mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · name of the proof reader : prof. keswan k.p. dr. ramakant...

565
पातÑजलमहाभाçयम ् - 1 - Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following details:- I. Discipline : VYAKARANA Name of the text : VYAKARANA MAHABHASYAM ii. Author : Sri RUDRADHARA JHA MM. Pt. GIRIDHARA'S S'ARMA CHATURVEDA File named “README_type_log.txt” containing the following details:- i. Name of the institute : Jaipur Campus ii. (a) Principal Investigator : Prof. Radhavallabh Tripathi (b) Investigator : Prof. K.B. Subbarayudu (c) Co-investigator : Dr. Shukla Mukherjee (d) Editor : Prof. Keswan K.P. iii. Name of the typist : Rajesh Kumar Sharma iv. Completion date of data entry : 15.08.2011 Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading : 29.10.2012 vi. Name of the approval authority from Rashtriya Sanskrit Sansthan : Prof. Arknath Choudhary vii. Date of approval : 28.07.2011

Upload: others

Post on 21-Mar-2021

4 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:

पात जलमहाभा यम

- 1 -

Each directory should have a file called README bibtxt with bibliographic entry with following details-

I Discipline VYAKARANA

Name of the text VYAKARANA MAHABHASYAM

ii Author Sri RUDRADHARA JHA MM Pt GIRIDHARAS SARMA CHATURVEDA

File named ldquoREADME_type_logtxtrdquo containing the following details-

i Name of the institute Jaipur Campus

ii (a) Principal Investigator Prof Radhavallabh Tripathi (b) Investigator Prof KB Subbarayudu (c) Co-investigator Dr Shukla Mukherjee (d) Editor Prof Keswan KP

iii Name of the typist Rajesh Kumar Sharma

iv Completion date of data entry 15082011

Name of the proof reader Prof Keswan KP Dr Ramakant Pandey Dr Ramkumar Sharma Dr Umakant Chaturvedi

v Completion date of proof reading 29102012

vi Name of the approval authority from Rashtriya Sanskrit Sansthan Prof Arknath Choudhary

vii Date of approval 28072011

पात जलमहाभा यम

- 2 -

ीम गव पत ज लम न न मत

याकरणमहाभा यम (नवाि नकम)

अ टा यायी थमा याय थमपाद या यानम

महामहोपा याय ी ग रधरशमा चतवदः

पात जलमहाभा यम

- 3 -

महाभा य वषयान म णका

अथ नवाि वकस पाठः

प पशाि नक

अथ श दानशासनम (पा भा)

वतीयाि नक

( शवस ा ण 1-14)

1 अइउण

2 ऋल क

3 एओ

4 ऐऔच

5 हयवर

6 लण

7 ञमङणनम

8 झभञ

9 घढधष

10 जबगडदश

11 खफछठथचटतव

12 कपय

पात जलमहाभा यम

- 4 -

13 शषशर

14 हल

थमा याय थमपाद थपा ण नस ा ण 1-15

ततीयाि नक

1 व रादच

2 अद गणः

3 इको गणव ी

चतथाि नक

1 न धातलोप आधधातक

2 ि ङ त च

3 द धीववीटाम

4 हलोऽन तराः सयोगः

5 मखना सकावचनोऽनना सकः

6 त या य य न सवणम

7 ना झलौ

प चमाि नक

8 ईद द ववचन ग यम

9 अदसो मात

पात जलमहाभा यम

- 5 -

10 श

11 नपात एकाजना

12 ओत

13 स ब ौ शाक य यतावनाष

14 उञः

15 ऊ

16 ईदतौ च स त यथ

17 दा धा वदाप

18 आ य तवदकि मन

19 तर तमपौ घः

20 बहगणवतड त स या

21 णा ता ष

22 ड त च

23 त तवत न ठा

ष ठाि नक

1 सवाद न सवनामा न

2 वभाषा द समास बह ीहौ

3 न बह ीहौ

4 ततीयासमास

पात जलमहाभा यम

- 6 -

5 व व च

6 वभाषा ज स

7 थमचरमतया पाधक तपयनमा च

8 पवपरावरद णो तरापराधरा ण यव थायामस ायाम

9 वम ा तधना यायाम

10 अ तर ब हय गोपस यानयोः

11 वरा द नपातम ययम

12 त त चासव वभि तः

13 क मज तः

14 वातोस कसनः

15 अ ययीभाव च

16 श सवनाम थानम

17 सडनप सक य

18 न व त वभाषा

स तमाि नक

1 इ यणः स सारणम

2 आ य तौ ट कतौ

3 मदचोऽ या परः

पात जलमहाभा यम

- 7 -

4 एच इ वादश

5 ष ठ थानयोगा

6 थानऽ तरतमः

7 उरण रपरः

8 अलो य य

9 ङ च

10 आदः पर य

11 अनकाल श सव य

अ ठमाि नक

1 था नवदादशोऽनि वधौ

2 अचः परि मन पव वधौ

3 न पदा त ववचनवरयलोप वरसवणान वारद घज च व धष

4 ववचनऽ च

नवमाि नक

1 अदशन लोपः

2 यय य ल ललपः

3 ययलोप ययल णम

4 न लमताऽ ग य

पात जलमहाभा यम

- 8 -

5 अचोऽ या पव उपधा

6 ति मि न त न द ट पव य

7 त मा द य तर य

8 व प श द याश दस ा

9 अण द सवण य चा ययः

10 तपर त काल य

11 आ दर यन सहता

12 यन व ध तद त य

13 व य याचामा द त व म

14 यादाद न च

15 ए ाचा दश

पात जलमहाभा यम

- 9 -

ीम पत ज लम न वर चत

महाभा यम

द पो योतत वालोक वभ षतम

थमा याय थमपाद थममाि नकम

(शा ार भ त ाभा यम )

अथ श दानशासनम

अथ यय श दोऽ धकाराथः य यत

श दानशासन नाम शा म धकत व दत यम

(अनशासनीयश द नणया धकरणम )

(आ पभा यम )

कषा श दानाम

(समाधानभा यम )

लौ ककाना व दकाना च त लौ कका ताव -गौर वः प षो ह ती शक नम गो ा मण

इ त व दकाः ख व प-श नो दवीर भ टय इष वोज वा अि नमील परो हतम अ न आ या ह

वीतय इ त

(आ पभा यम )

अथ गौ र य कः श दः

(आ पोपपादकभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 10 -

क य त सा नाला गलककदखर वषा यथ प स श दः

(आ पबाधकभा यम )

न याह य नाम तत

(आ पोपपादकभा यम )

य त ह त द गत चि टत न म षत म त स श दः

( नराकरणभा यम )

न याह या नाम सा

(आ पोपपादकभा यम )

य त ह त छ लो नीलः क पलः कपोत इ त स श दः

( नराकरणभा यम )

न याह गणो नाम सः

(आ पोपपादकभा यम )

य त ह त न व भ न छ न वि छ न सामा यभत स श दः

( नराकरणभा यम )

न याह आक तनाम सा

(आ पोपसहारभा यम )

क त ह श दः

(समाधानभा यम )

यनो चा रतन सा नाला गलककदखर वषा णना स ययो भव त स श दः

पात जलमहाभा यम

- 11 -

(समाधाना तरभा यम )

अथवा- तीतपदाथको लोक व नः श द इ य यत त यथा श द क मा श द काष ः

श दकायय माणवकः इ त व न कव नवम यत त मा व नः श दः

(श दानशासनशा योजना धकरणम )

(आ पभा यम )

का न पनः श दानशासन य योजना न

(समाधानभा यम )

र ोहागमल वसदहाः योजनम

(र ापदाथ न पणभा यम )

र ाथ वदानाम यय याकरणम लोपागमवण वकार ो ह स य वदा प रपाल य- यती त

(ऊहपदाथ न पणभा यम )

ऊहः ख व प-न सव ल गन च सवा भ वभि त भवद म ा नग दताः त चाव य य गतन

प षण यथायथ वप रणम यत याः ता नावयाकरणः श नो त यथायथ वप रणम यतम

त माद यय याकरणम

(आगमपदाथ न पणभा यम )

आगमः ख व प-lsquo ा मणन न कारणो धमः षड गो वदोऽ ययो य चrsquolsquo इ त धान च

ष व गष याकरणम धान च कतो य नः फलवा भव त

(लघपदाथ न पणभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 12 -

ल वथ चा यय याकरणम lsquolsquo ा मणनाव य श दा याःrsquorsquoइ त न चा तरण याकरण

लघनोपायन श दा श या ातम

(असदहपदाथ न पणभा यम )

असदहाथ चा यय याकरणम या काः पठि त-lsquolsquo थलप षतीमाि नवा णी-

मन वाह मालभतrsquorsquo त त या स दहः- थला चासौ पषती च थलपषती थला न पषि त य याः

सय थलपषती त ता नावयाकरणः वरतोऽ यव य त-य द पवपद क त वर व ततो बह ी हः

अथ समासा तोदा त व तत त प ष इ त

( याकरणा ययनसाधकागम तीकभा यम )

इमा न च भयः श दानशासन य योजना न-तऽसराः द टः श दः यदधीतम य त

य त अ व वासः वभि त कवि त यो वा इमाम च वा र उत वः स त मव

सार वतीम दश या प य सदवो अ स व ण इ त

(भा यम )

तऽसराः-

lsquolsquoतऽसरा हलयो हलय इ त कव तः पराबभव ः त मा ा मणन न लि छतव

नापभा षतव ल छो ह वा एष यदपश दःrsquolsquo ल छा मा भम य यय याकरणम तऽसराः

(भा यम )

द टः श दः

lsquolsquoद टः श द वरतो वणतो वा म या य तो न तमथमाह

स-वा व ो यजमान हनि त यथ श ः वरतोपराधा rsquorsquo इ त

पात जलमहाभा यम

- 13 -

द टा छ दा मा य मह य यय याकरणम द टः श दः

(भा यम )

यदधीतम -

lsquolsquoयदधीतम व ात नगदनव श यत

अन ना वव श कधो न त वल त क ह चत rsquolsquo

त मादनथक मा धगी मह य यय याकरणम

यदधीतम

(भा यम )

य त य त-

lsquolsquoय त य त कशलो वशष श दा यथाव यवहारकाल

सोऽन तमा नो त जय पर वा योग व द य त चापश दःrsquorsquo

कः

वा योग वदव

कत एतत

यो ह श दा जाना यपश दान यसौ जाना त यथव ह श द ान धमः

एवमपश द ानऽ यधमः अथवा भयानधमः नो त भयासोऽपश दाः अ पीयासः श दा इ त

एकक य ह श द य बहवोऽप शाः त यथा गौ र य य श द य गावी गोणी गोता

गोपोत लक यादयो बहवोऽप शाः अथ योऽवा योग व अ ान त य शरणम

(बाधकभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 14 -

वषम उप यासः ना य ताया ान शरण भ वतमह त

यो यजानन व ा मण ह या सरा वा पबत सोऽ प म य प ततः यात

( स ा त या याभा यम )

एव त ह-

lsquolsquoसोऽन तमा नो त जय पर

वा योग व द य त चापश दःrsquorsquo

कः

अवा योग वदव अथ यो वा योग व व ान त य शरणम

(आ पभा यम )

व पन रद प ठतम

(समाधानभा यम )

ाजा नाम लोकाः

(आ पभा यम )

क च भोः लोका अ प माणम

क चातः

य द लोका अ प माणम अयम प लोकः माण भ वतमह त -

lsquolsquoयदद बरवणाना घट ना म डल महत rsquorsquo

पीत न गमय वग क तत तगत नयत rsquolsquo इ त

(समाधानभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 15 -

म तगीत एष त भवतः य व म तगीत त माणम य त य त

(भा यम )

अ व वासः-

lsquolsquoअ व वासः य भवाद ना नो य न ल त वदः

काम तष त व ो य ीि ववायमह वदत rsquorsquo

अ भवाद ीव मा भम य यय याकरणम

अ व वासः

(भा यम )

वभि त कवि त-

या काः पठि त-lsquolsquo याजाः स वभि तकाः कायाःrsquorsquo इ त नचा तरण याकरण याजाः

स वभि तकाः श याः कतम वभि त कवि त

(भा यम )

यो वा इमाम -

lsquolsquoयो वा इमा पदशः वरशोऽ रश च वाच वदधा त स आि वजीनो भव तrsquorsquo आि वजीना

याम य यय याकरणम यो वा इमाम

(भा यम )

च वा र-

lsquolsquoच वा र गा यो अ य पादा व शीष स त ह तासो अ य

धा ब ो वषभो रोरवी त महो दवो म या आ ववशrsquolsquo इ त

पात जलमहाभा यम

- 16 -

च वा र गा ण च वा र पदजाता न नामा यातोपसग नपाता च यो अ य पादाः यः

काला भतभ व य वतमानाः व शीष वौ श दा मानौ न यः काय च स त ह तासो अ य

स त वभ तयः धा ब ः ष थानष ब उर स क ठ शरसी त वषभो वषणात रोरवी त

श द करो त कत एत

रौ तः श दकमा महोदवो म या आ ववश त महा दवः श दः म या मरणधमाणो

मन या ताना ववश महता दवन नः सा य यथा या द य यय याकरणम

(भा यम )

अपर आह-

lsquolsquoच वा र वा प र मता पदा न ता न वद ा मणा य मनी षणः

गहा ी ण न हता न गयि त तर य वाचो मन या वदि तrsquorsquo

lsquoच वा र वा प र मता पदा नrsquo च वा र पदजाता न नामा यातोपसग- नपाता च ता न

वद ा मणा य मनी षणः मनस ई षणो मनी षणः गहा ी ण न हता न गयि त गहाया ी ण

न हता न न गयि त न च ट त न न मष ती यथः तर य वाचो मन या वदि तrsquo तर य वा

एत वाचो य मन यष वतत चतथ म यथः च वा र

(भा यम )

उत वः-

lsquolsquoउत वः प य न ददश वाचमत वः व न णो यनाम

उतो व म त व वस जायव प य उशती सवासाःrsquolsquo

पात जलमहाभा यम

- 17 -

lsquoउत वःrsquo अ प ख वकः प य न प न प य त वाचम अ प ख वकः व न प न

णो यना म त अ व वासमाहाधम उतो व म त व वस तन वव णत जायव प य उशती

सवासाः त यथा जाया प य कामयमाना सवासाः वमा मान वव णत एव वाग वाि वद वा मान

वव णत वा नो वव णयादा मान म य यय याकरणम

(भा यम )

स त मव-

lsquolsquoस त मव ततउना पन तो

य धीरा मनसा वाचम त

अ ा सखायः स या न जानत

भ षा ल मी न हता धवा चrsquolsquo

स तः- सचतदधावो भव त कसतवा वपर ता वक सतो भव त ततउ-प रपवन भव त-

ततव वा त नव वा धीरा यानव तः मनसा ानन वाचम त वाचमकषत

अ ा सखायः स या न जानत अ सखायः स तः स या न जानत

य एष दग मागः एकग यो वाि वषयः

क पन त

वयाकरणाः

कत एतत

lsquoभ षा ल मी न हता धवा च

पात जलमहाभा यम

- 18 -

एषा वा च भ ा ल मी न हता भव त ल मील णा ासना प रव ढा भव त स त मव

(भा यम )

सार वतीम -

या काः पठि त-lsquolsquo आ हताि नरपश द य य ायि च तीया सार वती मि ट नवपतrsquorsquo

इ त ायि च तीया मा भम य यय याकरणम

सार वतीम

(भा यम )

दश या प य-

या काः पठि त- lsquolsquoदश य तरकाल प य जात य नाम वद या

घोषवदा य तर त थमव प षानकमन र ति ठतम त ति ठततम भव त य र

चतर र वा नाम कत कया न त तम rsquorsquo इ त

नचा तरण याकरण कत त ता वा श या व ातम दश या प य

(भा यम )

सदवो अ स-

सदवो अ स व ण य य त स त स धवः

अन रि त काकद स य स षरा मवrsquorsquo

सदवो अ स व ण स यदवोऽ स य य त स त स धवः स त वभ तयः अन रि त

काकदम काकद ताल काकिज वा साऽि म न यत इ त काकदम स य स षरा मव त यथा-

पात जलमहाभा यम

- 19 -

शोभनाम म स षरामि नर तः व य दह त एव त स त स धवः स त वभ तय ता वन रि त

तना स स यदवः स यदवाः याम ययय याकरणम सदवो अ स

(उ त योजन थोपपि त करणम )

(आ पभा यम )

क पन रद याकरणमवा धिजगासमान यः योजनम वा यायत न पनर यद प कि चत -

ऊ इ य वा व ता तशः श म यवमाद न श दा पठि त

(समाधानभा यम )

पराक प एतदासीत - स कारो तरकाल ा मणा याकरण माधीयत

त य त त थानकरणनादान दान यो व दकाः श दा उप द य त तद य व न तथा

वदमधी य व रता व तारो भवि त- वदा नो व दकाः श दाः स ाः लोका च लौ ककाः अनथक

याकरणम इ त त य एव व तप नब योऽ यत यः स भ वा आचाय इद शा म वाच ट

- इमा न योजना य यय याकरणम -इ तrsquo

(अनब धचत टयोपसहारभा यम )

उ तः श दः व पम य तम योजना य य ता न

(अथ शा नमाणर त न पणभा यम )

(आ पभा यम )

श दानशासन मदानी क त यम त कथ कत यम क श दोपदशः कत यः

आहोि वदपश दोपदशः आहोि वदभयोपदश इ त

(समाधानम )

पात जलमहाभा यम

- 20 -

अ यतरोपदशन कत यात त यथा भ य नयमनाभ य तषधो ग यत पञ च पञ चनखा

भ या इ य त ग यत एत - अतोऽ यऽभ या इ त अभ य तषधन वा भ य नयमः त यथा

lsquolsquoअभ यो ा यक कटः अभ यो ा यसकरः इ य त ग यत एत - आर यो भ य-इ त

एव महा प य द ताव छ दोपदशः यत गौ र यति म नप द ट ग यत एत गा यादयोऽपश दा

इ त अथा यपश दोपदशः यत गा या दषप द टष ग यत एत -गौ र यष श द इ त

(आ पभा यम )

क परर यायः

(समाधानभा यम )

लघ वा छ दोपदशः

लघीया छ दोपदशः गर यानपश दोपदशः एकक य श द य बहवोऽप शाः त यथा-

गौ र य य श द य गावीगोणीगोतागोपोत लक यवमादयोऽप शाः इ टा वा यान ख व प भव त

(आ पभा यम )

अथति म श दोपदश स त क श दाना तप तौ तपदपाठः क त यः-गौर वः प षो ह ती

शक नमगो ा मण इ यवमादयः श दाः प ठत याः

(समाधानभा यम )

न याह अन यपाय एष श दाना तप तौ तपदपाठः एव ह यत- lsquolsquoब ह प त-

र ाय द य वषसह तपदो ताना श दाना श दपारायण ोवाच ना त जगामrsquorsquo बह प त च

व ता इ चा यता द य वषसह म ययनकालो न चा त जगाम क पनर य व यः सवथा

चर जीव त वषशत जीव त चत भ च कार व योपय ता भव त-आगमकालन

पात जलमहाभा यम

- 21 -

वा यायकालन वचनकालन यहारकालन त त चा यागम- कालनवायः क न पयपय त

यात त मादन यपायः श दाना तप तौ तपदपाठः

(आ पभा यम )

कथ तह म श दाः तप त याः

(समाधानभा यम )

क च सामा य वशषव ल ण व यम यना पन य नन महतो महतः श दौघान तप यरन

क पन तत

उ सगापवादौ कि चद सगः कत यः कि चदपवादः

(आ पभा यम )

कथ जातीयकः पन सगः कत यः कथजातीयकोऽपवादः

(समाधानम )

सामा यनो सगः कत यः त यथा lsquolsquoकम यण त य वशषणापवादः त यथा-rsquolsquoआतोऽनपसग

कःrsquolsquo

(जा त यि तपदाथ नणया धकरणम )

(आ पभा यम )

क पनराक तः पदाथः आहोि व यम

(समाधानभा यम )

उभय म याह

कथ ायत

पात जलमहाभा यम

- 22 -

उभयथा याचायण स ा ण प ठता न आक त पदाथ म वा- lsquolsquoजा या यायाम-

कि म बह वचनम यतर याम rsquorsquo इ य यत य पदाथ म वा lsquolsquoस पाणाम rsquorsquo इ यकशष आर यत

(श द न य वा न य व वचारभा यम )

(आ पभा यम )

क पन न यः श दः आहोि व कायः

(समाधानभा यम )

स ह एत ाधा यन पर तम - न यो वा या काय व त त ो ता दोषाः

योजना य य ता न त वष नणयः-य यव न यः अथा प कायः उभयथा प ल ण

व य म त

( न यश दवाद प शा य धमजनकता धकरणम )

(आ पभा यम )

कथ पन रद भगवतः पा णनराचाय य ल ण व तम -

(आ पसाधकवा तक थमख डम )

स श दाथस ब ध

( या याभा यम )

स श दऽथ स ब ध च त

(वा तकघटक स श दाथ न पणभा यम )

(आ पभा यम )

अथ स श द य कः पदाथः

पात जलमहाभा यम

- 23 -

(समाधानम )

न यपयायवाची स श दः कथ ायत य कट थ व वचा लष भावष वतत त यथा-

स ा यौः स ा प थवी स माकाश म त

(आ पभा यम )

नन च भोः काय व प वतत त यथा- स ओदनः स ः सपः स ाः यवाग र त यावता

काय व प वतत त कत एति न यपयायवा चनो हणम न पनः काय यः स श द इ त

(समाधानभा यम )

स ह ताव काय त व वभावा म यामह न यपयायवा चनो हण म त इहा प तदव

(समाधाना तरभा यम )

अथवा स यकपदा य यवधारणा न त यथा-अ भ ो वायभ इ त- अप एव भ य त

वायमव भ यती त ग यत एव महा प स एव न सा य इ त

(समाधाना तरभा यम )

अथवा पवपदलोपोऽ ट यः- अ य त स ः स इ त त यथा - दवद तो द तः स यभामा

भाम त

(समाधाना तरभा यम )

अथवा lsquolsquo या यानतो वशष तपि तन ह सदहादल णम rsquorsquo इ त न यपयाय-वा चनो

हण म त या या यामः

(समाधानभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 24 -

म गलाथम

मा ग लक आचाय महतः शा ौघ य म गलाथ स श दमा दतः य त म गलाद न

ह शा ा ण थ त वीरप षा ण च भवि त आय म प षा ण चा यतार च स ाथा यथा य र त

(समाधानभा यशषभा यम )

अय खल न यश दो नाव य कट थ व वचा लष भावष वतत

क त ह

आभी य प वतत त यथा न य ह सतो न य जि पत इ त यावताभी यऽ प वतत

त ा यननवाथः यात -lsquolsquo या यानतो वशष तपि तन ह स दहादल णम rsquorsquo इ त प य त वाचाय

म गलाथ चव स श द आ दतः य तो भ व य त श या म चन न यपयायवा चन

वण यत म त अतः स श द एवोपा तो न न यश दः

( न यतासाधकप न पणम )

(आ पभा यम )

अथ क पनः पदाथ म वा एष व हः यत स श दऽथ स ब ध च त

(समाधानाभा यम )

आक त म याह

कत एतत

आक त ह न या यम न यम

(आ पभा यम )

अथ य पदाथ कथ व हः क त यः

पात जलमहाभा यम

- 25 -

(समाधाना तरभा यम )

स श द अथस ब ध च त न यो यथवतामथर भस ब धः

( यपदाथा यपगमभा यम )

अथवा य एव पदाथ एष व हो या यः- स श द अथ स ब ध च त य ह

न यमाक तर न या

कथ ायत

एव ह यत लोक म कया चदाक या य ता प डो भव त प डाक तमपम य घ टकाः

य त घ टकाक तमपम य कि डकाः य त तथा सवण कया चदाक या य त प डो भव त

प डाक तमपम य चकाः य त चकाक तमपम य कटकाः य त कटकाक तमपम य

वि तकाः य त पनराव तः सवण प डः पनरपरयाक या य तः ख दरा गारसवण क डल

भवतः आक तर या चा या च भव त य पन तदव आक यपमदन यमवाव श यत

(आक तपदाथा यपगमभा यम )

आकताव प पदाथ एष व हो या यः- स श द अथ स ब ध च त

(आ प मारणभा यम )

नन चो तम - आक तर न या-इ त

(समाधानभा यम )

नतदि त न याऽऽक तः

कथम

न व चदपरत त क वा सव ोपरता भव त या तर था तपल यत

पात जलमहाभा यम

- 26 -

(समाधानसाधक न यल णभा यम )

अथवा नदमव न यल णम - व कट थम वचा यनपायोपजन वकायन प य-

व य यययो ग य ति न य म त तद प न य यि म त व न वह यत

क पन त वम

त य भाव त वम आकताव प त व न वह यत

( न या न य व वचार या कत वबोधकभा यम )

अथवा क न एतन-इद न य मदम न य म त यि न य त पदाथ म वष व हः यत-

स श दऽथ स ब ध च त

( या पभा यम )

कथ पन ायत- स ः श दोऽथः स ब ध च त

(१ या पसमाधानवा तक वतीयख डम )

लोकतः

(भा यम )

य लोकऽथमथमपादाय श दा य जत नषा नव तौ य न कवि त य पनः काया भावा

नव तौ तावतषा य नः यत त यथा-घटन काय क र यन क भकारकल ग वाह-क घट

कायमनन क र यामी त न त व छ दा यय माणो वयाकरणकल ग वाह- क श दा यो य

इ त ताव यवाथमपादाय श दा य जत

(आ पोपसहारभा यम )

य द त ह लोक एष माणम क शा ण यत

पात जलमहाभा यम

- 27 -

(१ समाधानभत ततीयख डम ३)

लोकतोऽथ य त श द योग शा ण धम नयमः

(भा यम )

लोकतोऽथ य त श द योग शा ण धम नयमः यत

क मद धम नयम इ त

धमाय नयमो धम नयमःधमाथ वा नयमो धम नयमः धम योजनो वा नयमो धम नयमः

(१ वा तकचतथख डम ४)

यथा लौ ककव दकष

यत ता दा णा याः-lsquolsquoयथा लोक वद चrsquo त यो त य lsquolsquoयथा लौ ककव दकrsquoि व त

य जत अथवा य त एवा त ताथः यथा लौ ककष व दकष च कता तष

लोक ताव lsquoअभ यो ा यक कटः अभ यो ा यसकरrsquo इ य यत भ य च नाम

तघाताथमपाद यत श य चानन वमासा द भर प तह तम त नयमः यत - इद

भ य मदमभ य म त तथा- खदा ीष व ि तभव त सामान च खद वगमो ग याया चाग याया

च त नयमः यत-इय ग ययमग य त

(भा यम )

वद ख व प-lsquolsquoपयो तो ा मणो यवाग तो राज य आ म ा तो व यःrsquorsquo इ य यत त च

नामा यवहाराथमपाद यत श य चानन शा लमासाद य प त यतम त नयमः यत

तथा- lsquolsquoब वः खा दरो वा यपः या rsquorsquo इ य यत यप च नाम प वनब धाथमपाद यत

श य चानन यि क चदव का ठमि यानि य वा पशरनब धम त नयमः यत

पात जलमहाभा यम

- 28 -

तथा lsquolsquoअ नौ कपाला य ध या भम यत-भ गणाम गरसा धम य तपसा त य वम rsquorsquo इ त

अ तरणा प म मि नदहनकमा कपाला न सतापय त त च नयमः यत- एव

यमाणम यदयका र भवती त

(दा टाि तक उपसहारभा यम )

एव महा प समानायामथावगतौ श दन चापशबदन च धम नयमः यत-श दनवाथ ऽ भधयो

नापश दन त एव यमाणम यदयका र भवती त

(अनपल ध योगसाधश दसाधकशा साथ या धकरणम )

(२ आ पवा तकम १)

अ य य तः

(भा यम )

सि त व श दा अ य ताः त यथा-ऊष तरच पच त

कमतो य स य य ताः

योगा भवा छ दाना साध वम यव य त य इदानीम य ता नामी साधवः यः

(आ पासग तभा यम )

इद ताव व त ष म -यद यत- lsquolsquoसि त व श दा अ य ताrsquorsquo इ त य द सि त ना य ताः

अथा य ता न सि त सि त चा य ता च त व त ष म य जान एव खल भवानाह-सि त

श दा अ य ता इ त क चदानीम यो भव जातीयकः प षः श दाना योग साधः यात

(आ पासग तबाधकभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 29 -

नत व त ष म स ती त ताव मः यदता शा वदः शा णान वदधत अ य ता

इ त मः य लोकऽ य ता इ त यद य यत-क चदानीम यो भव जातीयकः प षः श दाना

योग साधः या द त न मोऽ मा भर य ता इ त

क त ह

लोकऽ य ता इ त

(आ पभा यम )

नन च भवान य य तरो लोक

(समाधानभा यम )

अ य तरोऽह लोक न वह लोकः

(३ आ पबाधकवा तकम २)

अ य य त इ त च नाथ श द योगात

(भा यम )

अ य य त इ त चत त न क कारणम अथ श दाः य य त सि त चषा

श दानामथा य वथष य य त

(५ आ पसाधकवा तकम )

अ योगः योगा य वात

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 30 -

अ योगः ख व यषा श दाना या यः कतः योगा य वा यदषा

श दानामथऽ या छ दा य जत त यथा-ऊष य य श द याथ- व ययम षताः तर य याथ- व

यय तीणाः च य याथ- व यय कतव त पच य याथ व यय प वव त इ त

(१ स ा तसमाधानवा तकम )

अ य त द घस वत

(भा यम )

य य य य ताः अव य द घस व ल णनान वघयाः त यथा द घस ा ण वाषश तका न

वाषसह का ण च न चा य व कि चद याहर त कवलम षस दायो धम इ त क वा या काः

शा णान वदधत

(६ स ा तसमाधानवा तकम ५)

सव दशा तर

(भा यम )

सव ख व यत श दा दशा तरष य य त

(आ पभा यम )

न चवोपल य त

उपल धौ य नः यताम महान श द य योग वषयः स त वीपा वसमती यो लोकाः

च वारो वदाः सा गाः सरह या बह धा भ ना एकशत वयशाखाः सह व मा सामवदः एक वश तधा

बाहव य नवधाथवणो वदः वाकोवा य म तहासः पराण व यक म यतावा छ द य योग वषयः

एताव त श द य योग वषयमनन नश य lsquoस य य ताrsquo इ त वचन कवल साहसमा मव

पात जलमहाभा यम

- 31 -

एति म चा तमह त श द य योग वषय त त श दा त त नयत वषया य त

त यथा शव तग तकमा क बोज वव भा षतो भव त वकार एवनमाया भाष त शव इ त ह म तः

सरा ष रह तः ा यम यष ग ममव वायाः य जत दा तलवनाथ ा यष दा मद यष य

चा यत भवतोऽ य ता अ भमताः श दा एतषाम प योगो यत व वद त यथा-

lsquolsquoस ता य रवतीरवदष य वो रवतीरव या तमष य म नरः य म च य ा न च ा जरस

तननाम rsquorsquo इ त

(अथ श द ान य धमजनकता धकरणम )

(आ पभा यम )

क पनः श द य ान धमः आहोि व योग

( या पभा यम )

क चा वशषः

(७ ानप दषणवा तकम )

ान धम इ त च तथाऽधमः

(भा यम )

ान धम इ त च तथाऽधम प ा नो त यो ह श दान जाना यपश दान यसौ जाना त

यथव श द ान धम एवमपश द ानऽ यधमः

(अधमा ध यभा यम )

अथवा भयानधमः ा नो त भयासो यपश दा अ पीयासः श दाः एकक य श द य

बहवोऽप शाः त यथा गौ र य य गावीगोणीगोतागोपोत लक यवमादयो-ऽप शाः

पात जलमहाभा यम

- 32 -

आचार नयमः

(८ ानप दषणा तरवा तकम )

(भा यम )

आचार पनऋ ष नयम वदयत-lsquolsquo तऽसरा हलयो हलय इ त कव तः पराबभव ःrsquorsquo इ त

(अथ योगप ा गीकारभा यम )

अ त त ह योग

(९ योगप दषणवा तकम )

योग सवलोक य

(भा यम )

य द योग धमः सव लोकोऽ यदयन य यत

(आ पभा यम )

क चदानी भवतो म सरो य द सव लोकोऽ यदयन य यत

(समाधानभा यम )

न खल कि च म सरः य नानथ य त भव त फलवता च नाम य नन भ वत यम न

च य नः फला व तर यः

(समाधानबाधकभा यम )

नन च य कत य ना त साधीयः श दा यो य त त एव साधीयोऽ यदयन यो य त

(समाधानसाधकभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 33 -

य तरकोऽ प व ल यत य त ह कत य ना चा वीणाः अकत य ना च वीणाः त

फल य तरकोऽ प यात

(प वय नराकरणोपसहारभा यम )

एव त ह-ना प ान एव धम ना प योग एव

क त ह

(१० स ा तसमाधानवा तकम )

शा पवक योगऽ यदय त त य वदश दन

(भा यम )

शा पवक यः श दा य त सोऽ यदयन य यत त त य वदश दन वदश दा

अ यवम भवदि त lsquolsquoयोऽि न टोमन यजत य उ चनमव वदrsquorsquo lsquolsquoयोऽि न ना चकत चनत य उ

चनमव वदrsquorsquo

( या या तरभा यम )

अपर आह- त त य वदश दन त यथा वदश दा नयमपवमधीताः फलव तो भव यव यः

शा पवक श दा य त सोऽ यदयन य यत इ त

( थमप ा यपगमभा यम )

अथ वा पनर त- ान एव धम इ त

(आ प मारणभा यम )

नन चो तम ान धम इ त च तथाऽधम इ त

(आ प नराकरणभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 34 -

नष दोषः श द माणका वयम य छ द आह तद माक माणम श द च श द ान

धममाह नापश द ानऽधमम य च पनर श टा त ष म नव त ोषाय भव त ना यदयाय

त यथा हि कतह सतक ड यता न नव दोषाय भवि त ना यदयाय

(समाधाना तरभा यम )

अथवा यपाय एवापश द ान श द ान यो यपश दा जाना त श दान यसौ जाना त

तदव lsquolsquo ान धमःrsquorsquo इ त वतोऽथादाप न भव त- lsquolsquoअपश द ानपवक श द ान धमःrsquorsquo इ त

(समाधाना तरभा यम )

अथ वा कपखानकवदत व य त त यथा कपखानकः कप खन य य प मदा

पास भ चावक ण भव त सोऽ स सजातास तत एव त गणमासादय त यन च स दोषो नह यत

भयसा चा यदयन योगो भव त एव महा प य य यपश द ानऽधम तथा प य वसौ श द ान

धम तन च स दोषो नघा न यत भयसा चा यदयन योगो भ व य त

( वतीयदषण नरासभा यम )

यद य यत-आचार नयम इ त

या कम ण स नयमोऽ य ा नयमः एव ह यत-lsquolsquoयवाण तवाणो नाम ऋषयो बभव ः

य धमाणः परापर ा व दतव दत या अ धगतयाथात याः त त भव तो य वा न ता वा न

इ त यो त य यवाण तवाण इ त य यत या पनः कम ण नापभाष त तः पनरस रया

कम यपभा षतम तत त पराभताः

(अथ याकरणपदाथ न पण आ पभा यम )

अथ याकरण म य य श द य कः पदाथः

(समाधानभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 35 -

स म

(११ स प आ पवा तकम )

स याकरण ष यथ ऽनपप नः

(भा यम )

स याकरण प यथ नोपप यत-lsquolsquo याकरण य स म rsquorsquo इ त क ह तद य स ा

याकरणम य यादः स यात

(१२ आ पा तरवा तकम )

श दा तपि तः

(भा यम )

श दाना चा तपि तः ा नो त-lsquolsquo याकरणा छ दा तप यामहrsquorsquo इ त न ह स त एव

श दा तप य त

क त ह

या यानत च

(आ पबाधकभा यम )

नन च तदव स वग ह त या यान भव त

(आ पसाधकभा यम )

न कवला न चचापदा न या यानम -lsquolsquoव ःआत rsquorsquo ऐज rsquorsquo इ त

क त ह

उदाहरण यदाहरण वा या याहार इ यत सम दत या यान भव त

पात जलमहाभा यम

- 36 -

(प ा तरभा यम )

एव त ह श दः

(१३ आ पवा तकम )

श द यडथः

(भा यम )

य द श दो याकरण यडथ नोप यत- या य त श दा अनन त याकरणम न ह

श दन कि च या यत

कन त ह

स ण

(१४ आ पा तरवा तकम )

भव च त तः

(भा यम )

भव च त तो नोपप यत-lsquolsquo याकरण भवो योगो वयाकरणःrsquorsquo इ त न ह श द भवो योगः

व त ह

(१५ आ पा तरवा तकम )

ो तादय च त ताः

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 37 -

यो तादय च त ता नोपप य त पा ण नना ो त पा णनीयम आ पशल

काशक न म त न ह पा ण नना श दाः ो ताः

क त ह

स म

(आ पभा यम )

कमथ मदमभयम यत भव ो तादय च त ता इ त न ो तादय च त ता इ यव

भवऽ प त त चो दतः यात

(प रहारभा यम )

पर ता ददमाचायण टम भव च त त इ त त प ठतम तत उ तरकाल मद टम

ो तादय च त ताः इ त तद प प ठतम न चदानीमाचायाः स ा ण क वा नवतयि त

( थमा पकबाधकभा यम )

अय तावददोषः-यद यत श द यडथः इ त नाव य करणा धकरणयोरव य वधीयत

क त ह

अ य व प कारकष-lsquolsquoक य यटो बह लम rsquorsquo इ त त यथा क दन पतन म त

(करण य समथनभा यम )

अथ वा श दर प श दा या य त त यथा गौ र य त सव स दहा नवत त ना वो न गदभ

इ त

(अन तदोष दशकभा यम )

अय त ह दोषः-भव ो तादय च त ताः इ त

पात जलमहाभा यम

- 38 -

(समाधानभा यम )

एव त ह-

(१९ स ा तवा तकम १६)

ल यल ण याकरणम

(भा यम )

ल य च ल ण चत सम दत याकरण भव त क पनल यम क वा ल णम

श दो ल यः स ल णम

(समाधानबाधकभा यम )

एवम यय दोषः-समदाय याकरणश दः व तोऽवयव नोप यत स ा ण चा यधीयान

इ यत-वयाकरण इ त

(समाधानसाधकभा यम )

नष दोषः समदायष ह श दाः व वा अवयव व प वत त त यथा पव प चालाः उ तर

प चालाःतल भ तम घ त भ तम श लो नीलः क पलः क ण इ त एवमय समदाय

याकरणश दः वतोऽवयव व प वतत

( थमप ा यपगमभा यम )

अथ वा पनर त स म

( थमा प मारणभा यम )

नन चो तम स याकरण ष यथ ऽनपप न इ त

( थमा प नरासभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 39 -

नष दोषः यपद शव ावन भ व य त

( वतीया प मारणभा यम )

यद य यत श दा तपि तः इ त न ह स त एव श दा तप य त क त ह

या यानत च त प र तमतत -तदव स वग ह त या यान भवती त

(प रहारबाधक मारणभा यम )

नन चो तम - न कवला न चचापदा न या यानम - व ःआत ऐिज त

क त ह

lsquolsquoउदाहरण यदाहरण वा या याहार इ यत सम दत या यान भव तrsquorsquoइ त

(प रहारसाधकभा यम )

अ वजानत एतदव भव त स त एव ह श दान पप य त आत च स त एव यो य स

कथय नादो ग यत

(इ त याकरणपदाथ न पणम )

(अथ वण पदश योजना धकरणम )

(आ पभा यम )

अथ कमथ वणानामपदशः

(१७ समाधानवा तकम )

व ि तसमवायाथ उपदशः

व ि तसमवायाथ वणानामपदशः

क मद व ि तसमवायाथ इ त

पात जलमहाभा यम

- 40 -

व तय समवायो वि तसमवायः व यथ वा समवायो व ि तसमवायः व ि त योजनो वा

समवायो व ि तसमवायः

का पनव ि तः

शा व ि तः

अथ कः समवायः

वणनामानप यण स नवशः

अथ क उपदशः

उ चारणम

कत एतत

द श चारण यः उ चाय ह वणानाह-उप द टा इम वणा इ त

(१८ वण पदश योजना तरवा तकम )

अनब धकरणाथ च

(भा यम )

अनब धकरणाथ च वणानामपदशः कत यः अनब धानास यामी त न यनप द य

वणाननब धाः श या आस तम स एष वणानामपदशो व ि तसमवायाथ चानब ध-करणाथ च

व ि तसमवाय चानब धकरण च याहाराथम याहारो व यथः

(१९ वण पदश योजना तरवा तकम)

इ टब थ च

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 41 -

इ टब थ च वणानाममपदशः-lsquoइ टा वणान भो यामहrsquo इ त न यनप द य वणा न टा वणाः श या

व ातम

(२० आ पवा तकम ४)

इ टब थ च त चददा तानदा त व रतानना सकद घ लतानाम यपदशः

(भा यम )

इ टब यथ च त चददा तानदा त व रतानना सकद घ लतानाम यपदशः क त यः एवगणा

अ प ह वणा इ य त

(२१ स ा तवा तकम ५)

आक यपदशाि स म

(भा यम )

अवणाक त प द टा सवमवणकल ह य त तथवणाक तः तथोवणाक तः

(२२ आ पवा तकम ६)

आक यपदशाि स म त चत सवताद ना तषधः

(भा यम )

आक यपदशाि स म त चत सवताद ना तषधो व त यः

क पनः सवतादयः

सवतः कलो मात एणीकतोऽ बकतोऽधको तो नर तः गीत उपगीतः ि व णो रोमश

इ त अपर आह-

lsquolsquo त नर तमवलि बत नहतम बकत मातमथो वकि पतम

पात जलमहाभा यम

- 42 -

सद टमणीकतमधक त वक णमताः वरदोषभावनाःrsquorsquo इ त

अतोऽ य य जनदोषाः

( स ाि तभा यम )

नष दोषः

(२३ समाधानवा तकम ७ )

गगा द बदा दपाठा सवताद ना नव ि तः

(भा यम )

गगा द बदा दपाठा सवताद ना नव ि तभ व य त

(आ पभा यम )

अ य य गगा द बदा दपाठ योजनम कम

समदायाना साध व यथा या द त

(समाधानकद शभा यम )

एव त य टादशधा भ ना नव कला दकामवण य यापि त व या म

(आ पभा यम )

सा त ह व त या

(२४ एकद शसमाधानवा तकम )

ल गाथा त यापि तः

(भा यम )

ल गाथा सा त ह भव त

पात जलमहाभा यम

- 43 -

(आ पभा यम )

त त ह व त यम

(समाधानभा यम )

य य यतद यत अथवत ह अनकमनब धशत नो चाय म स ा च न व त या लोप च न

व त यः यदनब धः यत त कला द भः क र यत

(आ पभा यम )

स यवम अपा णनीय त भव त

( स ाि तभा यम )

यथा यासमवा त

(आ प मारणभा यम )

नन चो तम आक यपदशाि स म त च सवताद ना तषध इ त

(समाधानभा यम )

प र तमतत - गगा द बदा दपाठात सवताद ना नव तभ व य त इ त

(समाधानबाधकभा यम )

नन चा य गगा द बदा दपाठ योजनम तम कम समदायाना साध व यथा या द त

(समाधानसाधकभा यम )

एव त यभयमनन यत-पाठ चव वश यत कलादय च नव य त

कथ पनरकन य ननोभय ल यम

ल य म याह

पात जलमहाभा यम

- 44 -

कथम

वगता अ प हतवो भवि त त यथा-आ ा च स ताः पतर च ी णता इ त तथा

वा या य प व ठा न भवि त- वतो धाव त अल बसाना यात त

(भा यम )

अथ वा इद तावदय ट यः- वम सवतादयः यरि न त

आगमष

आगमाः श ाः प य त

वकारष त ह

वकारा अ प श ा प य त

ययष त ह

यया अ प श ाः प य त

धातष त ह

धातवोऽ प श ाः प य त

ा तप दकष त ह

ा तप दका य प श ा न प य त

या न त य हणा न ा तप दका न

एतषाम प वरवणानपव ानाथ उपदशः कत यः शशः षष इ त मा भत पलाशः पलाष

इ त मा भत म चको म जक इ त मा भत

पात जलमहाभा यम

- 45 -

lsquoआगमा च वकारा च ययाः सह धात भः

उ चाय त तत तष नम ा ताः कलादयःrsquo१

इ त ीम गव पत ज ल वर चत महाभा य थम प पशाि नकम

------------------------

पात जलमहाभा यम

- 46 -

अथ वतीय याहाराि नकम

( शवस म )

अइउण १

(२५ ववतोपदश त ावा तकम १)

अकार य ववतोपदश आकार हणाथः

(भा यम )

अकार य ववतोपदशः क त यः

क योजनम

आकार हणाथः अकारः सवण हणनाऽऽकारम प यथा ग णीयात

(आ पभा यम )

क च कारण न ग णीयात

(समाधानभा यम )

ववारभदात

(आ पभा यम )

कम यत- ववारभदा द त न पनः कालभदाद प यथव यय ववार भ नः एव काल भ नोऽ प

(समाधानभा यम )

स यमवमतत व य त lsquolsquoत या य य न सवणम rsquorsquo इ य ा य हण य योजनम -आ य

यषा त यो दशः य न च त सवणस ा भव ती त बा य च पनरा या कालः तन यादव

काल भ न य हणम न पन ववार भ न य

पात जलमहाभा यम

- 47 -

(आ पभा यम )

क पन रद ववत योप द यमान य योजनम वा यायत आहोि वत

सवत योप द यमान य ववतोपदश चो यत

(समाधानभा यम )

ववत योप द यमान य योजनम वा यायत

कथ ायत

यदयम -lsquolsquoअ अrsquorsquo-इ यकार य ववत य सवतता यापि त शाि त

(समाधानबाधकभा यम)

नतदि त ापकम अि त य यदत य वचन योजनम

कम

अ तख वः अ तमालः इ य ा तयतो ववत य ववतः ा नो त सव तः या द यवमथा यापि तः

(समाधानसाधकभा यम )

नतदि त नव लोक न च वदऽकारो ववतोऽि त

क त ह

सवतः योऽि त स भ व य त तदत यापि तवचन ापकमव भ व य त

lsquolsquo ववत योप द यमान य योजनम वा यायतrsquorsquo इ त

(आ पभा यम )

कः पनर वशषः- ववत योप द यमान य योजनम वा यायतसवत यो-प द यमान य वा

ववतोपदश चो यतत

पात जलमहाभा यम

- 48 -

(समाधानभा यम )

न खल कि च वशषः आहोप षकामा त भवानाह-सव त योप द यमान य

ववतोपदश चो यत इ त वय त मो ववत योप द यमान य योजनम वा यायत इ त

(२६ धा वा दष ववत व त ावा तकम २)

त य ववतोपदशाद य ाप ववतोपदशः सवण हणाथः

(भा यम )

त यत या रसमा ना यक य ववतोपदशाद य ा प ववतोपदशः कत यः वा य

धात ा तप दक यय नपात थ य

क योजनम सवण हणाथः आ रसमा ना यकना य हण यथा यात

क च कारण न यात

ववारभदादव

(धा वा दष ापकन ववत वसाधक ापक वघटनभा यम )

आचाय व त ापय त भव या रसमा ना यकन धा वा द थ य हण म त यदयम lsquolsquoअकः सवण

द घrsquorsquo इ त याहारऽको हण करो त

कथ क वा ापकम

न ह वयोरा रसमा ना यकयोयगप समव थानमि त

(धा वा दष ववत व त ासाधकभा यम )

नतदि त ापकम अि त य यदत य वचन योजनम

कम

पात जलमहाभा यम

- 49 -

य या रसमा ना यकन हणमि त तदथमत यात ख वाढक मालाढक म त स त

योजन न ापक भव त त मा ववतोपदशः कत यः

(आ पभा यम )

क एष य न चो यत ववतोपदशो नाम ववतो वोप द यत सवतो वा को व वशषः

(समाधानभा यम )

स एष सव एवमथ य नः यत या यता न ा तप दका य हणा न

तषामतना यपायनोपदश चो यत त ग भव त त मा व त यम -lsquoधा वा द थ च ववतrsquo इ त

(२७ योजना तरवा तकम )

द ध लतवचन च सवत नव यथः

(भा यम )

द घ लतवचन च सवत नव यथ ववतोपदशः कत यः द घ लतौ सवतौ मा भता म त

व ा याम दवद ता इ त

( नराकरणभा यम )

नव लोक न च वद द ध लतौ सवतौ तः कौ त ह ववतौ यौ त तौ भ व यतः

(एकद श योजनसाधकभा यम )

lsquo थानी क पयदतावन वारो यथा यणम rsquo

सवतः थानी सवतौ द ध लतौ क पय अन वारो यथा यणम त यथा- स य ता स व सरः

य लोक त लोक म त-अन वारः थानी यणमनना सक क पय त

( नराकरणभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 50 -

वषम उप यासः य त य सत त ल ि तभव त सि त ह यणः सानना सका

नरनना सका च द ध लतौ पननव लोक नव च वद सवतौ तः कौ त ह ववतौ यौ त तौ

भ व यतः

(आ पभा यम )

एवम प कत एतत -त य थानौ य न भ नौ भ व यतः न पन त य य नौ थान भ नौ

याताम ईकार ऊकारो व त

(समाधानभा यम )

व य त- lsquo थानऽ तरतमःrsquo इ य lsquo थानrsquo इ त वतमान पनः lsquo थानrsquo हण य योजनम

lsquoय ानक वधमा तय त थानत आ तय बल यो भव त इ त

(इ त ववत व त ा न पणम )

------------------------

पात जलमहाभा यम

- 51 -

(वणसमा नाय जा तप ा धकरणम )

(२८ पवप या पवा तकम १)

त ानवि त नदश सवणा हणमन वात

(भा यम )

त ानवि त नदश सवणाना हण न ा नो त ndash lsquolsquoअ य वौrsquorsquo lsquolsquoय य त चrsquorsquo क कारणम

अन वात न यतऽणः यऽनव तौ क त ह यऽ रसमा नाय उप द य त

(२९ एकद शसमाधानवा तकम २)

एक वादकार य स म

(भा यम )

एकोऽयमकारो य चा रसमा नाय य चानव तौ य च धा वा द थः

(३० आ पवा तकम ३)

अनब धस कर त

(भा यम )

अनब धस कर त ा नो त lsquolsquoकम यणrsquorsquo lsquolsquoआतोऽनपसग कःrsquorsquo इ त कऽ प ण कत ा नो त

(३१ वतीया पवा तकम ४)

एकाजनका हणष चानपपि तः

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 52 -

एकाजनका हणष चानपपि तभव त त को दोषः क रणा ग रण यका-

ल णम तोदा त व ा नो त इह च घटन तर त घ टक इ त व ल णः ठन न ा नो त

(३२ ततीया पवातकम ५)

यव चोपचाराः

(भा यम )

यव चोपचाराः ा नवि त त यथा- यष नकन घटनानको यगप काय करो त

एव मममकार नानको यगपद चारयत

(३३ थमा प नराकरणवा तकम ६)

वषयण त नाना ल गकरणाि स म

यदय वषय वषय नाना ल गमकार करो त- lsquolsquoकम यण rsquorsquo lsquolsquoआतोऽनपसग कःrsquorsquo इ त तन

ायत-नानब धस करोऽ ती त य द ह यात नाना ल गकरणमनथक यात एकमवाय

सवगणम चारयत

( ापक नराकरणभा यम )

नतदि त ापकम इ स ा ल यथमत यात न ययमनब धः श यकव छ य

उपचतम इ स ाया ह दोषः यात आय य ह वयो र स ा यात

कयोः

आ य तयोः

( यासा तरण या याभा यम)

एव त ह-

पात जलमहाभा यम

- 53 -

( वषयण त पन ल गकरणाि स म )

यदय वषय वषय पन ल गमकार करो त- lsquolsquo ा द यतोऽण rsquorsquo lsquolsquo शवा द योऽण rsquorsquo इ त तन

ायत- नानब धस करोऽ ती त य द ह या पन ल गकरणमनथक यात

( थम या या यपगमभा यम )

अथवा पनर त-

वषयण त नाना ल गकरणाि स म इ यव

( ापक नराकरण मारणभा यम )

नन चो तम इ स ा ल यथमतत या द त

(साधकभा यम )

नष दोषः लोकत एति स म त यथा लोक कि चदव दवद तमाह - इह म डो भव इह

ज टलो भव इह शखी भव त यि ल गो य ो यत ति ल ग त ोप त ठत एवमयमकारो

यि ल गो य ो यत ति ल ग त ोप था यत

( वतीया पानवादभा यम )

यद य यत एकाजनका हणष चानपपि तः इ त

(३४ वतीया प नराकरणवा तकम)

एकाजनका हणष चाव ि तस यानात

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 54 -

एकाजनका हणष चाव तः स यानादनका व भ व य त त यथा- lsquolsquoस तदश सा मध यो

भवि तrsquorsquo इ त lsquolsquo ः थमाम वाह तमाम rsquorsquo इ याव ि ततः स तदश व भव त एव महा या-

व त ततोऽनका व भ व य त

(आ पभा यम )

भवदाव ि ततः काय प र तम इह त खल क रणा ग रण यका ल णम तो-दा त व

ा नो यव

(समाधानभा यम )

एतद प स म

कथम

लोकतः त यथा-ऋ षसह मका क पलामककशः सह क वो द वा तया सव त सह द णाः

सप नाः

एव महा यनका व भ व य त

(ततीया प नराकरणभा यम )

यद य यत- यव चोपचाराः ा नव ती त भव यदसभ व काय त नानको यगप कया

य त खल सभ व कायमनकोऽ प त यगप करो त त यथा घट य दशन पशन च सभ व चद

कायमकार यो चारण नाम अनकोऽ प त यगप क र य त

(३५ पवप समतनाना वसाधकवा तकम )

आ यभा य त कालश द यवायात

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 55 -

आ यभा य वकार य कतः कालश द यवायात काल यवाया छ द य-वाया च

काल यवायात द ड अ म श द यवाया -द डः नचक या मनो यवायन भ वत यम भव त

च व या यभा य-मकार य

(३६ नाना वहतवा तकम )

यगप च दशपथ वदशनात

(भा यम )

यगप च दशपथ वदशना म यामह-आ यभा यमकार य त यदय यगप च

शपथ वषपल यत अ वः अकः अथ इ त न यको दवद तो यगप न च भव त मथराया च

(एक ववा दभा यम )

य द पन रम वणाः-

(३७ एक वसाधकवा तकम )

शक नव यः

(भा यम )

त यथा-शकनय आशगा म वा पर ताद प तताः प चा य त एवमयमकारो lsquolsquoदrsquorsquo इ य

टो lsquolsquo डrsquorsquo इ य यत

(नाना ववा दभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 56 -

नव श यम अ न य वमव यात न या च श दाः न यष च श दष कट थर वचा ल-

भवणभ वत यमनपायोपजन वका र भः य द चाय द इ य टः ड इ य यत नाय कट थः

यात

य द पन रम वणाः-

(एक वसाधकभा यम)

(३७ एक वा दमतवा तकम )

आ द यव यः

(भा यम )

त यथा एक आ द योऽनका धकरण थो यगप शपथ वषपल यत

(नाना ववा दभा यम )

वषम उप यासः-नको टा आ द यमनका धकरण थ यगपदशपथ वषप-ल यत अकार

पन पलभत

(एक वावा दभा यम )

अकारम प नोपलभत क कारणम ो ोपलि धब न ा यः योगणा भ व लत आकाशदशः

श दः एक च पनराकाशम

(नाना ववा दभा यम )

आकाशदशा अ प बहवः यावता बहवः त मादा यभा यमकार य

(३८ स ा तसमाधानभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 57 -

आक त हणाि स म

(भा यम )

अवणाक त प द टा सवमवणकल ह य त तथवणाक तः तथोवणाक तः

( स ा तवा तक वतीयख डम )

त व च तपरकरणम

(भा यम )

एव च क वा तपराः य त-आक त हणना त स त म त

( स ा तदषकभा यम )

नन च सवण हणना त स त म त क वा तपराः यरन

( स ा तभषकभा यम )

या यायत तत सवणऽण हणमप रभा यमाक त हणादन य वा च इ त

(४० स ा तवा तकम )

ह हणष च

(भा यम )

कम

lsquolsquoआक त हणाि स म rsquorsquoइ यव lsquolsquoझलो झ लrsquorsquo अवा ताम अवा तम अवा त य त नाि त

अ सवणा ग णा त इ त

(५१ स ा तसमाधानवा तकम १८)

पसामा या वा

पात जलमहाभा यम

- 58 -

(भा यम )

पसामा या वा स मतत त यथा-lsquolsquoतानव शाटकाना छादयामः य मथरायाम rsquorsquo lsquolsquoतानव

शाल न भ मह य मगधष lsquoतदवद भवतः काषापण य मथराया गह तम rsquo अ यि म चा यि मन

पसामा यात तदवद म त भव त एव महा प पसामा यात स म

( शवस म )

ऋल क

(आ पभा यम )

अथ लकारोपदशः कमथः

(आ पबाधकभा यम )

क वशषण लकारोपदश चो यत न पनर यषाम प वणानामपदश चो यत य द

क चद यषाम प वणानामपदश योजनमि त लकारोपदश या प त भ वतमह त को वा वशषः

(आ पसाधकभा यम )

अयमि त वशषः अ य ह लकार या पीया चव योग वषयः य चा प योग वषयः

सोऽ प ल प थ यव कप च ल वम स म त या स वा कार यवा- काया ण भ व यि त नाथ

लकारोपदशन

(भा यम )

अत उ तर पठ त-

(४२ समाधानवा तकम )

पात जलमहाभा यम

- 59 -

लकारोपदशो य छाऽशि तजानकरण ल या यथः

(भा यम )

लकारोपदशः यत- य छाश दाथ ऽशि तजानकरणाथः ल या यथ च

य छाश दाथ तावत - य छया कि च लतको नाम ति म न काया ण यथा यः-

द लतकाय द ह म लतकाय द ह उद लतकोऽगमत य ङलतकोऽगमत चत टयी श दाना

व ि तः- जा तश दाः गणश दाः याश दाः य छाश दा चतथाः

(भा यम )

अशि तजानकरणाथः-अश या कया च ा म या ऋतक इ त यो त य लतक इ त

य तम त यानकरण ा म लतक इ याह कमाय लतक इ याह त

(वा तक ववरणभा यम )

ल या यथ च लकारोपदशः कत यः

क पनः ल यादयः

लत ववचन व रताः ल३ त शख ल तः ल तः ल या दष कायष कपल व

स म त य स वाद काया ण न स यि त त मा लकारोपदशः यत

(अथ योजन नराकरणभा यम )

नता न सि त योजना न

(४३ योजन या यानवा तकम )

या यभावा क पन स ा दष

या य य ऋतकश द य भावात क पन स ा दष साध म य त-ऋतक एवासौ न लतक इ त

पात जलमहाभा यम

- 60 -

( या या तरभा यम )

अपर आह- या य ऋतकश दः शा ाि वतोऽि त स क प यत यः साधः स ा दषऋतक

एवासौ न लतकः

( या यानबाधकभा यम )

अय त ह य छाश दोऽप रहायः-ल फडः ल फ ड च त

( या यानसाधकभा यम )

एषो प ऋ फडः ऋ फड च कथम अ त व ि त चव ह लोक ल यत फड फ डावौणा दकौ

ययौ यी च श दाना व ि तः ndash जा तश दाः गणश दाः याश दा इ त न सि त

य छाश दाः

( योजनवा दभा यम )

अ यथा क वा योजनम तम अ यथा क वा प रहारः सि त य छाश दा इ त क वा

योजनम तम न स ती त प रहारः समान चाथ शा ाि वतोऽशा ाि वत य नवतको भव त

त यथा दवद तश दो दव द णश द नवतय त न गा याद न

( या यानभा यम )

नष दोषः प ा तरर प प रहारा भवि त

(४४ वतीय योजन या यानवा तकम )

अनकरण श टा श टा त ष ष यथा लौ ककव दकष

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 61 -

अनकरण ह श ट य वा साध भव त अ श टा त ष य वा नव त ोषाय भव त

ना यदयाय यथा लौ ककव दकष यथा लौ ककष व दकष च कता तष लोक ताव -य-एवमसौ

ददा त य एवमसौ यजत य एवमसावधीत इ त त यानकवन द या च यजत वाधीयीत च

सोऽ य यदयन य यत वदऽ प ndash lsquolsquoय एव व वसजः स ा य यासतrsquorsquo इ त तषामनकवन

त व स ा य यासीत सोऽ य यदयन य यत अ श टा त ष म यथा- य एवमसौ ह क त य

एवमसौ हस त य एवमसौ क डयती त त यानकवन ह क च हस च क डय च नव त ोषाय

या ना यदयाय य त ख ववमसौ ा मण हि त एवमसौ सरा पबती त त यानकवन ा मण

ह या सरा वा पबत सोऽ प म य प ततः यात

( योजनसमथनभा यम )

वषम उप यासः य चव हि त य चानहि त उभौ तौ हतः य चा प पब त य चान पब त

उभौ तौ पबतः य त ख ववमसौ ा मण हि त एवमसौ सरा पबती त

त यानकव नातान ल तो मा यगणक ठः कदल त भ छ या पयो वा पबत न स म य

प ततः यात

(वा तकाथनगमनभा यम)

एव महा प य एवमसावपश द य त इ त त यानकव नपश द य जीत

सोऽ यपश दभाक यात

(समाधानभा यम )

अय व योऽपश दपदाथकः श दो यदथ उपदशः क त यः न चापश दपदाथकः

श दोऽपश दो भव त अव य चतदव व यम यो ह म यतऽपश दपदाथकः श दोऽपश दो

भवती त अपश द इ यव त यापश द यात न चषोऽपश दः

पात जलमहाभा यम

- 62 -

( योजनभा यम )

अय ख व प भयोऽनकरणश दोऽप रहायः यदथ उपदशः क त यः-सा लकारमधीत म लकारमधीत

इ त

(ख डनभा यम )

व थ य पनरतदनकरणम

ल प थ य

य द ल प थ य लप च ल वम स म त या स वा कार एवा काया ण भ व यि त

( योजनभा यम )

भव तदथन नाथः यात अय व यः ल प थपदाथकः श दः यदथ उपदशः क त यः

(ख डनभा यम )

न क त यः इदमव य क त यम -lsquolsquo क तवदनकरण भव तrsquorsquo इ त क योजनम lsquolsquo वः

पचि व याहrsquorsquo lsquolsquo त ङ तङःrsquorsquo इ त नघातो यथा यात lsquoअ नी इ याहrsquo lsquolsquoईद द ववचन ग यम rsquorsquo

इ त ग यस ा यथा यात

(ख डनोपसहारभा यम )

य द- क तवदनकरण भवती य यत अपश द एवासौ भव त कमा लतक इ याह

ा म यलतक इ याह अपश दो य य क तः

( योजनभा यम )

न चापश दः क तः न यपश दा उप द य त न चानप द टा क तरि त

(४५ ततीय योजन या यानवा तकम )

पात जलमहाभा यम

- 63 -

एकदश वकत यान य वा ल यादयः

lsquolsquoएकदश वकतमन यव व तrsquorsquo इ त ल यादयोऽ प भ व यि त

( योजनवा या पभा यम )

य द lsquoएकदश वकतमन यव व तrsquo इ य यत lsquolsquoरा ः क चrsquorsquo lsquolsquoराजक यम lsquolsquoअ लोपोऽनrsquorsquo इ त

लोपः ा नो त

( या यातसमाधानभा यम )

एकदश वकतमन यवत प ठ न द ट य

( योजनवा दभा यम )

य द-प ठ न द ट य य यत lsquolsquo ल३ त शखrsquorsquo इ त लतो न ा नो त न य ऋकारः ष ठ न द टः

क त ह रफः

( या यातभा यम )

ऋकारोऽ य ष ठ न द टः कथम अ वभि तको नदशः-कप उः रः लः lsquolsquoकपो रो लrsquolsquo इ त

( या यात रव भा यम )

अथवा पनर त अ वशषण

(आ प मारणभा यम )

नन चो त-lsquolsquoरा ः क च lsquolsquoराजक यम lsquolsquoअ लोपोऽनःrsquorsquoइ त ा नोती त

(आ पबाधकभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 64 -

नष दोषः व य यतत - lsquolsquo वाद ना स सारण नकारा त हणमनकारा त त-षधाथम rsquolsquo इ त

त कतम तर ानव त यत-lsquolsquoअ लोपोऽनःrsquorsquo नकारा त य त

( योजनवा या पभा यम )

इह त ह ल त शख lsquolsquoअनतrsquorsquo इ त तषधः ा नो त

(४६ या यातसमाधानवा तकम )

रव तषधा च

(भा यम )

रव तषधा चति स य त lsquolsquoगरोररवतःrsquolsquo इ त व या म

(आ पभा यम )

य द अरवतः इ य यत होत-ऋकारः lsquolsquoहोतकारःrsquo अ न ा नो त

(आ पभा यम )

lsquolsquoगरोररवतो व यrsquorsquo इ त व या म

( स ाि तभा यम )

स एष स भदन लकारोपदशः ल या यथः स या यायत सषा महतो

वश त बा ल वाऽनक यत२

---------------

( शवस )

एओ ३ ऐऔच ४

पात जलमहाभा यम

- 65 -

(स य रष अतपर व थापनभा यम )

इद वचायत-lsquoइमा न स य रा ण तपरा ण वोप द यरन lsquoएत ओत rsquo lsquoऐत औत च rsquo इ त

अतपरा ण वा यथा यासम rsquo इ त

(भा यम )

क चा वशषः

(४७ तपरप दषकवा तकम )

स य रष तपरोपदश च तपरो चारणम

(भा यम )

स य रष तपरोपदश च तपरो चारण कत यम

(४८ तपर वप दषणवा तकम २)

ल या द वि व धः

(भा यम)

ल या द वजा यो व धन स य त गो३ ात नौ४ ात इ य lsquolsquoअन च चrsquorsquo इ यच उ तर य

यरो व भवत इ त ववचन न ा नो त इह च यङ४ तकायन lsquoउदङौ४पगवrsquo इ त lsquolsquoअ चrsquorsquo इ त

ङमडागमो न ा नो त

(४९ तपर वप दषणवा तकम ३)

लतस ा च

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 66 -

लतस ा च न स य त ऐ३ तकायन औ३पगव lsquolsquoऊकालो वद घ लतःrsquorsquo इ त लतस ा न

ा नो त

(अतपरप ा यपगमभा यम )

स त त यतपरा ण

(५० अतपरप दषणवा तकम )

अतपर एच इ वादश

(भा यम )

य यतपरा ण lsquolsquoएच इ वादशrsquorsquo इ त व त यम क योजनम एचो (ङो)

वादशशासन वध एकारोऽध ओकारो वा मा भ द त

(अतपरवा दनः श काभा यम)

नन च य या प तपरा ण तना यत व त यम इमावचौ समाहारवण -मा ाऽवण य

मा वण वणयोः तयो वादशशासनष कदा चदवणः यात कदा च दवण वण मा कदा चदवण

भ द त

(तपरवा दन उ तरभा यम)

या यायत एतत -lsquolsquoऐचो चो तरभय वात rsquorsquo इ त

(समाधान स ाि तभा यम )

य द या यानप ः इदम प या यायत-lsquolsquo स मङः स थान वात rsquorsquo इ त

(आ पभा यम )

नन चडः स थानतरावध एकारोऽध ओकारः

पात जलमहाभा यम

- 67 -

(समाधानभा यम )

न तौ तः य द ह तौ याता ताववायमप दशत

(आ पभा यम )

नन च भो छ दोगाना सा यम राणायनीया अधमकारमधमोकार चाधीयत-सजात ए चसन त

अ वय ओ भः सतम श त ए य यजत त ए यत -इ त

(समाधानभा यम )

पा रषदक तरषा त भवताम नव ह लोक ना यि म वदऽध एकारोध ओकारो वाि त

(५१ अतपरप दषणवा तकम )

एकादश द घ हणम

(भा यम )

एकादश द घ हण कत यम - lsquolsquoआ गणो द घःrsquorsquo lsquolsquoव र च द घःrsquorsquo इ त क योजनम

आ तयति मा चतमा ाणा था नना मा चतमा ा आदशा मा भवि न त ख वा इ ः

ख व ः ख वा उदक ख वोदक ख वा ईषा ख वषा ख वा ऊढा ख वोढा ख वा एलका

ख वलका ख वा ओदनः ख वौदनः ख वा ए तकायनः lsquolsquoख व तकायनः ख वा औपगवः

ख वौपगव इ त

(आ पभा यम )

त त ह द घ हण क त यम

(समाधानभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 68 -

न कत यम उप र टा योग वभागः क र यत - lsquolsquoअकः सवणrsquorsquo एको भव त ततो lsquolsquoद घrsquorsquo

द घ च स भव त यः स lsquolsquoएकः पवपरयोःrsquorsquo इ यव न द ट इ त

(आ पभा यम )

इहा प त ह ा नो त-पश व पच ती त

(समाधानभा यम )

नष दोषः इह ताव पश म त lsquolsquoअ यकrsquolsquo इतीयता स म सोऽयमव स स त य पव हण करो त

त यत योजनम - यथाजातीयकः पव तथाजातीयक उभयोयथा या द त

व म त पव इ यवानवतत अथवा आचाय व ि त ापय त नानन स सारण य द घ

भवती त यदय हल उ तर य स सारण य द घ व शाि त

पच ती त lsquolsquoअतो गण पर इतीयता स म सोऽयमव स स त य प हण करो त

त यत योजनम -यथाजातीयक पर य प तथाजातीयकमभयो यथा या द त

(द घ हणा पभा यम)

इह त ह ख व य माल य इ त द घवचनादकारो न अना तयादकारौकारौ न [त को

दोषः] वग ह त य वण स यत

(समाधानभा यम )

न मो-य यमाण दोष त कत य म त क त ह य यमाणन दोष त कत य म त

(आ पभा यम )

व च यमाण न दोषः

(समाधानभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 69 -

स ा वधौ व रादज द घ अद गणो द घ इ त

(आ पभा यम )

त त ह द घ हण कत यम

( स ाि तसमाधानभा यम )

न कत यम

(आ पभा यम )

क मादवा तयति मा चतमा ाणा था नना मा चतमा ा आदशा न भवि त

(समाधानभा यम )

तपर गणव ी

(आ पभा यम )

नन च तः परो य मा सोऽय तपरः

(समाधानभा यम )

न याह ताद प पर तपर इ त

(आ पभा यम )

य द ताद प पर तपरः lsquolsquoऋदोरब rsquorsquo इतीहव यात - यवः तवः लवः पव इ य न यात

(समाधानभा यम )

नष तकारः क त ह दकारः

(आ पभा यम )

क दकार योजनम

पात जलमहाभा यम

- 70 -

( तब धीसमाधानभा यम )

अथ क तकार य यसदहाथ तकारः दकारोऽ प अथ मखसखाथ तकारः दकारोऽपी त

(इ त स य र वतपरपाठ नणयः)

--------------------

(अथ वणकदश हणा हण नणयः)

(भा यम )

इद वचायत- य एत वणष वणकदशा वणा तरसमानाकतय एतषामवयव हणन हण

या वा न व त कतः पन रय वचारणा इह ह समदाया अ यप द य त अवयवा अ प

अ य तर च समदायऽवयवः त यथा व ः चलन सहायवयवः चल त त

समदाय थ यावयव यावयव हणन हण या वा न व त जायत वचारणा

क चा वशषः

(५२ हणप आ पवा तकम ६)

वणकदशा वण हणन च स य र समाना र व ध तषघः

(भा यम )

वणकदशा वण हणन च स य र समाना र व धः ा नो त स तष यः अ न इ म

वायो उदकम lsquolsquoअकः सवण द घःrsquolsquo इ त द घ व ा नो त

(५३ आ पा तरवा तकम ७)

द घ व व ध तषघः

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 71 -

द घ वा यो व धः ा नो त स तष यः

आलय लय lsquolsquo व य प त क त त भव तrsquorsquo इ त तक ा नो त

(आ पबाधकभा यम )

नष दोषः आचाय व ि त ापय त-lsquolsquoन द घ वा यो व धभव त इ त यदय द घा छ तक शाि त

(आ पसाधकभा यम )

नतदि त ापकम अि त य यदत य वचन योजनम कम lsquolsquoपदा ता वाrsquorsquo इ त वभाषा

व यामी त

(आ पबाधकभा यम )

य त ह योग वभाग करो त इतरथा ह lsquolsquoद धा पदा ता वाrsquorsquo इ यव यात

(आ पभा यम )

इह त ह-ख वा भः माला भः lsquolsquoअतो भस ऐस rsquorsquo इ य भाव ा नो त

(आ पबाधकभा यम )

तपरकरणसाम या न भ व य त

(आ पभा यम )

इह त ह- याता वाता अतो लोप आधधातकrsquolsquo इ यकारलोपः ा नो त

(आ पबाधकभा यम )

नन चा प तपरकरणसाम यादव न भ व य त

(आ पसाधकभा यम )

अि त य य तपरकरण योजनम कम सव य लोपो मा भ द त

पात जलमहाभा यम

- 72 -

( योजनबाधकभा यम )

अथ यमाणऽ प तपर पर य लोप कत पव य क मा न भव त

( योजनसाधकभा यम )

परलोप य था नव ावाद स वा च

(समाधानसाधकभा यम )

एव त याचाय व ि त ापय त- lsquoन आकार थ याकार य लोपो भव त इ त यदयम

lsquoआतोऽनपसग कःrsquo इ त ककारमनब ध करो त कथ क वा ापकम क करण एत योजनम -

कती याकारलोपो यथा या द त य याकार थ याकार य लोपः यात क करणमनथक यात

पर याकार य लोप कत वयोरकारयोः पर प ह स प या -गोदः क बलद इ त प य त

वाचाय -नाकार थ याकार य लोपः या द त अतः ककारमनब ध करो त

(समाधानबाधकभा यम )

नतदि त ापकम उ तराथमत यात -lsquolsquoत दशोकयोः प रमजापनदोःrsquorsquo इ त

(समाधानसाधकभा यम )

य त ह lsquolsquoगापो टकrsquorsquo इ यन याथ ककारमनब ध करो त

(५४ आ पवा तकम ७)

एकवणव च

एकवणव च द घ भवती त व त यम क योजनम वाचा तरती त

वय ल ण ठ मा भ द त इह च वाचो न म तम lsquolsquoत य न म त सयोगो पातौrsquorsquo व ल णो

य मा भ द त

पात जलमहाभा यम

- 73 -

(आ पबाधकभा यम )

अ ा प गोनौ हण ापकम -lsquolsquoद घा व ल णो व धन भव तrsquo इ त

(सवा पप रहारभा यम )

अय त सवषामव प रहारः-

(५५ स ा तसमाधानवा तकम ९)

ना यपव त यावयव य त व धयथा यष

(भा यम )

ना यपव त यावयव यावयवा यो व धभव त यथा यष त यथा lsquolsquo यष स तदश सा मध यो

भवि तrsquorsquo इ त न स तदशारि नमा का ठम नाव याधीयत

( टा तवष यभा यम )

वषम उप यासः यच चव ह त कम चो यत असभव चा नौ व या च

( टा ता तरभा यम )

यथा त ह lsquolsquoस तदश ादशमा ीरा व थीः स मधोऽ यादधीतrsquorsquo इ त न स तदश ादशमा

का ठम नाव याधीयत

( टा तवष यभा यम )

अ ा प त णव चत कम चो यत त य चासभवोऽ नौ व या च

( स ाि त टा तभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 74 -

यथा त ह lsquolsquoतल न व त यम rsquo lsquolsquoमास न व त यम rsquorsquo इ त यपव त च न व यत

अ यपव त गावः सषपा च व य त तथा lsquolsquoलोमनख प वा शौच कत यम rsquorsquo इ त यपव त

प वा नयोगतः कत यम अ यपव त कामचारः

(आ पभा यम )

य त ह यपवग ऽि त व च यपवग ऽि त स य रष

(५६ समाधानवा तकम १०)

स य रष ववत वात

यद ावणम ववततर तद य मादवणा य अपीवण वण ववततर त

अ या या मवण वणा याम

(अ हणप ा यपगमभा यम )

अथवा पनन ग य त

(५७ अ हणप दषणवा तकम )

अ हण च न व धलादश वनामष ऋकार हणम

(भा यम )

अ हण च न व धलादश वनामष ऋकार हण कत यम lsquolsquoत मा न वहलःrsquorsquo ऋकार च त

व त यम इहा प यथा यात -आनधतः आनध र त य य पनग य त lsquo वहलःrsquo इ यव त य

स म

(अ हणप दषणो ारभा यम )

य या प न ग य त त या यष न दोषः वहल हण न क र यत त मा न भवती यव

पात जलमहाभा यम

- 75 -

य द न यत आटतः आट र य ा प ा नो त

अ नो त हण नयमाथ भ व य त-अ नोतरवावण पध य ना य यावण पध य त (न व धः)

(वा तको त वतीयदषणभा यम)

लादश च ऋकार हण कत यम lsquolsquoकपो रो लःrsquolsquo ऋकार य च त व त यम इहा प यथा यात -

ल तः ल तवा न त य य पनग य त र इ यव त य स म

( वतीयदषणो ारभा यम)

य या प न ग य त त या यष न दोषः ऋकारो य न द यत कथम अ वभि तको नदशः-

कप उः रः लः ndashlsquolsquoकपो रो लःrsquorsquo इ त अथवा उभयतः फोटमा न द यत-र तल तभवती त

(लादशः)

(वा तको तततीदषणभा यम )

वनाम ऋकार हण कत यम lsquolsquoरषा या नो णः समानपदrsquorsquo ऋकारा च त व त यम इहा प

यथा यात -मातणा पतणा म त य य पनग य त रषा या म यव त य स म

(अ हणवा दभा यम )

न स य त य त फा पर भ त तन यव हत वा न ा नो त

( हणवा दभा यम )

मा भदवम अ यवाय इ यव स म

(अ हणवा दभा यम )

न स य त वणकदशाः क वण हणन ग य त य यपव ता अ प वणा भवि त य चा प

रफा पर भ तः न त व चद प यपव त यत

पात जलमहाभा यम

- 76 -

( हणवा दभा यम )

एव त ह योग वभागः क र यत lsquolsquoरषा या नो णः समानपदrsquorsquo ततः-lsquolsquo यवाय यवाय च रषा या नो

णो भवती त ततः -lsquolsquoअ क वा नि भःrsquo इ त

इद मदानी कमथम

नयमाथम -lsquoएतरवा रसमा ना यक यवाय ना यःrsquo इ त

(अ हणवा दभा यम )

