 2- o 1 A 2 5 .43 İlk yayaış, Reinach 1 0 Ya i a br icelee ç bk Robert

13: 10 ve 154 41 , 42



DtPNOTLAR 397

44 Renah 1908 Beten küe MÖ ü (yzikos) e S 3 yüzy (Agoiste Henione) asndad

45 Gllot 191 374 Ro 198

47 Hanfmn and mage 1978 No 5 (İS da 3 yüzy) no 1 (İS 4. üz)48 Hanfmn 1983 3149 ese 1971: es 3 ese, itkin Attsi gösteen dğe emle ş

yo unn oğu impaaouğun a ölümünden ge ve heps de İS. üza da sonsna at.

50 Haspes 1971 188-89.51 d 199005 Stra 181 Azoi tahi in kz. R Naumann 1979 11 ve ek et a.

1988 iv53 evk e al 1988 iv54 Zeus apnağnn n ve es oga Wee 199 ve R Nauma

1979.55 evk e a 1988 iv5 Pauias 103357 Paunas 8.4358 R Naumn (197) mağaa apnağn uunuşunu ve aşlşn ana.59 Pauias 10.3.3

0 R Naumann 197 37451 Haspes 1971 es 3 (Midas en) es 79 3 (Fndk) R Naumann (1 97 31) u pya oaska tatşr ve nun aht

oaeeğni öne süe Medven sunakar konusunda Midas en (kz Haspe1971 es 5-31) ve Fndka (id es 331) enzelke uunu.

3 R Naumann 197 39-41 adndan evik et a 1988 uan aa395 ve 3 metred

4 Pdenius, Pha 1 0 10050, tah İS 4 yüza dan tören etileyi ir anam n, Veaseen 1977: 1017

5 Pdeniusun anatğ töen yaza Bat Romada yaplmş olu, İS. 4. yüzylönesnde uyguanmamş. Anadolu'da uunan yazada satanan oğa kuan etme töeni se, daha ok i oğa koşusu şna enzeen ok rkl ioayd.arooium konusundaki anik kantaa ilş ayrnl ir değerendime iin Rutter 198 ve Duhoy 199; he k esede de en eski verer yeniden elenmiş ve uoolium'd öz eden üük Aya yaztlann Mete külüyle hiir ilgii olmadğ elimş

ae 171 77 8 8

7 R 7 7 eik et al 1988 iv.8 llada aş anrya, oihodomo'ta ie ir nraya plan t üllü diğer Anadol naanda grülen mode zenmtir n bz radaki Roma ve Agt tanağ ile Meandro 'dki Zeus Soio ve yhe tağdr enker and Shee 13 43 ve Hmann 104 1 1 aya k. Akgal 1978 84-8 (Ankar, 180-83 (Mia ve Lc et a 1988 iv



398 NA ANIÇANIN NE

69 Gedizde buluuş bir yazı Burech 1 898: 1 59=evick et al 1 988: iii70 Rober 1981 35359 res 18.71 bid; 3555872 İS 4 yüzyılda ya İmptor ulinus, aynı duyguyu dile getrmiştir O ulu Ze

usu doğuran ve büyüten tançadır" (ulianus Oaton 5166a).73 Robert 1955: 1 1013 Roma dönemi Phgiasından kalan (kesin çıkış yeri bilnmiyor) ao mağadaki Ana adanmış bir sunağın yayını Petzland Pleket 1979: 29495 ydiada Akçaal yakınndaki bir mağaranın ağzındakkayaya kaznmş olan etere adanmış bir yazıt. Diğer öeker içi bkz Robert1955.

74 Pessnusun erken ihi konusunda, bkz Deeker d Waelkens 1984 1318 Waelkens 1986 3839 Ô. 189da Romalıların Galata karşı yapığ seferler iç,bkz ivus 38. 18 .910 Clodiusun .Ô. 58'de Romann Galayal mütteki Dei

tausun ayağını kaydırma girişimi konusunda, bkz Cicero, De has es. 132875 Stbo 1253 ichell 1993 , 202276 Waelkens 1986 3739 Deeke Veeule 199 1 1091077 Waelkens 1986 57 pass Augustusun saltana zamanında başlanan ve Tberi

us zamında tamamlanan bu apnak pllarda ve rehber ktapların birçoğunda yanlış olak Cybele apınağı diye adladıra yapdır

78 öre 1897 38 no 23, sar 2022Deeker and Waelkens 1984 22 1 , no 17 öre 1900 43739 no 63, sar 7Deeker and Waelkens 1984 221, no 18

79 örte 1897: 38 no 22 Devreker and Waelkens 1984 24.80 örte 1897 38, no 23Deeker and Waelkens 1984: 221 , no 17; öre 1900 437

439 no 63=Deeker and Waelken 1984: 221, no 18 Ayca bkz Devreker andWaelkensda (1984) Devreker: 1920.

81 Pessinusk As rahip unvan kousunda, bkz. yukada 8 Bölüm. Carcopino142 158 7) bu babağulun Pess us eer hibi olarak görev yapmasın,Claudiusun saltana döneminde ana aça kütünün uygarlaşmış olduğnu yasıtğını ileri sürerek, Roma uygarlığının esi alndak Pessus kültünde hadımeme uygulamasnn reddedildiğni ima eder. Acak daha akla yakın br açkla

ma S. ik ki yüzyıl sısında eer kültünün kenti devaml kültlerinden biriolduğu ve belki de İmpatorluk külü kadar saygın oadığıdır. eter rahipiğiyapmak bir yrtaş için toplumsal konumunu duyuanın bir yoluydu bunda hadımık konusunda bir kınama, hata bir yorum bie seziediği gibi bu dönemde Pessnusa adım rahiplerle ilgl zler gerçekten çok dır

82 öre 1897 33983 Rober 1980 2340.84 Satius, Sl 15.3738 22.8789 Bkz Robert 1980 23536



399

aakaça

AgnB 1963. Gchcht Msktıt ds gchh Ra ı 700 vo

Chts Ft a/estöm 1966. ahktonsn Takottı Kn Lnd SwedenAgal E. 199 Spththtch Bt na- 995 Phsch Kıst Ana. 196. Kıt Aıatolı 01 Ho Axaıd Beln- 962 Th A ofth Httts New Yo- 1978. Act Clzato sıd Rı of T o Phstoc T tl th Eıd of

th Ron Ep Tnsleted by Jon Wybow and oe Eme İstanbAbgtW .F. 1929 e natoan oddess Kbaba. Ach nochg 229

31 len R E 1983 Th Attald Kgdo Oodgo 198 Cbele. n Eıa laıa ed U Cool 2 7707 RomeAgemma S. 1960 Sc d Spıa RomeAst C. 1968. Noa Fta Epda ı Pas a BenAstn R 977. P Vl Maıs Andos L xts. Cota OodBabsta A. 973 "Avaaq Mµpa 01 aktka: 7082.Baoen Joann Jaop 186 . a Mtrcht E Uıtchıg ü d nakokt

d altn Wlt nach h lösı ıd chtlchı Nat Stttgat.- 1967 Myh loı aıd Moth Rgh Sctd Wtıg ofJ J chofn Tanslatedfom te eman by Ralp anen Wt a pee by eoge Boasand antodton by Josep Campel. Pneton N. J

Baon H 1961. Baaaıs ı k Tgdy New Haen ConnBaley C 1982 Pha ı th loı ofth Aıt Ro Beeley and Los ngeles-, 9 7 Tt Lt Ca ı Nat L Sx. Pgo1oı Ctcal Appa

Tıton ad 1ı-ta OodBamme A. 1982 Fosngen m Atemson on Epesos om 1976 bs 198

Aıatolaı Stds 32 6 1 87 98 as Hgt d As o phsos z 1985. Nee weble Statetten as dem Atemson on Epesos.jahh s

östchhı achochı Ittt 56 3958Baett R 1960 Some Contats between ee nd Oenl Relgons n

oıtax da la loı gcq aıcıı, 133 Taa d Cente d Etdesspeoes spealse dstoe des elgons Sasbog. Pas

Baton S C. and . H. R. Hoseley. 1981. A Helenst Clt op and NewTestemant Ces. "jahch Aıtk nd Chtnt 2 7

Bameste A 860. ntatoı d At)• t Adto ıscta Lepzg.Bayet J 1957. Hto poltq t psychogq d a lgoı oaı PasBead 199 e Roman and te oegn Te C of te eat ote n

mpeal Rome n Shaaı Hto aıd th Stat, ed N Tomas and C.Hmpey: 1690 n bo .

Beae W 190. Th Roan Stag London.



400 NA RIÇA'NN İZiNE

Bk Brau, F 96 hen vn di Poli BonnBnn, E , andJP i. 93 The U Tab Trad RomB, T 963. E Kus phsh Zi n Boğazky" Mittl en

entGeelha 94 352

- 96. D hethiti Glyptik von ğa Wissnshih rnihung ddushn nGssh 6 BBrd, C, C Bon,J.L Dund, F FronsiDuroux F Lisssagu, A. Shnapp, and

P rnan 99. A City of Imae onoaphy and Soiety in Anient GeeeTsd by D Lyons Pnon, N J rgianay pubishd as iıa.Lausann 9.

Brgk, . 3. AnthoUa Ly LipzigBibr M 96 The State of � in tJ Pal Get Mı ] Pau Gy Musum

Pubiaion No:3 Maibu, Caif.

Bi Kun 963 Phgishs Kubid aus Boğky" Ante Ptik 2 2. 96a D Hethiter. Munih.-, 96b. it r ıntn hethitBit Szungsbh dr idbrg

Akadmi dr Wissnshafn phihis Kass. idbg.-, 9. Kubaba B konographi" n alxikon AyoUge 6 264. BrinBgn C W C G. Bour, ] L Casy, and M. Rawson 95 Troy [ xaaions

ondud by h Unirsiy of Cinna, 9323 o. 4: ttt a, Vb,and . Prnon, N.

Boh R 966. The n of Roıe Nw Yok.Büm, C 964. Die Arhaih ehih Sklptren taatlihen Meen z Blı.

Brin.Büm, W. 95. Die h voı Iao BoonBoardman,] 959 Chian and Eay oni Arhiur" Antiqae joal 39 0

2-, 90 Pyramida Samp Sas in h Prsi Empi" In 944-, 9. Greek Slptre The Arhai Peod. xfordBodna, E. W 93. A Quar Rif on h sd of Paros." ArhaeoU 26 2

oghod, A. L 92. h Esabismn of a Cnra Arhi a Ans" AıanjoaUf Arhaeolo 6 2330Bohn R. M 92 De nne von Boğazky: A den Grankampa 193

1939 ı 1952 1969. Wissnshafih nihung d Dushn inGsshaf,Boğazky ausas Bin

-, 93. Phgisch Prunkwandr ds ahnahrhundrs. ArhaoUr Aız2 492.

Bosma] S 90 Atheıian Biin Poli om 561 /O to 405/4 B Gonngn.ohius A. 9 Etaı aıd Early Roman Arhitetre. aondswoh, Eng.

Bon] P. 962. Atea ofPooııe xfordBmr, F. 955 P ii No DF Tsaion d Commna idg. 963 ntehıeı üb die lion d Sken in Gehıd nd Rom o 4

Mainz.- 964. Kyb n Rom i Gshih ihrs Kus as Poiishn Phanomn.

mihe Mittelıı 3054Brgaud, P. 9a. The Clt of Pan in Ant Gee. Tansad by Aass and]



KAYNAA 01

Rdd. Chicago Oga pshd aschc u d Pan Rom, 199- 1 886b ct d Ats cit dans hsto n Mtamohoe du myth

antue d C Caam: 8104 ., 996. La Me dx e Cy Ve Mae. Pas

Bosqt R C 199 Dict d th Tmpls oDica Zs Annual ofthe BtishSchool at Athen 40 60Boanc, P 1954 "Cl ax Mgass Latomu 2Bm, J. 99. gnd o Cls in Rom Stud in Hent li

d M J Vasn 922 idn- 1984 k Manadism Rconsidd. tsch r Paloc und Epkraphik

55 2686Bkmn V 1985 "amnischt risn ds Sphnschahass Butin

dan Heque 109 0

Brxh C 199 " nom d Cl Sprache 25 445.-, 1982 "Palaatons n gc t phgin. Buln de octe linitique de Pa 20949

Bh C, and T DwBa 982 os novls inscripons palphgnns Kadmo 21 648.

Brixh, C d M jn 1984 icti paoh. PaisBomm 194950 Pan im 5. Und 4 ]ahhunde Ch Mag Jahch

nstwissnschat 15 Mabg.Boghton, T R S. 19554 ots on Roman Magstrats Mais and th Magna

Mat Htoa 2209.Bo, P 1988 The Body and Society Men Won and Seual Renunciation i Early

Chtiani. w YokBl, S 1988 h Achitctal Us o th Annal and Rls ond in

Ankara and s Vicinit Sor 12.Bsch K 898. Au Lydien: Epiaphiche-eoaphche ichte pzigBkt W l 99a Stctu and Hsto in Geek Mytho and Ritua Bkl and os

Angls-, 199b. "Von Ullikmm zn Kakass Di lsgbt ds Unholds Wü

]ahrüc r die Alteumscha 5 256. l 98a. Homo Neca. Tansatd b Pt Bing Bk d os Angs Ognal

an dition, Bln, 92-, 1985 Greklion Tslatd bJ. Raan. Cidg Mass Ognal pbishd

as Gechche lon achac d kischen Eche Stttgat, 9Btt, A P. ·90 "Pnths and Dionss Host and st Csical Phi 65

1529.B C 195 "Utian otsss and Tos th Van Rgion Anatolian Studi

5.B, D 94. Tacotta m Myna in the Musm of ne A Boton Vnna.Cahn, H 1950 "D öwn ds Apoon Mum Heletim 1899ncii, 90 Broni oentali e oentalanti a Cta nellII e I ecoli A.C Rom.Cacopino, J 1942 oma d clt d C t dAtts. n Apet

Mytique de Rome pann 149. Parispnt T H 991 A and Myth in Anent e w Yok



4 N NR0NIN ND

CbJP, d 1977. Va tires Mıies Tslad d did, wih cmmnaVl 9. Clcn d lcl anas ds Rm. Rm

Cr G. 198 madr dg d nlE di Euipid Tagda ual Qaıeidi stoa 1 8 1 5595.

Chadwick, H 1959 The ıteces of Sextus A Conttioı to the Histo ofErl ChtiaıEthics. CambrdgClanidis, S 1954 Rchrchs dans l qur s dgs Bultiı ı

Helıiqe 78 4126Chrsu C. 1968 Poıtıia oı Eiı Untuchuı ü Upng Echeiıuı!fonuıd

Waıdluıı Gestalt einer Gotheit Thslnki.ilngirğlu, A, and D H Frnch, ds. 1994. Aıatoliaı Iroı Ages 3: Th oedin of

the Third Aıatoliaı Iı Ages Colquiu Held atVaı urk 12 Augst 1990 Anadolu Dir Çağ 3: / Anadolu Deir Çağ pozuııu Bii Van 12

Ağstos 19). Brisl Insu chalgy a nka mngraph 16 ndnClairmn, C. W. 1970 avestoıe aıd Epia Greek Meıoral o the Achaic and

Cssical Pod an.Cari, F 1977 Publc Buldings n Rm bn h Scnd Punic War d Sulla

Papes of t Btish School at &e 45 12.- 1982 I mnumn di culi rinali in Rm. n La soteoa i lti oeıtali

nell peo Roano, d. U. Bianchi and J. Vasrn 67 idnCl, Sus Gul 1984 Thoi Megai The Cult ofthe Great Go at oth idnCır W. R 1988 Sizd by h Nynpls Nympllpsy d Synblic Eprssn

in Clasical Grc Cssical Aıtiq 7 15589Cn A. 1980 Hsadmils Archosche ituı 8 11- 188 1 Zur Jahrgang XXX . Archosh Zeituıg9 58. 1888. Hrmsdmils Athenische Miteilngeı 1 2026.- 1891. Hsdmils. Atheıische Mitteilungeı 16 1919.Cn A., and P Schazmann 1911. Mau Kah Ein Tepel Götete uıwt

PergaoıJahrbucl ds duschn archlgischn Insiu suppl 9 BrlCk, B. F. 1966. Th Gddss Cybl A Brnz n Nw Yrk. Achaeo< 19 251

57Crsn, T 1991 Die ıscheı voı Psa ad �pu BnnCsi, D 198081 ingrss di Cib ad An a Rma Ati de ceıtro icerc

doıtaione sull'aıtichit csica 8191C C W and A Camrn. 197 , l 5 anchsrCrawrd N 1974 Roaı blcan Coinage CambridgCrssland R A 982 nguisic Prblms f h Balkan Aa n a Phisrc and

Early Clasical Prids. n Cabdge Aıeıt Histo 2d d d J Bardman 1 E S.Edwards N G Hammnd, and E. Sllbrg 184849. Camdg

Cumn F 1896 As n 2 p 2 22752.- 1906 'Asi mnur. n lioıs eıtas dans pnı aiıe Coıeıfaites au colge de rıe eı 1905 468 Paris 4h d 1929 rprind 196.

191 0 Galls n 7 p. ı 67482Dighn H. 1982. he Weathd" iı Hittite Aıa<a Aıaıatioft Ah

aıd etual Sorces Briish chalgical Rprs nrnaina Sris 14rd.



KANAÇA 0

Delcout M 1967 Haph Myt and ofthe BxualF n CslAntusated o e Fench y . Nchoson London Oga ed, Pas 1956

Despnes G . 1971 Iu O t i t 'Aph. Aens.DeeeJ and F eeulen 1991. hgs the Neghouhood of Pessnous

uey n Lbe Amcomjacques A E. Nenqun Studa Achaeoloca 09 7.Bgge.DeeeJ, d M Waelens. 1984 Lesfs de Runvest te a Psoıte

19671973 o BggeDees K 1980 Gees and Phygans n the Eay on Age om Athes to

Godon T Pape ofa Mewal Smposum fo d S You. Unvesty MuseuPapes Unvesty of Pennsylva : 339. Phladelpha

, 1988 Godon and Phga n the Sth Centuy BC Sou 7 5159 1990 Godon Ecavaton Seasons of 1969-1973 and Suseuent Reseach

Amen]oual of Achaeo 94 371-06, 998 he Assy Desucon of Godon? Anjouıal ofAchaeo 102

397Dodds E R. 1951. T Gee and the ata Beeey d Los gees., ed 1960 updes 'Bacchae OfodDewBea . 1978. Nouve to de Phge Zutphen, NeelandsDele W 189497. Mete n Lexkon gechscn und öıchen Mythoge, ed

W H Rosche 2, pt. 2 28482931 LepzgDumzl G . 1970 Achac man elgon ansated y P. app ChcagoDunant C 1978 Suss au voleus! Une alette en onze a scpon geue du

Muse de Genve. Museum Helvetm 35 2144DupontSoe, A and L Roet 196. Dese HapolCtaba (Clicie). PasDuthoy R. 1969. The Tauoluı: voluton and Tno. Leden.Ehenug M 1989 Woman n ehto London.EldeJ. P. 1947. Catulus Atts Amcaıjouıal ofPh 68 39403.Engen H , and R Mekeach 1973. De ısch von Eth und Koena

o. 2. BonnFasce S

1978. Attis e l lto metoaco a RomaGenoa

FegusonJ. 1988. Catullus Geece & Rome New Sueys n te Classcs 20. OodFeguson W S 1944 he Ac Ogeones. Haad Theogl 37 62144.Fesche R 1973 Aem v psos und veandte Kultatuı aus Anatol ud v

Leden.Foest W G 1963 nscpons of SE Chos Annual oft Btish School at Atıs

58 57Foucat P. 1873. Des Associato eles c e. PasFcs E. D. 1990. e Mohe the Demos and e Deoson n ad t a

n hıtu Gee A and tatue ae te Pean Wa, ed. Mchael ckes11220. London and New YokFel M. 18995. ch von Peamoı os2 Könglche Musseen Bel

tete von Pegaon 8 BelFankfot H. 1958 The chetype n alytcal Psychoo and the Hstory of

Relgon. "Joual ofte Wab and Couau Ittutes 21 16678.Fappcn N 1987 Lavo d Cele n Attca Paola �l psa 42 12-26



404 NA ANRÇANIN İZNE

Frr G 106 Attis Ans an si Sudis h His fOrn RiinLndn

FryrShunbur 14 Bi er achaiscen Zit un s stn Sti Ss . nn

Fdh 132. niatc Spracm rin- 14 1 h n 20 811Frhnr W 18 e s antqu es et i u M dMa sGbr 12 CidM Taph si fui. Vl fPhe patn

acque. ris- 16. La Cit d Mi Achitectu V4 f Phe patin acque risGsy G 16 A Sily an rn NGi C 162 i riis di Cdi. Stui e matali i sta l elni 33