य या प न ग य त त या यष न दोषः आचाय वि त ापय त- भव यकारा नो ण व म त यदय

ना दष ननमनश द पठ त

( हणवा दभा यम )

नतदि त ापकम व यथमत यात -नानम नः

(अ हणवा दभा यम )

य त ह त नो तश द पठ त

(एकद शभा यम )

य चा प ननमनश द पठ त

(बाधक मारणभा यम )

नन चो तम -व यथमत यात

(समाधानभा यम )

ब हर गा व र तर ग ण वम अ स ब हर गम तर ग अथवा उप र टा योग वभागः क र यत-

lsquolsquoऋतःrsquorsquo नो णो भव त ततः-lsquolsquoछ द यव हात rsquorsquo ऋत इ यव

पात जलमहाभा यम

- 77 -

(९७ आ पवा तकम )

लतावच इदतौ

(भा यम )

एत च व त यम य य पनग य त गरो ट र यव ल या त य स म

(आ पबाधकभा यम )

य या प न ग य त त या यष न दोषः यत एत यास एव

(५९ आ पवा तकम )

त य प सयोग व यञ जन व धः

त य प सयोग व य जना यो व धन स य त-क३ कटः प३ पल प३ त म त य य

पनग य त त य वौ ककारौ वौ पकारौ वौ तकारौ

(आ पबाधकभा यम )

य या प न ग य त त या प वौ ककारौ वौ पकारौ वौ तकारौ कथम मा ाकालोऽ

ग यत न च मा क य जनमि त अनप द ट स कथ श य व ातम अस च कथ श य

तप तम

(आ पसाधकभा यम )

य य प तावद त छ यत व त य त नाि त-lsquoअण सवणान ग णातrsquo इ त इह त कथम -

स य ता स व सरः य लोकम त लोक म त य तद यण सवणान ग णाती त

(आ पबाधकभा यम )

अ ा प मा ाकालो ग यत न च मा क य जनमि त अनप द ट स कथ श य व ातम

पात जलमहाभा यम

- 78 -

( शवस म )

हयवर ५

(अथ हकारा धकरणम)

(वा तकावतरणभा यम )

सव वणाः सकदप द टाः अय हकारो व प द यत-पव चव पर च य द पनः पव एवोप द यत पर

एव वा क चा वशषः

(६० पव ानपदश दषणवा तकम १)

हकार य परोपदशऽ हणष ह हणम

(भा यम )

हकार य परोपदशऽ हणष ह हण कत यम lsquolsquoआतोऽ ट न यम rsquorsquo lsquolsquoश छोऽ टrsquorsquo lsquolsquoद घाद ट

समानपादrsquorsquo हकार च त व त यम इहा प यथा यात महा ह सः

(६१ पव ानपदश दषणवा तकम २)

उ व च

(भा यम )

उ व च हकार हण कत यम lsquolsquoअतो रोर लताद लत ह श चrsquorsquo हकार च त व त यम इहा प यथा

यात -प षो हस त ा मणो हसती त

(पवापदशा गीकारभा यम )

अ त त ह पव पदशः

(६३-६३ पर ानपदश दषणभा यवा तकम३-४)

पात जलमहाभा यम

- 79 -

पव पदश क व स वधयो झ हणा न च

य द पव पदशः क व वधयम -ि न ह वा न ह वा सि न हष त ि न न हष त

lsquolsquoरलोऽ यपधा लादःrsquorsquo इ त क व न ा नो त

स व धः- स च वधयः-अध त अ ल त lsquolsquoशल इगपधाद नटः सःrsquorsquo इ त सो न ा नो त

इ व धः इ च वधयः- द ह वला दल ण इण न ा नो त

झ हणा न च

कम

अहकारा ण यः

lsquolsquoझलो झ लrsquorsquo इतीह न यात -अदा धाम अदा धम त मा पव चवोपद ट यः पर च

(उपसहारभा यम )

य द च क चद य ा यपदश योजनमि त त ा यपदशः कत यः

(अथ रफोपदश थाना धकरणम )

इद वचायत-अय रफो यकारवकारा या पव एवोप द यत-हरयव ड त पर एव वा यथा यास म त

क चा वशषः

(६४ यथा यासोपदशदषणवा तकम ५)

रफ य परोपदशऽनना सक ववचनपरसवण तषधः

(भा यम )

रफ य परोपदशऽनना सक ववचनपरसवणाना तषधो व त यः

पात जलमहाभा यम

- 80 -

अनना सक य- वनय त ातनय त lsquolsquoयरोऽनना सकऽनना सको वाrsquorsquo इ यनना सकः

ा नो त

ववचन य-म दः भ दः lsquolsquoयरःrsquorsquo इ त ववचन ा नो त परसवण य-क ड रथन वन

रथन lsquolsquoअन वार य य य-rsquorsquoइ त परसवणः ा नो त

(इ त यथा यास दषणा न)

------------------

(यकारा पव पाठा यगमभा यम )

अ त त ह पव पदशः

(६५-६६ पव पदशदषणभा यवा तकम ६-७)

पव पदश क व तषधो यलोपवचन च

(भा यम )

य द पव पदशः क व तष यम द व वा दद वष त lsquolsquoरलोऽ यपधा द त क व ा नो त

(दषण नराकरणभा यम )

नषः दोषः नव व ायत-lsquolsquoरलो यपधा rsquorsquo इ त

क त ह

lsquolsquoरलः अव यपधा rsquorsquoइ त

lsquolsquo क मदम अव यपधा rsquorsquoइ त

अवकारा ता यपधात अव यपधाद त

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 81 -

यलोपवचन च यो च लोपो व त यः गौधरःपचरन यजरन lsquoजीव रदानःrsquo जीरदानः

वल त लोपो न ा नो त

(दषण नराकरणभा यम )

नष दोषः रफोऽ य न द यत-lsquolsquoलोपो योव ल इ त रफ च व ल च तrsquorsquo

(यथा यासाऽ यपगमभा यम )

अथ वा पनर त परोपदशः

(दोष मारणभा यम )

नन चो तम रफ य परोपदशऽनना सक ववचनपरसवण तषध इ त

(समाधानभा यम )

अनना सकपरसवणयो ताव तषधो न व त यः रफो मणा सवणा न सि त

(भा यम )

ववचनऽ प नमौ रहौ का यणौ ववचन य

क त ह न म त ममौ रहौ ववचन य त यथा lsquolsquo ा मणा भो य ता माठरकौ णड यौ

प रव वषाताम rsquo इ त नदानी तौ भ जात

(अथायोगवाहोपदशा धकरणम )

इद वचायत-इमऽयोगवाहा न व चदप द य त य त च तषा कायाथ उपदशः कत यः क

पनरयोगवाहाः वसजनीयिज वामल योप मानीयान वारना स ययमाः कथ पनरयोगवाहाः

यदय ता वहि त अनप द टा च य त

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 82 -

व पनरषामपदशः कत यः

(६७ स ा तवा तकम )

अयोगवाहानाम स ण वम

(भा यम )

अयोगवाहानाम सपदशः कत यः

क योजनम ण वम उरःकण उर कण उरःपण उर^पण lsquolsquoअ यवायrsquolsquo इ त ण व स

भव त

( स ा तवा तकम )

शष ज भावष व

(भा यम )

शषपदश कत यः क योजनम ज भावष व अयमि ज प मानीयोपधः प यत त य

ज व कत उि जता उि जत म यत प यथा यात

(उप मानीयोपधदषणभा यम )

य यि ज प मानीयोपधः प यत उि जिजषती यप मानीयादरव ववचन ा नो त दकारोपध पनर

lsquolsquoन ाः सयोगादयःrsquolsquo इ त तषधः स ो भव त

(दकारोपधदषणभा यम )

य द दकारोपधः प यत का प स उि जता उि जत म त

(दकारोपधदषण नराकरणभा यम )

अ स भ उ जः

पात जलमहाभा यम

- 83 -

इदमि त-lsquolsquo तोः चना चःrsquorsquo इ त ततो व या म lsquolsquoभ उ जःrsquorsquo उ जः चना सि नपात भो-भवती तrsquorsquo

(आ पभा यम )

त त ह व त यम

(समाधानभा यम )

न व त यम नपातनादव स म क नपातनम lsquolsquoभज य जौ पा यपतापयोःrsquorsquo इ त

(समाधानबाधकभा यम )

इहा प त ह ा नो त-अ य गः सम ग इ त

(समाधानसाधकभा यम )

अक व वषय ति नपातनम अथवा नतद ज प गमरत व यपसगा डो वधीयत

अ य गतोऽ य गः सम गतः सम ग इ त

( योजनभा यम )

ष व च योजनम स पःष धनःष lsquolsquoश यवायrsquorsquo इ त ष व स भवती त

lsquolsquoनम वसजनीयश यवायऽ प इ त वसजनीय हण न कत य भव त

(आ पभा यम )

नम चा प त ह हण श यमकतम

कथ सप ष धन ष

अन वार कत lsquoश यवाय इ यव स म

(समाधानभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 84 -

अव य नमो हण कत यम अन वार वशषण न हणम नमो योऽन वार त यथा या इह मा

भत-प ि व त

(भा यम )

अथवाऽ वशषणोपदशः कत यः

(भा यम )

क योजनम

(६९ स ा तवा तकम )

अ वशषण सयोगोपधास ाऽलोऽ य ववचन था नव ाव तषघाः

(भा यम )

अ वशषण सयोगस ा योजनम उ३ जकः lsquolsquoहलोऽन तराः सयोगःrsquorsquo इ त सयोगस ा lsquolsquoसयोग

ग व तrsquorsquo ग स ा lsquolsquoगरोrsquorsquo र त लतो भव त

( योजनभा यम )

उपधास ा च योजनम -द कत न कत द पीत न पीतम lsquolsquoइददपध य चा यय यrsquolsquo त ष व

स भव त

( योजन नरासभा यम )

नतदि त योजनम न इददपध हणन वसजनीयो वश यत

क त ह

सकारो वश यत-इददपध य सकार य यो वसजनीय इ त

पात जलमहाभा यम

- 85 -

अथवा उपधा हण न क र यत इद या त पर वसजनीय वशष य यामः-इद याम तर य

वसजनीय य त

( योजनभा यम )

अलोऽ य व ध च योजनम -व तर त ल तर त lsquolsquoअलोऽ य यrsquorsquo वधयो भव ती यलो य य

स व स भव त

( योजन नराकरणभा यम )

एतद प नाि त योजनम -lsquolsquo न द यमान यादशा भवि तrsquorsquo इ त वसजनीय यव भ व य त

( योजनभा यम )

ववचन योजनम -उर^कः उर^पः lsquolsquoअन च चrsquorsquo एच उ तर य यरो व भवत इ त ववचन स

भव त

( योजनभा यम )

था नव ाव तषध च योजनम -यथह भव त-उरःकण उरःपण त lsquolsquoअ यवायrsquorsquo इ त ण वम

एव महा प था नव ावा ा नो त- यढोर कन महोर कन त त lsquolsquoअनि वधौrsquorsquo इ त तषधः स ो

भव त

(इ ययोगवाहोपदशा धकरणम )

(अथ वणाथव ता धकरणम )

---------

पात जलमहाभा यम

- 86 -

(भा यम )

क पन रम वणा अथव तः आहोि वदनथकाः

(७० अथव तासाधक थमवा तकम )

अथव तो वणा धात ा तप दक यय नपातानामकवणानामथदशनात

(भा यम )

अथव तो वणाः

कतः

धात ा तप दक यय नपातानामकवणानामथदशनात

धातव एकवणा अथव तो य त-ए त अ य त अधीत इ त

ा तप दका यकवणा यथवि त-आ याम ए भः एष

यया एकवणा अथव तः औपगवः कापटवः

नपाता एकवणा अथव तः अ अप ह इ इ प य उ उि त ठ ए अप ाम

धात ा तप दक यय नपातानामकवणानामथदशना म यामह-अथव तो वणा इ त

(७१ अथव तासाधक वतीयवा तकम १२)

वण य यय चाथा तरगमनात

(भा यम )

वण य यय चाथा तरगमना म यामहऽथव तो वणा इ त कपः सपो यप इ त कप इ त

सककारण कि चदथ ग यत सप इ त ककारापाय सकारोपजन चाथा तर ग यत यप इ त

पात जलमहाभा यम

- 87 -

ककारसकारापाय यकारोपजन चाथा तर ग यत तन म यामह-यः कप कपाथः स ककार य यः

सप सपाथः स सकार य यो यप यपाथः स यकार य त

(७२ अथव तासाधकततीयवा तकम १३)

वणानपल धौ चानथगतः

(भा यम )

वणानपल धौ चानथगतम यामहऽथव तो वणा इ त व ः ऋ ः का डीरः आ डीरः व इ त

सवकारण कि चदथ ग यत ऋ इ त वकारापाय सोऽथ न ग यत का डीर इ त सककारण

कि चदथ ग यत आ डीर इ त ककारापाय सोऽथ न ग यत

(आ पभा यम )

क त य यत-lsquoअनथगतःrsquo इ त न साधीयो य ाथ य ग तभव त

(समाधानभा यम )

एव तह द प ठत य या -lsquolsquoवणानपल धौ चातदथगतःrsquorsquo इ त

क मदम -अतदथगत र त

त याथ तदथः तदथ य ग त तदथग तः न तदथग तरतदथग तरतदथगत र त अथवा

सोथ तदथ तदथ य ग त तदथग तन तदथग तरतदथग तरतदथगत र त

(आ पभा यम )

स त ह तथा नदशः कत यः

( स ा तभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 88 -

न कत यः उ तरपदलोपोऽ ट यः त यथा-उ मख मव मखम य उ मखः खरमखः

एवमतदथगतरनथगत र त

(७३ अथव तासाधकचतथवा तकम )

सघाताथव चा च

(भा यम )

सघाताथव वा च म यामहऽथव तो वणा इ त यषा सघाता अथव तोऽवयवा अ प

तषामथव तः [यषा पनरवयवा अनथकाः समदाया अ प तषामनथकाः] त यथा

एक च मा दशन समथः त समदाय च शतम प समथम एक च तल तलदान समथः

त समदाय च खाय प तलदान समथा यषा पनरवयवा अनथकाः समदाया अ प तषामनथकाः

त यथा-एकोऽ धो दशनऽसमथ त समदाय च शतम यसमथम एका च सकता तलदानऽसमथा

त समदाय च खार शतम यसमथम

(अथव तादषणभा यम )

य द तह म वणा अथव तः अथव कता न ा नवि त

का न

lsquolsquoअथव ा तप दकम rsquorsquo इ त तप दकस ा lsquolsquo ा तप दका rsquorsquo इ त वा य पि तः lsquolsquoसब त पदम rsquorsquo इ त

पदस ा

त को दोषः

lsquolsquoपद यrsquorsquo इ त नलोपाद न ा नवि त-धन वन म त

(७४ अथव ताया दोष नराकरणवा तकम १५)

पात जलमहाभा यम

- 89 -

सघात यकाथा सबभावो वणात

(भा यम )

सघात यक वमथः तन वणा सब पि तन भ व य त

(७५ अनथकतासाधक थमवा तकम १६)

अनथका त तवणमथानपल धः

(भा यम )

अनथका त वणाः

कतः

तवणमथानपल धः न ह तवणमथा उपल य त

क मद तवणम

वण वण त तवणम

(७६ अनथक वसाधक वतीयवा तकम १७)

वण य ययापायोपजन वकार वथदशनात

(भा यम )

वण य ययापायोपजन वकार वथदशना मह-अनथका वणा इ त वण य यय-कत तकः कसः

सकताः हसः सहः वण य ययो नाथ य ययः अपायो लोपः-हतः नि त न त नन

वणापायो नाथापायः उपजन आगमः-ल वता ल वतम वण पजनो नाथ पजनः वकार आदशः

घातय त घातकः वण वकारो नाथ वकारः यथव वण य ययापायोपजन वकारा भवि त

त वदथ य ययापायोपजन वकारभ व-त यम न चह त व अतो म यामह-अनथका वणा इ त

पात जलमहाभा यम

- 90 -

(तट था पभा यम )

उभय मद वणष तम -अथव तोऽनथका इ त च कम या यः

(समाधानभा यम )

उभय म याह कतः

वभावतः त यथा समानमीहमानाना चाधीयानाना च क चदथय य त अपर न न चदानी

कि चदथवा न त क वा सवरथव ः श य भ वतम कि च वाऽनथक इ त क वा सवरनथकः त

क मा भः श य कतम -य ात ा तप दक यय नपाता एकवणा अथव तोऽतो यऽनथका इ त

वाभा वकमतत

(आ पभा यम )

कथ य एष भवता वणानामथव ताया हत प द टः-lsquoअथव तो वणा धात ा तप दक यय-

नपातानामकवणानामथदशना वण य यय चाथा तरगमना वणानपल धौ चानथगतः

सघाताथव वा चrsquo इ त

(समाधानभा यम )

सघाता तरा यवता यवजातीयका न अथा तरष वत त-कपः सपो यप इ त य द ह

वण य ययकतमथा तरगमन यात भ य ठः कपाथः सप यात सपाथ च कप कपाथ च यप

यपाथ च कप सपाथ च यप यपाथ च सप यत त खल न क च सप य वा यप यप य वा कप

कप य वा यप सप य वा कप कप य वा सप यप य वा सप अतो म यामह-

सघाता तरा यता यवजातीयका यथा तरष वत त इ त इद ख व प-भवता वणानामथव ता वता

साघीयोऽनथक व यो ततम यो ह म यत-यः कप कपाथः स ककार य यः सप सपाथः स

सकार य यो यप यपाथः स यकार य त ऊपश द व यानथकः यात

पात जलमहाभा यम

- 91 -

तद त-

lsquoन कपसपयपानाम वयोऽथ य व यत

अतोऽथा तरवा च व सघात यव ग यत

(आ पभा यम )

त दमप र तम - सघाताथव वा च इ त

(समाधानभा यम )

एत या प ा तप दकस ाया प रहार व य त

(इ त वणानामथव ता धकरणम )

-------------------

पात जलमहाभा यम

- 92 -

(अथ याहारि व स क हणाभावा धकरणम )

(भा यम )

अउइण ऋलक एओ ऐऔच

(७७ आ पवा तकम १८ )

lsquo याहारऽनब धाना कथम हणष नrsquo

य एतऽ याहराथा अनब धाः य त एतषाम हणन हण क मा न भव त

क च यात

द ध णकार य त मधणकार य त lsquoइको यण चrsquo इ त यणादशः स यत

(७८ स ा तसमाधानवा तकख डनम १९)

आचारात

(भा यम )

क मदमाचारा द त

आचायाणामपचारात नत वाचाया अ काया ण कतव तः

(७९ स ा तसमाधानवा तकख डनम २०)

lsquoअ धान वात rsquo

(भा यम )

अ धान वा च न ख व यतषाम ाधा यनोपदशः यत

व त ह

ह ष

पात जलमहाभा यम

- 93 -

कत एतत

एषा याचाय य शल ल यत-य त यजातीया त यजातीयषप दश त-अचोऽ हलो ह ष

(८० स ा तसमाधानवा तकख डनम )

lsquoलोप च बलव तरःrsquo

(भा यम )

लोपः ख व प ताव व त

(८१ स ा तसमाधानर य तरवा तकम २२)

ऊकालोऽिज त वा योग त कालाना यथा भवत

अचा हणम काय तनषा न भ व य त

(भा यम )

अथवा योग वभागः क र यत-lsquolsquoऊकालोऽच rsquorsquo उ ऊ ऊ ३ इ यव कालोऽ भव त ततो lsquolsquo वद घ लतःrsquorsquo

वद घ लतस च भव त-ऊकालोच

(आ पभा यम )

एवम प क कट इ य ा प ा नो त

(समाधानभा यम )

त मा पव त एव प रहारः

(भा यम )

एष एवाथः अपर आह-

पात जलमहाभा यम

- 94 -

वाद ना वचनात ा याव तावदव योगोऽ त अ काया ण यथा य त काल व

काया ण

(इ त याहारि वता हणाभावा धकरणम )

----------------------

पात जलमहाभा यम

- 95 -

(lsquoअण दत स ऽण पद योजना धकरणम rsquo)

(आ पभा यम )

अथ कमथम तः थानामण सपदशः यत

(समाधानभा यम )

इह स य ता स व सरः य ल क त ल क म त परसवण या स वादन- वार यव

ववचनम त पर य परसवण कत त य यय हणन हणात पव या प परसवण यथा यात

(समाधानबाधकभा यम )

नतदि त योजनम व य यतत - ववचन परसवण व स व त यम इ त यावता

स वम यत परसवण एव ताव व त

(समाधानसाधकभा यम )

परसवण त ह कत त य य हणन हणा ववचन यथा यात

(समाधानबाधकभा यम )

मा भत ववचनम

(समाधानसाधकभा यम )

नन च भदो भव त-स त ववचन यकारम अस त ववचन वयकारम

(समाधानबाधकभा म )

नाि त भदः स य प ववचन वयकारमव

कथम

lsquolsquoहलो यमा य म लोपःrsquorsquo इ यवमक य लोपन भ वत यम

पात जलमहाभा यम

- 96 -

(समाधानसाधकभा यम )

एवम प भदः स त ववचन कदा च वयकारम कदा चत यकारम अस त

वयकारमव स एष कथ भदो न या य द न यो लोपः या वभाषा च स लोपः

(समाधानबाधककद शभा यम )

यथाऽभद तथाऽ त

(समाधानसाधक स ाि तवा तकम )

अनवतत वभाषा शरोऽ च य वारय यय व वम

(भा यम )

यदय lsquolsquoशरोऽ च इ त ववचन तषध शाि त त ापय याचायः अनवतत वभाष तrsquorsquo

(िज ासाभा यम )

कथ क वा ापकम

(त यव हतसचकम तराधम )

न य ह त य लोप तषधाथ न कि च यात

(भा यम )

य द न यो लोपः यात तषधवचनमनथक यात अ व ववचनम lsquolsquoझरो झ र सवणrsquorsquo इ त

लोपो भ व य त प य त वाचायः- वभाषा सलोप इ त ततो ववचन तषध शाि त

(समाधानबाधकभा यम )

नतदि त ापकम न यऽ प त य लोप स तषधोऽव य व त यः यदतत lsquolsquoअचो रहा याम rsquorsquo

इ त ववचनम लोपापवादः स व ायत

पात जलमहाभा यम

- 97 -

कथम

यर इ य यत एताव त च यरः- यदत झरो वा यमो वा य द चा लोपः या ववचनमनथक

यात

क त ह तयोय गयो दाहरणम

यदकत ववचन य जननः सयोगः- तम अव तम आ द यः इहदानी क ता ह त त

ववचनसाम या लोपो न भव त एव महा प लोपो न यात- कष त- वषती त त माि न यऽ प

लोपऽव य स तषधो व त यः

(उपसहारभा यम )

तदतद य तस द धमाचायाणा वतत वभाषानवतत न व त ५

-------------------

पात जलमहाभा यम

- 98 -

( शवस म )

लण ६

( या यानत इ त प रभाषा धकरणम )

(आ पभा यम )

अय णकारो वरनब यत पव चव पर च त ा हणि व हणष च सदहो भव त-पवण वा यः

परण व त

( या पभा यम )

कतमि म तावद हण सदहः

( या पसमाधानभा यम )

lsquolsquo लोप पव य द घ ऽणःrsquorsquo इ त

(७२ स ाि तसमाधानवा तकम १)

( अस द धम )

(भा यम )

अस द धम -पवण न परण

(ह वा पभा यम )

कत एतत

(७३ स ा यकद शहतवा तकम २)

पराभावात

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 99 -

न ह लोप परऽणः सि त

(हत नरासभा यम )

नन चायमि त -आतढ आवढः इ त

( स ाि तसमाधानभा यम )

एव त ह साम या पवण न परण य द ह परण याद हणमनथक या lsquolsquo लोप पव य

द घ ऽचःrsquorsquo इ यव यात अथवा एतद प न या अचो यत व त- वः द घः लत इ त

(समाधानभा यम)

अि मत य हण सदहः-lsquolsquoकऽणःrsquorsquo इ त

(आ पभा यम )

अस द ध पवण न परण

कत एतत

पराभावात

न ह क परऽणः सि त

(हत नरासभा यम )

नन चायमि त-गोका नौक त

( स ाि तभा यम )

एव त ह साम या पवण न परण य द ह परण याद हणमनथक यात lsquolsquoकऽचःrsquorsquo इ यव

यात अथवा-एतद प न यात अचो यत व त- वो द घः लत इ त

(आ पभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 100 -

अि म त य हण सदहः-lsquolsquoअणोऽ ग य यानना सकःrsquorsquo इ त

(समाधानभा यम )

अस द ध पवण न परण

कत एतत

पराभावात न ह पदा ताः परऽणः सि त

(हत नरासभा यम )

नन चायमि त-कत हत इ त

( स ाि तभा यम )

एव त ह साम या पवण न परण य द ह परण यात अ हणमनथक यात

lsquolsquoअचोऽ ग य यानना सकःrsquorsquo इ यव यात अथवा- एतद प न यात अच एव ह ग या भवि त

(आ पभा यम )

अि म त य हण सदहः-lsquolsquoउरण रपरःrsquorsquo इ त

(समाधानभा यम )

अस द ध पवण न परण

कत एतत

पराभावात

न यः थान परऽणः सि त

(हत नरासभा यम )

नन चायमि त-क थ ह थ म त

पात जलमहाभा यम

- 101 -

(आपि त नभा यम )

क च यात य य रपर व यात

(आपि तदशनभा यम)

वयो रफयोः वण स य

(आपि तबाधकभा यम )

lsquolsquoहलो यमा य म लोपःrsquorsquoइ यवमक या लोपो भ व यती त

(आपि तसाधकभा यम )

वभाषा स लोपः वभाषा वण स यत

(आपि तबाधकभा यम )

अय त ह न यो लोपः lsquolsquoरो रrsquolsquo इ त

(आपि तसाधकभा यम )

lsquoपदा त यrsquo इ यव सः

(आपि तबाधकभा यम )

न श यः स पदा त य इ यव व ातम इह ह लोपो न यात जगघल अजघाः -पा प ः

अपा पाः इ त

(आपि तसाधकभा यम )

इह त ह-मात पतणा म त रपर व स यत

(आपि तबाधकभा यम )

आचाय व त ापय त-ना रप व भवती त यदयम lsquolsquoऋत इ ातोःrsquolsquo इ त धात हण करो त

पात जलमहाभा यम

- 102 -

कथ क वा ापकम

धात हण यत योजनम - इह मा भत- मातणा पतणा म त य द चा रपर व

या ात हणमनथक या रपर व कतऽन य वा द व न भ व य त प य त वाचायः- ना

रपर व भवती त ततो धात हण करो त

(आपि तसाधकभा यम )

इहा प त ह न ा नो त- चक ष त िजह षती त

(आपि तबाधकभा यम )

मा भदवम lsquolsquoउपधाया चrsquorsquo इ यव भ व य त

(आपि तसाधकभा यम )

इहा प त ह ा नो त- मातणा म त त मा त धात हण कत यम

( स ाि तसमाधानभा यम )

एव त ह-साम या पवण न परण य द ह परण यात अ हणमनथक या lsquolsquoउर परःrsquorsquo इ यव

यात

(आ पभा यम )

अि म त य हण सदहः-lsquolsquoअण द सवण य चा ययःrsquorsquo इ त

(समाधानभा यम )

असि द ध परण न पवण

(ह वा पभा यम )

कत एतत

पात जलमहाभा यम

- 103 -

(८४ स ा तवा तकम )

सवणऽण तपर यऋत

(भा यम )

यदयम lsquolsquoउऋतrsquolsquo इ यकार तपरकरण करो त त ापय याचायः-परण न पवण त

(आ पभा यम )

इ हणष त ह सदहः

(समाधानभा यम )

असि द धम परण न पवण

(हत िज ासाभा यम )

कत एतत

(८५ स ा तहतवा तकम )

वोर य परणण यात

(भा यम )

य छ त पवण सम य हण त करो त- वो र त त च ग भव त

कथ क वा ापकम

त वभि त नदश सम य हण चाधचत ो मा ाः याहार हण पनि त ो मा ाः सोऽयमव

लघीयसा यासन स स त य गर यास य नमारभत त ापय याचायः-परण न पवण त

(आ पभा यम )

क पनवण स ता ववाय णकारो वरनब यत

पात जलमहाभा यम

- 104 -

(८६ समाधानवा तकम )

या याना च व ि ततः

एत ापय याचायः-भव यषा प रभाषा-lsquolsquo या यानतो वशष तपि तन ह सदहाद-ल णम rsquorsquo इ त

lsquolsquoअण द सवण य-rsquorsquoइ यत प रहाय पवणा हणम lsquolsquoपरण हणम rsquorsquo इ त या या यामः ६

( शवस )

ञमङणनम ७ झभञ ८

(आ पभा यम )

कमथ ममौ मखना सकावचनो वणानभावनब यत न ञकार एवानब यत

( या पभा यम )

कथ-या न मकारण हणा न lsquoहलो यमा य म लोपःrsquo

( या पभा यम )

स त ञकारण lsquoहलो यञा य ञ लोपःrsquo इ त

(आ पभा यम )

[कथम ] lsquolsquoहलो यमा य म लोपःrsquorsquo इ त

(इ टापि तबाधकभा यम )

[अ त ञकारण] lsquolsquoहलो यञा य ञ लोपःrsquolsquo इ त

(इ टापि तसाधकभा यम )

नव श यम झकारभकारयोर प झकारभकारयोल पः स यत

(इ टापि तसाधकभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 105 -

न झकारभकारौ झकारभकारयोः तः

(आ पभा यम )

कथ- lsquolsquoपमः ख य परrsquolsquo इ त

(इ टापि तभा यम )

एतद य त ञकारण lsquolsquoपमः ख य पर rsquorsquoइ त

(इ टापि तबाधकभा यम )

नव श यम झकारभकारपरऽ प ह ख य ः स यत

(इ टापि तसाधकभा यम )

न झकारभकारपरः खयि त

(आ पभा यम )

कथ-lsquolsquoङमो वाद च ङमि न यम rsquorsquo इ त

(इ टापि तभा यम )

एतद य त ञकारण lsquolsquoङञो वाद च ङञि न यम rsquorsquo इ त

(इ टापि तबाधकभा यम )

नव श यम झकारभकारयोरऽ प ह पदा तयोझकारभकारावागमौ याताम

(इ टापि तसाधकभा यम )

न झकारभकारौ पदा तौ तः

(इ टापि तबाधककद शभा यम )

एवम प प चागमा य आग मनः वष या स यातानदशो न ा नो त

पात जलमहाभा यम

- 106 -

(इ टापि तसाधककद शभा यम )

स त ताव यषामागमानामाग मनः सि त झकारभकारौ पदा तौ न त इ त क वा आगमाव प न

भ व यतः

--------------------

(अथा रश द नवचनम )

(आ पभा यम )

अथ क मदम र म त

(८८ स ा तसमाधानभा यम )

lsquoअ र न र व यात rsquo rsquo

(भा यम )

न ीयत न रती त वाऽ रम

(८८ स ा तसमाधाना तरवा तकम २)

अ नोतवा सरोऽ रम

(भा यम )

अ नोतवा पनरयमौणा दकः सरन ययः अ नत इ य रम

( स ा तसमाधानवा तकम ३)

lsquoवण वाऽऽह ः पवस rsquo

(भा यम )

अथवा पवस वण या र म त स ा यत

पात जलमहाभा यम

- 107 -

(इ य रश द नवचनम )

(अथा रसमा नायोपदश योजनम )

(९० नवा तकम )

lsquo कमथमप द यतrsquo

(भा यम )

अथ कमथमपदशः यत

(९१ समाधानवा तकम २)

lsquoवण ान वाि वषयो य च य वतत

तदथ म टब यथ ल वथ चोप द यतrsquo २

(भा यम)

सोयम रसमा नायो वा समा नायः पि पतः फ लत च तारकव तम णडतो व दत यो

मरा शः सववदप यफलावाि त चा य ान भव त माता पतरौ चा य वग लोक मह यत

इ त ीम गव पत ज ल वर चत महाभा य

थम या याय य थम पाद वतीयमा नकम

पात जलमहाभा यम

- 108 -

अथ थमा याय थमपाद ततीयाि नकम

अथ पा णनीय व धशष करणम

(१-व स ास म ११३१)

व रादच (१ ११)

(असाध व नराकरणा धकरणम )

(आ पभा यम )

क व क मा न भव त lsquolsquoचोः कः पद यrsquolsquo इ त

(समाधानभा यम )

भ वात

(आ पभा यम )

कथ भस ा

(समाधानभा यम )

lsquolsquoअय मयाद न छ द सrsquorsquo इ त

(समाधानबाधकभा यम )

छ दसी य यत न चद छ दः

(समाधानसाधकभा यम )

छ दोव स ा ण भवि त

(आ पभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 109 -

य द भस ा lsquolsquoव रादजद गणःrsquolsquo इ त ज वम प न ा नो त

(समाधानभा यम )

उभयस ा य प छ दा स य त त यथा lsquoस स ठभास ऋ वता गणन पद वा क वम

भ वा ज व न भव त एव महा प पद वा ज वम भ वा क व न भ व य त

--------------------

(अथ त ा वतप नराकरणा धकरणम )

(उभयप व प-त ा वतप दषणभा यम )

क पन रद त ा वत हणम -व र यव य आकारकारौकारा भा य त तषा हणम

आहोि वदाद मा य

क चातः

य द त ा वत हणम शाल यो माल य इ त व ल ण छो न ा नो त आ मयम

शालमयम व ल णो मय न ा नो त आ ग ताय नः शालग ताय नः व ल णः फञ न

ा नो त

(आद मा हण दषणभा यम )

अथाद मा य हणम सव भासः सवभास इ त lsquolsquoउ तरपदव ौ सव चrsquolsquo इ यष व धः ा नो त

इह च तावती भाया य य ताव ायः lsquolsquoव न म त यrsquolsquo इ त पव ाव तषधः

( स ा तभा यम )

अ त त ह-आद मा य हणम

(आ पभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 110 -

नन चो तम -सव भास सवभास इ त lsquolsquoउ तरपदव ौ सव चrsquolsquo इ यष व धः ा नो त

(समाधानभा यम )

नष दोषः नव व ायत-उ तरपद य व तरपदव तरपदव ा व त

कथ त ह

lsquolsquoउ तरपद यrsquolsquo इ यव क य या व त व य तरपद इ यवमत व ायत अव य चतदव

व यम त ा वत हण स यपीह स यत-सवः कारकः सवकारक इ त

( वतीयदषण नराकरणभा यम )

यद य यत- इह तावती भाया य य ताव ायः याव ाय इ त च lsquolsquoव न म त य-rsquolsquo इ त

पव ाव तषधः ा नो त नष दोषः नव व ायत- व न म त व न म त व न म त य त

कथ त ह

व न म त यि म सोऽय व न म त व न म त य त

क च व न म तम

योऽसौ ककारो ञकारो णकारो वा

अथवा यः क नाया व न म तम

क च क नाया व न म तम

य याणामाकारकारौकाराणाम

(इ त त ा वतप नराकरणम )

------------------

पात जलमहाभा यम

- 111 -

(अथ स ास वसाधका धकरणम )

(९१ आ पवा तक थमख डम १ )

स ा धकारः स ास ययाथः

lsquolsquoअथ स ाrsquolsquo इ यव क य व यादयः श दाः प ठत याः

क योजनम

स ास ययाथः व याद ना श दाना divideस ा इ यष स ययो यथा यात

(९२ आ पवा तक वतीयख डम १)

इतरथा यस ययो यथा लोक

अ यमाण ह स ा धकार व याद ना स यष स ययो न यात

इद मदानी बह स मनथक यात

अनथक म याह

कथम

lsquolsquoयथा लोकrsquo लोक यथवि त चानथका न च वा या न य त अथवि त तावत -दवद त

गाम याज श का द डन दवद त गाम याज क णाम इ त अनथका न-lsquolsquoदश दा डमा न षडपपाः

क डमजािजन पलल प डः अधरो कमत कमायाः फयकत य पता तशीनः इ त

(९३ आ पा तरवा तकम २)

स ास यसदह च

यमाणऽ प स ा धकार स ास नोरसदहो व त यः कतो यतत -व श दः स ा आदचः

स न इ त न परादचः स ा व श दः स ी त

पात जलमहाभा यम

- 112 -

(आ प नराकरणभा यम )

य तावद यत- lsquolsquoस ा धकारः क त यः स ास ययाथः इ त न क त यः

(९४ स ा तवा तक थमख डम ३)

आचायाचारा स ा स ः

आचायाचारा स ा स भ व य त

क मदम -आचायारा द त

आचायाणामपचारात

( स ाि तवा तक वतीयख डम ३)

यथा लौ ककव दकष

त यथा लौ ककष व दकष च कता तष लोक ताव माता पतरौ प य जात य सवतऽवकाश नाम

कवात-दवद तो य द त इ त तयो पचाराद यऽ प जानि त इयम य स त वद या काः स ा

कवि त- फ यो यप चषाल इ त त भवतामपचाराद यऽ प जानि त-इयम य स त

(दा टाि तकभा यम )

एव महा प-इहव ताव क च वयाच ाणा आह ः-व श दः स ा आदचः स न इ त अपर पनः

lsquolsquo स च व ःrsquolsquo इ य वाऽऽकारकारौकारानदाहरि त तन म यामह-यया या य त सा स ा य

तीय त त स न इ त

(आ पा तरानवादभा यम )

यद य यत- यमाणऽ प स ा धकार स ास नोरसदहो व त य इ त

(१५ स ा तवा तकम )

पात जलमहाभा यम

- 113 -

स ास यसदह च

स ास नो चासदहः स ः

कतः

आचायाचारादव उ त आचायाचारः

(१९ स ा तहतवा तक यमख डम ५)

अनाक तः

अथवाऽनाक तः स ा आक तम तः स नः लोकऽ प याक तमतो मास प ड य दवद त इ त

स ा यत

( स ा तहतवा तक वतीयख डम ५)

ल गन वा

(भा यम )

अथ वा- क चि ल गमास य व या म-इ य ल गा स त व श द च तत ल ग क र यत

नाद छ द

(आ पभा यम )

इद तावदय तम यद यत-आचायाचारा द त

कम ाय तम

तमवोपाल य अगमक त स म इ त त यव पनः माणीकरण म यतदय तम अप रत यन

ख व प भवाननन lsquolsquoअनाक त ल गन वाrsquolsquo इ याह

(ततीयहतौ गौरवा पभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 114 -

त चा प व त यम

(ततीयहत वीकार लाघव दशकभा यम )

य य यतद यत अथवत ह इ स ा न व त या लोप च न व त यः स ा ल गमनब धष

क र यत न च स ायाः नवि त यत वभावतः स ा स न या य वय नवतत

तनानब धानाम प नवि तभ व य त

(आ पभा यम )

स य यवम अपा णनीय त भव त

( स ाि तभा यम )

यथा यासमवा त

(आ प मारणभा यम )

नन चो तम -rsquolsquoस ा धकारः स ास ययाथ इतरथा यस ययो यथा लोकrsquolsquo इ त

(समाधानभा यम )

न च यथा लोक तथा याकरण माणभत आचाय दभप व पा णः शचाववकाश ा मख उप व य

महता य नन स ा ण णय त म त ाश य वणना यनथकन भ वतम क पन रयता स ण

कमतो यदश यम

अतः स ास नावव

(आ पभा यम )

कतो न ख वतत -स ास नावव त न पनः सा वनशासनऽि ञ शा साध वमनन यत

पात जलमहाभा यम

- 115 -

(आ प नराकरणभा यम )

कतमनयोः साध वम

कथम

व र माय वशणप द टः क तपाठ त मात ि त ययः आदचोऽ य रसमा नाय उप द टाः

(आ पभा यम )

योग नयमाथ तह द यात -व श दा पर आदचः यो त या इ त

(आ प नराकरणभा यम )

नह योग नयम आर यत क त ह स क य स क य पदा य स य त तषा

यथ ट भस ब धो भव त त यथा-आहर पा म पा माहर त

(आ पभा यम )

आदशा तह म यः व श द यादच आदशाः

(आ प नराकरणभा यम )

ष ठ न द ट यादशा उ य त न चा ष ठ प यामः

(आ पभा यम )

आगमा त हम यव श दा यादच आगमाः

(आ प नरासभा यम )

आगमा अ प ष ठ न द ट यवो य त ल गन च न चा ष ठ न ख व यागम ल ग

प यामः

( स ा तसमाधानभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 116 -

इद ख व प भयः सामाना धकर यमक वभि त व च वयो चत व त

कयोः

वशषण वश ययोवा स ास नोवा

त त या वशषण वश य इ त

त च न वयो ह तीतपदाथकय लोक वशषण वश यभावो भव त न चाद छ दः तीतपदाथकः

त मा स ास नावव

( स ा तभा यम )

त वतावा सदहः-कः स ी का स त स चा प व सदहः य ोभ समाना र य

व यतर लघ सा स ा य ग स स ी

कत एतत

ल वथ ह स ाकरणम त ा यय नाव य ग लघतामवोपल यतमह त क त ह

अनाक तताम प अनाक तः स ा आक तम तः स नः लोकऽ प याक तमतो मास प ड य

दवद त इ त स ा यत

(समाधाना तरभा यम )

अथवाऽऽव त यः स ा भवि त व श द चावतत नाद छ दः त यथा-इतर ा प दवद तश द

आवतत न मास प डः

(समाधान तरभा यम )

अथवा पव चा रतः स ी परो चा रता स ा कत एतत सतो ह का यणः कायण भ वत यम

त यथा-इतर ा प सतो मास प ड य दवद त इ त स ा यत

पात जलमहाभा यम

- 117 -

(आ पभा यम )

कथ lsquolsquoव रादज rsquolsquo इ त

(समाधानभा यम )

एतदकमाचाय य मगलाथ म यताम मा ग लक आचाय महतः शा ौघ य म गलाथ

व श दमा दतः य त म गलाद न ह शा ा ण थ त वीरप षका ण

भव याय म प षका ण चा यतार च व य ता यथा य र त सव व ह याकरण पव चा रतः

स ी परो चा रता स ा lsquolsquoअद गणःrsquolsquo इ त यथा

( स ाि तभा यम )

दोषवा ख व प स ा धकारः अ टमऽ प ह स ा यत-rsquolsquoत य परमा डतम rsquolsquo इ त

त ापीदमन य यात

(समाधानभा यम )

अथवाऽ थानऽय य नः यत न ह द लोका यत यद द लोका यत ततो य नाह यात

त यथा -अगो ाय कि च गा स थ न कण वा ग ह वोप दश त-अय गौ र त न चा मयाच ट

divideइयम य स ा इ त भव त चा य स ययः

(आ पभा यम )

त त यात -divideकत त पवर भसब धः इ त

(समाधानभा यम )

इहा प कतः पवर भसब धः

कः

पात जलमहाभा यम

- 118 -

आचायः

(आ पभा यम )

त त यात -य म त ह स यप दश त त याकत इ त

(समाधानभा यम )

लोकऽ प ह य म स यप दश त त याकतः अथ त कतः इहा प कतो ट यः

(इ त स ा धकारस ास सदहापाकरणा धकरणम )

----------------

(अ यो या यप रहारा धकरणम )

(९८ अथा यो या या पवा तकम १)

सतो व या दष स ाभावा तदा य इतरतरा य वाद स ः

(भा यम )

सतः स नः स ाभावात तदा य स ा य स न व ा दि वतरतरा य वाद स ः

का इतरतरा यता सतामादचा स या भ वत यम स या चादचो भा य त तदत दतरतरा य

भव त इतरतरा या ण च काया ण न क प त त यथा- नौना व- ब ा नतर ाणाय भव त

(इतरतरा य टा तभा यम )

नन च भो इतरतरा या य प काया ण य त त यथा - नौः शकट वह त शकट च नाव वह त

( टा त नरासभा यम )

अ यद प त क च व त जल थल वा थल शकट नाव वह त जल नौः शकट वह त

(इतरतरा य टा तरभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 119 -

यथा त ह व ट धकम

( टा तर नराकरणभा यम )

त ा य ततः स क भव त

(आ पोपसहारभा यम )

इद पन रतरतरा यमव

(९८ अ यो या यवारक स ाि तवा तकम )

स त न यश द वात

स मतत

कथम

न यश द वात न याः श दाः न यष श दष सतामादचा स ा यत न च स या आदचो

भा य त

(आ पभा यम )

य द त ह न याः श दाः कमथ शा म

(९१ आ पवा तकम ३)

कमथ शा म त चि नवतक वाि स म

नवतक शा म

कथम

म िजर माय वशषणोप द टः त य सव म िजब ः स ताः त ानन नव तः यत मजर क स

ययष म िज सग मािजः साधभव त

पात जलमहाभा यम

- 120 -

(इ य यो य य नराकरणा धकरणम )

-------------------

पात जलमहाभा यम

- 121 -

(अथ सम दतस ा नराकरण धकरणम )

(१०० आ पवा तकम ४)

व गणस योः यक वचनम

(भा यम )

व गणस योः यक हण कत यम यक व गणस भवत इ त व त यम

क योजनम

समदाय मा भता म त

(१०१ आ पवारक स ाि तवा तकम ४)

अ य सहचवना समदाय स ा स गः

(भा यम )

अ य सहचवना समदाय व गणस योर स गः य छ त सहभताना काय करो त त

सह हणम त यथा lsquolsquoसह सपाrsquolsquo lsquolsquoउभ अ य त सहrsquolsquo इ त

(१०२ आ पवारक स ाि तवा तकम )

यवयव च वा यप रसमा तः

(भा यम )

यवयव च वा यप रसमाि त यत त यथा दवद तय द त व ण म ा भो य ता म त न

चो यत यक म त यक च भिजः प रसमा यत

(आ पभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 122 -

नन चायम यि त टा तः-rsquolsquoसमदाय वा यप रसमाि तःrsquolsquo इ त त यथा- divideगगाः शत द य ताम

इ त अ थन च राजानो हर यन भवि त न च यक द डयि त

(समाधानभा यम )

स यति म टा त य द त सह हण यत इहा प यक म त व त यम अथ त ा तरण

सह हण सहभताना काय भव त इहा प नाथः यक म त वचनन

(इ त समदायस ा नराकरणभा यम )

--------------

पात जलमहाभा यम

- 123 -

(अथ तपर ा य नराकरणीया धकरणम )

(आ पभा यम )

अथ कमथमाकार तपरः यत

(१०३ स ा तसमाधानवा तकम )

आकार य तपरकरण सवणाथम

(भा यम )

आकार य तपरकरण यत

क योजनम

सवणाथम lsquolsquoतपर त काल यrsquolsquo इ त त कालाना सवणाना हण यथा यात

कषाम

उदा तानदा त व रतानाम

(कारणिज ासाभा यम )

क च कारण न या

(१०४ कारण दशककद शवा तकम २)

भदक वा वर य

(भा यम )

भदका उदा तादयः

कथ पन ायत-भदका उदा तादय इ त

पात जलमहाभा यम

- 124 -

एव ह यत लोक य उदा त कत यऽनदा त करो त खि डकोपा याय त म चपटा ददा त

अ य व करोषी त

(भा यम )

अि त योजनमतत क त ह इ त-

(१०५ कारण दशकवा तक यासा तरम २)

भदक वा गण य

(भा यम )

भदक वा गण य त व त यम

क योजनम

आनना स य नाम गणः त न या प हण यथा यात

क च कारण न यात

भदक वा गण य भदका गणाः

कथ पन ायत-भदका गणा इ त

एव ह यत लोक एकोऽयमा मा उदक नाम त य गणभदाद य व भव त-अ य दद शीतम

अ य ददम ण म त

(अभदक वा प स ि तभा यम )

नन च भो अभदका अ प गणा य त त यथा दवद तो म य प ज य प श य प वामा या

न जहा त तथा बालो यवा व ो व सो द यो बल बद इ त

(आ पभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 125 -

उभय मद गणष तम -भदकाः अभदका इ त क पनर या यम

( स ा तसमाधानभा यम )

अभदका गणा इ यव या यम

कत एतत

यदयम - lsquolsquoअि थद धस य णानमनङदा तःrsquorsquo इ यदा त हण करो त त ापय या- चाय ऽभदका

गणा इ त य द ह भदका गणा यः उदा तमवो चारयत

(आ पभा यम )

य द त यभदका गणा अनदा तादर तोदा ता च यद यत त व रतादः व रता ता च ा नो त

(समाधानभा यम )

नष दोषः आ ीयमाणो गणो भदको भव त त यथा- श लमालभत divideक णमालभत त यः

श ल आल ध य क णमालभत न ह तन यथो त कत भव त

(एकद शसमाधानभा यम )

असदहाथ त ह तकारः ऐिज य चमान सदहः यात क ममावचावव आहो वदाकारोऽ य

न द यत इ त

(समाधानबाधकभा यम )

सदहमा मत व त सवसदहष चदमप त ठत divide या यानतो वशष तपि तन ह सदहादल णम

इ त याणा हण म त या या यामः अ य ा प ययमवजातीयकष सदहष न कि च य न

करो त त यथा-rsquolsquoऔतो शसोःrsquolsquo इ त

( स ाि तसमाधानभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 126 -

इद त ह योजनम -आ तयति मा चतमा ाणा था नना मा चतमा ा आदशा मा भवि न त

ख वा इ ः ख व ः ख वा उदक ख वोदकम ख वा ईषा ख वषा ख वा ऊढा ख वोढा ख वा

एलका ख वलका ख वा ओदनः ख वौदनः ख वा ऐ तकायनः ख व तकायनः ख वा औपगवः

ख वौपगव इ त

(आ पभा यम )

अथ यमाणऽ प तकार क मादव मा चतमा ाणा था नना मा चतमा ा आदशा न

भवि त

(समाधानभा यम )

lsquolsquoतपर त काल यrsquolsquo इ त नयमात

(समाधानबाधकभा यम )

नन तः परो य मा सोऽय तपरः

(समाधानसाधकभा यम )

न याह ताद प पर तपरः

(इ टानपि तसाधकभा यम )

य द ताद प पर तपरः lsquolsquoऋदोरप rsquolsquo इतीहव यात -यवः तवः लवः पव इ य न यात

(अनपपि तबाधकभा यम )

नषः तकारः

क त ह

दकारः

पात जलमहाभा यम

- 127 -

(आ पभा यम )

क दकार योजनम

( तब या समाधानभा यम )

अथ क तकार य यसदहाथ तकारः दकारोऽ प अथ मखसखाथ तकारः दकारोऽ प व रादच

-------------

(२ प रभाषास म ११३ आ२)

इको गणव ी ११३

(योग वभाग योजना धकरणम )

(आ पभा यम )

इ हण कमथम

(१०५ समाधानवा तकम )

इ हणमा स य र य जन नव यथम

(भा यम )

इ हण यत

क योजनम

आकार नव यथ स य र नव यथ यजञ न नव यथ च

( थम योजनोपपादनभा यम )

आकार नव यथ ताव -याता वाता आकार य गणः ा नो त इ हणा न भव त

पात जलमहाभा यम

- 128 -

( वतीय योजनोपपादनभा यम )

स य र नव यथम - लाय त लाय त स य र य गणः ा नो त इ हणा न भव त

(ततीय योजनोपपादनभा यम )

य ज नव यथम -उि भता उि भतम उि भत यम यज न य गणः ा नो त इ हणा न

भव त

( थम योजन नराकरणभा यम )

आकार नव यथन ताव नाथः आचाय वि त ापय त-नाकार य गणो भवती त यदयम

lsquolsquoआतोऽनपसग कःrsquolsquo इ त ककारमनब ध करो त

कथ क वा ापकम

क करण एत योजनम - कती याकारलोपो यथा या य द चाकार य गणः यात

क करणगमनथक या गण कत वयोरकारयोः पर पण स प या -गोदः कबलद इ त

प य त वाचाय -नाकार य गणो भवती त ततः ककारमनब ध करो त

( वती योजन नराकरणभा यम )

स य र नव यथना प नाथः उपदशसाम या स य र य गणो न भव त

(ततीय योजन नराकरणभा यम )

य जन नव यथना प नाथः आचाय व त ापय त- न यञ जन य गणो भवती त यदय जनड

शाि त

कथ क वा ापकम

पात जलमहाभा यम

- 129 -

ड करण एत योजनम - डती त टलोपो यथा या य द यञ जन य गणः या

ड करणमनथक या गण कत याणामकाराणा पर पण स प यादपसरजो म दरज इ त

प य त वाचाय न यजन य गणो भवती त ततो जनड शाि त

( थम योजनबाधक ापक नराकरणभा यम )

नता न सि त ापका न य तावद यत क करण ापक नाकार य गणो भवती त

उ तराथमत यात -rsquolsquoत दशोकयोः प रमजापनदोःrsquolsquo इ त

( थम योजनबाधक ापका तरभा यम )

य त ह lsquolsquoगोपो टग rsquolsquo इ यन याथ ककारमनब ध करो त

( वतीय योजनसाधकसाम यदषकभा यम )

यद य यत-उपदशसाम या स य र य गणो न भवती त य दय य स य र य ा नो त

त तदपदशसाम या वा यत आयादयोऽ प त ह न ा नवि त

(साम यदषणनराकरणभा यम )

नष दोषः

बा यत

य व ध यपदशोऽनथकः स व धबा यत य य त वध न म तमव नासौ बा यत गण च

यपदशोऽनथकः आयाद ना पन न मि तमव

(ततीय योजनबाधक ापक नराकरणभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 130 -

यद य यत-जनडवचन ापकम - न य जन य गणो भवती त स

व धरार यमाणो ापकाथ भव त न च जनगणन स य त कतो यतत -जनगण उ यमानोऽकारो

भव त न पनरकारो वा यादोकारो व त

( ापकसाधकभा यम )

आ तयतोऽधमा क य य जन य मा कोऽकारो भ व य त

( ापकबाधकभा यम )

एवम यनना सकः ा नो त

( ापकसाधकभा यम )

पर पण श ो भ व य त

( ापकबाधकभा यम )

एव त ह गमर यय डो व त यः गम च गण उ यमान आ तयत ओकारः ा नो त

त मा द हण कत यम

(इ त योग वभाग योजन न पणा धकरणम )

--------------

पात जलमहाभा यम

- 131 -

(अथ इ पदोप थापक ल गा धकरणम )

(आ पभा यम )

यद हण यत यौः प थाः सः इम म त एतऽपीकः ा नवि त

(१०६ स ा तसमाधनवा तकम )

स या वधान नयमः

स या य वधीय त तष नयमः

(आ पभा यम )

क व त यमतत

(समाधानभा यम )

न ह

कथमन यमान ग यत

गणव साम यात

(आ पसाधकभा यम )

कथ पनर तरण गणव हण मको गणव ी याताम

(समाधानसाधकभा यम )

कत गणव हणमनवतत

व कतम

lsquolsquoव रादजद गणःrsquolsquo इ त

(आ पभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 132 -

य द तदनवतत lsquolsquoअद गणो व चrsquolsquo इ यदङा व स ाऽ प ा नो त

(समाधानभा यम )

स ब धमनव त यत-rsquolsquoव रादच lsquolsquoअद गणःrsquolsquo इ त व रादच ततः lsquolsquoइको गणव ीrsquorsquo इ त

गणव हणमनवतत आदजद हण नव तम

(समाधाना तरभा यम )

अथवा म डकगतयोऽ धकाराः यथा म डका उ लप यो ल य ग छि त त वद धकाराः

(एकद शसमाधाना तरभा यम )

अथवकयोगः क र यत-rsquolsquoव रादजद गणःrsquolsquo ततः lsquolsquoइको गणव ीrsquolsquo इ त न चकयोगऽनव ि तभव त

(समाधाना तरभा यम )

अथवा-

अ यवचना चकारकरणा च कतापवादो व ायत यथो सगण स त यापवादो बाधको भव त

अ य याः स ाया वचना चकार य चानकषणाथ याकरणा कताया व स ाया गणस ा बा धका

भ व य त यथो सगण स ततापवादो बाधको भव त

(समाधाना तरभा यम )

अथवा व य यत -rsquolsquoअनवत त च नाम वधयः न चानवतनादव भवि त क त ह

य ना वि त इ त

(समाधाना तरभा यम )

अथवा-उभय नव तम तदप यामह

(इती पदोप थापक ल गा धकरणम )

पात जलमहाभा यम

- 133 -

-------------

पात जलमहाभा यम

- 134 -

(अथ प रभाषा वसाधका धकरणम )

(आ पभा यम )

क पनरयमलो यशषः आहोि वदलो यापवादः

( या पभा यम )

कथ चाय त छषः यात कथ वा तदपवादः

( या पसमाधानभा यम )

य यक वा यम -त चद च अलो य य वधयो भवि त-divideइको गणव ी अलो य य इ त ततोऽय

त छषः अथ नानावा यम -त चद च अलो य य वधयो भवि त divideइको गणव ी अ य य

चान य य च इ त ततोऽय तदपवादः

(भा यम )

क चा वशषः

(१०७ त छष प दषणवा तकम ३)

(१०७ व गणावलो य य त चि म दम िजपग तलधपधि छ श ि व हणम )

( या याभा यम )

व गणावलो य य त चि म दम िजपग तलधपधि छ श ि व हण कत यम

lsquolsquo मदगणःrsquorsquo lsquolsquoइक इ त व त यम rsquolsquo अन य वा न ा नो त lsquolsquoमजव ःrsquolsquo lsquolsquoइक इ त व त यम rsquolsquo

अन य वा न ा नो त पग तलधपध य गणः lsquolsquoइक इ त व त यम rsquolsquo अन य वा न

ा नो त ऋ छ ल ट गणः lsquolsquoइक इ त व त यम rsquolsquo अन य वा न ा नो त ऋ शो ङ गणः

पात जलमहाभा यम

- 135 -

lsquolsquoइक इ त व त यम rsquolsquo अन य वा न ा नो त योगणः lsquolsquoइक इ त व त यम rsquolsquo

अन य वा न ा नो त

(१०७ त छषदषणा तरवा तकम )

सवादश सग चा नग त य

(एकद श या या भा यम)

सवादश च गणोऽ नग त य ा नो त याता वाता

क कारणम

lsquolsquoअलो य यrsquolsquo इ त ष ठ चव य य मकमपस ा ता अ ग य त च थानष ठ

त य ददानीम नग तम ग त य गणः सवादशः ा नो त

(दषणो ारभा यम )

नष दोषः यथव यलो य य त ष ठ अ य मकमपस ाता एवमग य य प थानष ठ

त य ददानीम नग तम ग त ष यव नाि त कतो गणः कतः सवादशः

(वा तकसम वया तरभा यम )

एव त ह नाय दोषसम चयः

क त ह

पवाप ोऽय दोषः यथ चाय चः प ठतः-

म दम िजपग तलघपधि छ श ि व हण सवादश सगोrsquolsquo य नग त य इ त

मदगणः divideइक इ त वचनाद य य न lsquoअलो य य इ त वचना दको न उ यत च गणः स

सवादशः ा नो त एव सव

पात जलमहाभा यम

- 136 -

(इ त त छषप दषणम )

----------

पात जलमहाभा यम

- 137 -

(अथ तदपवादप ा यपगमभा यम )

अ त त ह तदपवादः

(१०५ तदपवादप दषणवा तकम ५)

इ मा य त च ज ससावधातकाधधातक वा योगण वन य तषधः

(भा यम )

इ मा य त च ज ससावधातकाधधातक वा योगण वन य तषधो व त यः

ज स गणः स यथह भव त-divideअजहवः अ बभयः इ त एवम divideअन नजः पयव वषः अ ा प ा नो त

सावधातकाधधातकयोगणः स यथह भव त- lsquoकता हता नय त तर त इ तrsquo एवम lsquoई हता ई हतम

ई हत यम इ य ा प ा नो त

व य गणः- स यथह भव त ndashह अ न ह वायो इ त एवम ह अि न चत ह सोमस इ य ा प

ा नो त

ज स गणः स यथह भव त-अ नयो वायवः इ त एवम अि न चतः सोमसतः इ य ा प ा नो त

ऋतो ङसवनाम थानयोगणः स यथह भव त-divideकत र कतारौ कतारः इ त एव divideसक त सकतौ

सकतः इ य ा प ा नो त

घ ङ त गणः स यथह भव त-अ नय वायव इ त एवम अि न चत सोमसत इ या प ा नो त

ओगणः स यथह भव त-वा यो मा ड यः इ त एव स त -सौ तः इ य ा प ा नो त

(भा यम )

नष दोषः

(१०८ स ा यकदशवा तकम ६)

पात जलमहाभा यम

- 138 -

पग तलघपध हणमन य नयमाथम

(भा यम )

पग तलधपध हणमन य नयमाथ भ व य त-पग तलघपध यवान य य ना य यान- य य त

( नयमदषणभा यम )

कत यव नयमः यात

क च कतम

lsquolsquoसावधातकाधधातकयोःrsquolsquo इ त तन भव दह नयमा न या divideई हता ई हतम ई हत यम इ त

वा योगण व नयतः सोऽन य या प ा नो त

( नयमा तरदषणभा यम )

अथा यव नयमः यात - पग तलधपध य सावधातकाधधातकयोरव त एवम प

सावधातकाधधातकयोगणोऽ नयतः सोऽन य या प ा नो त- ई हता ई हतम ई ह य म त

(उभय वध नयमदषणभा यम )

अथा यभयतो नयमः यात -पग तलघपध यवसावधातकाधधातकयोः सावधातकाध-धातकयोरव

पग तलघपध य त एवम यय ज सगणोऽ नयतः सोन य या प ा नो त-अन नजः पयव वषः

इ त

(इ त तदपवादप दषण नराकरणाधकरणम )

-----------------

(अथासब प रभाषा नराकरणा धकरणम )

एव त ह-नाय त छषः ना प तदपवादः अ यदवद प रभाषा तरसब मनया प रभाषया

पात जलमहाभा यम

- 139 -

(भा यम )

प रभाषा तर म त च म वा ो याः पठि त-

नयमा दको गणव ी भवतो व तषधन

इ त य द चाय त छषः या तनव त याय तो व तषधः अथा प तदपवादः

उ सगापवादयोर यय तो व तषधः त नयम यावकाशः- lsquolsquoरा ः क च lsquolsquo इ त राजक यम

lsquolsquoइको गणव ीrsquolsquo इ य यावकाशः-divideचयन चायको लवन लावकः इ त इहोभय ा नो त-म य त

माि ट इ त lsquolsquoइको गणव ीrsquolsquo इ यत व त व तषधन

( व तषधबाधकभा यम )

नष य तो व तषधः lsquolsquo व तषध परम rsquolsquo इ य यत पव चाय योगः परो नयमः

( व तषधसाधकभा यम )

इ टवाची परश दः व तषध पर य द ट त वती त

( व तषधबाधकभा यम )

एवम यय तो व तषधः वकाययोगो ह व तषधः न चा को वकायय तः

( व तषधसाधकभा यम )

नाव य वकाययोग एव व तषधः

क त ह

असभवोऽ प स चा य ासभवः

कोऽसावसभवः

पात जलमहाभा यम

- 140 -

इह ताव -divideव यः ल यः इ त- एकः थानी वावादशौ न चाि त सभवः यदक य था ननो

वावादशौ याताम इहदानी-म य त म यतः म यि त इ त वौ था ननौ एक आदशः न चाि त

सभवः- वयोः था ननोरक आदशः या द यषोऽसभवः स यति म नसभव य तो व तषधः

( व तषधबाधकभा यम )

एवम यय तो व तषधः वयो ह सावकाशयोः समवि थतयो व तषधो भव त अनवकाश चाय

योगः

( व तषधसाधकभा यम )

नन च-इदानीमवा यावकाशः ल तः-चयन चायको लवन लावक इ त

( व तषधबाधकभा यम )

अ ा प नयमः ा नो त ना ा त नयमऽय योग आर यत यावता च ना ा त नयमऽय योग

आर यत तत त यापवादोऽय योगो भव त उ सगापवादयो चाय तो व तषधः अथा प कथ च

lsquolsquoइको गणव ीrsquolsquo इ य यावकाशः यात एवम प यथह व तषधा दको गणो भव त म य त

म यतः म यि त इ त एव महा प यात -अन नजः पयव वष र त

(इ यसब प रभाषाप नरासा धकरणम )

---------------

पात जलमहाभा यम

- 141 -

(अथ स ा तभतपदोपि थ तप न पणम )

( स ाि तभा यम )

एव त ह-व भव त गणो भवती त य या इकः इ य त ोपि थत ट यम

क कत भव त

वतीया ष ठ ादभा यत त कामाचारः-ग यमाणन वक वशष यतम इका वा ग यमाणम

यावता कामचारः इह तावि म दम िजपग तलघपधि छ श ष ग यमाणनक वशष य यामः-

एतषा य इ ग त इहदानी ज ससावधातकाधधातक वा- योगणि वका ग यमाण वशष य यामः

एतषा गणो भव त इकः इग ताना म त

(त छषप ो त नराकरणभा यम )

अथवा सव वा थानी न द यत इह तावि मद र य वभि तको नदशः- म एः मद र त

अथवा ष ठ समासो भ व य त- मद इः म दः मद र त

पग तलघपध य त नव व ायत-पग ता ग य लघपध य च त

कथ त ह

प क अ तः पग तः ल वी उपधा लघपधा पग त च लघपधा च पग तलघपधम

पग तलघपध य त अव य चतदव व यम अ ग वशषण सतीह स यत भनि त छन ती त

ऋ छर प ि ल ट नदशोऽयम - ऋ छ त ऋ ऋ ऋताम - lsquoऋ छ यतामrsquo इ त

शर प योग वभागः करि यत -lsquolsquoउर ङ गणःrsquorsquo उः अ ङ गणो भव त ततो lsquolsquo शःrsquolsquo श चा ङ

गणो भव त उ र यव

पात जलमहाभा यम

- 142 -

योर प lsquolsquoयणा दपर गणःrsquolsquo इतीयता स म सोऽयमव स स त य पव हण

करो त त यत योजनम -इको यथा याद नको मा भ द त

(व पद योजना धकरणम )

(आ पभा यम )

अथ व हण कमथम

( या पभा यम )

क वशषण व हण चो यत न पनगण हणम प य द क च गण हण य योजनमि त

व हण या प त वतमह त को वा वशषः

( या पसमाधानभा यम )

अयमि त वशषः गण वधौ न व च थानी न द यत त ाव य था न नदशाथ गण हण

कत यम व वधौ पनः सव व थानी न द यत lsquolsquoअचो ञ ण तrsquolsquo lsquolsquoअत उपधायाःrsquolsquo

lsquolsquoत त वचामादःrsquolsquo इ त

(समाधानभा यम )

अत उ तर पठ त-

(११० स ाि तसमाधानवा तक थमख डम )

व हणम तराथम

व हण यत कमथम उ तराथम lsquolsquoि ङ तrsquolsquo इ त तषध व य त स व र प यथा

यात

(पवप भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 143 -

क चदानी क ययष व ः स गः यावता lsquoि थ तrsquo इ य यत

(११० स ाि तसमाधानवा तक वतीयख डम ७)

त च म यथम

(भा यम)

मजव र वशषणो यत सा क ङ त मा भत म टः म टवा न त

(१११ स ाि तसमाधाना तरवा तकम)

इहाथ चा प

इहाथ चा प म यथ व हण कत यम मजव र वशषणो यत सको यथा यात अ नको मा

भ द त

(११२ अ यथोपपि तवा तकम ९ )

म यथ म त च योग वभागाि स म

म यथ म त च योग वभागः क र यत-rsquolsquoमजव रचःrsquolsquo ततः-rsquolsquo ञ ण तrsquolsquo ञ त ण त च व भव त

divideअचः इ यव

(अ यथोपपि तबाधकभा यम )

य यचो व यत divide यमा अटोऽ प व ः ा नो त

(११२ अ यथोपपि तसाधकशषवा तकम )

अ ट चो तम

(भा यम )

कम तम

पात जलमहाभा यम

- 144 -

divideअन य वकारऽ यसदश य काय भव त इ त

(११३ स ा तवा तकम )

व तषधानपपि ति वक करणात (त मा द ल णा व ः)

व त तषधो नोपप यत

क कारणम

इ करणात इ ल णयोगणव योः तषधः न चव स त मज र ल णा व भव त

त मा मज र ल णा व र षत याः

(इ प रभाषोपि थ तसचकभा यम )

एव त ह-इहा य वयाकरणा मजरजादौ स म वभाषा व मारभ त-प रमजि त प रमाजि त

प रमज त प रमाज त प रममजतः प रमाजत र या यथम त दहा प सा यम ति मन सा य

योग वभागः क र यत- lsquolsquoमजव रचोrsquolsquo भव त

ततः-divideअ च ि ङ त अजादौ च ि ङ त मजव भव त प रमाजि त प रमाज त

प रममाजतः कमथ मदम नयमाथम अजादावव ि ङ त ना य वा य मा भत

म टः म टवा न त

ततो lsquoवाrsquo वा च ि ङ त मजव भव त प रमजि त प रमाजि त प रममजतः प रममाजत र त

(इ प रभाषोपि थ तसचकभा यम )

इहाथमव त ह सजथ व हण कत यम स च व र वशषणो यत सको यथा या अ नको मा

भ द त

(इ प रभाषानपि थ तभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 145 -

क य पनर नकः ा नो त

(इ प रभाषानपि थ तभा यम )

अकार य अ चक ष त अिजह ष त

(इ प रभाषानपि थ तभा यम )

नतदि त लोपोऽ बाधको भ व य त

(इ प रभाषोनपि थ तभा यम )

आकार य त ह ा नो त-अयासीत अवासीत

(इ प रभाषानपि थ तभा यम )

ना य वशषः स या व ावस या वा

(इ प रभाषोपि थ तभा यम )

स य र य त ह ा नो त

(इ प रभाषापि थ तभा यम )

नव स य रमन यमि त

(इ प रभाषोपि थ तभा यम )

नन चदमि त ढलोप कत उदवोढाम उदवोढम उदवोढ त

(इ प रभाषानपि थ तभा यम )

नदि त अ स ो ढलोपः त या स वा नतद य भव त

(इ प रभाषोपि थ तभा यम )

यञ जन य त ह ा नो त अभ सीत अ छ सीत

पात जलमहाभा यम

- 146 -

(इ प रभाषानपि थ तभा यम )

हल तल णा व बा धका भ व य त

(इ प रभाषोपि थ तभा यम )

य त ह सा त ष यत- lsquolsquoन टrsquorsquo इ त अकोषी अमोषीत

(इ प रभाषानपि थ तभा यम )

स चव र यष तषधः

कथम

ल ण ह नाम वन त म त महतम प नाव त ठत

(इ प रभाषानपि थ तभा यम )

अथवा lsquolsquo स च व ः पर मपदषrsquolsquo इ त स च व ः ा नो त त या हल तल णा व बा धका

त या अ प न ट इ त तषधः

(इ प रभाषोप थापकभा यम )

अि त पनः व चद य ा प अपवाद त ष उ सग ऽ प न भव त

(इ प रभाषानपि थ तभा यम )

अ ती याह सजात अ वसनत अ वय अ भः सतम श त अ य द त पव प

त ष ऽयादयोऽ प न भवि त

( योजना तरभा यम )

उ तराथमव त ह सजथ व हण कत यम स च व र वशषणो यत सा ि ङ त मा भत

यनवीत यधवीत

पात जलमहाभा यम

- 147 -

( योजना तर नराकरणभा यम )

नतदि त योजनम अ तर ग वाद ोव ङादश कतऽन य वा व न भ व य त

( स ाि तभा यम )

य द त ह स य तर ग भव त-lsquolsquoअकाष त अहाष त गण कत रपर व चान य वा व नrsquo

ा नो त

(पवप भा यम )

मा भदवम lsquolsquoहल त यrsquorsquo इ यव भ व य त

(दषणभा यम )

इह त ह- य तार त यदार त गण कत रपर व चा य वा व न ा नो त हल तल णाया च

lsquolsquoन टrsquolsquo इ त तषधः

(दषण नराकरणभा यम )

मा भदवम lsquolsquo ा त यrsquorsquo इ यव भ व य त

(दषणभा यम )

इह त ह अलावीत अयावीत गण कतऽवादश चान य वा व न ा नो त हल तल णाया च

lsquolsquoन टrsquorsquo इ त तषधः

(दषण नराकरणभा यम )

मा भदवम lsquolsquo ा त यrsquolsquo इ यव भ व य त

( नराकरणबाधकभा यम )

lsquolsquo ा त यrsquorsquo इ य यत न चद ा तम

पात जलमहाभा यम

- 148 -

( नराकरणसाधकभा यम)

lsquolsquo ा त यrsquorsquo इ य वकारोऽ प न द यत

क वकारो न यत

ल त न द टो वकारः

( नराकरणभा यम )

य यवम - मा भवानवीत मा भवान मवी अ ा प ा नो त

( नराकरणसाधकभा यम )

अ वम योन त व या म

(आ पभा यम )

त व त यम

(समाधानबाधकभा यम )

न व त यम lsquo णि व या तौ नमात यौ

य य यतद यत अथवत ह ण योः तषधो न व त यो भव त गण कतऽयादश च या ताना

न यव तषधो भ व य त

(भा यम )

एव त याचाय व ि त ापय त-न स य तर ग भव त-इ त यदयम lsquolsquoअतो हलोदलघोःrsquolsquo

इ यकार हण करो त

कथ क वा ापकम

पात जलमहाभा यम

- 149 -

अकार हण यत योजनम इह मा भत -अकोषीत अमोषीत य द स य तर ग या

अकार हणमनथक या गण कतऽलघ वा व न भ व य त प य त वाचाय lsquolsquoन स य तर ग

भव तrsquorsquo इ त ततोऽकार हण करो त

( ापक नराकरणभा यम )

नतदि त ापकम अ य यदत य वचन योजनम

कम

य गणः त ष यत तदथमत यात यकट त यपट त

( ापका तरभा यम )

य त ह ण वयोः तषध शाि त तन lsquoनहा तर गमि तrsquo इ त दशय त

(पव त ापकि थर करणभा यम )

य च करो यकार हण लघो र त कतऽ प

( स ाि तवा तकोपसहारख डम )

त मा द ल णा व ः

(भा यम )

त मा द ल णा व रा थया

(इ त पदोपि थ त थापना धकरणम )

------------

पात जलमहाभा यम

- 150 -

(अथ वत व ध व नराकरणा धकरणम )

(११४ आ पवा तक थमख डम १२)

ष याः थानयोग वा दग नव ि तः

(भा यम )

ष याः थानयोग वा सवषा मका नव ि तः ा नो त अ या प ा नो त द ध मध

(अ य वत व दषणभा यम )

पनवचन मदानी कमथ यात

(११४ वत व दषणसमाधानवा तक २ ख डम १३)

अ यतराथ पनवचनम

(भा यम )

अ यतराथमत यात -सावधातकाधधातकयोगण एव त

(११५ आ पवा तक थमख डम )

सारण च

(भा यम )

सारण च सवषा यणा नव तः ा नो त अ या प ा नो त-याता वाता

( वात य दषणभा यम )

पनवचनमदानी कमथ यात

(११५ वात य दषण नराकरणवा तक 2 ख डम १५)

वषयाथ पनवचनम

पात जलमहाभा यम

- 151 -

(भा यम )

वषयाथमत यात व च व पयजाद ना क यव त

(११६ आ पवा तकम १६)

उर पर च

उर पर च सवषामकाराणा नव तः ा नो त अ या प ा नो त-कत हत

(११७ सवा प नराकरण स ा तवा तकम १७)

स त ष य धकार वचनात

(भा यम )

स ततत

कथम

ष य धकार इम योगाः कत याः एक तावत यत त व इमाव प योगौ

ष य धकारमनव त यत

(भा यम )

अथवा- ष य धकार इमौ योगावप यामह

(समाधा तरभा यम )

अथवद तावदय ट यः- lsquolsquoसावधातकाधधातकयोगणो भव तrsquolsquo इतीह क मा न भव त- याता

वाता इद त ाप यत- lsquolsquoइको गणव ीrsquorsquo इ त यथव त ह इद त ाप यत एव महा प

तदप यामह lsquolsquoसावधातकाधधातकयोःrsquorsquo इ त इको गणव ी ३

पात जलमहाभा यम

- 152 -

(इ त ीम गव पत ज ल वर चत महाभा य थम या याय य थम पाद ततीयमाि यकम ३)

पात जलमहाभा यम

- 153 -

थमा याय थमपाद चतथमाि नकम

-------------------------

(३ प रभाषास म ११४ आ स)

न धातलोप आधधातक११३

(पदक य नवचना धकरणम)

(आ पभा यम)

धात हण कम

(समाधानभा यम)

इह मा भत-लञ ल वता ल वतम पञ प वता प वतम

(आ पभा यम)

आघधातक इ त कमथम

(समाधानभा यम)

lsquo धा ब ो वषभो रोरवी तrsquo (ऋस ४५८३)

(अथाधधातकपदाथा वय वचारा धकरणम)

(आ पभा यम)

क पन रदमाधधातक हण लोप वशषणम -आधधातक न म त लोप स त य गणव ी ा नत त न

भवतःrsquo इ त

आहोि व गणव वशषणमाधधातक हणम-lsquoधातलोप स याधधातक न म त य गणव ी ा नत त

न भवतःrsquo इ त

पात जलमहाभा यम

- 154 -

( वशष नभा यम)

क चातः

( वशषदशनभा यम)

य द लोप वशषणम lsquoउप ः ःrsquo अ ा प ा नो त अथ गणव वशषणम lsquo नोपय तrsquo अ ा प

ा नो त

(उभय टापि तभा यम)

यथ छ स तथा त

( थमप ा गीकारभा यम)

अ त लोप वशषणम

(आ पभा यम)

कथम- lsquoउप ः ःrsquo इ त

(समाधानभा यम)

ब हर गो गणोऽ तर गः तषधः lsquoअ स ब हर गम तर गrsquo

(लाघवभा यम)

य यव नाथ घात हणन

(आ पभा यम)

इह क मा न भव त लञ लवता ल वतम

(समाधानभा यम)

आधधातक न म त लोप तषधः न चष आधधातक न म तो लोपः

पात जलमहाभा यम

- 155 -

( वतीयप वीकारभा यम)

अथवा-पनर त गणव वशषणम

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम- नोपयती य ा प ा नो त

(समाधानभा यम)

नष दोषः

नपातनाि स म

क नपातनम

lsquoचल नोपःrsquo इ त

(इ याधधातकपदाथा वय वचारा धकरणम)

--------

पात जलमहाभा यम

- 156 -

(अथ प रगणना धकरणम)

(भा यम)

प रगणन कत यम-

(११८ प रगणनपवप वा तकम २)

य य यवलोप तषधः

(भा यम)

य य यवलोप तषधो व त यः

य - ब भ दता मर मजः

यक-कष भता मगधकः

य-स म धता षदकः

बलोप-जीरदानः

(भा यम)

क योजनम

(११८ प रगणनसाधकवा तक वतीयख डनम २)

न लोप यनब धलोपऽ तषधाथम

(भा यम)