22

Grd R 18 The am t Fh t tFit ntu B Lndn.- 12 Intung N G The Pliti fAtenian n h NYGuhir 18 Nes iptins s 2. GnGnii G V 1. La Vil Elia i azza Ana. Rm.Grd 180. Lnd iqu uur d Mr ds Diux n s tus

Latin 8:1GdRussu M 168. Mtins elis a s tabttes myis Rm.Gimbus M 182 T Gsses an s ft Eu ry nd Ls s. 18 The Laage fthe s S FrnisGndn M. 6 hi hur Ts Grdin. h. D diss

Univrsiy f Nrh Crin Chp Hi.- 6b " MidSixhCnu Ti Rf Sysm Grdin Hespea 6: 1 1Gw A S F 160 h Gus nd h Linjuıal fHeic Stuies 8083.Gw A S F nd D L 16 The Geek Anth Helenistic Epams. 2 vs

CmbdGw S F. nd D L 16 The reek Anth T Gan fPhlip an Sme

nma Epia Cmbrd

Grv V vn l 86 Übr vrshidn hunn dr msishn Supur inrhishr Zi n stanbMnittlun supp 31 Mit 18918: Eissebme un Pkti eiAusang d W MürWinr 814. Tübinn

- l 86b Mi 18 stanbMittelun 36: 434 86 Nu rhish Suurnund us Mi. n Achaische un kssche

echische Pst d H Kyis 212 MGrf F 14 Eis u ie hisc Dichtung At in Vhelntc Zit. rin- 184 h f Cy in h Gr Es n ein fthe th Cns

fthe Intıatinal Featin fthe ets f Csical Stuies. Ed. H l

20. uds.- 18. Ninische Kue nchichche un iaphc ıunchuıı zu Kulten ı Chis Ethai Kzai ı Phkaia ibh Hv Rmn21 Vvy

Ghm A. 11 s Ery Gr Cniinjuıal fHelnistic Stuies1 34

Gr H 112 e d Cy m s ix et a Ipi mai. rs.



KAYNAÇA 0

Gaves R 9 The ie Gods A Hisol amma ofPoeic Myh Ne YokGene B. P d A. S Hn 906 Hih Pa Vol ondon d OodGen S 990 "The Adven o Magna Mae n id. Sudies in ek Culue and

Roman Poli 5-. eiden d Ne Yok

992 Culue a Naional i in blin & haca N Y.Gadcci M. 1970 Cibele in nepigafe acaica oci pizei io 52

97 "nea e Vesa. mce Mieilunn 7 7 Gsmani R 959 Agdisis Pao del sao 66 202-1 1971 egioni delAsia Minoe nel po milennio AC Sa l liioni

(T) 291 975 Ne ichosche Schsse aus dis Vol o Achaecal Exaon of

Sadis. Cambidge

Güeck H 90 Siel aus Boğ /: nsl Gabun 1 938 chiv Oenschng spp 5 Be 92 Sl us Bğ, D nl vn 1939und de Hgs

Achiv Oienoschng spp. 7 Bein 96 Ankaa &sin bulunan Ei Msi Byk !vuu İsnbl. 1952. The Son of likummi ised Tex of he Hiie Vion of Huan Myh

Ne Haven Conn. 195. "Cachemishjoual of Nea E Sudies 1 102 197 eine Beige zm Vesndis de Ankaa-Relies. Ba Meilun

7 9799Güeck H d R Alexde 19 he Second nscpon on Mon Sipylos

Anaolian Sudes 29Habich C 190 emekungen p. Ha 6 ch Pa u Eah

9 5.Haldane J. A 196. Pinda and P Fs95100 Snell. Phoix 22 .a 19 hen Did Tojs T o Phigis? Zich Pae und

Epahik 7 15-1 99 ing Babaan Geek Denaion Thugh Tdy. OxodHilon N 1996 "Fignes Clay Balls Small Finds d Bials n Hodde 996

215Hanfmann G. M A 1961 The Thi Cambaign a Sadis (960) Bulin ofhe

n Sch ofal seach 62 9 196 The Sh Campaign in Sadis ( 196) Bullein of he Amecan Schools of

enal seach 7 5 19. On he Gods of ydian Sads n &ige u ukun inasiens

2191 . Mainz

Hafmann G M A W E Miese C Foss e al 19. Sadis om hisoc o RonTies esuls ofhe cecl Expaion ofd 1958-1975 Cambidge MassHanmann G M A and N H Ramage 97 Slue m d Th Fin hough

1975. Cambdge MassHafmann G. M A and. C. Wadbam. 1969 ybebe and emis T Anaolan

Goddesses a Sadis chaeo 22 2669.Hansen E V 1971 Te li ofPon. haca NY.



406 N NRIÇ'NIN İZNE

HanonJ A 1959. Roman hatr s Pton N.Hartog F 1988 h Mior ofHodotos h station ofth Oth in th Wtig of

th Hist rlatd by Jant oy rly and o gl Orginl Frnhon 1980

Halu F W 1910 Czi CbrdgHapl C H E 1951 La Cit d Midas amiqu tuails dis Vol3 ofPhation archoqu. Par.

- 191 h Highnds ofPha Prnton N.Havlo C 1981 Hitic r Nw YorHawJ 1968 Daı ofth Gods Nw Yor.Haw J D 192. uldng Inrpon o Carhmih natolian Studis 22: 8

144- 1981a Kubaba. . Phlologih alxkon dr ssrio 6: 251

1918b Kubaba at ram and Elwhr natolia Studis 31 146- 1982. h NHttt Sat Syra and Anatolia. Camd ncit Histo, 2nd

. dJ. oarman E. S. Edwar N. . Hammond and E Solbrgr 3 1 32441 Cambdg

Hlbig W. 1912 Führ durch di öntlicn Sammlunn ksicr ltü in Rom. 2vol ipzig.

Hmbrg 1952 Di daihn Daln ranos 50 4149.Hnrih A 192 ord a Nw Ediion of Philodmu O t" Grk Roan

and Bzantium Studi 13698- 196 Dpoa Kyl E irag r rlgön Nnund Haard Studin

Csical Phi 80 25386- 198 r naim om Olympa to alina Haard Studisi Clasical

Phi 82 12160.Hpdg H. 1903. tt Mth und sn Kult. inHrt . d. 1994 hird Sx hird Gndr Bond xual Dimohism i Cultur and

Histo Nw YorHizl K 1991 D tlich Statnaustattug Mt Olpih Forhg

19 rin and Nw YorHoddr 1 d. 1996. t Sua talhük 199-95. h Initut o Arhaologyat Anara onograph 22 Canbdg

HolaaJ P 1985 Gainus Vaus Catullus Sstatic Biloah. Nw Yor ad oAngl

Hopin K 198 Conqurors and Slas Soiologal Stdi i Roman Hto Cbrdg.

Ho R 192. Hltc Bi auf Samos. Samo 12 oHug [A? 1918 Eunuhn n uppl 3 44955

Humann C. 1904 Ma�sia am Man rHly G . 1959 i o ida. Grk Roman ad Bzantin Studis 2 899Ihnn 198 Di /ch on Ma�sia am Sis o.Iı F 1986 Nu obahtungn zu Dartllung von ltznn a urrhn

RotmplglnJahrh ds dtschn archogi stitut : 122.Işı F 198 Zur Entthung phryghr Fldnalr natolian Ss 3 163

8



AYAÇA 407

-, 1989 De Enehung der hen Kybeebder hgien und ire Einwrungau die onihe ai •jahehe de öechchn acholocheı Inu supp 7 0-107.

Jaoby 192198 ane echsc Hioke Berin

Jame E. O. 199 he Cu o he Mo An Achaeol ad Doa Sud.New YorJano R. 1982 Homer Heod and Hym CabbridgeJemare, H. 1939. e e: a ledui iae e u e dado

da l'anqu helnque. Lie Repn, New Yor 19.Jesen [ ? ] 1903 Dndymene" n p. 1 612Jung, C 1969 yhoogia Ape of he oher heype [ 1938 . n Fou

Acype Moh Reb Spi cks ans he ean by R C. Hu.rneon, N

Junge, J 1940 Hazarapi" o 33: 38abbani, R 1986 Eue' Myh o he Boomingon, ndih, R 969 Eupide Hena. e und Komma Heidebergannh, R., and B. ne. 1981. com Graecom a. Vo. 2. öigen.wiee, . 19671 Der oe Ai"jahhe öechen aco ısue

49 62Kei,J. 91 Denaer de Mee Kue "jahee de öeichisch achoc

ıue 18 : 678-, 1926 orufger Berh ber die Augrabungen in Epheo " jahehe de

öech achochen ıue 23 24 99Keu von adoni R 1922. D echche Skulpu Berin d LepzigKe, O 192638 De Relon Gech Vos 13. BerinKu, E C 1984. Maeemae neon n enu Dionysia Ruas as ho

in Ai Vae aing." ech Paowge und Epaphk : 289ndand, J 1981 Anacha he d and he Aphegmaa UppaKir, ., andJ. E ven. 1963 eoac Phop Cbrdge.Knibbe, 198 Die anderen ephesihen öer. n Sud u lgo und Kul

nan sch Fedch alDö ed Şahin, E hwerheim and JWagner 48903. Leiden.

Koher E 199 Godon Exaao Fnal po // he e Phan umu ar he humaon Godon Ecaaon 19501973. Universiy of ennsyvaniaUniveriy Mueum Monograph 88 hiadephia

Köre, A. 189. enasiaishe udien ."Ahenisce Melıen 22 11 1898. einaiaihe udien ." Ahenisce Meilunen 23 803.- 1900. einasiaishe udien . Ansce Mlunn 2: 398444Köre A, and Köre 1904 Godon Eeise A usan mjahe 1 0. Jahbuh

des aiserhen deuhen arhaologihen nius, supp. . BerinKöve, 1963 Zur Empfang der Maga Maer n Rom" Hoa 12 321Kraay, C 1976 A chac and Ccal eek ı. Bereey and os Agees.ener, D and M. hede. 936. D emp n Anka Berin. eipzigKunze E. 1931 Alkesche Bonele ugar enire J. de. J98. De hre a Lore Epizphyenne Le hemns de Cye•

Mnde de l co ançaise de A n 9 6931.



0 NA ANRÇANIN İiNE

, 96 Le cule de la mre des deux dans le Ploponnse" Cmpes ens el'de des Ip e lsLee 946

- 99 Sauare archaue de a Mre des de en cade e en Lacone" nSlpm A n Ln, ed. O Palaa d W. Coulson Ord.

Lambrechs P. 9 Cbe dvn rre ou naomale?" Bln e S 'nhe e hse 6: 460- 9. Les fees phennes' de cble e dAs" Bln e ln hsqe

40- 96. As Vn Heknp G BssesLane E. 9 ç." G 66 00- 996 The Name of Cbele's Press he Gallo. " RC .Lane Fox R 96 Pg n Chsns New York Reprn San Fncsco 99.Laloz E 996. kel n küsche Henseng üsen s Melme

ch S Phk. besemenschaf r Forschun des Landes NordrheWesfalen 0 Cooe d Opladen Leverkusen Germa

, 969 Beobachunen Phokaa" Achlsc Aneg 4 .Laroche E. 960. Kouba dee aoenne e le probme des ornes de Cle. "

n Ens en l eln ecqe nen, . Travaux de Cenred'Eedes suprores specas dhsore des reons Srasbour Pars

Lae K 90 Helges ech Unechngen Geschche e skn Rechsf nGechenn. Tbnen Repr Dasad 964.

, 960. msche elnsgeshche. Handbuch der Alerumswssenschaf .4 Munch.Laum B. 94 Sngn n Gechschen n ömschen Ane Lepz.Laumoner A. 96. Epn chwqe de Dl, vol : nes ees

ParsLawer L B 964 The Dn n Ancen Ge London.Lejuenne M. 969 Dscuons sur l'alphaber phren" S me e en

0: 94, l 969. Noes palphennes" e es Edes ncens : 00.- 90 Les nscrpons de Gordon e l alphabe phen " ms 9: 4.

99 Reards sur !es sonores i.. en veux phen " n Fm AnlmMlns es Emmnel Lch 94. Pas.Levck B. S Mchell Poer and M Waelkens 9 Mnms m e A

vol 9 GlouceserLews 1 M. 99. Ec elgn A s f Shmnm n Sp Pssessn. 2nd ed

LondonLer A 966 Zur e Reefs" Ahsc Aneg 490Lnrh 1 M. 946. The Cnc Res n P Unvers o cala Publcaons

n Clascal Phlolo : 6.

Lobe E and D Pae eds 9 Pem sm Fen. Oord.Loon M N n 966 n A. İsanbu. 99 Anl n he El F Mlnnm B Iconoraph of Relons .

LedenLoucas 99 Meann and Place o he Cul Scene on he Ferrara Kraer T "

n The Inph f Geek Cl n Achc n ccl P, ed R Ha . Ahens d Le



KAYNAÇA 49

uenb D D 19227. Anient re ofAya and Bania CiagoMauenn J G. 96 The Hittit a Thr ntae in Aia Minor ondon.Magie D 90. man Ru in Aia Mi Prneton NMalett M 99293 An dated View o e Çaa Hüyü Conoversy " tal Rug

2 (DeJ 323Maow M E 1972 Cemis" Anatolian Studie 22 636.Masson O 962. ant du te ina PasMaeson S B 99 Polyoto and Vae Painting in Caial At Madison isMer J 1962. Exaons at Çata Hüyü" Anatolian Stud 22 16- 963a. Exaons at Çatal Hüyü 1962 Seond Prelmna Reort." Anatolian

Studie 3 310.- 1963b Deies d Snes o Neoli Anatoa" Arhaeo 16 293- 196 Exavations at Çata Hüyü 1963 Tird Preimina Reort." Anatolian

Studi4 3921- 196 Ça Hüyü est." Anatolian Studie: 136- 1966 Exavaons at Çaa Hüyü 196 out Pema Reot" Anatolian

Studie 16 16192.- 1967 Çal Hyk A Neolithi To in Anatolia ondon 1970. Exavation at Har Edinburg- 97 The Neolithi oft Near Et ondon.MertJ U His and B Bana. 99 The Goom Anatoa. MianMein M. J 196 A Vove Bird om Anatolia. " dition 6 232

- 196 Mia Mus d Pgians� Analu Art 2 372 979 Midas in Tna." n um Atolm M oe a Emmanl La

297 Pars 191 emes d Hig Paes in Pgia. " Tp a High P in Biblial Ti

91 0 Jeem 193 Comments on a Cut Rele o ybee rom Gordion." Beitr zu

Altumkun inin 3960 Maz- 1991 Aaeolo n Anatoa" Aan]al ofArhaeo 9 1233.- 1993a. Araeoogy n Anatoia" Aan Joual ofAho97 1033 l 993b Pn Tits at Boğöy d Questons oP ng" /tanl

Mitteilunn3 2939Meriç R. 192. Metropoli in Ionen Eeie eir SuUntehmung in denjahre

97275 önigstenMesin M 97 Agdistis ou androgynie masante " n Hommage a Maaen

Veeen ed M B de Boer and T A Eldridge 2 7676 eidenMezger H 96 herhe ur mae athine ParsMiels 1966. ureius Codius d he Magna Mater" n M d aoe

diaph et d hitoie o a]eom Caropno 6779 Pars.Mion E 911 Buste de Mtin Monumt antique de Fn 791129Mler M 19 Mdas as Geat g in At Vase Pating Antike Kut 31 799.Miler Stella G 1991 . erraota igurnes New inds at lion 19199 Studia

Toi 1 39Mler Steen G 199. Old Bouleuterion and Old Meon in te Classial Ago

o Atens" n Stude in the Anien eek Poli Htoa Einzehen 9 136



4 1 N NRINN lzNU

Stutgart.th, S 1982 Regoal aphic Catawges of Asia Mior o2 The tios of

Nh Gatia Btsh Ahaooga Rports, Intatona Srs 135 Ord-, 1993 Aatola ad Me, ad i Asia Mior Oford

opouou, E 19 Deiti ad i thf of Sakes Ahns.-, 1996 h Goddss Cyb in unra Banqus and wth an Eusan Hro.C 13565

öbus H 96. o und Bdutung d sndn Gstat" Atsche Mittlu41 1 9219

-, 19336. Das troon Agra und sn rs" Atische Mittlu 6061 : 23468

- 1968. D ate gechsche Grabste. unh.oardBus, S. 192. tawe oı g te-i tqu

et romais o3 Epoques heltique et romai et Ase Mire arsorgan G 193. a ubia and aa atr. io 55 23145.uroy, D. 96 Hphasion and tuus 63" Phoi 3062usara O. W 194 Aciet A: The Nor Schiel ctio. ain. 1989 ng das of hga and th Grks" n Aatolia ad the Near East Studes

i oor of Tahsi ç, d K Emr, Hrounda, nk, d N Özgüç 33342. Ankara

-, 1995. h Iron Ag Bakground to ormaton of th hgian Stat. Butioft Ame Scol of oetal search 299300 901.

uss, U . 1983. Studn u Baupastik ds arhashn Atmsons on Ephsos hD. dss, Bonn.

yonas, G E 1961 Ess ad the Esiias Myst. rnton, NNanda, S 1990. Neithr Ma or Woma The r of dia Bmont, Ca.Nas, E. 196. ctoalDictia ofAct 2nd d TübingnNauk A. 18. Tracom Grcom ageta d B Sn. Hdshm Rprt

1964Naumann 1983 oogaphKy i phgc ud gchisc Kut.

Isanbu ttungn, supp 28 übgnNaum, 196. D Hiigtum dr tr Stun b A sta Mittel1 214

, 99 D Zustpel zu Aaoi BrNumann, E 1963 T Great Motr Aalys of a Arch rnton, NNumann, G. 1959 D Bgtr dr phrygshn uttrgöttn on Boğazköy

Nachhte Akademe d Wseısha i Gtie 05.N, . 190. Bht übr d Ausgrabungn dr dutshn BoğköyEpdton

imJahr969." rkAeowi dergsi 18 15159.

Nsson, . 1961 . Geschichte de gech &ligo. o 2. 2nd d unh., 96 Gschichte gchschı &ligo o. 1 . 3rd d. unh.Nok, A D 1925 Eunuhs n Annt Rgon" Archi r &ligoissscha 23 25

33.N ohn . and W Radt 198 Kapkay i Felsheligum b Pamo Altertüe o

Pao 12. Brin.Ohmu E 1940. Die Kult ud eiligm Gtter i Pramo Würburg Rpn



KYNÇ 4 1

Dansad 1968nmds, A. 1978 Haun 6 and Exns th Ahnan Epnnus f 22/ 1

B.C." ic r Parg un Eiapik 32 8�6.phujsn, J M . 1987 Hpin Mr Mnms spp 100. dn

anj H. 194. Eui Bacc T P an /s u. dn.rthmann, W 1971. Unucun zur paiscn Knu Bnns, 1987 Csical Lan iFigu T n k Ci a m

ndnÖzgn, E and . Özgn. 1988. nala Musu Caag. aa.Özg, N. 196 T nalian up fCnr Sal !pri Külp. Ana.Özgü, . 1969 ln T b Sr an aa.- 1971. Kül an Vicini in Irn g Ana.-, 1988 Inanikp: npan Cul in O Hiii P. Aara

ad R. 1983 mn Md r ssssn b Gr Damns." n ag f Win niqui d. A. Camrn d A Kuhrt 9 Dt

ag D . d 1962 Pa Mlic a xd-, d. 1974. Suu Lc Grac xrdar . R. 1963. T rain fMcan Ts. xdapachsduu, . 1973. "µ a vo Ku�[1 Mxa•q" rcailg

p 189217a, Rb. 1996. ian li His xfdasns, . J. 1 974 Orncu Pa. V. 42 ndn

aa, R 1967. T Hbr G Nw ad, 1994 Aftr h Bg BgWhat r Mn Sns and Shs bnd

aaa Caps n Pn G Sancuas an Sa Spac in c cd S Acc and R. sb: 1936 xd

mbr, S. 196 st f h Maachs A Stud f th nscpns f ca"jualf Ecic an Scial H f O 8 7

- 1967. mn n Charg Th Functn at n Ea G adtnand h Acnt da f Matrarch]ual Warbr an Cula /nsiu30 13.

nsabn, 1978. RmaSagg d sca su tmp da Magna Mat d Paat." rcga Lazia 1 6771

, 1979 Augurum tmp da Magna Matr." rcga Lazia 2 6764, 1980. " zna sudccdnta d aatn" rcga Lazia 3 681 , 1981. Nu acquszn na za sudccdn d aatn rcga Lz

4 10118, 1982 N ndagn n'ara d tmp d Cb su aat La a i

i ali ll aw d. U Bnch and M J Van 698 d

-, 1983 na cpana d a nara sudst d Paa." cga Lazia 67, 1984 Ssa sta campagn d sca nara sudst d Paa" rcg

Lazia 6: 1498 l 98a taa campagn d sca n'ara sudst d Paatn. clga

Lazia 7 14-, 198b Ara sdccdnta d a." n Ra rcga l r d. A. M



N NRIÇNIN ZND

Bett Sese et : 1791 Rome- 1988 Scav neaea del Tempo della Vttoa e del Stuo dea Magna Mater

sul Palao" Arceoa Laz 9 57.Peet, J 19 one e ne tne Rome. Pars.