न लोप यनब धलोप च तषधो मा भ द त

न लोप-अभािज रागः उपबहणम

वः-आ माणम

पात जलमहाभा यम

- 157 -

अनब धलोप-लञ ल वता ल वतम

(आ पभा यम)

य द प रगणन यत lsquo यदः नथः हम थःrsquo इ य ा प ा नो त

(समाधानभा यम)

व य यत नपाताना यदा दष इ त

(आ पभा यम)

त त ह प रगणन कत यम

(प रगणन या यानभा यम)

न कत यम

(आ पभा यम)

न लोप क मा न भव त

(११९ स ा तसमाधानवा तकम ३)

इ करणा न लोप व ः

(भा यम)

इ ल णयोगणव योः तषधः न चष ल णा व ः

(आ पभा यम)

यद ल णयोगणव योः तषधः lsquo यदः थः हम थःrsquo इ य न ा नो त

इह च ा नो त-lsquoअवोदः एध- ओ ःrsquo इ त

(१२० स ा तसमाधानवा तकम ४)

पात जलमहाभा यम

- 158 -

नपातना यदा दष

(भा यम)

नपातना यदा दष तषधो भ व य त न च भ व य त

(आ पभा यम)

यद ल णयोगणव योः तषधः यनब धलोप कथम

(१२१ स ा तसमाधानवा तकम ५)

यया य वाद य स म

(भा यम)

आधधातक न म त लोप तषधः न चष आधधातक न म तो लोपः

(आ पभा यम)

य याधधातक न म त लोप तषधः lsquoजीरदानःrsquo (ऋस ५८३१) अ न ा नो त

(११२ स ा तसमाधानवा तकम ६)

र क यः स सारणम

(भा यम)

नत जीवः पम र यत यः स सारण भव त

(एकद शभा यम)

यावता चदानी र क जीवर प स भव त

(पवप भा यम)

कथमपबहणम

पात जलमहाभा यम

- 159 -

( स ाि तभा यम)

ब हः क य तरम

(आ पभा यम)

कथ ायत-ब हः क य तर म त

( स ाि तभा यम)

अची त ह लोप उ यत अनजादाव प यत- नब यत

अ नट त चो यत इडादाव प यत- नब हता नब हत म त

अजादाव प न यत-ब हय त ब हकः

(उपसहारभा यम)

त मा नाथः प रगणनन

(आ पभा यम)

य द प रगणन न यत lsquoभ यत छ यतrsquo अ ा प ा नो त

(समाधानभा यम)

नष दोषः धातलोप इ त नव व ायत-lsquoधातोल पो धातलोपोrsquo धातलोप इ त

कथ त ह

lsquoधातोल पो यि म त दद धातलोप धातलोपrsquo इ त

(उपसहारभा यम)

त मा द ल णा व ः

(इ त प रगणना धकरणम)

पात जलमहाभा यम

- 160 -

------------------

पात जलमहाभा यम

- 161 -

(अथ ल ण व दोष नराकरणा धकरणम)

(आ पभा यम)

य द तह ल णयोगणव योः तषधः पापचकः पापठकः मगधकः षदकःrsquo अ न ा नो त

(११३ स ाि तसमाधानवा तकम ७)

अ लोप य था नव वात

(भा यम)

अकारलोप कत त य था नव वा गणाव ी न भ व यतः

(इती ल ण व दोष नराकरणम)

-------------

(अथ स या याना धकरणम)

(११४ स ा तवा तकम ८)

अनार भो वा

(भा यम)

अनार भो वा पनर य योग य या यः

(आ पभा यम)

कथ lsquoब भ दता मर मजकः कष भता स म धताrsquo इ त

(समाधानभा यम)

अ ा यकारलोप कत त य था नव ावा गणव ी न भ व यतः

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 162 -

य त ह था नव ावो नाि त तदथमय योगो व त यः

व च था नव ावो नाि त

य हलचोरादशः लोलवः पोपवः मर मजः सर सप इ त

(समाधानभा यम)

अ ा यकारलोप कत त य था नव ावा गणव ी न भ व यतः

(समाधानबाधकभा यम)

ल क कत न ा नो त

(समाधानसाधकभा यम)

इद मह स धायम- लक यताम लोप इ त कम कत यम पर वाद लोपः

(समाधानबाधकभा यम)

न यो लक कतऽ य लोप नो त अकतऽ प ा नो त

(समाधानभा यम)

लग य न यः कथम अ य य कतऽ लोप ा नो त अ य याकत श दा तर य च

ा नवि व धर न यो भव तrsquorsquo

(समाधानबाधकभा यम)

अनवकाश त ह लक

(समाधानसाधकभा यम)

सावकाशो लक

कोऽवकाशः

पात जलमहाभा यम

- 163 -

अव श टः

(अ यप य समाधानभा यम)

अथा प कथ चदनवकाशो लक यादवम प न दोषः अ लोप योग वभागः क र यत-lsquoअतो लोपःrsquo

ततो lsquolsquoय यrsquorsquo य य च लोपो भव त अत इ यव

कमथ मदम

लक व य त त वाधनाथम

ततो lsquoहलःrsquo हल उ तर य य य च लोपो भवती त

(आ पभा यम)

इहा प त ह पर वा योग वभागा वा लोपो लक बाधत-lsquolsquoक णो नोनाव वषभो यद दम (ऋस

१७९२)rsquorsquo नोनयतन नाव

(समाधानभा यम)

समाना यो ल लोपन बा यत

क च समाना यः

यः यया यः अ च ागव ययो प तल भव त

(आ पभा यम)

कथम- यदः थः हम थः lsquoजीरदानः(ऋस ५८३१)rsquo नक चत इ त

(१२५ समाधानवा तक(भा य)म ९)

उ त शष

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 164 -

कम तम

नपातना यदा दष

[ यया य वाद य स म]

र क यः स सारणम इ त

नक चतऽ य तम

कम

सि नपातल णो व धर न म त त घात य त

न धातलोप0४

(४ प रभाषास म)

ि ङ त च ११५

ि ङ त तषध ति न म त हणम [उपधारोरवी यथम]

(आ पभाग या याभा यम)

ि ङ त तषध ति न म त हण कत यम ि ङि न म त य गणव ी ा नत त न भवत इ त

व त यम

(भा यम)

क योजनम

(१२५ आ पवा तक योजनख डनम १)

उपधारोरवी यथम

( योजनमख ड या याभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 165 -

उपधाथ रोरवी यथ च

( थम योजनसम वयभा यम)

उपधाथ तावत- भ नः भ नवा न त

क पनः कारण न स य त

ि ङती य यत य ि ङ यन तरो गणभावीगि त त व यात- चतम ततम इह त न या-

भ नः भ नवा न त

( थम योजनबाधकभा यम)

नन च- य य गण उ यत तत ि ङ पर वन वशष य यामः पग तलघपध य चा ग य गण

उ यत भ न त चा ि ङ परम

( थम योजनसाधकभा यम)

पग तलघप य त नव व ायत-पग त या ग य लघपध य च त

कथ त ह

प क अ तः पग तः ल वी उपधा लघपधा पग त च लघपधा च पग तलघपध

पग तलघपध य त अव य चतदव व यम अ ग वशषण ह सतीहा प स यत- भनि त

छन ती त

( वतीय योजनसम वयभा यम)

रोरवी यथ च lsquo धा ब ो व षभो रोरवी त

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 166 -

य द ति न म त हण यत शचङ त दोषः रय त पय त घय त ाद गवत ास वत अ न

ा नो त

(१२३ स ा तसमाधानवा तकम २)

शचङ त या तर गल ण वात[ स म]

(भा यम)

अ तर गल ण वाद यङवङोः कतयोरनपधा वा गणो न भ व य त

(ति न म त हण य नद षतोपसहारभा यम)

एव यत चद ति न म त हणम न च कि च ोषो भव त

(फला तर दशकभा यम)

इमा न च भय ति न म त हण य योजना न हतो हथः उपोयत औयत लौयमा नः पौयमा नः

न न त इ त

(फला तर या यानभा यम)

नता न सि त योजना न इह ताव -हतो हथ इ त स त यान भ नव त य तषधन नवि तः

श या कतम अ च धातपदशाव थायामवाकारः

(भा यम)

इह चोपोयत औयत लौयमा नः पौयमा न र त ब हर ग गणव ी अ तर गः तषधः अ स

ब हर गम तर ग

(भा यम)

न न त इ त परण पण यव हत वा न भ व य त

पात जलमहाभा यम

- 167 -

(अथ ति न म त हण या यानभा यम)

उपधाथन ताव नाथः धातो र त वतत धात ि ङ पर वन वशष य यामः

(आ पभा यम)

य द धात वश यत वकरण य न ा नो त- चनतः सनतः लनीतः पनीत इ त

(समाधानभा यम)

नष दोषः व हत वशषण धात हणम-धातोय व हत इ त

(आ पभा यम)

धातोरव त ह न ा नो त

(समाधानभा यम)

नव व ायत-धातो व हत य ि ङती त

कथ त ह

धातो व हत ि ङती त

(समाधानभा यम)

अथवा-कायकाल स ाप रभाष य काय त ट यम lsquolsquoपग तलघपध य गणो भव तrsquorsquo

इ यपि थत मद भव त lsquolsquoि ङ त नrsquorsquo इ त

(समाधाना तरभा यम)

अथवा यदति म योग ि ङ गहण यत तदनवकाशम त यानवकाश वा गणव ी न भ व यतः

(समाधाना तरभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 168 -

अथवाचाय व ि त ापय त-lsquoभव यपधाल ण य गण य तषधःrsquo इ त यदय lsquo सग घध ष पः

नःrsquorsquo lsquolsquoइको झल हल ता चrsquorsquo इ त नसनौ कतौ करो त

कथ क वा ापकम

क करण एत योजनम-गणः कथ न या इ त य द चा गण तषधो न यात

क करणमनथक यात प य त वाचाय-भव यपधाल ण या प गण य तषध-इ त ततः

नसनौ कतौ करो त

( वतीय योजन या यानभा यम)

रोरवी यथना प नाथः ि ङती य यत न चा ि ङत प यामः

(आ पभा यम)

ययल णन ा नो त

(समाधानभा यम)

lsquolsquoन लमता ति मनrsquorsquo इ त ययल ण तषधः अथा प lsquolsquoन लमता ग यrsquorsquo इ य यत एवम प न

दोषः

कथम

न लमता ल तऽ गा धकारः त न द यत

क त ह

योऽसौ लमता ल यत ति म यद ग त य य काय त न भवती त अथा य गा धकारः

त न द यत एवम प न दोषः

कथम

पात जलमहाभा यम

- 169 -

lsquolsquoकायकाल स ाप रभाषमrsquorsquo य काय त ट यम lsquolsquoसावधातकाधधातकयोगणो भव तrsquorsquo

इ यपि थत मद भव त lsquolsquoि ङ त नrsquorsquo इ त

(समाधाना तरभा यम)

अथवा छा दसमत टान व ध छ द स भव त

(समाधाना तरभा यम)

अथवा ब हर गो गणोऽ तर गः तषधः lsquolsquoअ स ब हर गम तर ग

(समाधाना तरभा यम)

अथवा पवि म योग यदाधधातक हण तदनवकाशम त यानवकाश वा गणो भ व य त

(आ पभा यम)

इह क मा न भव त-lsquoलगवायनःrsquo lsquoकामयतrsquo

(१२७ स ा तसमाधानवा तकम ३)

त तका यो र करणात

(भा यम)

इ ल णयोगणव योः तषधः न चत इ ल ण

(इ त न म ताथ व नराकरणम)

(अथ था नव व ा तदोषवारणम)

(१२८ आ पवा तकम)

लकार य ङ वादादशष था नव ाव स गः

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 170 -

लकार य ङ वादादशष था नव ावः ा नो त-अ चवनम असनवम अकरवम

(१२९ एकद शसमाधानवा तकम)

लकार य ङ वादादशष था नव ाव स ग इ त च यासटो ङ वचनाि स म

(भा यम)

य वय यासटो ङ वचन शाि त त ापय याचाय -न ङदादशा ङतो भव ती त

(आ पभा यम)

य यत ा यत कथ-lsquolsquo न य ङतःrsquorsquo lsquolsquoइत चrsquorsquo इ त

(समाधानभा यम)

ङतो य काय त व त ङ त य काय त न भवती त

(आ पभा यम)

क व त यमतत

(समाधानभा यम)

न ह

(आ पभा यम)

कथमन यमान ग यत

(समाधानभा यम)

यासट एव ङ ववचनात अपया त चव ह यास समदाय य ङ व ङत चन करो त

त य योजनम ङतो य काय त यथा या ङ त य काय त मा भ द त ि ङ त च५

(५ प रभाषास म ११४३)

पात जलमहाभा यम

- 171 -

द घीववीटाम ११६

(आ पभा यम)

कमथ मदम यत

(समाधानभा यम)

गणव ी मा भता म त आद यनम आद यकः आव यनम आव यकः

(द घीववी या यानभा यम)

अय योगः श योऽकतम

कथम

(१३० स ा तवा तकम १)

द घीव यो छ दो वषय वा टान व ध वा च छ दस छ द य द घदद धय र त च

गणदशनाद तषधः

(भा यम)

द धीव यो छ दो वषय वात द धीव यौ छ दो वषयौ टान व ध वा छ दसः टान व ध च

छ द स भव त छ द स अद धदद धय र त च गण य दशनाद तषधः अनथकः तषधः

अ तषधः lsquolsquo जाप तव यि कचन मनसाद धतrsquorsquo हो ाय वतः कपय नद धत (ऋ0स0 १०९८७)rsquorsquo

अद धयदाशरा वतासः (ऋ0स0 ७३३५)rsquorsquo

(आ पभा यम)

भव दद य तमदाहरणम-अद घ द त इद वय तम-अद धय र त अय ज स गणः तषध वषय

आर यत स यथव lsquolsquoि ङ त नrsquorsquo इ यत तषध बाधत एव ममम प बाधत

पात जलमहाभा यम

- 172 -

(समाधानभा यम)

नष दोषः ज स गणः तषध वषय आर यमाण त यजातीय तषध बाधत

क च त यजातीयः तषधः

यः यया यः क या य चायम

(समाधाना तरभा यम)

अथवा ndash यन ना ा त त य बाधन भव त न चा ा त lsquoि ङ तrsquo न यति मन तषध ज स गण

आर यत अि म पनः ा त चा ा त च

(आ पभा यम)

य द त यय योगो नार यत कथ-द य द त

(१३१ स ा तसमाधानवा तकम २)

द य द त च य य ययन

(भा यम)

द य द त च यन य ययन भ व य त

(एकद श यया यानभा यम)

इट चा प हण श यमकतम

(आ पभा यम)

कथम-अक णषम अर णषम क णता वः र णता व इ त

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 173 -

lsquolsquoआधधातक य वलादःrsquorsquo इ य इ ड यनवतमान पन र हण य योजनम-इ इडव यथा या

यद य ा नो त त मा भ द त

क चा य ा नो त

गणः

(आ पभा यम)

य द नयमः यत lsquo पप ठषतर ययः पपठ ःrsquo द घ व न ा नो त

(समाधानभा यम)

नष दोषः आ ग य काय ति नय यत न चतदा गम

(समाधाना तरभा यम)

अथवा अ स द घ व त या स वाि नयमो न भ व य त द धीव ववीटाम ६

(६ सयोगस ास म १११ ४ आ ४)

हलोऽन तराः सयोगः११७

(अन तरपदाथ न पणा धकरणम)

(आ पभा यम)

अन तरा इ त कथ मद व ायत-अ व यमानम तर यषा म त आहोि वद व यमाना

अ तरषा म त

( या पभा यम)

क चातः

( या पसमाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 174 -

य द व ायत-अ व यमानम तर यषा म त अव ह सयोगस ा न ा नो त-lsquoअि व यप ऽस (ऋस

पद0 १२३१९) इ त व यत य ा तरम

अथ व ायत-अ व यमाना अ तरषा म त न दोषो भव त

( वतीयप ा यपगमभा यम)

यथा न दोष तथा त

( थमप ा यपगमभा यम)

अथवा पनर त अ व यमानम तर यषा म त

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम-अव ह सयोगस ा न ा नो त- lsquoअि व यप ऽसrsquo इ त व यत य ा तर म त

(आ पबाधकभा यम)

नव दोषो न योजनम

(अथ यक सयोगस ा नराकरणा धकरणम)

(१३२ आ पवा तकम १)

सयोगस ाया सहवचन यथा य

(भा यम)

सयोगस ाया सह हण कत यम lsquolsquoहलोऽन तराः सयोगः सहrsquo इ त व त यम क योजनम

सहभताना सयोगस ा यथा यादकक य मा भ द त यथा य त यथा य ा प य छ त

सहभताना काय करो त त सह हणम त यथा lsquolsquoसह सपाrsquorsquo lsquolsquoउभ अ य त सहrsquorsquo इ त

(दषण नभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 175 -

क च या य यक य स ा यात

(दोष दशनभा यम)

इह नयायात नवायात lsquolsquoवा य य सयोगादःrsquorsquo इ य व स यत

इह च स षी ट त ऋत च सयोगादःrsquorsquo इती स यत

इह च स यत इ त lsquolsquoगणोऽ त सयोगा योःrsquorsquo इ त गणः स यत

इह च ndash ष करो त स म करोती त lsquolsquoसयोगा त यrsquorsquo (8223) इ त लोपः स यत

इह च स ता व त त lsquolsquo कोः सयोगा योर त चrsquorsquo इ त लोपः स यत

इह च नयातो नवातः lsquolsquoसयोगादरातो धातोय वतःrsquorsquo इ त न ठान व स यत

(दोषबाधकभा यम)

नष दोषः य तावद यत-इह तावि नयायात नवायात lsquolsquoवा य य सयोगादःrsquorsquo इ यव स यत त

नव व ायत-सयोग आ दय य सोऽय सयोगा दः सयोगाद र त

कथ त ह

सयोगावाद य य सोऽय सयोगा दः सयोगाद र त एव ताव सवमा ग प र तम

( वतीयदषणो ारभा यम)

यद य यय-इह च ष करो त स म करो त lsquolsquoसयोगा त यrsquorsquo-इ त लोपः स यत त नव व ायत-

सयोगोऽ तो य य त दद सयोगा त सयोगा त य त

कथ त ह

सयोगाव तौ य य त दद सयोगा त सयोगा त सयोगा त य त

(ततीयदषणो घारभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 176 -

यद य यत-इह च श ता व त त lsquo कोः सयोगा योःrsquorsquo इ त लोपः स यत त नव व ायत-

सयोगावाद सयोगाद सयोगा यो र त त ह सयोगयोराद सयोगाद सयोगा यो र त

(चतथदषणो ारभा यम )

यद य यत-इह च नयातो नवात इ त lsquolsquoसयोगादरातो धातोय वतःrsquorsquo इ त न ठान व स यत त

नव व ायत- सयोग आ दय य सोऽय सयोगा दः सयोगाद र त

कथ त ह

सयोगावाद य य सोय सयोगा दः सयोगाद र त

(आ पभा यम)

कथ क वा एकक य सयोगस ा ा नो त

(समाधानभा यम)

यक वा यप रसमाि त टाrsquo इ त त यथा व गणस यक भवतः

(समाधानबाधक तब धी स ाि तभा यम)

नन चायम यि त टा तः-lsquoसमदाय वा यप रसमाि तःrsquo इ त त यथा- गगाः शत द य ताम

अ थन च राजानो हर यन भवि त न च यक द डयि त

(सह हण या यानभा यम)

स यति म टा त य द त यक म य यत इहा प सह हण कत यम अथ त ा तरण

यक म तवचन यक गणव स भवतः इहा प नाथः सह हणन

(आ पभा यम)

अथ य बह नामान तय क त वयो वयोः सयोगस ा भव त आहोि वद वशषण

पात जलमहाभा यम

- 177 -

(भा यम)

क चा वशष

(१३३ आ पवा तकम २)

समदाय सयोगा दलोपो म जः

(भा यम)

समदाय सयोगा दलोप म जन स यत म ता म तम

इह च न लयात न लायात न लयात न लाया द त lsquolsquoवा य य सयोगादःrsquorsquo इ य व न

ा नो त

इह च स व रषी ट त lsquolsquoऋत च सयोगादःrsquorsquo इती न ा नो त

इह च स वयत इ त lsquolsquoगणोऽ त सयोगा योःrsquorsquo इ त गणो न ा नो त

इह च गोमा करो त यवमा करोती त lsquolsquoसयोगा त य लोपःrsquorsquo इ त लोपो न ा नो त

इह च न लानो न लान इ त lsquolsquoसयोगादरातो धातोय वतःrsquorsquo इ त न ठान व न ा नो त

( थमप ा यपगमभा यम)

अ त त ह- वयो वयोः सयोगः

(१३४ आ पवा तकम ३)

वय हलोः सयोग इ त च ववचनम

(भा यम)

वयोहलोः सयोग इ त च ववचन न स य त इ म छ त इ य त इ यतः सन

इि द यष त इ यतः सन इ द यष त lsquolsquoन ाः सयोगादयःrsquorsquo इ त ववचन न ा नो त

पात जलमहाभा यम

- 178 -

(१३५ समाधानवा तकम ४)

न वाि वधः

(भा यम)

न वा एष दोषः

क कारणम

अि वधः ाः सयोगादयो न व य त अजाद र त वतत

(आ पभा यम)

अथ य यव बहना सयोगस ा अथा प वयो वयोः क गतमत दयता स ण

आहोि वद यतरि म प भयः स कत यम

(समाधानभा यम)

गत म याह

कथम

यदा ताव बह ना सयोगस ा तदव व हः क र यत-lsquoअ व यमानम तरमषामrsquo इ त

(समाधानशषभा यम)

यदा वयो वयोः सयोगस ा तदव व हः क र यत-lsquoअ व यमाना अ तरषामrsquo इ त

वयो चवा तरा कि च व यत वा न वा

(आ पभा यम)

एवम प बहनामव ा नो त यान ह भवान प या त न दश त एतषाम यन यवाय न

भ वत यम

पात जलमहाभा यम

- 179 -

(समदायस ा यपगमभा यम)

अ त त ह समदाय स ा

(समदायस ादषण मारणभा यम )

नन चो त-समदाय सयोगा दलोपो म जः इ त

(समदायस ादषण नराकरण स ाि तभा यम)

नषः दोषः व य यतत-lsquolsquoअ या पव म ज मदनष गसयोगा दलोपाथमrsquorsquo इ त

(समदायस ादषण नराकरणकद शभा यम)

अथवाऽ वशषण सयोगस ा व ा यत- वयोर प बह नाम प त वयोया सयोगस ा तदा यो

लोपो भ व य त

(समदायस ाप ो तदषणा तर नराकरण स ाि तभा यम )

यद य यत-lsquoइह च न लयात न लायात न लयात न लाया द त lsquolsquoवा य य सयोगादःrsquorsquo इ यव न

ा नो तrsquo इ त अ गन सयोगा द वशष य यामः-अ ग य सयोगाद र त एव ताव सवमा ग

प र तम

यद य यत-इह च गोमा करो त यवमानकरोती तrsquorsquo सयोगा त य लोपःrsquorsquo इ त लोपो न

ा नो तrsquo इ त पदन सयोगा त वशष य यामः-धातोः सयोगा त य त

यद य यत- इह च न लानो न लान इ त lsquolsquoस योगादरातो धातोय वतःrsquorsquo इ त न ठान व न

ा नो तrsquo इ त

धातना सयोगा द वशष य यामः धातोः सयोगाद र त

पात जलमहाभा यम

- 180 -

(इ त समदायस ाप थापनम)

(अथान तरश दाथ न पणम)

( १३६ आ पवा तकम ५)

वरान त हतवचनम

(भा यम)

वररन त हता हलः सयोगस ा भव ती त व त यम

क योजनम

यव हताना मा भत पच त पनसम

(आ पबाधकभा यम)

नन चान तरा इ य यत तन यव हताना न भ व य त

(१३६ टमान तय यव हतऽ प)

(भा यम)

यव हतऽ यन तरश दो यत त यथा-lsquoअन तरा वमौ ामौrsquo इ य यत तयो चवा तरा न य च

पवता च भव ती त

(आ पबाधकभा यम)

य द त ह यव हतऽ यन तरश दो भव त आन तयवचन मदानी कमथ यात

(१३७ आ पसाधकवा तकम ७)

आन तयवचन कमथ म त चदक तषधाथम

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 181 -

एक य हलः सयोगस ा मा भ द त

क च यात य यक य हलः सयोगस ा या

इयष उवोषlsquolsquoइजाद च ग मतोन छःrsquorsquo इ याम यत

(१३८ समाधानवा तकम ८)

न वाऽत जातीय यवायात

(भा यम)

न वा एष दोषः

क कारणम

अत जातीय य यवायात अत जातीयक ह लोक यवधायक भव त

(अनयोगभा यम)

कथ पन ायत-ऽत जातीयक लोक यवधायक भवती त

(उ तरभा यम)

एव ह क चत कि च प छ त-lsquoअन तर एत ा मणकलrsquo इ त स आह-lsquoनान तर

वषलकलमनयोर तराrsquo इ त

(आ पभा यम)

क पनः कारण व चद जातीय यवधायक भव त व च न

(सनाधानभा यम)

सव व यत जातीयक यवधायक भव त

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 182 -

कथम-अन तरा वमौ ामा व त

(समाधानभा यम)

ामश दोय ब वथः अ यव शालासमदाय वतत त यथा- ामो द ध इ त अि त वाटप र प

वतत त यथा- ाम व ट इ त अि त मन यष वतत त यथा- ामो गतो ाम आगत इ त

अि त सार यक ससीमक स थि डलक वतत त यथा- ामो ल ध इ त त यः सार यक ससीमक

स थि डलक वतत तम भसमी यत य यत-अन तरा वमौ ामा व त सव व यत जातीयक

यवधायक भव त हलोन तराः७

( ७ अनना सकस ास म ११४आ ५)

मखना सकावचनोऽनना सकः११८

(मखना सकावचनश दाथ न पणम)

(आ पभा यम)

क मद lsquoमखना सकावचनःrsquo इ त

(समाधानभा यम)

मख च ना सका च मखना सकम मखनासक वचनम य सोय मखना सकावचनः

(आ पभा यम)

य यव मखना सकवचन इ त ा नो त

(समाधानभा यम)

नपातना ीघ व भ व य त

(समाधाना तरभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 183 -

अथ वा-मखना सकमावचनम य सोय मखना सकावचनः

(आ पभा यम)

अथ क मदमावचन म त

(समाधानभा यम)

ईष वचनमावचन म त क च मखवचन क च ना सकावचनम

(समासा तरभा यम)

मख वतीया वा ना सका वचनम य सोऽय मखना सकावचनः

(समाधाना तरभा यम)

मखोपस हता वा ना सका वचनम य सोऽय मखना सकावचनः

(पदक य नवचना पभा यम)

अथ मख हण कमथम

(समाधानभा यम)

lsquoना सकावचनोऽनना सकःrsquo इतीय य यमान यमान वाराणामव स यत मख हण पनः यमाण

न दोषो भव त

(आ प भा यम)

अथ ना सका हण कमथम

(समाधान भा यम)

lsquoमखवचनोनना सकः इतीय य यमान क-च-ट-त- पानामव स यत ना सका हण पनः यमाण

न दोषो भव त

पात जलमहाभा यम

- 184 -

(मख हण या यानभा यम)

मख हण श यमकतम

(आ पभा यम)

कनदानीमभयवचनाना भ व य त

(समाधानभा यम)

ासादवा स यायन त यथा-क च ासादवा सनः क च भ मवा सनः क चदभयवा सनः [त ] य

ासादवा सनो ग य त त ासादवा स हणन य भ मवा सनो ग य त त भ मवा स हणन य

तभयवा सनः ग य त एव त ासादवा स हणन भ मवा स हणन च एव महा प

क च मखवचनाः क च ना सकावचनाः क चदभयवचनाः त य मखवचना ग य त त

मख हणन य ना सकावचना ग य त त ना सका हणन य उभयवचना ग य त एव त

मख हणन ना सका हणन च

(आ पभा यम)

भवदभयवचनाना स म यमान वाराणाम प ा नो त

(समाधानभा यम)

नव दोषो न योजनम

(१३९ अ यो या यप रहाराया पवा तकम १)

इतरतरा य त भव त

(भा यम)

इतरतरा य त भव त

पात जलमहाभा यम

- 185 -

का इतरतरा यता

सतोनना सक य स या भ वत यम स या च अनना सको भा यत त दतरतरा य भव त

इतरतरा या ण च काया ण न क य त

( स ा तसमाधानवा तकम)

अनना सकस ाया मतरतरा य उ तम

( नभा यम)

कम तम

(समाधानभा य ९८ स ाि तवा तकम)

स त न यश द वात इ त

( कतोपय त या याभा यम)

न याः श दाः न यष श दष सतोऽनना सक य स ा यत न स याऽनना सको भा यत

(आ पभा यम)

य द त ह न याः श दाः कमथ शा म

(९१ स ा तवा तकम ५)

कमथ शा म त चि नवतक वाि स म

(भा यम)

नवतक शा म

कथम

पात जलमहाभा यम

- 186 -

आङ माय वशषणोप द टोऽननना सकः त य सव ाननना सकब ः स ता त ानन नव ि तः

यत-छ द य च परत आङोऽननना सक य स गनना सकः साधभवती त

मखना सकावचनोऽनना सकः

(सवणस ा करणम)

(८ सवणस ास म ११४ आस ६)

त या य य न सवणम ११९

(त या य य नपदाथ न पणा धकरणम)

(आ पभा यम)

क मद त या य य न म त

(समाधानभा यम)

तलया स मत त यम आ य च य न च आ य य नम त या य च त य य न च सवणस

भव त

(आ पभा यम)

क पनरा यम

(समाधानभा यम)

लौ कमा यम ओ ठा भ त ा काकलकात

(आ पभा यम)

कथ परा यम

पात जलमहाभा यम

- 187 -

(समाधानभा यम)

अ य यनन वणा न त आ यम अ नमतदा य दत इ त वा यम

(आ पभा यम)

अथ कः (पनः) य नः

(समाधानभा यम)

यतन य नः ववा यततभावसाधनो न ययः

(आ पभा यम)

य द लौ ककमा यम कमा योपादान योजनम सवषा ह त त यम

(समाधानभा यम)

व य यतत- य न वशषणमा योपादान म त

(१४० आ पवा तकम)

सवणस ाया भ नदश व त स गः य नसामा यात

(भा यम)

सवणस ाया भ नदश व त स गो भव त जबगडदशाम

क कारणम

य नसामा यात एतषा ह समानः य नः

(१४१ यासा तरण समाधानवा तकम २)

स वा य त यदश य न सवणम

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 188 -

स मतत

कथम

आ य यषा त यो दशः य न च त सवणस ा भ ती त व त यम

(आ पभा यम)

एवम प कमा योपादान योजनम सवषा ह त त यम

(समाधानभा यम)

य न वशषणमा योपादानम सि त या या वा याः य नाः त हा पता भवि त तष

स वस व प सवणस ा स ा भव त

क पन त

ववारसवारौ वासनादौ घोषवदघोषता अ प ाणता महा ाणत त

त वगाणा थम वतीया वकतक ठाः वासान दाना अघोषा च एकऽ प ाणाः अपर

महा ाणाः

ततीयचतथाः सवतक ठा नादान दाना घोषव तः एकऽ प ाणाः अपर महा ाणाः

यथा ततीय तथा प चमा आनना स यवजम आनना स यमषाम धको गणः

एवम यवण य सवणस ा न ा नो त बा य या या थानमवण य

(समाधानभा यम)

सवमख थानमवणम एक इ छि त

(आ पभा यम)

एवम प यपदशो न क पत-lsquoआ य यषा त यो दशःrsquo इ त

पात जलमहाभा यम

- 189 -

(समाधानभा यम)

यपद शव ावन यपदशो यपदशो भ व य त

(आ पभा यम)

स य त स त ह भ य़त

( स ाि तसमाधानभा यम)

यथा यासमवा त

(आ पभा यम)

नन चो तमसवणस ाया भ नदश व त स गः य नसामा या इ त

( स ा तसमाधानभा यम)

नष दोषः न ह लौ ककमा यम

क त ह

त ता तमा यम आ य भवमा यम lsquolsquoशर रावयवा यतrsquorsquo

क पनरा य भवम

थान करण च

(आ पभा यम)

एवम प य नोऽ वष षतो भव त

(समाधानभा यम)

य न च वश षतः कथम न ह यतन य नः

क त ह ार भो य न य य नः

पात जलमहाभा यम

- 190 -

(आ पभा यम)

य द ार भो य न य य नः एवम यवण य एङो च सवणस ा ा नो त

(समाधानभा यम)

ि ल टावणावतौ

(आ पभा यम)

अवण य त यचो च सवणस ा ा नो त

(समाधानभा यम)

ववततरावणावतौ

(आ पभा यम)

एतयोरव त ह मथः सवणस ा ा नो त

(समाधानभा यम)

नतो त य थानौ

(आ पभा यम)

उदा ताद ना त ह सवणस ा न ा नो त

(समाधानभा यम)

अभदका उदा तादयः

(एकद शभा यम)

अथवा क न एतन- ार भो य न य य न इ त क त ह यतनमव य नः तदव च

त ता तमा यम य समान तदा य यामः

पात जलमहाभा यम

- 191 -

क स त भद

सती याह स यव ह भद सवणस या भ वत यम

कत एतत

भदा ध ठाना ह सवणस ा य द ह य सव समान त या सवणस ावचनमनथक या

( स ाि तन आ पभा यम)

य द त ह lsquoस त भद क च समानमrsquo इ त क वा सवणस ा भ व य त शकार छकारयोः

षकारठकारयोः सकारथकारयोः सवणस ा ा नो त एतषा ह सवम य समान करणवजम

(एकद शसमाधानाभा यम)

एव त ह- यतनमव य नः तदव ह त ता तमा यम न वय व वः-आ य च य न च

आ य य न म त

क त ह

पदोय बह ी हः-त यःआ य य न एषा म त

(भा यम)

अथवा पव त प ष ततो बह ी हः त य आ य त या य त या यः य न एषा म त

(भा यम)

अथवा पर त प ष ततो बह ी ह-आ य य न आ य य नः त य आ य य न एषा म त

(इ त त या य य नश दाथ न पणम )

---------

पात जलमहाभा यम

- 192 -

(अथा न टसाव य नराकरणा धकरणम)

(१४२ आ पवा तकम ३)

त य

(भा यम)

त य त त व त यम

क योजनम

यो य य त या य य नः स त य सवणस ो यथा या अ य य त या य नोऽ य य

सवणस ो मा भत

(१४३ समाधानवा तकम ४)

त यावचन वचन ामा यात

(भा यम)

त य त न व त यम

अ य य त या य य नोऽ य य सवणस ः क मा न भव त

वचन ामा यात सवणस ावचनसाम यात य द ह अ य य यत या य य नोऽ य य सवणस ः

यात सवणस ावचनमथक यात

(१४४ समाधानवा तकम ५)

सबि धश दवा त यम

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 193 -

सबि धश दवा पन त यमतत त यथा-स बि धश दाः lsquolsquoमात र व तत यम rsquorsquo lsquolsquo पत र श षत यमrsquorsquo

इ त न चो यत-lsquo व या मात रrsquo lsquo वि मि पत रrsquo इ त स ब धा चत ग यत-या य य माता

य च य य पत त एव महा प lsquolsquoत या य य न सवणम rsquorsquo इ य सबि धश दावतौ त

सब धादत ग त यम-य त य त या य य न त त त सवणस भवती त

(इ य न टसाव य नराकरणा धकरणम )

-------

(अथ ऋलवणयोः साव या धकरणम)

(४५ आ पवा तकम ६)

ऋकारलकारयोः सवण व धः

(भा यम)

ऋकारलकारयोः सवणस ा वधया होत लकारः होतकार इ त

क योजनम

lsquolsquoअकः सवण द घ व यथा यात

(साव यख डनभा यम)

नतदि त योजनम व य यतत -lsquoसवणद घ व ऋ त ऋ वा वचनम-rsquorsquo ल त ल वा वचनम rsquo

इ त

(साव यम डनभा यम)

त सवण यथा यात इह मा भ - द लकारः म लकार इ त

(साव यख डनभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 194 -

यदत सवणद घ व ऋती त एत त इ त व या म ततः-lsquolsquoल तrsquorsquo लकार परत लकारो वा भवती त

ऋत इ यव

(साव यम डनभा यम)

त न व त य भव त

(साव यख डनभा यम)

अव य त व त यम ऊकालोऽ वद घ लतस ो भवती य यत न च ऋकार लकारो वाजि त

(साव यम डनभा यम)

ऋकार य लकार य चा व व याम त चाव य व त यम लतो यथा यात होत ऋकारः

होतकारः होत३कार इ त होत लकारः हो लकारः हो ल३कार इ त

(आ पभा यम)

क पनर यायः

(समाधानभा यम)

सवणस ावचनमव यायः द घ व चव ह स भव त अ प च ऋकार हणन लकार हण

स न हत भव त lsquolsquoऋ यकःrsquorsquo ख वऋ यः मालऋ यः इदम प स भव त-ख वलकारो माललकार

इ त lsquolsquoवा स या पशलःrsquo उपकार य त उपारार य त इदम प स भव त-उप कार य त

उपा कार य त

(एकद शन आ पभा यम)

य द त ह ऋकार हणन लकार हण स न हत भव त-lsquolsquoउर परःrsquorsquo लकार या प रपर व ा नो त

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 195 -

लकार य लपर व व या म त चाव य व त यम अस या सवणस ाया व यथम तदव स या

रफबाधनाथ भ व य त

(एकद शन आ पभा यम)

इह त ह-lsquolsquoरषा या नो णः समानपदःrsquorsquo इ यकार हण चो दत मातणा पतणा म यतदथम त दहा प

ा नो त- ल यमान प य त

( तब द भा यम)

अथास याम प सवण ायाम इह क मा न भव त- ल यमान प य त

( तब द समाधानना प नरासभा यम)

lsquolsquoचटतलश या याय न इ त व या म अपर आह-lsquolsquo भ च म यमवगलशस च यवाय नrsquorsquo इ त

व यामी त वणकदशा च वण हणन ग य त इ त योऽसौ लकार लकार तदा यः तषधो

भ व य त

( स ा तोपसहारभा यम)

य यव नाथ रषा या ण व ऋकार हणन वणकदशा च वण हणन ग य त इ त योऽसौ ऋकार

रफः तदा य ण व भ व य त त या य९

---------------------

पात जलमहाभा यम

- 196 -

(९ स ा नषधस प रभाषास वा ११आ७)

ना झलौ १1०

(शकारसाव य नषध नराकरणम)

(१३६ आ पवा तकम १)

अ झलोः तषध शकार तषधोऽ वात [त सवणलोप दोषः]

(आ पवा तका यभाग या याभा यम)

अ झलोः तषध शकार य शकारण सवणस ायाः तषधः ा नो त

क कारणम

अ झ वात अ चव ह शकारो ह च

कथ तावद वम

इकारः सवण हणन शकारम प ग णाती यवम वम ह ष चोपदशा वम

(प र श टवा तकाशावतरणभा यम)

त को दोषः

(१४६ आ पसाधकवा तक वतीयख डनः१)

त सवणलोपो दोषः

(आ पसाधकवा तकभाग या याभा यम)

त सवणलोप दोषो भव त- पर शता न काया ण-lsquolsquoझरो झ र सवणrsquorsquo इ त लोपो न ा नो त

(१४७ समाधानवा तकम २)

स मन वात

पात जलमहाभा यम

- 197 -

(भा यम)

स मतत

कथम

अन वात

कथमन वम

lsquolsquo प ट करण पशानामrsquorsquo lsquolsquoईष प टम त थानाम rsquorsquo lsquolsquo ववतम मणामrsquorsquo ईष द यवानवतत lsquolsquo

वराणा चrsquorsquo ववतम ईष द त नव तम

(१४८ समाधाना तरवा तकम ९)

वा यप रसमा तवा

(भा यम)

वा याप रसमा तवा पनः स मतत

क मद वा याप रसमा त र त

वणानामपदश ताव उपदशो तरकाल स ा इ स ो तरकाल lsquolsquoआ दर यन सहताrsquorsquo इ त

याहारः याहारो तरकाला सवणस ा सवणस ो तरकालम अण दसवण य चा ययः इत

सवण हणम एतन सवण सम दतन वा यना य सवणाना हण भव त न चा कारः शकार

ग णा त

(आ पभा यम)

यथव तह कारः शकार न ग णा त एवमीकारम प न ग णीयात

त को दोषः

पात जलमहाभा यम

- 198 -

कमार ईहत कमार हत lsquolsquoअकः सवणrsquorsquo (इ त) द घ व न ा नो त

(समाधानभा यम)

नष दोषः यदत lsquolsquoअकः सवण द घःrsquorsquo इ य याहार हण त कार ईकार ग णा त शकार न

ग णा त

( या या तरभा यम)

अपर आह-

अ झलोः तषध शकार तषधोऽ झ वात अ झलोः तषध शकार य शकारण

सवणस ायाः तषधः ा नो त

क कारणम

अ झ वात अ चव ह शकारो ह च

कथ तावद वम

इकारः सवण हणन शकारम प ग णाती यवम वम ह ष चोपदशा वम

त को दोषः

त सवणलोप दोषः

त सवणलोप दोषो भव त पर शता न काया ण lsquolsquoझरो झ र सवणrsquorsquo इ त लोपो न ा नो त

स मन वात

स मतत

कथम

अन वात

पात जलमहाभा यम

- 199 -

कथमन वम

वा याप रसमा तवा उ ता वा याप रसमाि तः

(आ पभा यम)

अि म प -व यतदसम थत भव त

(समाधानभा यम)

एत च सम थतम

कथम

अ त वा शका य शकारण सवणस ा मा वा भत

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम पर शता न काया ण lsquolsquoझरो झ र सवणrsquorsquo इ त लोपो न ा नोती त

(आ पबाधकभा यम)

मा भ लोपः

(आ पसाधकभा यम)

नन च भदो भव त-स त लोप वशकारकम अस त लोप शकारकम

(आ पबाधकभा यम)

नाि त भदः-अस य प लोप वशकारकमव

कथम

वभाषा ववचनम

पात जलमहाभा यम

- 200 -

(आ पसाधकभा यम)

एवम प भदः-अस त लोप-कदा च वशकारकम कदा चत शकारकम स त लोप- वशकारकमव

(तट था पभा यम)

स एष कथ भदो न

(तट था प नरासभा यम)

या (भदः) य द न यो लोपः या वभाषा त स लोपः

(समाधानभा यम)

यथाऽभद तथा त ना झलौ१०

इ त ीम गव पत ज ल वर चत महाभा य थमा याय थमपाद चतथमाि नकम ४

पात जलमहाभा यम

- 201 -

अथ थमा याय य थमपाद प चमाि नकम

(अथ ग यस ा करणम)

(१० ग यस ास म ११५ आ १ स)

ईद द ववचन ग यम ११११

(अथ तपरपाठ योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

कमथ मदानी तपराणा ग यस ो यत

(समाधानभा यम)

lsquolsquoतपर त काल यrsquorsquo इ त त कालाना सवणाना हण यथा यात

कषाम

उदा तानदा त व रतानाम

(भा यम)

अि त योजनमतत

क तह त

(१४९ आ पवा तकम १)

लताना त ग य वा स गोऽत काल वात

(भा यम)

लताना त ग यस ा न ा नो त

क कारणम

पात जलमहाभा यम

- 202 -

अत काल वात न ह लता त कालाः

(आ पबाधकभा यम)

अ स ः लतः त या स वा त काला एव भवि त

(आ पसाधकभा यम)

स ः लतः वरसि धष

कथ ायत-lsquo स ः लतः वरसि धष-rsquo इ त

यदय lsquolsquo लतः क याrsquorsquo इ त लत य क तभाव शाि त

कथ क वा ापकम

सतो ह का यणः कायण भ वत यम

( योजन नभा यम)

कमत य ापन योजनम

(लाघव दशनभा यम)

अ लताद लत इ यत न व त य भव त

(आ पबाधकभा यम)

कमतो-यि स ः लतः वरसि धष स ा वधाव स ः त या स वा त काला एव भवि त

(आ पसाधकभा यम)

स ा वधौ च स ः

कथम

पात जलमहाभा यम

- 203 -

lsquolsquoकायकाल स ाप रभाषमrsquorsquo य काय त ोपि थत ट यम lsquolsquo ग यः क याrsquorsquo इ यपि थत मद

भव त-lsquolsquoईद द ववचन ग यम rsquorsquo इ त

(आ पबाधकभा यम)

क पनः लत य ग यस ावचन योजनम

(आ पसाधकभा यम)

ग या यः क तभावो यथा यात

(आ पबाधकभा यम)

मा भदवम लतः क य यव भ व य त

(आ पसाधकभा यम)

नव श यम उपि थत ह दोषः यात lsquolsquoअ लतवदपि थतrsquorsquo इ त अ प ठ य त याचायः-

व वचन लतकाय तषधाथम लत तषध ह ग य लत तषध स गोऽ यन व हत वा

इ त त मा लत य ग यस षत या ग या यः क तभावो यथा यात

(आ पबाधकर य तर नराकरणभा यम)

य द पनद घाणामतपराणा ग यस ो यत एवम यकार एव एकः सवणा ग णीया ईकारोकारौ न

ग णीयाताम

क कारणम

अन वात

(आ पबाधकर य तर नराकरणभा यम)

य द पन वानामतपराणा ग यस ो यत

पात जलमहाभा यम

- 204 -

नव श यम इहा प स यत - अकव ह अ अकव य त

(आ पोपसहारभा यम)

त मा ीघाणामव तपराणा ग यस ा व त या द घाणा चो यमाना लताना न ा नो त

(समाधानभा यम)

एव त ह क न एतन य नन-यत-lsquo स ः लतः वरस धषrsquo इ त अ स ः लतः

त या स वा त काला एव भव ती त

(आ पभा यम)

कथ य त ापकम तम-lsquolsquo लत ग या अ चrsquorsquo इ त

(समाधानभा यम)

लतभावी क य यवमत व ायत

(आ पभा यम)

कथ य त योजनम तम

(समाधानभा यम)

यत त यास एव-lsquolsquoअ लताद लतrsquorsquo इ त

(आ पभा यम)

एवम प यि स ग यकाय त लत य न ा नो त-lsquolsquoअणोऽ ग य यानना सकःrsquorsquo इ त

(समाधानभा यम)

एव त ह क न एतन य नन-lsquoकायकाल स ाप रभाषमrsquo-इ त यथो शमव स ाप रभाषम अ

चासाव स ः त या स वा त काला एव भवि त

पात जलमहाभा यम

- 205 -

(इ त तपर योजन न पणम)

(अथ ववचन वशषणता वचारभा यम)

कथ पन रद व ायत-ईदादयो य ववचनम आहोि वद दा य त य ववचन म त

( वशषिज ासाभा यम)

क चा वशषः

(१५० थमपद दोष दशकवा तकम २)

ईदादयो ववचन ग या इ त चद य य व धः

(भा यम)

ईदादयो ववचन ग या इ त च अ य य ग यस ा वधया-पचत इ त पचथ इ त

(दषणबाधकभा यम)

वचना व य त

(दषणसाधकभा यम)

अि त वचन योजनम

कम

ख व इ त माल इ त

(दषणबाधक वतीयप ा यपगमभा यम)

अ त त ह-ईदा य त य वचनम-इ त

(१५१ वतीयप दषणवा तकम ३)

पात जलमहाभा यम

- 206 -

ईदा य त म त चदक य व धः

(भा यम)

ईदा य त ववचन म त चदक य ग यस ा वधया-ख व इ त माल इ त

(१५२ वतीयप समाधानवा तकम ४)

न वा य तव वात

(भा यम)

न वा एष दोषः

क कारणम

आ य तव वात आ य तवदकि म काय भवती यवमक या प भ व य त

(प ा तरा यपगमभा यम)

अथवा एव व या म-ईदा य त य वचना तम-इ त

(१५३ आ पवा तकम ५)

ईदा य त ववचना त म त च ल क तषधः

(भा यम)

ईदा य त ववचना त म त च ल क तषधो व त यः कमाय रगार कमायगारम व वोरगार

व वगारम एत ीदा य त यत ववचना त च भव त ययल णन

(१५४ समाधानवा तकम ६)

स त यामथ हण ापक ययल ण तषध य

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 207 -

यदयम lsquoईदतौ च स त यथrsquo इ यथ हण करो त त ापय याचाय न ग यस ाया ययल ण

भवती त

(आ पभा यम)

त त ह ापकाथमथ हण कत यम

(समाधानभा यम)

न कत यम ईदा द भ ववचन वशष य यामः ईदा द व श टन च ववचनन

तद त व धभ व य त- ईदा य त य ववचन तद तमीदा य तम-इ त

(आ पभा यम)

एवम यश ल व श ल समप यता श या ता व इ य ा नो त अ ह दा द च ववचन

तद त च भव त ययल णन

(समाधानभा यम)

अ ा यकत शीभाव ल भ व य त

(आ पसाधकभा यम)

इद मह स धाय लक यता शीभाव इ त

कम कत यम

पर वा छ भावः

(समाधानसाधकभा यम)

न यो लक कत शीभाव ा नो यकतऽ प ा नो त

(आ पसाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 208 -

अ न यो लग अ य याकत शीभाव ा नो य य य कत श दा तर य च ा नवि व धर न यो

भव त शीभावोऽ य न यः न ह कत ल क ा नो त उभयोर न ययोः पर वा छ भावः शीभाव

कत लक

(आ पदा यभा यम)

अथा प कथ चि न यो ल यात एवम प दोषः व य यत पदस ायाम त हणम य

स ा वधौ यय हण तद त व ध तषधाथम इ त इद चा प यय हणम अय चा प

स ा व धः अव य ख वि म न प प आ य तव ाव ए षत यः त माद त स एव म यमः

प ः ईद दत ११

(११ ग यस ास म ११५ आ २)

अदसो मात १११२

(म वमी वयोर स व नराकरणा धकरणम)

(१५९ आ पवा तकम १ )

मा ग यस ाया त या स वादयावकादश तषधः

(भा यम)

मा ग यस ाया त य ई व य ऊ व य चा स वादयावकादशाः ा नवि त तषा तषधो

व त यः अमी अ अम अ अमी आसत अम आसात

(आ पबाधकभा यम)

नन च ग यस ावचनसाम यादयादयो न भ व यि त

(१५५ आ पवा तक वतीयख डनम १)

पात जलमहाभा यम

- 209 -

वचनाथ ह स

(भा यम)

नद वचना ल यम अि त य यदत य वचन योजनम

कम

यि स ग यस ाकाय तदथमत यात-lsquolsquoअणोऽ ग य यानना सकःrsquorsquo इ त

(आ पबाधकभा यम)

नक योजन योगार भ योजय त य यताव योजन या त वाय या -

lsquolsquoअणोऽ ग य यानना सकोऽदसो नrsquorsquo इ त

(१५६ समाधानवा तकम २)

व तषधा वा ( ग यस ा)

(भा यम)

अथवा ग यस ा यताम अयादयो व त ग यस ा भ व य त व तषधन त

(समाधानबाधकभा यम)

नष य तो व तषधः lsquolsquo व तषध परमrsquorsquo इ य यत पवा च ग यस ा परऽयादयः

(समाधानसाधकभा यम)

परा ग यस ा क र यत

(समाधानबाधकभा यम)

स वपयासः कतो भव त

(समाधानसाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 210 -

एव त ह परव ग यस ा

कथम

lsquolsquoकायकाल स ाप रभाषमrsquorsquo य काय त ोपि थत ट यम lsquolsquo ग यः क याrsquorsquo इ यपि थत मद

भव त lsquolsquoअदसो मातrsquorsquo इ त

(समाधानबाधकभा यम)

एवम यय तो व तषधः

कथम

वकाययोगो ह व तषधः न चा को वकायय तः एचामयादयः ईदतोः ग यस ा

(समाधानसाधकभा यम)

नाव य वकाययोग एव व तषधः

क त ह

असभवोऽ प स चा य ासभवः

कोऽसाव ासभव

ग यस ा भ नवतमाना अयाद न बाधत अयादयोऽ भ नवतमानाः ग यस ाया न म त

व न ती यषोऽसभवः स यसभव य तो व तषधः

(समाधानबाधकभा यम)

एवम यय तो व तषधः सतो ह व तषधो भव त न चा वो व तः ना प मकारः

उभयम य स म

पात जलमहाभा यम

- 211 -

(१५७ समाधानसाधकवा तक थमख डनम ३)

आ याि स व यथा रो व

(भा यम)

आ याि स व भ व य त त यथा व आ याि स ो भव त

(समाधानबाधका पभा यम)

क पनः कारण व आ याि स ो भव त न पनय व ः स ः त वो वम य यत

(भा यम)

नव श यम

(१५७ समाधानसाधकवा तकसाधकख डम ३)

अ स य व आ गणा स ः

(भा यम)

अ स य व आ गण या स ः यात - व ो ल ोऽ त मा त ा याि स वम षत यम

यथा त ा याि स व भव त एव महा या याि स व भ व य त

(१५८ समाधाना तरवा तकम ४)

[ वचनसाम या वा]

(भा यम)

अथवा ग यस ावचनसाम यादयादयो न भ व यि त

(१५९ समाधाना तरवा तकम ५)

[ योगा वभागा वा]

पात जलमहाभा यम

- 212 -

(भा यम)

अथ वा योग वभागः क र यत lsquolsquoअदसःrsquorsquo अदस ईदादयः ग यस ा भव ती त ततो lsquolsquoमातrsquorsquo

मा च पर ईदादयः ग यस ा भव ती त अदस इ यव

कमथ योग वभागः

एको य ति स ग यकाय तदथः अपरो यद स

(आ पभा यम)

इहा प त ह ा नो त-अमया अमयो र त

कच यात य य ग यस ा यात

ग या यः क तभावः स यत

(आ प नरासभा यम)

नष दोषः पदा त करण क तभावः न चष पदा तः

(आ पभा यम)

एवम यमकऽ अ ा प ा नो त

(आ पबाधकभा यम)

ववचन म त वतत

(आ पसाधकभा यम)

य द ववचन म त वतत अमी अ अ न ा नो त

(आ पबाधकभा यम)

एव त ह एद त म त नव तम

पात जलमहाभा यम

- 213 -

(१६० समाधाना तरवा तकम ६)

माथाद दा यथाना वा

(भा यम)

अथवाऽऽहायम-lsquolsquoअदसो मात rsquorsquo इ त न च ई वो व तः ना प मकारः तत एव व ा यामः-

lsquoमाथाद दा यथानामrsquo-इ त

(१६१ समाधाना तरवा तकम ७)

उ त वा

(भा यम)

कम तम

अदस ई वो व वर ब ह पदल ण ( स व त य) ग यस ाया च इ त

(अ न टापि त नवारणा धकरणम)

(१६२ आ पवा तकम ८)

त स क दोषः

(भा यम)

त सककार दोषो भव त-अमकऽ

(१६३ समाधानवा तकम ९)

न वा हण वशषण वात

(भा यम)

न वा एष दोषः

पात जलमहाभा यम

- 214 -

क कारणम

हण वशषण वात न मा हणन ईदा य त वश यत

क त ह

ईदादयो वश य त-मा पर य ईदादय-इ त अदसो मात १२

-----------

(१२ ग यस ास म ११५ आ ३)

श१११३

(अ न टापि त नराकरणा धकरणम)

(आ पभा यम)

इह क मा न भव त- काश कश वश इ त

(१३४ समाधानवा तकम १)

शऽथव हणात

(भा यम)

अथवतः शश द य हणम न चषोऽथवान

(आ पभा यम)

एवम प ह रश ब श इ य ा प ा नो त

(समाधानभा यम)

एव त ह lsquoल ण तपदो तयोः तपदो त यवrsquo इ यव न भ व य त

(पव तसमाधाना यपगमभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 215 -

अथ वा पनर त-lsquoअथव हण नानथक यrsquo इ त

कथ त ह- ह रश ब श इ त

एकोऽ वभ यथनाथवान अपर त ताथन समदायोऽनथकः श१३

-------

(१३ ग यस ास म ११५ आ ४)

नपात एकाजना १११४

(पदक या धकरणम)

(आ पभा यम)

नपात इ त कमथम

(समाधानभा यम)

चकारा जहारा

(आ पभा यम)

एकािज त कमथम

(आ पबाधकभा यम)

द म द म

(आ पबाधानपपि तभा यम)

एकािज य य यमानऽ ा प ा नो त एषोऽ प यकाच

(आ पबाधोपपि तभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 216 -

एकािज त नाय बह ी हः-एकोऽज यि मन सोऽयमकाच एकािज त

क त ह

त प षोऽय समाना धकरणः-एक अच एकाच एकािज त

(आ पभा यम)

य द त प षोऽय समाना धकरणो नाथ एक हणन

( या पभा यम)

इह क मा न भव त- द म द म

( या पबाधकभा यम)

अजव यो नपात इ यव व ायत

(आ पभा यम)

क व त यमतत

(समाधानभा यम)

न ह

(आ पभा यम)

कथमन यमान ग यत

(समाधानभा यम)

अ हणसाम यात य द ह अ चा य च त या अ हणमनथक यात

(साम यानपपि तभा यम)

अि त य यद हण य योजनम

पात जलमहाभा यम

- 217 -

कम

अज त य यथा यात हल त य मा भत

(साम य पपि तभा यम)

नव दोषो न योजनम

(साम यानपपि तभा यम)

एवम प कत एतत- वयोः प रभाषयोः सावकाशयोः समवि थतयोः lsquolsquoआ य तवदकि मनrsquorsquo lsquolsquoयन

व ध तद त यrsquorsquo इ त च-इय मह प रभाषा भ व य त-lsquoआ य तवदकि मनrsquorsquo इ त इय च न

भ व य त-lsquolsquoयन व ध तद त यrsquorsquo इ त

(समा यानपपि त नराकरणभा यम)

आचाय व ि त ापय त-इय मह प रभाषा भव त-lsquolsquoआ य तवदकि मनrsquorsquo इ त इय च न भव त lsquolsquoयन

व ध तद त यrsquorsquo इ त यदयम-lsquoअना rsquo इ त तषध शाि त

(समाधानभा यम)

एव त ह- स स त यद हण यमाण एक हण करो त त ापय याचायः-lsquoअ य वण हण

जा त हण भव तrsquo इ त

कमत य ापन योजनम

द भह हण य जा तवाचक वात स म इ त यद त तदपप न भव त

(आ पभा यम)

अना ङ त कमथम

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 218 -

आ उदका ता ओदका तात

(आ पभा यम)

इह क मा न भव त- आ एव न म यस आ एव कल त द त

(समाधानभा यम)

सानब धक यदमाकार य हणम अननब धक चा ाऽऽकारः

(आ पभा यम)

व पनरय सानब धकः व नरनब धकः

(समाधानभा यम)

lsquoईषदथ यायोग मयादा भ वधौ च यः एतमात ङत व या वा य मरणयोर ङत १

नपात१४

--------

पात जलमहाभा यम

- 219 -

( १४स ास म ११५आ५)

ओत १११५

(स वय य नराकरणा धकरणम)

(आ पभा यम)

कमदाहरणम

(समाधानभा यम)

आहो इ त उताहो इ त

(समाधानबाधकभा यम)

नतदि त योजनम नपातसमाहारोऽयम आह उ आहो इ त उत आह उ उताहो इ त त

lsquolsquo नपात एकाजना rsquorsquo इ यव स म

(समाधानसाधकभा यम)

एव त यक नपाता इम

(समाधाना तरभा यम)

अथवा त ष ाथ ऽयमार भः ओ ष यात म तः ओ ष यात ब हती च श वर ओ च सखाय

स या वव याम (ऋ १०१०१)

( य त स वि त नराकरणा धकरणम)

(१६५ आ पवा तकम १)

ओति व तषधः

पात जलमहाभा यम

- 220 -

(भा यम)

ओद तो नपात इ य य त य तषधो व त यः अनदः अदः अभवत=अदोऽभवत

अ तरः तरः अभवत= तरोऽभवत

(आ पबाधकभा यम)

न व त यः lsquoल ण तपदो तयोः तपदो त यrsquo इ यव न भ व य त

(आ पसाधकभा यम)

एवम प-अगौः गौः समप यत गोऽभव अ ा नो त

(समाधानभा यम)

एव त ह lsquolsquoगौणम ययोम य कायस ययःrsquorsquo इ त त यथा- lsquoगौरनब योऽजोऽ नीषोमीयःrsquo इ त न

वाह कोऽनब यत

(समाधानबाधकभा यम)

कथ त ह वाह क व या व भवतः- गौि त ठ त गामानय त

(समाधानसाधकभा यम)

अथा य एतदव भव त य श दा यम श दमा त व त श दा य च व या व ओत१५

-----

पात जलमहाभा यम

- 221 -

(१५ ग यस ाद शस म ११५ आ 0६)

उञ ऊ१११७

(अ न टापि तवारणा धकरणम)

(आ पभा यम)

इह क मा न भव त-आहो इ त उताहो इ त

(आ पबाधकभा यम)

उञ इ य यत न चा ोञ प यामः

(आ पसाधकभा यम)

उञोऽयम यम सहकादश उ णन ग यत

(आ पबाधकभा यम)

आचाय व ि त ापय त-lsquoनोञ एकादश उ हणन ग यतrsquo इ त यदयम lsquolsquoओ rsquorsquo इ योद त य

नपात य ग यस ा शाि त

(आ पसाधकभा यम)

नतदि त ापकम उ तमतत -lsquolsquo त ष ाथ ऽयमार भःrsquo इ त दोषः ख व प या य यञकादश

उ हणन ग यत जान उ अ य ज त जान अ य ज त जा व य ज तlsquolsquo मय उञो वो वाrsquorsquo

इ त व व न यात

(समाधानभा यम)

एव त यक नपाता इम

अथ वा वावकारा वमौ एकोऽननब धकः अपरः सानब धकः त योऽननब धक त यष एकादशः

पात जलमहाभा यम

- 222 -

(योग वभागा धकरणम)

(१६६१ स ा तआ पवा तकम २)

उञ इ त योग वभागः

(भा यम)

उञ इ त योग वभागः कत यः lsquolsquoउञःrsquorsquo शाक य याचाय य मतन ग यस ा भव त उइ त व त

ततः lsquolsquoऊrsquorsquo उञ ऊ इ ययमादशो भव त शाक य याचाय य मतन द घ ऽनना सकः ग यस क च

ऊ इ त

(योग वभागवय यभा यम)

कमथ योग वभागः

(१६६२ आ प योजनवा तकयख डनम १)

ऊ वा शाक य य

(भा यम)

शाक य याचाय य मतन ऊ वभाषा यथा यात ऊ इ त उ इ त अ यषामाचायाणा मतन-

व त उ ञ ऊ १७

----------------

(१६ ग यस ास म११५ आ ७)

ईदतौ च स तमथ१११८

(अथ हण योजन न पणा धकरणम)

(१६७ आ पवा तकम १)

पात जलमहाभा यम

- 223 -

lsquoईदतौ स तमी यवrsquo

(भा यम)

ईदतौ स तमी यव स म नाथ ऽथ हणन

(१३८ समाधानवा तकम २)

ल तऽथ हणा वत

(भा यम)

ल ताया स त या ग यस ा न ा नो त

सोमो गौर अ ध तः(ऋ९१२३) इ यत चा ा प या द त त चा तरण य न न

स यती यवमथमथ हणम

(समाधानबाधकभा यम)

ना स तमी ल यत

क त ह

पवसवण ऽ भव त

(१६९ समाधानसाधकवा तकम ३)

lsquoपव य चत सवण ऽसावाडा भावः स यतrsquo16

(भा यम)

य द पवसवणः आ आ भाव च ा नो त

(समाधानबाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 224 -

एव त ह आहायम-ईदतौ स तमी त न चाि त स तमी ईदतौ त वचना व य त

(१७० समाधानवा तकम ४)

lsquoवचना य द घ वम

नद वचना ल यम अि त य यदत य वचन योजनम

कम य स त या द घ वम यत-lsquolsquo त न श क सरसी शयानमrsquorsquo (ऋ९१२३)इ त

स त योजन इह न ा नो त सोमो गौर आ यो तः (ऋ 09123) इ त

(१७१ समाधानबाधकवा तकम ५)

lsquoत ा प सरसी य दrsquo

(भा यम)

त ा प स म

कथम

य द सरसीश द य व ि तरि त अि त च लोक सरसीश द य व ि तः

कथम

द णापथ ह महाि त सरा स सर य इ य य त

(१७२ समाधानवा तकम)

ापक यात तद त व

(भा यम)

एव त ह ापय याचाय न ग यस ाया ययल ण भव त इ त

कमत य ापन योजनम

पात जलमहाभा यम

- 225 -

कमाय रगार कमायगारम व वोरगार व वगारम यय हणन ग यस ा न भव त

(१७३ समाधानवा तकम ७)

मा वा पवपद य भत rsquo

(भा यम)

अथवा पवपद य मा भ द यवमथमथ हणम वा याम वो वा य वः न यामा तन या तः

(आ पभा यम)

अथ यमाणऽ यथ हण क मादवा न भव त

(समाधानभा यम)

जह वाथा व ि त रत

(आ पभा यम)

अथाजह वाथाया व तौ दोष एव

(समाधानभा यम)

अजह वाथाया च न दोषः समदायाथ ऽ भधीयत

lsquoईदतौ स तमी यवल तऽथ हणा वत पव य चत सवण ऽसावा डा भावः स यतrsquo lsquoवचना य

द घ व त ा प सरसी य दrsquo ापक यात तद त व मा वा पवपद य भत rsquo२ ईदतौ च

स त यथ१८

(इ त ग यस ा करणम)

---------

पात जलमहाभा यम

- 226 -

(१७ घस ास म ११५ आ ८)

दा धा वदाप १११९

(इ टानपि त नराकरणा धकरणम)

(१७५ आ पवा तकम )

घस ाया क त हण शदथम

(भा यम)

घस ाया कि त हण क त यम दाधा कतयो घस ा भव ती त व त यम क योजनम

आ वभताना मय स ा यत सा आ वभतानामव यात अना वभताना न यात

नन च भ य ठा न घस ाकाया ण आधधातक त चत आ वभता य त

lsquolsquo शदथमrsquorsquo शदथ क त हण क त यम श या व त ष यत तदथम णदयत णय त

णधयती त

(भा यम)

भार वाजीयाः पठि त-

(भार वाजीयो तमा पवा तकम)

घस ाया क त हण श वकताथम

(भा यम)

घस ाया क त हण यत

क योजनम

शदथ वकताथ च श यदा तम वकताथ ख व प- णदाता णधाता

पात जलमहाभा यम

- 227 -

क पनः कारण न स य त

lsquoल ण तपदो तयोः तपदो त यवrsquo इ त तपद य आ वभता तषामव या ल णन य

आ वभता तषा न यात

( या पभा यम)

अथ यमाणऽ प क त हण कथ मद व ायत- दाधाः कतय इ त आहोि व ाधा कतय

इ त क चातः

य द व ायत-दाधाः कतय इ त स एव दोषः-आ वभतानामव या अना वभताना न यात

अथ व ायत-दाधा कतय इ त अना वभतानामव यादा वभताना न यात

( या पसमाधानभा यम)

एव त ह नव व ायत-दाधाः कतय इ त ना प दाधा कतय इ त

कथ त ह

दाधा घस ा भवि त कतय चषा म त

(आ पोपसहारभा यम)

त त ह क त हण कत यम

(समाधानभा यम)

कत यम इद कतमथ हणमनवतत

व कतम

lsquolsquoईदतौ च स त यथrsquorsquo इ त ततो व या म lsquolsquoदाधा वदापrsquorsquo lsquolsquoअथrsquorsquo इ त

(समाधानबाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 228 -

नव श यम ददा तना समानाथान रा तरास तदास तमह त ीणा त भतीनाह ः तषाम प घस ा

ा नो त त मा नव श यम न चदव क त हण कत यमव

(समाधानसाधकभा यम)

न कत यम शदथन ताव नाथः क त हणन अव य त माथ क त हण कत यम णमयत

यमयत यवमथम तत पर तादप यत घ कतौ मा कतौ च त

(आ पभा यम)

य द क त हण यत न मनो त नमीना त अ ा प ा नो त

( तब द भा यम)

अथा यमाणऽ प क त हण इह क मा न भव त- नमाता नमात नमात य म त

( तब द समाधानभा यम)

आकारा त य ङतो हण व ायत

(समाधानभा यम)

यथव त ह अ यमाण क त हण आकारा त य ङतो हण व ा यत

(भार वाजीय योजन नराकरणभा यम)

वकताथन चा प नाथः दोष एवत याः प रभाषाया lsquolsquoल ण तपदो तयोः तपदो त यवrsquorsquo इ त-

lsquolsquoगामादा हण व वशषःrsquorsquo इ त

(यदागम याया धकरणम)

(१७५ आ पवा तकम २)

समानश द तषधः

पात जलमहाभा यम

- 229 -

(भा यम)

समानश दाना तषधो व त यः नदारय त नधारय त दाधा घस ा भव ती त घस ा

ा नो त

(१७६ समाधानवा तकम ३)

समानश दा तषधोऽथव हणात

(भा यम)

समानश दानाम तषधः अनथकः तषधोऽ तषधः

घस ा क मा न भव त

अथव हणात अथवतोदाधो हणात न चतावथव तौ

(१७७ समाधानह व तरवा तकम ४)

अनपसगा वा

(भा यम)

अथवा यि याय ताः ादय त त ग यपसगस ा भवि त न चतौ दाधौ त यायोगः

(आ पभा यम)

य यवम इहा प त ह न ा नो त- णदापय त णधापयती त अ ा प नतौ दाधावथव तौ

ना यतौ दाधौ त यायोगः

(१७८ समाधानवा तकम ५)

न वाथवतो यागम त गणीभत त हणन ग यत यथाऽ य

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 230 -

न वा एष दोषः

क कारणम

अथवत आगम त गणीभतोऽथव हणन ग यत यथा य त यथा-अ य ा प अथवत

आगमोऽथव हणन ग यत

वा य

ल वता चक षत त

(आदशवा दन आगमवा दन या पभा यम)

य त पनयि न यष नाम श द वागमशासन यात न न यष नाम श दष

कट थर वचा ल भवणभ वत यमनपायोपजन वका र भः आगम च नामापवः श दोपजनः

(आगमवा दन आदशवा दन या पभा यम)

अथ य त यि न यष श द वादशाः यः

(आदशवा दनः समाधानभा यम)

बाढ य तम श दा तर रह भ वत यम त श दा तर श दा तर य तपि तय ता

( स ा तोपसहारभा यम)

आदशा तह म भ व यि त अनागमकाना सागमकाः

तत कथम

lsquoसव सवपदादशा दा ीप य पा णनः

एकदश वकार ह न य व नोपप यतrsquo

(अ न टापि त नराकरणा धकरणम)

पात जलमहाभा यम

- 231 -

(१७९ आ पवा तकम ६)

द ङः तषधः था वो र व

(भा यम)

द ङः तषधः था वो र व व त यः उपादा ता य वरः श क य त lsquolsquoमीना त मनो तrsquorsquo

इ या व कत lsquolsquo था वो र चrsquorsquo इती व ा नो त

( या पभा यम)

कतः पनरय दोषो जायत- क क त हणा आहोि व प हणात

( या पसमाधानभा यम)

प हणा द याह

( क त हणदोषभा यम)

इह खल क त हणा ोषो जायत उप दद षत lsquolsquoस न मीमाघरभलभrsquorsquo इ त

(दोष नराकरणभा यम)

नष दोषः दा क त र य यत न चय दा क तः आकारा तानामज ताः कतयः

एज तानामपीकारा ताः न च कतः क तः क त हणन ग यत

(आ पोपसहारभा यम)

स त ह तषधो व त यः

(समाधानभा यम)

न व त यः

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 232 -

घस ा क मा न भव त

(समाधानभा यम)

lsquolsquoसि नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquorsquo इ यव न भ व य त

(नानब धकतमनज त व याया धकरणम)

(१८० आ पवा तकम ७)

दा तषध न द यनज त वात

(भा यम)

दा तषध द प तषधो न ा नो त-अवदा त मखम

नन चाऽऽ व क त भ व य त

त या व न ा नो त

क कारणम

अनज त वात

(१समाधानवा तकम ८)

स मनब ध याऽनका त वात

(भा यम)

स मतत

कथम

अनब ध यानका त वात अनका ता अनब धाः

(१८२ समाधानवा तकम ९)

पात जलमहाभा यम

- 233 -

प तषधा वा

(भा यम)

अथ वा lsquolsquoदाधा व पतrsquorsquo इ त व या म त चाऽव य व त यम अदा ब त य यमान इहा प

स यत णदापयती त

(आव यकता नराकरणभा यम)

श य तावदननादा ब त वता बा त य तषधो व ातम

(आ पभा यम)

स त ह भ यत

( स ाि तभा यम)

यथा यासमवा त

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम lsquolsquoदा तषध न द पrsquorsquo इ त

(प रहार मारणभा यम)

प र तमतत lsquolsquo स घमनब ध यानका वात इ त

(आ पभा यम)

अथका तष दोष एव

(समाधानभा यम)

एका त व प न दोषः आ व कत भ व य त

(समाधानानपपि तभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 234 -

नन चो तम-lsquoत या व न ा नो त क कारणम अनज त वा -rsquoइ त

(समाधानोपपि तभा यम)

पकारलोप कत भ व य त

(आ पभा यम)

न य तदा दाब भव त

(समाधानभा यम)

भतपवग या भ व य त

(समाधानसाधकभा यम)

एत चा य तम-य सव वव सानब धक हणष भतपवग त व ायत अन मि तको

यनब धलोप ताव यव भव त

(समाधाना तरभा यम)

अथ वाऽचाय व ि त ापय त-lsquoनानब धकतमनज त वमrsquo इ त यदयम lsquolsquoउद चा माङो यतीहारrsquorsquo

इ त मङः सानब धक याऽऽ वभत य हण करो त

(समाधाना तरभा यम)

अथ वा दाबवायम न दबि त कथम-lsquoअवदाय तrsquo इ त

यि वकरणो भ व य त दाधा वदाप २९

------

(१८ अ तदशस म ११५ आ ९)

पात जलमहाभा यम

- 235 -

आ य तवदकि मन ११२०

(स योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

कमथ मदम यत

(१८३ समाधानवा तकम १)

स य यि म ना य तव ावादकि म ना य तव वचनम

(भा यम)

स य यि मन य मात पव नाि त परमि त स आ द र य यत स य यि मन य मात पर नाि त

पवमि त सोऽ त इ य यत स यि म ना य तव ावादत मात कारणा

एकि म ना य ताप द टा न काया ण न स यि त इ यत च य र त ता य तरण य न न न

स यि त इ यकि म ना य तव वचनम एवमथ मदम यत

(आ पभा यम)

अि त योजनमतत

(समाधानभा यम)

क तह त

(१८४ आ पवा तक थमख डम २)

त यपद शव वचनम

(भा यम)

त यपद शव ावो व त यः यपद शवदकि मन काय भवती त व त यम

पात जलमहाभा यम

- 236 -

(भा यम)

क योजनम

(१८४ योजनवा तक वतीयख डम ३)

एकाचो व थमाथम

(भा यम)

व य त-lsquoएकाचो व थम य त बह ी ह नदशः इ त ति मन यमाण इहव यात-पपाच

पपाठ इयाय आर इ य न यात यपद शवदकि मन काय भवती य ा प स भव त

(१८४ योजनवा तकततीयख डनम ४)

lsquoष व चाऽऽदशस ययाथम rsquo

(भा यम)

व य त-lsquoआदश ययो र यवयवष यषा-rsquo इ त एति मन यमाण इहव यात-क र य त

ह र य त इह न या lsquo[इ ो मा] व त (ऋ१११३५४)rsquo lsquoस दवा य त (ऋ३४३)rsquo इ त

यपद शवदकि मन काय भवती य ा प स भव त

(आ पोपसहारभा यम)

स त ह यपद शव ावो व त यः

( स ाि तसमाधानभा यम)

न व त यः

(१७५ समाधानवा तकम ५)

अवचना लोक व ानात स म

पात जलमहाभा यम

- 237 -

(भा यम)

अ तरणव वचन लोक व ानात स मतत

(एकद श टा तभा यम)

त यथा-लोक-lsquoशालासमदायो ामःrsquo- इ य यत भव त चतदकि म न प-lsquoएकशालो ामःrsquo-इ त

(उ त टा त वघटनभा यम)

वषम उप यासः ामश दोऽय ब वथः अ यव शालासमदाय वतत त यथा- lsquo ामो द धःrsquo

इ त

अि त वाटप र प वतत त यथा-lsquo ाम व टःrsquo- इ त

अि त च मन यष वतत त यथा-lsquo ामो गतो ाम आगतःrsquo-इ त

अि त सार यक ससीमक स थ ड लक वतत त यथा-lsquo ामो ल धःrsquo इ त त यः सार यक

ससीमक स थि डलक वतत तम भसमी यत य यत-lsquoएकशालो ामःrsquo इ त

(एकद श टा तरभा यम)

यथा त ह-lsquoवणसमदायः पदम rsquo lsquoपदसमदाय ऋकrsquo lsquoऋ समदायः स तम rsquo इ य यत भव त

चतदकि म न प- lsquoएकवण पदम rsquo lsquoएकपदा ऋकrsquo lsquoएकचस तम rsquo इ त

( टा ता तर वघटनभा यम)

अ ा यथन य तो यपदशः पद नामाथः ऋ नामाथः स त नामाथ इ त

( स ाि त टा तभा यम)

यथा त ह-बह ष प वतदपप न भव त-अय म य ठोऽय म म यमोऽय म कनीया न त भव त

चतदकि म न प-lsquoअयमव म य ठोऽयमव म म यमोऽयमव म कनीयानrsquo इ त

पात जलमहाभा यम

- 238 -

( स ाि त टा ता तरभा यम)

तथाऽसतायामसो यमाणाया च भव त-lsquo थमगभण हताrsquo इ त

( स ाि त टा ता तरभा यम)

तथाऽन याऽनािजग मषराह lsquoइद म थममागमनमrsquo इ त

(स या यानभा यम)

आ य तव ाव च श योऽव तम

कथम

(१८६ या यानसाधकवा तकम ६)

अपवान तरल ण वादा य तयोः स मकि मन

(भा यम)

अपवल ण आ दः अन तरल णोऽ तः एत चकि म न प भव त अपवान तरल ण वादत मात

कारणा एकि म न या य ताप द टा न काया ण भ व य ती त नाथ आ य तव ावन

( या यानासभवभा यम)

गोनद य वाह- स यमतत lsquoस त व यि मनrsquo इ त

(स ोदाहरणा धकरणम)

( योजनिज ासाभा यम)

का न पनर य योग य योजनमि त

(१८७ योजनवा तकम ७)

आ दव व योजन ययि नदा यदा त व

पात जलमहाभा यम

- 239 -

(भा यम)