Petochelos 1 199. A0µn ym ç Kç Wo o fü. Archaep 15Pe G 1990. nchn von yma BonnPetzl G. d H Pleket 1979 nschrten aus Lyden" Ztch r Paroe

Epaphk 3 8195.Pfeer R 199 lmach. Oxrd.Pcd C 1938. " Complee Moonuleutronon Ago d Anes."

e Arcoqe 1 97101.- 195. Les mtoa grecs tempes et oca darchves" n Urban etArchtecre

Ete e et pble lhonnr e e Laven 879. Pars.Paner S. B. and T shby 99. A Toaphal Dctona ofAnent Rome Rome

Rept 15Polgnac F de 199 Medaton Competton and Soveregny: The Evoluton of

Ru Sanctuaes n Geomerc Greece. " n Pcng te ancae an epa n Annt ree ed S cock and R Ose: 18. Oord.

Poucet J 985. One Ro BsselsPyon F. 1987 Phc Pt TbgenPrce T H 97 Doube and Mube Representtons n Greek t and Regous

Thought"Joal Hent te 91 9. 1978 Ktho Leden.PrtchardJ. B ed 99 Ancnt Near Ete Tex tng to te Ol Teemeı. 3rd ed.

Prnceton N. J.Pun M. C J 91 e Art of Catullus Haar te n Cl Ph

5 1505.- 97 Catullus rones of ntegry." m 3 77Ramsay W M. 888 A Study o Phryg t"jal Helntk t 9 3508.

- 1895. Ct an B ofPha Oxford 1899. A Hitocal Comta on t Pal Ept to te ata. London 90 Prelma Report on Expoon Phga and Lycaona te n te

Ht a A ofte Eatı v oft Roa Empre, ed W. M sy 378 Aberdeen

Rapp, W. 18909. Kybee n Lexkn echcen römchen Mythoe, ed. W.H Roscher: 1387 Lepzg.

Ratt C. 989 Fe Lydan Fenes Aen ]al ofArchaeol 93 37993ReadeJ E. 197 The Nesyran Court d Army Evidence om the Sculptures

q 3 87.Reardon B P 989 ce Anent reek Ne Berkeey and Los Angees.Reeder E D 987 he Mother of he d a Hellenisc Bronze Max. Ameı

Joal ofArcho 91 0Ren, M . 993 e Cut and Iconogphy of Lydan Kybee Ph D dss, Hard

Unversy.- 199. Phgian Mata mergence of an conographc Type RC 37



KYNÇ 41

Rnah 1889 atus arhaiqus d Cb." Bulin esndan elnique13 5430.

- 1908 v" Bulin esn elniqe 32 499513Rnaud E B 192 Prhisto Fma Figuns om Amria d h Od Word.

Senc Mohly 28 50712bihni . 1981 Adoı Asi onali di un mio e Rom.R P C 19 Prhistori Vnuss bos o Mothrhood or Womanhood?

]ual ofAnogical seach 37 40212hard L. 1996 uvna t s gas d C ue isoe s elio 169 51

67da B. . 1977. The A chai S in eek Slue. Printon NJRort L. 1937 Eus Anaolines sches su s iio de l'se Mie

Paris. Rprt Amstrdam 1970

- 1954. Cae vo. 2 Le Peau de Tabai e ses vo. Pas-, 1955 Aut au Mus d m" eni 10 1113- 1963 Les n indda l'sieMine comaine Pas 1975 Un nouv insrption grqu d ards Comes dus l'admie

des is e lLe 3030.- 1980 ta s arrs t s monnais d Dokmion Ats t Agdistis. n id

Tve l'sie Mine Poes sas onnaies ecques vas e ograhe,22156 Pars

-, 1981 Fuvs t uts d Aizoi. Buin de sndan elique 105 3310

- 1982 Mr ds Diux Ldinn Bulin de Coesndance elique 106 35961 .

Rotson N. 1996 h nint Moh oh Gods A mssing Chaptr n h Histoo Grk Rgion C 239304

Ror L. E. 1983. h Lgnd o Midas" Cssical Anii 2 29313., 1984. Midas and th Gordon Knot. CsicalAniqui 3 2571, l 987 dion Seal Sdi, vo 1 Nonvlai Dini and Sams. Univrsi

o Pnnnia Univrsi Musum Monogph 63 Phiadphia- 1987 Hnist Epigphi Txt om Gordion. Anaolian Sudes 37 1033.- 1988. Phgian Mh d Cut S 7 4350-, 1989 Th oWritng at Gordion" Eedii 31 561., 1991 Th Grat Mothr at Gordion Th Hnization o an natoian Cut.

]oual ofelic Sudies III 12843- 1994 Ats on Grk Voiv Monumns Grk Gos or Phgian?" esea 63

242 l994. Th Phgi Chatr o Kb Th Fonation o an onogaph and

Cut Ehos n th Iron Ag" n Çilinolu and ch 1994 18998.

1996 Rtions on th Mohr o th Gods n Atti Tgd" C 305321- 1997. Th doog o h Euh Pst and iso 9 54259Romani P 1963. Lo savo a tmpia da Magna Matr su Paatino Mui

Anichi 46 201330-, 1964 Magna Matr Attis su Paatino. n ommages a]ean Baye d Mar

Rnard d r hng 61926 Brsss.Romo I. B 1980. Ear Grk Cut Imags." Ph. D dis Univrsi o Pnnsia



4 4 N NNN ZN

Unvt Mm n b, Mh, 995 d al Sud v 2 T TaaF aıd &d Vs. Unvt

Pnnna, Unvt Muum Mngh 86. PhadhaR C. B. 993a Gk ad Rman Exavatn at T, 9992 maıual

f Arhl 97 34, 993b. h 1992 PtBn g Exavatn at Ta Suda Tra 3 97 6 994 Th 993 PtBn Ag Exavatn at Ta Suda Tra 4 704 1995 h 994 Pt-Bn Ag Exatn at Ta Suda Tr 81105. 1997. Th 1996 PtBn g Exavatn at Ta. Suda Tr 7 73 0Ru, P 930. Un antua dgdi a Rhamnnt uds Aııs

32 Ru, A 988 Pa n Dsr ad h Bd ı Aqu. Tanatd m th

Fnh b F Phaant. Oxd Ogna d Pa D mars du s a la

paı sıl - ss l' hr. Pa 983.Rubnhn O, and C. Watng 1928. D Dakata au Ch Ahsh

tlug 53 09-16Rug W. 1903. Ddmn. n 5, t 62653.Rutt, J B 968 h Th Pha h Taubum. Ph 22 2229Sad, E 979. Onam. Nw Yk.Sa A vn 193. D Göttmutt d Agakt ]ahrh ds dush

arhlshı us 28 -26.Savat F 1964 St! at nak d Cb a Tha. Bul da Hq

88 2391 .Sav, M 1994 h Hta Bakgund th Uatan Mnumnt Mh

aı. n Çlru ad h 1994 205- Sam, G 971 . Th Phgan Patd Ptt Ea In Ag Gdn and It

atan Sttg. Ph. D. d, Unv Pnnna Unvt MAn Ab, Mh.

1989 Sutd Othtat at Gn n Aala aıd h Nar Suds ıHırTahs Öç d. Em F. Huda, M. Mk, and Ôgüç 4474

aa 1994 a Phgan httu at Gdn n Çlırğlu ıdh1994 2120

Sam G and M Vgt. 990. Wk at Gdn 989 z Suç Tlas2 470 Akaa

Sand G M 972 Gal. n &l A uıd hum 8 98034Sant M. 973 Epha Dm ı Asa raa ul Aus rs L

Man.Shd, M 934 D Ruı ı Ku shrıg Ahgh nttt d

duthn h Abtung tanbu anbu Fhungn 2d 94.BShd 193 7 Statun au Vanbd ahruh ds dushı arhlshı

Iu 52 307Shb H. S 990 Phds fSrs Oxd.Shmdt, E. 909 ulı GnSnn, F 922a. K·antn. n t2 4446



KAAA

922b. Kurete pt 2 22029- 922 Kybele" l l pt. 2: 225098Shwethe E. 978 Dker ur Meteerehrug Bhye ud Mye.

Sudiı ur lion und Kult inasins Fstchri rdch Karl Dör, ed. S.

Şh E. Shwerhe d Wger 79837 LedeShwyzer E. 923. Diaom a xmp pigraphi potra Lepzg. ReprtDrd 960

Sulrd H. H 973. omn Politics 2d ed Ord 98 Ftiva a rons oft Rman pubic. Ld.Se prr 973 I lti orintali in Sicilia Lede. 978. C ehe d Deer e! Cr del Ele2 w 30365)

Hoas a Maat Vasr, ed M B de Ber d T A Eldrdge 3 4887 ede

985 to and Mystic Aspcts in t Cult of• and Att ede 996. Per l tr del ult d Cbele dete l tu rupee d .C 586

Shp H A 989. rt aıd Cult uıdr t Tynts in Ats Mz.Sher T. L. 993. he Per Detru Athe. Hspa 62 383482, 995. Buleuter Mer d he le t Athe. Studis ı Acıt Grk

Polis Hstoa Eiıch 95: 579 StutgrtShepprd A. R R. 98 REC.A.M e d Stude . 7 rp Fr k

Dez d Hrköy Aıatolaı Studis 3 927Shwe 90. Th Grat Motrof . Md W Rept Clg 969.S R R 985. Freg Regu Cul Ahe the Fh d Furth Cetue

BC. Ph. D d. ery VrgS C 986. Te Ah Ve Oerg d Cul . P. D. d

ery Cl BerkeleyS E. 953 fd öttr Ber. 966. eue Deuug eer eleuher Deer de ererhudert

Ch Aıtik Kut 9 72-92

975 Prgamoı und Hsiod M. 97880 [987] Kybele Etre Anadolu 2 29-36. 983. Fstiva of Attica An Archaolocal Comıta Md W 984. kgphe ud Epgphk. ich Paro uıd aph 57

2 987. ehe Muttergthee Jahrbüc rıc Laıus

upp 44 5769 990 Di ött dr Rr MuhSp . 988. he Phryg rt tee Sour 7 242.

996 Phg uture rd T Fuitur ofWst Asa Acntaıd Tditioıa ed. . Her 87209 Mz.Sler W. J. 9 7 Pdr Hue Grk maı ıd Byaıtı Studis 2 4-52Sl S. P 983 Catal A a's Gui to th Pos Lh Md. d LdSh O 996 The Hgh Pret the Teple rte t Epheu CC 323

35Sel B. 955 Pinda Caiıa aıtis. Lepzg



N NRÇNN fND

Sokoowki . 5 Loi ae l'ie Mine. PrSpno P 83 Ein Brkungn zu ognnnn NobMonun bi Mn

( Mgn d Sipyu) ie Aluknde Kini 4 77-83 Minz.Sprz E 62 D Wa H Hn T in mihmkıı

uıd hhen Kı. MunichSon M 76 W God W a Wo Nw York.Srn . . vn 76 Aii vn vrd godn Archoogich

bronnnr" Lam 42-50 76b Dikr Dr A Voiv Rif fo Ko nd So Ohr k onr

Ddcion" Blin anieke haviıg 5 -38 3 g of God nd Mn in Chgg Socy Sfidny in nic

Ron" n Im aıd o ıan in Hei Wo d BuochE S Gn A. A Long nd A Sr 2484 Brky nd Lo g.

Sroud R. S. 74 An Ahnin w on Sivr Coing." Hea 43 578kc S . A 6 M Du Mr d Cyb nd Cu' Ai C 367-

86.y L E 87 Cy igur o noihc Grc gun by no.

Aman]oual ofAho -6. l Body g of h Ancin Agn" Ahaeo 4 44. l3. i Do a Di Neolihi Fuıanhhi Cave Ge. vaiı

aFnhhi Cave, Grc c. Boongon nd. 4. A ni Boong h Gr Godd of Prhio." ı ad Ho

6 65-83yor L R. 56 Siu d hoxn n Ai o iaiıa

di oa del elioni; 3450 ornczr R 5 Un brf d Cy dcouvr n" Aıaola 4 787.h . 65 The haeaı Tex ofhe Helnii Pod Abo innd.ho G. 84 Mgn Mr nd A Aueig und Ndrgang de ömhe Wel

. 7.3 500-555. Brin nd Nw Yorkhopon D. B 63 T Te TaaF of Hei Pe Suppnry

Monogrph 3 Univriy of Cincnni Excvion n h rod 3238Pncon N.hopon 37. Buiding on h w Sid of h Agor. Hea 6 226. 5 Excvon in h Ahnin Agor 50" Hea 20 40.hopon A d R E Wychry 72. The Aheıian Aa vo 4 T Agora of

Ahı T Ho Shae aıd Ue ofan Aniı Ci C Prncon N.hngSringr R N 65. D gchich onh Aheıihe Mieilıı

80 odd 1 76. Çaal Hüük in Pive. Mno Prk Cf

ppin E 76. Teakoen voı Pamoı Duch choogch niuPrgnch orchungn 3 Broun. l le ain da li omaine vo p 2 vı ie

/ oıaux Bbiohu d co d u ud Scinc riu.Pri

vo 7 oal Diiona ofAın An übgnuch 70 Die ahaihn Skulu on Didyma Brn



Turcan R 198 ummaiqe oai du Cue Maque. dn.Tut H. 1987 Mo e suecion ddonis. Pa

KAYNAÇA

Ucko P. J h ntrprtaton of Prhtorc nthropomophc Fgurn "oual ofe al nocal iue 92 84

Uhk 197. Hoow CuMar and Httt Ston Monumn aolianudies 2 8-10Vntr M. and. Chadwck 199 Dos in Myaean eek. Cambrdg.Vrmarn, M J 1966 Te nd ofs in eek and oan dn 1977. Cy and is ondon. 197789 s Culus Cye idisque 7 vol tud prlar aux rgon

ornal dan lpr roman. dnVarn, M J, and M. d Bor. 1986 t. n exicon onoapi olo

Cssicae, 3 22-. Ba

Vrmu E. 1964 eece in e Boze ge. ChcagoVrn H. S 1990. Ter Uus /s Dionysos Hees Tee udies in Heoe Vol. 1 ofnconnc n Grk Rgon dn

1991. Byond Curg Th ppal to Jutc n Judca Pyr n Maga Hiee ek Mac and on d C . Faon d Obbnk 60106 Oxford

Vrglo B 198 1 . l pio sao di Pessiunea Pegao e oa el / colo C. PaVogt M. 198. Haiiz T In Te eoliic . Uvr of Pnnyna

Unvrty Muum Monograph 0 Phladlpha 1994. Excaton at Gordon 19889 Th Yahök Sratgraphc Squnc

n Çilinğlu and ec 99 26-93Wakn, M 1971 Pnont t Glo Byzanion 41 471 1986. h mpral Sctua at Pnu piapic aolca 772Walcot P. 1966. Hesiod and e ea e. CardWatr O 939 Kır Tpıaç.Jaese des secsce acosce /sius

3 0.Ward Fowr W. 9 . Te lgio ofe oma Empie. Rprnt Nw York 1971.Wbr, H 1969 r ZuTmp von no. isc Miln 84 182201Wtr, T B

19 ud in Mea Vctoa Unvr of Manchtr Publcaton,

Caca Sr7 2d d. ManchtrWhr, . S 198 Rgou and Soca mnon ofJung Concpt of h rchyp

Fmnt Prpctv. n Feminis cepe Teo Inedisiplia eso ofjua Toug d E. utr and C S Rupprch 23. noxvl

Wnrch O. 1919. Sftung und ttngn n Prthgt n Phadlphan ydn iungsce Heidel cami Wsssca 6 1-68.

Wntock S 197 h mag of Char of Gnancujoual of oa uds47 144

Wll C B 194 al Coespd in e Helic Pod sudy greek pgapNw HavnWt M. . 970 Mca Cssil Qaly 20 201 ., 198. Te ic Po Oxord. 19892. a e e Gae an xad canai 2 vol. 2d d. Oord. Wgand,

T. and h Schradr. 1904 e isse de usa ud nesucugein ja 1919. Brn



4 8 N NRININ ZiN

Wlowz-Moelendo U von 879 De Gn des lchos und Cullus.es 4 9420.

Wll, e 960 secs du cule e de l gende de l grnde ere dns le ondegrec n mets oietau das la elio eque aıieıe, 9 Trvux du

Cenre dEudes surores secls d'hsore des relgons, Ssbourg PrsWner Fnz 903 Die y li akott Vol 3 (n 2 vols. of DieAıtikeıeakott ed. Renhrd kul von Srdonz ern

907. Die kulptue mit Ausahme d Altalie. önglche Museen zu erlnerer von Pergon 7 erl

Wner Frederck 988 Phgn Gordon n he Hellensc Perod. ou 7 60-7 .Wse T.P 979 Co Costi hee tudies i eoma Liteatue. Leceer., 982 Phlodeus 263 GP Cssial Qaly 32 47-76 984. Cbee, Vrgl nd ugusus n Poet ad Politi iı t Age of Auustus ed

T. Woodn d D Wes 7-28. Cbdge., 98 Catull ad His Wo Cbrdge, 99 us A oma Myth. CbrdgeWolers P. 887 Mscellen. Atheishe Mitteiluı 2 2774Wcherle, R E 97. e Atheia A vol 3 Lia aıd piaphial estimoıia.

Prnceon N.Young, S. 9. rdon90. Unvers of Pel Uıivi Musm Bultiı

6 no 2-9 93 Progress Gordon 992 Unvers of Pennslvn Uıivesi_

Mum Bultiı 7 no 4 239 6 he C of 9 Gordon. Aeaı Joual ofAhaeo 60 249

66, 963 Gordon on he Rol Rod.Pedi ofA aı Phishia oety 07,

no 4 3484, 964. he 963 C Gordon." Aeaı joual of Aho 68 27992 966. he Gordon C of 9. Amaıjoual of Ahaeo 70 26778 969. Doodlng Gordon Ahaeo 22 2707

Young R S., K DeVres J F McClelln E L ohler, M J. Mellnk nd G K Ss98. dioı vatioı Fial & vol hGat aly umuli Phldelh.Zker, P. 988. he Poe of mages i the A of Austus. nn bor Mch.Zgus L. 964 iıiat Poııa. Ceskoslovensk kdee ved. Monogr

Orenlnho usvu 9 PrgueZoroğlu L 994. he Iron ge of Cl Trche nd he Relonsh beween he

Es nd Wes. n Çiliıoğlu aıd eıh 994 30 -9.