यय या द दा तो भवती त इहव यात- कत य ति तर यः औपगवः कापटवः इ य न यात

(भा यम)

lsquolsquoि न या द न यमrsquorsquo इ त इहव या -अ हच बकाय नः आि नव यः गा यः क त र य न यात

(१८८ योजनवा तकम ८)

वलादराधधातक य

(भा यम)

वलादराधधातक य योजनम lsquolsquoआधधातक य वलादःrsquorsquo इतीहव यात क र य त ह र य त

lsquoजो षष (ऋ २३५१)rsquo मि दष द य न यात

(१८९ योजनवा तकम ९)

यि मि व ध तदा द व

(भा यम)

यि मि व ध तदा द व योजनम व य त- lsquoयि मि व ध तदादाव हण rsquo इ त ति मन

यमाण lsquolsquoअ च नधात वा वो रयङवङौrsquorsquo इहव यात यः वः यौ इ य न यात

(१९० योजनवा तकम१०)

अजा या व

अजा या व योजनम lsquolsquoआडजाद नामrsquorsquo इहव या -ऐ ट ऐ ह ट ऐ टअ य ट य न यात

(अ तव व योजन न पणा धकरणम)

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 240 -

अथा तव व का न योजना न

(१९१ योजनवा तकम ११)

अ तव ववचना त ग य व

(भा यम)

अ तव ववचना त ग य व योजनम lsquolsquoईद द ववचन ग यमrsquorsquo इहव यात- पचत इ त

पचथ इ त ख व इ त माल इती य न यात

(१९२ योजनवा तकम १२

मदचोऽ या परः

(भा यम)

lsquolsquo मदचोऽ या परःrsquorsquo योजनम (lsquolsquoनप सक य झलचःrsquorsquo) इहव यात- क डा न वना न ता न

यानी य न यात

(१९२ योजनवा तकम)

अचोऽ या द ट

(भा यम)

lsquolsquoअचोऽ या द टrsquorsquo योजनम lsquolsquo टत आ मनपदाना टरrsquorsquo इहव यात कवात कवाथ क त कव

इ य न यात

(१९४ योजनवा तकम १४)

अलोऽ य य

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 241 -

lsquolsquoअलोऽ य यrsquorsquo योजनम lsquolsquoअतो द घ य ञ स प चrsquorsquo इहव यात- पटा या घटा या म त

आ या म य न यात

(१९५ योजनवा तकम १५)

यन व ध तद त व

(भा यम)

यन व ध तद त व योजनम lsquolsquoअचो य rsquorsquo इहव यात-चयम जयम एयम यय म य न यात

lsquolsquoआ य तवदकि मनrsquorsquo काय भवती य ा प स भव त आ य तवदकि मन २०

(१९ घस ास म ११५ ५ आ १०)

तर तमपौ घः११२१

( करणो कष योजना धरणम)

(अ न ट नवारणा धकरणम)

(१९६ आ पवा तकम १)

घस ाया नद तर तषधः

(भा यम)

घस ाया नद तर तषधो व त यः न या तरो नद तरः

(१९७ समाधानवा तक थमख डम ५

घस ाया नद तरऽ तषधः

(भा यम)

घस ाया नद तरऽ तषधः अनथकः तषधोऽ तषधः

पात जलमहाभा यम

- 242 -

(भा यम)

घस ा क मा न भव त

(१९७ समाधानहतवा तक वतीयख डम २)

तर हण यौपद शकम

(भा यम)

औपद शक य तरपो हणम न चष उपदश तर श दः

(आ पभा यम)

क व त यमतत

(समाधानभा यम)

न ह

(आ पभा यम)

कथमन यमान ग यत

( स ाि तसमाधानभा यम)

इह ह याकरण सव वव सानब धक हणष पमा ीयत-य ा यत प म त प न ह च श द य

ना तरण लौ कक योगम ति म च लौ कक योग सानब धकाना योगो ना ती त क वा

वतीयः योग उपा यत

कोऽसौ

उपदशो नाम न चष उपदश तर श दः

(घस ा यपगमऽ प दोषाभाव दशकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 243 -

अथ वाऽ व य घस ा को दोषः

(दोषदशनभा यम)

घा दष न या वो भवती त व व स यत

(समाधानभा यम)

समाना धकरणष घा दि व यव तत

(आ पभा यम)

यदा त ह सव नद स एव तर तदा ा नो त

(समाधानभा यम)

ी ल गष घा दि व यव तत अव य चतदव व यम समाना धकरणष घा दि व य यमान इह

स यत- म हषी प मव ा मणी प मव त तर तमपौ घः२१

--------------

पात जलमहाभा यम

- 244 -

२० स यास ास म ११५ आ११

बह गणवतड त स या११२२

(लोक स स यावा चना स या वसाधना धकरणम)

(१९८ आ पवा तक थमख डम १)

स यास ाया स या हण [स यास ययाथम]

(भा यम)

स यास ाया स या हण कत यम बहगणवतडतयः स यास ा भवि त स या च स यास ा

भवती त व त यम

क योजनम

lsquolsquoस यास ययाथमrsquorsquo एका दकायाः स यायाः स या दशष स य यष स ययो यथा यात

(आ पबाधकभा यम)

नन चका दका स या लोक स य त तीता तना याः स या दशष स यास ययो भ व य त

(आ पसाधकभा यम)

एवम प कत यम

क योजनम

(१९८ इतरथा यस ययोऽक म वा यथा लोक)

(भा यम)

अ यमाण ह स या हण एका दकायाः स यायाः स य यष स ययो न यात

क कारणम

पात जलमहाभा यम

- 245 -

अक म वात ब वाद ना क मा स ा lsquolsquoक माक मयोः क म कायस ययो भव तrsquorsquo यथा

लोक त यथा-लोक-lsquoगोपालकमानयrsquo lsquoकटजकमानयrsquo इ त य यषा स ा भव त स आनीयत न यो

गाः पालय त यो वा कट जातः

(आ पभा यम)

य द त ह क माऽक मयोः क म कायस ययो भव त lsquolsquoनद पौणमा या हायणी यःrsquorsquo इ य ा प

स यत

(समाधानभा यम)

पौणमा या हायणी हणसाम या न भ व य त

(आ पभा यम)

त वशष य त ह ा नो त

(समाधानभा यम)

एव त ह आचाय व ि त ापय त-lsquoन त वशष यो भव तrsquo इ त यदय वपा श द शर भ तष

पठ त

(आ पभा यम)

इह त ह ा नो त-lsquoनद भ चrsquorsquo इ त

(समाधानभा यम)

बह वचन नदशा न भ व य त

(आ पभा यम)

व प व ध त ह ा नो त

पात जलमहाभा यम

- 246 -

(समाधानभा यम)

बह वचन नदशादव न भ व य त

(उपसहारभा यम)

एव च न चदमक त भव त-lsquolsquoक माक मयोः क म कायस ययःrsquorsquo इ त न च कि च ोषो

भव त

(१९९ आ पसाधकवा तकम २)

उ तराथ च

(भा यम)

उ तराथ च स या हण कत यम lsquolsquo णा ता ष षकारनकारा तायाः स यायाः ष स ा यथा

यात इह मा भत- पामानो व ष इ त

(आ प नराकरणभा यम)

इहाथन ताव नाथः स या हणन

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम-इतरथा यस ययोऽक म वा यथा लोक इ त

(आ पप रहारभा यम)

नष दोषः अथा करणा वा लोक क माक मयोः क म कायस ययो भव त अथ

वाऽ यवस कन भव त कत वा त भव त- इदमवस कन कत य म त आत चाथात

करणा वा अ ग ह भवान ा य पाशलपादम करण मागत वीत- गोपालकमानय

कटजकमानय त उभयग त त य भव त साधीयो वा यि टह त ग म य त

पात जलमहाभा यम

- 247 -

(आ पसाधकभा यम)

यथव त यथा करणा वा लोक क माक मयोः क म कायस ययो भव त एव महा प

ा नो त जाना त यसौ ब वाद ना मय स ा कत त

(समाधानसाधकभा यम)

न यथा लोक तथा याकरण उभयग तः पन रह भव त

(उभयग यदाहरणभा यम)

अ य ा प नाव य महव त यथा lsquolsquoकतर ि सततम कमrsquorsquo इ त क मा कमस ा कम दशष

चोभयग तभव त-lsquolsquoकम ण वतीयाrsquo इ त क म य हणात lsquolsquoकत र कम य तहारrsquorsquo

इ य ाक म य

(उभयग यदाहरणभा यम)

तथा lsquolsquoसाधकतम करणमrsquorsquo इ त क मा करणस ा करण दशष चोभयग तभव त-

lsquolsquoकतकरणयो ततीयाrsquorsquo इ त क म य हणम lsquoश दवरकलहा क वमघ यः करणrsquorsquo

इ य ाक म य

(उभयग यदाहरणभा यम)

तथा- lsquoआधारोऽ धकरणमrsquo इ त क मा अ धकरणस ा आ धकरण दशष चोभयग तभव त-

lsquolsquoस त य धकरण चrsquorsquo इ त क म य हणम lsquolsquo व त ष चान धकरणवा चrsquorsquo इ य ाक म य

(समाधाना तरभा यम)

अथ वा-नद स ाकरणम त वद तदशोऽयम -बह गणवतडतयः स याव व ती त

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 248 -

स त ह व त नदशः कत यः

(समाधानभा यम)

न कत यः

(आ पसाधकभा यम)

न य तरण व तम तदशो ग यत

(आ पबाधकभा यम)

अ तरणा प व तम तदशो ग यत त यथा lsquolsquoएष मद तःrsquorsquo अ मद त मद त इ याह त

म यामह मद तवदय भवती त एव महा यस या स य याह स याव द त ग यत

(समाधाना तरभा यम)

अथवाऽऽचाय व ि त ापय त-lsquoभव यका दकायाः स यायाः स या दशष स ययrsquo इ त यदय

lsquolsquoस याया अ तशद तायाः कनrsquorsquo इ त तशद तायाः तषध शाि त

कथ क वा ापकम

न ह क मा य ता शद ता वा स याऽि त

(समाधानभा यम)

नन चयमि त ड तः

(समाधानसाधकभा यम)

य त ह शद तायाः तषध शाि त

(सपणस ापकता यपगमभा यम )

य चा प य तायाः तषध शाि त

पात जलमहाभा यम

- 249 -

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम-lsquoड यथमतत यात rsquo इ त

(समाधानभा यम)

lsquolsquoअथव हण नानथक यrsquorsquo इ त अथवति तश द य हणम न च डति तश दोऽथवान

(समाधाना तरभा यम)

अथ वा महतीय स ा यत स ा च नाम यतो न लघीयः

कत एतत

ल वथ ह स ाकरणम त मह याः स ायाः करण एत योजनम -अ वथस ा यथा व ायत-

स यायत अनया स य त एका दकया चा प स यायत

( वतीय योजन या यानभा यम)

उ तराथन चा प नाथः स या हणन इद कतम तर ानव तयत

(आ पभा यम)

इद व स ाथम उ तर च स वशषणनाथः न चा याथ कतम याथ भव त न

ख व य य कतमनवतनाद य व त न ह गोधा सप ती सपणाद हभव त

(आ प थमयि तसमाधानभा यम)

य तावद यत-न चा याथ कतम याथ भवती त अ याथम प कतम याथ भव त त यथा-

शा यथ क याः णीय त ता य च पानीय पीयत उप पकत यत च शालय च भा य त

(आ प वतीययि तसमाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 250 -

यद य यत-न ख व य यत कतमनवतनाद य व त न ह गोधा सप ती सपणाद हभवती त

भव - य वतदव यात श द त खल यन यन वशषणा भसब यत त य त य वशषको

भव त

(समाधानय य तरभा यम)

अथ वा- साप ोऽय [lsquolsquo णा ताrsquorsquo इ त] नदशः यत न चा यि क चदप यमि त त

स यामवाप यामह

(२०० आ पवा तकम ३)

अ यध हण च समासकि व यथम

(भा यम)

अ यध हण च कत यम

क योजनम

समासकि व यथम समास व यथम कि व यथ च समास व यथ तावत- अ यधशपम

कि व यथम- अ यधकम

(२०१ आ प योजनवा तकम)४

ल क चाऽ हणम

(भा यम)

ल क चा यध हण न कत य भव त-lsquolsquoअ यधपव वगोलगस ायामrsquorsquo इ त lsquolsquo वगोःrsquorsquo इ यव

स म

(२०२ आ पवा तकम ५)

पात जलमहाभा यम

- 251 -

अधपवपद च परण यया तः

(भा यम)

अधपवपद च परण यया तः स यास ो भवती त व त यम

क योजनम

समासकि व यथमव समास व यथ कि व यथ च समास व यथ तावत-अधप चमशपम

कि व यथम-अधप चमकम

(२०३ आ पवा तकम ६)

अ धक हण चाल क समासो तरपदव यथम

अ धक हण चाल क कत यम

क योजनम

समासो तरपदव यथम समास व यथम तरपदव यथ च समास व यथ तावत-अ धकषाि टकः

अ धकसा त तकः उ तरपदव यथम-अ धकषाि टकः अ धकसा त तकः

अलक त कमथम

अ धकषाि टकः अ धकसा त तकः

(२०५ आ प योजनवा तकम ७)

बह ीहौ चा हणम

(भा यम)

बह ीहौ चा धकश द य हण न कत य भव त lsquolsquoस ययाऽ ययास नादरा ध-कस याः

स ययrsquorsquo इ त स य यव स म

पात जलमहाभा यम

- 252 -

(२०५ या यानवा तक थमख डम ८)

ब वाद नाम हणम

(भा यम)

ब वाद ना हण श यमकतम

(आ पभा यम)

कनदानी स या दशष स यास ययो भ व य त

(३०३ या यानसाधकवा तक वतीयख डम ८)

ापकाि स म

(भा यम)

ापकात स मतत

ापक कम

यदय-lsquolsquoवतो र वाrsquorsquo इ त स याया व हत य कनोव व ता दट शाि त

(आ पभा यम)

वतोरव त ापक यात

(समाधानभा यम)

न याह योगाप ापकम बह गण२२

-----------

पात जलमहाभा यम

- 253 -

(१३ ष स ास म ११५ आ १२)

णा ता ष ११२३

(अ न टाप ती टानपपि त नराकरणा धकरणम)

(२०७ आ पवा तकम १)

ष स ायामपदशवचन [शता य टनोन नडथम ]

(भा यम)

ष स ायामपदश हण कत यम उपदश षकारनकारा ता स या ष स ा भवती त व त यम

क योजनम

शता य टनोन नडथम शता न सह ा ण न म कत lsquolsquo णा ता ष rsquorsquo इ त ष स ा ा नो त

उपदश हणा न भव त अ टाना म य ाऽऽ व कत ष स ा न ा नो त उपदश हणा व त

( या यानभा यम)

उ त वा

कम तम

इह ताव छता न सह ाणी त-lsquoसि नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquo इ त

अ टनोऽ य तम

कम तम

अ टनो द घ हण ष स ा ापकमाकारा त य नडथम इ त

(एकद शसमाधानभा यम)

अथवाऽऽकारोऽ य न द यत-षकारा ता नकारा ता आकारा ता च स या ष स ा भवती त

पात जलमहाभा यम

- 254 -

(समाधानबाधकभा यम)

इहा प त ह ा नो त-lsquolsquoसधमादो य न एका ताःrsquorsquo एका इ त

(समाधानसाधकभा यम)

नष दोषः एकश दोऽय ब वथः अ यव स यापदम-त यथा-एको वौ बहव इ त

अ यसहायवाची त यथा- एका नयः एकहला न एका क भः किजत म त असहाय र यथः

अ य याथ वतत त यथा-lsquo जामका र यजमकाrsquo इ त अ य यथः lsquoसधमादो य न एका ताःrsquo

अ या इ यथः त योऽ याथ वतत इ यष योगः

(समाधानबाधकभा यम)

इह त ह ा नो त- lsquo वा या म टय वश या चrsquo इ त

( स ाि तसमाधाना तरभा यम)

एव त ह स तम योग वभागः क र यत-lsquolsquoअ टा य औशrsquorsquo ततः lsquolsquoष यःrsquorsquo ष य च

यद तम टा योऽ प त व त ततो lsquolsquoलकrsquorsquo लक च भव त ष य इ त

(समाधाना तरभा यम)

अथ वा- उप र टा योग वभागः क र यत- lsquolsquoअ टन आ वभ तौrsquorsquo ततो lsquolsquoरायःrsquorsquo राय च

वभ तावाकारादशो भव त lsquolsquoह लrsquorsquo इ यभयोः शषः

(आ पभा यम)

य यवम- या टौ या टा इ त न स य त या टानौ या टान इ त ा नो त

( स ाि तसमाधानभा यम)

यथाल णम य त णा ता ष २३

पात जलमहाभा यम

- 255 -

---------

(२२ ष स ास म ११५ आ १३)

ड त च११२४

( या यानभा यम)

इद ड त हण वः यत- स यास ाया ष स ाया च एक श यमकतम

कथम

य द तावत स यास ाया यत ष टस ाया न क र यत

कथम

lsquolsquo णा ता ष rsquorsquo इ य डती यनव त यत

( या याना तरभा यम)

अथ ष स ाया यत स यास ाया न क र यत

[कथम]

lsquolsquoड त चrsquorsquo इ य स यास ाऽ यनव त यत ड त च२४

--------------

(२३ न ठास ास म ११५आ १४)

त तवत न ठा११२५

(अ न टापि त नराकरणा धकरणम)

(२०७ आ पवा तकम १)

न ठास ाया समानश द तषधः

पात जलमहाभा यम

- 256 -

(भा यम)

न ठास ाया समानश दाना तषधो व त यः लोतो गत इ त

(२०८ आ पबाधकवा तकम २)

न ठास ाया समानश दा तषधः

(भा यम)

न ठास ाया समानश दानाम तषधः अनथकः तषधः अ तषधः

(आ पभा यम)

न ठास ा क मा न भव त

(२०९ आ पबाधकहतवा तकम ३)

अनब धोऽ य वकरः

(भा यम)

अनब धः यत सोऽ य व क र य त

(२१० आ पबाधकहत नराकरणवा तकम ४)

अनब धोऽ य वकर इ त च न लोपात

(भा यम)

अनब धोऽ य वकर इ त चत

त न

क कारणम

पात जलमहाभा यम

- 257 -

लोपात ल यतऽ ानब धः ल त चानब ध ना य व भव त त यथा- कतर वद त य

गहम lsquoअदो य ासौ काकःrsquo इ त उ प तत काक न ट त ग ह भव त एव महा प ल तऽनब ध

न टः ययो भव त

(आ पबाधकसाधकभा यम)

य य प ल यत जाना त वसौ-सानब धक यय स ा कत त त यथा-इतर ा प

कतर वद त य ग हम lsquoअदो य ासौ काकःrsquoइ त उ प तत काक य य प न ट त ग ह भव त

अ तत तम श जानाती त

(२११ आ पवा तकम ५)

स वपयास च

स च वपयासः य य प जाना त सदह त त य भव त-अय स तश दो लोतो गत इ त

अय स तश दो लनो गीण इ त त यथा इतर ा प lsquoकतर वद त य ग हमrsquo lsquoअदो य ासौ काकःrsquo

इ त उ प तत काक य य प तम श जाना त सदह त य भव त- इद त ग ह मद त गह म त

(आ प नराकरणभा यम)

एव त ह-

( २१२ समाधानवा तकभा यम)

कारककाल वशषात स म

(भा यम)

कारककाल वशषावपादयौ भत य तश दः कम ण कत र भाव च त त यथा इतर ा प य

एष मन यः ापवकार भव त सोऽ वण न म तन व नम तमपाद त-व दका प डर क वा

पात जलमहाभा यम

- 258 -

(आ पभा यम)

एवम प ाक ट य ा प ा नो त

(२१३ समाधानवा तकम ७)

ल ङ सजा ददशनात

(भा यम)

ल ङ सजा ददशना न भ व य त

(आ पभा यम)

य त ह सजादयो न य त- ा भ त त

(समाधानभा यम)

य तऽ ा प सजादयः

क व त यमतत

न ह

कथमन यमान ग यत

यथवायमनप द टान कारककाल वशषानवग छ त एवमतद यवग तमह त-य सजादयो न त

त तवत

(इ त ीम गव पत ज ल वर चत महाभा य थमा या थमपाद प चममाि नकम )

---------------------------

पात जलमहाभा यम

- 259 -

अथ थमा या य थमपाद ष ठमाि नकम

(अथ सवनामस ा करणम)

(२६ सवनामस ास म ११६ आ १)

सवाद न सवनामा न११२७

(त गणा धकरणम)

(पवप भा यम)

rsquoसवाद न lsquoइ त कोऽय समासः

(समाधानभा यम)

बह ी ह र याह

(अनयोगभा यम)

कोऽ य व हः

(समाधानभा यम)

सवश द आ दयषा ता न-इमानी त

य यव सवश द य सवनामस ा न ा नो त

क कारणम

अ यपदाथ वा बह ीहः

बह ी हरयम यपदाथ वतत तन यद य सवश दा त य सवनामस ा ा नो त त यथा-lsquo

च गरानीयताम इ य त य य ता गावो भवि त स आनीयत न गावः

पात जलमहाभा यम

- 260 -

नष दोषः भव त ह बह ीहौ त गणस व ानम प त यथा-lsquo च वाससमानयrsquo lsquoलो हतो णीषा

ऋि वजः चरि तrsquo इ त त गण आनीयत त गणा च चरि त

(सवनामपदसाध वा धकरणम)

(आ पभा यम)

इह सवनामानी त lsquoपवपदा स ायामगःrsquo इ त ण व ा नो त त य तषधो व त यः

(२१४ समाधानवा तकम १)

सवनामस ाया नपातना ण वाभावः

(भा यम)

सवनामस ाया नपातना ण व न भ व य त

(आ पभा यम)

कमति नपातन नाम

( तब द भा यम)

अथ कः तषधो नाम

( तब य तरभा यम)

अ वशषण क चद वा वशषण lsquoनrsquo इ य यत त य तमाचाय या भ ायो ग यत-lsquoइद न भव तrsquo

इ त

(समाधानभा यम)

नपातनम यवजातीयकमव अ वशषण ण वम वा वशषण नपातन यत त

य तमाचाय या भ ायो ग यत-lsquoइद न भव तrsquo इ त

पात जलमहाभा यम

- 261 -

(आ पभा यम)

नन च- नपातना चाण व यात यथा ा त च ण वम

( तब द भा यम)

कम यऽ यव वधयो (भवि त)

( तब य तरभा यम)

भवि त

(आ पभा यम)

इह-lsquoइको यण चrsquo इ त वचना यण यात यथा ा त चक यत

(समाधानभा यम)

नष दोषः अ य वशषः ष या नदशः यत ष ठ च पनः था नन नवतय त

(आ पभा यम)

इह त ह lsquoकत र शपrsquo lsquo दवा द यः यनrsquo इ त वचना च यन यात यथा ा त च शप यत

(समाधानभा यम)

नष दोषः शबादशाः य नादयः क र य त

(आ पभा यम)

तत त ह शपो हण कत यम

(आ पबाधकभा यम)

न कत यम कतमनवतत

व कतम

पात जलमहाभा यम

- 262 -

lsquoकत र शपrsquo इ त

(आ पसाधकभा यम)

त व थमा न द टम ष ठ नद टन चहाथः

(आ पबाधकभा यम)

दवा द य इ यषा प चमी श ब त थमायाः ष ठ क प य य त lsquoत मा द य तर यrsquo इ त

(आ पसाधकभा यम)

यय व धरयम न च यय वधौ प च यः कि पका भवि त

(आ पबाधकभा यम)

नाय यय व धः व हतः ययः कत चानवतत

(आ पभा यम)

इह त ह-अ ययसवना नामकच ाक टःrsquo इ त वचना चाकच या यथा ा त च कः यत

(समाधानभा यम)

नष दोषः ना ा त ह कऽकजार यत स बाधको भ व य त

( स ाि तसमाधानभा यम)

नपातनम यवजातीयकमव ना ा त ण व नपातनमार यत त वाधक भ व य त

(आ पभा यम)

य द त ह नपातना य यवजातीयका न भवि त सम तत दोषो भव त

इहा य वयाकरणाः सम तत वभाषा लोपमारभ त-lsquoसमो हतततयोवाrsquo इ त सततम-सततम

स हतम- स हत म त

पात जलमहाभा यम

- 263 -

इह पनभवाि नपातना च लोप म छ त lsquoअपर पराः यासात यrsquo इ त यथा ा त चालोपम-

सतत म त एत न स य त

( स ाि तसमाधानभा यम)

कत योऽ य नः बाधका यव ह नपातना न भवि त

(स ोपसजनवारणा धकरणम)

(२१५ आ पवा तकम २)

स ोपसजन तषधः

स ोपसजनीभताना सवाद ना तषधो व त यः सव नाम कि च त म सवाय द ह अ तसवाय

द ह

(आ पभा यम)

स कथ कत यः

(२१६ समाधानवा तकम ३)

पाठा पयदासः प ठताना स ाकरण

(भा यम)

पाठादव पयदासः कत यः श ाना प ठताना स ा कत या सवाद न सवनामस ा न भवि त

स ोपसजनीभता न न सवाद न

(आ पभा यम)

कम वशषण

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 264 -

न याह वशषण च

(भा यम)

क योजनम

(२१७ योजनवा तकम ४)

सवा यान तयकायाथम

(भा यम)

सवाद नामान तयण यद यत काय तद प स ोपसजनीभताना मा भ द त

( नभा यम)

क योजनम

(२१८ योजनवा तकम ५)

योजन डतराद नाम भाव

(भा यम)

डतराद नाम भाव योजनम अ त ा त मद ा मणकल कतर -अ तकतर ा मणकल म त

(२१९ योजनवा तम६)

यदा द वधौ च

(भा यम)

यदा द वधौ च योजनम अ त ा तोऽय ा मण तम=अ तत ा मण इ त

(स ा तषध या यानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 265 -

स ा तषध ताव न व त यः उप र टा योग वभागः क र यत- lsquoपवपरावरद णो तरापराधरा ण

यव थायाम rsquo ततः-lsquoअस ायामrsquo इ त सवाद नी यव या यन ा ता न अस ाया ता न

ट या न

(उपसजन तषध या यानभा यम)

उपसजन तषध च न कत यः lsquoअनपसजनात rsquo इ यष योगः या यायत तमवम भसभ यामः-

अनपसजन अ अ द त

क मदम=अ अ द त

अकारा कारौ श यमाणावनपसजन य ट यौ

(आ पभा यम)

य यवम अ तय म अ य म इ त न स य त

(समाधानभा यम)

ि ल टा नदशोऽयम-अनपसजन अ अ अ द त अकारा अकारा कारौ श यमाणावनपसजन य

ट यौ

(एकद शसमाधाना तरभा यम)

अथवा-अ गा धकार यद यत ग यमाण वभ त त व त

(समाधानबाधकभा यम)

य यवम परमप च परमस त lsquoष यो लगrsquo इ त लग न ा नो त

(समाधानसाधकभा यम)

नष दोषः ष धान एष समासः

पात जलमहाभा यम

- 266 -

(समाधानबाधकभा यम)

इह त ह- यस ना ा मणन अन न ा नो त

(समाधानसाधकभा यम)

स तमी न द ट यद यत कत वभ तौ त व त

(समाधानबाधकभा यम)

य यवम अ तत अ ततदौ अ ततद इ त अ व ा नो त त चा प व त यम

(समाधानसाधकभा यम)

न व त यम इह ताव -lsquoअ डतरा द यः प च यःrsquo इ त प चमी अ ग य त ष ठ त ाश य

व( भ न) वभि त वा डतरा द य इ त प च याऽ ग वशष यतम त कम य छ य

वशष यतम यदतो व हता यया -डतरा द यो यो व हत इ त

(समाधानसाधकभा यप र श टम)

इहदानीम- lsquoअि थद धस य णामनङदा तःrsquo इ त यदाद नामो भवती त अ याद ना म यषा

ष ठ अ ग य य प यदाद ना म य प ष ठ अ ग य य प त कामचारः ग यमाणन वा

वभि त वशष यतम गन वा यावता कामचारः इह ताव lsquoअि थद धस य णामनङदा तःrsquo

इ य गन वभि त वशष य यामः अ या द भरनङम अ ग य वभ तावन भव त

अ याद ना म त इहदानी यदाद नामो भवती त ग यमाणन वभि त वशष य यामः

अ गनाकारम- यदाद ना वभ तावो भव त अ ग य त

(समाधानबाधकभा यम)

य यवम lsquo अ तसःrsquo अ व न ा नो त

पात जलमहाभा यम

- 267 -

(समाधानसाधकभा यम)

नष दोषः यदा द धान एष समासः

( स ाि तभा यम)

अथवा-नद स ाकरणम पाठ वशषण मदम-सवषा या न नामा न ता न सवाद न स ोपसजन च

वशषऽव त ठत

(समाधानबाधकभा यम)

य यवम स ा य य काय त न स य त-lsquoसवना नः मrsquo lsquoआ म सवना नः स rsquo इ त

(समाधानसाधकभा यम)

अ वथ हण त व ा यत-सवषा य नाम त सवनाम सवना न उ तर य डः म भव त

सवना न उ तर यामः स भव त

(समाधानबाधकभा यम)

य यवम सकल क न जग द य ा प ा नो त एतषा चा प श दानामकक य स स वषयः

ति म ति मि वषय यो यः श दो वतत त य त य ति मति म वतमान य सवनामकाय

ा नो त

(समाधानसाधकभा यम)

एव त यभयमनन यत-पाठ चव वश यत स ा च

(आ पभा यम)

कथ पनरकन य ननोभय ल यम

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 268 -

ल य म याह

(कथम )

एकशष नदशात

एकदश नदशोऽयम-सवाद न च सवाद न च सवाद न सवनामा न च सवनामा न च सवनामा न

सवाद न सवनामस ा न भवि त सवषा या न च नामा न ता न सवाद न स ोपसजन च

वशषऽव त ठत

(समाधाना तरभा यम)

अथवा- महतीय स ा यत स ा च नाम यतो न लघीयः

कत एतत

ल वथ ह स ाकरणम त मह याः स ायाः करण एत योजनम -अ वथस ा यथा व ायत-

सवाद न सवनामस ा न भवि त सवषा नामानी त चातः सवनामा न स ोपसजन च

वशषऽव त ठत

(उभयश दपाठ योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

अथोभ य सवनाम व कोऽथः

(२२० समाधानवा तकम ७)

उभ य सवनाम वऽकजथः

(भा यम)

उभ य सवनाम वऽकजथः पाठः यत उभकौ

पात जलमहाभा यम

- 269 -

(आ पभा यम)

कम यतऽकजथ इ त न पनर या य प सवनामकाया ण

(२२१ समाधानहतवा तकम ८)

अ याभावो ववचनटाि वषय वात

अ यषा सवनामकायाणामभावः

क कारणम

ववचनटाि वषय वात उभश दोऽय ववचनटाि वषयः अ या न च

सवनामकाया यकवचनबह वचनष य त

(आ पभा यम)

यदा पनरयमभश दो ववचनटाि वषयः क इदानीम या य भव त

(२२२ समाधानवा तकम ९)

उभयोऽ य

(भा यम)

उभयश दोऽ या य भव त उभय दवमन याः उभयो म ण र त

(आ पभा यम)

कच या य य ाकज न यात

(समाधानभा यम)

कः स यत

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 270 -

क चदानी काकचो वशषः

(समाधानभा यम)

lsquoउभश दोऽय ववचनटाि वषयःrsquo इ य तम त ाक च स यकच त म यप तत वा छ यत

एत व त- ववचनपरोऽय म त क पनः स त नाय ववचनपरः यात त ववचनपरता

व त या

(आ पभा यम)

यथव त ह क स त नाय ववचनपरः एवमा य प स त नाय ववचनपरः यात त ा प

ववचनपरता व त या

(२२३ समाधानवा तकम १०)

अवचनादा प त पर व ानम

(भा यम)

अ तरणा प वचनमा प ववचनपरोऽय भ व य त

(आ पभा यम)

क व त यमतत

(समाधानभा यम)

न ह

(आ पभा यम)

कथमन यमान ग यत

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 271 -

एकादश कत ववचनपरोऽयम ता दव ावन

(२२४ या यानवा तकम ११)

अवचनादा प त पर व ान म त च कऽ प त यम

(भा यम)

अवचनादा प त पर व ान म त च कऽ प अ तरण वचन ववचनपरो भ व य त

कथम

lsquo वा थकाः ययाः क ततोऽ व श टा भवि तrsquo इ त क त हणन वा थकानाम प हण भव त

(भव छ द य गण पाठ योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

अथ भवतः सवनाम व का न योजना न

(२२५ समाधानवा तकम १२)

भवतोऽक छषा वा न

(भा यम)

भवतोऽक छषा वा न योजना न अकच भवकान शषः स च भवा च भव तौ

आ व भवा ग त

(आ पभा यम)

क पन रद प रगणनम आहोि वददाहरणमा म

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 272 -

उदाहरणमा म याह ततीयादयोऽ प य त lsquoसवना न ततीया चrsquo- भवता हतना भवतो हतो र त

सवाद न२३

----------

(२५ सवनामस ास म ११६ आ २)

वभाषा द समास बह ीहौ११२७

(त त पद योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

द हण कमथम

(समाधानभा यम)

lsquoन बह ीहौrsquo इ त तषध व य त त न ायत- lsquo व वभाषा व तषधrsquo इ त द हण पनः

यमाण न दोषो भव त- lsquo दगप द ट वभाषा अ य तषधःrsquo

(आ पभा यम)

अथ समास हण कमथम

(समाधानभा यम)

समास एव यो बह ी ह त यथा या बह ी हव ावन यो बह ी ह त मा भ द त

द णद ण य द ह

(आ पभा यम)

अथ बह ी ह हण कमथम

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 273 -

व व मा भत-द णो तरपवाणा म त

(समाधान नराकरणभा यम)

नतदि त योजनम lsquo व व चrsquo इ त तषधो भ व य त

(समाधानसाधकभा यम)

ना ा त तषध इय वभाषा आर यत सा यथव lsquoन बह ीहौrsquo इ यत तषध बाधत एव lsquo व व

चrsquo इ यतम प बाधत

(समाधानबाधकभा यम)

न बाधत

क कारणम

यन ना ा त त य बाधन भव त न चा ा त lsquoन बह ीहौrsquo इ यति म न तषध इय वभाषा

आर यत lsquo व व चrsquo इ यति मन पनः ा त चा ा त च

(समाधानबाधका तरभा यम)

अथवा lsquoपर तादपवादाअन तराि वधीन बाध त नो तरानrsquo इ यव मय वभाषा lsquoन बह ीहौrsquo इ यत

तषध बा ध यत lsquo व व चrsquo इ यत तषध न बा ध यत

(समाधानबाधका तरभा यम)

अथवद तावदय ट यः- इह क मा न भव त-या पवा सो तरा अ यो म ध य सोय पव तर

उ म धः त म पव तराय दह त ल ण तपदो तयोः तपदो त यव त

(उपसहार या यानभा यम)

य यव नाथ बह ी ह हणन

पात जलमहाभा यम

- 274 -

(आ पभा यम)

व व क मा न भव त

(समाधानभा यम)

ल ण तपदो तयोः तपदो त यव त

( योजना तरभा यम)

उ तराथ त ह बह ी ह हण कत यम

(बाधकभा यम)

न कत यम यत त व- lsquoन बह ीहौrsquo इ त

(साधकभा यम)

वतीय कत यम बह ी हरव यो बह ी ह त व यथा यात बह ी हव ावन यो बह ी ह त मा

भत-एकक म द ह

(बाधकभा यम)

एतद प नाि त योजनम समास इ त वतत तन बह ी ह वशष य यामः- समासो यो

बह ी ह र त

(एकद शभा यम)

इद त ह योजनम- अवयवभत याऽ प बह ीहः तषधो यथा यात इह मा भत- व म तरमषा

त इम व ा तराः वसनम तरमषा त इम वसना तराः व ा तरा च वसना तरा च

व ा तरवसना तराः वभाषा द समास२७

---------

पात जलमहाभा यम

- 275 -

(२६ सवनामस ा नषधस म ११६ आ ३)

न बह ीहौ११२८

(स योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

कमदाहरण

(समाधानभा यम)

य व वाय

(समाधानबाधकभा यम)

नतदि त योजनम सवा य त य बह ीहः तषधन भ वत यम व य त चतत- बह ीहौ

सवनामस ययो पस यानम इ त त व व याय त भ वत यम

(समाधाना तरभा यम)

इद त ह- य याय य याय

(समाधानबाधकभा यम)

नन चा ा प सवना न एव पव नपातन भ वत यम

(समाधानसाधकभा यम)

नष दोषः व य यतत-स यासवना नोय बह ी हः पर वा त स यायाः पव नपातो भवती त

(पव तसमाधाना यपगमभा यम)

इद चा यदाहरणम- य व वाय

(बाधक मारणम)

पात जलमहाभा यम

- 276 -

नन चो तम- व व याय त भ वत य म त

(बाधक नराकरणभा यम)

व य यतत- वा य य इ त

(मता तर दशनभा यम)

न ख व यव य सवा य त यव बह ीहः तषधन भ वत यम

क त ह

असवा य त या प भ वत यम

क योजनम

अकज मा भ द त

(आ पभा यम)

कच या य य ाकच यात

(समाधानभा यम)

को न यात

(आ पभा यम)

क चदानी काकचो वशषः

(समाधानभा यम)

य जना तष वशषः-अहक पता य य मकि पतकः वक पता य य वकि पतक इ त

ा नो त म क पतकः व क पतक इ त च यत

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 277 -

कथ पन र छताऽ प भवता ब हर गण तषधना तर गो व धः श यो बा धतम

(समाधानभा यम)

अ तर गान प वधीन ब हर गो व धबाधत गोमि य इ त यथा

( टा तवष यण समाधानबाधकभा यम)

यत त य नः-lsquo ययो तरपदयो चrsquo इ त

( टा तसा यन समाधानसाधकभा यम)

नन चहा प यत-lsquoन बह ीहौrsquo इ त

(वय यप रहारण समाधानबाधकभा यम)

अ य यदत य वचन योजनम

कम

य व वाय

(वय यि थ या समाधानसाघकभा यम)

उपसजन तषधना यति स म

(मता तरण सामाधाना तरभा यम)

अय ख व प बह ी हर यव ाथमकि पकः यि म नकप यमक वयमक वभि तक व च अि त

ताद या ता छ यम-बह ी यथा न पदा न बह ी ह र त त य ताद या छ य त यद हणम

( या यानभा यम)

गोनद य वाह-

lsquoअक वरौ त कत यौ य ग म तसशयौrsquo

पात जलमहाभा यम

- 278 -

वकि पतको मकि पतक इ यव भ वत य म त

( यनताप रहारा धकरणम)

(२२६ आ पवा तकम १)

तषध भतपव योपस यानम

तषध भतपव योपस यान कत यम आ योभतपव आ यपवः आ यपवाय दह त

(२२७ आ पसमाधानवा तकम २)

तषध भतपव योपस यानमनथ य पवाद ना यव थाया म त वचनात

(भा यम)

तषध भतपव योपस यानमनथकम

क कारणम

पवाद ना यव थाया म तवचनात

पवाद ना यव थाया सवनामस ो यत न चा यव था ग यत न बह ीहौ२८

--------

(२७ सवानामस ा नषधस म ११६ आ ४)

ततीयासमास११२९

(इ टानपप त नराकरणा धकरणम)

(आ पभा यम)

समास इ त वतमान पनः समास हण कमथम

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 279 -

अय ततीयासमासो यव ाथमकि पकः यि म नकप यमक वयमक वभि तक व च त अि त च

ताद या ता छ यम-ततीयासमासाथा न पदा न ततीयासमास इ त त य ताद या ता छ य

त यद हणम

(समाधाना तरभा यम)

अथवा समास इ त वतमान पनः समास हण यत योजनम- योगा ग यथोपजायत स त च

योगा ग योग वभागः क र यत- lsquoततीयाrsquo ततीयासमास सवाद न सवनामस ा न न भवि त

मासपवाय द ह ततीयायाः सवाद न सवनामस ा न न भवि त मासन पवाय द ह सव सरण

पवाय दह त ततीया स- २९

(२८ व द सवनामस ा वक पस म ११६ आ ५)

वभाषा ज स११३१

(अ न टापि त नराकरणा धकरणम)

(भा यम)

जसः काय त वभाषा अकि झ न भव त [lsquo व द चrsquo इ त तषधात] वभाषा ज स३१

------------

पात जलमहाभा यम

- 280 -

(२९ ज स सवनामस ा वक पनस म ११६ आ ६)

पवपरावरद णो तरापराधरा ण यव थायामस ायाम ११३३

(गणपाठ-स पाठयोः काल नणया धकरणम)

(२२८ आ पवा तकम १)

अवराद ना च पनः स पाठ हणानथ य गण प ठत वात

(भा यम)

अवराद ना च पनः स पाठ हणमनथकम

क कारणम

गण प ठत वा

गण यता न प य त

(आ पबाधकभा यम)

कथ पन ायत- स पवः पाठः अय पनः पाठ इ त

(आ पसाधकभा यम)

ता न ह पवाद न इमा यवराद न

(आ पबाधकभा यम)

इमा य प पवाद न

(आ पसाधकभा यम)

एव त याचाय व ि त ापय त- lsquoस पवः पाठः अय पनः पाठःrsquo इ त यदय lsquoपवा द यो नव यो वाrsquo

इ त नव हण करो त नवव ह पवाद न

पात जलमहाभा यम

- 281 -

(समाधानभा यम)

इद त ह योजनम- यव थायामस ाया म त व यामी त

(समाधानबाधकभा यम)

एतद प नाि त योजनम एव व श टा यवता न गण पठय त

(समाधानभा यम)

इद त ह योजनम- या दपयदासन पयदासो मा भ द त

(समाधानबाधकभा यम)

एतद प नाि त योजनम आचाय व ि त ापय त- नषा या दपयदासन पयदासो भवती त यदय

lsquoपव ा स म rsquo इ त नपातन करो त वा तककार च पठ तज भावा द त

चद तर ाभावादपवाद स ग इ त

(समाधानभा यम)

इद त ह योजनम-ज स वभाषा व यामी त पवपरावरद णो तरापराधरा ण३३

--------

पात जलमहाभा यम

- 282 -

(३० सवनामस ा वक पनस म ११६ आ ७)

वम ा तधना यायाम ११३४

(आ या हण योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

आ या हण कमथम

(समाधानभा यम)

ा तधनपयायवाची यः वश द त य यथा या इह मा भत- व प ाः वाः प ाः व गावः

वा गावः वम ा तधना यायाम ३५

-----------

(३१ सवनामस ा वक पनस म ११६ आ ८)

अ तर ब हय गोपस यानयोः११३५

(उपस यान हण योजना धकरणम)

(२२९ या याना पवा तकम १)

उपस यान हणमनथक ब हय गण कत वात

(भा यम)

उपस यान हणमनथकम

क कारणम

lsquoब हय गण कत वात ब हय ग इ यव स म

(२३० या यानबाधकवा तकम २)

पात जलमहाभा यम

- 283 -

न वा शाटकयगा यथम

(भा यम)

न वाऽनथकम

क कारणम

lsquoशाटकयगा यथम rsquo शाटकयगा यथ तह द व त यम य त न ायत- कम तर य

कम तर य म त

( या यानसाधकभा यम)

अ ा प य एष मन यः ापवकार भव त न ात त य भव त-इदम तर य मदम तर य म त

(अ न टापि तप रहारा धकरणम)

(२३१ आ पवा तकम ३)

अप र

(भा यम)

अपर त व त यम इह मा भत - अ तराया प र वस त

(इ टानपपि त नराकरणा धकरणम)

(२३२ आ पवा तकम ४)

वा करण तीय य ङ सपस यानम

(भा यम)

वा करण तीय य ङ सपस यान कत यम वतीयाय वतीय य ततीयाय ततीय य lsquo वभाषा

वतीयाततीया याम rsquo इ यत न व त य भव त

पात जलमहाभा यम

- 284 -

(आ पभा यम)

क पनर यायः

(समाधानभा यम)

उपस यानमवाऽ यायः इदम प स भव त- वतीयाय वतीय म ततीयाय ततीय म

अ तर ब हय गोप यानयोः३५

(इ त सवनामस ा करणम)

------------

पात जलमहाभा यम

- 285 -

(अथा ययस ा करणम)

(३२ अ ययस ास म ११६ आ ९)

वरा द नपातम ययम ११३६

( वराद ना चा द यः पथ करण योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

कमथ पथग हण वराद ना यत न चा द वव प यरन

(समाधानभा यम)

चाद ना व अस ववचनाना नपातस ा वराद ना पनः स ववचनानामस ववचनाना च

( नपाता ययस योः पथ करण योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

अथ कमथमभ स यत न नपातस व यात

(समाधानभा यम)

नव श यम lsquo नपात एकाजना rsquo इ त ग यस ो ता सा वराद नाम यकाचा स यत [- व इव

वव]

(आ पभा यम)

एव त य ययस वा त

(समाधानभा यम)

त चाश यम व य यतत- अ यय न क नपातानाम इ त त गर यसा यासन प रगणन कत य

यात त मात पथग हण कत यम उभ च स कत य वरा द नपात० ३६

पात जलमहाभा यम

- 286 -

(३३ अ ययस ास म ११६ आ० १०)

त त चासव वभि तः११३७

(इ टानपपि तप रहारा धकरणम)

(२३३ आ पवा तक थमख डम )

असव वभ ताव वभि त न म त योपस यानम

(भा यम)

असव वभ ताव वभि त न म त योपस यान कत यम वना नाना

(आ पभा यम)

क पनः कारण न स य त

(२३३(२) आ पहतवा तक वतीयख डम २)

सव वभि त य वशषात

(भा यम)

सव वभि त यष भव त

क कारणम

अ वशषण व हत वात

(२३४ आ पवा तकम ३)

लाद ना चोपस यानम

(भा यम)

लाद ना चोपस यान कत यम त य ततः यतः

पात जलमहाभा यम

- 287 -

(आ पबाधकभा यम)

नन च वशषणत वधीय त lsquoप च यात सलrsquo lsquoस त या लrsquo इ त

(आ पसाधकभा यम)

व य यत - lsquoइतरा योऽ प य तrsquo इ त

( यासा तर नराकरणा धकरणम)

( यासा तरभा यम)

य द पनर वभि त श दोऽ ययस ो भवती य यत

(२३५ आ पवा तकम ४ )

अ वभ ता वतरतराऽऽ य वाद स ः

(भा यम)

अ वभ ता वतरतरा य वाद स ः स ायाः

का इतरतरा यता

स य वभि त व स या भ वत य स या चाऽ वभि त व भा यत तदत दतरतरा य भव त

इतरतरा या ण च काया ण न क प त

(२३६ यासा तरदषकवा तकम ५)

अ ल गमस य म त वा

अथवाऽ ल गमस यम ययस भवती त व त यम एवमपीतरतरा यमव भव त

का इतरतरा यता

पात जलमहाभा यम

- 288 -

स य ल गास य व स या भ वत यम स या चा ल गास य व भा यत तदत दतरतरा य

भव त इतरतरा या ण च काया ण न क प त

(दषणप रहारभा यम)

नद वाच नकम-अ ल गता अस यता च

क त ह

वाभा वकमतत त यथा समानमीहमानाना चाधीयानाना च क चदथय य त अपर न त

कम मा भः कत श यम वाभा वकमतत

(आ पभा यम)

त त ह व त यम-अ ल गमस य म त

(समाधानभा यम)

न व त यम

(२३७ समाधानहतवा तकम ५)

स त पाठात

(भा यम)

पाठा वा स मतत

कथ पाठः कत यः

त सलादयः ाक पाशपः श भतयः ाक समासा त यः मा तः त सती क वोऽथः

नानाञा व त

( थम यासा गीकरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 289 -

अथवा पनर त- अ वभि त श दोऽ ययस ो भवती यव

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम- अ वभ ता वतरतरा य वाद स र त

(आ पबाधकभा यम)

नष दोषः इद तावदय ट यः- lsquoय य प ताव वयाकरणा वभि तलोपमारभमाणा

अ वभि तका छ दा य जत य वत वयाकरण योऽ य मन याः कथ

तऽ वभि तका छ दा य जतrsquo य वत वयाकरण योऽ य मन याः कथ

तऽ वभि तका छ दा य जतrsquo इ त अ भ ा च पनल कका एक वाद नामथानाम

अत चा भ ाः अ यन ह व नक गा णि त अ यन वौ अ यन ीन अ भ ा च न

च य जत तदतदव स यताम-अथ पमवतदवजातीयक यना वभि तन भवती त

(उपपि तभा यम)

त चा यतदवमनग यमान यताम- क चद यय वभ यथ धान क चत या धानम

उ चन च र त वभ यथ धानम ह क पथ ग त या धानम त त चा प कि च

वभ यथ धानः कि चत या धानः त य त वभ थ धानः वनानान त या धानः न

चतयोरथयो ल गस या या योगोऽि त

(स समथनभा यम)

अथाऽ यसव वभि त र य यत एवम प न दोषः

कथम

इद चाऽ य य व अ तबह यत-एकि म नकवचनम वयो ववचनम बह ष बह वचन म त

पात जलमहाभा यम

- 290 -

कथ त ह

एकवचनम सगः क र यत त य वब वोरथयो ववचनबह वचन बाधक भ व यतः

(मता तरभा यम)

न चा यव व हः क र यत- न सवा असवाः असवा वभ तयो य मा द त

कथ त ह

न सवा असवा असवा वभि तर मा द त क पन वभि तस म

(लाघवभा यम)

एव गत क य प त यमत मा त य काय हण न त

ततः पर चा भमता न काया यः कदथा हणन योगाः१

(गौरव दशकभा यम)

lsquoक त ताना हण त काय

स या वशष य भ नि चता यrsquo

तषा तषधो भवती त व त यम इह मा भत - एको वौ बहव इ त

(उपसहारभा यम)

lsquo त मात वरा द हण च काय

क त ताना हण च पाठ२

(आ पभा यम)

पाठनयम ययस ा यत सह न ा नो त- परमो चः परमनीच र त

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 291 -

तद त व धना भ व य त

(आ पभा यम)

इहा प त ह ा नो त- अ य चः अ य चसौ अ य चस इ त

(आ पबाधकभा यम)

उपसजन य न त तषधो भ व य त

(आ पभा यम)

स त ह तषधो व त यः

(आ पभा यम)

न व त यः सवनामस ाया कतः तषध इहानव त यत

(आ पसाधकभा यम)

स व त या यायत

(समाधानभा यम)

यथा स त या यायत इहा प तथा श यः या यातम

(अनयोगभा यम)

कथ च स त या यात

(समाधानभा यम)

महतीय स ा यत इ त इयम प च महती स ा यत स ा च नाम यतो न लघीयः

कत एतत

पात जलमहाभा यम

- 292 -

ल वथ ह स ाकरणम त मह याः स ायाः करण एत योजनम - अ वथा स ा यथा व ायत-

न यती य यय म त

(अनयोगभा यम)

व पनन य त

(समाधानभा यम)

ीप नपसका न स वगणाः एक व व वबह वा न च एतानथान क च वयि त क च न

वयि त य न वयि त तद ययम

lsquo स श ष ल गष सवास च वभि तष

वचनष च सवष य न य त तद ययम १

त त चासव वभि तः३७

--------

पात जलमहाभा यम

- 293 -

(३४ अ यस ास म)

क मज तः११३८

(मज तपद वशषणता वचारा धकरणम)

(आ पभा यम)

कथ मद व ायत- क यो मा त इ त आहोि वत- कद त यन मा त म त

क चातः

य द व ायत- क यो मा त इ त lsquo कारयाचकार हारयाचकारrsquo य न ा नो त

अथ व ायत-कद त य मा त म त lsquo तामौ तामःrsquo अ ा प ा नो त

(समाधानभा यम)

यथ छ स तथा त अ त तावत-क यो मा त इ त

(आ पभा यम)

कथ कारयाचकार हारयाचकार त

( या पभा यम)

क पनर ा ययस या ा यत

( या पसमाधानभा यम)

lsquoअ ययातrsquo इ त लग यथा या द त

(समाधानबाधकभा यम)

मा भदवम lsquoआमःrsquo इ यव भ व य त

(समाधानसाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 294 -

न स य त ल हण त ानवतत

(समाधानबाधकभा यम)

ल हण [त ] नव त यत

(समाधानबाधकभा यम)

य द नवतत ययमा य लक ा नो त

(समाधानबाधकभा यम)

इ यत च ययमा य आत च यत एव याह-lsquoक चान य यत ल टrsquo इ त य द च

ययमा य ल भव त तत एतदपप न भव त

(प ा तरभा यम)

अथवा पनर त-कद त य मा त म त

(आ पभा यम)

कथ तामौ- ताम इ त

(समाधानभा यम)

आचाय व ि त ापय त-lsquoन ययल णना ययस ा भव तrsquo इ त यदय शा श द वरा दष पठ त

(स नपातप रभाषा धकरणम)

(२३८ आ पवा तकम १)

क मज त चा नकारोकार क तः

(भा यम)

क मज त चा नकारोकार क त र त व त यम इह मा भत - आधय आधः चक षव चक ष र त

पात जलमहाभा यम

- 295 -

(२३९ आ पवा तकम २)

अन य क त र त वा

(भा यम)

अथवा अन य क तः कद ययस ो भवती त व त यः

(आ पभा यम)

क पनर यायः

(समाधानभा यम)

अन य क त र त वचनमव यायः इदम प स भव त- क भकार यो नगरकार य इ त

(ततीया पभा यम)

त त ह व त यम

(२४० स ाि तसमाधानवा तकम ३)

न वा स नपातल णो व धर न म त त वघात य त

(भा यम)

न वा व त यम

क कारणम

lsquoस नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquo इ यषा प रभाषा कत या

(आ पभा यम)

कः पनर वशषः एषा वा प रभाषा यत अन य क त र त वो यत

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 296 -

अव यमषा प रभाषा कत या बह यत याः प रभाषायाः योजना न

( योजन नभा यम)

का न पन ता न

(२४१ योजनवा तकम ४)

योजन व व ति वध ाम णकलम

(भा यम)

[ व व ति वघर न म तम व ाम णकलम ]

ाम णकल सना नकल म य व व कत व य प त क त तकrsquo इ त तक ा नो त

lsquoस नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquo इ त न दोषो भव त

( योजन नराकरणभा यम)

नतदि त योजनम ब हर ग व वम अ तर ग तक lsquoअ स ब हर गम तर गrsquo

(२४२ योजनवा तकम ५)

नलोपो व ह भः

(भा यम)

[नलोप ति वधर न म तम व व ह भः]

व ह भ णह भ र य नलोप कत lsquo व य प त क त तकrsquo ा नो त

lsquoस नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquo इ त न दोषो भव त

(२४३ योजनवा तकम ६)

उदपध वम क त य नक चत

पात जलमहाभा यम

- 297 -

(भा यम)

उदपध वम क व या न म तम

नक चत नक चत म य नलोप कत lsquoउदपधा ावा दकमणोर यतर याम rsquo इ य क व ा नो त

lsquoस नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquo इ त न दोषो भव त

( योजन नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम अ व ा क वम lsquoन धातलोप आधधातकrsquo इ त तषधो भ व य त

(२४४ योजनवा तकम ७)

नाभावो य ञ द घ व यामना

(भा यम)

नाभावो य ञ द घ व या न म तम

अमना नाभाव कत lsquoअतो द घ य ञrsquo lsquoस प चrsquo इ त द घ व ा नो त

lsquoस नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquo इ त न दोषो भव त

( योजन नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम व य यतत -lsquoन मटादशrsquo इ त

(२४५ योजनवा तकम ८)

आ व क व योपादा त

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 298 -

आ व क व या न म तम

उपादा ता य वरः श क य त आ व कत lsquo था वो रचrsquo इती व ा नो त

lsquoस नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquo इ त न दोषो भव त

( योजन नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम उ तमतत - द ङः तषधः था वो र व इ त

(२४६ योजनवा तकम ९)

तसचतस व ङ ि वधः

(भा यम)

तसचतस व ङ ि वघर न म तम

त ि त ठ ती त चत ि त ठ ती त तसचतसभाव कत lsquoऋ न यो ङ पrsquo इ त ा नो त

lsquoस नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquo इ त न दोषो भव त

( योजन नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम आचाय व ि त ापय त- न तसचतसभाव कत ङ ब भवती त यदय lsquoन

तसचतसrsquo ना म द घ व य तषध शाि त

( योजनभा यम)

इमा न त ह योजना न-lsquoशता न सह ा णrsquo न म कत lsquo णा ता ष rsquo इ त ष स ा ा नो त

lsquoस नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquo इ त न दोषो भव त

पात जलमहाभा यम

- 299 -

( योजनभा यम)

शकटौ प तौ अ व कत lsquoअतrsquo इ त टाप ा नो त

lsquoस नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquo इ त न दोषो भव त

( योजनभा यम)

इयष उवोष गण कत lsquoइजाद च ग मतोऽन छःrsquo इ याम ा नो त

lsquoस नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquo इ त न दोषो भव त

(२४७ दषणवा तकम १०)

त य दोषो वणा यः ययो वण वचाल य

(भा यम)

त यत य ल ण य दोषो- वणा यः ययो वण वचाल या न म त यात

lsquoअत इञrsquo दा ः ला ः

(दषणबाधकभा यम)

न ययः स नपातल णः

(दषणसाधकभा यम)

अ गस ा त य न म त यात

(२४८ दषणवा तकम ११)

आ व पि वधः ापय त

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 300 -

आ व पि वधर न म त यात

ापयती त

(२५० दषण वा तकम १२)

पग व व याद दपत

(भा यम)

पग व व या न म त यात

अद दप द त

(२५० दषणवा तकम १३)

यदा यकार टाि वधः

(भा यम)

यदा यकार टाि वधर न म त यात

या स त

(२५१ दषणवा तकम १४)

इ व धराकारलोप य य यवान

(भा यम)

इ व धराकारलोप या न म त यात

पात जलमहाभा यम

- 301 -

य यवान ति थवान इ त

(२५२ दषणवा तकम १५)

मति वभ यदा त व पव नघात य

(भा यम)

मति वभ यदा त व पव नघात याऽ न म त यात

अि नमान वायमान परमवाचा परमवाच इ त

(२५३ दषणवा तकम १६)

नद व व सब लोप य

(भा यम)

नद व व सब लोप या न म त यात

न द कमा र कशो र ा म ण मब ध इ त

नद व कत lsquoए वा स ब ःrsquo इ त सब लोपो न ा नो त

(दषणबाधकभा यम)

मा भदवम य ता द यव भ व य त

पात जलमहाभा यम

- 302 -

(दषणसाधकभा यम)

न स य त द घा द य यत वा ता च न ा नो त इद मह स धायम- व व यता

सब लोप इ त

कम कत यम

पर वा व वम

(दषणबाधकभा यम)

न यः स ब लोपः कत व व ा नो त अकतऽ प

(दषणसाधकभा यम)

अ न यः सब लोपः न ह कत व ा नोत

क कारणम

सि नपातल णो व धर न मत त वघात य त

(आ पोपसहारभा यम)

एत दोषाः समा भयासो वा त मा नाथाऽनया प रभाषया

( स ाि तसमाधानभा यम)

न ह-दोषाः स ती त प रभाषा न कत या ल ण वा न णयम न ह- भ काः स ती त था यो

ना ध ीय त न च मगाः स ती त यवा नो य त दोषाः ख व प साक यन प रग णताः

योजनानामदारहणमा म

कत एतत

पात जलमहाभा यम

- 303 -

न ह दोषाणा ल णमि त त मा या यत याः प रभाषायाः योजना न तदथमषा प रभाषा कत या

त वघय दोषष क मज तः३८

-------

पात जलमहाभा यम

- 304 -

(३५ अ यस ास म ११६ आ१२)

अ ययीभाव च११४०

अ ययीभाव या यय व योजन ल मख वरोपचाराः

(भा यम)

अ ययीभाव या यय व योजनम

कम

ल मख वरोपचाराः

लक-उपाि न यि न lsquoअ ययातrsquo इ त लक स ो भव त

मख वरः-उपाि नमखः यि नमखः lsquoना यय द श दगोमह थलमि टपथव स यrsquo इ यष तषधः

स ो भव त

उपचारः-उपपयःकारः उपपयःकाम इ त lsquoअतःकक मकसक भपा कशाकण वन यय यrsquo इ त

तषधः स ो भव त

(आ पभा यम)

क पन रद प रगणनमाहोि वददाहरणमा म

(समाधानभा यम)

प रगणन म याह अ प ख व याह ः-lsquoयद यद ययीभाव या ययकत ा नो त त य तषधो

व त यःrsquo इ त

(अनयोगभा यम)

क पन तत

पात जलमहाभा यम

- 305 -

(प रगणनाभाव दषणभा यम)

[परा गव ावः] परा गव ावऽ यय तषध चो दत उ चरधीयान नीचरधीयान यवमथम स हदा प

ा नो त- उपा यधीयान य यधीयान

(प रगणनाभाव दषणभा यम)

अक य यय हण यत उ चकन चक र यवमथम त दहा प ा नो त-उपाि नक यि नकम

(प रगणनाभाव दषणभा यम)

म म अ यय तषध चो यत-दोषाम यमह दवाम या रा र यवमथम स इहा प ा नो त-

उपक भम य उपम णकम य इ त

(प रगणनाभाव दषणभा यम)

अ य वौ अ यय तषध चो यत- दोषाभतमह दवाभता रा र यवमथम स इहा प ा नो त-

उपक भीभतम उपम णक भतम

( या यानभा यम)

य द प रगणन यत नाथ ऽ ययीभाव या ययस या

(आ पभा यम)

कथ या य ययीभाव या या यय व योजना न

( या यानसाधक १ म योजन नरासभा यम)

नता न सि त य तावद यत- ल ग त आचाय व ि त ापय त-भव य ययीभावा ल ग त यदयम-

lsquoना ययीभावादतःrsquo इ त तषध शाि त

(२ य योजन नरासभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 306 -

उपचार इ त अन तरपद थ य त वतत

(३ य योजन नरासभा यम)

त मख वर एकः योजय त न चक योजन योगार भ योजय त य यताव योजन

या त वाय यात-lsquoना ययाद ययीभावा चrsquo इ त अ ययीभाव च४०

(इ य ययस ा करणम)

----------

पात जलमहाभा यम

- 307 -

(अथ सवनाम थानस ा करणम)

(३६ सवनाम थानस ास म ११६ आ० १३)

श सवनाम थानम११४१

(३७ सवनाम थानस ास म ११६ आ१४)

सडनप सक य११४२

(जसः शः स ा तषध नराकरणा धकरणम)

(२५५ आ पवा तकम)

श सवनाम थान सडनप सक य त च ज स श तषधः

(भा यम)

श सवनाम थान सडनप सक य त च ज स शः तषधः ा नो त क डा न त ठि त वना न

त ठि त

[ असमथसमास च]

(दषणा तरभा यम)

असमथसमास चाय ट योऽनप सक य त न ह नञो नप सकन साम यम

कन त ह

भव तना ndash न भव त नप सक य त

(समाधानभा यम)

य तावद यत- श सवनाम थान सडनप सक य त च ज सश तषधः- इ त

(२५६ समाधानवा तकम ३)

पात जलमहाभा यम

- 308 -

ना तषधात

(भा यम)

नाय स य तषधो नप सक य न त

क त ह

पयदासोऽयम- यद य नपसका द त

नपसक न यापारः

य द कन चत ा नो त तन भ व य त

पवण च ा नो त

(२५७ समाधानवा तकम ८)

अ ा तवा

(भा यम)

अथवा- अन तरा या ाि तः सा न ष यत

कत एतत

अन तर य व धवा भव त तषधो व त पवा ाि तर त ष ा तया भ व य त

(आ पभा यम)

नन चय ाि तः पवा ाि त बाधत

(समाधानभा यम)

नो सहत त ष ा सती बा धतम

(दषणा तरसमाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 309 -

यद य यत- असमथसमा चाय ट यः इ त य य प व त यः अथवत ह बह न योजना न

का न

असयप या न मखा न अपनगयाः लोकाः अ ा भोजी ा मण इ त सड४२

(इ त सवनामस ास म)

--------------

पात जलमहाभा यम

- 310 -

(३८ वभाषास ास म ११६ आ १५)

नव त वभाषा११४३

(अथस ा थापना धकरणम)

(१५८ आ पवा तकम )

नव त वभाषायामथस ाकरणम

(भा यम)

नव त वभाषायामथ य स ा कत या नवाश द य योऽथ त य स ा भवती त व त यम

(भा यम)

क योजनम

(आ पसाधकवा तक वतीयख डम १)

श दस ाया यथास ययो यथा य

(भा यम)

श दस ाया ह स यामथ यास ययः या यथा य अ य ा प ह श दस ाया श द यव

स ययो भव त नाथ य

वा य

lsquoदाधा वदापrsquo lsquoतर तमपौ घःrsquo इ त घ हणष घ हणष च श द य स ययो भव त नाथ य

(आ पभा यम)

त त ह व त यम

पात जलमहाभा यम

- 311 -

(समाधानभा यम)

न व त यम

(२५९ समाधानवा तकम २)

इ तकरणोऽथ नदशाथः

(भा यम)

इ तकरणः यत सोऽथ नदशाथ भ व य त

(आ पभा यम)

क गतमत द तना आहोि व छ दा ध यादथा ध यम

(समाधानभा यम)

गत म याह

कतः

(२६० समाधानसाधकवा तकम ३)

लोकतः

(भा यम)

त यथा लोक lsquoगौ र ययमाहrsquo इ त गोश दा द तकरणः य यमानो गोश द

व मा पदाथा यावय त सोऽसौ व मा पदाथा यतो यासावथपदाथकता त याः श दपदाथकः

सप यत एव महा प नवाश दा द तकरणः य मानो नवाश द व मा पदाथा यावय त सोऽसौ

व मा पदाथा यतो यासौ श दपदाथकता त या लौ ककमथ यायय त-नव त य ग यत नव त

य तीयत-इ त

पात जलमहाभा यम

- 312 -

(समानश दस ा नरसना धकरणम)

(२६१ आ पवा तकम ४)

समानश द तषधः

(भा यम)

समानश दाना तषधो व त यः नवा कि डका नवा घ टक त

(आ पभा यम)

कच यात य यतषाम प वभाषा स ा यात

(समाधानभा यम)

lsquo वभाषा द समास बह ीहौrsquo द णपव या शालायाम अ चरकताया स ययः यात

(२६२ समाधानवा तकम ५)

न वा व धपवक वात तषधस ययो यथा लोक

(भा यम)

न वा एष दोषः

क कारणम

lsquo व धपवक वात rsquo वधाय क च न व य यत तन तषधवा चनः स ययो भव त त यथाndashलोक

lsquo ामो भवता ग त यो न वा rsquo न त ग यत

(समाधानबाधकभा यम)

अि त कारणम- यन नव त लोक तषधवा चनः स ययो भव त

क कारणम

पात जलमहाभा यम

- 313 -

व ल ग ह भवान लोक नदश करो त अ ग ह समान ल गो नदशः यता

य वा चनः स ययो भ व य त त यथा- lsquo ामो भवता ग त यो नवःrsquo य इ त ग यत

(समाधानसाधकभा यम)

एत चव न जानीमः- व च याकरण समान ल गो नदशः यत इ त

(समाधानसाधकशषभा यम)

अ प चा कामचारः यो तः श दानाम भस ब ध त यथा-lsquoयवागभवता भो त या न वाrsquo यदा

यवागश दो भिजना सब यत भिजनवाश दन तदा तषधवा चनः स ययो भव त- lsquoयवागभवता

भो त या न वाrsquo न त ग यत यदा त नवाश दो यवागश दना भसब यत न भिजना तदा

य वा चनः स ययो भव त-यथा-lsquoयवागनवा भवता भो त याrsquo य त ग यत न चह वय

वभाषा हणन सवाद य भसब नीमः- द समास बह ीहौ सवाद न वभाषा भव ती त

क त ह

भव तर भसब यत- द समास बह ीहौ सवाद न भवि त वभाष त

( व य न य वसाधना धकरणम)

(२६३ आ पवा तकम ६)

व य न य वमनपप न तषधस ाकरणात

(भा यम)

वधर न य व नोप यत शशाव शशवतः शशव ः श वाय शि वयतः शि वयः

क कारणम

lsquo तषधस ाकरणातrsquo तषध यय स ा यत तन वभाषा दशष तषध यव स ययः यात

पात जलमहाभा यम

- 314 -

(२६४ समाधानवा तकम ७)

स त स य तषधात

(भा यम)

स मतत

कथम

lsquo स य तषधातrsquo वधाय क च नव य यत तनोभय भ व य त

(१६५ आ पवा तकम ८)

व त ष त

(भा यम)

व त ष त भव त अ न व ायत- कना भ ायण सज त कन नव ि त करोती त

(२६६ समाधानवा तकम ९)

न वा स गसाम याद य तषध वषयात

(भा यम)

न वा एष दोषः

क कारणम

lsquo स गसाम यातrsquo स गसाम या च व धभ व य त- अ य तषध वषयात

तषधसाम या च तषधो भ व य त- अ य व ध वषयात

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 315 -

तदतत व स भव त- या अ ा त वभाषा या ह ा त वभाषा कतसाम य त पवणव

व ध र त क वा तषध यव स ययः यात

(समाधानभा यम)

एतद प स म

कथम

वभाष त महती स ा यत स ा च नाम यतो न लघीयः

कत एतत

ल वथ ह स ाकरणम त म याः स ायाः करण एत योजनम- उभयोः स ा यथा व ायत

न त च व त च त या तावद ा त वभाषा त तषध ना ती त क वा व यनन वक पो

भ व य त या ह ा त वभाषा त ोभयमपि थत भव त-न त च व त च त न यनन त ष

व यनन वक पो भ व य त

(भा यम)

एवम प-

(२६७ आ पवा तकम १०)

व ध तषधयोयगप वचनानपपि तः

(भा यम)

व ध तषधयोयगप वचन नोपप यत शशाव शशवतः शशव ः श वाय शि वयतः शि वयः

(भा यम)

क कारणम

पात जलमहाभा यम

- 316 -

(२६८ आ पसाधकवा तकम ११)

भवती त च न तषधः

(भा यम)

भवती त च त तषधो न ा नो त

(२६९ आ पवा तकम १२)

न त च न व धः

(भा यम)

न त च व धन स य त

(२७० समाधानवा तकम १३)

स त पव यो तरण बा धत वात

(भा यम)

स मतत

कथम

पव व धम तरो व धबाधत इ तकरणोऽथ नदशाथ इ य तम

(२७१ आ पवा तकम १४)

सा वनशासनऽि मञ शा य य वभाषा त य साध वम

सा वनशासनऽि मञ शा य य वभाषा यत सा वभाषा साधः यात समास चव ह वभाषा

यत तन समास यव वभाषा साध व यात

(आ पबाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 317 -

अ त यः साधः स यो यत असाधन यो यत

(आ पसाधकभा यम)

न चव ह कदा च राजप ष इ यत यामव थायामसाध व म यत

(भा यम)

अ प च-

(२७३ आ पवा तकम १५)

वधाऽ तपि तः

(भा यम)

वध श दानाम तपि तः यात इ छाम च-पन वभाषा दशष वध श दाना तपि तः या द त

त च न स य त य य पनः कायाः श दाः वभाषाऽसौ समास नवतय त

(आ पबाधकभा यम)

य या प न याः श दा त या यष दोषो न भव त

कथम

न वभाषा हणन साध वम भसब यत

क त ह

समासस ाऽ भसब यत- समास इ यषा स ा वभाषा भवती त त यथा-म यः पश वभा षतः

म योऽन वान वभा षतः-इ त नत वचायत- अन वा नान वा न त

क त ह

आल ध यो नाल ध य इ त

पात जलमहाभा यम

- 318 -

(२७३आ पवा तकम १६)

कायष यगपद वाचययौगप यम

(भा यम)

कायष श दष यगपद वाचयन च यद यत त य यगप वचनता ा नो तlsquoत य त यानीयरःrsquo ढक च

मणडकात इ त य य पन न याः श दाः य तानामसौ साध वम वाच ट

(आ पबाधकभा यम)

नन च य या प काया त या यष न दोषः

कथम

ययः परो भवती य यत न चक याः कतरनक य यय य यगप पर वन सभवोऽि त

(आ पा भ ायभा यम)

ना प मः- ययमाला ा नो त

क त ह

कत य म त यो त य यगप वतीय य ततीय य च योगः ा नोती त

(आ पाबाधकभा यम)

नष दोषः अथग यथः श द योगः अथ स याय य यामी त श दः य यत

त कनो त वा त याथ य वतीय य च ततीय य च योगण न भ वत यम lsquoउ ताथानाम योगःrsquo

इ त

(२७४आ पवा तकम १७)

आचायदशशीलन च त वषयता

पात जलमहाभा यम

- 319 -

(भा यम)

आचायशीलनन दशशीलनन च यद यत त य त वषयता ा नो त lsquoइको वोऽङयो गालव यrsquo

lsquo ाचामव ात फन बह लम rsquo इ त गालवा एव वा य जीरन ा चव ह फन यात त यथा

lsquoजमदि नवा एत प चममवदानमवा यत त मा नाजामद यः प चाव त जहो तrsquo य य

पन न याः श दाः गालव हण त य पजाथम दश हण च क यथम

(आ पबाधकभा यम)

नन च- य या प कायाः श दाः त या प गालव हण पजाथ यात दश हण च क यथम

(२७५ आ पवा तकम १८)

त क तन च वधाऽ तपि तः

(भा यम)

त क तन च वध श दानाम तपि तः यात इ छाम च पनराचाय हणष दश हण च वध

श दाना तपि तः या द त त च न स य त

(स या यानम)

(२७६ स ा तवा तकम १९)

अ श यो वा व दत वात

(भा यम)

अ श यो वा पनरय योगः

क कारणम

पात जलमहाभा यम

- 320 -

lsquo व दत वातrsquo यदनन योगन ा यत त याथ य व दत वात यऽ प यता स ा नारभ त तऽ प

वभाष य तऽ न य वमवग छि त या काः ख व प स ामनारभमाणा

वभाष य तऽ न य वमग छि त त यथा-lsquoम यः पश वभा षतो म योऽन वाि वभा षतःrsquo इ त

आल ध यो नाल ध य इ त ग यत आचायः ख व प स ामारभमाणो भ य ठम यर प श दरतमथ

स यायय त-बह लम अ यतर याम उभयथा वा एकषाम इ त

(अ ा त वभाषा करणम)

(२७७ अ धकारवा तकम २०)

अ ा त सशयाः

(भा यम)

इत उ तर या वभाषा अन म यामः अ ा त ता ट याः सशया त भवि त- ा त अ ा त

उभय व त

(२७८ अ ा त वभाषोदाहरणवा तकम २१)

व व च वभाषा ज स

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(आ पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहसाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 321 -

उभयश दः सवा दष प यत तयप चायजादशः यत तन वा न य ा त अ य वाऽ ा त

उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त अयच यया तरम

(समाधानबाधकभा यम)

य द यया तरम उभयी त ईकारो न ा नो त

(समाधानसाधकभा यम)

मा भदवम मा िज यव भ व य त

कथम

मा िज त नद यय हणम

क त ह

ययाहार हणम

व स न व टाना याहारः

मा श दा भ त आ अयच चकारात

(समाधानबाधकभा यम)

य द याहार हणम lsquoक त त ठि त

lsquoअ ा प ा नो त

(समाधानसाधकभा यम)

अत इ त वतत

पात जलमहाभा यम

- 322 -

(समाधानबाधकभा यम)

एवम प-lsquoतलमा ा घतमा ाrsquo अ ा प ा नो त

(समाधानसाधकभा यम)

स श या यस न व ट य न भ व य त याहारण हणम

(२७९ उदाहरणवा तकम २२)

ऊण त वभाषा

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(आ पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquoअसयोगाि ल कतrsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

[अ ा त]

(सदहबाधकभा यम)

अ य क वम अ य ङ वम

(सदहसाधकभा यम)

एक चि ङि कतौ य यक ङि कतौ ततः सदहः

(ततीया पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 323 -

अथ ह नाना नाि त सदहः

(समाधानभा यम)

य य प नाना एवम प सदहः- ौणवी त

(सदहोपपादभा यम)

lsquoसावधातकम पत rsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त

(२८० उदाहरणवा तकम२३)

वभाषोपयमन

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वा अ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

ग धन इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त ग धन इ त नव तम

(२८१ उदाहरणवा तकम २४)

अनपसगा वा

पात जलमहाभा यम

- 324 -

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquoव ि तसगतायनष मःrsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त व या दि व त नव तम

(२८२ उदाहरणवा तकम २५)

वभाषा व मगाद नाम

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquoजा तर ा णनामrsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त lsquoजा तर ा णनामrsquo इ त नव तम

(२८३ उदाहरणवा तकम २६)

उष वदजाग योऽ यतर याम

पात जलमहाभा यम

- 325 -

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदह

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

यया ता द त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त यया ता धा व तरा ण

द पाद ना वभाषा

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquoभावकमणोःrsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त कतर त ह वतत

(आ पभा यम)

एवम प सदहः- या य वा कत र कमकत र व त

पात जलमहाभा यम

- 326 -

(समाधानभा यम)

नाि त सदहः सकमक य कता कम व त अकमका च द पादयः

(समाधानबाधकभा यम)

अकमका अ प व सोपसगाः सकमका भवि त

(समाधानसाधकभा यम)

कमाप द टा वधयः कम थभावकाना कम थ याणा वा भवि त कत थभावका च द पादयः

(२८५ उदाहरणवा तकम २८)

वभाषा थमपवष

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquoआभी यrsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त lsquoआभी यrsquo इ त नव तम

(२८६ उदाहरणवा तकम २९)

त नाद ना वभाषा

पात जलमहाभा यम

- 327 -

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquoआ ोशrsquo इ त वा न य ा त अ य वोभय उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त आ ोशrsquo इ त नव तम

(२८७ उदाहरणवा तकम ३०)

एकहलादौ पर यत यऽ यतर याम

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquoउदक योदः स ायामrsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त स ाया म त नव तम

(२८८ उदाहरणवा तकम ३१)

पात जलमहाभा यम

- 328 -

वाद र ञ पदा त या यतर याम

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

इञी त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त इञी त नव तम

(२८९ उदाहरणवा तकम ३२)

सपवायाः थमाया वभाषा

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

चा द भय ग इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त चा द भय ग इ त नव तम

पात जलमहाभा यम

- 329 -

(२९० उदाहरणवा तकम ३३)

ो यङय च वभाषा

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

यङ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त यङ त नव तम

( ा त वभाषा करणम)

(२९१ अ धकारवा तकम ३४)

ा त च

(भा यम)

इत उ तर या वभाषा अन म यामः ा त ता ट याः सशया त भवि त- ा त अ ा त

उभय व त

(२९२ उदाहरणवा तकम ३५)

वभाषा व लाप

भा यम

पात जलमहाभा यम

- 330 -

ा त अ ा त उभय व त सदह

(सदहाप पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquo य तवाचामrsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

ा त य तवाचा म त ह वतत

(२९३ उदाहरणवा तकम ३६)

वभाषोपपदन तीयमान

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहाप पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquo व रत ञतःrsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

ा त lsquo व रत ञतःrsquo इ त ह वतत

(२९४ उदाहरणवा तकम ३७)

तरोऽ तरध वभाषा क ञ

पात जलमहाभा यम

- 331 -

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquoअ तध rsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

ा त lsquoअ तध rsquo इ त ह वतत

(२९५ उदाहरणवा तकम ३८)

अ धर वर वभाषा क ञ

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

ई वर इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

ा त lsquoई वरrsquo इ त ह वतत

(२९६ उदाहरणवा तकम ३९)

पात जलमहाभा यम

- 332 -

दव तदथ य वभाषोपसग

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

तदथ य त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

ा त lsquoतदथ यrsquo इ त ह वतत

(उभय वभाषा करणम)

(२९७ अ धकारवा तकम ४०)

उभय च

(भा यम)

इत उ तर या वभाषा अन म यामः उभय ता ट याः सशया त भवि त- ा त अ ा त

उभय व त

(२९८ उदाहरणवा तकम ४१)

कोर यतर याम

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

पात जलमहाभा यम

- 333 -

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquoग तब यवसानाथश दकमाकमकाणाम ण कता स णौrsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त

उभय व त सदहः

( स ा तभा यम)

उभय ा त तावत- अ यवहारय त स धवान अ यवहारय त स धवः वकारय त स धवान

वकारय त स धवः अ ा त-हर त भार दवद तः हारय त भार दवद तम हारय त भार दवद तन

करो त कट दवद तः कारय त कट दवद तम कारय त कट दवद तन

(२९९ उदाहरणवा तकम ४२)

न य द वभाषा साका

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

यद त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 334 -

उभय ा त तावत- अ भजाना स दवद त य क मीरष व यामः य क मीर ववसाम य त ौदन

भो यामह य त ौदनमभ म ह अ ा त- अ भजाना स दवद त क मीरान ग म यामः

क मीरानग छाम त ौदन भो यामह त ौदनमभ म ह

(३०० उदाहरणवा तकम ४३)

वभाषा वः

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

कती त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

उभय ा त तावत- शशवतः शश वः शि वयतः शि वयः अ ा त-शशाव शश वथ श वाय

श व यथ

(३०१ उदाहरणवा तकम ४४)

वभाषा सघषा वनाम

(सघषोदाहरणभा यम)

सपवा घषः-

ा त अ ा त उभय व त सदहः

पात जलमहाभा यम

- 335 -

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquoघ षर वश दनrsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

उभय ा त तावत-सघ टा र जः सघ षता र जः अ ा त-सघ ट वा यमाह सघ षत वा यमाह

(आ वनोदाहरणभा यम)

आ पवा वनः-

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

मनसी त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

उभय ा त तावत- आ वा त मन आ व नत मनः अ ा त- आ व नतो दवद तः आ व तो

दवद त इ त

इ त याकरण- याय-वदा ताचाय-ल ध वणपदक-पि डत- ी धरझा णीत

महाभा य द पो योतत वालोक थमा याय य थमपाद ष ठमाि नकम

इ त थमा याय थमपाद ष ठमाि नकम

पात जलमहाभा यम

- 336 -

पात जलमहाभा यम

- 337 -

थमा याय य थमपाद स तममाि नकम

(३९ स सारणस ास म ११७ आ १)

इ यणः स सारणम ११४४

(उभयस ा व थापना धकरणम)

(आ पभा यम)

क मय वा य य स सारणस ा यत-इ यण इ यत वा य स सारणस भवती त

आहोि व वण य इ यो यणः थान वणः स स सारणस ो भवती त

(भा यम)

क चा वशषः

(३०२ वा यस ाप दषणवा तकम १)

स सारणस ाया वा य य स ा च वण व धः

(भा यम)

स सारणस ाया वा य य स ा च वण व धन स य त- स सारणा परः पव भवती त

स सारण य द घ भवती त न ह वा य य स सारणस ायामष नदश उपप यत ना यतयोः

काययोः सभवोऽि त

( वतीयप ा यपगमभा यम)

अ त त ह वण य

(३०३ वणस ाप दषणवा तकम २)

वणस ा चि नव तः २

पात जलमहाभा यम

- 338 -

(भा यम)

वण य स ा चि नव ि तन स य त- lsquo यङःrsquo स सारणमrsquo इ त स एव ह ताव दग दलभः य य

स ा यत अथा प कथ च ल यत कनासौ यणः थान यात अनन यसौ यव था यत

तदत दतरतरा य भव त इतरतरा या ण च काया ण न क प त

(३०४ समाधानवा तकम ३)

वभि त वशष नदश त ापक उभयस ा व य३

(भा यम)

यदय वभि त वशष नदश करो त-स सारणा परः पव भवती त स सारण य द घ भवती त यङः

स सारण भवती त तन ायत-उभयोः स ा भवती त य तावदाह-स सारणा परः पव भवती त

स सारण य द घ भवती त तन ायत- वण य भवती त यद याह- यङः स सारण म त तन

ायत- वा य य स ा भवती त

( थमप ा यपगमभा यम)

अथ वा पनर त वा य यव

(उ ता प मारणभा यम)

नन चो तम- स सारणस ाया वा य य स ा च वण व धः इ त

(समाधानभा यम)

नष दोषः यथा काका जातः काकः यना जातः यनः एव स सारणा जात स सारणम

त मा परः पव भव त त य द घ भवती त

(समाधाना तरभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 339 -

अथवा य त ह- वा यष वा यकदशान य जानाः पदष च पदकदशान वा यष

ताव वा यकदशान- वश प डीम वश तपणम इ त पदष पदकदशान -दवद तो द तः

स यभामा भाम त एव महा प-स सारण नव ता स सारण नव त य यत य वा य याथ

स सारणा स सारण य यष वा यकदशः य यत तन नव त य व ध व ा यामः-

स सारण नव ता स सारण नव त य त

(समाधाना तरभा यम)

अथवा आहाय-स सारणा परः पव भवती त स सारण य द घ भवती त न च वा य य

स सारणस ाया स यामष नदश उपप नः ना यतयोः काययोः सभवोऽ ती त त

वचना व य त

( वतीयप ा यपगमभा यम)

अथवा पनर त वण य

(उ ता प मारणभा यम)

नन चो तम-वणस ा चि नव ि तःइ त

(समाधानभा यम)

नष दोषः इतरतरा यमा मत चो दतम सवाण चतरतरा या यक वन प र ता न- स त

न यश द वा इ त

(समाधानबाधकभा यम)

नद त यम य रतरतरा यः न ह त क चद यत- अ य थान य आकारकारौकारा भा य त त

व स ा भव ती त इह ह पन यत-इ यो यणः थान वणः स स सारणस ा भवती त

पात जलमहाभा यम

- 340 -

(समाधानसाधकभा यम)

एव त ह भा वनीय स ा व ा यत त यथा-कि च क चत त तवायमाह- lsquoअ य स य शाटक

वयrsquo इ त स प य त-lsquoय द शाटको न वात यः अथ वात यो न शाटकः शाटको वात य च त

व त ष म भा वनी ख व य स ाऽ भ ता स म य वात यो-lsquoयि म नत शाटक इ यत व तrsquo

इ त एव महा प- स यणः थान भव त य या भ नव त य स सारण म यषा स ा भ व य त

(समाधाना तरभा यम)

अथवा-इजा दयजा द व ि त चव ह लोक ल यत यजा यपदशा त इजा द नव ि तः स ता

य जत च पनल का इ टम उ त म त त म यामह-अ य यणः थान इम मक य जत इ त

त त यासा व भमत य शा ण साध वम वा यायत- क त साधभव त ङ त साधभवती त

इ यणः स सारणम ४४

(अथागमि थ तदश नणय करणम)

(४० प रभाषास म ११७ आ २)

आ य तौ ट कतौ११४५

(अ वयानपपि त नराकरणा धकरणम)

(आ पभा यम)

समास नदशोऽयम त न ायत क आ दः कोऽ त त यथा- lsquoअजा वधनौ दवद तय द तौrsquo

इ य त त न ायत- क याजा धनम क यावयः-इ त

(समाधानभा यम)

य य प ताव लोक एष टा तः टा त या प त प षार भो नवतको भव त

पात जलमहाभा यम

- 341 -

(आ पभा यम)

अि त वह कि च प षार भः

(समाधानभा यम)

अ ती याह

कः

स यातानदशो नाम

(ट कतोरागम वषय व नणया धकरणम)

(आ पभा यम)

कौ पन ट कतावा य तौ भवतः

(समाधानभा यम)

आगमा व याह

(आदशवा दन आगमवा दन त आ पभा यम)

य त पनयि न यष नाम श दष आगमशासन यात न न यष नाम श दष

कट थर वचा ल भवणभ वत यमनपायोपजन वका र भः आगम च नामापवः श दोपजनः

(आगमवा दन आदशवा दन त आ पभा यम)

अथ य त यि न यष श द वादशाः यः

(आदशवा दनः समाधानभा यम)

बाढ य तम श दा तर रह भ वत यम त श दा तरा छ दा तर य तपि तय ता

(इ टापि तभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 342 -

आदशा तह म भ व यि त अनागमकाना सागमकाः

(आ पभा यम)

त कथम

(एकद शसमाधानभा यम)

स ा धकरोऽयम आ य तौ चह सक यत टकारककार वतावदा यत

त ा य तयो टकारककारा वतौ स भ व यतः त lsquoआधधातक य वलादःrsquo इ यपि थत मद

भव त- आ द र त तनकारा दरादशो भ व य त

(आ पभा यम)

एताव दह स म lsquoइ rsquo इ त कथ पन रयता स ण इकारा दरादशो ल यः

(समाधानभा यम)

ल य इ याह

कथम

बह ी ह नदशात बह ी ह नदशोऽयम - इकारः आ दर य त

(आ पभा यम)

य य प तावद त छ यत व तम इह त कथम -lsquoलङल ल वडदा तःrsquo इ त

य ाश यमदा त हणनाकारो वशष यतम

( या पभा यम)

त को दोषः

( या पसमाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 343 -

अ ग योदा त व स यत

(समाधानभा यम)

नष दोषः पदोऽय बह ी हः त वा य एवोदा त हणनाकारो वश यत-अकार उदा त

आ दर य त

(आ पभा यम)

य त यनव यत व त-lsquoआडजाद नामrsquo इ त

(समाधानभा यम)

व य यतत-अजाद नामटा स म इ त

( स ाि तभा यम)

अथवा-य तावदय सामा यनोपद ट श नो त त तावदप दश त- क तम ततो वला याधधातकम

ततः प चा दकारम तनाय वशषण श दा तर समदाय तप यत त यथा-ख दरबबरयोः-

ख दरबबरौ गौरका डौ स मपण ततः प चादाह-क कटवान ख दर- इ त तनाऽसौ वशषण

व या तर समदाय तप यत

(समाधाना तरभा यम)

अथवा एतयानप याऽय श दा तरमप दश त क तम ततो वला याधधातकम ततः प चा दकार

यि म त यागमब भव त

(३०५आ पवा तकम १)

ट कतोरा य त वधान यय तषधः

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 344 -

ट कतोरा य त वधान यय य तषधो व त यः यय आ दर तो वा मा भ द त lsquoचर टःrsquo

lsquoआतोऽनपसग कःrsquo इ त

(३०६ समाधानवा तकम२)

परवचनाि स म

(भा यम)

परवचना यय आ दर तो वा न भ व य त

(३०७ समाधानबाधककद शवा तकम ३)

परवचनाि स म त च नापवाद वात

(भा यम)

परवचनाि स म त चत त न

क कारणम

lsquoअपवाद वातrsquo अपवादोऽय योगः त यथा-lsquo मदचो या परःrsquo इ यष योगः थानयोग व य

ययपर व य चापवादः

(समाधानसाधक टा तवष यभा यम)

वषम उप यासः य त त यदनवकाश म करण थानयोग व ययपर व च बाधत इह त

पन भय सावकाशम

ट करण यावकाशः-lsquo टतःrsquo इ त ईकरो यथा यात क करण यावकाशः- lsquo क तrsquo इ याकारलोपो

यथा यात

(समाधानबाधकापवाद वसाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 345 -

योजन नाम त व त यम यि नयोगतः यात य द चाय नयोगतः परः या तत एत योजन

यात कतो न ख वतत - ट करणादय परो भ व य त न पनरा द र त क करणा च परो

भ व य त न पनर त इ त

( कदशऽपवाद वबाधकभा यम)

टतः ख व यष प रहारः य नाि त स भवः- य पर च यादा द च कत वप रहारः अि त

ह स भवः- य पर च याद त च

(आ पभा यम)

त को दोषः

(समाधानभा यम)

lsquoउपसग घोः कःrsquo आ यो योः lsquoनो धा वोःrsquo इ त तषधः स यत

( टदशऽ यपवाद वबाधकभा यम)

टत चा यप रहारः यादव यय ट करणादा दः न पनः परः

(आ पभा यम)

व त ह इदानी मद यात- टत ईकारो भवती त

(समाधानभा यम)

य उभयवान-lsquoगापो टगrsquo इ त

(३०८ स ा यकद शसमाधानवा तकम ४)

स त ष ठय धकार वचनात

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 346 -

स मतत

कथम

ष य धकारऽय योगः कत य-lsquoआ य तौ ट कतौ ष ठ न द ट यrsquo इ त

(३०९ स ा यकद शसमाधाना तरवा तकम ५)

आ य तयोवा ष यथ वा तदभावऽस ययः

(भा यम)

आ य तयोवा ष यथ वा तदभाव ष या अभाव अस ययः यात- आ दर तो वा न

भ व य त

(आ पभा यम)

य त पनय छ द न म तको नामाथः यात नाथ न म तकन नाम श दन भ वत यम

(समाधानभा यम)

अथ न म तक एव श दः

त कथम

आ य तौ ष ठथ न चा ष ठ प यामः त म यामह-आ य ताववा न तः तयोरभाव

ष य प न भवती त आ य तौ ट कतौ४५

(४१ प रभाषास म ११७ आ ३)

मदचोऽ या परः११४६

(स बा य नणया धकरणम)

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 347 -

कमथ मदम यत

(३१० स ा तवा तकम १)

मदचोऽ या पर इ त थानपर ययापवादः

(भा यम)

मदचोऽ या पर इ य यत थानयोग व य ययपर व य चापवादः थानयोग व य तावत-

क डा न वना न पया स यशा स ययपर व य- भनि त छनि त

(आ पभा यम)

भव दद य तमदाहरणम-क डा न वना न य नाि त सभवः-यदयमचोऽ या पर च यात थान

च त इद वय तम- पया स यशासी त अि त ह स भवः-यदयमचोऽ या पर च यात थान

च त

(समाधानभा यम)

एतद प य तम

कथम

नव वर आ ापय त ना प धमस काराः पठि त-अपवाद सगा बा य ता म त

क त ह

लौ ककोऽय टा तः लोक ह स य प सभव बाधन भव त त यथा-lsquoद ध ा मण यो

द यता त कौि ड यायrsquo इ त स य प सभव द धदान य त दान नवतक भव त एव महा प

स य प सभव अचाम या पर व ष ठ थानयोग व बा ध यत

(स ा व ि त न पणा धकरणम)

पात जलमहाभा यम

- 348 -

(३११ स ा ता पवा तकम २)

अ या पव म ज मदनष गसयोगा दलोपाथम

(भा यम)

अ या पव म ज म व त यः

क योजनम

अनष गसयोगा दलोपाथम अनष गलोपाथ सयोगादलोपाथ च अनष गलोपाथ तावत-

म नः म नवान सयोगा दलोपाथम -म ता म तम म त यम

(३१२ आ पवा तकम ३)

भिजम य च

(भा यम)

भिजम य चा या पव म व त यः भ जा मर चय इ त

(आ प मारणभा यम)

स त ह व त यः

(आ प नरासभा यम)

न व त यः नपातनात स म

क नपातनम

भ जाश दोऽ ग या दष प यत मर चश दो बा वा दष

(पवा त व थापना धकरणम)

क पनरय पवा तः आहोि वत परा दः आहोि वदभ तः

पात जलमहाभा यम

- 349 -

( या पभा यम)

कथ वाय पवा तः यात कथ वा परा दः कथ वाऽभ तः

(समाधानभा यम)

य य त इ त वतत ततः पवा तः अथा द र त वतत ततः परा दः अथोभय नव त

ततोऽभ तः

(भा यम)

क चा वशषः

(३१३ दषणवा तकम ४)

अभ त द घनलोप वरण वान वारशीभावाः

(भा यम)

य यभ तो द घ व न ा नो त क डा न वना न lsquoनोपधायाः सवनाम थान चास ब ौrsquo इ त

द घ व न ा नो त द घ

(नलोपोदाहरणभा यम)

नलोप- नलोप च न स य त lsquoअ न ी त वािजना ी षध था ता ता प डानामrsquo lsquoन लोपः

ा तप दका त यrsquo इ त नलोपो न ा नो त नलोप

( वरोदाहरणभा यम)

वर- वर च न स य त lsquoसवा ण योती षrsquo lsquoसव य स पrsquo इ या यदा त व न ा नो त वर

(ण वोदारहणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 350 -

ण व- ण व च न स य त माषवापा ण ी हवापा ण पवा त ा तपा दका तनकार य त स म

परादौ वभि तनकार य त अभ त नमो हण कत यम

(उदाहरण नरासभा यम)

न कत यम यत एत यास एव- lsquo ा तप दका तनि वभि तष चrsquo इ त ण व

(अन वारोदाहरणभा यम)

अन वार-अन वार च न स य त वष तपः पर तपः lsquoमोऽन वारो ह लrsquo इ यन वारो न

ा नो त

(उदाहरणबाधकभा यम)

मा भदवम lsquoन चापदा त य झ लrsquo इ यन वारो भ व य त

(उदाहरणा तरभा यम)

य त ह न झ परः-वह लहो गौः अ लहो वायः अन वारः

(शीभावोदाहरणभा यम)

शीभाव- शीभाव च न स य त पणी जतनी त ब णी नप सकादतर यौङः शीभावो भवती त

शीभावो न ा नो त शीभाव

(परा दप ा यपगमभा यम)

एव त ह परा दः क र यत

(३१४ परा दप दषणवा तकम ५)

परादौ गणव यौवद घनलोपान वारशीभावनकार तषधाः

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 351 -

य द परा दगणः तष यः- पण जतन त ब ण lsquoघ ङ तrsquo इ त गणः ा नो त गण

(ब यदारणभा यम )

व -व ः तष या- अ तसखी न ा मणकला न lsquoस यरस ब ौrsquo इ त ण व lsquoअचो

ि ण तrsquo इ त व ः ा नो त व

(औ वोदाहरणभा यम)

औ व-औ व च तष यम प ण जत न त ब ण lsquoइद यामौद च घःrsquo इ यौ व ा नो त

औ व

(द घ दाहरणभा यम)

द घ-द घ व च न स य त क डा न वना न lsquoनोपधायाः सवनाम थान चास ब ौrsquo इ त द घ व

न ा नो त

(उदाहरण नरासभा यम)

मा भदवम lsquoअतो द घ य ञ स प चrsquo इ यव भ व य त

(उदाहरणा तरभा यम)

इह त ह-अ थी न दधी न यसखी न ा मणकला न द घ

(नलोपोदाहरणभा यम)

नलोप-नलोप च न स य त lsquoअ न ी त वािजना ी षध था ता ता प डानामrsquo lsquoन लोपः

ा तप दका त यrsquo इ त नलोपो न ा नो त नलोप

(अन वारोदाहरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 352 -

अन वार-अन वार च न स य त वष तपः पर तपः lsquoमोऽन वारो ह लrsquo इ यन वारो न

ा नो त

(उदाहरण नरासभा यम)

मा भदवम lsquoन चापदा त य झ लrsquo इ यन वारो भ व य त

(उदाहरणा तरभा यम)

य त ह न झ परः-वह लहो गौः अ लहो वायः अन वार

(उदाहरणभा यम)

शीभाव नकार तषध-शीभाव नकार य तषधो व त यः पणी जतनी त ब णी सन क य

शीभावः ा नो त

(उदाहरण नरासभा यम)

नष दोषः lsquo न द यमान यादशा भवि तrsquo इ यव न भ व य त

(उदाहरणसाधकभा यम)

य त ह न द यत त य न ा नो त

क मात

नमा यव हत वा

(पवा तप ा यपगमभा यम)

एव त ह पवा तः क र यत

(३१५ प वा तप दषणवा तकम ६)

पवा त नप सकोपसजन व व वग वर च

पात जलमहाभा यम

- 353 -

(भा यम)

य द पवा तः यत नप सकोपसजन व व वग वर च न स य त

(उदाहरणभा यम)

नप सकोपसजन व वम-आराशि णी धानाश क लनी न कौशाि बनी नवाराण सनी

वग वरः-प चारि ननी दशारि ननी न म कत अनज त वादत वधयो न ा नवि त

(३१६ दषणबाधकवा तकम ७)

न वा ब हर गल ण वात

(भा यम)

न वा एष दोषः

क कारणम

lsquoब हर गल ण वातrsquo

ब हर गो नम अ तर गा एत वधयः

lsquoअ स ब हर गम तर गrsquo

वग वर भयान प रहारः-सघातभ तोऽसौ नो सहतऽवयव यग तता वह त म त क वा वग वरो

भ व य त मदचोऽ या परः४३

(इ यागमि थ तदश नणय करणम)

------------------

पात जलमहाभा यम

- 354 -

(अथादश नयामक करणम)

(४२ प रभाषास म ११७ आ४)

एच इ वादश११४७

(स ार भ योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

कमथ मदम यत

(३१७ योजनवा तकम १)

एच इ वचन सवणाकार नव यथम

(भा यम)

एच इ भवती य यत-सवण नव यथमकार नवक यथ च सवण नव यथ तावतmdashएङो

वादशशासनष अध एकारोऽध ओकारो वा मा भ द त अकार नव यथ च-इमावचौ समाहारवण

मा ाऽवण य मा वण वणयोः तयो वशासनष कदा चदवणः यात कदा च दवण वण मा

कदा चदवण भ द यवमथ मदम यत

(भा यम)

अि त योजनमतत

क तह त

(अ न टापि त नराकरणा धकरणम)

(३१८ आ पवा तकम २)

द घ स ग त

पात जलमहाभा यम

- 355 -

(भा यम)

द घाि वकः ा नवि त

क कारणम

थानऽ तरतमो भवती त

(आ पबाधकभा यम)

नन च वादश इ य यत तन द घा न भ व यि त

(आ पसाधकभा यम)

वषयाथमतत यात -एचो व स ग इ भवती त

(३१९ समाधानवा तकम ३)

द घा स ग त नवतक वात

(भा यम)

द घाणा ि वकाम स गः

क कारणम

lsquo नवतक वातrsquo नाननको नव य त

क त ह

अ नको नव य त स ा य वा इक चा नक च त ानना नको नव य त

(स या याना धकरणम)

( थम योजन या यानभा यम)

सवण नव यथन ताव नाथः

पात जलमहाभा यम

- 356 -

(३२० या यानसाधकवा तकम ४)

स मङः स थान वात

(भा यम)

स मतत

कथम

एङः lsquoस थान वा rsquo इकारोकारौ भ व यतः अध एकारोऽघ ओकारो वा न भ व य त

(आ पभा यम)

नन च एङः स थानतरावधकारा कारौ

(समाधानभा यम)

न तौ तः य द ह तौ याता ताववायमप दशत

(समाधानबाधक यम)

नन च भो छ दोगाना सा यम राणायनीया अधमकारमधमोकार चाधीयत-lsquoसजात ए वrsquo

सनत lsquoअ वय ओ भः सतम rsquo lsquoश त ए य rsquo lsquoयजत त ए यत rsquo इ त

(समाधानसाधकभा यम)

पाषदक तरषा त भवताम नव लोक ना यि मन वद-अध एकारः अध ओकारो वाि त

( वतीय योजन या यानभा यम)

अकार नव यथना प नाथः

(३२१ या यानसाधकवा तकम ५)

ऐचो चो तरभय वात

पात जलमहाभा यम

- 357 -

(भा यम)

ऐचो चो तरभय वादवण न भ व य त भयसी मा वण वणयोः अ पीय यवण य भयस एव

हणा न भ व यि त त यथा-lsquo ा मण ाम आनीयतामrsquo इ य यत त चावरतः प चका क

भव त एच इ वादश४८

--------------------

(४३ प रभाषास म ११७ आ १२५)

ष ठ थानयोगा११४१

( थानयोगश दाथ न पणा धकरणम)

(आ पभा यम)

क मदम- थानयोग त

(समाधानभा यम)

थान योगोऽ याः सय थानयोगा स त यलोपो नपातनात

ततीयाया वा ए वम थानन योगोऽ याः सय थानयोग त

(स योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

कमथ पन रदम यत

(३२२ समाधानवा तकम १)

ष याः थानयोगवचन नयमाथम

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 358 -

नयमाथ ऽयमार भः एकशत ष यथाः याव तो वा सि त त सव ष याम चा रताया

ा नवि त इ यत च- याकरण या ष ठ सा थानयोगव या द त त चा तरण य न न

स यती त ष याः थानयोगवचन नयमाथम एवमथ मदम यत

(भा यम)

अि त योजनमतत

क तह त

(अ न टापि त नराकरणा धकरणम)

(३२३ आ पवा तकम २)

अवयवष या द व त स ग शासो गोह इ त

(भा यम)

अवयवष ठयादय त न स यि त

त को दोषः

lsquoशास इद हलोःrsquo इ त शास चा य य यादपधामा य च lsquoऊदपधाया गोहःrsquo इ त गोह चा य य

यादपधामा य च

(३२४ आ पबाधकसमाधानवा तकम ३)

अवयवष याद ना चाऽ ाि तय ग याऽस द ध वात

(भा यम)

अवयवष याद ना च नयम या ाि तः

क कारणम

पात जलमहाभा यम

- 359 -

lsquoयोग यास द ध वातrsquo सदह नयमः न चावयवष या दष सदहः

(आ पभा यम)

क व त यमतत

(समाधानभा यम)

न ह

कथमन यमान ग यत

लौ ककोऽय टा तः त यथा लोक- कि चत क चत प छ त- ामा तर ग म या म प थान

म भवानप दशि व त स त मायाच ट-अमि म नवकाश ह तद णो ह त यः अमि म नकाश

ह तवाम इ त य त तय पथो भव त न ति मन सदह इ त क वा नासावप द यत एव महा प

सदह नयमः न चावयवष या दष सदहः

(समाधाना तरभा यम)

अथवा- थान अयोगा थानयोगा

क मदमयोग त

अ य तयोगा अयोगा

(समाधाना तरभा यम)

अथवा-योगवती योगा

का पनय गवती

य या बहवो योगाः

कत एतत

पात जलमहाभा यम

- 360 -

भि न ह मतब भव त

(३२५ आ पबाधकवा तकम ४)

व श टा वा ष ठ थानयोगा

(भा यम)

अथवा- क चि ल गमास य व या म-इ थ ल गा ष ठ थानयोगा भवती त न च

ति ल गमवयवष या दष क र यत

(आ पभा यम)

य यव lsquoशास इद हलोःrsquo lsquoशा हौrsquo शा स हण कत यम- थानयोगाथ ल गमास यामी त

(आ पबाधकभा यम)

न कत यम यदवादः पर तादवयवष यथ कतम एतद तर ानव त सत थानयोगाथ

भ व य त

कथम

अ धकारो नाम कारः

कि चदकदश थः सव शा म भ वलय त यथा द पः स व लतः सव व मा भ वलय त

अपरोऽ धकारो यथा र वा अयसा वा ब का ठमनक यत त वदनक यत चकारण

अपरोऽ धकारः तयोग त या नदशाथ इ त योग योग उप त ठत

त यदष प ः-अ धकारः तयोग त या नदशाथ इ त तदा ह यदवादः पर तादवयवष यथम

एतद तर ानव त सत थानयोगाथ भ व य त

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 361 -

स ययमा मत व त न यन चाय श द ल ग श यमास तम

(आ पबाधकभा यम)

एव त यादश ति ल ग क र यत त क तमा क य त

( या यानभा यम)

य द नयमः यत य का ष ठ अनक च वश य त न स य त अ ग य हलः अणः

स सारण य त हल य वश योऽण प वश यः स सारणम प वश यम अस त पन नयम

कामचारः-एकया ष या अनक वशष यतम त यथा-दवद त य प ः पा णः क बल इ त

त मा नाथ नयमन

(उ ता प मारणभा यम)

नन चो तम-एकशत ष यथाः याव तो वा सि त त सव ष ठयाम चा रताया ा नव ती त

(आ पबाधकभा यम)

नष दोषः य य प लोक बहवोऽ भसब धा आथा यौना मौखाः ौवा च त श द य त श दन

कोऽ योऽ भसब धो भ वतम त-अ यदतः थानात

(आ पसाधकभा यम)

श द या प श दनान तरादयोऽ भसब धाः अ तभ वती त सदहः- थान अन तर समीप इ त

(आ पबाधकभा यम)

सदहमा मत व त सवसदहष चदमप त ठत-lsquo या यानतो वशष तपि तन ह सदहादल णमrsquo

इ त थान इ त या या यामः

( न द यामानप रभाषा धकरणम)

पात जलमहाभा यम

- 362 -

(आ पभा यम)

न तह दानीमय योगो व त यः

(समाधानभा यम)

व त य च

क योजनम

ष य त थानन यथा य यत यतः ष य चा रता

क कत भव त

lsquo न द यमान यादशा भवि तrsquo इ यषा प रभाषा न कत या भव त ष ठ थानयोगा४९

(४४अ तरतमप रभाषास म ११७ आ ६)

थानऽ तरतमः११५०

(स ोदाहरणा धकरणम)

(आ पभा यम)

कमदाहरणम

(समाधानभा यम)

lsquoइको यण चrsquo द य म व ताल थान य ताल थानः ओ ठ थान य ओ ठ थानो यथा

या द त

(समाधानबाधकभा यम)

नतदि त स यातानदशना यति स म

(उदाहरण दशनकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 363 -

इद त ह-lsquoत थ थ मपा ताततामःrsquo इ त एकाथ यकाथः यथ य यथः ब वथ य ब वथ

यथा या द त

(उदाहरणबाधकभा यम)

नन च एतद प स यातानदशनव स म

(उदाहरणा तरभा यम)

इद त ह-lsquoअकः सवण द घःrsquo इ त द डा म पा म दधी ः मघ ः क ठ थानयोः

क ठ थान ताल थानयो ताल थान ओ ठ थानयोरो ठ थानो यथा यात

(य ानक वधप रभाषासाधना धकरणम)

(आ पभा यम)

अथ थान इ त वतमान पनः थान हण कमथम

(समाधानभा यम)

य ानकमा तय त थानत एवा तय बल यो यथा यात

क पन तत

चता तोता माणतोऽकारो गणः ा नो त थानत एकारोकारौ पनः थान हणादकारौकारौ

भवतः

(तम हण योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

अथ तम हण कमथम

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 364 -

lsquoझयो होऽ यतर यामrsquo इ य lsquoसो मणः सो माणःrsquo इ त वतीयाः स ताः lsquoनादवतो नादव तrsquo

इ त ततीयाः स ताः तम हणा य सो माणो नादव त च त भवि त चतथाः-वा घस त

ट भस त

(स योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

कमथ पन रदम यत

(३२६ समाधानवा तकम १)

था नन एक व नदशादनकादश नदशा च सव स ग त मात थानऽ तरतमवचन

नयमाथम

(भा यम)

था यक वन न द यत- अक इ त अनक च पनरादशः त न द यत- द घ इ त lsquo था नन

एक व नदशादनकादश नदशा चrsquo lsquoसव स गःrsquo सव सव ा नवि त इ यत चा तरतमा एव

य र त त चा तरण य न न स य त त मात थानऽ तरतमवचन नयमाथम

एवमथ मदम यत

(काकभा यम)

अि त योजनमतत

क तह त

(अथ थमा तपाठ नणया धकरणम)

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 365 -

यथा पन रयम तरतम नवि तः सा क क ततो भव त- था न य तरतम ष ठ त

आहो वदादशतः- थान ा यमाणानाम तरतम आदशो भवती त

कतः पन रय वचारणा

उभयथा ह त या स हता lsquo थानऽ तरतम उरण रपरःrsquo इ त

(भा यम)

क चात

(स त य तपाठदषणभा यम)

य द क ततः lsquoइको यण चrsquo इ त यणा यऽ तरतमा इक त ष ठ य ष ठ त ादशा

भव तीतीहव या -द य म व कमायथ मब वथ म य न यात आदशतः

पनर तरतम नव तौ स या सव ष ठ य ष ठ त ादशा भव ती त सव स भव त

(स त य तपाठदषणा तरभा यम)

तथा-lsquoइको गणव ीrsquo गणव योय अ तरतमा इक त ष ठ य ष ठ त ादशा

भव तीतीहव या - नता ल वता नायको लावकः चता तोता चायकः तावक इ य न यात

आदशतः पनर तरतम नव तौ स या सव ष ठ य ष ठ त ादशा भव ती त सव स

भवती त

(स त य तपाठदषणा तरभा यम)

तथा-ऋवण य गणव स ग-गणव योयद तरतममवण त ष ठ य ष ठ त ादशा

भव तीतीहव यात- कता हता आ तारकः नपारक इ त आ त रता नप रता कारको हारक इ य

न यात आदशतः पनर तरतम नव तौ स या सव ष ठ य ष ठ त ादशा भव ती त सव

स भवती त

पात जलमहाभा यम

- 366 -

( थमा तरपाठदषणभा यम)

अथादशतोऽ तरम नव तौ स यामय दोषः-वा तो य ययrsquo था न नदशः कत यः-

ओकारौकारयो र त व त यम एकारकारयोमाभ द त क ततः पनर तरतम नव तौ स या

वा तादश य ए या तरतमा कत त त ष ठ य ष ठ त ादशा भव ती या तरण

था न नदश स भव त

(दषणो ारभा यम)

आदशतोऽ य तरतम नव तौ स या न दोषः

कथम

वा त हण न क र यत- lsquo य ययrsquo एचोऽयादयो भव ती यव

(आ पभा यम)

य द न यत चय जय म य ा प ा नो त

(आ पबाधकभा यम)

lsquo यज यौ श याथrsquo इ यति नयमाथ भ व य त- योरवच इ त

(आ पसाधकभा यम)

तयो त ह श याथाद य ा प ा नो त- य पाप जयो वषलः

(आ पबाधकभा यम)

उभयतो नयमो व ा यत- योरवचः तयो च श याथ एव त

(इ टानपपि तभा यम)

इहा प त ह नयमा न ा नो त- ल य प यम अव यला यम अव यपा य म त

पात जलमहाभा यम

- 367 -

(इ टोपपि तभा यम)

त यजातीय य नयमः

क च त यजातीयः

यथाजातीयकः योरच

कथजातीयकः योरच

एकारः

(अ न टापि तभा यम)

[एवम प] राय म छ त रयती य ा नो त

(अ न टापि तवारणभा यम)

रा य छा दसः टान व ध छ द स भव त

( थमा तपाठ दषणा तरभा यम)

lsquoऊदपधाया गोहःrsquo आदशतोऽ तरतम नव तौ स यामपधा हण कत यम क ततः

पन तरतम नव तौ स यामकार य गोहो याऽ तरतमा क त त ष ठ य ष ठ त ादशा

भव ती य तरणोपधा हण स भव त

(दषणो ारभा यम)

आदशतोऽ य तरतम नव तौ स या न दोषः यत एत यास एव

( थमा तपाठ दषणा तरभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 368 -

lsquoरदा या न ठातो नः पव य च दःrsquo आदशतोऽ तरतम नव तौ स या तकार हण कत यम

क ततः पनर तर नव तौ स या नकार य न ठाया या तरतमा क त त ष ठ य ष ठ

त ादशा भव ती य तरणा प तकार हण स भव त

(दषणप रहारभा यम)

आदशतोऽ य तरतम नवतौ स या न दोषः यत एत यास एव

(इ त थमा तपाठ नणयः)

---------

पात जलमहाभा यम

- 369 -

(अथ वत व ध व नराकरणम)

(आ पभा यम)

क पन रद नवतकम -अ तरतमा अनन नव य त आहोि वत तपादकम - अ यन

नव तानामनन तपि तः

(भा यम)

क चा वशष

(३२७ थमप दषणवा तकम २)

थानऽ तरतम नवतक सव था न नव ि तः

(भा यम)

थानऽ तरतम नवतक सव था नना नव ि तः ा नो त अ या प ा नो त- द ध मध

(आ पबाधकभा यम)

अ त न कि चद य आदशः त न द यत त ा तयतो द धश द य द धश द एव मधश द य

मधश द एवादशो भ व य त

(आ पसाधकभा यम)

य द चवम व च व य त दोषः यात- बस मसल म त lsquoइ कोरादश यययोःrsquo इ त

ष व ा नो त

(आ पा तरभा यम)

अ प च- इ टा यव था न क पत त यथा- त त ा तलाः ता मह तम प

नाव त ठ त एव मम वणा मह तम प नाव त ठरन

पात जलमहाभा यम

- 370 -

( वतीयप ा यपगमभा यम)

अ त त ह तपादकम- अ यन नव तानामनन तपि तः

(३२८ आ पवा तकम ३)

नव त तप तौ नव ि तः

(भा यम)

नव त तप तौ नव ि तन स य त सव सव ा नवि त

(आ पता पय नभा यम)

क त य यत- नव ि तन स यती त न साधीयो नव ि तः स ा भव त

(आ पता पयवणनभा यम)

न मो- नव ि तन स यती त

क त ह

इ टा यव था न क पत न सव सव य त

( या पभा यम)

इद मदानी कमथ यात

(३२९ या पसमाधानवा तकम ४)

अनथक च

(भा यम)

अनथकमत यात यो ह भ तव त यात lsquoमा भ थाःrsquo इ त क तन कत यात

(आनथ यप रहारण समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 371 -

उ त वा

कम तम

स त ष यधकार वचनात इ त ष य धकारऽय योगः कत यः थानऽतरतमः

lsquoष ठ न द ट यrsquo इ त

(अ न ट नराकरणा धकरण)

(३३० आ पवा तकम ५)

या मवचन च

(भा यम)

या म म त च व त यम

क योजनम

यो य या तरतमः स त य थान यथा यात अ य या तरतमोऽ य य थान मा भ द त

(३३१ समाधानवा तकम ६)

या मवचनम श य वभाव स वात

या मवचनम श यम

क कारणम

lsquo वभाव स वातrsquo वभावत एति स म त यथा- समाजष समाशष समवायष

चाऽऽ यता म य त न चो यत- या म म त या म चासत

(स या याना धकरणम)

(३३२ या यानवा तकम ७)

पात जलमहाभा यम

- 372 -

अ तरतमवचन च

(भा यम)

अ तरतमवचन चा श यम-योग चा ययम श यः

कतः

lsquo वभाव स ा वदवrsquo त यथा-समाजष समाशष समवायष चा यता म य त-नव कशाः कशः

सहासत न पा डवः पा ड भः यषामव क चदथकतमा तय तरव सहासत

तथा-गावो दवस च रतव यो-यो य याः सवो भव त तन सह शरत

तथा-या यता न गोय तका न सघ टका न भवि त ता य यो यमप यि त श द कवि त

( टा तबाधकभा यम)

एव ताव चतनाव स

( टा ता तरभा यम)

अचतन व प त यथा-लो टः तो बाह वग ग वा नव तय ग छ त नो वमारोह त

प थवी वकारः प थवीमव ग छ या तयतः

तथा-या एता आ त र यः स मा आप तासा वकारो धमः स धम आकाश नवात नव

तय ग छ त नावागवरोह त अि वकारोऽप एव ग छ या तयतः

तथा- यो तषो वकारोऽ चराकाशदश नवात स व लत नव तय ग छ त नावागवरोह त

यो तषो वकारो यो तरव ग छ या तयतः

(स स ता ा तदषण नराकरणा धकरणम )

(३३३ दषणवा तकम ८)

पात जलमहाभा यम

- 373 -

य जन वर य त म च त काल स गः

(भा यम)

य जन य त म वर य त म च त कालता ा नो त य जन य त म-इ टम उ तम

आ तयतोऽधमा क य य जन याऽधमा क इक ा नो त

(दषणबाधकभा यम)

नव लोक नव वदऽधमा क इगि त

क त ह

मा कः योऽि त स भ व य त

(दषणा तरभा यम)

वर य त म- द य म व कमायथ मब वथम आ तयतो मा क य

वमा क यको मा को वमा को यण ा नो त

(दषणबाधकभा यम)

नव लोक नव वद मा को वमा को वा यणि त

क त ह

अधमा कः योऽि त स भ व य त

(३३४ दषणवा तकम ९)

अ चानकवणादशष

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 374 -

अ चानकवणादशष त कालता ा नो त lsquoइदम इशrsquo आ यतोऽधततीयमा क यदमः

थानऽधततीयमा मवण ा नो त

(दषणबाधकभा यम)

नष दोषः lsquoभा यमानन सवणाना हण नrsquo इ यव न भ व य त

(३३५ दषणवा तकम १०)

गणव य भावष च

(भा यम)

गणव योर भावष च त कालता ा नो त ख वा+इ ः ख व ः ख वा+उदकम

ख वोदकम ख वा+ईषा ख वषा ख वा+ऊढा ख वोढा ख वा+एलका ख वलका ख वा+ओदनः

ख वौदनः ख वा+ऐ तकायनः ख व तकायनः ख वा+औपगवः ख वौपगवः इ त

आ तयति मा चतमा ाणा था नना मा चतमा ा आदशाः ा नवि त

(दषणबाधकभा यम)

नष दोषः तपर गणव ी

(दषणसाधकभा यम)

नन च तः परो य मा सोऽय तपरः

(दषणबाधकभा यम)

न याह ताद प पर तपर इ त

(आ पभा यम)

य द ताद प पर तपरः lsquoऋदोरपrsquo इतीहव यात-यवः तवः लवः पव इ य न यात

पात जलमहाभा यम

- 375 -

(आ पबाधकभा यम)

नष तकारः

क त ह

दकारः

(आ पसाधकभा यम)

क दकार योजनम

( तब द भत समाधानभा यम)

अथ क तकार य यसदहाथ तकारः दकारोऽ प अथ मखसखाथ तकारः दकारोऽ प

(दषणवा तकशषभा यम )

ए भाव-कवात कवाथ आ तयतोऽधततीयमा य टस क याधततीयमा एच ा नो त

(दषणो ारभा यम)

नव लोक न च वदऽधततीयमा एजि त

(३३६ आ पवा तकम ११)

ऋवण य गणव स ग सव स गोऽ वशषात

(भा यम)

ऋवण य गणव स ग सव स गः सवगणव स गः सव गणव स का ऋवण य

थान ा नवि त

क कारणम

पात जलमहाभा यम

- 376 -

अ वशषात न ह कि च वशष उपाद यत- एवजातीयको गणव स क ऋवण य थान भवती त

अनपाद यमान वशष सव स गः

(३३७ समाधानवा तकम १२)

न वा ऋवण य थान रपर स गादवण या तयम

(भा यम)

न वा एष दोषः

क कारणम

ऋवण य थान रपर स गात उः थान अण स यमान एव रपरो भवती य यत त

ऋवण या तयतो रफवतो रफवानकार एवा तरतमो भव त

(३३८ आ पवा तकम १३)

सवादश स ग वनका वात

(भा यम)

सवादश त गणव स क ऋवण य ा नो त

क कारणम

अनका वात lsquoअनकाि श सव यrsquo इ त

(३३९ समाधानवा तकम १४)

न वाऽनका व य तदा य वा वणादश या वघातः

(भा यम)

न वा एष दोषः

पात जलमहाभा यम

- 377 -

क कारणम

lsquoअनका व य तदा य वातrsquo यदायमः थान तदायमनकाल अनका व य

तदा य वा वणादश य वघातो न भ व य त

(समाधाना तरभा यम)

अथवाऽना तयमवतयोरा तयम एक या तरतमा क तनाि त अपर या तरतम आदशो नाि त

एतदवतयोरा तयम

(३४० समाधाना तरवा तकम १५)

स योगो वा न टा वद धरथवत

(भा यम)

अथवा न टा वद धरथव सह स योगो भव त त यथा- lsquoतवा वो न टो ममा प रथो द धः

उभौ स य यावहrsquo इ त एव महा प-lsquoतवा य तरतमा क तनाि त ममा य तरतम आदशो नाि त

अ त नौ स योगःrsquo इ त

(समाधानबाधकभा यम)

वषम उप यासः चतनाव स आथा करणा वा लोक स योगो भव त वणा च पनरचतनाः

त ककतः स योगः

(समाधानसाधकभा यम)

य य प वणा अचतनाः य वसौ य त स चतनावान

(एकादश दषण नराकरणा धकरणम)

(३४१ आ पवा तकम १६)

पात जलमहाभा यम

- 378 -

एजवणयोरादशऽवण था ननोऽवण धान वात

(भा यम)

एजवणयोरादशऽवण ा नो त ख वलका मालौपगवः

क कारणम

था ननोऽवण धान वात थानी य ावण धानः

(३४२ समाधानवा तकम १७)

स तभया तयात

(भा यम)

स मतत

कथम

उभयोय ऽ तरतम तन भ वत यम न चावणमभयोर तरतमम थानऽतरतमः५०

-----------

(४५ प रभाषास म ११७ आ ७)

उरण रपरः ११५१

(स य रपर वमा वधायक वा धकरणम)

(आ पभा यम)

क मदमर परवचनम य नव यथम- lsquoउः थान अणव भव त रपर चrsquo इ त

आहोि व पर वमा मनन वधीयत-lsquoउः थान अण च अनण च अण रपरrsquo इ त

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 379 -

क चा वशषः

(३४३ आ पवा तकम १८)

उर परवचनम य नव यथ चददा ता दष दोषः

(भा यम)

उरण रपरवचनम य नव यथ चददा ता दष दोषो भव त

क पन दा तादयः

उदा तानदा त व रतानना सकाः क तः तः कत तम कत तम न पा ह

( वतीयप ा यपगमभा यम)

अ त त यः थान अण चानण च अण त रपर इ त

(३४४ वतीयप दषणवा तकम १९)

य उः थानऽण स रपर इ त च गणव योरवण तपि तः

य उः थानऽण स रपर इ त च गणव योरवण या तपि तः कता हता वाषग यः

( वतीयप दषणशषा पभा यम )

क ह साधीयः- ऋवण यासवण यदवणः यात न पनरङचौ

( वतीयप वा दभा यम)

पवि म न प प एष दोषः क ह साधीय त ा प ऋवण यासवण यदवणः यात न

पन रकारोकारौ

( थमप वा दभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 380 -

अथ मतमतत-उः थान अण चानण च स ग अणव भव त रपर च त स ा पवि मन

प ऽवण य तपि तः

(आ पभा यम)

य त तद तम - lsquoउदा ता दष दोषःrsquo इ त स इह दोषो जायत न जायत

(समाधानभा यम)

जायत स दोषः

कथम

उदा त इ यननाणोऽ प त न द य त अनणोऽ प

(समाधानबाधकभा यम)

य य प- अणोऽ प त न द य त न त ा नवि त

क कारणम

थानऽ तरतमो भवती त

(समाधानसाधकभा यम)

कतो न ख वतत- वयोः प रभाषयोः सावकाशयोः समवि थतयोः lsquo थानऽ तरतमrsquo इ त lsquoउरण

रपरःrsquo इ त च lsquo थानऽ तरतमrsquo इ यनया प रभाषया यव था भ व य त न पनरः lsquoउरण रपरःrsquo

इ त

अतः कम

अत एष दोषो जायत-lsquoउदा ता दष दोषःrsquo इ त

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 381 -

य चा यत ऋवण य थान तपदमादशा उ य त तष रपर व न ा नो त-lsquoॠत इ ातोःrsquo

lsquoउदो यपव यrsquo इ त

(३४५ समाधानवा तकम ३)

स त स ग रपर वात

(भा यम)

स मतत

कथम

lsquo स ग रपर वातrsquo उः थान अण स यमान एव रपरो भव त

(आ पभा यम)

क व त यमतत

(समाधानभा यम)

न ह

कथमन यमान ग यत

थान इ त वतत थानश द च स गवाची

(आ पभा यम)

य यवमादशोऽ वश षतो भव त

(समाधानभा यम)

आदश च वश षतः

कथम

पात जलमहाभा यम

- 382 -

वतीय थान हण कतमनवतत त वम भसब धः क र यत- lsquoउः थान अण थान इ त उः

थान स ग अण स यमान एव रपरो भव त

(अ हण योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

अथा हण कमथम न ऊ रपरो भवती यवो यत

( या पभा यम)

ऊ रपर इती य यमान क इदानी रपरः यात

( या पभा यम)

य उः थान भव त

क च उः थान भव त

आदशः

(३४३ आ पबाधकवा तकम ४)

आदशो रपर इ त च र व धष रपर तषधः

(भा यम)

आदशो रपर इ त च र व धष रपर व य तषधो व त यः

क पना र र वधयः

अक लोपाऽऽनङन ी ङादशाः

अकङ-सौधात कः अक

लोप-पत वसयः लोप

पात जलमहाभा यम

- 383 -

आन -होतापोतारौ आन

अन -कता हता अन

र -मा ीय त प ीय त र

र - यत यत र

(३४७ आ पबाधकवा तकम ९)

उदा ता दष च

(भा यम)

उदा ता दष च

कम

रपर व य तषधो व त यः क तः तः

कत तम कतम तम नः पा ह त माद हण कत यम

(एकदश रपर वसाधका धकरणम)

(३४८ आ पवा तकम ६)

एकादश योपस यानम

(भा यम)

एकादश योपस यान कत यम ख व यः माल यः

क पनः कारण न स य त

उः थान अण स यमान एव रपरो भवती य यत न चायमरव थानऽण श यत

क त ह

पात जलमहाभा यम

- 384 -

उ चा य य च

(३४९ समाधानवा तकम ७)

अवयव हणाि स म

(भा यम)

यद ऋवण तदा य रपर व भ व य त त यथा-lsquoमाषा न भो त याःrsquo इ य त म ा अ प न

भ य त

(३५० समाधान नरासवा तकम ८)

अवयव हणाि स म त चदादश रा त तषधः

(भा यम)

अवयव हणाि स म त चदादश रा त य तषधो व त यः होतापोतारौ यथव-उ चा य य च

थानऽण रपरो भवती त एव य उः थानऽण चानण च सोऽ प रपरः यात

( या या तर दषणभा यम)

य द पनः- ऋवणा त य था ननो रपर वम यत ख व यः माल यः

नव श यम इह न स यत- कता हता कर त गर त ऋवणा त य य यत न चत वणा तम

(दषणबाधकभा यम)

नन चतद प यपद शव ावन ऋवणा तम

(दषणसाधकभा यम)

अथवता यपद शव ावः न चषोऽथवान त मा नव श यम न चदवम उपस यान कत यम

इह च रपर व य तषधो व त यः-मातः पत र त

पात जलमहाभा यम

- 385 -

(समाधानभा यम)

उभय न व त यम

कथम

इह यो वयोः ष ठ न द टयोः स ग भव त लभतऽसाव यतरतो यपदशम त यथा -दवद त य

प ः दवद तायाः प इ त

(आ पभा यम)

कथ मातः पत र त

(आ पसाधकभा यम)

का प स ः

(आ पबाधकभा यम)

अ व रपर वम

(आ पबाधकभा यम)

rsquoरा स य lsquoइ त सकार य लोपः रफ य वसजनीयः

(आ पसाधकभा यम)

नव यम इह ह - मातः करो त पतः करोती त rsquo अ यय वसजनीय य lsquoइ त ष व ा नो त

(आ पबाधकभा यम)

अ यय वसजनीय य य यत यय वसजनीय चायम

(आ पसाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 386 -

ल यतऽ ययोः rsquoरा स य lsquoइ त

(समाधानवा तकशषभा यम )

एव त ह-

(३५१ समाधानवा तकम ९)

ात प हण ापकमकादश -

न म तात ष व तषध य

( भा यम)

यदय क का दष ात प श द पठ त त ापय याचायः-नकादश न म तात ष व भवती त

(पवा त वसाधना धकरणम)

(आ पभा यम)

क पनरय पवा तः आहोि व परा दः आहोि वदभ तः

( या पभा यम)

कथ वाऽय पवा तः यात कथ वा परा दः कथ वा अभ तः

( या पसमाधानभा यम)

य य त इ त वतत ततः पवा तः अथा द र त वतत ततः परा दः अथोभय नव तम

ततोऽभ तः

(भा यम)

क चा वशषः

अभ तप दषणवा तकम

पात जलमहाभा यम

- 387 -

अभ त द घल वयग य त वरहला दशष वसजनीय तषधः यया यव था च

(भा यम)

य यभ तः द घ व न ा नो त गीः पः रफवकारा त य धातो र त द घ व न ा नो त

(दषणानपपि तभा यम )

क पनः कारण रफवकारा या धात वश यत न पनः पद वश यत-रफवकारा त य पद य त

(दषणोपपि तभा यम)

नव श यम इहा प स यत-अि नः वायर त

(दषणानपपि तभा यम )

एव त ह रफवकारा या पद वशष य यामः धातनकम-रफवकारा त य पद यको धातो र त

(दषणोपपि तभा यम)

एवम प- य ाम ण कलम य य ाम णः यसना नः अ ा प ा नो त त मा ातरव

वश यत धातौ च वश यमाण इह द घ व न ा नो त गीः पः द घ

(ल वोदाहरणभा यम)

ल व -ल व च न स य त नज ग यत rsquo ो य ङ lsquoइ त ल व न ा नो त

(दोषबाधकभा यम)

नष दोषः इ यन तरयोगषा ष ठ

(दोषसाधकभा यम)

एवम प वज ग यत इ य ा प ा नो त

(दोषबाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 388 -

एव त ह यङा आन तय वशष य यामः अथवा इ त प चमी ल व

(य वरोदाहरणभा यम)

य वर -य वर च न स य त गीयत वयमव पयत वयमव rsquoअचः कतय क lsquoइ यष वरो

न ा नो त रफण यव हत वात

(दोषो ारभा यम)

नष दोषः rsquo वर वधौ य जनम व यमानव व त lsquoइ त नाि त यवधानम य वर

(अ य त वरोदाहरणभा यम)

अ य त वर-अ य त वर च न स य त मा ह म त पप ः मा ह म त बभ ः

rsquoअ य तानामा द दा तो भव त अजादौ लसावधातक lsquoइ यष वरो न ा नो त रफण

यव हत वात

(दोषो ारभा यम)

नष दोषः rsquo वर वधौ य जनम व यमानव व त lsquoइ त नाि त यवधानम अ य त वर

(हला दःशषोदाहरणभा यम)

हला दशष-हला दशष च न स य त ववत ववध अ यास यत हला दशषो न ा नो त

हला दशष

( वसजनीय तषधोदाहरणभा यम)

वसजनीयः ( तषध)- वसजनीय य तषधो व त यः नाकटो नाप यः

rsquoखरवसानयो वसजनीयःlsquoइ त वसजनीयः ा नो त वसजनीय -) तषध(

( यया यव थोदाहरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 389 -

यया यव था च यय यव था न क य- करतः गरतः रफोऽ यभ तः ययोऽ प त

यव था न क पत

(पवा तप ा यपगमभा यम)

एव त ह पवा तः क र यत

(३८३ पवा तप दषणा पवा तकम )

पवा त ववधारण वसजनीय तषधो य वर च

य द पवा तः रोरवधारण कत यम -rsquo रोः स प lsquoरोरव स प ना य य स प ष धन ष इह मा भत -

गीष पष

(इतरप ऽ पलाघवाभावभा यम)

परादाव प स यवधारण कत यम-चति व यवमथम (ववधारणम)

( वसजनीय तषधोदाहरणभा यम)

वसजनीय तषधः- वसजनीय य च तषधो व त यः नाकटः नाप यः rsquoखरवसानयो वसजनीय lsquo

इ त वसजनीयः ा नो त

(इतरप ऽ प लाधवाभावभा यम)

परादाव प वसजनीय य तषधो व त यः नाकि प र यवमथम कि पपदसघातभ तोऽसौ

नो सहतऽवयव य पदा तता वह त म त वसजनीयः ा नो त

( वसजनीय तषधः)

(य वरोदाहरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 390 -

य वरः-य वर च न स य त गीयत वयमव पयत वयमव rsquoअचः कतय क lsquoइ यष वरो न

ा नो त

(दषणबाधकभा यम)

नष दोषः उपदश इ त वतत (य वरः)

(परा दप ा यपगमभा यम)

अथवा- पनर त परा दः

३८४ परा दप दषण पवा तकम

परादावकारलोपौ वपक तषध च यपधा व व मटो यव थऽ यासलोपोऽ य तता द वरोद ध व

(भा यम)

य द परा दः अकारलोपः तष यः कता हता अतो लोप आधधातक इ यकारलोपः ा नो त

(दषणबाधकभा यम)

नष दोषः उपदश इ त वतत

(दषणसाधकभा यम)

य यपदश इ त वतत धनतः कणतः अ लोपो न ा नो त

(दषणबाधकभा यम)

नोपदश हणन क तर भस ब यत क त ह

आधधातकम भसब यत-आधधातकोपदश यदकारा त म त अकारलोप

(औ वोदाहरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 391 -

औ व -औ व च तष यम चकार जहार rsquoआत औ णलः lsquoइ यौ व ा नो त

(दोषो ारभा यम)

नषः दोषः rsquo न द यमान यादशा भवि त lsquoइ यव न भ व य त

(आ पभा यम)

य त ह न द यत त य क मा न भवत

(समाधानभा यम)

रफण यव हत वात औ व

(उदाहरणभा यम)

प तषधः-पक च तष यः कारय त हारय त rsquoआता पक lsquoइ त पक ा नो त प तषध

(उदाहरणभा यम)

च यपधा व वम-च यपधा व व च न स य त अचीकरत अजीहरत rsquoणौ च यपधाया वःrsquorsquo

इ त व व न ा नो त

(उदाहरणभा यम)

इटो यव था इट च यव था न क पत आ त रता नप रता इड प परा दः रफोऽ प त

यव था न क पत इटो यव था

(उदाहरणभा यम)

अ यासलोपः -अ यासलोप च व त यः ववत ववघ rsquoअ यास य इ त हला दशषो न ा नो त

अ यासलोप

(उदाहरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 392 -

अ य त वरः -अ य त वर च न स य त- मा ह म त पप ः मा ह म त बभ ः

rsquoअ य तानामा द दा तो भव यजादौ लसावधातक lsquoइ यष वरो न ा नो त अ य त वर

)उदाहरणभा यम(

ता द वरः -ता द वर च न स य त कता कतम rsquoतादौ च न त क यतौ lsquoइ यष(६२५०) वरो

न ा नो त

(दषणबाधकभा यम)

नष दोषः उ तमतत-कदपदश वा ता यथ मडथमइ त

(उदाहरणभा यम)

द घः- द घ व च न स य त गीः पः rsquoरफवकारा त य धातोः lsquoइ त द घ व न ा नो त द घ

उरण रपरः ५१ (४७ प रभाषास म ११७ आः८)

अलोऽ य य ११५२

(अ हण वशषणता वचारा धकरणम)

(आ पभा यम)

क मदम हणम य वशषणम आहोि व -आदश वशषणम

(भा यम)

क चातः

(अ य वशषण व दषणभा यम )

य य य वशषणम आदशोऽ वश षतो भव त

त को दोषः

पात जलमहाभा यम

- 393 -

अनकाल यादशोऽ य य स यत

(आदश वशषणप लाघवभा यम)

य द पनः rsquo अल य य lsquoइ य यत त ायम यथः -rsquo अनकाि श सव य lsquoइ यत न व त य भव त इद

नयमाथ भ व य त-अलवा य य भव तना य इ त

(आदश वशषण वप आ पभा यम)

एवम य योऽ वश षतो भव त

त को दोषः

वा य या प पद या य य य स यत

(अ य वशषण वऽ प गौरव नरासभा यम)

य द ख व यषोऽ भ ायः-त न यत त अ य वशषणऽ प स त त न क र यत

कथम

rsquo ङ च अलोऽ य य lsquoइ यति नयमाथ भ व य त- ङदवानकाल य य भव त ना य इ त

( थानष ठ वषय व थापना धकरणम)

(आ पभा यम)

कमथ पन रदम यत

(३८५ समाधानवा तक थमख डम)

अलोऽ य य त थान व ात यानसहारः

(भा यम)

अलोऽ य य य यत थान व ात यानसहारः यत थान स त य त

पात जलमहाभा यम

- 394 -

(समाधानसाधकवाि तक वतीयख डम)

इतरथा य न ट स गः

(भा यम)

इतरथा य न ट स यत टि कि मतोऽ य य य यः

(दषणा ाि तसभावनाभा यम)

य द पनरय योगशषो व ायत

(समाधानसाधकभा यवा तकम)

योगशष च

(भा यम)

योगशष च

कम

अ न ट स यत टि कि मतोऽ य य य यः त मा स ठ यत - अलोऽ य य त थान

व ात यानसहारः इतरथा य न ट स ग इ त अलोऽ य य ५२

(४७ प रभाषास म ११७ आ ९)

ङ च११५३

(तात ङ सवादश वसाधना धकरणम)

(आ पभा यम)

तात अ य य थान क मा न भव त rsquo ङ चालोऽ य य lsquoइ त ा नो त

(३५७ समाधानवा तकम १)

पात जलमहाभा यम

- 395 -

तात ङ ङ करण य सावकाश वा व तषधा सवादशः

(भा यम)

तात ङ ङ करण सावकाशम

कोऽवकाशः

गणव तषधाथ ङकारः तात ङ ङ करण य सावकाश वा व तषधा सवादशो भ व य त

(समाधानबाधकभा यम)

योजन नाम त व त य यि नयोगतः यात

य द चाय नयोगतः सवादशः यात तत एत योजन यात कतो न ख वतत ङ करणादय

सवादशो भ व य त न पनर य य या द त

(समाधानसाधकभा यम)

एव त यतदव ापय त-न तातङ य य थान भवती त यदत ङत करो त इतरथा ह लोट

ए करण एव यात - rsquo त यो तादा श य यतर याम lsquoइ त ङ च५३

आदः पर य११५४

(प रभाषास म १९१७आ१०)

(आ द नयमतः सवादशबल य वा धकरणम)

(३५८ स ा तवा तकम १)

अलोऽ य यादः पर यानकाि श सव य यपवाद व तषधा सवादशः

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 396 -

rsquoअलोऽ य य lsquoइ य सगः त य rsquoआदः पर यrsquo lsquoअनकाल श सव य lsquoइ यपवादौ

अपवाद व तषधात सवादशो भ व य त rsquoआदः पर य lsquoइ य यावकाशः -rsquo य त पसग योऽप ईत lsquo

वीपम अ तर पम समीपम rsquoअनकाल शत सव य lsquoइ य याऽवकाशः -rsquo अ तभ ः lsquoभ वता भ वतम

इहोभय ा नो त- rsquoअतो भस ऐसlsquo rsquoअनकाल शत सव य lsquoइ यत व त व तषधन

rsquo श सव य lsquoइ य यावकाशः -rsquo इदम इश lsquoइतः इह rsquoआदः पर य lsquoइ य यावकाशः - स एव इहोभय

ा नो त अ टा य औश -rsquo श सव य lsquoइ यत व त व तषधन आदः पर य५४

अनकाि श सव य११५५

( श हण योजन या याना धकरणम)

(आ पभा यम)

श सव य त कमदाहरणम

( योजनभा यम)

rsquoइदम इश lsquoइतः इह

( योजनबाधकभा यम)

नतदि त योजनम श करणादवा सवादशो भ व य त

( योजना तरभा यम)

इद त ह -rsquo अ टा य औशlsquo

( योजनबाधक मारणभा यम)

नन चा ा प श करणादव सवादशो भ व य त

( योजना तरभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 397 -

इद त ह -rsquo जसः शीrsquo lsquoज शसोः शःlsquo

( योजनबाधक मारणभा यम)

नन चा ा प श करणादव सवादशो भ व य त

( योजनसाधकभा यम)

अ य यि छ करण योजनम

कम

वशषणाथः शकारः

व वशषणाथनाथः

rsquo श सवनाम थानमrsquo lsquo वभाषा ङ योः lsquoइ त

(rsquoनानब धकतमनका वम lsquoइ त प रभाषासाधना धकरणम)

(वचनवय य पपादनभाय म)

श सव य त श यमकतम

कथम

अ य याय थान भव न ययः यात अस या ययस ाया म स ा न यात

अस या म स ाया लोपो न यात अस त लोप अनकाल यदा अनकाल तदा सवादशः यदा

सवादशः तदा ययः यदा ययः तद स ा यद स ा तदा लोपः

(नानब धकतमनका वप रभाषा ापनभा यम)

एव त ह स स त यि छ सव य याह त ापय याचायः -अ यषा प रभाषा -

rsquoनानब धकतमनका व भव त lsquo- इ त

पात जलमहाभा यम

- 398 -

कमत य ापन योजनम

त ास पसवादशदा तषधष पथ वनदशोऽनाकारा त वा इ य तम त न व त य भव त

अनकाल ५५

इ त ीम गव पत ज ल वर चत याकरण महाभा य थम या याय य थमपाद

स तममाि वकम ७

पात जलमहाभा यम

- 399 -

थमा याय य थमपाद अ टमाि नकम

(अ तदश करणम)

(अ तदशस म११८ आ१)

( था नवदादशोऽनि वधौ ११५७ आ १)

(पदक य नवचना धकरणम)

(आ पभा यम)

व करण कमथम

(समाधानभा यम)

lsquo था यादशोऽनि वधौrsquo इतीय य यमान स ाऽ धकारोऽयम त थानी आदश य स ा यात

त को दोषः

lsquoआङो यमहनःrsquo आ मन पद भवती त वघरव या ह तन यात व करण पनः यमाण न दोषो

भव त था नकायमादश अ त द यत lsquoग व ग प rsquo इ त यथा

(आ पभा यम)

अथादश हण कमथम

( या पभा यम)

lsquo था नवदनि वधौrsquo इतीय य यमान क इदानी था नव यात

यः थान भव त

क च थान भव त

आदशः

पात जलमहाभा यम

- 400 -

(समाधानभा यम)

इद त ह योजनम-आदशमा था नव यथा यात एकदश वकत योपस यान

चोद य य त त न व त य भव त

(आ पभा यम)

अथ व ध हण कमथम

( व ध हण योजनभा यम)

सव वभ य तः समासो यथा व ायत- अलः पर य व धः-अि व धः अलो व धः-

अि व धः अ ल व धः- अि व धः अला व धः-अि व ध र त

( व ध हण योजन नरासभा यम)

नतदि त योजनम ा तप दकनदशोऽयम ा तप दक नदशा चाथत ा भवि त न

का च ाधा यन वभि तमा यि त त ा तप दकाथ न द ट या या वभि तमा यत

ब पजायत सा सा आ यत या

( व ध हण योजना तरभा यम)

इद त ह योजनम-उ तरपदलोपो यथा व ायत-अलमा यत अला यः अला यो व धः

अि व ध र त य ाधा यनाला ीयत त व तषधः यात य वशषण वनाला ीयत त

तषधो न यात

क योजनम

द य सी य त वला दल ण इण मा भ द त

(स ार भ योजन नराकरणा धकरणम)

पात जलमहाभा यम

- 401 -

(आ पभा यम)

कमथ पन रदम यत

(३५९ समाधानवा तकम १)

था यादशपथ वादादश था नवदनदशो ग व ग प इ त यथा

(भा यम)

अ यः थानी अ य आदशः था यादशपथ वादत मा कारणात था नकायमादश न ा नो त

त को दोषः

lsquoआङो यमहनःrsquo आ मनपद भवती त ह तरव या वधन या इ यत च- वधर प

या द त त चा तरण य न न स य त त मा था नवदनदशः एवमथ मदम यत lsquoग व

ग प इ त यथाrsquo त यथा-lsquoग व ग प व तत यम rsquo इ त गरौ य काय त ग प ऽ त द यत

एव महा प था नकायमादशऽ त द यत

(स ार भ योजनबाधकभा यम)

नतदि त योजनम लोकत एतत स म त यथा- लोक यो य य स ग भव त

लभतऽसौ त काया ण त यथा-उपा याय य श यो या यकला न ग वा अ ासनाद न लभत

(स ार भ योजनसाधकभा यम)

य य प ताव लोक एष टा तः टा त या प त प षार भो नवतको भव त

(आ पभा यम)

अि त वह कि च प षार भः

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 402 -

अ ती याह

कः

व प व धनाम ह तरा मनपदम यमान ह तरव यात वधन यात

(स ार भ योजन नराकरणभा यम)

एव त याचाय व ि त ापय त- था नवदादशो भवती त यदय lsquoय मद मदोरनादशrsquo इ यादश

तषध शाि त

कथ क वा ापकम

य मद मदो वभ तौ कायम यमान कः स गो यदादशऽ प यात प य त वाचायः-

था नवदादशो भवती त अत आदश तषध शाि त

(स ार भ योजनभा यम)

इद त ह योजनम-अनि वधा व त तषध व यामी त इह मा भत- यौः प थाः स इ त

(स ार भ योजन नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम आचाय व ि त ापय त-अि वधौ था नव ावो न भवती त

यदयम-lsquoअदो जि ध यि त क तrsquo इ त lsquo त क तrsquo इ यव स य हण करो त त मा नाथ नन

योगन

(स स वऽनि व ध हणवय य नराकरणा धकरणम)

(आ पवा तकशषभा यम)

आर यमाणऽ यति मन योग-

पात जलमहाभा यम

- 403 -

(३६० (१) वय या पवा तक थमख डम १)

अि वधौ तषधऽ वशषणऽ ाि त त यादशनात

(भा यम)

अि वधौ तषधऽस य प वशषण समा ीयमाण अस त ति मन वशषण अ ाि त वधः द य

सी य

क कारणम

त यादशनात वलाद र य यत न चा वला द प यामः

(वा तकावतरणभा यम )

नन चवमथ एवाय य नः यत-अ य य कायम यमानम य य यथा या द त

(वय यसाधकभा यम)

स यम एवमथः न त ा नो त

क कारणम

(३६० (२) वय या पसाधकवा तक वतीयख डम २)

सामा या तदश ह वशषान तदशः

(भा यम)

सामा य य त द यमान वशषो ना त द टो भव त त यथा-lsquo ा मणवदि मन य व तत यम rsquo

इ त सामा य य ा मणकाय तत यऽ त द यत य व श ट माठर कौि ड य वा न

तद त द यत एव महा प य सामा य ययकाय तद त द यत य व श ट वलाद र त न

तद त द यत

पात जलमहाभा यम

- 404 -

(वय यबाधक स ाि तभा यम)

य यवम-अ ह त lsquoइट ई टrsquo इ त सचो लोपो न ा नो त अनि वधा व त पन यमान इहा प

तषधो भ व य त- द य सी य त व श ट यषोऽलमा यत वल नाम इह च तषधो न

भ व य त-अ ह द त व श ट यषोऽनलमा यत इट नाम

(आ पवा तकादशषभा यम)

य द त ह सामा यम य त द यत वशष च

(३६१ (१) आ पसाधकवा तक थमख डम)

स या य व ध र टः

(भा यम)

स त च वला द व इटा भ वत यम अ दताम अ दतम अ दत

(उ ताशयान भ भा यम)

कमतो य स त भ वत यम

(३६१ (२) आ पवा तक वतीयख डम )

तषध त ा नो यि व ध वात

(भा यम)

तषध त ा नो त

क कारणम

अि व ध वात अि व धरय भव त त ानि वधा व त तषधः ा नो त

(३६२ स ाि तसमाधानवा तकम ४)

पात जलमहाभा यम

- 405 -

न वानद शक य तषधा दतरण भावः

(भा यम)

न वा एष दोषः

क कारणम

आनद शक य तषधात अ व ानद शक य वला द व य तषधः वा यम वला द व

भ व य त नत ववदामह वला दन वला द र त

क त ह

था नव ावात सावधातक वम षत यम

(आ पोपसहारभा यम)

त ानि वधा व त तषधः ा नो त

( था यला य वधौ तषधसाधना धकरणम)

(आ पभा यम)

क पनराद श य या ीयमाण तषधो भव याहोि वद वशषण आदश आद श न च

क चा वशषः

(३६३ थमप ा पवा तकम ५)

आद यि व ध तषध क वध पबा गणव तषधः

(भा यम)

आद यि व ध तषध क वध पबा गणव योः तषधो व त यः

क व य था नव ावाद गस ा वा य च लघपध वम त लघपधगणः ा नो त

पात जलमहाभा यम

- 406 -

वधक इ य था नव ावाद गस ा वा य चादपध वम त व ः ा नो त

पब य था नव ावाद गस ा वा य चादपध वम त [लघपध] गणः ा नो त

( वतीयप ा गीकारभा यम)

अ त त य वशषण- आदश आद श न च

(३६४ वतीयप ा पवा तकम ६)

आद यादश इ त च सि त कद त द टषपस यानम

(भा यम)

आद यादश इ त च सि त कद त द टषपस यान कत यम

सप-व ाय ल ाय था नव ावा स स ा वा य च यञा द व त तषधः ा नो त

सप

त - अ दताम अ दतम अ दत था नव ावा सावधातकस ा वा य च वला द व

त तषधः ा नो त त

कद त द ट-भवन सवन धवनम था नव ावा ययस ा वा य चाजा द व त

तषधः ा नो त

(तट था पभा यम)

क पनर यायः

(समाधानभा यम)

आद श य या ीयमाण तषध इ यतदव यायः

कत एतत

पात जलमहाभा यम

- 407 -

तथा यय व श ट था नकायमादशऽ त दश त-lsquoग व ग प rsquo इ त यथा त यथा-

lsquoग वदि म ग प व तत यम य ोि छ टभोजना पादोपस हणाचrsquo इ त य द च ग प ोऽ प

ग भव त तद प कत य भव त

( थमप ा यपगमभा यम)

अ त त याद श य या ीयमाण तषधः

(उ ता प मारणभा यम)

नन चो तम- आद यि व ध तषध क वध पबा गणव तषधः इ त

(आ प नराकरणभा यम)

नष दोषः lsquoकरोतौ तपर नदशात स म rsquo प बरद तः वधक इ त नाय वल अ योऽयमकश दः

कदौणा दकः चक इ त यथा

(एकदश वकत याया धकरणम)

(३६५ आ पवा तकम ७)

एकदश वकत योपस यानम

(भा यम)

एकदश वकत योपस यान कत यम

क योजनम

पचत पच त त हणन हण यथा यात

(३६६ समाधानवा तकम ८)

पात जलमहाभा यम

- 408 -

एकदश वकत यान य वाि स म

(भा यम)

lsquoएकदश वकतमन यव व तrsquo इ त त हणन हण भ व य त त यथा- वा कण प छ

वा छ न वव भव त ना वो न गदभ इ त

(३६७ एकद या पसाधकवा तकम ९)

अ न य व ान त त मादपस यानम

(भा यम)

अ न य व ान त भव त न याः श दाः न यष नाम श दष कट थर वचा लभवण-

भ वत यमनपायोपजन वका र भः त स एवाय वकत च इ यति न यष श दष नोपप यत

त मादपस यान कत यम

(ऋ य तरसवादभा यम)

भार वाजीयाः पठि त-

(भार वाजीयवा तकम)

एकदश वकतषपस यानम

(भा यम)

एकदश वकतषपस यान कत यम

पचत पच त त हणन हण यथा यात

क च कारण न यात

(भार वाजीयवा तकम)

पात जलमहाभा यम

- 409 -

अनादश वा

(भा यम)

आदशः था नव द य यत न चम आदशाः

(भार वाजीयवा तकम)

पा य वा च

(भा यम)

अ य ख व प प पचती त अ य पचि व त

(आ प नराकरणभा यम)

इमऽ यादशाः

कथम

आ द यत यः स आदशः इम चा या द य त

(आ पसाधकभा यम १०)

आदशः था नव द त च नाना त वात

(भा यम)

आदशः था नव द त चत त न

क कारणम

अना त वात योऽ ादशो नासावा ीयत य चा ीयत नासावादशः

(आ पबाधकभा यम)

नत म त यम-lsquoसमदाय आ ीयमाणऽवयवो ना ीयतrsquo इ त अ य तरो ह समदायऽयवः

पात जलमहाभा यम

- 410 -

त यथा ndash व ः चलन सहावयवः चल त

(३६९ आ पवा तकम ११)

आ य इ त चदि व ध स ग

(भा यम)

आ य इ त चदि व धरय भव त त ानि वधा व त तषधः ा नो त

(आ पबाधकभा यम)

नष दोषः नव स त कि चदनि व धः या उ यत चदमनि वधा व त त कषग त-

व ा यत- साधीयो योऽि व ध र त

क च साधीयः

य ाधा यनाला ीयत य ह ना तर यकोऽला ीयत नासावि व ध र त

( स ाि तसमाधानभा यम)

अथवो तमादश हण य योजनम-आदशमा था नव यथा या द त

(श द न य वऽ यनपपि तप रहारा धकरणम)

(३७० आ पवा तकम १२)

अनपप न था यादश व न य वात

(भा यम)

थानी आदश इ यति न यष श दष नोप यत

क कारणम

पात जलमहाभा यम

- 411 -

lsquo न य वातrsquo थानी ह नाम- यो भ वा न भव त आदशो ह नाम- योऽभ वा भव त एत च

न यष श दष नोपप यत- य सतो नाम वनाशः यात असतो वा ादभाव इ त

(३७१ समाधानवा तकम १३)

स त यथा लौ ककव दक वभतपवऽ प थानश द योगात

(भा यम)

स मतत

कथम

यथा लौ ककव दकष कता तष अभतपवऽ प थानश द योगो वतत लोक ताव-lsquoउपा याय य

थान श यःrsquo इ य यत न च त उपा यायो भतपवऽ प भव त वदऽ प- lsquoसोम य थान

पतीकतणा य भषणया rsquo इ य यत न च त सोमो भतपव भव त

(३७२ समाधाना तरवा तकम १४)

काय वप रणामा वा स म

(भा यम)

अथवा काय वप रणामाि स मतत

क मद काय वप रणामा द त

काया ब ः- सा वप रण यत

( योगा स भा यम)

नन च काया वप रणामा द त भ वत यम

( योगसाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 412 -

सि त चव यौ तरप दका न वा न

( योगसाधकय य तरभा यम)

अ प च lsquoब ः स ययः इ यनथा तरम काया-ब ः कायः-स ययः काय य-स यय य

वप रणामः काय वप रणमा द त

(समाधाना तरबाधकभा यम)