Aos Soıer 207, 255 259-

260I Atalos 192 214 368 Eunenes 192

A. Roussee 382 391 1Adonis 182 224 249 36, 379

38 1 387, 40 4 1 3 1 7Aelius Arsedes 316, 396Aeneas 22 27 232 260 , 269

273 28690 367 384 390

404

Aesculapius 270 273Aahe Tykhe 194Agaos Daion 94Adiss 1 ) , 195, 2335 2383

248 253 377 379 05 40941314

eos 217 375Aora 16 127 15 1645 167

170 1 76 178 18 188 214,303 348 354 35960 374392 1 0 1 2 4 1 6 4 1 8, 151

Agorakrios 1512 165 168204 355 44

Agrai 76 10Aigina 40 352olis 31skines 667 72 178 18

359 362

Aiskyos 170 366 391Azaoi 1 2 89 200 31 45

3226 328 397 10 4137

anrça 33Akaan 13Akrai 23 27 365 373 376

5Akra 0kopois 0 0 15 22

3 7 3 2 352 363 396Aexandros Poyisor 83 30rd Kôre Akibiades 169 359 361knan 350 3523 0 3aonar 8

Dizin

anus 367 3823 reıe 19

9

Aorgos 131 38 Arezis 1 0, 10 3 36 07Aos 182 213 365 37 3 Aadne 293Aa a lü 7 25 , 3 nna 6 0 3 35

4 372 , 6 52 55 57 Arisdes 316 370 3 39359 79 1 85 87 89 91 93, 39695 97 99 03 05 07 Arsopanes 3 66 69 l37 119, 121 168 242 340 39 354, 359 361179 184 18890, 196 219 2228 232 237 249 252 254 Aisoki 272261 267 275 285 292, 30, Aisoees 168 360 39

306 3 3 326 32930 339 kadia 0 322 352 362381 39 398, 10, 09 noius 2321 243 26

aerik 3 2932 36 41 2501 253 367, 3778 380akreon 364 3 386Anasoyuluk 31 Aıes 1 6 , 1 6 1 35 12 Acuzky 6 337 95 , 1 98 26 6 320 350,Ancyr Baiios 391 353 , 36 374, 399, 03 05Agdisis 1791 19, 196 21 416

9 239 2 7 32 0 322 324 Aeision 1 6 350 399

327 365 3689 373 3790 Asepos 270 31 7 379396 a 0 1 138 339 36Akaa 9 1 56, 60 1 657 73 115

5 879 92 93 9 95 97 Asporden 197 2061 1 4 1 18 88 244 335 336 ur 97 1 423 39 335 36337 338 355 397, 399 01 353 37902 05 06 07 10 1 Ahna l65 208 34 416 5 66 6 38 356 35860 366 380

a 197 200 394 396ipaes 168 360 Ana 101 5 9,

Au 21 140 5 19 8 60 2Aar 21 63 6 77 86, 96 72 76 78 15 1878

989 2, 1 5 92 200 208 236 20 22924 251 296 300 336 344, 278 303 320 333 38 352396 35 356 35865 370 33

Apodie 1 32 1 7 182 242 375 380 392 5 63

245 29 350 36 36 379 Ana Agoras 1 0 6Apoodoro 35 8 36363 67 70 76 8 8 .Apoon 1 6 1 6 1 1 65, 185 38 354 392 5

99 20 2 260 270 287 Aıaos d 9, 0 07

3 7, 350 355 370 375 28 3 7388 0 Aika 55 66 6 6

Apolonos 202 3 0 37 369 08 357 36 36 9 3337 395 3

Appianus 9 383peus 333 360 Pia 96 :8

Aguraorum 38 Augsus 2 7 93

55 260 87 930



42 NA ANRJANıN lz!NE

38338, 387, 390-1, 39788 29

Al e 272, 387Av heler 338Ayş 87 89, 337 355

A Pl 168

Bb 30Bco 2933 37-0, 3313,

399Bc %6Bçelvler 9, 87-9, 97, 99

10 116 121 336 32 3

Blşeş 10 10-5 111 11,

3- 09Bke , 29 278 30, 308333, 367 388

Bmeter 378-9, 39Byır 10 6Byıır 1 18 389Be 1 32 1 81 2 223 360

364Beyeğrme 9Bezeme 6 88 9, 102 1 1 2

, 13 137 12, 296 333

Bytml Steh 83

CW. Bege 371, 00

ök 80 323 3, 365Ccoo 398 01CrJg 367 07Çlhöyk 9 23, 7, 9,

23 55 7 9, 333 065

Co 382 38Cl 13 21 25 28, 227

28 2905 30 365, 376,383 3912, 39 03 06, 10 , 12 , 8

Cee örer 219Cere 272 388Ccero 25-9 273, 276, 2823

288, 367 3823 385, 387,390 392- 398

Cek 33, 9 23, 23 250267 269 285 30 31 1 39-5

Crc M 276 300C 12 26 28

270-1 283, 286, 298, 302,382-3 386, 99

Bcler 280 287 Clopol 9Breck 6 337-8 Q 3 272 298, 301 387Bith 79 107 196 29 3 1 393 398

318-9 322 328 389, 39 Qeme 158 22 37Boiot 12 38 37Bömer F. 333 36 360-1 366

3824, 38790 334, 00

Boleero 6 167l

702 13 4 10, 4 1 Boğzky 9 601 75 77 87

92 97 1 1201 123-338 342 3 37 349390 00 40 010

Coıool 318

Dkl 17 37 363

Dkloper Dkyleı 3 30Delkltş 1 32 33 34-Delos 82 2 13 3 366 373Delph 260 270 301 33

3, 387Beme J 36 38 0 Deme•e 39 127 17, 9 1Bukrt 7 3 1 32 336 169 1 7 1 177 18 1-2 8-

34 30 363- 37 37880 6 220 223 231 22 28-93 0 320 38 32 36 364

üyü A 21 -2 2 7 36 38-9 37610 171 177 197 202 20 Demeio 303 363220, 23 1, 233 2 261 276, Der Çğ 23 39 9 61 6,287 290 33 30 39 69, 77 93 7 1 32 12 373612 Dmokai 16 70 2

k Kpıky 10 70 1012 2-3 3

yükkl 88

Dmosthn 18 16 17881 8 348 37 39 361 366

ee Ppr l 71-2, 763623

Devle 22De 0Dgo 36Diym 1390, 32, 393, 17Dko 368Dyee 82 89 197 202

233 23 39, 35 07Dooro 73 l 7, 232-6 239,

238, 20, 23, 25, 29,278 333, 31 37 360-3367 377-8 382 388-90 39

ogee 15, 60 83 38

356 38, 3612 366oyo 2, 168 193 200,257 273, 280-2 2901 31 0333 380 383 38 3889039, 396

Doyo 9 1 17 160-16 169 77 1 8 9 221222 28, 26 317 32 3637, 360 37 386 17

okr 2212

Dokimeio 1 96 239 327 379 1 3

Dörek 9 96 1 12 1 94

Dolo 13

E OJme 3 407E. Smo 33 33 35 37,

362 36 372 387 3931

Elehy 162Eeus emler 169 l76 18122 29 36

Elbeh Simpoı 6 73-632 3 380 390 1

mlı 79 1 16 1 2 3 36Emie Hpel 1 336 339

36Emel Loc 336 09Eymo 29

Eo 29 387Epleo 1 l 16 132, 13.

138 3 6 19200208 211-2 246 36 32330 36 36970 399 0310

Epoo 363Epiduo 223 348 3 373



376Ericl Nemann 36 332-333

410Erikhhonios 242, 362 380Erin) 242

Erythrai 83 138 145 197 2001. 341 362, 369, 371 3954034

Elik 9 67 87-9 97 120-1 3367 7

Erria 270Eudaimonia 194Emeneia 369Eumee 1923

Eripide25 28 133 150 154

159 1-9 172-3 1767 183227 248 348-9 354- 361-4 366 376 380l 403 074 1 1

65 87-97 1 12-4 1 1 67 1 1 9-25 188-2 204 239 2443358 3417 350 353 355366, 3790 393, 403 07-9 4135, 4178 2 92

Graham A. J 404Grant Showerman 32 331 4 15Güç İmgelei 58

H. Thompson 354 364, 3734H. S. Versne 42

DZN 42

Hippon 1312 172, 348:50361-2 409

Htiter 23 5960 62-3 67 335Homeros 147 168 202, 231

383 390

Horati 288 391 395Hyakintho 10 104-5, 113 06

Hygeia 194Hıristyak 33 40 168 237

242 324

Hacılar 9 46 52 55-7 59 334, Iion 409409 5 58 166 331 359 367

Hade 357 383 398

Hadrians02 318

Hadımlık 240, 309 311 391 398

Halikaasos 42 201 57273 280 290-1 310 333368, 371 374 380 383, 385

Is Caear276, 388

uno 289 296 384 3923upier 233 285 287 289 302

388

F. auman 19 339 34155, 3890, 394 396

İda Daı 22 82 172 197202 232, 255 260-1, 268-9274 286 317 362 367 371,384 390357, 363 3703 3756 385 Haınibal 255 2578 270 382

Faad Çeme 93 95 1 2 1 , 335 3Firmiis Matern 357

Focar, P. 403Franci E. D. 403Franz Cumon 32Froehner W. 404

Ga 1712Glaa 225 259 314 32 1 326

395 410Galaa 2 1 4Galeno 391Glleia 197Galu 12 16 2789, 281 284-

6 288-90 292 294-5 302305 307 309-11 373 3813889 39• 396 404

Gart hoas 43Geç Hiter 23 59 623 67

335Gela 175

Gnç K Heykeleri 134 342Geoeik 88 99 1023 1 124 134 334 342 344-5 0

Giri 34 141 1725 231 286326 362

Giz inr 153 157 1 64218 23 326, 356 361

ion 9 13 16 601

Haa Tanrıs 60 335

Hayan Bemleri 49-51 244Hayanlar Kaiçei 56 141Hekao 31 371Hekae 64 2 21 -2 375Helaniko 384Henri Graillot 32Hephaetion 226, 376 4101Hphatos 242 380Hera 142 1467 172 353 358Heraion 146Herakles 358 370 375 388Herm 17 199 212 356

364 370, 402 4178Hermeian 233 236, 251Herodianos 260 3824Hrodoto 3 32 6 84 132

1356 141 160 212 238336 339-41 34952, 358360 373 379 390

Heiodo 29 1712 241-2 352362 3790, 383 390Hesia 193Heykio 196 348 369 374Heykeller 68 92 107 393 0

Hijra 306-1 1 3945Hidu Ana Tanrıça 306-7 312Hipokrates 159 354 358

İd Büyük Ansı 22, 202 290İonia 117, 135-6 138-0 145

149 165 197 21 1-2 266303 314 3167İkender 80 119 128 187-8

346 359

ame Melaar 4 52Jeanmaire H 07Johannakob Bahon 29

Kbatmalar 47-9, 56 64 67

85 88 92 9 99 112, 114121 127 133 177 182201 218 223 244 296 301315 318 321 3 31 370380 393 396 7. 9