प रहारा तरमवद म वा प ठतम

(उपपि त नभा यम)

कथ चद प रहारा तर या

(समाधाना तरबाधकभा यम)

य द भतपव थानश दो वतत

(समाधाना तरसाधकभा यम)

भतपव चा प थानश दो वतत

कथम

ब या त यथा कि च क म चदप दश त-lsquo ाचीन ामादा ाःrsquo इ त त य सव ा ब ः

स ता ततः प चादाह-lsquoय ी रणोऽवरोहव तः पथपणा त य ोधाःrsquo इ त स त ा ब या

य ोधब तप यत स ततः प य त-ब या आ ा चापक यमाणान य ोधा चोपधीयमानान

न या एव च वि मि वषय आ ाः न या च य ोधाः ब व य वप रण यत

एव महा यि तर माय वशषणोप द टः त य सव ाि तब ः स ता सः lsquoअ तभ ःrsquo इ यननाि त-

पात जलमहाभा यम

- 413 -

ब या भव तब तप यत स ततः प य त-ब या अि त चापक यमाण भव त

चोपधीयमानम न य एव च वि मि वषयऽि त न यो भव त च ब व य वप रण यत

(उ सगकाय नराकरणा धकरणम)

(३७३ आ पवा तकम १५)

अपवाद स ग त था नव वात

(भा यम)

अपवाद उ सगकत ा नो त lsquoकम यणrsquo lsquoआतोऽनपसग कःrsquo इ त कऽ प अ ण कत ा नो त

क कारणम

था नव वात

(आ पबाधकभा यम)

उ त वा

(भा यम)

कम तम

वषयण त नाना ल गकरणात स मइ त

(भा यम)

(३७४ समाधानवा तकम १७)

स त ष ठ न द ट य था नव वचनात

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 414 -

स मतत

कथम

ष ठ न द ट यादशः था नव द त व त यम

(आ पभा यम)

त त ह ष ठ न द ट हण कत यम

(समाधानभा यम)

न कत यम कतमनवतत

व कतम

lsquoष ठ थानयोगाrsquo इ त

अथवा ndash आचाय व ि त ापय त नापवाद उ सगकत भवती त यदय य नाद न काि चि छतः

करो त- यन नम ना शः न र त

( था नव व ा तदषण नराकरणा धकरणम)

(३७५ आ पवा तकम १८)

त य दोष तयादश उभय तषधः

(भा यम)

त यत य ल ण य दोषः- तयादश उभय तषधो व त यः उभय दवमन याः तयपो

हणन हणा ज स वभाषा ा नो त

(आ प नराकरण स ाि तभा यम)

नष दोषः अयच यया तरम

पात जलमहाभा यम

- 415 -

(आ प नराकरण स ाि तभा यम)

य द यया तरम उभयी त ईकारो न ा नो त

(आ पबाधकभा यम)

मा भदवम मा च इ यव भ व यत

कथम

मा िज त नद यय हणम

क त ह

याहार हणम

व सि न व टाना याहारः

मा श दा भ त आ अयच चकारात

(आ पसाधकभा यम)

य द याहार हणम lsquoक त त ठि तrsquo अ ा प ा नो त

(आ पबाधकभा यम)

एवम प lsquoतलमा ा-घतमा ाrsquo अ ा प ा नो त

अ त इ त वतत

(आ पबाधकभा यम)

स श या स न व ट य न भव त याहार हणन हणम

(३७६ आ पवा तकम १९)

जा या याया बह वचना तदश था नव ाव तषधः

पात जलमहाभा यम

- 416 -

(भा यम)

जा या याया बह वचना तदश था नव ाव य तषधो व त यः ी ह य आगत इ य lsquoघ ङ तrsquo

इ त गणः ा नो त

(आ प नरासभा यम)

नष दोषः उ तमतत- अथा तदशाि स म इ त

(३७७ आ पवा तकम २०)

या हणऽद घः

(भा यम)

या हणऽद घ आदशो न था नव द त व त यम

क योजनम

न कौशाि बः अ तख वः ङया हणन हणा सलोपो मा भ द त

(आ पबाधकभा यम)

नन च द घा द य यत

(आ पसाधकलाघवभा यम)

त न व त य भव त

(तट था पभा यम)

क पनर यायः

(तट था पसमाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 417 -

था नव ाव तषध एव यायान इदम प स भव त- अ तख वाय अ तमालाय lsquoयाडापःrsquo इ त

या न भव त

(आ पभा यम)

अथदानीमस य प था नव ाव द घ व कत प चासौ भतपव इ त क वा lsquoयाडापःrsquo इ त या

क मा न भव त

(समाधानभा यम)

ल ण तपदो तयोः तपदो त यव त

(आ पभा यम)

नन चदानी स य प था नव ाव एतया प रभाषया श य महोप थातम

(समाधानभा यम)

न याह न तह दानी व चद प था नव ावः यात

(ततीया पभा यम)

त त ह व त यम

(समाधानभा यम)

न व त यम

ि ल ट नदशाि स म ि ल ट नदशोऽयम -ङ ई ईकारा तात आ आप आकारा ता द त

(३७८ आ पवा तकम २१)

आ हभवोर तषधः

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 418 -

आ हभवोर तषधो व त यः आ थ अभत अि त हण हणाद ा नो त

(आ यश आ प नराकरणभा यम)

आह ताव न व त यः आचाय व ि त ापय त-नाहर भवती त यदयम- lsquoआह थःrsquo इ त

झला द करण थ व शाि त

( ापकबाधकभा यम)

नतदि त ापकम अि त य यदत य वचन योजनम

कम

भतपवग तयथा व ायत-झला दय भतपव इ त

( ापकसमाधानभा यम)

य यव थवचनमनथक यात आ थमवायम चारयत -lsquo वः प चानामा दत आथो वःrsquo इ त

( वशऽ या प नराकरणभा यम)

भवत चा प न व त यः lsquoअि तस सचोऽप तrsquo इ त वसकारको नदशः अ तः

सकार ता द त

(३७९ आ पवा तकम २२)

व यादश व घत व तषधः

(भा यम)

व यादश व घत वयोः तषधो व त यः वधक प कर म त था नव ावा व वत व

ा नतः

(आ प नराकरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 419 -

नष दोषः उ तमतत-lsquoनाय वल क त अ योऽयमकश दः कदौणा दको चक इ त यथाrsquo

(३८० आ पवा तकम २३)

इ व ध च

इ वधयः आव धषी ट lsquoएकाच उपदशऽनदा तातrsquo इती तषधः ा नो त

(आ प नराकरणभा यम)

नष दोषः आ यदा त नपातन क र यत स नपातन वरः क त वर य बाधको भ व य त

( या पभा यम)

एवम यपद शव ावो व त यः यथव ह नपातन वरः क त वर बाधत एव यय वरम प

बाधतआव धषी ट त

(आ पप रहारभा यम)

नष दोषः आधधातक याः सामा यन भवि त अनवि थतष ययष त ाधधातकसामा य

व धभाव कत स त श ट वात यय वरो भ व य त

(३८१ आ पवा तकम २४)

आकारा ता नकष तषधः

(भा यम)

आकारा ता नकषकोः तषधो व त यः वलापय त भापयत ल भी हणन हणा नकषकौ

ा नतः

(आ पप रहारभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 420 -

(नषः दोषः) ल भयोः ि ल ट नदशाि स म ल भयोः ि ल ट नदशोऽयम-ल ई ईकारा त य भी

ई ईकारा त य च त

(३८२ आ पवा तकम २५)

लोडादश शाभावजभाव ध व हलोप व तषधः

(भा यम)

एषा लोडादश तषधो व त यः श टात हतात भ तात क तात तात लोडादश कत शाभाव

जभावो ध व हलोप ए व म यत वधयः ा नवि त

(आ पप रहारभा यम)

नष दोषः इद मह स धायम- लोडादशः यताम एत वधय इ त कम कत यम

पर व लोडादशः

(आ पभा यम)

अथदानी लोडादश कत पनः स ग व ानात क मादत वधयो न भवि त

(आ पबाधकभा यम)

lsquoसक गतौ व तषध य बा धत त बा धतमवrsquo इ त क वा

(३८३ आ पवा तकम २३)

यादश त तषधः

(भा यम)

यादश त य तषधो व त यः lsquo तसणाम rsquo तसभाव कत lsquo यःrsquo इ त यादशः ा नो त

(आ प नराकरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 421 -

नष दोषः इद मह स धायम- तसभावः यताम यादश इ त कम कत यम

पर वाि तसभावः

(आ पभा यम)

अथदानी तसभाव कत पनः स ग व ानात यादशः क मा न भव त

(समाधानभा यम)

सक गतौ व तषध य बा धत त बा धतमव त

(३८४ आ पवा तकम २७)

आि वधौ च

(भा यम)

आि वधौ च त य तषधो व त यः lsquoचत ि त ठि तrsquo चतसभाव कत lsquoचतरमनडहोरामदा तःrsquo

इ याम ा नो त

(आ पभा यम)

नष दोषः इद मह स धायम- चतसभावः यताम lsquoचतरमनडहोरामदा तःrsquo इ या म त कम

कत यम पर वा चतसभावः

(आ पभा यम)

अथदानी चतसभाव कत पनः स ग व ाना आम क मा न भव त

(समाधानभा यम)

सक गतौ व तषध य बा धत त बा धतमव त

(३८५ आ पवा तकम२८)

पात जलमहाभा यम

- 422 -

वर व वादश

(भा यम)

वर च व वादश तषधो व त यः वदषः प य lsquoशतरनमो न यजाद rsquo अ तोदा ता द यष वरः

ा नो त

(आ प नराकरणभा यम)

नष दोषः lsquoअनमःrsquo इ त तषधो भ व य त

(अनपपि तभा यम)

अनम इ य यत न चा नम प यामः

(अनपपि तप रहारभा यम)

अनम इ त नदमागम हणम

क त ह

याहार हणम

व सि न व टाना याहारः

उकारा भ या नमो मकारात

(अ न टापि तभा यम)

य द याहार हण lsquoलनता पनताrsquo अ ा प ा नो त

(अ न टापि तवारणभा यम)

अन हणन श त वश यत

क त ह

पात जलमहाभा यम

- 423 -

शतव वश यत शता योऽन क इ त अव य चतदव व यम आगम हण ह सतीह स यत-

म चता म चत इ त

(३८६ आ पवा तकम २९)

गोः पव ण वा व वरष

(भा यम)

गोः पव ण वा व वरष तषधो व त यः च व शबल व म lsquoसव वभाषा गोःrsquo इ त

वभाषा पव व ा नो त

(दषण थमा प नराकरणभा यम)

नष दोषः एङ इ त वतत त ानि वधा व त तषधो भ व य त

(समाधान नरासभा यम)

एवम प lsquoह च गो अ मrsquo अ ा नो त

( वतीयततीया पभा यम)

ण वम- च गः च ग च गवः lsquoगोतो णतrsquo इ त ण व ा नो त

आ वम च ग प य शबलग प य lsquoआ गोतः-rsquo इ या व ा नो त

( वतीयततीया पवारणभा यम)

नष दोषः तपरकरणाि स म तपरकरणसाम यात ण वा व न भ व यतः)

(आ पभा यम)

वर-बह गमान lsquoन गो व साववण-rsquo इ त तषधः ा नो त

(३८७ आ पवा तकम ३०)

पात जलमहाभा यम

- 424 -

करो त पब योः तषधः

(भा यम)

करो त पब योः तषधो व त यः क पब त था नव ावा लघपधगणः ा नो त

(आ प नराकरणभा यम)

उ त वा

कम तम

lsquoकरोतौ तपरकरण नदशाि स मrsquo lsquolsquo प बरद तःrsquorsquo इ त

था नवदादशोऽनि वधौ५६

--------------------

(५१ अ तदशस म ११८ आ२)

अचः परि मन पव वधौ११५७

(पदक य नवचना धकरणम)

(अ पद योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

अच इ त कमथम

( योजनदशनभा यम)

नो व नः य वा य वा अ ा टाम आग य

नो व न इ य छकार य शकारः पर न म तकः त य था नव ावात lsquolsquoछ चrsquorsquo इ त

तक ा नो त अच इ त वचना न भव त

पात जलमहाभा यम

- 425 -

(दोषवारणभा यम)

नतदि त योजनम यमाणऽ प वाऽ हणऽव यम तगभाव य नः कत यः

अ तर ग वा तक ा नो त

( वताय योजनोपपादनभा यम)

इद त ह योजनम- य वा य वा वकार य ऊ प र न म तकः त य था नव ावादची त

यणादशो न ा नो त अच इ त वचना व त

(दोषवारणभा यम)

एतद प नाि त योजनम वा यम ा व भ व य त

अथाव- योऽ ादशो नासावा ीयत य चा ीयत नासावादशः

(ततीय योजनोपपादनभा यम)

इद त ह योजनम-अ ा टाम सचो लोपः पर न म तकः त य था नव ावात lsquoषढोः कः

सrsquo इ त क व ा नो त अच इ त वचना न भव त

(दषण नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम व य यतत -पव ा स न था नव द त

(अखि डत योजनभा यम)

इद त ह योजनम-आग य अ भग य अनना सकलोपः पर न म तकः त य

था नव ावा व य त त न ा नो त अच इत वचना व त

(परि मि न यत योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 426 -

अथ परि मि न त कमथम

( योजनभा यम)

यवजा नः वधजा नः वप दका वया प यः आद य

( थम योजनोपपादनभा यम)

यवजा नः वधजा न र त lsquoजायाया न rsquo अपर न म तकः त य था नव ावा lsquoव लrsquo इ त

यलोपो न ा नो त परि मि न त वचना व त

( थम योजन नराकरणभा यम)

नतदि त योजनम वा यम व व भ व य त

अथवा-योऽ ादशो नासावा ीयत य चा ीयत नासावादशः

( वतीय योजनोपपादनभा यम)

इद त ह योजनम- वप दका प दका पाद य लोपोऽपर न म तकः त य

था नव ावा प ावो न ा नो त परि मि न त वचना व त

( वतीय योजन नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम पनल पवचनसाम यात था नव ावो न भ व य त

(ततीय योजनोपपादनभा यम)

इद त ह योजनम-वया प यः

( योजनबाधका पभा यम)

नन चा ा प पनवचनसाम यादव न भ व य त

( योजनसाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 427 -

अि त य य पनल पवचन योजनम

कम

य भस ा नndash या पात यनपा द त

(चतथ योजनोपपादनभा यम)

इद चा यदाहरणम-आद य आव य इकार यकारोनपर न म तकः त य था नव ावा

lsquoयीवणयोद धीव योःrsquo इ त लोपः ा नो त परि मि न त वचना न भव त

(इ त परि मि न यत योजन न पणम )

--------------

(पव व ध हण योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

अथ पव वधा व त कमथम

(समाधानभा यम)

ह गौः बा वीयाः नधयः

( थम योजनोपपादनभा यम)

ह गौ र यौकारः पर न म तकः त य था नव ावा lsquoएङ वा सब ःrsquo इ त लोपः ा नो त

पव वधा व त वचना न भव त

( योजन नराकरणभा यम)

नतदि त योजनम आचाय व ि त ापय त-lsquoन सब लोप था नव ावो भव तrsquo इ त

यदयम lsquoए वा सब ःrsquo इ य हण करो त

पात जलमहाभा यम

- 428 -

( योजनसाधकभा यम)

नतदि त ापकम गोऽथमतत यात

( योजनबाधक ापकशया तरभा यम)

य त ह याहार हण करो त इतरथा ह lsquoओ वा rsquo इ यव या

( वतीय योजनोपपादनभा यम)

इद त ह योजनम-बा वीयाः माधवीयाः वा तादशः पर न म तकः त य था नव ावा

lsquoहल त त यrsquo इ त यलोपो न ा नो त पव वधा व त वचना व त

( योजन नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम वा यम ह व भ व यत

अथवा-योऽ ादशो नासावा ीयत य चा ीयत नाऽसावादशः

(ततीय योजनोपपादनभा यम)

इद त ह योजनम-नधयः आकारलोपः पर न म तकः त य था नव ावा वय ल णो ढग न

ा नो त पव वधा व त वचना व त

(इ त पव व ध हण योजन न पणम)

-----------

(अथ व ध हण योजन न पणम)

(आ पभा यम)

अथ व ध हण कमथम

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 429 -

सव वभ य तः समासो यथा व ायत-पव य व धः पव व धः पव मा व धः पव व ध र त

(अथ प चमीसमास योजन न पणम)

(आ पभा यम)

का न पनः पव मा वधौ था नव व य योजना न

( योजनो शभा यम)

ब भ दता चि छ दता मा थ तकः अपीपचन

( थम योजनोपपादनभा यम)

ब भ दता चि छ दत त अकारलोप कत यलोप च एका ल ण इ तषधः ा नो त

था नव ावा न भव त

( वतीय योजनोपपादनभा यम)

मा थ तक इ यकारलोप कत lsquoता ता कःrsquo इ त कादशः ा नो त था नव ावा न भव त

(ततीय योजनोपपादनभा यम)

अपीपचि न यकादश कत lsquoअ य ता झजस भव तrsquo इ त ज भावः ा नो त था नव ावा न

भव त

(उ ता योजन नराकरणभा यम)

नता न सि त योजना न ा तप दक नदशोऽयम ा तप दक नदशा वथत ा भवि त न

काि च ाधा यन वभि तमा यि त त ा तप दकाथ न द ट या या वभि तमा यत

ब पाजयत सा साऽऽ यत या

( व ध हण योजना तरभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 430 -

इद त ह योजनम- व धमा था नव ावो यथा यात अना ीयमाणायाम प कतौ

वा वोर व व ः lsquolsquo लोपो योव लrsquorsquo इ त यलोपो मा भ द त

(भा यम)

अि त योजनमतत

क तह त

( व वधौ था नव ाव न पणम)

(३३८ आ पबाधक भा यवा तकम १)

अपर वधा व त त व तवयम

(भा यम)

क योजनम

व वधाव प था नव ावो यथा यात

(आ पभा यम)

का न पनः व वधौ था नव ाव य योजना न

( योजनो शभा यम)

आयन आसन घ वि त क वि त द य म व च तः च ः

( थम योजनोपपादनभा यम)

इह तावदाय नासि न त इण योय लोपयोः कतयोरनजा द वा lsquoआडजाद नामrsquo इ या न

ा नो त था नव ावा भव त

( वतीय योजनोपपादनभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 431 -

ध वि त क व ती त यणादश कत वला दल ण इ ा नो त था नव ावा न भव त

(ततीय योजनोपपादनभा यम)

द य म व त यणादश कत सयोगा तलोपः ा नो त था नव ावा न भव त

(चतथ योजनोपपादनभा यम)

च तः च ः यणादश कत अन क वात ववचन न ा नो त था नव ावा भव त

(अ न टापि तभा यम)

य द त ह व वधाव प था नव ावो भव त lsquo वा याम दयम लवनमrsquo अ ा प ा नो त

वा या म य ा व य था नव ावा द घ व न ा नो त

दय मती व य था नव ावा गणो न ा नो त लवन म य गण य था नव ावादवादशो न

ा नो त

(अ न टापि तवारणभा यम)

नष दोषः वा या एत वधयो भ व यि त

(आ पभा यम)

त त ह व त यम-अपर वधा व त

(समाधानभा यम)

न व त यम पव वधा व यव स म

कथम

न पव हणनादशोऽ भसब यत- lsquoअजादशः पर न म तकः पव य व ध त था नव भव त

कतः पव य आदशातrsquo इ त

पात जलमहाभा यम

- 432 -

क त ह

न म तम भसब यत-lsquoअजादशः पर न म तकः पव य व ध त था नव भव त कतः पव य

न म तातrsquo इ त

(आ पभा यम)

अथ न म तऽ भसब यमान य तद य योग य म ा भ ष तमदाहरण तद प सग ह त भव त

क पन तत

प या म य त

(समाधानभा यम)

बाढ सग ह तम

(समाधानबाधकभा यम)

नन च ईकारयणा यव हत वा नासौ न म तात पव भव त

(समाधानसाधकभा यम)

यव हतऽ प पवश दो वतत त यथा- पव मथरायाः पाट लप म त

(प ा तरा यपगमभा यम)

अथवा पनर वादश एवा भसब यत

(आ पभा यम)

कथ या न व वधौ था नव ाव य योजना न

(इ यकद शभा यम)

(अथ स ाि तभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 433 -

नता न सि त इह तावदायन आसन ध वि त क व ती त अय व धश दोऽ यव

कमसाधनो वधीयत व ध र त अि त च भावसाधनः- वधान व ध र त त कमसाधन य

व धश द योपादान न सव म ट सगह त म त क वा भावसाधन य व धश द योपादान व ा यत-

पव य वधान तपव य भाव तपवः या द त था नव वती त एवमा भ व य त इ च न

भ व य त

( स ाि तशषभा यम)

द य च तच र त-प रहार व य त

-----------------

(स योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

का न पनर य योग य योजना न

( योजन लोकभा यम)

तो या यह पा दकमौदवा ह ततः वोभत शातनी पातनी च

नतारावाग छत धार ण राव ण च ततः प चा यत व यत च१

(उपपादानभा यम)

इह तावत-पा दकमौदवा ह शातनी पातनी धार ण राव ण म त अकारलोप कत-प ाव ऊ

अ लोपः टलोप इ यत वधयः ा नवि त था नव ावा न भवि त

यत व यत णलोप कत lsquolsquoअ न दता हल उपाधायाः ि ङ तrsquorsquo इ त नलोपः ा नो त

था नव ावा न भव त

पात जलमहाभा यम

- 434 -

( योजन नराकरणभा यम)

नता न सि त योजना न lsquoअ स वद ाभातrsquo इ यनना यता न स ा न

( योजना तरभा यम)

इद त ह योजनम-या यत वा यत णलोप कतrsquo- यजाद ना क तrsquo स सारण ा नो त

था नव ावा न भव त

( योजन नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम यजा द भर कत वशष य यामः-यजा दना यः क द त

क च यजाद ना कत

यजा द यो यो व हत इ त न चाऽय यजा द यो व हतः

(मधा भ ष त योजना तरभा यम)

इद त ह योजनम- प या म य त पर य यणादश कत पव य न ा नो त ईकारयणा

यव हत वात था नव ावा व त

(आ पभा यम)

क पनः कारण पर य ताव व त न पनः पव य

(आ प नराकरणभा यम)

न य वात न यः परयणादशः कतऽ प पवयणादश ानो त अकतऽ प ा नो त

न य वा परयणादश कत पव य न ा नो त था नव ावा व त

(अ स प रभाषया स योजन नराकरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 435 -

एतद प नाि त योजनम lsquoअ स ब हर गल णम तर गल णrsquo इ त

अ स वा व हर गल ण य परयणादश या तर गल णः पवयणादशो भ व य त अव य चषा

प रभाषा आ यत या वराथम क या ह य त lsquoउदा तयणो ह पवातrsquo इ यष वरो यथा यात

(स योजनवा दभा यम)

अनना प स ः वरः

कथम

( स यपाय लोकवा तकम)

आर यमाण न योऽसौ

( या याभा यम)

आर यमाण वि मन योग न यः पवयणादशः कतऽ प परयणादश ा नो त अकतऽ प

( योजना नराकतभा यम)

परयणादशोऽ प न यः कतऽ प पवयणादश ा नो त अकतऽ प

( स यपायबाधक लोकवा तकम)

पर चासौ यव थया

( या याभा यम)

यव थया चासौ परः

( स यपायबाधक लोकवा तकम)

यगप सभवो नाि त

( या याभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 436 -

न चाि त यौगप यन सभवः

( स यपायसाधक लोकवा तकम)

ब हर गण स य त

(भा यम)

lsquoअ स ब हर गल णम तर ल णrsquo इ यनन स य त

(स योजनवा दभा यम)

एव त ह योऽ ोदा तयण तदा यः वरो भ व य त

(इ टानपपि तभा यम)

ईकारयणा यव हत वा न ा नो त

(इ टोपपि तभा यम)

lsquolsquo वर वधौ य जनम व यमानव व तrsquo इ त नाि त यवधानम

(अ स प रभाषावा दभा यम)

सा त ह एषा प रभाषा कत या

( था नव ाववा दभा यम)

नन चयम प कत या-lsquolsquoअ स ब हर गल णम तर गल णrsquorsquo इ त

(अ स प रभाषावा दभा यम)

बह योजनषा प रभाषा अव यमषा कत या

(अ स प रभाषावा दनो लाघवभा यम)

सा चा यषा लोकतः स ा

पात जलमहाभा यम

- 437 -

कथम

य गवत लोको ल यत त यथा-प षोऽय ात थाय या य य तशर र काया ण ता न

ताव करो त ततः स दाम ततः सबि धनाम ा तप दक चा यप द ट सामा यभतऽथ वतत

सामा य वतमान य यि त पजायत य त य सतो ल गस या यामि वत य बा यनाथन

योगो भव त ययव चाऽऽनप याऽथाना ादभावतयव श दानाम प त व कायर प भ वत यम

(स ार भवा दभा यम)

इमा न त ह योजना न-पटय त अवधीत बह ख वकः

( योजनोपपादकभा यम)

पटय त लघयती त ण च टलोप कत lsquoअत उपधायाःrsquo इ त व ः ा नो त था नव ावा न

भव त

( वतीय योजनोपपादनभा यम)

अवधी द यकारलोप कत lsquolsquo अतो हलादलघोःrsquorsquo इ त व ः ा नो त था नव ावा न भव त

(ततीय योजनोपपादनभा यम)

बह ख वक इ त lsquolsquoआपोऽ यतर यामrsquorsquo इ त व व कत lsquolsquo वा तऽ या पवमrsquorsquo इ यष वरः

ा नो त था नव ावा न भव त

--------------

( था नव ाव ा ता न ट नराकरणम)

(आ पभा यम)

इह वयाकरणः सौव व इ त वोः था नव ावादायावौ ा नत तयोः तषधो व त यः

पात जलमहाभा यम

- 438 -

(३८९ समाधानवा तकम २)

अचः पव व ानादचोः स म

(भा यम)

योऽना द टादचः पव त य व ध त था नव ावः आ द टा चषोऽचः पवः

क व त यमतत

न ह

कथमन यमान ग यत

अच इ त प चमी अचः पव य

(आ पभा यम)

य यवमादशोऽ वश षतो भव त

(आ पबाधकभा यम)

आदश च वश षतः

कथम

न मः यत ष ठ न द टम हण त प चमी न द ट कत यम -इ त

क त य य कत यम

अ य च न कत यम यदवादः ष ठ न द टम हणम त य द श दय ग प चमी भव त-

अजादशः पर न म तकः पव य व ध त था नव व त कतः पव यअच इ त त यथा-

आदशः थमा न द टः त य दवछ दय ग प चमी भव त- अजादशः पर न म तकः पव य व ध

त था नब व त कतः पव य आदशा द त

पात जलमहाभा यम

- 439 -

(भावाभावा तदशसाधनम)

(३९० आ पवा तकम ३)

त ादशल ण तषधः

(भा यम)

त ादशल ण काय ा नो त त य तषधो व त यः वा वोः अ व व ः lsquolsquoलोपो योव लrsquorsquo

इ तलोपः ा नो त

(३९१ समाधानवा तकम ४)

अ स वचनाि स म

(भा यम)

अजादशः पर न म तकः पव य व ध य स ो भवती त व त यम

(३९२ समाधानबाधका पवा तकम ५)

अ स वचनाि स म त चद सगल णानामनदशः

(भा यम)

अ स वचनाि स म त चद सगल णानामनदशः कत यः प या म द य त

(समाधानसाधकभा यम)

नन चतद य स वचनाि स म

(समाधानबाधका पवा तकम)

अ स वचनाि स म त च ना य या स वचनाद य य भावः

अ स वचनाि स म त चत त न

पात जलमहाभा यम

- 440 -

क कारणम

ना य या स वचनाद य य भावः न य य या स वाद य य ादभावो भव त त यथा-

न ह दवद त य ह त र हत दवद त य ादभावो भव त

(३९४ आ पोपसहारवा तकम ७)

त मा था नव वचनम च

(भा यम)

त मा था नव ावो व त यः अ स व च प या म य य था नव ावो वा वोरव त यः

व व र य स वम

(प रहारवा तक मारकभा यम)

उ त वा

कम तम

था नव वचनानथ य शा ाऽ स वात इ त

(समाधानबाधकभा यम)

वषम उप यासः य त त यदकादशा त शा अ स यात अ यद यि मन इह

पनरय तम कथ ह तदव नाम ति म नस यात

(समाधानसाधकभा यम)

तदव चा प ति म न स भव त व य त याचायः चणो ल क त हणानथ य

सघात या यय वा तलोप य चा स वात इ त चणो लक चणो ल यवा स ो भव त

(३९५ समाधान लोकवा तकम ८)

पात जलमहाभा यम

- 441 -

कामम त द यता वा स चास चा प नह भारोऽि त क यो ह वा यशषो वा य व तयधीन

(भा यम)

अथवा व त नदशोऽयम कामचार च व त नदश वा यशष समथ यतम त यथा-

lsquoउशीनरव म ष यवाःrsquo सि त न स ती त lsquoमातवद याः कलाःrsquo सि त न स ती त एव महा प-

था नव व त था नव न भवती त वा यशष समथ य यामह इह ताव प या म य त यथा

था न न यणादशो भव त एवमादशऽ प भवती त इहदानी वा वोर व व र त यथा था न न

यलोपो न भव त एवमादशऽ प न भवती त

(पवश दाथ नणया धकरणम)

(आ पभा यम)

क पनरन तर य व ध त था नव ावः आहोि व पवमा य

(भा यम)

क चा वशषः

(३९५ अन तर हणदषणवा तकम ९)

अन तर य त चदकाननदा त वग वरग त नघातष प यानम

(भा यम)

अन तर य त चदकाननदा त वग वरग त नघातषपस यान कत यम

एकाननदा त-लनी य पनी य इ त lsquolsquoअनदा त पदमकवजम rsquorsquo इ यष वरो न ा नो त

(उदाहरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 442 -

वग वर-प चार यः दशार यः lsquolsquoइग तकाल-rsquorsquo इ यष वरो न ा नो त

(उदाहरणभा यम)

ग त नघात-य लनी य य पनी य

lsquolsquo त ङ चोदा तव तrsquorsquo इ यष वरो न ा नो त

( वतीयप ा गीकारभा यम)

अ त त ह पवमा य

(३९६ पवमा हणदषणवा तकम १०)

पवमा य त चदपधा व वम

(भा यम)

पवमा य त चदपधा व व व त यम वा दतव त योिजतवान -अवीवद वीणा प रवादकन

क पनः कारण न स य त

योऽसौ णौ णल यत त य था नव ावा व व न ा नो त

(३९७ दषणा तरवा तकम ११)

ग स ा च

(भा यम)

ग स ा च न स य त ल मा३ न प ा३ न दा३ य व मा३ व व lsquolsquoहलोऽ तराः सयोगःrsquorsquo

इ त सयोगस ा lsquolsquoसयोग ग rsquorsquo इ त ग स ा lsquolsquoगरोरनतःrsquorsquo इ त लतो न ा नो त

(पवमा वा दभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 443 -

नन च य या यन तर य व ध त था नव ावः त या यन तरल णो व धः सयोगस ा

वधया

(३९८ समाधानवा तकम १२)

न वा सयोग यापव व ध वात

(भा यम)

न वा एष दोषः

क कारणम

सयोग यापव व ध वात न पव व धः सयोगः

क त ह

पवपर व धः सयोगः

(एकादश था नव ावसाधनम)

( ३९९ आ पवा तक थमख डम)

एकादश योपस यानम

(भा यम)

एकादश योपस यान कत यम ायसौ गौमतौ चातरौ आनडहौ पाद उदवाह एकादश कत

नमामौ प ाव ऊ ड यत वधयः ा नवि त

( या पभा यम)

क पनः कारण न स यि त

( या पबाधकवा तकम)

पात जलमहाभा यम

- 444 -

उभय न म त वात

(भा यम)

अजादशः पर न म तक इ य यत उभय न म त चायम

( या पबाधकवा तकततीयख डम १३)

उभयादश वा च

(भा यम)

अच आदश इ य यत अचो चायमादशः

(आ पसाधक थमहत नरासभा यम)

नष दोषः य तावद यत-उभय न म त वा इ त इह य य ाम नगर वा अनक काय

भव त श नो यसौ ततोऽ यतरतो यपद टम त यथा-lsquoग न म त वसामःrsquo इ त

lsquoअ ययन न म त वसामःrsquo इ त

(आ पसाधक वतीयहत नरासभा यम)

यद य यत-उभयादश वा चइ त इह यो वयोः ष ठ न द टयोः स ग भव त

लभतऽसाव यतरतो यपदशम त यथा-दवद त य प ः दवद तायाः प इ त

-----------------------

(अथ हल समदायादश था नव वाभाव नणयः)

(आ पभा यम)

अथ हलचोरादशः था नव भव त उताहो न

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 445 -

क चा वशषः

(४०० समदायादश था नव व दषणवा तकम १४)

हलचोरादशः था नव द त च वशति तलोप एकादशः

(भा यम)

हलचोरादशः था नव द त च वशति तलोप एकादशो व त यः वशकम वश शतम

(४०१ दषणा तरवा तकम १५)

थलाद ना यणा दलोपऽवादशः

(भा यम)

थलाद ना यणा दलोप अवादशो व त यः थवीयान दवीयान

(४०२ दषणा तरवा तकम १३)

ककय म वो रयादश ए वम

(भा यम)

ककय म वो रयादश ए व न स य त ककयः म यः अची य व न स य त

(४०३ दषणा तरवा तकम १७)

उ तरपदलोप च

(भा यम)

उ तरलोप च दोषो भव त द यप स ताः स तवो द धस तवः अची त यणादशः ा नो त

(४०४ आ पवा तकम १८)

य लोप य णय ङवङः

पात जलमहाभा यम

- 446 -

(भा यम)

य लोप य णय ङवङो न स यि त च यः न यः च यः च यः लोलवः पोपवः अची त

य णय ङवङो न स यि त

(प ा तरा यणभा यम)

अ त त ह न था नवत

(४०५ आ पवा तकम १९)

अ था नव व य लोप गणव तषधः

(भा यम)

अ था नव व य लोप गणव योः तषधो व त यः लोलपः पोपवः सर सपः मर मज इ त

(आ पबाधकभा यम)

नष दोषः lsquolsquoन धातलोप आधधातकrsquorsquo इ त तषधो भ व य त

(अथ था या यणाना या धकरणम)

(आ पभा यम)

क पनरा ीयमाणाया कतौ था नव व त आहोि वद वशषण

(भा यम)

क चा वशषः

(४०६ वतीयप दषणवा तकम २०)

अ वशषण था नव द त च लोपयणादश ग व धः

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 447 -

अ वशषण था नव द त च लोपयणादशयोग व धन स य त ल मा३ न प ता३ न

दा३ य न मा३ व व lsquoहलोऽन तराः सयोगःrsquo इ त सयोगस ा lsquolsquoसयोग ग rsquorsquo इ त ग स ा lsquoगरोःrsquo

इ त लतो न ा नो त

(४०७ दषणा तरवा तकम २१)

ववचनादय च तषध

(भा यम)

ववचनादय च तषध व त याः lsquo ववचनवरयलोपrsquo इ त

(४०८ दषणा तरवा तकम २२)

सलोप ल वचनम

(भा यम)

सलोप ल व त यः अद ध अद धाः lsquoल वा दह दह लहगहामा मनपद द यrsquo इ त

(४०९ दषणा तरवा तकम २३)

ह तघ वम

ह तघ व व त यम नि त न त अ नन

( थमप ा यणभा यम)

अ त त या ीयमाणाया कता व त

(५१० थमप दषणवा तकम २४)

हणष था नव द त च ज या द वादश तषधः

पात जलमहाभा यम

- 448 -

हणष था नव द त च ज या दष आदश य तषधो व त यः नरा य समा य lsquoअदो

जि ध यप त क तrsquo इ त अदो जि धभावः ा नो त

(४११ दषणा तरवा तकभा यम )

यणादश यलोप वानना सका व तषधः

(भा यम)

यणादश यलोप वानना सका वाना तषधो व त यः

यलोपो-वा वोः अ व व ः lsquoलोपो योव लrsquo इ त यलोपः ा नो त

उलोप-अक व आशाम-अक याशाम lsquo न य करोतःrsquo lsquoय चrsquo इ यकारलोपः ा नो त

ई व-अल न आशाम-अल याशाम lsquoई ह यघोःrsquo इती व ा नो त

अनना सका व अज आशाम-अज याशाम lsquolsquoय वभाषाrsquo इ यनना सका व ा नो त

(४१२ आ पवा तकम २३)

राया व तषध च

(भा यम)

राया व य च तषधो व त यः रा य आशाम-रा याशाम lsquoरायो ह लrsquo इ या व ा नो त

(४१३ आ पवा तकम २७)

द घ यलोप तषधः

(भा यम)

द घ यलोप य तषधो व त यः सौय नाम हमवतः ग त वान सौय हमवा न त सौ

इ ना य द घ व कत ई त यलोपः ा नो त

पात जलमहाभा यम

- 449 -

(४१४ आ पवा तकम २८)

अतो द घ यलोपवचनम

(भा यम)

अतो द घ कत यलोपो व त यः गागा या वा सा याम द घ कत lsquoआप य य च त तऽना तrsquo

इ त तषधः ा नो त

(आ पबाधकभा यम)

नष दोषः आ ीयत त क त त त इ त

(सवा पप रहारभा यम)

सवषामष प रहारः उ त व ध हण य योजनम- व धमा था नव यथा यादना ीयमाणायाम

कता व त

( वतीयप ा यपगमभा यम)

अथवा पनर व वशषण था नव द त

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम अ वशषण था नव द त च लोपयणादश ग व ध ववचनादय च सलोप तषध

ल वचनम ह तघ वम इ त

(आ प नराकरणभा यम)

नष दोषः य तावद यत अ वशषण था नव द त च लोपयणादश ग व धःइ त उ तमतत न

वा सयोग यापव व ध वात इ त

यद य यत ववचनादय च तषध व त याः इ त उ य त यास एव

पात जलमहाभा यम

- 450 -

सलोप ल वचनम इ त यत यास एव

ह तघ वम इ त स तम प रहार व य त अचः परि म पव वधौ५७

(५२ था नव ाव नषधस म ११८ आ ३)

न पदा त ववचनवरयलोप वरसवणान वारद घज च व धष११५८

(अथ पदा तपदाथ न पणा धकरणम)

(आ पभा यम)

पदा त व ध त न था नव द य यत त वत वा न त ः ा नो त

(समाधानभा यम)

नष दोषः भस ाऽ बा धका भ व य त- lsquolsquoतसौ म वथrsquorsquo इ त

(पवप या पसाधकभा यम)

अकारा तमत स ा त पदस ा त सकारा तम

( स ा यकद शसमाधानभा यम)

नन चव व ायत-यः स त पदा त इ त

(पवप या पसाधकभा यम)

कमसाधन य व धश द योपादान एतदव यात

( स ा तकद शभा यम)

अय च व धश दोऽ यव कमसाधनः- वधीयत व ध र त

(पवप या पसाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 451 -

अि त च भावसाधनः- वधान व ध र त त भावसाधन य व धश द योपादान एष दोषो भव त

इह च- मब वा मब व धकार य ज व ा नो त

( स ा यकद श नभा यम)

अि त पनः क च ावसाधन य व धश द योपादान सती ट सग ह तम आहोि व ोषा तमव त

(पवप तवा यभा यम)

अ ती याह इह का न सि त या न सि त कौ तः यौ त इ त योऽसौ पदा तो यकारो

वकारो वा यत स न यत

ष डक चाऽ प स ो भव त

( स ा यकद शन आ पभा यम)

वा चक त न स य त

(तट थभा यम)

अ त त ह कमसाधनः

( स ा यकद शभा यम)

य द कमसाधनः ष डको न स य त

(तट थभा यम)

अ त त ह भावसाधनः

( स ा यकद शभा यम)

वा चको न स य त

(तट थभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 452 -

वा चकष डकौ न सवदत

( स ाि तभा यम)

कत योऽ य नः

(आ पभा यम)

कथ मब वा- मब व

(समाधानभा यम)

उभयत आ यण ना ता दव द त

(आ पभा यम)

कथ वत वान

(समाधानभा यम)

नव व ायत- पद या तः पदा तः पदा त य व धः पदा त व धः पदा त व ध ती त

कथ त ह

पद अ तः पदा तः पदा त य व धः पदा त व धः पदा त व ध ती त

(समाधाना तरभा यम)

अथवा- यथवा या य प पदकाया यप लव त- व ज व च एव मदम प पदकायमप लो यत

कम

भस ा नाम

--------------------

(वर यलोपपदाथ न पणा धकरणम)

पात जलमहाभा यम

- 453 -

(आ पभा यम)

पर यलोप व ध त न था नव वती य यत त तlsquo अ स यायावरः वपत प डानrsquo

अवणालोपप व ध त था नव यात

(समाधानभा यम)

नष दोषः नव व ायत- वर यलोप व ध त न था नव द त

कथ त ह

वर अयलोप व ध ती त

क मदमयलोप व ध ती त

अवणलोप व ध त यलोप व ध च ती त

(समाधाना तरभा यम)

अथवा योग वभागः क र यत- lsquoवर ल त न था नवतrsquo ततो lsquoयलोप व ध त न था नव rsquo इ त

(आ पभा यम)

यलोप कमदाहरणम

(समाधानभा यम)

क डयतर ययः ndashक ड र त

(समाधानबाधकभा यम)

नतदि त वौ ल त न था नवत

(समाधाना तरभा यम)

योजनम- सौर बलाका

पात जलमहाभा यम

- 454 -

(बाधकभा यम)

नतदि त उपधा व व ध त न था नवत

(समाधाना तरभा यम)

इद त ह योजनम- आ द यः

(बाधकभा यम)

नतदि त पव ा स न था नवत

( योजनभा यम)

इद त ह- क ड तः व ग तः

(बाधकभा यम)

नतदि त योजनम क डया व गया इ त भ वत यम

(समाधाना तरभा यम)

इद त ह- क डयतः ि तच ा मणक ड तः यक ड तः

(४१५ नयमा पवा तकम १)

तषध वरद घयलोपष लोपाजादशो न था नवत

(आ पभा यम)

तषध वरद घयलोप व धष लोपाजादशो न था नव वती त व त यम

( वरोदाहरणोपपादनभा यम)

वर-आक षकः िजह षकः यो य य आदशः था नवदवासौ भव त- प चार यो दशार यः

वर

पात जलमहाभा यम

- 455 -

(द घ दाहरणोपपादनभा यम)

द घ- तद ना तद न यो य य आदशः था नवदवासौ भव त- कय ः गय ः द घ

(यलोपोदाहरणोपपादनभा यम)

यलोप- ा मणक ड तः यक ड तः यो य य आदशः था नवदवासौ भव त

वा वोर व व र त यलोप

(आ पभा यम)

त त ह व त यम

(समाधानभा यम)

न व त यम इह ह लोपोऽ प कतः आदशोऽ प व ध हणम प कतमनवतत

द घादयोऽ प त न द य त कवल त ा भस ब धमा कत यम- वरद घयलोप व धष लोपाजादशो

न था नव द त

(आ पभा यम)

आनप यण सि न व टाना यथ ट सब धः श यत कतम न चता यानप यण सि न व टा न

(समाधानभा यम)

अनानप यणा प सि न व टाना यथ टम भसब धो भव त त यथा- अन वाहमदहा र या

व हर स शरसा क भ भ ग न साचीनम भधाव तम ा ी र त त य यथ टम भसब धो भव त-

उदहा र भ ग न या व क भ हर स शरसा अन वाह साचीनम भधाव तम ा ी र त

(४१६ यनता पवा तकम २)

ि वलगपधा वच पर न ासक वषपस यानम

पात जलमहाभा यम

- 456 -

ि वलगपधा वच पर न ासक वषपस यान कत यम

(ि व हणोदाहरण करणम)

(आ पभा यम)

वौ कमदाहरणम

(समाधानभा यम)

क डयतर ययः-क ड र त

(समाधानबाधकभा यम)

नतदि त यलोप व ध त न था नवत

(समाधाना तरभा यम)

इद त ह- पप ठषतर ययः पपठ ः

(बाधकभा यम)

नतदि त द घ व ध त न था नवत

(समाधाना तरभा यम)

इद त ह-लावयतल ः पावयतः पौः

(बाधकभा यम)

नतदि त अक वा व यावादशौ णलोपः ययल णन व भ व य त

(समाधाना तरभा यम)

इद त ह-लवमाच ट लवय त लवयतर यय लौः पौः था नव ावात ण न ा नो त वौ

ल त न था नव द त भव त

पात जलमहाभा यम

- 457 -

(समाधानबाधकभा यम)

एवम प न स य त

कथम

वौ णलोपः णावकारलोपः त य था नव ावाद न ा नो त

(समाधानबाधकभा यम)

नष दोषः नव व ायत- वौ ल त न था नव द त

कथ त ह वौ व ध त न था नव द त

(इ त ि व हणोदाहरण न पणम)

-------------------

(अथ ल हणोदाहरणा धकरणम)

(आ पभा यम)

ल क कमदाहरणम

(समाधानभा यम)

ब ब बदरम

(समाधानबाधकभा यम)

नतदि त प व ावना यति स म

(समाधाना तरभा यम)

इद त ह-आमलकम

(समाधानबाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 458 -

नतदि त व य यतत-फल ल वचनानथ य क य तर वा इ त

(समाधाना तरभा यम)

इद त ह- प च भः प वी भ तः प चपटः दशपट र त

(समाधानबाधकभा यम)

नन चतद प पव ावनव स म

कथ प व ावः

भ याढ त त प व वती त

(समाधानसाधकभा यम)

भ य य यत यजादौ च भस ा भव त

न चा यजा द प यामः

(समाधानबाधकभा यम)

ययल णन यजा दः

(समाधानसाधकभा यम)

वणा य नाि त ययल णम

(समाधानबाधकभा यम)

एव त ह-lsquoठ छसो चrsquo इ यव भ व य त

(समाधानसाधकभा यम)

ठ छसो च य यत न चा ठ छसौ प यामः

(बाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 459 -

ययल णन

(समाधानसाधकभा यम)

lsquoन लमता ति मनrsquo इ त ययल ण य तषधः

न ख व यव य ठगव त ययः ता यथा एव वा त ताः

क त ह

अ यऽ प त ता य लक योजयि त प च ा यो दवता अ य त प च ः दश ः प चाि नः

दशाि नः

(इ त ल हणोदाहरण न पणम)

-------------

(अथोपधा वोदाहरण न पणम)

(आ पभा यम)

उपधा व कमदाहरणम

(समाधानभा यम)

पप ठषतर ययः- पपठ र त

(समाधानबाधकभा यम)

नतदि त द घ व ध त न था नवत

(समाधाना तरभा यम)

इद त ह-सौर बलाका

(समाधानबाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 460 -

नतदि त यलोप व ध त न था नवत

(समाधाना तरभा यम)

इद त ह-पा रखीयः

(इ यपधा वोदाहरण न पणम)

-------------------

(अथ च पर नहासोदाहरण न पणम)

च प र न ास चोपस यान कत यम वा दतव त योिजतवान अवीवद वीणा प रवादकन

क पनः कारण न स य त

योऽसौ णौ णल यत त य था नव ावा व व न ा नो त

(बाधकभा यम)

नन चतद यपधा व व ध त न था नव द यव स म

(साधकभा यम)

वशषत एत व त यम

यय वधा व त इह मा भत-पटय त लघयती त

(इ त च पर न ासोदाहरण न पणम)

--------------

(अथ क वोदाहरण न पणम)

क व चोपस यान कत यम अचयतरकः मचयतमकः

पात जलमहाभा यम

- 461 -

(उपस यानबाधकभा यम)

नत घञ तम औणा दक एष कश द ति म ना ट मक क वम

(उपस यानसाधकभा यम)

एतद प णचा यव हत वा न ा नो त

(४१७ आ पवा तकम ३)

पव ा स च

(भा यम)

पव ा स च न था नव द त व त यम

(भा यम)

क योजनम

(४१८ योजनवा तकम ४)

योजन सलोपः सलोप

(भा यम)

सलोप सलोप योजनम अद ध अग धाः lsquoल वा दह दह लहगहामा मनपद द यrsquo इ त

ल हण न कत य भव त

(४१९ योजनवा तकम )

दध आकारलोप आ दचतथ व योजनम

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 462 -

दध आकारलोप आ दचतथ व योजनम

ध स ध व ध व म त lsquoदध तथो चrsquo इ त चकारो न कत यो भव त

(४२० योजनवा तकम ६)

हलो यमा य म लोप योजनम

(भा यम)

हलो यमा य म लोप योजनम आ द यः lsquoहलो यमा य म लोपःrsquo स ो भव त

(४२१ योजनवा तकम ७)

अ लोप णलोपौ सयोगा तलोप भ तष

(भा यम)

अ लोप णलोपौ सयोगा तलोप भ तष योजनम पाप यतः पापि तः याय यतयायि टः

पाचयतः पाि तः याजयतयाि टः

(४२२ योजनवा तकम ८)

ववचनाद न च

ववचनाद न च न प ठत या न भवि त पव ा स नव स ा न भवि त

कम वशषण

न याह

(शषवा तकख डम ८)

वरयलोप वरवजम

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 463 -

वरयलोप वर च वज य वा

(४२३ त सववा तकम ९)

त य दोषः सयोगा दलोपल वण वष

(भा यम)

त यत य ल ण य दोषः सयोगा दलोपल वण वष

(उदाहरणभा यम)

सयोगा दलोप-का यथम वा यथम lsquo कोः सयोगा योर त चrsquo इ त लोपः ा नो त

(उदारहणभा यम)

ल वम- नगायत नगा यत lsquoअ च वभाषाrsquo इ त ल व न ा नो त

(उदाहरणभा यम)

ण व- माषवपनी ी हवपनी lsquo ा तप दका त यrsquo इ त ण व ा नो त न पदा त ववचन०

(५३ अ तदशस म १११८ आ४)

ववचनऽ च११५१

(इ टानपपि तप रहारा धकरणम)

(४२४ (१) आ पसाधकवा तक थमख डम )

आदश था नवदन दशा त वतो ववचनम

(भा यम)

आदश था नवदनदशात त वतः

पात जलमहाभा यम

- 464 -

कवतः

आदशवतः ववचन ा नो त

( या पभा यम)

त को दोषः

(४२४ (२) आ पवा तक वतीयख डम १)

त ा यास पम

(भा यम)

त ा यास प न स य त च त च र त

(४२५ समाधानवा तकम २)

अ हण त ापक प था नव ाव य

(भा यम)

यदयम हण करो त तज ापय याचायः- प था नव वती त

कथ क वा ापकम

अ हण यत योजनम-इह मा भत-ज ीयत द मीयत य द च प था नव व त

ततोऽ हणमथ व त अथ ह कायम नाऽथ हणन भव यवाऽ ववचनम

(४२६ समाधानबाधका पवा तकम ३)

त गाङ तषधः

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 465 -

त गाङः तषधो व त यः अ धजग इवणा यासता ा नो त

(समाधानसाधकभा यम)

न व त यः lsquoगा ि ल टrsquo इ त वलकारको नदशः ल ट लकारदा व त

(४२७ आ पा तरवा तकम ४)

(भा यम)

क यज त दवा दनामधात व यास पम

क यज त दवा दनामधात व यास प न स य त

क त-अ चक तत- क त

एज त-ज ल म ल-एज त

दवा द-द यष त स यष त- दवा द

नामधात-भवन म छ त भवनीय त भवनीयतः सन बभवनी यष त

(प ा तरण समाधानभा यम)

एव त ह यय इ त व या म

४२८ वतीयप दषणवा तकम

यय इ त चत क यज तनामधातव यास पम

(भा यम)

यय इ त चत क यज तनामधात व यास प न स य त दवादय एक प र ताः

(ततीयप ा गीकार समाधानभा यम)

एव त ह- ववचन न म त अ यजादशः था नव -इ त व या म

पात जलमहाभा यम

- 466 -

(ततीयप दषणभा यम )

स त ह न म तश द उपादयः न य तरण न म तश द न म ताथ ग यत

(समाधानभा यम)

अ तरणा प न म तश द न म ताथ ग यत त यथा-lsquoद ध पस य ो वरःrsquo

वर न म त म त ग यत lsquoन वलोदक पादरोगःrsquo पादरोग न म त म त ग यत lsquolsquoआयघतम rsquo

आयषो न म त म त ग यत

(समाधाना तरभा यम)

अथवा अकारो म वथ यः ववचनमि म नि त सोऽय ववचनः ववचन इ त

(आ पभा यम)

एवम प न ायत- कय तमसौ काल था नव वती त

(समाधानभा यम)

यः पनराह lsquo ववचन कत यrsquo इ त कत त य ववचन था नव न भ व य त

(आदशप नषध पचतथप ा यपगमभा यम)

एव त ह- तषधः कतः सोऽनव त यत

व कतः

lsquoन पदा त ववचन-rsquo इ त ववचन न म त अ च आदशो न भवती त

(आ पभा यम)

एवम प न ायत- कय तमसौ कालमादशो न भवती त

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 467 -

यः पनराह- ववचन कत य इ त कत त य ववचन अजादशो भ व य त

(प चमप ा यपगमभा यम)

एव त ह-उभयमनन यत- यय च वश यत ववचन च

(आ पभा यम)

कथ पनरकन य ननोभय ल यम

(समाधानभा यम)

ल य म याह

कथम

एकशष नदशात एकशष नदशोऽयम - ववचन च ववचन च ववचनम ववचन कत य

ववचनऽ च यय इ त

(४२९ प चमप दषणवा तकम ६)

ववचन न म तऽ च था नव द त च णौ था नव वचनम

(भा यम)

ववचन न म तऽ च था नव द त च णौ था नव ावो व त यः अवननाव यष त

अवच ाव यष त

(समाधानभा यम)

न व त यः

(समासाधकवा तकम)

ओः पयि जष वचन ापक णौ था नव ाव य

पात जलमहाभा यम

- 468 -

(भा यम)

यदयम-lsquolsquoओः पय यपरrsquorsquo इ याह तज ापययाचाय -भव त णौ था नव ाव इ त

(आ पभा यम)

य यतज ा यत-अ चक तत अ ा प ा नो त

(समाधानभा यम)

त यजातीय य ापकम

(आ पभा यम)

क च त यजातीयः

(समाधानभा यम)

यथाजातीयकाः पय जयः

(आ पभा यम)

कथ जातीयका चत

(समाधानभा यम)

अवणपराः

(आ पभा यम)

कथ ज ल म ल

(समाधानभा यम)

अन मि तकमा वम श त त तषधः

-------------------------

पात जलमहाभा यम

- 469 -

(स योजन न पणा धकरणम)

(आ पभा यम)

का न पनर य योग य योजना न

(समाधानभा यम)

पपतः पपः त थत त थः ज मतज मः आ टटत आ शशत च त च र त

आ लोपोपधालोप णलोपयणादशष कत वन क वा ववचन न ा नो त था नव ावा व त

(समाधानबाधकभा यम)

नता न सि त योजना न पव व तषधना यता न स ा न

कथम

व य त याचायः- ववचन यणयवायावादशा लोपोपधालोप णलोप क कनो व यःइ त

(समाधानसाधकभा यम)

स पव तषधो न प ठत यो भव त

(आ पभा यम)

क पनर यायः

(समाधानभा यम)

था नव ाव एव यायान पव तषध ह सतीद व त य यात-ओदौदादश य उ व त

चटतशरादर यास य इ त

(उ ववा दन आ पभा यम)

नन च वयापी व व त यम

पात जलमहाभा यम

- 470 -

(इ ववा दनो लाघवभा यम)

पराथ मम भ व य त-lsquoस यतःrsquo इ वती त

(उ ववा दनो गौरवप रहारभा यम)

ममा प त य व पराथ भ व य त-lsquoउ पर यातः त चrsquo इ त

(इ ववा दभा यम)

इ वम प वया व त यम य समाना य तदथम-उि पप वषत स यय वषती यवमथम

त मा था नव द यष एव प ो यायान वववचनऽ च

इ त ीम गव पत ज ल वर चत याकरणमहाभा य थम या याय य थम पादऽ टममाि नकम

थमा याय य थमपाद नवममाि नकम

--------------

पात जलमहाभा यम

- 471 -

(५४ लोपस ास म ११९ आ १ म स)

अदशन लोपः११६०

(अ न टापि त नराकरणा धकरणम)

(४३१ आ पवा तकम १)

[ लोपस ायामथस ाकरणम ]

(भा यम)

[लोपस ायाम] अथ य स ा कत या श द य माभ द त

(४३२ आ पवा तकम २)

[ इतरतरा य च]

(भा यम)

इतरतरा य च भव त

का इतरतरा यता

सतोऽदशन य स या भ वत यम स या चादशन भा यत तदत दतरतरा य भव त

इतरतरा या ण च काया ण न क प त

(समाधानभा यम)

लोपस ायामथसतो तम

कम तम

अथ य तावद तम इ तकरणोऽथ नदशाथः इ त

पात जलमहाभा यम

- 472 -

सतोऽ य तम- स त न यश द वा इ त न याः श दाः न यष श दष सतोऽदशन य स ा

यत न स याऽदशन भा यत

४३३(१) सव स ग त सव या य ा ट वात

(भा यम)

सव स ग त भव त सव यादशन य लोपस ा ा नो त

क कारणम

सव या य ा ट वात सव ह श दो यो य य योग वषयः स ततोऽ य न यत प जत

इ य ाणोऽदशनम त lsquoअदशन लोपःrsquo इ त लोपस ा ा नो त

(भा यम)

त को दोष

(४३३(२) आ पवा तकम ४)

त ययल ण तषधः

(भा यम)

त ययल ण काय ा नो त त य तषधो व त यः lsquoअचो ि ण तrsquo इ त व ः ा नो त

(आ पबाधकभा यम)

नष दोषः ि ण य ग याचो व यत य मा यय व ध तदा द ययऽ ग भव त

य मा चा यय व धः न तत यय परतः य च यय परतः न त मा यय व धः

(आ पसाधकभा यम)

ि वप त यदशनम त lsquoअदशन लोपः इ त लोपस ा ा नो त

पात जलमहाभा यम

- 473 -

त को दोषः

lsquoत ययल ण तषधःrsquo त ययल ण काय ा नो त त य तषधो व त यः

lsquo व य प त क त तगrsquo भव त इ त तक ा नो त

(४३४ समाधानवा तकम ५)

स त स तादशन य लोपस ा वात

(भा यम)

स मतत

कथम

स तादशन लोपस भवती त व त यम

(आ पभा यम)

य द स तादशन लोपस भवती य यत ामणीः सनानीः-अ व ः ा नो त

(समाधानभा यम)

स तादशन लोपस भव त ष ठ न द ट य

( स तादशनवा दन आ पभा यम)

य द ष ठ न द ट य य यत lsquoचाहलोप एव यवधारणमrsquo lsquoचा दलोप वभाषाrsquo अ लोपस ा न

ा नो त

(ष ठ न द टवा दन आ पभा यम)

अथ स तादशन लोपस भवती य यमान कथमवतत स यत

( स तादशनवा दनः समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 474 -

को ह श द य स गः य ग यत चाथ न च य यत

(उपसहारभा यम)

अ त त ह स तादशन लोपस भवती यव

(आ प मारणभा यम)

कथ ामणीः सनानीः

(समाधानभा यम)

योऽ ाऽणः स गः ि वपाऽसौ बा यत अदशन लोपः६०

(५५-ल लल स ास म ११९ आ २ य स)

यय य ल ललपः११६१

( ययपद योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

यय हण कमथम

(४३५ समाधानवा तकम १)

लम त यय हणम ययस ा तषधाथम

(भा यम)

लम त यय हण यत अ यय यताः स ा मा भवि न त

(भा यम)

क योजनम

पात जलमहाभा यम

- 475 -

(४३६ योजनवा तकम २)

योजन त तल क कसीयपरश ययोल क च गो क त नव यथम

(भा यम)

त तल क गो नव यथम कसीयपरश ययो च ल क क त नव यथम lsquoल त तल कrsquo इ त

गोर प लक ा नो त यय हणा न भव त lsquoकसीयपरश ययोयञञौ लक चrsquo इ त कतर प लक

ा नो त यय हणा न भव त

( या यानभा यम)

गो नव यथन ताव नाथ

(४३७ या यानसाधकवा तकम ३)

योग वभागात स म

(भा यम)

योग वभागः क र यत-lsquoगो पसजन यrsquo गोऽ त य ा तप दक योपसजन य वो भव त

ततः lsquoि याःrsquo ी यया त य ा तप दक योपजसन य वो भव त ततो lsquoल त तल कrsquo

इ त ि या इ त वतत गो र त नव तम

(४३८ या यानसाधकवा तकम ४)

कसीयपरश ययो व श ट नदशात स म

(भा यम)

कसीयपरश ययो व श ट नदशः कत यः कसीययपरश ययोयञञौ भवत छयतो च ल भवती त

( व श ट नदशाव यकताभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 476 -

स चाव य व श ट नदशः कत यः यमाणऽ प व यय हण उकारसकारयोमा भ द त lsquoकमः

सःrsquo कसः परान शणाती त परश र त

( व श ट नदशाव यकताबाधकभा यम)

नष दोषः उणादयोऽ य प ना न ा तप दका न

(उपसहारभा यम)

स एषोऽन याथ व श ट नदशः कत यः यय हण वा कत यम

(४३९ या यानवा तकम ५)

उ त वा

कम तम

या ा तप दक हणम गभपदस ाथ य छयो च लगथम इ त

(४४० (१) योजनवा तक थमख डम)

ष ठ नदशाथ त

(भा यम)

ष ठ नदशाथ त ह यय हण कत यम ष ठ नदशो यथा क पत

(४४० (२) योजनसाधक वा तक वतीयख डम ६)

अ नदश ह ष यथा स ः

अ यमाण ह यय हण ष यथ या स ः यात

क य

थानयोग व य

पात जलमहाभा यम

- 477 -

( या यानसाधकमा पभा यम)

व पन रह ष ठ नदशाथनाथः यय हणन यावता सव व ष य चायत-अ णञोः त ाज य

यञञोः शप इ त

(समाधानभा यम)

इह न का चत-ष ठ -lsquoजनपद लब rsquo इ त

(समाधानबाधकभा यम)

अ ा प कत यय हणनवतत

व कतम

lsquo ययः पर चrsquo इ त

(समाधानसाधकभा यम)

त व थमा न द टम ष ठ न द टन चहाथः

(समाधानबाधकभा यम)

lsquo या ा तप दका rsquo इ यषा प चमी यय इ त थमायाः ष ठ क प य य त lsquo

त मा द य तर यrsquo इ त

(समाधानसाधकभा यम)

यय व धरयम न च यय वधौ प च यः कि पका भवि त

(समाधानबाधकभा यम)

नाय यय व धः व हतः ययः कत चानवतत

(४४१ योजनवा तकम ७)

पात जलमहाभा यम

- 478 -

सवादशाथ वा वचन ामा यात

(भा यम)

सवादशाथ त ह यय हण कत यम ल ललपः सवादशा यथा यः

अथ यमाणऽ प यय हण कथ मव ल ललपः सवादशा ल याः

वचन ामा यात यय हणसाम यात

( योजन नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम आचाय व ि त ापय त-ल ललपः सवादशा भव ती त यदय- lsquoल वा

दह दह लहगहामा मनपद द यrsquo इ त लोप कत लक शाि त

(४४२ योजनवा तकम ८)

उ तराथ त

(भा यम)

उ तराथ त ह यय हण कत यम

( योजनबाधकभा यम)

यत त व-lsquo ययलोप ययल णमrsquo इ त

( योजनसाधकभा यम)

वतीय कत यम क न ययलोप ययल ण यथा यात एकदशलोप मा भ द त-lsquo आ ीतrsquo

lsquoसराय पोषण मीयrsquo इ त यय य०६१

(५६ ययल णा तदशस म १११९ आ३ य स)

ययलोप ययल णम १११६२

पात जलमहाभा यम

- 479 -

( थम यय हण योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

यय हण कमथम

(समाधानभा यम)

lsquoलोप ययल णमrsquo इतीय य यमान-सौरथी वहती त ग पो तमल णः य स यत

(समाधान नराकरणभा यम)

नष दोषः नव व ायत-लोप ययल णन भव त- यय य ादभाव इ त

कथ त ह

ययो ल णन य य काय य त ल तऽ प भव त

( योजना तरभा यम)

इद त ह योजनम-स त यय य ा नो त त ययल ण यथा यात लोपो तरकाल य ा नो त

त ययल ण मा भ द त

क योजनम

ाम णकल सना नकल म य ौ तरप दक व व कत lsquo व य प त क त तकrsquo इ त तक

ा नो त स मा भ द त

( योजन नराकरणभा यम)

य द त ह-य स त यय ा नो त त ययल णन भव त लोपो तरकाल यत ा नो त त न

भव त जगत जनग द य तग न ा नो त लोपो तरकाल य तगागमः त मा नाथ एवमथन

यय हणन

पात जलमहाभा यम

- 480 -

(आ पभा यम)

क मा न भव त- ाम णकल सना नकलम

(समाधानभा यम)

ब हर ग व वम अ तर ग तक lsquoअ स ब हर गम तर गrsquo

( योजना तरभा यम)

इद त ह योजनम क न ययलोप ययल ण यथा यात एकदशलोप मा भ द त rsquoआ नीतrsquo

lsquoस राय पोषण मीयrsquo इ त

(आ पभा यम)

पवि म न प योग यय हण यत योजनम तम

(समाधानभा यम)

अ यतर छ यमकतम

( वतीय यय हण योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

अथ वतीय यय हण कमथम

(समाधानभा यम)

ययल ण यथा यात वणल ण मा भ द त गव हत गो हतम रायः कल रकल म त

(यि तकथना धकरणम)

(आ पभा यम)

कमथम पन रदम यत

पात जलमहाभा यम

- 481 -

(४४३ समाधानवा तकम १)

ययलोप ययल णवचन सद वा याना छा य

(भा यम)

lsquo ययलोप ययल णमrsquo इ य यत सद वा याना छा य स छा णा वा यायत सतो वा

शा म वा यापक भव त सद वा याना छा य lsquoउ गदचा सवनाम थानऽधातोःrsquo इतीहव यात-

गोम तौ यवम तौ गोमान यवमा न य न यात इ यत च या द त त चा तरण य न न

स यती यतः ययलोप ययल णवचनम इ यवमथ मदम यत

(आ पभा यम)

अि त योजनमतत

(समाधानभा यम)

क तह त

(ल क ययल णसाधना धकरणम)

(४४४ (१) आ पवा तक थमख डम)

ल यपस यानम

(भा यम)

ल यपस यान कत यम प च स त

( या पभा यम)

क पनः कारण न स य त

(४४४ (२) आ पसाधकवा तक वतीय थमख डम २)

पात जलमहाभा यम

- 482 -

लोप ह वधानम

(भा यम)

लोप ह ययल ण वधीयत तन ल क न ा नो त

(४४५ समाधानवा तकम ३)

न वाऽदशन य लोपस वात

(भा यम)

न वा कत यम

क कारणम

अदशन य लोपस वात अदशन लोपस भवती य यत लम स ा चा यदशन य य त तन

ल य प भ व य त

(साकयप रहारा धकरणम)

(सग तभा यम)

य यवम-

(४४६(१) साकया पवा तक थमख डम )

ययादशन त लम स म

(भा यम)

ययादशन त लम स म प ा नो त

(आ पभा यम)

त को दोषः

पात जलमहाभा यम

- 483 -

(४४६ (२) दोषदशनवा तक वतीयख डम ४)

त ल क ल व धः तष यः

(भा यम)

त ल क ल व धः ा नो त स तष यः अि त हि त lsquo लौrsquo इ त ववचन ा नो त

(४४७ साकयवारणवा तकम ५)

न वा पथ स ाकरणात

(भा यम)

न वा एष दोषः

क कारणम

पथ स ाकरणात पथ स ाकरणसाम या ल क ल व धन भ व य त

(लोपस ाया यापक वोपसहारभा यम)

त माददशनसामा या लोपस ा लम स ा अवगाहत

(साकयसाधकभा यम)

यथव त ह-अदशनसामा या लोपस ा लम स ा अवगाहत एव लम स ा अ प

लोपस ामवगाहरन

त को दोषः

अगोमती गोमती स प ना-गोमतीभता lsquoलक त तल कrsquo इ त ङ पो लक स यत

(साकयबाधकभा यम)

नन चा ा प न वा पथ स ाकरणा इ यव स म

पात जलमहाभा यम

- 484 -

(आ पभा यम)

यथव त ह-पथ स ाकरणसाम या लम स ा लोपस ा नावगाह त एव लोपस ाऽ प लम स ा

नावगाहत त स एव दोषो-ल यपस यान म त

(समाधानभा यम)

अ य य लोपस ायाः पथ स ाकरण योजनम

कम

लम स ास यद यत त लोपमा मा भ द त

(४४८ समाधाना तरवा तकम ६)

लम त तषधा वा

(भा यम)

अथवा यदय-lsquoन लमता ग यrsquo इ त ययल ण तषध शाि त त ापय याचाय -भव त ल क

ययल ण म त

(इ टानपपि तप रहारा धकरणम)

(४४९ आ पवा तकम ७)

सतो न म ता भावा पदस ाऽभावः

(भा यम)

सन ययो यषा कायाणाम न म त रा ः प ष इ त स ल तोऽ य न म त या -राजप ष इ त

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 485 -

अ त त या अ न म तम-या वादौ पद म त पदस ा या त lsquoसब त पदम rsquo इ त पदस ा सा

भ व य त

(आ पसाधकभा यम)

स यतत यय आसीत -अनया भ व य यनया न भ व यती त ल त इदानी यय यावत

एवावधः वादौ पद म त पदस ा तावत एव सब त पद म त अि त च ययल णन

यजा दपरत त क वा भस ा ा नो त

(४५० आ पा तरवा तकम ८)

त द घ वयो च व तषधानपपि तरकयोगल ण वात प रवी र त

(भा यम)

त द घ वयो च व तषधो नोपप यत

प रवी र त

क कारणम

एकयोगल ण वात एकयोगल ण ह त द घ व इहndashल त यय सवा ण यया या ण काया ण

पयवप ना न भवि त ता यतन य था य त अननव तग अननव च द घ व म त

तदकयोगल ण भव त एकयोगल णा न च न क प त

४५१ यासा तरण समाधानवा तकम

स त था नस ानदशादा यभा य य

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 486 -

स मतत

कथम

था नस ाऽ यभत य भवती त व त यम

क कत भव त

स तामा मनन यत यथा ा त त द घ व भ व यतः

(आ पभा यम)

त व त य भव त

( यासा तरसाधकसमाधानभा यम)

य य यतद यत अथवत ह था नव ावो नार यत lsquo था नस ाऽ यभत यानि वधौrsquo इ त

व या म

(आ पभा यम)

य यवम lsquolsquoआङो यमहनःrsquorsquo आ मनपद भवती त ह तरव यात वधन यात न ह का च तः

स ाऽि त या वधर त द यत

(समाधानभा यम)

ह तर प स ाऽि त

का

हि तरव

कथम

पात जलमहाभा यम

- 487 -

lsquo व प श द याश दस ाrsquo इ त वचना व प श द य स ा भवती त ह तर प हि तः स ा

भ व य त

(४५२ यासा तर योजना तरवा तकम १०)

भस ाङ फगोरा वष च स म

(भा यम)

भस ाङ फगोरा वष च स भव त

(उदाहरणोपपादनभा यम)

भस ा- रा ः प षः-राजप षः ययल णन lsquoय च भमrsquo इ त भस ा ा नो त

lsquo था नस ाऽ यभत यानि वधौrsquo इ त वचना न भव त भस ा

(उदाहरणोपपादनभा यम)

ङ प- च ाया जाता- च ा ययल णनाण ता दतीकारः ा नो त lsquo था नस ा-ऽ यभत यानि वधौrsquo

इ त वचना न भव त ङ प

(उदाहरणोपपादनभा यम)

फ-वत डी ययल णन lsquoयञ ता rsquo इ त फः ा नो त lsquo था नस ाऽ यभत यानि वधौrsquo इ त

वचना न भव त फ

(उदाहरणोपपादनभा यम)

गोरा वम-गा म छ त-ग य त ययल णना म lsquoऔतोऽ शसोःrsquo इ या व ा नो त

lsquo था नस ाऽ यभत यानि वधौrsquo इ त वचना न भव त गोरा वम

(४५३ यासा तरदषणावा तकम ११)

पात जलमहाभा यम

- 488 -

त य दोषो ङौनकारलोप वि वधयः

(भा यम)

त यत य ल ण य दोषः

(उदाहरणोपपादनभा यम)

ङौ नकारलोपः आ चमन लो हत चमन ययल णन lsquoय च भमrsquo इ त भस ा स ा भव त

lsquo था नस ाऽ यभत यानि वधौrsquo इ त वचना न ा नो त

(उदाहरणोपपादनभा यम)

इ वम-आशीः ययल णन हल ती व स भव त lsquo था नस ाऽ यभत यानि वधौrsquo इ त

वचना न ा नो त

(उदाहरणोपपादनभा यम)

इम-अतण ययल णन हल त इम स ो भव त lsquo था नस ाऽ यभत यानि वधौrsquo इ त

वचना न ा नो त

(तट थभा यम)

स च भ यत

( स ाि तभा यम)

यथा यासमवा त

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम-सतो न म ताभावा पदस ाऽभावः त द घ वयो च

व तषधानपपि तरकयोगल ण वा प रवीः इ त

पात जलमहाभा यम

- 489 -

( थमदषणप रहारभा यम)

नष दोषः व य य प रहारम

( वतीयदषणप रहारभा यम)

इहा प प रवी र त-शा पर व तषधन पर वा ीघ व भ व य त

(स योजनकथना धकरणम)

(आ पभा यम)

का न पनर य योग य योजना न

(४५४ यथा यासस योजनवा तकम १२)

योजनमप त शलोप नममामौ गणव ी द घ वमडा नि वधयः

(भा यम)

अप तलोप शलोप च कत नम अमामौ गणव ी द घ व मम अडाटौ ि व ध र त योजना न

(उदाहरणोपपादनभा यम)

नम-अ न ी त वािजना ी षध था ता ता प डानाम

अमामौ-ह अन वन अन वान

गणः-अधोक अल

व ः- यमा

द घ वम-अ न ी त वािजना ी षध था ता ता प डानाम

इम-अतण

अडाटौ-अधोक अल ऐयः औनः

पात जलमहाभा यम

- 490 -

नि व धः-अ भनोऽ अि छनोऽ

अप त शलोपयोः कतयोरत वधयो न ा नवि त ययल णन भवि त

( या यानभा यम)

नता न सि त योजना न था नव ावना यता न स ा न

(स ाव यकताभा यम)

न स यि त आदशः था नव द य यत न च लोप आदशः

( या यानसाधकभा यम)

लोपोऽ यादशः

कथम

आ द यत यः स आदशः लोपोऽ या द यत

(लोपऽ यादश वसाधकभा यम)

दोषः ख व प या य द लोपो नादशः यात इह lsquoअचः परि मन पव वधौrsquo इ यत य योग य

भ य ठा न लोप उदाहरणा न ता न न यः

(स ार भाव यकताभा यम)

य त ह था नव ावो नाि त तदथमय योगो व त यः

व च था नव ावो नाि त

योऽि व धः

(आ पभा यम)

क योजनम

पात जलमहाभा यम

- 491 -

(४५५ योजनवा तकम१३)

योजन ङौनकारलोप वि वधयः

(भा यम)

ङौनकार लोप वि वधयः योजयि त

ङौनकारलोप तावत- lsquoआ चमन lsquoलो हत चमन था नव ावः अनि वधौlsquo इ त वचना न

ा नो त ययल णन त यची त भस ा स ा भव त

इ वम- आशीः था नव ावः lsquolsquoअनि वधौrsquorsquo इ त वचना न ा नो त ययल णन त हल ती व

स भव त

इम ndash अत ण था नव ावः lsquoअनि वधौrsquo इ त वचना न ा नो त ययल णन त हल तीम

स ो भव त

(४५६ स ार भदषणवा तकम १४)

भस ाङ फगोरा वष च दोषः

भस ाङ फगोरा वष च दोषो भव त

भस ा- रा ः प षो राजप षः ययल णन त यची त भस ाया न लोपः ा तप दका त यrsquo

इ त न लोपो न ा नो त था नव ाव वनि वधा व त वचना न ा नो त

ङ प- च ाया जाता च ा ययल णन वण ता दतीकारः ा नो त थ नव ाव वनि वधा व त

वचना न ा नो त

फ- वत डी ययल णन त यञ तादकारा ता द त फः ा नो त

था नव ाव वनि वधा व त वचना न ा नो त

पात जलमहाभा यम

- 492 -

गोरा वम- गा म छ त ग य त ययल णन lsquoऔतो शसोःrsquo इ या व ा नो त था नव

भाव वनाि वधा व त वचना न ा नो त

(स ार भवा दभा यम)

भस ाया ताव न दोषः आचाय व ि त ापय त-

न ययल णन भस ा भवती त यदयम-lsquoन ङस ब योःrsquo इ त ङौ तषध शाि त

ङ य प नव व ायत-अण तादकारा ता द त

कथ त ह

अ योऽकार इ त

फऽ प नव व ायत-यञ तादकारा ता द त

कथ त ह

यञ योऽकार इ त

गोरा वऽ प नव व ायत-अ म अची त

कथ त ह

अ यमी त

( या यानभा यम)

योजना य प त ह नता न सि त

(दषणो ारभा यम)

य तावद यत-ङौ नकारलोप इ त यत एत यास एव-lsquoन ङसब योःrsquo इ त

(दषणो ारभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 493 -

इ वम प व य यतत शास इ व आशासः वौ इ त

(दषणो ारभा यम)

इि व धर प हल त नव तम

(आ पभा यम)

य द हल त नव त तणहा न अ ा प ा नो त

(समाधानभा यम)

एव त ह-lsquoअ च नrsquo इ यनव त यत

(तट था पभा यम)

न तह दानीमय योगो व त यः

( स ाि तसमाधानभा यम)

व त य च

क योजनम

यय ग ह वा यद यत त ययल णन यथा यात श द ग ह वा यद यत

त ययल णन मा भ द त

क योजनम

शोभना षदोऽ य ा मण य स ष ा मणः lsquoसोमनसी अलोमोषसीrsquo इ यष वरो मा

भ द त ययलोप ययल णम ६२

(५७ ययल ण नषधस म ११९ आ १ ४ स)

न लमता ग य११६३

पात जलमहाभा यम

- 494 -

( यनताप रहारा धकरणम)

(४५७(१) आ पवा तकम )

लम त तषध एकपद वर योपस यानम

(भा यम)

लम त तषध एकपद वर योपस यान कत यम एकपद वर च लमता लत ययल ण न

भवती त

( या पभा यम)

कम वशषण

( या पसमाधानभा यम)

न याह

(४५७(२) आ पशषवा तक वतीयख डम१)

सवामि त स ल वरवजम

(भा यम)

सव वरमामि त वर स ल वर च वज य वा

(उदाहरणोपपादनभा यम)

सव वर सव तोमः सवप ठः lsquoसव य स पrsquo इ या यदा त व यथा यात

(उदाहरणोपपादनभा यम)

आमि त वर-स पराग छ स ताऽऽग छत lsquoआमि त य चrsquo इ या य त व यथा यात

(उदाहरणोपपादनभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 495 -

स ल वर मा ह दाताम मा ह धाताम lsquo आ दः सचोऽ यतर यामrsquo इ यष वरो यथा यात

(भा यम)

क योजनम

(४५८ योजनवा तकम२)

योजन ञ न क ल क वराः

(भा यम)

ञ न क वरा ल क योजयि त गगा व सा वदा उवाः उ ीवा वामर जः lsquoि न तrsquo

इ या यदा त व मा भ द त इह चा यः-lsquo कतःrsquo इ य तोदा त व मा भ द त

(४५९ योजना तरवा तकम ३)

प थमथोः सवनाम थान ल क

(भा यम)

प थमथोः सवनाम थान ल क योजनम प थ यो म थ यः lsquoप थमथोः सवनाम थानrsquo इ यष

वरो मा भ द त

(४६० आ पवा तकम ४)

अ नो र वधौ

(भा यम)

अ नो र वधान लमता ल त ययल ण न भवती त व त यम अहददा त अहभ त lsquoरोऽस पrsquo

इ त ययल णन तषधो मा भ द त

(४६१ आ पवा तकम ५)

पात जलमहाभा यम

- 496 -

उ तरपद व चापदा द वधौ

(भा यम)

उ तरपद व चापदा द वधौ लमता ल त ययल ण न भवती त व त यम परमवाचा परमवाच

परमगोदहा परमगोद ह परम व लहा परम व लह पद य त ययल णन क वाद न मा

भवि न त

अपदा द वधा व त कमथम

द धसचौ द धसचः lsquoसा पदा योःrsquo इ त तषधो यथा यात

(आ पभा यम)

य यपदा द वधा व य यत उ तरपदा धकारो न क पत

त को दोषः

lsquoकण वणल णातrsquo इ यवमा द व धन स य त

(आ पबाधक यासा तरभा यम)

य द पनः नलोपा द वधौ ल य त लमता ल त ययल ण न भवती य यत

( यासा तर नराकरणभा यम)

नव श यम इह ह-राजकमाय राजकमाय इ त शाकल स यत

( यासा तरसाधकभा यम)

नष दोषः यदतत- स त शाकल न इ त एतत- यय शाकल न इ त व या म

(आ पभा यम)

य द lsquo यय शाकल नrsquo इ य यत lsquoद ध अधना- मध अधनाrsquo अ ाऽ प न स यत

पात जलमहाभा यम

- 497 -

( नराकरणभा यम)

यय शाकल न भव त

कतरि मन

य मा यः ययो व हत इ त

(आ पभा यम)

इह त ह-परम दवा परम दव lsquo दव उतrsquo इ य व ा नो त

( वशषान यपगमभा यम)

अ त त य वशषण

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम-उ तरपदा धकारो न क पत त

(प रहारभा यम)

वचनाद तरपदा धकारो भ व य त

(आ पभा यम)

त त ह व त यम

(समाधानभा यम)

न व त यम अनव ि तः क र यत इदमि त-lsquolsquoय मा यय व ध तदा द ययऽ गमrsquorsquo

lsquoसि तङ त पदम rsquo य मा सि त व ध तदा द सब त तङ त च lsquoनः यrsquo ना त य पदस

भव त य मात य व ध तदा द सब त च lsquo स त चrsquo स त पव पदस भव त

पात जलमहाभा यम

- 498 -

य माि स व ध तदा द सब त च lsquo वा द वसवमान थानrsquo वा द वसवनाम थान पव पदस

भव त य मा वा द व ध तदा द सब त च

lsquoय च भमrsquo यजा द यय पव भ भव त य मा यजा द व ध तदा द सब त च

(आ पभा यम)

इह त ह-परमवाक lsquoअसवनाम थानrsquo इ त तषधः ा नो त

(समाधानभा यम)

अ त त याः तषधः-या वादौ पद म त पदस ा या त सब त पद म त पदस ा सा

भ व य त

(आ पभा यम)

स य यय आसीत-अनया भ व य यनया न भ व यती त ल त इदानी यय यावत

एवावधः वादौ पद म त पदस ा तावत एवावधः सब त पद म त अि त च ययल णन

सवनाम थानपरत त क वा lsquo तषधा च बल यासो भवि तrsquo इ त तषधः ा नो त

(समाधानवा तकम)

ना तषधात

(भा यम)

नाय स य तषधः-सवनाम थान न त

क त ह

पयदासोऽयम-यद य सवनाम थाना द त सवनाम थान अ यापारः य द कन च ा नो त

तन भ व य त पवण च ा नो त

पात जलमहाभा यम

- 499 -

(समाधाना तरवा तकम)

अ ा तवा

(भा यम)

अथवा-अन तरा या ाि तः सा त ष यत

कत एतत

अन तर य व धवा भव त तषधो व त पवा ाि तर त ष ा तया भ व य त

(आ पभा यम)

नन चय ाि तः पवा ाि त बाधत

(समाधानभा यम)

नो सहत त ष ा सती बा धतम

(आ पभा यम)

य यव परमवाचौ परमवाच इ त lsquoसि तङ त पदम rsquo इ त पदस ा ा नो त

(समाधानभा यम)

एव त ह योग वभागः क र यत-lsquo वा दषrsquo पव पदस भव त ततः-lsquoसवनाम थान अय चrsquo

पव पदस भव त ततो-lsquoभमrsquo भस भव त यजादावसवनाम थान इ त

(आ पभा यम)

य द त ह-साव प पद भव त एचः ल त वकार पदा त हण चोद य य त इह मा भत- भ

करो ष गौ र त ति मन यमाणऽ प ा नो त

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 500 -

वा यपदयोर य य यव तत

(आ पभा यम)

इह त ह-द धसचौ-द धसचः इ त lsquoसा पदा योःrsquo इ त पदा दल णः ष व तषधो न ा नो त

(समाधानभा यम)

मा भदवम-पद या दः पदा दः पदादन त

कथ त ह

पदादा दः पदा दः पदादन यव भ व य त

(आ पभा यम)

नव श यम इहा प स यत-ऋ -वा - व -कमार ष कशोर ि व त

(समाधानभा यम)

सा तषधो ापकः- वा दष पद वन यषा पदस ा न त यः तषधो भवती त

(आ पभा यम)

इह त ह- lsquoबह सचौ बह सचःrsquo बह जय ययः अ पदादा दः पदा दः पदादन य यमानऽ प न

स य त

(वा तक यासा तरण समाधानभा यम )

एव त ह-

(वा तक यासभा यम)

उ तरपद व च पदा द वधौ

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 501 -

लमता ल त lsquo ययल ण भव तrsquo इ त व या म ति नयमाथ भ व य त-पदा द वधावव न

पदा त वधा व त

(आ पभा यम)

कथ-बह सचौ बह सचः इ त

(४६२ समाधानवा तकम ६)

बह पव य च

(भा यम)

बह पव य च पदा द वधावव न पदा त वधा व त

(४६३ आ पवा तकम ७)

व वऽ य य

(भा यम)

व वऽ य य लमता ल त ययल ण न भवती त व त यम वाक च क च वक च

वा वचम

(आ पभा यम)

इहाभवि न त ययल णन ज भावः ा नो त

(४६४ समाधानवा तकम ८)

स च जसोऽ स ग आकार करणात

(भा यम)

स च सि न म त य जसोऽ स गः

पात जलमहाभा यम

- 502 -

क कारणम

lsquoआकार करणातrsquo lsquoआतःrsquo इ यति नयमाथ भ व य त-आत एव च स लग तात

ना य माि स लग ता द त

(आ पभा यम)

इह-इ त य म प ो ददा त इ य म प ो ददाती य ययल णन य मद मदोः

lsquoष ठ चतथ वतीया थयोवा नावौrsquo इ त वा नादयः ा नवि त

(४६५ समाधानवा तकम ९)

य मद मदोः थ हणात

(भा यम)

थ हण त यत त यमाण वभि त वशषण व ा यत

(समाधानबाधकभा यम)

अ य य थ हण य योजनम

कम

स वभि तक य वा नावादयो यथा य र त

(समाधानसाधकभा यम)

नतदि त योजनम पद य त वतत वभ य त च पदम त ाऽ तरणा प थ हण

स वभि तक यव भ व य त

(समाधानबाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 503 -

भवि स म-य वभ य त पदम य त खल वभ तौ पद त न स य त- ामो वा द यत

जनपदो वा द यत ामो नौ द यत जनपदो नौ द यत

(समाधानसाधकभा यम)

सव हणम प कतमनवतत तन स वभि तक यव भ व य त

(आ पभा यम)

इह- च काम याजयाचकार त lsquo त ङ त rsquo इ त त य च नघात त मा चा नघातः ा नो त

(४६६ समाधानवा तकम १०)

आ म ललोपा त य चा नघात त मा च नघातः

(भा यम)

आ म ललोपा त य चा नघातः त मा च नघातः स ो भ व य त

(अ गपदवा याथ न पणा धकरणम)

(४६७ आ पवा तकम ११)

अ गा धकार इटो व ध तषधौ

(भा यम)

अ गा धकार इटो व ध तषधौ न स यतः िजग मष स वव स अ ग यतीटो व ध तषधौ न

ा नतः

(४६८ आ पवा तकम १२)

मद घ व च

( नभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 504 -

क च

(एकद शसमाधानभा यम)

इट च व ध तषधौ

( स ाि तभा यम)

न याह अदशऽय चः प ठतः म च द घ वम उ ाम स ाम त

(अ गा धकारपर वदषणोपसहारभा यम)

इह क चद गा धकार लमता ल त ययल ण भव त क च चा य न भव त

( यासा तरण दषणो ारा धकरणम)

य द पनः-

(४६९ यासा तरसाधकभा यम)

न लमता ति मन

इ य यत

(आ पभा यम)

अथ न lsquoन लमता ति मनrsquo इ य यमान क स मत व त-इटो व ध तषधौ मद घ व च

(समाधानभा यम)

बाढ स म न इटो व ध तषधौ पर मपदि व य यत

कथ त ह

सकारादा व त त वशषण पर मपद हणम

न ख व प मद घ व पर मपदि व य यत

पात जलमहाभा यम

- 505 -

कथ त ह

शती त त वशषण पर मपद हणम

(४७० आ पवा तकम १४)

न लमता ति मि न त च न णङादशा तलोप

(भा यम)

न लमता ति मि न त च न णङादशा तलोप न स यि त अव ध भवता द यः अगा य भवता

ामः अ यगा य भवताऽनवाकः तलोप कत लङ त ह न णङादशा न ा नवि त

(समाधानभा यम)

नष दोषः न लङ त ह न णङादशा उ य त

क त ह

आधधातक इ त त वशषण ल हणम

(आ पभा यम)

इह च- सव तोमः सवप टः lsquoसव य स पrsquo इ या यदा त व न ा नो त

(एकद शसमाधानभा यम)

त चा प व त यम

( स ाि तसमाधानभा यम)

न व त यम lsquoन लमता ग यrsquo इ यव स म

कथम

न लमता ल तऽ गा धकारः त न द यत

पात जलमहाभा यम

- 506 -

क त ह

योऽसौ लमता ल यत ति मन यद ग त य य काय त न भव त

(आ पभा यम)

एवम प-सव वरो न स य त

(समाधानभा यम)

कत योऽ य नः न लमता ग य६३

(५८ उपधास ास म ११९ आ ५ स)

अलोऽ या पव उपधा११६५

(अल इ य य प च य त व नणया धकरणम)

(आ पभा यम)

क मदम हणम य वशषणम

(इ टापि तभा यम)

एव भ वतमह त

(आ पभा यम)

उपधास ायाम हणम य नदश च सघात तषधः१

(भा यम)

उपधास ायाम हणम य नदश च सघात य तषधो व त यः सघात योपधास ा ा नो त

त को दोषः

lsquoशास इद हलोःrsquo श टः श टवान सघात य व ा नो त

पात जलमहाभा यम

- 507 -

( थमा तप ा यपगमभा यम)

य द पनरल या द य यत

( थमा तप दषणभा यम)

एवम य योऽ वश षतो भव त

त को दोषः

सघाताद प पव योपधास ा स यत

त को दोषः

lsquoशास इद हलोःrsquo श टः श टवान शकार य व स यत

स च भ यत

( स ा तभा यम)

यथा यासमवा त

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम-उपधास ायाम हणम य नदश चत सघात तषधः इ त

(प रहारभा यम)

नष दोषः

(४७२ समाधानवा तकम २)

अ य व ानाि स म

(भा यम)

स मतत

पात जलमहाभा यम

- 508 -

कथम

अलोऽ य य वधयो भव ती य य य भ व य त

(४७३ समाधानबाधकवा तकम ३)

अ य व ानात स म त च नानथकऽलोऽ य व धरन यास वकार

(भा यम)

अ य व ानात स म त चत त न

क कारणम

lsquoनानथकऽलोऽ य व धरन यास वकारrsquo

अनथकऽलो य व धन यषा प रभाषा कत या

कम वशषण

न याह अन यास वकार-अ यास वकारान वज य वा lsquoभञा मत rsquo lsquoअि त पप य चrsquo इ त

( योजनिज ासाभा यम)

का यत याः प रभाषायाः योजना न

(४७४ प रभाषा योजनवा तकम ४)

योजनम य तानकरण यात इतौ

lsquoअ य तानकरण यात इतौrsquo इ य य य ा नो त अनथकऽलो य व धन न भवती त न दोषो

भव त

( योजन नराकरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 509 -

नतदि त योजनम आचाय व ि त ापय त-ना य य पर प भवती त यदयम-

lsquoना डत या य य त वाrsquo इ याह

(४७५ योजनवा तकम ५)

४७५ वसोर ाव यासलोप च

(भा यम)

वसोर ाव यासलोप च य य य ा नो त अनथकऽलोऽ य व धन त न दोषो भव त

( योजन नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम पनल पवचनसाम या सव य भ व य त

( नराकरणय य तरकद शभा यम)

अथवा- श लोपः क र यत स lsquo श सव यrsquo इ त सवादशो भ व य त

(आ पभा यम)

स त ह शकारः कत यः

(समाधानभा यम)

न कत यः यत यास एव वशकारको नदशःrsquo- वसोर ाव यासलोप चrsquo इ त

(४७६ योजनवा तकम ६)

आ प लोपोऽकोऽन च

( यासा तर वश का नराकरणभा यम)

त ठ त स म अ यथा या यायत

(वा तक या याभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 510 -

आ प ह ल लोप इ य य य ा नो त अनथकऽलोऽ य व धन त न दोषो भव त

( योजन नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम अन एव लोप व या म

(गौरवा पभा यम)

तदनो हण कत यम

(गौरव नराकरणभा यम)

न कत यम

कतमनवतत

व कतम

lsquoअना यकःrsquo इ त

(अनव ि तबाधकभा यम )

त व थमा न द टम ष ठ न द टन चहाथः

(अनव ि तसाधकभा यम)

हल यषा स तमी अि न त थमायाः ष ठ क प य य त-lsquoति मि न त न द ट पव यrsquo इ त

(४७७ योजनवा तकम ७)

अ लोपोऽ यास य

(भा यम)

अ य य ा नो त lsquoनानथकऽलोऽ य व धःrsquo इ त न दोषो भव त

( योजन नराकरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 511 -

एतद प नाि त योजनम अ हणसाम या सव य भ व य त

( योजनसाधकभा यम)

अ यनद हण य योजनम

कम

स न धकारोऽप यत इह मा भत-दधौ ददौ

( योजनबाधकभा यम)

अ तरणा य हण स न धकारमप यामह

( योजनसाधकभा यम)

स त ह सकारा दरप यत-स न सकारादा व त इह मा भत-िज ाप यषती त

( योजनबाधकभा यम)

अ तरणा य हण सन सकारा दमप यामह

( योजनसाधकभा यम)

कतय त यप य त-एतासा कतीना लोपो यथा यात इह मा भत - पप त यय त

( योजनबाधकभा यम)

अ तरणा य हणमताः कतीरप यामह

( योजनसाधकभा यम)

वषय त यप यत-lsquoमचोऽकमक य गणो वाrsquo इ त इह मा भत-मम त गा म त

( योजनबाधकभा यम)

अ तरणा य हणमत वषयमप यामह

पात जलमहाभा यम

- 512 -

कथम

अकमक य य यत तन य वाय म चरकमक त व भ व य त त मा नाथ ऽनया प रभाषया-

नानथकऽलोऽ य व ध र त

(४७८ यासा तरवा तकम ८)

अलोऽ यात पव ऽलपध त वा

(भा यम)

अथवा य तमव प ठत यम-अलोऽ या पव ऽलपधास ो भवती त

(आ पभा यम)

त त ह व त यम

(प रहारभा यम)

न व त यम

(४७९ समाधानवा तकम ९)

अवचना लोक व ानात स म

(भा यम)

अ तरणा प वचन लोक व ानात स मतत त यथा-लोक-अमीषा ा मणानाम या पव

आनीयता म य त यथाजातीयकोऽ य तथाजातीयकोऽ या पव आनीयत अलोऽ या पव

उपधा६५

(५९-६० प रभाषास ११९ आ ६-७ स)

ति मि न त न द ट पव य ११६६

पात जलमहाभा यम

- 513 -

त मा द य तर य११६७

(उदाहरण न पणा धकरणम)

(आ पभा यम)

कमदाहरणम

(समाधानभा यम)

इह तावत-lsquoति मि न त न द ट पव यrsquo इ त lsquoइको यण चrsquo द य -म व इह

lsquoत मा द य तर यrsquo इ त-lsquo वय त पसग योऽप ईतrsquo वीपम तर प-समीपम

(समाधानबाधकभा यम)

अ यथाजातीयकन श दन नदशः यत अ यथाजातीयक उदा यत

( या पभा यम)

क त यदाहरणम

( या पसमाधानभा यम)

इह तावत-lsquoति मि न त न द ट पव यrsquo इ त-lsquoति म न ण च य माका माकौrsquo इ त

lsquoत मा द य तर यrsquo इ त-lsquoत मा छसो नः प सrsquo इ त

( स ाि तभा यम)

इद चा यदाहरणम-lsquoइको यण चrsquo य त पसग योऽप ई rsquo इ त

कथम

सवना नाऽय नदशः यत सवनाम च सामा यवाची त सामा य न द ट वशषा

अ यदाहरणा न भवि त

पात जलमहाभा यम

- 514 -

(आ पभा यम)

क पनः सामा यम को वशषः

(समाधानभा यम)

गौः सामा यम क णो वशषः

(आ पभा यम)

न तह दानी क णः सामा यम गौ वशषो भव त

(समाधानभा यम)

भव त

(आ पभा यम)

(समाधानभा यम)

य द त ह सामा यम प वशषः वशषोऽ प सामा यम सामा य वशषौ न क पत

(समाधानभा यम)

क पत च

कथम

वव ातः

यदाऽ य गौः सामा यन वव तो भव त क णो वशष वन तदा गौः सामा यम क णो

वशषः यदाऽ य क णः सामा यन वव तो भव त गौ वशष वन वव तः तदा क णः

सामा यम गौ वशषः

( टा ता तरभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 515 -

अपर आह-lsquo क पत चrsquo

कथम

पताप वत त यथा-स एव कि च त पता भव त कि च त प ो भव त एव महा प

स एव कि च त सामा य कि च त वशषः एत ख व प नद शकाना वा ततरका भवि त य

सवना ना नदशाः य त एत ह बह तरक या यत

(आ पभा यम)

अथ कमथमपसगण नदशः यत

(समाधानभा यम)

श द स त या न द ट पव य काय यथा यात अथ मा भत-जनपद अ तशायन इ त

(आ पभा यम)

क गतमतदपसगण आहोि व छ दा ध यादथा ध यम

(समाधानभा यम)

गत म याह

कथम

नरय ब हभाव वतत त यथा- न ा तो दशा - नदशः ब हदश इ त ग यत श द च

श दा ब हभतः अथ ऽब हभतः

(आ पभा यम)

अथ न द ट हण कमथम

(४८० समाधानवा तकम १)

पात जलमहाभा यम

- 516 -

न द ट हणमान तयाथम

(भा यम)

न द ट हण यत आन तयमा आन तयाथम आन तयमा काय यथा यात-lsquoइको

यण चrsquo द य -म व इह मा भत-स मधौ स मधः षदौ- षदः

(स य नयमाथता धकरणम)

(आ पभा यम)

कमथ पन रदम यत

(४८१ समाधानवा तकम २)

ति म त मा द त पव तरयोय गा वशषाि नयमाथ वचन द यदक पच योदनम

(भा यम)

ति म त मा द त पव तरयोय गयोर वशषाि नयमाथ ऽयमार भः ाम दवद तः पवः पर

इ त सदहः ामा वद तः पवः पर इ त सदहः एव महा प-द यदकम पच योदनम lsquoइको

यण चrsquo इ त-उभा वकौ उभावचौ अ च पव य अ च पर य त सदहः lsquo त ङ तङःrsquo इ त-अ तङः

पव य अ तङः पर य त सदहः इ यत चा च पव य या अ तङ च पर य त त चा तरण

वचन न स यती त नयमाथ वचनम एवमथ मदम यत

(काकभा यम)

अि त योजनमतत

(समाधानभा यम)

क तह त

पात जलमहाभा यम

- 517 -

(उभय नदश प चमी नदशबल य वा धकरणम)

(आ पभा यम)

अथ य ोभय न द यत क त पव य काय भव त आहोि वत पर य त

(४८२ समाधानवा तकम ३)

उभय नदश व तषधा प चमी नदशः

(भा यम)

उभय नदश व तषधा प चमी नदशो भ व य त

(भा यम)

क योजनम

(४८३ योजनवा तकम ४)

योजनमतो लसावधातकानदा त व

(भा यम)

व य त-ता या द योऽनदा त व स तमी नदशोऽ य त सजथः(भा६११७०) इ त ति मन

यमाण ता या द यः पर य लसावधातक य लसावधातक परत ता याद ना म त सदहः

ता या द यः पर य लसावधातक य

(४८४ योजनवा तकम ५)

बहो र ठाद नामा दलोप

(भा यम)

बहो तरषा मठ टमयसाम इ ठमयःस परतो बहो र त सदहः बहो तरषा म ठमयसाम

पात जलमहाभा यम

- 518 -

(४८५ योजनवा तकम६)

गोतो णत

गोतः पर य सवनाम थान य सवनाम थान परतो गोत इ त सदहः गोतः पर य

सवनाम थान य

(४८६ योजनवा तकम७)

दा द यः सावधातक

(भा यम)

दा द यः पर य सावधातक य सावधातक परतो दाद ना म त सदहः दा द यः पर य

सावधातक य

(४८७ योजनवा तकम ८)

आन मगीदासः

(भा यम)

आस उ तर यान य आन परत आस इ त सदहः आस उ तर यान य

(४८८ योजनवा तकम९)

आ म सवना नः स

(भा यम)

सवना न उ तर यामः आ म परतः सवना न इ त सदहः सवना न उ तर यामः

(४८९ योजनवा तकम१०)

घ ङ याण न याः

पात जलमहाभा यम

- 519 -

(भा यम)

न या उ तरषा ङताम ङ स परतो न या इ त सदहः न या उ तरषा ङताम

(४९० योजनवा तकम ११)

याडापः

(भा यम)

आप उ तर य ङतः ङ त परत आप इ त सदहः आप उ तर य ङतः

(४९१ योजनवा तकम१२)

ङमो वाद च ङमण न यम

ङम उ तर याऽचः अ च परतो ङमः इ त सदहः ङम उ तर याचः

(४९२ समाधानह वनपपि तवा तकम १३)

वभि त वशष नदशानवकाश वाद व तषधः

(भा यम)

वभि त वशष नदश यानवकाश वादय तोऽय व तषधः सव वा कतसाम या स तमी

अकतसाम या प चमी त क वा प चमी नदशो भ व य त

(४९३ एकद शसमाधानवा तकम १४)

यथाथ वा ष ठ नदशः

(भा यम)

यथाथ वा ष ठ नदशः कत यः य पव य काय म यत त पव य ष ठ कत या य

पर य काय म यत त पर य ष ठ कत या

पात जलमहाभा यम

- 520 -

(आ पभा यम)

स त ह तथा नदशः कत यः

(आ प नरासकद शभा यम)

न कत यः अननव ल ि तभ व य त-ति मि न त न द ट पव य ष ठ त मा द य तर य

ष ठ त

(आ पभा यम)

त त ह ष ठ हण कत यम

(समाधानभा यम)

न कत यम कतमनवतत

व कतम

lsquoष ठ थानयोगाrsquo इ त

(४९४ क पकप दषणवा तकम१५)

क पक म त चि नयमाभावः

(भा यम)

क पक म त चि नयम याभावः उ त चतत- नयमाथ ऽयमार भ इ त

(दषणा तरभा यम)

यय वधौ ख व प प च यः कि पकाः यः

त को दोषः

पात जलमहाभा यम

- 521 -

lsquoगि ति क यः सनrsquo गि ति क य इ यषा प चमी सि न त थमायाः ष ठ क पयत-

lsquoत मा द य तर यrsquo इ त

(दषणा तरबाधकभा यम)

अ त न कि चद य आदशः त न द यत त ाऽ तयतः सनः स नव भ व य त

(दषणा तरसाधकभा यम)

नव श यम इ स ा न क पत उपदश इती स ो यत

(४९५ क पकप आ पा तरवा तकम १६)

क त वकारा यव था च

(भा यम)

क त वकारयो च यव था न क पत lsquoइको यण चrsquo अची यषा स तमी य ण त थमायाः ष ठ

क पयत-lsquoति मि न त न द ट पव यrsquo इ त

(४९६ क पकप आ पा तरवा तकम१७)

स तमीप च यो च भावादभय ष ठ ल ि त त ोभयकाय स गः

(भा यम)

स तमीप च यो च भावादभय व ष ठ ा नो त ता या द य इ यषा प चमी लसावधातक

इ य याः स त याः ष ठ क पयत-lsquoत मा द य तर यrsquo इ त तथा लसावधातक इ यषा स तमी

ता या द य इ त प च याः ष ठ क पयत-lsquoति मि न त न द ट पव यrsquo इ त

त को दोषः

त ोभयकाय स गः

पात जलमहाभा यम

- 522 -

त उभयोः काय ा नो त

( करणकप दषणो ारभा यम)

नष दोषः य तावद यत- क पक म त चि नयमाभावः इ त मा भि नयमः

स तमी न द ट पव य ष ठ क यत प चमी न द ट पर य यावता स तमी न द ट पव य

ष ठ क यत प चमी न द ट पर य नो सहत स तमी न द ट पर य काय भ वत ना प

प चमी न द ट पव य

(आ पबाधकभा यम)

यद य यत-lsquo यय वधौ प च यः कि पकाः यःrsquo इ त स त कि पकाः

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम-lsquoगि ति क यः सनrsquo इ यषा प चमी सि न त थमायाः ष ठ क पयत-

rsquoत मा द य तर यrsquo इ त

(प रहार मारणभा यम)

प र तमतत-न कि चद य आदशः त न द यत त ा तयतः सनः स नव भ व य त-इ त

(प रहारबाधकभा यम)

नन चो तम-नव श य म स ा न क पत उपदश इ त इ स ो यत-इ त

(प रहारबाधानपपि तभा यम)

यादष दोषो यद स ा आदश ती त त खल कताया म स ाया लोप च कत आदशो

भ व य त उपदश इ त ह स ो यत

(प रहारा तरभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 523 -

अथवा नान प न स न ल या भ वत यम यदा चो प नः सन तदा कतसाम या

प चमी त क वा ल ि तन भ व य त

(आ पा तरबाधकभा यम)

यद य यत- क त वकारा यव था च -इ त

अ ा प कतौ ष ठ इक इ त वकतौ थमा य ण त य च नाम सौ ी ष ठ नाि त त

ल या भ वत यम

(प रहारा तरभा यम)

अथवाऽ त ताव दको य ण त य नाम सौ ी ष ठ य द चदानीमची यषा स तमी य ण त

थमायाः ष ठ क पयत-lsquoति मि न त न द ट पव यrsquo इ त

अ त न कि चद य आदशः त न द यत त ाऽऽ तयतो यणो यणव भ व य त

(आ पा तरबाधकभा यम)

यद य यत-स तमीप च यो च भावादभय ष ठ ल ि त त ोभयकाय स गः- इ त नष

दोषः आचाय व ि त ापय त-lsquoनोभ यगप कि पक भवतःrsquo इ त यदयम lsquoएकः पवपरयोःrsquo इ त

पवपर हण करो त ति मि न त न द ट पव य त मा द य तर य६७

(६१ स ास म ११९ आ८ म स)

व प श द याश दस ा११६८

(अथव प रभाषासाधना धकरणम)

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 524 -

प हण कमथम न lsquo व श द याश दस ाrsquo भवती यव प श द य स ा भ व य त न

य य व श द या य यदतो पात

(समाधानभा यम)

एव त ह स स त य प हण करो त त ापय याचायः-अ य य पा व श द य त

क पन तत

अथः

कमत य ापन योजनम

lsquoअथव हण नानथक यrsquo

इ यषा प रभाषा न कत या भव त

------------

(स योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

कमथ पन रदम यत

(४९७ समाधानवा तकम १)

श दनाथगतरथ काय यासभवात त वा चनः स ा तषधाथ व पवचनम

(भा यम)

श दनो चा रतनाथ ग यत-गामानय द यशान त अथ आनीयत अथ च भ यत अथ

काय यासभवा इह च याकरण अथ काय यासभवःlsquo-अ नढगrsquo इ त न श यतऽ गार यः परो

ढक कतम श दनाथगतरथ काय यासभवा याव त त वा चनः श दा ताव यः सव यः

पात जलमहाभा यम

- 525 -

उ पि तः ा नो त इ यत च-त मादव या द त त चा तरण य न न स यती त त वा चनः

स ा तषधाथ व पवचनम एवमथ मदम यत

(४९८ समाधान नराकरणवा तकम )

न वा श दपवको यथ स यय त मादथनव ि तः

(भा यम)

न वा एत योजनमि त

क कारणम

श दपवको यथ स ययः आत च श दपवकः योऽ प यसावाह यत ना ना नाम च

यदानन नोपल ध भव त तदा प छ त-lsquo क भवानाहrsquo इ त श दपवक चा य स ययः इह च

याकरण श द काय य सभवः अथऽसभवः त मादथ नव ि तः त मादथ य नव ि तभ व य त

( योजनभा यम)

इद त ह योजनम-अश दस त व यामी त इह मा भत-lsquoदाधा वदापrsquo lsquoतर तमपौ घःrsquo इ त

(४९९ योजन नराकरणवा तकम ३)

श दस ा तषधानथ य वचन ामा यात

(भा यम)

श दस ायाः तषधोऽनथकः

श दस ाया व प व धः क मा न भव त

वचन ामा यात श दस ावचनसामा यात

( योजनसाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 526 -

नन च वचन ामा यात स ना स ययः यात व प हणा च स ायाः

( योजनबाधकभा यम)

एतद प नाि त योजनम आचाय व ि त ापय त-श दस ाया न व प व धभवती त

यदयम-lsquo णा ता ष rsquo इ त षकारा तायाः स यायाः ष स ा शाि त इतरथा ह वचन ामा या च

नकारा तायाः स यायाः स ययः यात व प हणा च षकारा तायाः

( योजनसाधकभा यम)

नतदि त ापकम न ह षकारा ता स ाि त का त ह डकारा ता

( योजनबाधकभा यम)

अ स ज वम त या स वात षकारा ता

( योजनभा यम)

म ा यथ तह द व त यम म ऋ च यजषी त यद यत त म श द ऋ श द यजःश द च

मा भत

(५०० योजन नराकरणवा तकम ४)

म ा यथ म त च छा साम यादथगतः स म

(भा यम)

म ा यथ म त चत त न

क कारणम

पात जलमहाभा यम

- 527 -

शा य साम यादथ य ग तभ व य त म ऋ च यजषी त यद यत म श द

ऋ श द यजःश द च त य काय य सभवो ना ती त क वा म ा दसहच रतो योऽथ त य

ग तभ व य त साहचयात

( यनता नराकरणा धकरणम)

(५०१ आ पवा तकम ५)

स त वशषाणा व ा यथम

(भा यम)

सि नदशः कत यः ततो व त यम-lsquoत वशषाणा हण भव तrsquo इ त

क योजनम

व ा यथम lsquo वभाषा व मग-rsquo इ त- ल य ोध ल य ोधाः

(५०२ आ पवा तकम६)

प पयायवचन य च वा यथम

(भा यम)

पि नदशः कत यः ततो व त यम-पयायवचन य च त वशषाणा च हण भव त व य च

प य त

क योजनम

वा यथम lsquo व पषःrsquo वपोष प य त रपोषम धनपोषम अ वपोषम गोपोषम

(५०६ आ पवा तकम ७)

िज पयायवचन यव राजा यथम

पात जलमहाभा यम

- 528 -

(भा यम)

िजि नदशः कत यः ततो व त यम पयायवचन यव हण भव त

क योजनम

राजा यथ lsquoसभा राजाऽमन यपवाrsquo-इनसभम ई वरसभम त यव न भव त-राजसभा

त वशषाणा च न भव त-प य म सभा च ग तसभा

(५०४ आ पवा तकम८)

झ त य च त वशषाणा च म या यथम

(भा यम)

झि नदशः कत यः ततो व त यम- त य च हण भव त त वशषाणा च त

क योजनम

म या यथम lsquoप म यमगान हि तrsquo-माि सकः त वशषाणाम-शाफ रकः शाक लकः

पयायवचनाना न भव त-अिज मान हि त अ न मषान ह ती त अ यक य पयायवचन य यत-

मीनान हि त म नकः

व प श द याश दस ा६८

(६२- हणकशा म ११९आ मस)

६२-अण द सवण य चा ययः६९

(भा यमानन त प रभाषा ापना धकरणम)

(िज ासाभा यम)

अ यय इ त कमथम

पात जलमहाभा यम

- 529 -

(समाधानभा यम)

lsquoसनाशस भ उःrsquo lsquoअ सा तकrsquo

(आ पभा यम)

अ य प मदम यत-अ यय इ त lsquoअ ययादश टि कि मतःrsquo इ त व त यम यय-

उदा तम आदश-lsquoइदम इश rsquo इतः इह ट त-ल वता ल वतम क त-बभव म त-ह अन वन

( ट हणवय यसाधकभा यम)

टतः प रहारः-आचाय व ि त ापय त-lsquoन टता सवणाना हण भव तrsquo इ त यदयम-lsquo होऽ ल ट

द घ व शाि त

( ापक व नराकरणभा यम)

नतदि त ापकम नयमाथमतत यात - होऽ ल ट द घ एव त

( ापका तरभा यम)

य त ह lsquoव तो वा rsquo इ त वभाषा शाि त

(यौ गक व पयदासवय यभा यम)

सवषामष प रहारः-lsquoभा यमानन सवणाना हण नrsquo इ यव भ व य त

(स ापर वऽ प पयदासवय यभा यम)

यय भयान प रहारः-अन भधाना ययः सवणान न ह य त यान ह ययः सवणान

ग णीया न तरथ या भधान यात अन भधाना न भ व य त

( योजनभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 530 -

इद त ह योजनम-इह क च तीय त क च या य त वाः तीय त द घाः

या य त याव च त- या यमानन सवणाना हण न त तावद यय इ त

(आ पभा यम)

क पनद घः सवण हणन ग णीयात

( योजनसाधकभा यम)

वम

( योजन नराकरणभा यम)

य ना ध या न ह य त

( योजनसाधकभा यम)

लत त ह ग णीयात

( योजन नराकरणभा यम)

अन वा न ह य त

( स ा त योजनभा यम)

एव त ह स स त य lsquoअ ययःrsquo इ त तषध शाि त त ापय याचाय -भव यषा

प रभाषा-lsquoभा यमानन सवणाना हण नrsquo इ त

(अ हण योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

कमथ पन रदम यत

(५०५ समाधानवा तकम १)

पात जलमहाभा यम

- 531 -

अण सवण यत वरानना स यकालभदात

(भा यम)

अण सवण य य यत वरभदादानना स यभदात कालभदा चाण सवणा न ग णीया

इ यत च हण या द त त चा तरण य न न स यती यवमथ मदम यत

(भा यम)

अि त योजनमतत

क तह त

(५०६ आ पवा तकम २)

त याहार हण सवणा हणमनपदशात

(भा यम)

त याहार हण सवणाना हण न ा नो त-lsquoअकः सवण द घःrsquo इ त

क कारणम

अनपदशात यथाजातीयकाना स ा कता तथाजातीयकाना स या यका या वाना च

यत वानामव स या यका या द घाना न यात

(आ पबाधकभा यम)

नन च वाः तीयमाना द घान स याय य यि त

(५०७ आ पसाधकवा तकम३)

वस यया द त चद चायमाणश दस यायक वा छ द यावचनम

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 532 -

वस यया द त चद चायमाणः श दः स ययको भव त न स तीयमानः त यथा-ऋ ग य त

सपाठमा ग यत ना या अथ ग यत

(समाधानभा यम)

एव त ह वणपाठ एवोपदशः क र यत

(५०८ (१) समाधानबाधकवा तक थमख डम )

वणपाठ उपदश इ त चदवरकाल वात प रभाषाया अनपदशः

(भा यम)

वणपाठ उपदश इ त चदवरकाल वात प रभाषाया अनपदशः

(आ पभा यम)

क परा स ात यत इ यतोऽवरकाला

(समाधानभा यम)

न याह सवथाऽवरकालव वणानामपदश तावत उपदशो तरकालस ा इ स ो तरकाल

lsquoआ दर यन सहताrsquo इ त याहारः याहारो तरकाला सवणस ा सवणस ो तरकालम

lsquoअण द सवण य चा ययःrsquo इ त सषाऽवरकाला-उपदशो तरकाला वणानाम प तौ न म त वाय

क प य यत इ यत न

(५०८ (२)समाधानबाधकवा तक वतीयख डम ४)

त मादपदशः

(भा यम)

त मादपदशः कत यः

पात जलमहाभा यम

- 533 -

--------------------

(अ हण या याना धकरणम)

(५०९ आ पवा तकम५)

त ानव ि त नदश सवणा हणमन वात

(भा यम)

त ानव ि त नदश सवणाना हण न ा नो त-lsquoअ य वौrsquo lsquoय य त च

क कारणम

अन वात न यतऽणो यऽनव ि त नदश क त ह

यऽ रसमा नाय उप द य त

(आ पबाधकभा यम)

एव त यन वादनव तौ न अनपदशा च याहार न उ यत चदम-अण सवणान ग णाती त

त वचना व य त

(५१० आ पसाधकवा तकम६)

वचना य त नाि त

(भा यम)

नद वचना ल यम अि त य यदत य वचन योजनम

कम

य एत याहाराणामा दतो वणा तः सवणाना हण यथा यात

(समाधाना तरभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 534 -

एव त ह-

(५११ (१) स ा तसमाधानम अ या यानवा तकम)

सवणऽ हणमप रभा यमाक त हणात

(भा यम)

सवणऽ हणमप रभा यम

कतः

आक त हणात अवणाक त प द टा सवमवणकल ह य त तथवणाक त तथोवणाक तः

(आ पभा यम)

नन चा याऽऽक तरकार या याऽऽकार य च

(५११ (२) समाधानवा तक वतीयख डम)

अन य वा च

(भा यम)

अन याक तरकार याकार य च

(५११ (३) समाधानसाधकवा तकततीयख डम ७)

अनका तो यन य वकरः

(भा यम)

यो यनका तन भदो नासाव य व करो त त यथा-न यो गो च गो च भदः सोऽ य व करो त

य त खल गो चा व य च भदः सोऽ य व करो त

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 535 -

अपर आह-

(वा तकपाठा तरम)

सवणऽ हणमप रभा यमाक त हणादन य वम

(भा यम)

सवणऽ हणमप रभा यम आक त हणादन य व भ व य त अन याऽऽक तरकार- याकार य च

(वा तकपाठा तरख डम)

अनका तो यन य वकरः

यो यनका तन भदो नासाव य व करो त त यथा- न यो गो च गो च भदः सोऽ य व करो त

य त खल गो चा व य च भदः सोऽ य व करो त

(५१२ स ा तवा तकम ८)

त व च ल हणष

एव च क वा ह हणष स भव त lsquoझलो झ लrsquo अवा ताम अवा तम अवा तम अवा त

य त नाि त ndash अण सवणान ग णा त

(५१३ स ा तसाधकवा तकख डम)

अनका तो यन य वकरः

(भा यम)

इ य ताथम

(५१४ स ा तसाधकवा तकम१०)

त वलि बतयो चानपदशात

पात जलमहाभा यम

- 536 -

(भा यम)

त वलि बतयो चानपदशा म यामह-lsquoआक त हणात स म rsquo इ त यदय क या च व तौ

वणानप द य सव कती भव त

(काकभा यम)

अि त योजनमतत

क तह त

-------------

(व ि तपथ वा धकरणम )

(५१५ (१) आ पवा तक थमख डम )

व ि तपथ व त नोपप यत

(भा यम)

व त त पथ व नोपप यत

(५१५ (२) आ पवा तक वतीयख डम ११)

त मा त तपर नदशाि स म

(भा यम)

त मा त तपर नदशः कत यः

(समाधानभा यम)

न कत यः यत यास एव- lsquoअतो भस ऐसrsquo इ त अण द सवण य चा ययः६९

(६३ तपरस ास म १ १ ९ आ १० म स)

पात जलमहाभा यम

- 537 -

तपर त काल य ११७०

(त कालपदसाधना धकरणम)

(आ पभा यम)

अय तोऽय नदश त काल य त त द यनन कालः त न द यत त द यय च वणः त ाय त

वण य कालन सह सामाना धकर यम

( या पभा यम)

कथ त ह नदशः कत यः

( या पसमाधानभा यम)

त कालकाल य त

(आ पभा यम)

क मद त कालकाल य त

(समाधानभा यम)

त य काल त कालः त कालः कालो य य त सोऽय त कालकाल त कालकाल य त

(तट था पभा यम)

स त ह तथा नदशः कत यः

( स ाि तसमाधानभा यम)

न कत यः उ तरपदलोपोऽ ट यः त यथा-उ मख मव मख य य सोऽयम मखः खरमखः

एव त कालकाल त काल त काल य त

(समाधाना तरभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 538 -

अथवा साहचया ता छ य भ व य त कालसहच रतो वण ऽ प काल एव

( व यथ व नणया धकरणम)

(आ पभा यम)

क पन रद नयमाथम आहोि वत ापकम

( या पभा यम)

कथ च नयमाथ यात कथ वा ापकम

( या पसमाधानभा यम)

य य ा हणमनवतत ततो नयमाथम अथ नवतम ततः ापकम

( वशषिज ासाभा यम)

क चा वशषः

(५१६ नयमप दषणवा तकम १)

तपर त काल य त नयमाथ म त च ीघ हण वर भ ना हणम

(भा यम)

lsquoतपर त काल यrsquo इ त नयमाथ म त च ीघ हण वर भ नाना हण न ा नो त

कषाम

उदा तानदा त व रता[नना सका]नाम

( ापकप ा यपगमभा यम)

अ त त ह ापकम

(५१७ ापकप दषणवा तकम २)

पात जलमहाभा यम

- 539 -

ापक म त च व हण द घ लत तषधः

(भा यम)

ापक म त च व हण द घ लत तषधो व त यः

(समाधानभा यम)

न व त यः

(५१८ समाधानवा तकम ३)

व तषधात स म

(भा यम)

अण सवणान ग णाती यतद त lsquoतपर त काल यrsquo इ त वा lsquoतपर त काल यrsquo

इ यत व त व तषधन अण सवणान ग णाती य यावकाशः- वा अतपरा अणः

lsquoतपर त काल यrsquo इ य यावकाशः-द घा तपराः वष तपरषभय ा नो त lsquoतपर त काल यrsquo

इ यत व त व तषधन

------------------

( फोट यक व न पणा धकरणम)

(भा यम)

य यवम-

(५१९ आ पवा तकम ४)

ताया तपरकरण म यम वलि बतयो पस यान कालभदात

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 540 -

ताया तपरकरण म यम वलि बतयो पस यान कत यम तथा म यमाया

त वलि बतयोः तथा वलि बताया तम यमयोः क पनः कारण न स य त

कालभदात य ह ताया व तौ वणाि भागा धका त म यमायाम य च म यमाया

वणाि भागा धका त वलि बतायाम

(५२० (१) समाधानवा तक थमख डम )

स ववि थता वणा व ति चरा चरवचना व तयो व श य त

(भा यम)

स मतत

कथम

अवि थता वणा तम यम वलि बतास

क कत त ह व ि त वशषः

व ति चरा चरवचना व तयो व श य त व तव कि चदा व भधायी भव त-आश वणान भध त

कि चि चरण कि चि चरतरण [कि चि चरतमन] त यथा तमवा वान कि चदाश ग छ त

कि चि चरण कि चि चरतरण [कि चि चरतमन] र थक आश ग छ त आि वकि चरण

पदा ति चरतरण [ शशि चरतमन]

(समाधानबाधकभा यम)

वषम उप यासः अ धकरणम ा वा िज यायाः त ाय त यद धकरण य व ासौ याताम

(समाधानसाधकभा यम)

एव त ह- फोटः श दः व नः श दगणः

पात जलमहाभा यम

- 541 -

(आ पभा यम)

कथम

(५२०(२) समाधानवा तक टा तख डम ५)

भयाघातवत

(भा यम)

त यथा-भयाघातः भर माह य कि च वश तपदा न ग छ त कि चि शत कि च च वा रशत

फोट तावानव भव त व नकता व ः

व नः फोट च श दाना व न त खल ल यत

अ पो महा च कषा चदभय त वभावतः१

तपर तकाल य७०

(६४ याहारस ास म ११९ आ ११ श स)

आ दर यन सहता ११७१

(स न पणा धकरणम)

५२१ आ पवा तकम १

(आ दर यन सहत यस ययः स नोऽ नदशात )

(भा यम)

आ दर यन सहत त अस ययः

क कारणम

स नोऽ नदशात न ह स नो न द य त

पात जलमहाभा यम

- 542 -

(५२२ यासा तरण समाधानवा तकम २)

स वा द रता सह त म य य त वचनात

(भा यम)

स मतत

कथम

आ दर यन सहता ग यमाणः व य च प य ाहक त म याना च त व त यम

(५२३ यथा यासनव समाधानवा तकम ३)

सबि धश दवा त यम

(भा यम)

सबि धश दवा त यमतत त यथा-सबि धश दाः-मात र व तत यम पत र श षत य म त न

चो यत- व या मात र वि मन पतर त सब धा च ग यत-या य य माता यो य य पत त

एव महा या दर य इ त सबि धश दावतौ त सब धादत ग त यम-य त य आ दर य इ त

च भव त त य हण भव त व य च प य त आ दर यन सहता७१

(६५ स ास म ११ ९ आ १२ श स)

यन व ध तद त य११७२

(तद त व ध वषय नणया धकरणम )

(आ पभा यम)

इह क मा न भव त-lsquoइको यण चrsquo द य म व

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 543 -

अ त अलोऽ य य वधयो भव ती य य य भ व य त

(अ न टापि तभा यम)

नव श यम य अनकाल आदशा तष दोषः या-lsquoएचोऽयवायावःrsquo इ त

(अ न टापि त नराकरणभा यम)

नष दोषः यथव क तत तद ति त व धभव त एवमादशतोऽ प भ व य त त ज त याया य ता

आदशा भ व यि त

(आ पभा यम)

य द चव व च व य त दोषः या mdash म ः मोदकम

(आ पा तरभा यम)

अ प चा तर गब हर ग न क पयाताम

त को दोषः

योनः योना अ तर गल ण य यणादश य ब हर गल णो गणो बाधकः स यत

ऊनश दमा य यणादशो नश दमा य गणः

(आ पा तरभा यम)

अि व ध च न क पत- यौः प थाः स इ त

( यासा तरोपसहारभा यम)

त मात-lsquo कत तद त व धःrsquo इ त व त यम

( यासा तर नराकरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 544 -

न व त यम यन त करण एषा ततीया अ यन चा य य व धभव त त यथा-दवद त य समाश

शरावरोदनन च य द तः त वध त तथा-स ाम ह य वरथपदा त भः एव महा यचा धातोयत

वध त अकारण ा तप दक य इञ वध त

( वशषण वश यभावयोयथ ट वा धकरणम)

(५२४ आ पवा तकम १)

यन व ध तद त य त च हणोपाधीना तद तोपा ध स गः

(भा यम)

यन व ध तद त य त च हणोपाधीना तद तोपा धता स गः य हणोपाधय त तद तोपाधयः

यः

त को दोषः

lsquoउत च ययादसयोगपवा rsquo इ त असयोगपव हणमकारा त वशषण यात

त को दोषः

असयोगपव हणन इहव पयदासः यात-अ ण ह त णह त इह न या -आ न ह श नह त

तथा lsquoउदो यपव यrsquo इ त ओ यपव हणमकारा त वशषण यात

त को दोषः

ओ यपव हणन इह स यत-सक णम सगीण म त इह च न या - नपताः प डा इ त

(५२५ समाधानवा तकम२)

स त वशषणवश ययोयथ ट वात

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 545 -

स मतत

कथम

यथ ट वशषण वश ययोय गो भव त यावता यथ टम इह ताव -lsquoउत च ययादसयोगपवा rsquo इ त

नासयोगपव हणन उकारा त वश यत

क त ह

उकार एव वश यत-उकारो योऽसयोगपव तद ता यया द त

तथा-lsquoउदो यपव यrsquo इ त नौ यपव हणन ॠकारा त वश यत क त ह ॠकार एव वश यत-

ॠकारो य ओ ठयपव तद त य धातो र त

(तद तस ा तषधा धकरणम)

(५२६ आ पवा तकम३)

समास यय वधौ तषधः

(भा यम)

समास वधौ यय वधौ च तषधो व त यः समास वधौ तावत- वतीया ता द भः

सम यत-क ट तः नरक तः क ट परम त इ य मा भत

यय वधौ-lsquoनडा द यः फकrsquo नड याप य नाडायनः इह न भव त-स नड याप य सौ ना डः

( या पभा यम)

कम वशषण

(समाधानभा यम)

न याह

पात जलमहाभा यम

- 546 -

(५२७ आ पप रशषवा तकम४)

उ ग वण हणवजम

(भा यम)

उ ग हण वण हण च वज य वा

उ ग हणम-lsquoउ गत चrsquo भवती अ तभवती महती अ तमहती

वण हणम-lsquoअत इञrsquo दा ः ला ः

(आ पभा यम)

अि त चदानी कि च कवलोऽकारः ा तप दक यदथ व धः यात

(समाधानभा यम)

अ ती याह-अततडः-अः त याप यम lsquoअत इञrsquo इः

(त म यप तत याया धकरणम)

(५२८ आ पवा तकम ५)

अक न वतः सवनामा ययधात वधावपस यानम

(भा यम)

अक वतः सवनामा यय वधौ न वतो धात वधावपस यान कत यम

अक वतः सवनाम वधौ-सवक व वक अ यय वधौ-उ चकः नीचकः

न वतः- भनि त छनि त

क पनः कारण न स य त

इह-त य वा हण भव त तद त य वा न चद त ना प तद तम

पात जलमहाभा यम

- 547 -

(५२९ समाधानवा तकम६)

स त तद ता तवचनात

(भा यम)

स मतत

कथम

तद ता तवचनात तद ता त य त व त यम

क मद तद ता त य त

त या त तद त तद तोऽ तो य य त दद तद ता त तद ता त य त

(तट था पभा यम)

स त ह तथा नदशः कत यः

( स ाि तसमाधानभा यम)

न कत यः उ तरपदलोपोऽ ट यः त यथा उ मख मव मखम य उ मखः खरमखः

एव महा प तद तः अ तो य य सोऽय तद त तद त य त

(५३० यथा यासऽ प समाधानवा तकम ७)

तदकदश व ाना वा स म

(भा यम)

तदकदश व ाना वा पनः स मतत तदकदशभत त हणन ग यत त यथा- ग गा यमना

दवद त त अनका नद ग गा यमना च व टा ग गायमना हणन ग यत तथा-दवद ता थो

गभ दवद ता हणन ग यत

पात जलमहाभा यम

- 548 -

(समाधानबाधकभा यम)

वषम उप यासः इह क च छ दा अ तप रमाणानामथाना वाचका भवि त-य एत

स याश दाः प रमाणश दा च प च स त त एकना यपाय न भवि त ोणः खार आढक म त

नवा धक भवि त न यन क च यावदव त व त तावदवाह ः-य एत जा तश दा गणश दा च

तल घत म त खायाम प भवि त ोणऽ प श लो नीलः क णः इ त हमव य प भव त

वटक णकामा ऽ प य इमा चा प स ा अ तप रमाणानामथाना य त ताः कना धक य यः

(समाधानसाधकभा यम)

एव त याचाय व ि त ापय त-

lsquoतदकदशभत त हणन-rsquo ग यत इ त यदय lsquoनदमदसोरकोःrsquo इ त सककारयो रदमदसोः तषध

शाि त

कथ क वा ापकम

इदमदसोः कायम यमान कः स गो य सककारयोः यात प यत वाचायः-lsquoतदकदशभत

त हणन ग यतrsquo इ त ततः सककारयोः तषध शाि त

(तद तस ोदाहरणा धकरणम)

(आ पभा यम)

का न पनर य योग य योजना न

(५३१ योजनवा तकम८)

योजन सवनामा ययस ायाम

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 549 -

सवनामा ययस ाया योजनम सव परमसव व व परम व व उ चः परमो चः नीचः

परमनीच र त

(५३२ योजनवा तकम९)

उपपद वधौ भया या द हणम

(भा यम)

उपपद वधौ भया या द हण योजनम भयकरः अभयकरः आ य करण वा यकरणम

(५३३ योजनवा तकम १०)

ङ ि वधाव ग हणम

(भा यम)

ङ ि वधाव गद हण योजनम

(भा यम)

ङ ि वधाव ग हण योजनम भवती अ तभवती महती अ तमहती

(५३४ योजनवा तकम ११)

तषध व ा द हणम

(भा यम)

ङ तषध व ा द हण योजनम वसा परम वसा द हता पहमद हता

(५३५ योजनवा तकम १२)

अ परमाण व ता द हण च

पात जलमहाभा यम

- 550 -

(भा यम)

अप रमाण ब ता द हण च ङ तषध योजनम lsquoअप रमाण ब ता चतक ब य यो न

त तल कrsquo व ब ता वपरम ब ता ब ता परम ब ता या चता वपरमा चता

(५३६ योजवा तकम१३)

द त

(भा यम)

द त हण च [ य वधौ] योजनम दतरप य द यः अ दतरप यमा द यः

lsquo द य द या द य-rsquo इ य द त हण न कत य भव त

(५३७ योजनवा तकम १४)

रो या अण

(भा यम)

रो या अ हण च योजनम आजकरौणः सहकरौणः

(५३८ आ पवा तकम १५)

त य च

(भा यम)

त य च त व त यम रौणः

( या पभा यम)

क पनः कारण न स य त न तद ता च तद त व धना स म कवला च यपद शव ावन

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 551 -

lsquo यपपद शव ावोऽ ा तप दकनrsquo

(आ पभा यम)

क पनः कारण lsquo यपद शव ावोऽ ा तप दकनrsquo

(समाधानभा यम)

इह स ा ता भव त दशा ता डो भवती त कवलाद प तमा भ द त

(समाधानबाधकभा यम)

नतदि त योजनम स म तद ता च तद त व धना कवला च यपद शव ावन

सोऽयमव स स त यद त हण करो त त ापय याचायः-स ा तादव दशा तादव त

(समाधानसाधकभा यम)

ना तद ताद पि तः ा नो त इदानीमव य तम -समास यय वधौ तषधःइ त

(गौरवा पभा यम)

सा त यषा प रभाषा कत या

(गौरव नराकरणभा यम)

न कत या आचाय व ि त ापय तlsquo यपद शव ावोऽ ा तप दकनrsquo-इ त यदयम- lsquoपवा द नःrsquo lsquoसपवा चrsquo

इ याह

( ापक नराकरणभा यम)

नतदि त ापकम अि त य तदत य वचन योजनम

कम

सपवा द न व यामी त

पात जलमहाभा यम

- 552 -

( ापका तरभा यम)

य त ह योग वभाग करो त इतरथा lsquoपवा सपवा द नःrsquo इ यव यात

(आ पभा यम)

क पनरयम यव शषः-त य च इ त

(समाधानभा यम)

न याह य चान ा त य चान यत सव यव शषः-त य च इ त

(५३९ योजनवा तकम १६)

रथसीताहल यो य वधौ

(भा यम)

रथसीताहल यो य वधौ योजनम र यः परमर यः सी य परमसी यम ह या परमह या

(५४० योजनवा तकम १७)

ससवाध द छ द यो जनपद य

(भा यम)

ससवाध द छ द यो जनपद य योजनम

स-सपा चालकः समागधकः स

सव-सवपा चालकः सवमागधकः सव

अध-अधपा चालकः अधमागधकः अध

द छ द-पवपा चालकः अपरपा चालकः पवमागधकः अपरमागधकः

(५४१ योजनवा तकम १८)

पात जलमहाभा यम

- 553 -

ऋतोव म वधाववयवानाम

(भा यम)

ऋतोव म वधाववयवाना योजनम पवशारदम अपरशारदम पवनदाघम अपरनदाघम

(५४२ योजनवा तकम १९)

ठि वधौ स यायाः

(भा यम)

ठि वधौ स यायाः योजनम वषाि टक प चषाि टकम

(५४३ योजनवा तकम२०)

धमा नञः

(भा यम)

धमा नञः योजनम धम चर त धा मकः अधम चर त अधा मकः अधमा च इ त न

व त य भव त

(पदा गा धकारप रभाषा धकरणम)

(५४४ आ पवा तकम२१)

पदा गा धकार त य च तद तरपद य च

(भा यम)

पदा गा धकार त य च तद तरपद य च त व त यम

(भा यम)

पदा धकार क योजनम

पात जलमहाभा यम

- 554 -

(५४५ योजनवा तकम २२)

योजन म टकषीकामालाना चततलभा रष

(भा यम)

इ टकषीकामालाना चततलभा रष योजनम इ टक चत च वीत प व टक चत च वीत

इषीकतलन म जषीकतलन मालभारणी क या उ पलमालभा रणी क या

(भा यम)

अ गा धकार क योजनम

(५४६ योजनवा तकम २३)

महद वसन तणा द घ वधौ

(भा यम)

महद वसन तणा द घ वधौ योजनम

महत-महान एव परममहान महत

अप-आपि त ठि त एव वापि त ठि त अप

वस- वसा वसारौ वसारः एव परम वसा परम वसारौ परम वसारः वस

न त-न ता न तारौ न तारः एव परमन ता परमन तारौ परमन तारः न त

(५४७ योजनवा तकम २४)

प य मद मद या यनडहो नम

(भा यम)

प ावः योजनम वपदः प य

पात जलमहाभा यम

- 555 -

(आ पभा यम)

अि त चदानी कि चत कवलः पा छ दो यदथ व धः यात

(समाधानभा यम)

ना ती याह

( योजनदशक भा यम)

एव त ह अ गा धकार योजन ना ती त क वा पदा धकार य योजनम तम- lsquo हमका षह तष चrsquo

यथा प का षणौ प का षणः एव परमप का षणौ परमप का षणः

(आ पभा यम)

य द त ह पदा धकार पाद य तद त व धभव त lsquoपाद य पदा या तगोपहतषrsquo यथह भव त-

पादनोपहत पदोपहतम एवम ा प यात - द धपादनोपहत द धपादोपहत म त

(समाधानभा यम)

एव त य गा धकार एव योजनम

(आ पभा यम)

नन चो तम-न कवलः पा छ द इ त

(समाधानभा यम)

अयमि त पादयतर ययः-पात पदः पदा पद पत

(भा यम)

य मत अ मत -यय वयम परमयय परमवयम

अ या द-अ ना द ना स ना परमा ना परमद ना परमस ना

पात जलमहाभा यम

- 556 -

अनडहो नम-अन वान परमान वान

(५४८ योजनवा तकम २५)

यप थम थप गोस खचतरनडि हणम

(भा यम)

यप थम थप गोस खचतरनडि हण योजनम यौः स यौः प थाः सप थाः म थाः

परमम थाः पमान परमपमान गौः सगौः सखा सखायौ सखायः ससखा ससखायौ ससखायः

परमसखा परमसखायौ परमसखायः च वारः परमच वारः अन वाहः परमान वाहः याणा

परम याणाम

(५४९ योजनवा तकम २६)

यदा द व धभ ा द ी हण च

(भा यम)

यदा द व धभ ा द ी हण च योजनम सः अ तसः भ का भि का बह भ का

बह भि का नभ का नभि का ी हण च योजनम ि यौ ि यः राजि यौ

राजि यः

(५५० योजनवा तकम २७)

वण हण च सव

(भा यम)

वण हण च सव योजनम

व सव

पात जलमहाभा यम

- 557 -

अ गा धकार चा य च अ य ोदा तम अ गा धकार-lsquoअतो द घ य ञ स प चrsquo इहव यात-

आ याम घटा या म य न यात

(५५१ योजनवा तकम२८)

यय हण चाप च याः

(भा यम)

यय हण च अप च याः योजनम य ञञोः फ भव त-गा यायणः वा यायनः

परमगा यायणः परमवा यायनः दा ायणः परमदा ायणः

अप या इ त कमथम

ष तीणा प रष तीणा

(५५२ आ पवा तकम २९)

अलवानथकन

(भा यम)

अलवानथकन ना यनानथकन त व त यम

क योजनम

ह हण ल ह हण मा भत उ हण गम हण ी हण श ी हणम स हण पायस हण

मा भत

(वा तकवय या पभा यम)

कमथ मदम यत न lsquoपदा गा धकार त य च तद तरपद य चrsquo इ यव स म न चद तत ना प

तद तरपदम

पात जलमहाभा यम

- 558 -

(प रभाषानाव यक वलाघवभा यम)

त न व त य भव त

(आ पभा यम)

क पनर यायः

(समाधानभा यम)

तद त व धरव यायान इदम प स भव त-परमा तमहान एत नव त ना प तद तरपदम

(५५३ योजनवा तकम ३०)

अ नन म हणा न च

(भा यम)

अ नन म हणा यथवता चानथकन च तद त व ध योजयि त

अन-रा यथवता सा न यनथकन अन इन-द डी यथवता वा मी यनथकन इन अस -सपया

इ यथवता स ोता इ यनथकन अस मन -सशमा इ यथवता स थमा इ यनथकन मन

(तद तस ापवाद न पणम)

(५९४ आ पवा तकम ३१)

यि मि व ध तदादाव हण

(भा यम)

यि मि व ध तदादा व त व त यम

क योजनम

पात जलमहाभा यम

- 559 -

lsquoअ च नधात वा वो रयडवङौrsquo इ त इहव यात- यौ वौ यो व इ य न यात यन

व ध तद त य७२

(अथ व स ा करणम)

(६६ व स ा करणम ११९ आ १३ स)

व य याचामा द त व म ११७३

(त त पदक य नवचना धकरणम)

(आ पभा यम)

व हण कमथम

(समाधानभा यम)

lsquoय याचामा द त व म rsquo इतीय य यमान lsquoदा तारा ताःrsquo अ ा प स यत व हण पनः

यमाण न दोषो भव त

(आ पभा यम)

अथ य य हण कमथम

(समाधानभा यम)

य य त यपदशाय

(आ पभा यम)

अथा हण कमथम

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 560 -

lsquoव य या द त व म rsquo इतीय य यमान इहव यात-ऐ तकायनीयाः औपगवीयाः इह न यात-

गाग या वा सीया इ त अ हण पनः यमाण न दोषो भव त

(आ पभा यम)

अथा द हण कमथम

(समाधानभा यम)

lsquoव य याचा त व म rsquo इतीय य यमान-सभासनयन भवः साभासनयनः-इ य ा प स यत

आ द हण पनः यमाण न दोषो भव त

(स ोपपादना धकरणम)

(५५५ आ पवा तकम १)

व स ायामजस नवशादना द वम

(भा यम)

व स ायामजस नवशाद दर यत नोपप यत न यचा सि नवशोऽि त

(आ पबाधकभा यम)

नन चव व ायत-अजवा द र त

(आ पसाधकभा यम)

नव श यम इहव स यत-औपगवीयाः इह न यात-गाग याः

(आ पभा यम)

एका ता द व त ह व ायत

(५५६ आ पसाधकवा तकम २)

पात जलमहाभा यम

- 561 -

एका ता द व च सव स गः

(भा यम)

इहा प स यत-सभास नयन भवः साभास नयन इ त

(५५७ समाधानवा तकम ३)

स मजाक त नदशात

(भा यम)

स मतत

कथम

lsquoअजाक त नदशातrsquo अच आक त न द यत

(आ पभा यम)

एवम प य जन यव हत वा न ा नो त

(५५८ समाधानवा तकम ४)

य जन या व यमान व यथा य

(भा यम)

य जन या व यमानव ावो व त यः lsquoयथाऽ य rsquo यथाऽ य ा प य जन या व यमान-व ावो

भव त

वा य

वर

( यनताप य धकरणम)

पात जलमहाभा यम

- 562 -

(५५९ आ पवा तकम ५)

वा नामधय य

(भा यम)

वा नामधय य व स ा व त या दवद तीयाः दवद ताः य द तीयाः या द ताः

(५६० आ पवा तकम ६)

गो ो तरपद य च

(भा यम)

गो ो तरपद य च व स ा व त या

क बलचारायणीयाः ओदनपा णनीयाः घतरौढ याः

(५६१ वा तक यासा तरम ७)

गो ा ता वाऽसम तवत

(भा यम)

गो ा ता वा असम तव ययो भवती त व त यम एता यवोदाहरणा न

(आ पभा यम)

कम वशषण

(समाधानभा यम)

न याह

(५६२ शषवा तकम ८)

िज वाका यह रतका यवजम

पात जलमहाभा यम

- 563 -

(भा यम)

िज वाका य ह रतका य च वज य वा ज वाकाताः हा रतकाताः

(आ पभा यम)

क पनर यायः

(समाधानभा यम)

गो ा ता वाऽसम तव इ यव यायः इदम प स भव त- प लका य य छा ाः

प गलका वाः व य याचामा द त व म ७३

(६७ व स ास म११९ आ १४ स )

यदाद न च११७४

(अनव ि त नणया धकरणम )

(आ पभा यम)

य याचामा द हणमनवतत उताहो न

(भा यम)

क चातः

(अनव ि तप दषणभा यम )

य यनवतत इह च स यत- व प य छा ा वा प ाः मा प ाः इह च न यात- वद यो

मद य इ त

( नव ि तप दषणभा यम )

अथ नव तम lsquoए ाचा दशrsquo य याचामा द हण कत यम

पात जलमहाभा यम

- 564 -

(अनव ि तप ा यपगमभा यम )

एव त यनवतत

(आ पभा यम)

कथ वा प ा मा प ा इ त

(समाधानभा यम)

स ब धमनव त यत lsquoव य याचामा द त व म rsquo lsquo यदाद न चrsquo व स ा न भवि त

व य याचामा द त व म lsquoए ाचा दशrsquo य याचामा द हणमनवतत व हण नव तम

त यथा-कि च का तार समपि थत साथमपाद त स यदा न ा तका तारो भव त तदा साथ

जहा त यदाद न च

(६८ व स ास म १११९ आ १५ स)

ए ाचा दश११९१५

( वषय नणया धकरणम)

(आ पवा तकम १)

ए ाचा दश श षकष

(भा यम)

ए ाचा दश श षकि व त व त यम सप रक सप रका कौनग रक कौनग रक त ए ाचा

दश७५

इ त ीम गव पत ज ल वर चत याकरणमहाभा य थमा याय य थमपाद नवममाि नकम

पाद चाय समा तः

पात जलमहाभा यम

- 565 -

Page 2: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:

पात जलमहाभा यम

- 2 -

ीम गव पत ज लम न न मत

याकरणमहाभा यम (नवाि नकम)

अ टा यायी थमा याय थमपाद या यानम

महामहोपा याय ी ग रधरशमा चतवदः

पात जलमहाभा यम

- 3 -

महाभा य वषयान म णका

अथ नवाि वकस पाठः

प पशाि नक

अथ श दानशासनम (पा भा)

वतीयाि नक

( शवस ा ण 1-14)

1 अइउण

2 ऋल क

3 एओ

4 ऐऔच

5 हयवर

6 लण

7 ञमङणनम

8 झभञ

9 घढधष

10 जबगडदश

11 खफछठथचटतव

12 कपय

पात जलमहाभा यम

- 4 -

13 शषशर

14 हल

थमा याय थमपाद थपा ण नस ा ण 1-15

ततीयाि नक

1 व रादच

2 अद गणः

3 इको गणव ी

चतथाि नक

1 न धातलोप आधधातक

2 ि ङ त च

3 द धीववीटाम

4 हलोऽन तराः सयोगः

5 मखना सकावचनोऽनना सकः

6 त या य य न सवणम

7 ना झलौ

प चमाि नक

8 ईद द ववचन ग यम

9 अदसो मात

पात जलमहाभा यम

- 5 -

10 श

11 नपात एकाजना

12 ओत

13 स ब ौ शाक य यतावनाष

14 उञः

15 ऊ

16 ईदतौ च स त यथ

17 दा धा वदाप

18 आ य तवदकि मन

19 तर तमपौ घः

20 बहगणवतड त स या

21 णा ता ष

22 ड त च

23 त तवत न ठा

ष ठाि नक

1 सवाद न सवनामा न

2 वभाषा द समास बह ीहौ

3 न बह ीहौ

4 ततीयासमास

पात जलमहाभा यम

- 6 -

5 व व च

6 वभाषा ज स

7 थमचरमतया पाधक तपयनमा च

8 पवपरावरद णो तरापराधरा ण यव थायामस ायाम

9 वम ा तधना यायाम

10 अ तर ब हय गोपस यानयोः

11 वरा द नपातम ययम

12 त त चासव वभि तः

13 क मज तः

14 वातोस कसनः

15 अ ययीभाव च

16 श सवनाम थानम

17 सडनप सक य

18 न व त वभाषा

स तमाि नक

1 इ यणः स सारणम

2 आ य तौ ट कतौ

3 मदचोऽ या परः

पात जलमहाभा यम

- 7 -

4 एच इ वादश

5 ष ठ थानयोगा

6 थानऽ तरतमः

7 उरण रपरः

8 अलो य य

9 ङ च

10 आदः पर य

11 अनकाल श सव य

अ ठमाि नक

1 था नवदादशोऽनि वधौ

2 अचः परि मन पव वधौ

3 न पदा त ववचनवरयलोप वरसवणान वारद घज च व धष

4 ववचनऽ च

नवमाि नक

1 अदशन लोपः

2 यय य ल ललपः

3 ययलोप ययल णम

4 न लमताऽ ग य

पात जलमहाभा यम

- 8 -

5 अचोऽ या पव उपधा

6 ति मि न त न द ट पव य

7 त मा द य तर य

8 व प श द याश दस ा

9 अण द सवण य चा ययः

10 तपर त काल य

11 आ दर यन सहता

12 यन व ध तद त य

13 व य याचामा द त व म

14 यादाद न च

15 ए ाचा दश

पात जलमहाभा यम

- 9 -

ीम पत ज लम न वर चत

महाभा यम

द पो योतत वालोक वभ षतम

थमा याय थमपाद थममाि नकम

(शा ार भ त ाभा यम )

अथ श दानशासनम

अथ यय श दोऽ धकाराथः य यत

श दानशासन नाम शा म धकत व दत यम

(अनशासनीयश द नणया धकरणम )

(आ पभा यम )

कषा श दानाम

(समाधानभा यम )

लौ ककाना व दकाना च त लौ कका ताव -गौर वः प षो ह ती शक नम गो ा मण

इ त व दकाः ख व प-श नो दवीर भ टय इष वोज वा अि नमील परो हतम अ न आ या ह

वीतय इ त

(आ पभा यम )

अथ गौ र य कः श दः

(आ पोपपादकभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 10 -

क य त सा नाला गलककदखर वषा यथ प स श दः

(आ पबाधकभा यम )

न याह य नाम तत

(आ पोपपादकभा यम )

य त ह त द गत चि टत न म षत म त स श दः

( नराकरणभा यम )

न याह या नाम सा

(आ पोपपादकभा यम )

य त ह त छ लो नीलः क पलः कपोत इ त स श दः

( नराकरणभा यम )

न याह गणो नाम सः

(आ पोपपादकभा यम )

य त ह त न व भ न छ न वि छ न सामा यभत स श दः

( नराकरणभा यम )

न याह आक तनाम सा

(आ पोपसहारभा यम )

क त ह श दः

(समाधानभा यम )

यनो चा रतन सा नाला गलककदखर वषा णना स ययो भव त स श दः

पात जलमहाभा यम

- 11 -

(समाधाना तरभा यम )

अथवा- तीतपदाथको लोक व नः श द इ य यत त यथा श द क मा श द काष ः

श दकायय माणवकः इ त व न कव नवम यत त मा व नः श दः

(श दानशासनशा योजना धकरणम )

(आ पभा यम )

का न पनः श दानशासन य योजना न

(समाधानभा यम )

र ोहागमल वसदहाः योजनम

(र ापदाथ न पणभा यम )

र ाथ वदानाम यय याकरणम लोपागमवण वकार ो ह स य वदा प रपाल य- यती त

(ऊहपदाथ न पणभा यम )

ऊहः ख व प-न सव ल गन च सवा भ वभि त भवद म ा नग दताः त चाव य य गतन

प षण यथायथ वप रणम यत याः ता नावयाकरणः श नो त यथायथ वप रणम यतम

त माद यय याकरणम

(आगमपदाथ न पणभा यम )

आगमः ख व प-lsquo ा मणन न कारणो धमः षड गो वदोऽ ययो य चrsquolsquo इ त धान च

ष व गष याकरणम धान च कतो य नः फलवा भव त

(लघपदाथ न पणभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 12 -

ल वथ चा यय याकरणम lsquolsquo ा मणनाव य श दा याःrsquorsquoइ त न चा तरण याकरण

लघनोपायन श दा श या ातम

(असदहपदाथ न पणभा यम )

असदहाथ चा यय याकरणम या काः पठि त-lsquolsquo थलप षतीमाि नवा णी-

मन वाह मालभतrsquorsquo त त या स दहः- थला चासौ पषती च थलपषती थला न पषि त य याः

सय थलपषती त ता नावयाकरणः वरतोऽ यव य त-य द पवपद क त वर व ततो बह ी हः

अथ समासा तोदा त व तत त प ष इ त

( याकरणा ययनसाधकागम तीकभा यम )

इमा न च भयः श दानशासन य योजना न-तऽसराः द टः श दः यदधीतम य त

य त अ व वासः वभि त कवि त यो वा इमाम च वा र उत वः स त मव

सार वतीम दश या प य सदवो अ स व ण इ त

(भा यम )

तऽसराः-

lsquolsquoतऽसरा हलयो हलय इ त कव तः पराबभव ः त मा ा मणन न लि छतव

नापभा षतव ल छो ह वा एष यदपश दःrsquolsquo ल छा मा भम य यय याकरणम तऽसराः

(भा यम )

द टः श दः

lsquolsquoद टः श द वरतो वणतो वा म या य तो न तमथमाह

स-वा व ो यजमान हनि त यथ श ः वरतोपराधा rsquorsquo इ त

पात जलमहाभा यम

- 13 -

द टा छ दा मा य मह य यय याकरणम द टः श दः

(भा यम )

यदधीतम -

lsquolsquoयदधीतम व ात नगदनव श यत

अन ना वव श कधो न त वल त क ह चत rsquolsquo

त मादनथक मा धगी मह य यय याकरणम

यदधीतम

(भा यम )

य त य त-

lsquolsquoय त य त कशलो वशष श दा यथाव यवहारकाल

सोऽन तमा नो त जय पर वा योग व द य त चापश दःrsquorsquo

कः

वा योग वदव

कत एतत

यो ह श दा जाना यपश दान यसौ जाना त यथव ह श द ान धमः

एवमपश द ानऽ यधमः अथवा भयानधमः नो त भयासोऽपश दाः अ पीयासः श दा इ त

एकक य ह श द य बहवोऽप शाः त यथा गौ र य य श द य गावी गोणी गोता

गोपोत लक यादयो बहवोऽप शाः अथ योऽवा योग व अ ान त य शरणम

(बाधकभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 14 -

वषम उप यासः ना य ताया ान शरण भ वतमह त

यो यजानन व ा मण ह या सरा वा पबत सोऽ प म य प ततः यात

( स ा त या याभा यम )

एव त ह-

lsquolsquoसोऽन तमा नो त जय पर

वा योग व द य त चापश दःrsquorsquo

कः

अवा योग वदव अथ यो वा योग व व ान त य शरणम

(आ पभा यम )

व पन रद प ठतम

(समाधानभा यम )

ाजा नाम लोकाः

(आ पभा यम )

क च भोः लोका अ प माणम

क चातः

य द लोका अ प माणम अयम प लोकः माण भ वतमह त -

lsquolsquoयदद बरवणाना घट ना म डल महत rsquorsquo

पीत न गमय वग क तत तगत नयत rsquolsquo इ त

(समाधानभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 15 -

म तगीत एष त भवतः य व म तगीत त माणम य त य त

(भा यम )

अ व वासः-

lsquolsquoअ व वासः य भवाद ना नो य न ल त वदः

काम तष त व ो य ीि ववायमह वदत rsquorsquo

अ भवाद ीव मा भम य यय याकरणम

अ व वासः

(भा यम )

वभि त कवि त-

या काः पठि त-lsquolsquo याजाः स वभि तकाः कायाःrsquorsquo इ त नचा तरण याकरण याजाः

स वभि तकाः श याः कतम वभि त कवि त

(भा यम )

यो वा इमाम -

lsquolsquoयो वा इमा पदशः वरशोऽ रश च वाच वदधा त स आि वजीनो भव तrsquorsquo आि वजीना

याम य यय याकरणम यो वा इमाम

(भा यम )

च वा र-

lsquolsquoच वा र गा यो अ य पादा व शीष स त ह तासो अ य

धा ब ो वषभो रोरवी त महो दवो म या आ ववशrsquolsquo इ त

पात जलमहाभा यम

- 16 -

च वा र गा ण च वा र पदजाता न नामा यातोपसग नपाता च यो अ य पादाः यः

काला भतभ व य वतमानाः व शीष वौ श दा मानौ न यः काय च स त ह तासो अ य

स त वभ तयः धा ब ः ष थानष ब उर स क ठ शरसी त वषभो वषणात रोरवी त

श द करो त कत एत

रौ तः श दकमा महोदवो म या आ ववश त महा दवः श दः म या मरणधमाणो

मन या ताना ववश महता दवन नः सा य यथा या द य यय याकरणम

(भा यम )