Kdlo 370 402ehisar 9-10 94 1 1 20-

1 208 338 Kakoliik 52 334

Klikhos22 227 376

Karatepe 67 121 338 342347 353

Kagam 9 63- 86 336-8342 346

Kria 197 314 320 350 37395

rca 255 25 26 28 383



N N'NIN ND

asabaa 3aya Cehelei 83 8 99 12

1 1 2 21 1 2 5

Kelanai 8283Kent evle 24 128 14-7

220 303kedon 22 39Koı 131-2 349ios 84 138 144 14 21

220 341 349 34 371Kla 3 9�Klomeni 138 31 43Kleisenes 14Koloon 127 197 2 228

39Konya 4 2 1 17 1 19Koyban 10 173 178 29

333ion 11 184 38 32onos 1712 l 7 38Kubaba 9 2-4 7-9 82 132

13 33-8 34 342 34349 39940 40 65 66

3

Küçük ıkay 103Kuıbi 241Kumca Boaz 0 12 03

Kban l 10 144 1 20-2207 214 217 22 27 280292 302 324 337 34 31 397

Keta l 72- 184 212 218221-2 284 32 33 37

Kıc Taı 193194 247379-380Ktsa Aala 44 147 149

9 208 212 228Kybebe 24 82 84 313 224

33 341 349 40Kyme 10 127 13 144 12

207 339 32 34 39

Kyiko l 1-2 13 197202 38-20 339-40 39

371 33 39 397 03ıbs 1423 33 3

Lamsakos 131 13 349Lebea 1 2202 3 33-Lsbos 9 227 39Lo 1 L 301 388 399 43

t;Lbei 31 Meagya 218 374Lius 22 2-1 273 277 Metesk 29 31

347 3 37 371 373 382 Meoon 127 14 1 1 -709 398 172 17 183-4 188 20

Lou 37 408 2134 220 303 341 34Luetis 283- 293-4 302 39 38 374- 392 410

34 31 3 381 38 39 4 1 392 394 49 41 Meoolis 20 228 370 409

Lud Megaenses 24 27-8 Mezal 34 77 1 1 139 144283 190 201 229 244 339

Ludi omai 388Lukianos 234 3 378Luec 23Lydia 3 7 8 114 132 13

13741 88 19319 199228 233- 314 321 333384 348 31 370 373377 379 39 398

Lyka 31 32 79 1 39

Maaten Veee 3 313Mateld Mellnk 1 98Magesia 82 14 197 31

32 39 374 397 40 4

Maada 4 337Maad 'la Maatya 4 7 8 337-338

342Ml u 10 104 344 08

Mamut 2010 228 371 2 393

Mas Vlo 29 277Macs Aels 31 7

Macs uus Btus 2Mcus Valeus Fo 2Mija Gimbuas 3 404Malis 13 300 3 3913Mssia 138 140 312 39

Megabyos 34 38Megesia 249 28 272 277

283 28 293-4 38 388391

Megaesion 204 2 20 28

Me aıı 348 414Melaniides 7 34 3Meıaıos 170 34 301Mesembia 212 373Messea 32Metells 272 2789 389Mee Naiskos 0 13 139

11 63

MiaelJameson Midas 1 13 9 77 81 8

98 03- 1 1 1 12 -3 19092 19 23 23840 248

314 3214 328 338 340 344- 348 30 31 337 39 377 379 397 4044 409-10 413 0

Miletos 10 127 338 1441 319 339 342 347 34931 34 31 13

Minos 1412 32Mneme 194Musala 1 3 1 1 1 33

Mük 39 12 1 1 30-1 1 43 1 31 10 13 173 18227 22 244 249 274 280281 290 2934 303 3432 377 5

Mykene 14-2 32Myina 21 401Mysia 314 318 39Mısı 34 19 3 39 378-9

N obetso 334 348 324 1 3

Naskola 140 31Neaolis 3Neok 23 33 9 2

7-9 332 33Nile 8 94 14 98 208 34Nike 194 33Nikomakos 393

Nonos 242 380ymal 134 10-1 74

18 30 33

lymia 127 4 33lyntos 182 23 3 73geoıes 188 21 220 03igene 38-1



Oynlizm 23Ocr Mucrll 15Oo K 4 l 407

32 340 347 3678, 373,376, 379 38 1 , 383, 38990394-5 398 4 7

Phidi 1 5 355Phrkyd 242 380 45

N 4

Propru 298, 382, 33Prudnu 245, 324, 378, 37Pylo 14 1 352 400Pyho 384Ovidiu 823 233 244 247

249-5 1 253 255-6 2601

269-71 , 278, 286 298 302,304 321 333 340, 365 378 382-93 400

Phi 116 151-3, 155 189, hiplik 1 17, 1 22-3 200, 21 6,1 96 207 2 1 3 2 8 2 2 1 22 3 239 305 31 2, 394315 375 Rp Mri 370

Phildphi 1934, 196 199 Rmu 386 418P. Cornliu 300 229 247 37, 403, 407, 4 3 Rhmnu l 79 365P Romnlli 384-5 413 4 4178 Rh 27 39, 1278, 131-2, 147,Plinu -2, 24 256, 2619, Philo 242 149 164, 166, 715 177,

272 , 2756 278 288 292 Pho o yo 380 1856 200, 205 2235, 231,297 300-2 382, 386 389 Plilodm 288 391 395 06 245, 317 322 348 362, 386

391-322-, 27 0

418 Ror Grv 33Plolik 33 37 332 378 Phoki 135 , 138 140, 1 43-6, Roro Gumni 32Plmr, L R. 352, 41 1 208 3 5 323 35 1 360 404 Rodny Young 14Pnyır ğı 198 316 30 408 Romuu 263 272, 386Pncpum 196 366 369 Phoio 166-7, 169 359Pphlgoni 95 317 Pindro 25, 132, 150, 159 164, Sio l 70, 348 357Pri 17 181 288, 319 361 l 7-7, 1 83 2 27 348 35 4 Smnköy 9 65 , 76 89

399 40 1-6 408-1 0, 4 1 2-4 3569 362 Smo 37-9 145-6, 199 342,4168 Pir 1 1 , 44 16 12, 174 179 351, 35, 370 404, 406

Pro 151 196 223 350 369, 82 18 8, 20 1 2 4-20, 226 Smohrk 1 79 365, 370

374 379 400 229-30 268 35 358 364-6 Sppho 364Prolu gorkrio 151 3689 373-5, 379 386 390 Srd 10 1 , 1 5, 63, 79 , 1 1 3,Priio Pnn 384-6 388 4 6 80 132, 1 35-6, 138 141 , 188,

4 1 1 22 Piidi 196 369 946 228 32 , 336, 34,Puni 140 164-5 198 202, Pln 1979 369 349-51 368 404, 413 , 7

232-7 239-41 244 267 Plon 160 242, 356, 358 360 Surnu 285249-5 1 253, 322 352 355 362 364 380 Sipio Corulum 3003589, 362 367 369, 371 Pluu 268 276 Scipio ic 43, 255 258,374-5 3779 381 384 397 Plidlr 223 271 300 382

Ploponno 140 1456 167 Pliniu 255 269 304, 31 9 353 Sln 249335 355 359 365 370, 372 37 Suko 196 228 367

Prgmon 1 1 188-9 1 92-3, 382-3 386 393, 396 Sn 234 245, 255 378197 200, 204 0, 2 1 4, 228-9, Plukho 159, 17-9, 278 317, Srn Nnd 306255-6 2596 268, 270, 333 358 360- 364 386, Siu 246 249, 253 377 387,2723, 300-1, 3178, 322 326 3889, 394 396 390328, 355, 3679, 37-2, 384 Pluo 166 l 94 359 Sfnk 89, 1 02, 1 13 , 346386, 393, 4023 406, 41 0- 1 Poli 1 40 1 46 1 82 200 2 1 3 Siyll 40 255, 2589, 2734,4156, 418, 20 228, 242, 3 19-20 363 365 287 387

P 24 1 14, 128 149, 1 65 170, 370 373 397 400 41 0 Sicily 1 27 38, 145, 159 18

1 8 1 185 18 8 339 354 359, 415 169 175 1789, 182, 223,361 366-7 Polyio 225 259 347 365, 2701 333 351, 358 365,Prphon 176 22 12, 249 367, 373 383 389-390 373

364, 375 Poni Thron 1 28 1 4 1 146 Sidon 366Pinu 82 94 1 2 12 1889, 353 Sikklr 138, 196 201, 271

1 91 -3 1 96, 204 225, 228 Prn 272 276, 387 277 35 325233-6 239, 2456 251 , 255 Prin 201 205 371 4 4 41 8 Simonid 131-2 349259 268 2778 283 31 3 Prini 141 353 Sinop 135



424 NA ANRIÇA'NN İZiNE

Sipylne 82, 140 1978, 200349 352 369370

Sipylos Dağ 82, 140 198-9 370Skytlıia 160, 358Satr WJ 358 415

Sna 84 127, 139 165 197200, 228 267 31 6 339 351359 369-70 396

S}naie 197 370Soaes 160Solon 171 358, 362Soploes 348, 355 361-3Soeto 296-7Spa 140-1 353

Sparzene 197Stllr 767 94 315 339Seplen Mlle 15Sabo 82, 174 1923 196 206

246 255, 259, 326 3401'350, 3567, 3605, 36772380 382-3 396

Strosis 2179Sunala 68 81 85 1 1 1 4

121 , 193 196 218 315, 320,

324, 327, 365 397 110Sıza 189, 369

TL. Slea 333 359, 4 1 5Takaöy 117 119, 347Telestes 172 362Telhin 363Telessos 201Teraota l-2 93 3, 140

182 189, 191 200-2 204209, 2 -3 264 274, 297

TopAa , 171-2 241 243,284 362

Toa 15 22 185 197, 202-5,209 243-4, 250, 255 260-1267 269, 287 289-90, 317,367 371 3845 391 414

Troien 2156 220 374Trophonios 222Tüccalar 333Tuşpa 6970Tunç Çağ 15 61-2 70, 93 119

14 1 202 240-1 336 396Tulaiya 60Tyana 79 409

Tyhe 194, 3 15 368, 397

Üç Güzel 194 363Ulliu 241 379 401 405Uanos 242, 362 377 380Uatu 9 23 59, 6970, 77

1 19 1 23 3389 348 1

Uatlar 23 59, 6970 767Üe v beet 269

Vaeius Maxius 279 3673823 387 38990, 393

Varro 204 255 260 268 2945 371 382-3 386 32, 3945

Veia 140 352Venus 270 293, 351Vnus Eina 270Vgus 13, 25 2728, 42 250,

260 269 28287 290, 302333, 384 390391

YahudiHrisiyan 28Yalkaya Yşlal 9 70, 77, 339 348, 1

nasn 7 21-5 27 3, 39-42 79 84, 86, 117 12731,

133, 1413, 146-7 149-501523 159, 165 17 179182 185-8 208, 213 2292312 254, 275, 303, 308,310 318, 335, 389, 353,356, 360-2, 365, 373, 394

Zus 12 130 132 1645, 172-5,193 198 200-2 208, 221

224 231 2335, 242, 37-8 322, 328 341 359 362372 374, 376, 3968 401417

Zincil 64 337Zongu l7

lynn e. roller - ana tanrıça-nın İzinde.pdf

Documents