अपर आह-

lsquolsquoच वा र वा प र मता पदा न ता न वद ा मणा य मनी षणः

गहा ी ण न हता न गयि त तर य वाचो मन या वदि तrsquorsquo

lsquoच वा र वा प र मता पदा नrsquo च वा र पदजाता न नामा यातोपसग- नपाता च ता न

वद ा मणा य मनी षणः मनस ई षणो मनी षणः गहा ी ण न हता न गयि त गहाया ी ण

न हता न न गयि त न च ट त न न मष ती यथः तर य वाचो मन या वदि तrsquo तर य वा

एत वाचो य मन यष वतत चतथ म यथः च वा र

(भा यम )

उत वः-

lsquolsquoउत वः प य न ददश वाचमत वः व न णो यनाम

उतो व म त व वस जायव प य उशती सवासाःrsquolsquo

पात जलमहाभा यम

- 17 -

lsquoउत वःrsquo अ प ख वकः प य न प न प य त वाचम अ प ख वकः व न प न

णो यना म त अ व वासमाहाधम उतो व म त व वस तन वव णत जायव प य उशती

सवासाः त यथा जाया प य कामयमाना सवासाः वमा मान वव णत एव वाग वाि वद वा मान

वव णत वा नो वव णयादा मान म य यय याकरणम

(भा यम )

स त मव-

lsquolsquoस त मव ततउना पन तो

य धीरा मनसा वाचम त

अ ा सखायः स या न जानत

भ षा ल मी न हता धवा चrsquolsquo

स तः- सचतदधावो भव त कसतवा वपर ता वक सतो भव त ततउ-प रपवन भव त-

ततव वा त नव वा धीरा यानव तः मनसा ानन वाचम त वाचमकषत

अ ा सखायः स या न जानत अ सखायः स तः स या न जानत

य एष दग मागः एकग यो वाि वषयः

क पन त

वयाकरणाः

कत एतत

lsquoभ षा ल मी न हता धवा च

पात जलमहाभा यम

- 18 -

एषा वा च भ ा ल मी न हता भव त ल मील णा ासना प रव ढा भव त स त मव

(भा यम )

सार वतीम -

या काः पठि त-lsquolsquo आ हताि नरपश द य य ायि च तीया सार वती मि ट नवपतrsquorsquo

इ त ायि च तीया मा भम य यय याकरणम

सार वतीम

(भा यम )

दश या प य-

या काः पठि त- lsquolsquoदश य तरकाल प य जात य नाम वद या

घोषवदा य तर त थमव प षानकमन र ति ठतम त ति ठततम भव त य र

चतर र वा नाम कत कया न त तम rsquorsquo इ त

नचा तरण याकरण कत त ता वा श या व ातम दश या प य

(भा यम )

सदवो अ स-

सदवो अ स व ण य य त स त स धवः

अन रि त काकद स य स षरा मवrsquorsquo

सदवो अ स व ण स यदवोऽ स य य त स त स धवः स त वभ तयः अन रि त

काकदम काकद ताल काकिज वा साऽि म न यत इ त काकदम स य स षरा मव त यथा-

पात जलमहाभा यम

- 19 -

शोभनाम म स षरामि नर तः व य दह त एव त स त स धवः स त वभ तय ता वन रि त

तना स स यदवः स यदवाः याम ययय याकरणम सदवो अ स

(उ त योजन थोपपि त करणम )

(आ पभा यम )

क पन रद याकरणमवा धिजगासमान यः योजनम वा यायत न पनर यद प कि चत -

ऊ इ य वा व ता तशः श म यवमाद न श दा पठि त

(समाधानभा यम )

पराक प एतदासीत - स कारो तरकाल ा मणा याकरण माधीयत

त य त त थानकरणनादान दान यो व दकाः श दा उप द य त तद य व न तथा

वदमधी य व रता व तारो भवि त- वदा नो व दकाः श दाः स ाः लोका च लौ ककाः अनथक

याकरणम इ त त य एव व तप नब योऽ यत यः स भ वा आचाय इद शा म वाच ट

- इमा न योजना य यय याकरणम -इ तrsquo

(अनब धचत टयोपसहारभा यम )

उ तः श दः व पम य तम योजना य य ता न

(अथ शा नमाणर त न पणभा यम )

(आ पभा यम )

श दानशासन मदानी क त यम त कथ कत यम क श दोपदशः कत यः

आहोि वदपश दोपदशः आहोि वदभयोपदश इ त

(समाधानम )

पात जलमहाभा यम

- 20 -

अ यतरोपदशन कत यात त यथा भ य नयमनाभ य तषधो ग यत पञ च पञ चनखा

भ या इ य त ग यत एत - अतोऽ यऽभ या इ त अभ य तषधन वा भ य नयमः त यथा

lsquolsquoअभ यो ा यक कटः अभ यो ा यसकरः इ य त ग यत एत - आर यो भ य-इ त

एव महा प य द ताव छ दोपदशः यत गौ र यति म नप द ट ग यत एत गा यादयोऽपश दा

इ त अथा यपश दोपदशः यत गा या दषप द टष ग यत एत -गौ र यष श द इ त

(आ पभा यम )

क परर यायः

(समाधानभा यम )

लघ वा छ दोपदशः

लघीया छ दोपदशः गर यानपश दोपदशः एकक य श द य बहवोऽप शाः त यथा-

गौ र य य श द य गावीगोणीगोतागोपोत लक यवमादयोऽप शाः इ टा वा यान ख व प भव त

(आ पभा यम )

अथति म श दोपदश स त क श दाना तप तौ तपदपाठः क त यः-गौर वः प षो ह ती

शक नमगो ा मण इ यवमादयः श दाः प ठत याः

(समाधानभा यम )

न याह अन यपाय एष श दाना तप तौ तपदपाठः एव ह यत- lsquolsquoब ह प त-

र ाय द य वषसह तपदो ताना श दाना श दपारायण ोवाच ना त जगामrsquorsquo बह प त च

व ता इ चा यता द य वषसह म ययनकालो न चा त जगाम क पनर य व यः सवथा

चर जीव त वषशत जीव त चत भ च कार व योपय ता भव त-आगमकालन

पात जलमहाभा यम

- 21 -

वा यायकालन वचनकालन यहारकालन त त चा यागम- कालनवायः क न पयपय त

यात त मादन यपायः श दाना तप तौ तपदपाठः

(आ पभा यम )

कथ तह म श दाः तप त याः

(समाधानभा यम )

क च सामा य वशषव ल ण व यम यना पन य नन महतो महतः श दौघान तप यरन

क पन तत

उ सगापवादौ कि चद सगः कत यः कि चदपवादः

(आ पभा यम )

कथ जातीयकः पन सगः कत यः कथजातीयकोऽपवादः

(समाधानम )

सामा यनो सगः कत यः त यथा lsquolsquoकम यण त य वशषणापवादः त यथा-rsquolsquoआतोऽनपसग

कःrsquolsquo

(जा त यि तपदाथ नणया धकरणम )

(आ पभा यम )

क पनराक तः पदाथः आहोि व यम

(समाधानभा यम )

उभय म याह

कथ ायत

पात जलमहाभा यम

- 22 -

उभयथा याचायण स ा ण प ठता न आक त पदाथ म वा- lsquolsquoजा या यायाम-

कि म बह वचनम यतर याम rsquorsquo इ य यत य पदाथ म वा lsquolsquoस पाणाम rsquorsquo इ यकशष आर यत

(श द न य वा न य व वचारभा यम )

(आ पभा यम )

क पन न यः श दः आहोि व कायः

(समाधानभा यम )

स ह एत ाधा यन पर तम - न यो वा या काय व त त ो ता दोषाः

योजना य य ता न त वष नणयः-य यव न यः अथा प कायः उभयथा प ल ण

व य म त

( न यश दवाद प शा य धमजनकता धकरणम )

(आ पभा यम )

कथ पन रद भगवतः पा णनराचाय य ल ण व तम -

(आ पसाधकवा तक थमख डम )

स श दाथस ब ध

( या याभा यम )

स श दऽथ स ब ध च त

(वा तकघटक स श दाथ न पणभा यम )

(आ पभा यम )

अथ स श द य कः पदाथः

पात जलमहाभा यम

- 23 -

(समाधानम )

न यपयायवाची स श दः कथ ायत य कट थ व वचा लष भावष वतत त यथा-

स ा यौः स ा प थवी स माकाश म त

(आ पभा यम )

नन च भोः काय व प वतत त यथा- स ओदनः स ः सपः स ाः यवाग र त यावता

काय व प वतत त कत एति न यपयायवा चनो हणम न पनः काय यः स श द इ त

(समाधानभा यम )

स ह ताव काय त व वभावा म यामह न यपयायवा चनो हण म त इहा प तदव

(समाधाना तरभा यम )

अथवा स यकपदा य यवधारणा न त यथा-अ भ ो वायभ इ त- अप एव भ य त

वायमव भ यती त ग यत एव महा प स एव न सा य इ त

(समाधाना तरभा यम )

अथवा पवपदलोपोऽ ट यः- अ य त स ः स इ त त यथा - दवद तो द तः स यभामा

भाम त

(समाधाना तरभा यम )

अथवा lsquolsquo या यानतो वशष तपि तन ह सदहादल णम rsquorsquo इ त न यपयाय-वा चनो

हण म त या या यामः

(समाधानभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 24 -

म गलाथम

मा ग लक आचाय महतः शा ौघ य म गलाथ स श दमा दतः य त म गलाद न

ह शा ा ण थ त वीरप षा ण च भवि त आय म प षा ण चा यतार च स ाथा यथा य र त

(समाधानभा यशषभा यम )

अय खल न यश दो नाव य कट थ व वचा लष भावष वतत

क त ह

आभी य प वतत त यथा न य ह सतो न य जि पत इ त यावताभी यऽ प वतत

त ा यननवाथः यात -lsquolsquo या यानतो वशष तपि तन ह स दहादल णम rsquorsquo इ त प य त वाचाय

म गलाथ चव स श द आ दतः य तो भ व य त श या म चन न यपयायवा चन

वण यत म त अतः स श द एवोपा तो न न यश दः

( न यतासाधकप न पणम )

(आ पभा यम )

अथ क पनः पदाथ म वा एष व हः यत स श दऽथ स ब ध च त

(समाधानाभा यम )

आक त म याह

कत एतत

आक त ह न या यम न यम

(आ पभा यम )

अथ य पदाथ कथ व हः क त यः

पात जलमहाभा यम

- 25 -

(समाधाना तरभा यम )

स श द अथस ब ध च त न यो यथवतामथर भस ब धः

( यपदाथा यपगमभा यम )

अथवा य एव पदाथ एष व हो या यः- स श द अथ स ब ध च त य ह

न यमाक तर न या

कथ ायत

एव ह यत लोक म कया चदाक या य ता प डो भव त प डाक तमपम य घ टकाः

य त घ टकाक तमपम य कि डकाः य त तथा सवण कया चदाक या य त प डो भव त

प डाक तमपम य चकाः य त चकाक तमपम य कटकाः य त कटकाक तमपम य

वि तकाः य त पनराव तः सवण प डः पनरपरयाक या य तः ख दरा गारसवण क डल

भवतः आक तर या चा या च भव त य पन तदव आक यपमदन यमवाव श यत

(आक तपदाथा यपगमभा यम )

आकताव प पदाथ एष व हो या यः- स श द अथ स ब ध च त

(आ प मारणभा यम )

नन चो तम - आक तर न या-इ त

(समाधानभा यम )

नतदि त न याऽऽक तः

कथम

न व चदपरत त क वा सव ोपरता भव त या तर था तपल यत

पात जलमहाभा यम

- 26 -

(समाधानसाधक न यल णभा यम )

अथवा नदमव न यल णम - व कट थम वचा यनपायोपजन वकायन प य-

व य यययो ग य ति न य म त तद प न य यि म त व न वह यत

क पन त वम

त य भाव त वम आकताव प त व न वह यत

( न या न य व वचार या कत वबोधकभा यम )

अथवा क न एतन-इद न य मदम न य म त यि न य त पदाथ म वष व हः यत-

स श दऽथ स ब ध च त

( या पभा यम )

कथ पन ायत- स ः श दोऽथः स ब ध च त

(१ या पसमाधानवा तक वतीयख डम )

लोकतः

(भा यम )

य लोकऽथमथमपादाय श दा य जत नषा नव तौ य न कवि त य पनः काया भावा

नव तौ तावतषा य नः यत त यथा-घटन काय क र यन क भकारकल ग वाह-क घट

कायमनन क र यामी त न त व छ दा यय माणो वयाकरणकल ग वाह- क श दा यो य

इ त ताव यवाथमपादाय श दा य जत

(आ पोपसहारभा यम )

य द त ह लोक एष माणम क शा ण यत

पात जलमहाभा यम

- 27 -

(१ समाधानभत ततीयख डम ३)

लोकतोऽथ य त श द योग शा ण धम नयमः

(भा यम )

लोकतोऽथ य त श द योग शा ण धम नयमः यत

क मद धम नयम इ त

धमाय नयमो धम नयमःधमाथ वा नयमो धम नयमः धम योजनो वा नयमो धम नयमः

(१ वा तकचतथख डम ४)

यथा लौ ककव दकष

यत ता दा णा याः-lsquolsquoयथा लोक वद चrsquo त यो त य lsquolsquoयथा लौ ककव दकrsquoि व त

य जत अथवा य त एवा त ताथः यथा लौ ककष व दकष च कता तष

लोक ताव lsquoअभ यो ा यक कटः अभ यो ा यसकरrsquo इ य यत भ य च नाम

तघाताथमपाद यत श य चानन वमासा द भर प तह तम त नयमः यत - इद

भ य मदमभ य म त तथा- खदा ीष व ि तभव त सामान च खद वगमो ग याया चाग याया

च त नयमः यत-इय ग ययमग य त

(भा यम )

वद ख व प-lsquolsquoपयो तो ा मणो यवाग तो राज य आ म ा तो व यःrsquorsquo इ य यत त च

नामा यवहाराथमपाद यत श य चानन शा लमासाद य प त यतम त नयमः यत

तथा- lsquolsquoब वः खा दरो वा यपः या rsquorsquo इ य यत यप च नाम प वनब धाथमपाद यत

श य चानन यि क चदव का ठमि यानि य वा पशरनब धम त नयमः यत

पात जलमहाभा यम

- 28 -

तथा lsquolsquoअ नौ कपाला य ध या भम यत-भ गणाम गरसा धम य तपसा त य वम rsquorsquo इ त

अ तरणा प म मि नदहनकमा कपाला न सतापय त त च नयमः यत- एव

यमाणम यदयका र भवती त

(दा टाि तक उपसहारभा यम )

एव महा प समानायामथावगतौ श दन चापशबदन च धम नयमः यत-श दनवाथ ऽ भधयो

नापश दन त एव यमाणम यदयका र भवती त

(अनपल ध योगसाधश दसाधकशा साथ या धकरणम )

(२ आ पवा तकम १)

अ य य तः

(भा यम )

सि त व श दा अ य ताः त यथा-ऊष तरच पच त

कमतो य स य य ताः

योगा भवा छ दाना साध वम यव य त य इदानीम य ता नामी साधवः यः

(आ पासग तभा यम )

इद ताव व त ष म -यद यत- lsquolsquoसि त व श दा अ य ताrsquorsquo इ त य द सि त ना य ताः

अथा य ता न सि त सि त चा य ता च त व त ष म य जान एव खल भवानाह-सि त

श दा अ य ता इ त क चदानीम यो भव जातीयकः प षः श दाना योग साधः यात

(आ पासग तबाधकभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 29 -

नत व त ष म स ती त ताव मः यदता शा वदः शा णान वदधत अ य ता

इ त मः य लोकऽ य ता इ त यद य यत-क चदानीम यो भव जातीयकः प षः श दाना

योग साधः या द त न मोऽ मा भर य ता इ त

क त ह

लोकऽ य ता इ त

(आ पभा यम )

नन च भवान य य तरो लोक

(समाधानभा यम )

अ य तरोऽह लोक न वह लोकः

(३ आ पबाधकवा तकम २)

अ य य त इ त च नाथ श द योगात

(भा यम )

अ य य त इ त चत त न क कारणम अथ श दाः य य त सि त चषा

श दानामथा य वथष य य त

(५ आ पसाधकवा तकम )

अ योगः योगा य वात

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 30 -

अ योगः ख व यषा श दाना या यः कतः योगा य वा यदषा

श दानामथऽ या छ दा य जत त यथा-ऊष य य श द याथ- व ययम षताः तर य याथ- व

यय तीणाः च य याथ- व यय कतव त पच य याथ व यय प वव त इ त

(१ स ा तसमाधानवा तकम )

अ य त द घस वत

(भा यम )

य य य य ताः अव य द घस व ल णनान वघयाः त यथा द घस ा ण वाषश तका न

वाषसह का ण च न चा य व कि चद याहर त कवलम षस दायो धम इ त क वा या काः

शा णान वदधत

(६ स ा तसमाधानवा तकम ५)

सव दशा तर

(भा यम )

सव ख व यत श दा दशा तरष य य त

(आ पभा यम )

न चवोपल य त

उपल धौ य नः यताम महान श द य योग वषयः स त वीपा वसमती यो लोकाः

च वारो वदाः सा गाः सरह या बह धा भ ना एकशत वयशाखाः सह व मा सामवदः एक वश तधा

बाहव य नवधाथवणो वदः वाकोवा य म तहासः पराण व यक म यतावा छ द य योग वषयः

एताव त श द य योग वषयमनन नश य lsquoस य य ताrsquo इ त वचन कवल साहसमा मव

पात जलमहाभा यम

- 31 -

एति म चा तमह त श द य योग वषय त त श दा त त नयत वषया य त

त यथा शव तग तकमा क बोज वव भा षतो भव त वकार एवनमाया भाष त शव इ त ह म तः

सरा ष रह तः ा यम यष ग ममव वायाः य जत दा तलवनाथ ा यष दा मद यष य

चा यत भवतोऽ य ता अ भमताः श दा एतषाम प योगो यत व वद त यथा-

lsquolsquoस ता य रवतीरवदष य वो रवतीरव या तमष य म नरः य म च य ा न च ा जरस

तननाम rsquorsquo इ त

(अथ श द ान य धमजनकता धकरणम )

(आ पभा यम )

क पनः श द य ान धमः आहोि व योग

( या पभा यम )

क चा वशषः

(७ ानप दषणवा तकम )

ान धम इ त च तथाऽधमः

(भा यम )

ान धम इ त च तथाऽधम प ा नो त यो ह श दान जाना यपश दान यसौ जाना त

यथव श द ान धम एवमपश द ानऽ यधमः

(अधमा ध यभा यम )

अथवा भयानधमः ा नो त भयासो यपश दा अ पीयासः श दाः एकक य श द य

बहवोऽप शाः त यथा गौ र य य गावीगोणीगोतागोपोत लक यवमादयो-ऽप शाः

पात जलमहाभा यम

- 32 -

आचार नयमः

(८ ानप दषणा तरवा तकम )

(भा यम )

आचार पनऋ ष नयम वदयत-lsquolsquo तऽसरा हलयो हलय इ त कव तः पराबभव ःrsquorsquo इ त

(अथ योगप ा गीकारभा यम )

अ त त ह योग

(९ योगप दषणवा तकम )

योग सवलोक य

(भा यम )

य द योग धमः सव लोकोऽ यदयन य यत

(आ पभा यम )

क चदानी भवतो म सरो य द सव लोकोऽ यदयन य यत

(समाधानभा यम )

न खल कि च म सरः य नानथ य त भव त फलवता च नाम य नन भ वत यम न

च य नः फला व तर यः

(समाधानबाधकभा यम )

नन च य कत य ना त साधीयः श दा यो य त त एव साधीयोऽ यदयन यो य त

(समाधानसाधकभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 33 -

य तरकोऽ प व ल यत य त ह कत य ना चा वीणाः अकत य ना च वीणाः त

फल य तरकोऽ प यात

(प वय नराकरणोपसहारभा यम )

एव त ह-ना प ान एव धम ना प योग एव

क त ह

(१० स ा तसमाधानवा तकम )

शा पवक योगऽ यदय त त य वदश दन

(भा यम )

शा पवक यः श दा य त सोऽ यदयन य यत त त य वदश दन वदश दा

अ यवम भवदि त lsquolsquoयोऽि न टोमन यजत य उ चनमव वदrsquorsquo lsquolsquoयोऽि न ना चकत चनत य उ

चनमव वदrsquorsquo

( या या तरभा यम )

अपर आह- त त य वदश दन त यथा वदश दा नयमपवमधीताः फलव तो भव यव यः

शा पवक श दा य त सोऽ यदयन य यत इ त

( थमप ा यपगमभा यम )

अथ वा पनर त- ान एव धम इ त

(आ प मारणभा यम )

नन चो तम ान धम इ त च तथाऽधम इ त

(आ प नराकरणभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 34 -

नष दोषः श द माणका वयम य छ द आह तद माक माणम श द च श द ान

धममाह नापश द ानऽधमम य च पनर श टा त ष म नव त ोषाय भव त ना यदयाय

त यथा हि कतह सतक ड यता न नव दोषाय भवि त ना यदयाय

(समाधाना तरभा यम )

अथवा यपाय एवापश द ान श द ान यो यपश दा जाना त श दान यसौ जाना त

तदव lsquolsquo ान धमःrsquorsquo इ त वतोऽथादाप न भव त- lsquolsquoअपश द ानपवक श द ान धमःrsquorsquo इ त

(समाधाना तरभा यम )

अथ वा कपखानकवदत व य त त यथा कपखानकः कप खन य य प मदा

पास भ चावक ण भव त सोऽ स सजातास तत एव त गणमासादय त यन च स दोषो नह यत

भयसा चा यदयन योगो भव त एव महा प य य यपश द ानऽधम तथा प य वसौ श द ान

धम तन च स दोषो नघा न यत भयसा चा यदयन योगो भ व य त

( वतीयदषण नरासभा यम )

यद य यत-आचार नयम इ त

या कम ण स नयमोऽ य ा नयमः एव ह यत-lsquolsquoयवाण तवाणो नाम ऋषयो बभव ः

य धमाणः परापर ा व दतव दत या अ धगतयाथात याः त त भव तो य वा न ता वा न

इ त यो त य यवाण तवाण इ त य यत या पनः कम ण नापभाष त तः पनरस रया

कम यपभा षतम तत त पराभताः

(अथ याकरणपदाथ न पण आ पभा यम )

अथ याकरण म य य श द य कः पदाथः

(समाधानभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 35 -

स म

(११ स प आ पवा तकम )

स याकरण ष यथ ऽनपप नः

(भा यम )

स याकरण प यथ नोपप यत-lsquolsquo याकरण य स म rsquorsquo इ त क ह तद य स ा

याकरणम य यादः स यात

(१२ आ पा तरवा तकम )

श दा तपि तः

(भा यम )

श दाना चा तपि तः ा नो त-lsquolsquo याकरणा छ दा तप यामहrsquorsquo इ त न ह स त एव

श दा तप य त

क त ह

या यानत च

(आ पबाधकभा यम )

नन च तदव स वग ह त या यान भव त

(आ पसाधकभा यम )

न कवला न चचापदा न या यानम -lsquolsquoव ःआत rsquorsquo ऐज rsquorsquo इ त

क त ह

उदाहरण यदाहरण वा या याहार इ यत सम दत या यान भव त

पात जलमहाभा यम

- 36 -

(प ा तरभा यम )

एव त ह श दः

(१३ आ पवा तकम )

श द यडथः

(भा यम )

य द श दो याकरण यडथ नोप यत- या य त श दा अनन त याकरणम न ह

श दन कि च या यत

कन त ह

स ण

(१४ आ पा तरवा तकम )

भव च त तः

(भा यम )

भव च त तो नोपप यत-lsquolsquo याकरण भवो योगो वयाकरणःrsquorsquo इ त न ह श द भवो योगः

व त ह

(१५ आ पा तरवा तकम )

ो तादय च त ताः

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 37 -

यो तादय च त ता नोपप य त पा ण नना ो त पा णनीयम आ पशल

काशक न म त न ह पा ण नना श दाः ो ताः

क त ह

स म

(आ पभा यम )

कमथ मदमभयम यत भव ो तादय च त ता इ त न ो तादय च त ता इ यव

भवऽ प त त चो दतः यात

(प रहारभा यम )

पर ता ददमाचायण टम भव च त त इ त त प ठतम तत उ तरकाल मद टम

ो तादय च त ताः इ त तद प प ठतम न चदानीमाचायाः स ा ण क वा नवतयि त

( थमा पकबाधकभा यम )

अय तावददोषः-यद यत श द यडथः इ त नाव य करणा धकरणयोरव य वधीयत

क त ह

अ य व प कारकष-lsquolsquoक य यटो बह लम rsquorsquo इ त त यथा क दन पतन म त

(करण य समथनभा यम )

अथ वा श दर प श दा या य त त यथा गौ र य त सव स दहा नवत त ना वो न गदभ

इ त

(अन तदोष दशकभा यम )

अय त ह दोषः-भव ो तादय च त ताः इ त

पात जलमहाभा यम

- 38 -

(समाधानभा यम )

एव त ह-

(१९ स ा तवा तकम १६)

ल यल ण याकरणम

(भा यम )

ल य च ल ण चत सम दत याकरण भव त क पनल यम क वा ल णम

श दो ल यः स ल णम

(समाधानबाधकभा यम )

एवम यय दोषः-समदाय याकरणश दः व तोऽवयव नोप यत स ा ण चा यधीयान

इ यत-वयाकरण इ त

(समाधानसाधकभा यम )

नष दोषः समदायष ह श दाः व वा अवयव व प वत त त यथा पव प चालाः उ तर

प चालाःतल भ तम घ त भ तम श लो नीलः क पलः क ण इ त एवमय समदाय

याकरणश दः वतोऽवयव व प वतत

( थमप ा यपगमभा यम )

अथ वा पनर त स म

( थमा प मारणभा यम )

नन चो तम स याकरण ष यथ ऽनपप न इ त

( थमा प नरासभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 39 -

नष दोषः यपद शव ावन भ व य त

( वतीया प मारणभा यम )

यद य यत श दा तपि तः इ त न ह स त एव श दा तप य त क त ह

या यानत च त प र तमतत -तदव स वग ह त या यान भवती त

(प रहारबाधक मारणभा यम )

नन चो तम - न कवला न चचापदा न या यानम - व ःआत ऐिज त

क त ह

lsquolsquoउदाहरण यदाहरण वा या याहार इ यत सम दत या यान भव तrsquorsquoइ त

(प रहारसाधकभा यम )

अ वजानत एतदव भव त स त एव ह श दान पप य त आत च स त एव यो य स

कथय नादो ग यत

(इ त याकरणपदाथ न पणम )

(अथ वण पदश योजना धकरणम )

(आ पभा यम )

अथ कमथ वणानामपदशः

(१७ समाधानवा तकम )

व ि तसमवायाथ उपदशः

व ि तसमवायाथ वणानामपदशः

क मद व ि तसमवायाथ इ त

पात जलमहाभा यम

- 40 -

व तय समवायो वि तसमवायः व यथ वा समवायो व ि तसमवायः व ि त योजनो वा

समवायो व ि तसमवायः

का पनव ि तः

शा व ि तः

अथ कः समवायः

वणनामानप यण स नवशः

अथ क उपदशः

उ चारणम

कत एतत

द श चारण यः उ चाय ह वणानाह-उप द टा इम वणा इ त

(१८ वण पदश योजना तरवा तकम )

अनब धकरणाथ च

(भा यम )

अनब धकरणाथ च वणानामपदशः कत यः अनब धानास यामी त न यनप द य

वणाननब धाः श या आस तम स एष वणानामपदशो व ि तसमवायाथ चानब ध-करणाथ च

व ि तसमवाय चानब धकरण च याहाराथम याहारो व यथः

(१९ वण पदश योजना तरवा तकम)

इ टब थ च

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 41 -

इ टब थ च वणानाममपदशः-lsquoइ टा वणान भो यामहrsquo इ त न यनप द य वणा न टा वणाः श या

व ातम

(२० आ पवा तकम ४)

इ टब थ च त चददा तानदा त व रतानना सकद घ लतानाम यपदशः

(भा यम )

इ टब यथ च त चददा तानदा त व रतानना सकद घ लतानाम यपदशः क त यः एवगणा

अ प ह वणा इ य त

(२१ स ा तवा तकम ५)

आक यपदशाि स म

(भा यम )

अवणाक त प द टा सवमवणकल ह य त तथवणाक तः तथोवणाक तः

(२२ आ पवा तकम ६)

आक यपदशाि स म त चत सवताद ना तषधः

(भा यम )

आक यपदशाि स म त चत सवताद ना तषधो व त यः

क पनः सवतादयः

सवतः कलो मात एणीकतोऽ बकतोऽधको तो नर तः गीत उपगीतः ि व णो रोमश

इ त अपर आह-

lsquolsquo त नर तमवलि बत नहतम बकत मातमथो वकि पतम

पात जलमहाभा यम

- 42 -

सद टमणीकतमधक त वक णमताः वरदोषभावनाःrsquorsquo इ त

अतोऽ य य जनदोषाः

( स ाि तभा यम )

नष दोषः

(२३ समाधानवा तकम ७ )

गगा द बदा दपाठा सवताद ना नव ि तः

(भा यम )

गगा द बदा दपाठा सवताद ना नव ि तभ व य त

(आ पभा यम )

अ य य गगा द बदा दपाठ योजनम कम

समदायाना साध व यथा या द त

(समाधानकद शभा यम )

एव त य टादशधा भ ना नव कला दकामवण य यापि त व या म

(आ पभा यम )

सा त ह व त या

(२४ एकद शसमाधानवा तकम )

ल गाथा त यापि तः

(भा यम )

ल गाथा सा त ह भव त

पात जलमहाभा यम

- 43 -

(आ पभा यम )

त त ह व त यम

(समाधानभा यम )

य य यतद यत अथवत ह अनकमनब धशत नो चाय म स ा च न व त या लोप च न

व त यः यदनब धः यत त कला द भः क र यत

(आ पभा यम )

स यवम अपा णनीय त भव त

( स ाि तभा यम )

यथा यासमवा त

(आ प मारणभा यम )

नन चो तम आक यपदशाि स म त च सवताद ना तषध इ त

(समाधानभा यम )

प र तमतत - गगा द बदा दपाठात सवताद ना नव तभ व य त इ त

(समाधानबाधकभा यम )

नन चा य गगा द बदा दपाठ योजनम तम कम समदायाना साध व यथा या द त

(समाधानसाधकभा यम )

एव त यभयमनन यत-पाठ चव वश यत कलादय च नव य त

कथ पनरकन य ननोभय ल यम

ल य म याह

पात जलमहाभा यम

- 44 -

कथम

वगता अ प हतवो भवि त त यथा-आ ा च स ताः पतर च ी णता इ त तथा

वा या य प व ठा न भवि त- वतो धाव त अल बसाना यात त

(भा यम )

अथ वा इद तावदय ट यः- वम सवतादयः यरि न त

आगमष

आगमाः श ाः प य त

वकारष त ह

वकारा अ प श ा प य त

ययष त ह

यया अ प श ाः प य त

धातष त ह

धातवोऽ प श ाः प य त

ा तप दकष त ह

ा तप दका य प श ा न प य त

या न त य हणा न ा तप दका न

एतषाम प वरवणानपव ानाथ उपदशः कत यः शशः षष इ त मा भत पलाशः पलाष

इ त मा भत म चको म जक इ त मा भत

पात जलमहाभा यम

- 45 -

lsquoआगमा च वकारा च ययाः सह धात भः

उ चाय त तत तष नम ा ताः कलादयःrsquo१

इ त ीम गव पत ज ल वर चत महाभा य थम प पशाि नकम

------------------------

पात जलमहाभा यम

- 46 -

अथ वतीय याहाराि नकम

( शवस म )

अइउण १

(२५ ववतोपदश त ावा तकम १)

अकार य ववतोपदश आकार हणाथः

(भा यम )

अकार य ववतोपदशः क त यः

क योजनम

आकार हणाथः अकारः सवण हणनाऽऽकारम प यथा ग णीयात

(आ पभा यम )

क च कारण न ग णीयात

(समाधानभा यम )

ववारभदात

(आ पभा यम )

कम यत- ववारभदा द त न पनः कालभदाद प यथव यय ववार भ नः एव काल भ नोऽ प

(समाधानभा यम )

स यमवमतत व य त lsquolsquoत या य य न सवणम rsquorsquo इ य ा य हण य योजनम -आ य

यषा त यो दशः य न च त सवणस ा भव ती त बा य च पनरा या कालः तन यादव

काल भ न य हणम न पन ववार भ न य

पात जलमहाभा यम

- 47 -

(आ पभा यम )

क पन रद ववत योप द यमान य योजनम वा यायत आहोि वत

सवत योप द यमान य ववतोपदश चो यत

(समाधानभा यम )

ववत योप द यमान य योजनम वा यायत

कथ ायत

यदयम -lsquolsquoअ अrsquorsquo-इ यकार य ववत य सवतता यापि त शाि त

(समाधानबाधकभा यम)

नतदि त ापकम अि त य यदत य वचन योजनम

कम

अ तख वः अ तमालः इ य ा तयतो ववत य ववतः ा नो त सव तः या द यवमथा यापि तः

(समाधानसाधकभा यम )

नतदि त नव लोक न च वदऽकारो ववतोऽि त

क त ह

सवतः योऽि त स भ व य त तदत यापि तवचन ापकमव भ व य त

lsquolsquo ववत योप द यमान य योजनम वा यायतrsquorsquo इ त

(आ पभा यम )

कः पनर वशषः- ववत योप द यमान य योजनम वा यायतसवत यो-प द यमान य वा

ववतोपदश चो यतत

पात जलमहाभा यम

- 48 -

(समाधानभा यम )

न खल कि च वशषः आहोप षकामा त भवानाह-सव त योप द यमान य

ववतोपदश चो यत इ त वय त मो ववत योप द यमान य योजनम वा यायत इ त

(२६ धा वा दष ववत व त ावा तकम २)

त य ववतोपदशाद य ाप ववतोपदशः सवण हणाथः

(भा यम )

त यत या रसमा ना यक य ववतोपदशाद य ा प ववतोपदशः कत यः वा य

धात ा तप दक यय नपात थ य

क योजनम सवण हणाथः आ रसमा ना यकना य हण यथा यात

क च कारण न यात

ववारभदादव

(धा वा दष ापकन ववत वसाधक ापक वघटनभा यम )

आचाय व त ापय त भव या रसमा ना यकन धा वा द थ य हण म त यदयम lsquolsquoअकः सवण

द घrsquorsquo इ त याहारऽको हण करो त

कथ क वा ापकम

न ह वयोरा रसमा ना यकयोयगप समव थानमि त

(धा वा दष ववत व त ासाधकभा यम )

नतदि त ापकम अि त य यदत य वचन योजनम

कम

पात जलमहाभा यम

- 49 -

य या रसमा ना यकन हणमि त तदथमत यात ख वाढक मालाढक म त स त

योजन न ापक भव त त मा ववतोपदशः कत यः

(आ पभा यम )

क एष य न चो यत ववतोपदशो नाम ववतो वोप द यत सवतो वा को व वशषः

(समाधानभा यम )

स एष सव एवमथ य नः यत या यता न ा तप दका य हणा न

तषामतना यपायनोपदश चो यत त ग भव त त मा व त यम -lsquoधा वा द थ च ववतrsquo इ त

(२७ योजना तरवा तकम )

द ध लतवचन च सवत नव यथः

(भा यम )

द घ लतवचन च सवत नव यथ ववतोपदशः कत यः द घ लतौ सवतौ मा भता म त

व ा याम दवद ता इ त

( नराकरणभा यम )

नव लोक न च वद द ध लतौ सवतौ तः कौ त ह ववतौ यौ त तौ भ व यतः

(एकद श योजनसाधकभा यम )

lsquo थानी क पयदतावन वारो यथा यणम rsquo

सवतः थानी सवतौ द ध लतौ क पय अन वारो यथा यणम त यथा- स य ता स व सरः

य लोक त लोक म त-अन वारः थानी यणमनना सक क पय त

( नराकरणभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 50 -

वषम उप यासः य त य सत त ल ि तभव त सि त ह यणः सानना सका

नरनना सका च द ध लतौ पननव लोक नव च वद सवतौ तः कौ त ह ववतौ यौ त तौ

भ व यतः

(आ पभा यम )

एवम प कत एतत -त य थानौ य न भ नौ भ व यतः न पन त य य नौ थान भ नौ

याताम ईकार ऊकारो व त

(समाधानभा यम )

व य त- lsquo थानऽ तरतमःrsquo इ य lsquo थानrsquo इ त वतमान पनः lsquo थानrsquo हण य योजनम

lsquoय ानक वधमा तय त थानत आ तय बल यो भव त इ त

(इ त ववत व त ा न पणम )

------------------------

पात जलमहाभा यम

- 51 -

(वणसमा नाय जा तप ा धकरणम )

(२८ पवप या पवा तकम १)

त ानवि त नदश सवणा हणमन वात

(भा यम )

त ानवि त नदश सवणाना हण न ा नो त ndash lsquolsquoअ य वौrsquorsquo lsquolsquoय य त चrsquorsquo क कारणम

अन वात न यतऽणः यऽनव तौ क त ह यऽ रसमा नाय उप द य त

(२९ एकद शसमाधानवा तकम २)

एक वादकार य स म

(भा यम )

एकोऽयमकारो य चा रसमा नाय य चानव तौ य च धा वा द थः

(३० आ पवा तकम ३)

अनब धस कर त

(भा यम )

अनब धस कर त ा नो त lsquolsquoकम यणrsquorsquo lsquolsquoआतोऽनपसग कःrsquorsquo इ त कऽ प ण कत ा नो त

(३१ वतीया पवा तकम ४)

एकाजनका हणष चानपपि तः

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 52 -

एकाजनका हणष चानपपि तभव त त को दोषः क रणा ग रण यका-

ल णम तोदा त व ा नो त इह च घटन तर त घ टक इ त व ल णः ठन न ा नो त

(३२ ततीया पवातकम ५)

यव चोपचाराः

(भा यम )

यव चोपचाराः ा नवि त त यथा- यष नकन घटनानको यगप काय करो त

एव मममकार नानको यगपद चारयत

(३३ थमा प नराकरणवा तकम ६)

वषयण त नाना ल गकरणाि स म

यदय वषय वषय नाना ल गमकार करो त- lsquolsquoकम यण rsquorsquo lsquolsquoआतोऽनपसग कःrsquorsquo इ त तन

ायत-नानब धस करोऽ ती त य द ह यात नाना ल गकरणमनथक यात एकमवाय

सवगणम चारयत

( ापक नराकरणभा यम )

नतदि त ापकम इ स ा ल यथमत यात न ययमनब धः श यकव छ य

उपचतम इ स ाया ह दोषः यात आय य ह वयो र स ा यात

कयोः

आ य तयोः

( यासा तरण या याभा यम)

एव त ह-

पात जलमहाभा यम

- 53 -

( वषयण त पन ल गकरणाि स म )

यदय वषय वषय पन ल गमकार करो त- lsquolsquo ा द यतोऽण rsquorsquo lsquolsquo शवा द योऽण rsquorsquo इ त तन

ायत- नानब धस करोऽ ती त य द ह या पन ल गकरणमनथक यात

( थम या या यपगमभा यम )

अथवा पनर त-

वषयण त नाना ल गकरणाि स म इ यव

( ापक नराकरण मारणभा यम )

नन चो तम इ स ा ल यथमतत या द त

(साधकभा यम )

नष दोषः लोकत एति स म त यथा लोक कि चदव दवद तमाह - इह म डो भव इह

ज टलो भव इह शखी भव त यि ल गो य ो यत ति ल ग त ोप त ठत एवमयमकारो

यि ल गो य ो यत ति ल ग त ोप था यत

( वतीया पानवादभा यम )

यद य यत एकाजनका हणष चानपपि तः इ त

(३४ वतीया प नराकरणवा तकम)

एकाजनका हणष चाव ि तस यानात

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 54 -

एकाजनका हणष चाव तः स यानादनका व भ व य त त यथा- lsquolsquoस तदश सा मध यो

भवि तrsquorsquo इ त lsquolsquo ः थमाम वाह तमाम rsquorsquo इ याव ि ततः स तदश व भव त एव महा या-

व त ततोऽनका व भ व य त

(आ पभा यम )

भवदाव ि ततः काय प र तम इह त खल क रणा ग रण यका ल णम तो-दा त व

ा नो यव

(समाधानभा यम )

एतद प स म

कथम

लोकतः त यथा-ऋ षसह मका क पलामककशः सह क वो द वा तया सव त सह द णाः

सप नाः

एव महा यनका व भ व य त

(ततीया प नराकरणभा यम )

यद य यत- यव चोपचाराः ा नव ती त भव यदसभ व काय त नानको यगप कया

य त खल सभ व कायमनकोऽ प त यगप करो त त यथा घट य दशन पशन च सभ व चद

कायमकार यो चारण नाम अनकोऽ प त यगप क र य त

(३५ पवप समतनाना वसाधकवा तकम )

आ यभा य त कालश द यवायात

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 55 -

आ यभा य वकार य कतः कालश द यवायात काल यवाया छ द य-वाया च

काल यवायात द ड अ म श द यवाया -द डः नचक या मनो यवायन भ वत यम भव त

च व या यभा य-मकार य

(३६ नाना वहतवा तकम )

यगप च दशपथ वदशनात

(भा यम )

यगप च दशपथ वदशना म यामह-आ यभा यमकार य त यदय यगप च

शपथ वषपल यत अ वः अकः अथ इ त न यको दवद तो यगप न च भव त मथराया च

(एक ववा दभा यम )

य द पन रम वणाः-

(३७ एक वसाधकवा तकम )

शक नव यः

(भा यम )

त यथा-शकनय आशगा म वा पर ताद प तताः प चा य त एवमयमकारो lsquolsquoदrsquorsquo इ य

टो lsquolsquo डrsquorsquo इ य यत

(नाना ववा दभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 56 -

नव श यम अ न य वमव यात न या च श दाः न यष च श दष कट थर वचा ल-

भवणभ वत यमनपायोपजन वका र भः य द चाय द इ य टः ड इ य यत नाय कट थः

यात

य द पन रम वणाः-

(एक वसाधकभा यम)

(३७ एक वा दमतवा तकम )

आ द यव यः

(भा यम )

त यथा एक आ द योऽनका धकरण थो यगप शपथ वषपल यत

(नाना ववा दभा यम )

वषम उप यासः-नको टा आ द यमनका धकरण थ यगपदशपथ वषप-ल यत अकार

पन पलभत

(एक वावा दभा यम )

अकारम प नोपलभत क कारणम ो ोपलि धब न ा यः योगणा भ व लत आकाशदशः

श दः एक च पनराकाशम

(नाना ववा दभा यम )

आकाशदशा अ प बहवः यावता बहवः त मादा यभा यमकार य

(३८ स ा तसमाधानभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 57 -

आक त हणाि स म

(भा यम )

अवणाक त प द टा सवमवणकल ह य त तथवणाक तः तथोवणाक तः

( स ा तवा तक वतीयख डम )

त व च तपरकरणम

(भा यम )

एव च क वा तपराः य त-आक त हणना त स त म त

( स ा तदषकभा यम )

नन च सवण हणना त स त म त क वा तपराः यरन

( स ा तभषकभा यम )

या यायत तत सवणऽण हणमप रभा यमाक त हणादन य वा च इ त

(४० स ा तवा तकम )

ह हणष च

(भा यम )

कम

lsquolsquoआक त हणाि स म rsquorsquoइ यव lsquolsquoझलो झ लrsquorsquo अवा ताम अवा तम अवा त य त नाि त

अ सवणा ग णा त इ त

(५१ स ा तसमाधानवा तकम १८)

पसामा या वा

पात जलमहाभा यम

- 58 -

(भा यम )

पसामा या वा स मतत त यथा-lsquolsquoतानव शाटकाना छादयामः य मथरायाम rsquorsquo lsquolsquoतानव

शाल न भ मह य मगधष lsquoतदवद भवतः काषापण य मथराया गह तम rsquo अ यि म चा यि मन

पसामा यात तदवद म त भव त एव महा प पसामा यात स म

( शवस म )

ऋल क

(आ पभा यम )

अथ लकारोपदशः कमथः

(आ पबाधकभा यम )

क वशषण लकारोपदश चो यत न पनर यषाम प वणानामपदश चो यत य द

क चद यषाम प वणानामपदश योजनमि त लकारोपदश या प त भ वतमह त को वा वशषः

(आ पसाधकभा यम )

अयमि त वशषः अ य ह लकार या पीया चव योग वषयः य चा प योग वषयः

सोऽ प ल प थ यव कप च ल वम स म त या स वा कार यवा- काया ण भ व यि त नाथ

लकारोपदशन

(भा यम )

अत उ तर पठ त-

(४२ समाधानवा तकम )

पात जलमहाभा यम

- 59 -

लकारोपदशो य छाऽशि तजानकरण ल या यथः

(भा यम )

लकारोपदशः यत- य छाश दाथ ऽशि तजानकरणाथः ल या यथ च

य छाश दाथ तावत - य छया कि च लतको नाम ति म न काया ण यथा यः-

द लतकाय द ह म लतकाय द ह उद लतकोऽगमत य ङलतकोऽगमत चत टयी श दाना

व ि तः- जा तश दाः गणश दाः याश दाः य छाश दा चतथाः

(भा यम )

अशि तजानकरणाथः-अश या कया च ा म या ऋतक इ त यो त य लतक इ त

य तम त यानकरण ा म लतक इ याह कमाय लतक इ याह त

(वा तक ववरणभा यम )

ल या यथ च लकारोपदशः कत यः

क पनः ल यादयः

लत ववचन व रताः ल३ त शख ल तः ल तः ल या दष कायष कपल व

स म त य स वाद काया ण न स यि त त मा लकारोपदशः यत

(अथ योजन नराकरणभा यम )

नता न सि त योजना न

(४३ योजन या यानवा तकम )

या यभावा क पन स ा दष

या य य ऋतकश द य भावात क पन स ा दष साध म य त-ऋतक एवासौ न लतक इ त

पात जलमहाभा यम

- 60 -

( या या तरभा यम )

अपर आह- या य ऋतकश दः शा ाि वतोऽि त स क प यत यः साधः स ा दषऋतक

एवासौ न लतकः

( या यानबाधकभा यम )

अय त ह य छाश दोऽप रहायः-ल फडः ल फ ड च त

( या यानसाधकभा यम )

एषो प ऋ फडः ऋ फड च कथम अ त व ि त चव ह लोक ल यत फड फ डावौणा दकौ

ययौ यी च श दाना व ि तः ndash जा तश दाः गणश दाः याश दा इ त न सि त

य छाश दाः

( योजनवा दभा यम )

अ यथा क वा योजनम तम अ यथा क वा प रहारः सि त य छाश दा इ त क वा

योजनम तम न स ती त प रहारः समान चाथ शा ाि वतोऽशा ाि वत य नवतको भव त

त यथा दवद तश दो दव द णश द नवतय त न गा याद न

( या यानभा यम )

नष दोषः प ा तरर प प रहारा भवि त

(४४ वतीय योजन या यानवा तकम )

अनकरण श टा श टा त ष ष यथा लौ ककव दकष

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 61 -

अनकरण ह श ट य वा साध भव त अ श टा त ष य वा नव त ोषाय भव त

ना यदयाय यथा लौ ककव दकष यथा लौ ककष व दकष च कता तष लोक ताव -य-एवमसौ

ददा त य एवमसौ यजत य एवमसावधीत इ त त यानकवन द या च यजत वाधीयीत च

सोऽ य यदयन य यत वदऽ प ndash lsquolsquoय एव व वसजः स ा य यासतrsquorsquo इ त तषामनकवन

त व स ा य यासीत सोऽ य यदयन य यत अ श टा त ष म यथा- य एवमसौ ह क त य

एवमसौ हस त य एवमसौ क डयती त त यानकवन ह क च हस च क डय च नव त ोषाय

या ना यदयाय य त ख ववमसौ ा मण हि त एवमसौ सरा पबती त त यानकवन ा मण

ह या सरा वा पबत सोऽ प म य प ततः यात

( योजनसमथनभा यम )

वषम उप यासः य चव हि त य चानहि त उभौ तौ हतः य चा प पब त य चान पब त

उभौ तौ पबतः य त ख ववमसौ ा मण हि त एवमसौ सरा पबती त

त यानकव नातान ल तो मा यगणक ठः कदल त भ छ या पयो वा पबत न स म य

प ततः यात

(वा तकाथनगमनभा यम)

एव महा प य एवमसावपश द य त इ त त यानकव नपश द य जीत

सोऽ यपश दभाक यात

(समाधानभा यम )

अय व योऽपश दपदाथकः श दो यदथ उपदशः क त यः न चापश दपदाथकः

श दोऽपश दो भव त अव य चतदव व यम यो ह म यतऽपश दपदाथकः श दोऽपश दो

भवती त अपश द इ यव त यापश द यात न चषोऽपश दः

पात जलमहाभा यम

- 62 -

( योजनभा यम )

अय ख व प भयोऽनकरणश दोऽप रहायः यदथ उपदशः क त यः-सा लकारमधीत म लकारमधीत

इ त

(ख डनभा यम )

व थ य पनरतदनकरणम

ल प थ य

य द ल प थ य लप च ल वम स म त या स वा कार एवा काया ण भ व यि त

( योजनभा यम )

भव तदथन नाथः यात अय व यः ल प थपदाथकः श दः यदथ उपदशः क त यः

(ख डनभा यम )

न क त यः इदमव य क त यम -lsquolsquo क तवदनकरण भव तrsquorsquo इ त क योजनम lsquolsquo वः

पचि व याहrsquorsquo lsquolsquo त ङ तङःrsquorsquo इ त नघातो यथा यात lsquoअ नी इ याहrsquo lsquolsquoईद द ववचन ग यम rsquorsquo

इ त ग यस ा यथा यात

(ख डनोपसहारभा यम )

य द- क तवदनकरण भवती य यत अपश द एवासौ भव त कमा लतक इ याह

ा म यलतक इ याह अपश दो य य क तः

( योजनभा यम )

न चापश दः क तः न यपश दा उप द य त न चानप द टा क तरि त

(४५ ततीय योजन या यानवा तकम )

पात जलमहाभा यम

- 63 -

एकदश वकत यान य वा ल यादयः

lsquolsquoएकदश वकतमन यव व तrsquorsquo इ त ल यादयोऽ प भ व यि त

( योजनवा या पभा यम )

य द lsquoएकदश वकतमन यव व तrsquo इ य यत lsquolsquoरा ः क चrsquorsquo lsquolsquoराजक यम lsquolsquoअ लोपोऽनrsquorsquo इ त

लोपः ा नो त

( या यातसमाधानभा यम )

एकदश वकतमन यवत प ठ न द ट य

( योजनवा दभा यम )

य द-प ठ न द ट य य यत lsquolsquo ल३ त शखrsquorsquo इ त लतो न ा नो त न य ऋकारः ष ठ न द टः

क त ह रफः

( या यातभा यम )

ऋकारोऽ य ष ठ न द टः कथम अ वभि तको नदशः-कप उः रः लः lsquolsquoकपो रो लrsquolsquo इ त

( या यात रव भा यम )

अथवा पनर त अ वशषण

(आ प मारणभा यम )

नन चो त-lsquolsquoरा ः क च lsquolsquoराजक यम lsquolsquoअ लोपोऽनःrsquorsquoइ त ा नोती त

(आ पबाधकभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 64 -

नष दोषः व य यतत - lsquolsquo वाद ना स सारण नकारा त हणमनकारा त त-षधाथम rsquolsquo इ त

त कतम तर ानव त यत-lsquolsquoअ लोपोऽनःrsquorsquo नकारा त य त

( योजनवा या पभा यम )

इह त ह ल त शख lsquolsquoअनतrsquorsquo इ त तषधः ा नो त

(४६ या यातसमाधानवा तकम )

रव तषधा च

(भा यम )

रव तषधा चति स य त lsquolsquoगरोररवतःrsquolsquo इ त व या म

(आ पभा यम )

य द अरवतः इ य यत होत-ऋकारः lsquolsquoहोतकारःrsquo अ न ा नो त

(आ पभा यम )

lsquolsquoगरोररवतो व यrsquorsquo इ त व या म

( स ाि तभा यम )

स एष स भदन लकारोपदशः ल या यथः स या यायत सषा महतो

वश त बा ल वाऽनक यत२

---------------

( शवस )

एओ ३ ऐऔच ४

पात जलमहाभा यम

- 65 -

(स य रष अतपर व थापनभा यम )

इद वचायत-lsquoइमा न स य रा ण तपरा ण वोप द यरन lsquoएत ओत rsquo lsquoऐत औत च rsquo इ त

अतपरा ण वा यथा यासम rsquo इ त

(भा यम )

क चा वशषः

(४७ तपरप दषकवा तकम )

स य रष तपरोपदश च तपरो चारणम

(भा यम )

स य रष तपरोपदश च तपरो चारण कत यम

(४८ तपर वप दषणवा तकम २)

ल या द वि व धः

(भा यम)

ल या द वजा यो व धन स य त गो३ ात नौ४ ात इ य lsquolsquoअन च चrsquorsquo इ यच उ तर य

यरो व भवत इ त ववचन न ा नो त इह च यङ४ तकायन lsquoउदङौ४पगवrsquo इ त lsquolsquoअ चrsquorsquo इ त

ङमडागमो न ा नो त

(४९ तपर वप दषणवा तकम ३)

लतस ा च

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 66 -

लतस ा च न स य त ऐ३ तकायन औ३पगव lsquolsquoऊकालो वद घ लतःrsquorsquo इ त लतस ा न

ा नो त

(अतपरप ा यपगमभा यम )

स त त यतपरा ण

(५० अतपरप दषणवा तकम )

अतपर एच इ वादश

(भा यम )

य यतपरा ण lsquolsquoएच इ वादशrsquorsquo इ त व त यम क योजनम एचो (ङो)

वादशशासन वध एकारोऽध ओकारो वा मा भ द त

(अतपरवा दनः श काभा यम)

नन च य या प तपरा ण तना यत व त यम इमावचौ समाहारवण -मा ाऽवण य

मा वण वणयोः तयो वादशशासनष कदा चदवणः यात कदा च दवण वण मा कदा चदवण

भ द त

(तपरवा दन उ तरभा यम)

या यायत एतत -lsquolsquoऐचो चो तरभय वात rsquorsquo इ त

(समाधान स ाि तभा यम )

य द या यानप ः इदम प या यायत-lsquolsquo स मङः स थान वात rsquorsquo इ त

(आ पभा यम )

नन चडः स थानतरावध एकारोऽध ओकारः

पात जलमहाभा यम

- 67 -

(समाधानभा यम )

न तौ तः य द ह तौ याता ताववायमप दशत

(आ पभा यम )

नन च भो छ दोगाना सा यम राणायनीया अधमकारमधमोकार चाधीयत-सजात ए चसन त

अ वय ओ भः सतम श त ए य यजत त ए यत -इ त

(समाधानभा यम )

पा रषदक तरषा त भवताम नव ह लोक ना यि म वदऽध एकारोध ओकारो वाि त

(५१ अतपरप दषणवा तकम )

एकादश द घ हणम

(भा यम )

एकादश द घ हण कत यम - lsquolsquoआ गणो द घःrsquorsquo lsquolsquoव र च द घःrsquorsquo इ त क योजनम

आ तयति मा चतमा ाणा था नना मा चतमा ा आदशा मा भवि न त ख वा इ ः

ख व ः ख वा उदक ख वोदक ख वा ईषा ख वषा ख वा ऊढा ख वोढा ख वा एलका

ख वलका ख वा ओदनः ख वौदनः ख वा ए तकायनः lsquolsquoख व तकायनः ख वा औपगवः

ख वौपगव इ त

(आ पभा यम )

त त ह द घ हण क त यम

(समाधानभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 68 -

न कत यम उप र टा योग वभागः क र यत - lsquolsquoअकः सवणrsquorsquo एको भव त ततो lsquolsquoद घrsquorsquo

द घ च स भव त यः स lsquolsquoएकः पवपरयोःrsquorsquo इ यव न द ट इ त

(आ पभा यम )

इहा प त ह ा नो त-पश व पच ती त

(समाधानभा यम )

नष दोषः इह ताव पश म त lsquolsquoअ यकrsquolsquo इतीयता स म सोऽयमव स स त य पव हण करो त

त यत योजनम - यथाजातीयकः पव तथाजातीयक उभयोयथा या द त

व म त पव इ यवानवतत अथवा आचाय व ि त ापय त नानन स सारण य द घ

भवती त यदय हल उ तर य स सारण य द घ व शाि त

पच ती त lsquolsquoअतो गण पर इतीयता स म सोऽयमव स स त य प हण करो त

त यत योजनम -यथाजातीयक पर य प तथाजातीयकमभयो यथा या द त

(द घ हणा पभा यम)

इह त ह ख व य माल य इ त द घवचनादकारो न अना तयादकारौकारौ न [त को

दोषः] वग ह त य वण स यत

(समाधानभा यम )

न मो-य यमाण दोष त कत य म त क त ह य यमाणन दोष त कत य म त

(आ पभा यम )

व च यमाण न दोषः

(समाधानभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 69 -

स ा वधौ व रादज द घ अद गणो द घ इ त

(आ पभा यम )

त त ह द घ हण कत यम

( स ाि तसमाधानभा यम )

न कत यम

(आ पभा यम )

क मादवा तयति मा चतमा ाणा था नना मा चतमा ा आदशा न भवि त

(समाधानभा यम )

तपर गणव ी

(आ पभा यम )

नन च तः परो य मा सोऽय तपरः

(समाधानभा यम )

न याह ताद प पर तपर इ त

(आ पभा यम )

य द ताद प पर तपरः lsquolsquoऋदोरब rsquorsquo इतीहव यात - यवः तवः लवः पव इ य न यात

(समाधानभा यम )

नष तकारः क त ह दकारः

(आ पभा यम )

क दकार योजनम

पात जलमहाभा यम

- 70 -

( तब धीसमाधानभा यम )

अथ क तकार य यसदहाथ तकारः दकारोऽ प अथ मखसखाथ तकारः दकारोऽपी त

(इ त स य र वतपरपाठ नणयः)

--------------------

(अथ वणकदश हणा हण नणयः)

(भा यम )

इद वचायत- य एत वणष वणकदशा वणा तरसमानाकतय एतषामवयव हणन हण

या वा न व त कतः पन रय वचारणा इह ह समदाया अ यप द य त अवयवा अ प

अ य तर च समदायऽवयवः त यथा व ः चलन सहायवयवः चल त त

समदाय थ यावयव यावयव हणन हण या वा न व त जायत वचारणा

क चा वशषः

(५२ हणप आ पवा तकम ६)

वणकदशा वण हणन च स य र समाना र व ध तषघः

(भा यम )

वणकदशा वण हणन च स य र समाना र व धः ा नो त स तष यः अ न इ म

वायो उदकम lsquolsquoअकः सवण द घःrsquolsquo इ त द घ व ा नो त

(५३ आ पा तरवा तकम ७)

द घ व व ध तषघः

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 71 -

द घ वा यो व धः ा नो त स तष यः

आलय लय lsquolsquo व य प त क त त भव तrsquorsquo इ त तक ा नो त

(आ पबाधकभा यम )

नष दोषः आचाय व ि त ापय त-lsquolsquoन द घ वा यो व धभव त इ त यदय द घा छ तक शाि त

(आ पसाधकभा यम )

नतदि त ापकम अि त य यदत य वचन योजनम कम lsquolsquoपदा ता वाrsquorsquo इ त वभाषा

व यामी त

(आ पबाधकभा यम )

य त ह योग वभाग करो त इतरथा ह lsquolsquoद धा पदा ता वाrsquorsquo इ यव यात

(आ पभा यम )

इह त ह-ख वा भः माला भः lsquolsquoअतो भस ऐस rsquorsquo इ य भाव ा नो त

(आ पबाधकभा यम )

तपरकरणसाम या न भ व य त

(आ पभा यम )

इह त ह- याता वाता अतो लोप आधधातकrsquolsquo इ यकारलोपः ा नो त

(आ पबाधकभा यम )

नन चा प तपरकरणसाम यादव न भ व य त

(आ पसाधकभा यम )

अि त य य तपरकरण योजनम कम सव य लोपो मा भ द त

पात जलमहाभा यम

- 72 -

( योजनबाधकभा यम )

अथ यमाणऽ प तपर पर य लोप कत पव य क मा न भव त

( योजनसाधकभा यम )

परलोप य था नव ावाद स वा च

(समाधानसाधकभा यम )

एव त याचाय व ि त ापय त- lsquoन आकार थ याकार य लोपो भव त इ त यदयम

lsquoआतोऽनपसग कःrsquo इ त ककारमनब ध करो त कथ क वा ापकम क करण एत योजनम -

कती याकारलोपो यथा या द त य याकार थ याकार य लोपः यात क करणमनथक यात

पर याकार य लोप कत वयोरकारयोः पर प ह स प या -गोदः क बलद इ त प य त

वाचाय -नाकार थ याकार य लोपः या द त अतः ककारमनब ध करो त

(समाधानबाधकभा यम )

नतदि त ापकम उ तराथमत यात -lsquolsquoत दशोकयोः प रमजापनदोःrsquorsquo इ त

(समाधानसाधकभा यम )

य त ह lsquolsquoगापो टकrsquorsquo इ यन याथ ककारमनब ध करो त

(५४ आ पवा तकम ७)

एकवणव च

एकवणव च द घ भवती त व त यम क योजनम वाचा तरती त

वय ल ण ठ मा भ द त इह च वाचो न म तम lsquolsquoत य न म त सयोगो पातौrsquorsquo व ल णो

य मा भ द त

पात जलमहाभा यम

- 73 -

(आ पबाधकभा यम )

अ ा प गोनौ हण ापकम -lsquolsquoद घा व ल णो व धन भव तrsquo इ त

(सवा पप रहारभा यम )

अय त सवषामव प रहारः-

(५५ स ा तसमाधानवा तकम ९)

ना यपव त यावयव य त व धयथा यष

(भा यम )

ना यपव त यावयव यावयवा यो व धभव त यथा यष त यथा lsquolsquo यष स तदश सा मध यो

भवि तrsquorsquo इ त न स तदशारि नमा का ठम नाव याधीयत

( टा तवष यभा यम )

वषम उप यासः यच चव ह त कम चो यत असभव चा नौ व या च

( टा ता तरभा यम )

यथा त ह lsquolsquoस तदश ादशमा ीरा व थीः स मधोऽ यादधीतrsquorsquo इ त न स तदश ादशमा

का ठम नाव याधीयत

( टा तवष यभा यम )

अ ा प त णव चत कम चो यत त य चासभवोऽ नौ व या च

( स ाि त टा तभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 74 -

यथा त ह lsquolsquoतल न व त यम rsquo lsquolsquoमास न व त यम rsquorsquo इ त यपव त च न व यत

अ यपव त गावः सषपा च व य त तथा lsquolsquoलोमनख प वा शौच कत यम rsquorsquo इ त यपव त

प वा नयोगतः कत यम अ यपव त कामचारः

(आ पभा यम )

य त ह यपवग ऽि त व च यपवग ऽि त स य रष

(५६ समाधानवा तकम १०)

स य रष ववत वात

यद ावणम ववततर तद य मादवणा य अपीवण वण ववततर त

अ या या मवण वणा याम

(अ हणप ा यपगमभा यम )

अथवा पनन ग य त

(५७ अ हणप दषणवा तकम )

अ हण च न व धलादश वनामष ऋकार हणम

(भा यम )

अ हण च न व धलादश वनामष ऋकार हण कत यम lsquolsquoत मा न वहलःrsquorsquo ऋकार च त

व त यम इहा प यथा यात -आनधतः आनध र त य य पनग य त lsquo वहलःrsquo इ यव त य

स म

(अ हणप दषणो ारभा यम )

य या प न ग य त त या यष न दोषः वहल हण न क र यत त मा न भवती यव

पात जलमहाभा यम

- 75 -

य द न यत आटतः आट र य ा प ा नो त

अ नो त हण नयमाथ भ व य त-अ नोतरवावण पध य ना य यावण पध य त (न व धः)

(वा तको त वतीयदषणभा यम)

लादश च ऋकार हण कत यम lsquolsquoकपो रो लःrsquolsquo ऋकार य च त व त यम इहा प यथा यात -

ल तः ल तवा न त य य पनग य त र इ यव त य स म

( वतीयदषणो ारभा यम)

य या प न ग य त त या यष न दोषः ऋकारो य न द यत कथम अ वभि तको नदशः-

कप उः रः लः ndashlsquolsquoकपो रो लःrsquorsquo इ त अथवा उभयतः फोटमा न द यत-र तल तभवती त

(लादशः)

(वा तको तततीदषणभा यम )

वनाम ऋकार हण कत यम lsquolsquoरषा या नो णः समानपदrsquorsquo ऋकारा च त व त यम इहा प

यथा यात -मातणा पतणा म त य य पनग य त रषा या म यव त य स म

(अ हणवा दभा यम )

न स य त य त फा पर भ त तन यव हत वा न ा नो त

( हणवा दभा यम )

मा भदवम अ यवाय इ यव स म

(अ हणवा दभा यम )

न स य त वणकदशाः क वण हणन ग य त य यपव ता अ प वणा भवि त य चा प

रफा पर भ तः न त व चद प यपव त यत

पात जलमहाभा यम

- 76 -

( हणवा दभा यम )

एव त ह योग वभागः क र यत lsquolsquoरषा या नो णः समानपदrsquorsquo ततः-lsquolsquo यवाय यवाय च रषा या नो

णो भवती त ततः -lsquolsquoअ क वा नि भःrsquo इ त

इद मदानी कमथम

नयमाथम -lsquoएतरवा रसमा ना यक यवाय ना यःrsquo इ त

(अ हणवा दभा यम )

य या प न ग य त त या यष न दोषः आचाय वि त ापय त- भव यकारा नो ण व म त यदय

ना दष ननमनश द पठ त

( हणवा दभा यम )

नतदि त ापकम व यथमत यात -नानम नः

(अ हणवा दभा यम )

य त ह त नो तश द पठ त

(एकद शभा यम )

य चा प ननमनश द पठ त

(बाधक मारणभा यम )

नन चो तम -व यथमत यात

(समाधानभा यम )

ब हर गा व र तर ग ण वम अ स ब हर गम तर ग अथवा उप र टा योग वभागः क र यत-

lsquolsquoऋतःrsquorsquo नो णो भव त ततः-lsquolsquoछ द यव हात rsquorsquo ऋत इ यव

पात जलमहाभा यम

- 77 -

(९७ आ पवा तकम )

लतावच इदतौ

(भा यम )

एत च व त यम य य पनग य त गरो ट र यव ल या त य स म

(आ पबाधकभा यम )

य या प न ग य त त या यष न दोषः यत एत यास एव

(५९ आ पवा तकम )

त य प सयोग व यञ जन व धः

त य प सयोग व य जना यो व धन स य त-क३ कटः प३ पल प३ त म त य य

पनग य त त य वौ ककारौ वौ पकारौ वौ तकारौ

(आ पबाधकभा यम )

य या प न ग य त त या प वौ ककारौ वौ पकारौ वौ तकारौ कथम मा ाकालोऽ

ग यत न च मा क य जनमि त अनप द ट स कथ श य व ातम अस च कथ श य

तप तम

(आ पसाधकभा यम )

य य प तावद त छ यत व त य त नाि त-lsquoअण सवणान ग णातrsquo इ त इह त कथम -

स य ता स व सरः य लोकम त लोक म त य तद यण सवणान ग णाती त

(आ पबाधकभा यम )

अ ा प मा ाकालो ग यत न च मा क य जनमि त अनप द ट स कथ श य व ातम

पात जलमहाभा यम

- 78 -

( शवस म )

हयवर ५

(अथ हकारा धकरणम)

(वा तकावतरणभा यम )

सव वणाः सकदप द टाः अय हकारो व प द यत-पव चव पर च य द पनः पव एवोप द यत पर

एव वा क चा वशषः

(६० पव ानपदश दषणवा तकम १)

हकार य परोपदशऽ हणष ह हणम

(भा यम )

हकार य परोपदशऽ हणष ह हण कत यम lsquolsquoआतोऽ ट न यम rsquorsquo lsquolsquoश छोऽ टrsquorsquo lsquolsquoद घाद ट

समानपादrsquorsquo हकार च त व त यम इहा प यथा यात महा ह सः

(६१ पव ानपदश दषणवा तकम २)

उ व च

(भा यम )

उ व च हकार हण कत यम lsquolsquoअतो रोर लताद लत ह श चrsquorsquo हकार च त व त यम इहा प यथा

यात -प षो हस त ा मणो हसती त

(पवापदशा गीकारभा यम )

अ त त ह पव पदशः

(६३-६३ पर ानपदश दषणभा यवा तकम३-४)

पात जलमहाभा यम

- 79 -

पव पदश क व स वधयो झ हणा न च

य द पव पदशः क व वधयम -ि न ह वा न ह वा सि न हष त ि न न हष त

lsquolsquoरलोऽ यपधा लादःrsquorsquo इ त क व न ा नो त

स व धः- स च वधयः-अध त अ ल त lsquolsquoशल इगपधाद नटः सःrsquorsquo इ त सो न ा नो त

इ व धः इ च वधयः- द ह वला दल ण इण न ा नो त

झ हणा न च

कम

अहकारा ण यः

lsquolsquoझलो झ लrsquorsquo इतीह न यात -अदा धाम अदा धम त मा पव चवोपद ट यः पर च

(उपसहारभा यम )

य द च क चद य ा यपदश योजनमि त त ा यपदशः कत यः

(अथ रफोपदश थाना धकरणम )

इद वचायत-अय रफो यकारवकारा या पव एवोप द यत-हरयव ड त पर एव वा यथा यास म त

क चा वशषः

(६४ यथा यासोपदशदषणवा तकम ५)

रफ य परोपदशऽनना सक ववचनपरसवण तषधः

(भा यम )

रफ य परोपदशऽनना सक ववचनपरसवणाना तषधो व त यः

पात जलमहाभा यम

- 80 -

अनना सक य- वनय त ातनय त lsquolsquoयरोऽनना सकऽनना सको वाrsquorsquo इ यनना सकः

ा नो त

ववचन य-म दः भ दः lsquolsquoयरःrsquorsquo इ त ववचन ा नो त परसवण य-क ड रथन वन

रथन lsquolsquoअन वार य य य-rsquorsquoइ त परसवणः ा नो त

(इ त यथा यास दषणा न)

------------------

(यकारा पव पाठा यगमभा यम )

अ त त ह पव पदशः

(६५-६६ पव पदशदषणभा यवा तकम ६-७)

पव पदश क व तषधो यलोपवचन च

(भा यम )

य द पव पदशः क व तष यम द व वा दद वष त lsquolsquoरलोऽ यपधा द त क व ा नो त

(दषण नराकरणभा यम )

नषः दोषः नव व ायत-lsquolsquoरलो यपधा rsquorsquo इ त

क त ह

lsquolsquoरलः अव यपधा rsquorsquoइ त

lsquolsquo क मदम अव यपधा rsquorsquoइ त

अवकारा ता यपधात अव यपधाद त

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 81 -

यलोपवचन च यो च लोपो व त यः गौधरःपचरन यजरन lsquoजीव रदानःrsquo जीरदानः

वल त लोपो न ा नो त

(दषण नराकरणभा यम )

नष दोषः रफोऽ य न द यत-lsquolsquoलोपो योव ल इ त रफ च व ल च तrsquorsquo

(यथा यासाऽ यपगमभा यम )

अथ वा पनर त परोपदशः

(दोष मारणभा यम )

नन चो तम रफ य परोपदशऽनना सक ववचनपरसवण तषध इ त

(समाधानभा यम )

अनना सकपरसवणयो ताव तषधो न व त यः रफो मणा सवणा न सि त

(भा यम )

ववचनऽ प नमौ रहौ का यणौ ववचन य

क त ह न म त ममौ रहौ ववचन य त यथा lsquolsquo ा मणा भो य ता माठरकौ णड यौ

प रव वषाताम rsquo इ त नदानी तौ भ जात

(अथायोगवाहोपदशा धकरणम )

इद वचायत-इमऽयोगवाहा न व चदप द य त य त च तषा कायाथ उपदशः कत यः क

पनरयोगवाहाः वसजनीयिज वामल योप मानीयान वारना स ययमाः कथ पनरयोगवाहाः

यदय ता वहि त अनप द टा च य त

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 82 -

व पनरषामपदशः कत यः

(६७ स ा तवा तकम )

अयोगवाहानाम स ण वम

(भा यम )

अयोगवाहानाम सपदशः कत यः

क योजनम ण वम उरःकण उर कण उरःपण उर^पण lsquolsquoअ यवायrsquolsquo इ त ण व स

भव त

( स ा तवा तकम )

शष ज भावष व

(भा यम )

शषपदश कत यः क योजनम ज भावष व अयमि ज प मानीयोपधः प यत त य

ज व कत उि जता उि जत म यत प यथा यात

(उप मानीयोपधदषणभा यम )

य यि ज प मानीयोपधः प यत उि जिजषती यप मानीयादरव ववचन ा नो त दकारोपध पनर

lsquolsquoन ाः सयोगादयःrsquolsquo इ त तषधः स ो भव त

(दकारोपधदषणभा यम )

य द दकारोपधः प यत का प स उि जता उि जत म त

(दकारोपधदषण नराकरणभा यम )

अ स भ उ जः

पात जलमहाभा यम

- 83 -

इदमि त-lsquolsquo तोः चना चःrsquorsquo इ त ततो व या म lsquolsquoभ उ जःrsquorsquo उ जः चना सि नपात भो-भवती तrsquorsquo

(आ पभा यम )

त त ह व त यम

(समाधानभा यम )

न व त यम नपातनादव स म क नपातनम lsquolsquoभज य जौ पा यपतापयोःrsquorsquo इ त

(समाधानबाधकभा यम )

इहा प त ह ा नो त-अ य गः सम ग इ त

(समाधानसाधकभा यम )

अक व वषय ति नपातनम अथवा नतद ज प गमरत व यपसगा डो वधीयत

अ य गतोऽ य गः सम गतः सम ग इ त

( योजनभा यम )

ष व च योजनम स पःष धनःष lsquolsquoश यवायrsquorsquo इ त ष व स भवती त

lsquolsquoनम वसजनीयश यवायऽ प इ त वसजनीय हण न कत य भव त

(आ पभा यम )

नम चा प त ह हण श यमकतम

कथ सप ष धन ष

अन वार कत lsquoश यवाय इ यव स म

(समाधानभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 84 -

अव य नमो हण कत यम अन वार वशषण न हणम नमो योऽन वार त यथा या इह मा

भत-प ि व त

(भा यम )

अथवाऽ वशषणोपदशः कत यः

(भा यम )

क योजनम

(६९ स ा तवा तकम )

अ वशषण सयोगोपधास ाऽलोऽ य ववचन था नव ाव तषघाः

(भा यम )

अ वशषण सयोगस ा योजनम उ३ जकः lsquolsquoहलोऽन तराः सयोगःrsquorsquo इ त सयोगस ा lsquolsquoसयोग

ग व तrsquorsquo ग स ा lsquolsquoगरोrsquorsquo र त लतो भव त

( योजनभा यम )

उपधास ा च योजनम -द कत न कत द पीत न पीतम lsquolsquoइददपध य चा यय यrsquolsquo त ष व

स भव त

( योजन नरासभा यम )

नतदि त योजनम न इददपध हणन वसजनीयो वश यत

क त ह

सकारो वश यत-इददपध य सकार य यो वसजनीय इ त

पात जलमहाभा यम

- 85 -

अथवा उपधा हण न क र यत इद या त पर वसजनीय वशष य यामः-इद याम तर य

वसजनीय य त

( योजनभा यम )

अलोऽ य व ध च योजनम -व तर त ल तर त lsquolsquoअलोऽ य यrsquorsquo वधयो भव ती यलो य य

स व स भव त

( योजन नराकरणभा यम )

एतद प नाि त योजनम -lsquolsquo न द यमान यादशा भवि तrsquorsquo इ त वसजनीय यव भ व य त

( योजनभा यम )

ववचन योजनम -उर^कः उर^पः lsquolsquoअन च चrsquorsquo एच उ तर य यरो व भवत इ त ववचन स

भव त

( योजनभा यम )

था नव ाव तषध च योजनम -यथह भव त-उरःकण उरःपण त lsquolsquoअ यवायrsquorsquo इ त ण वम

एव महा प था नव ावा ा नो त- यढोर कन महोर कन त त lsquolsquoअनि वधौrsquorsquo इ त तषधः स ो

भव त

(इ ययोगवाहोपदशा धकरणम )

(अथ वणाथव ता धकरणम )

---------

पात जलमहाभा यम

- 86 -

(भा यम )

क पन रम वणा अथव तः आहोि वदनथकाः

(७० अथव तासाधक थमवा तकम )

अथव तो वणा धात ा तप दक यय नपातानामकवणानामथदशनात

(भा यम )

अथव तो वणाः

कतः

धात ा तप दक यय नपातानामकवणानामथदशनात

धातव एकवणा अथव तो य त-ए त अ य त अधीत इ त

ा तप दका यकवणा यथवि त-आ याम ए भः एष

यया एकवणा अथव तः औपगवः कापटवः

नपाता एकवणा अथव तः अ अप ह इ इ प य उ उि त ठ ए अप ाम

धात ा तप दक यय नपातानामकवणानामथदशना म यामह-अथव तो वणा इ त

(७१ अथव तासाधक वतीयवा तकम १२)

वण य यय चाथा तरगमनात

(भा यम )

वण य यय चाथा तरगमना म यामहऽथव तो वणा इ त कपः सपो यप इ त कप इ त

सककारण कि चदथ ग यत सप इ त ककारापाय सकारोपजन चाथा तर ग यत यप इ त

पात जलमहाभा यम

- 87 -

ककारसकारापाय यकारोपजन चाथा तर ग यत तन म यामह-यः कप कपाथः स ककार य यः

सप सपाथः स सकार य यो यप यपाथः स यकार य त

(७२ अथव तासाधकततीयवा तकम १३)

वणानपल धौ चानथगतः

(भा यम )

वणानपल धौ चानथगतम यामहऽथव तो वणा इ त व ः ऋ ः का डीरः आ डीरः व इ त

सवकारण कि चदथ ग यत ऋ इ त वकारापाय सोऽथ न ग यत का डीर इ त सककारण

कि चदथ ग यत आ डीर इ त ककारापाय सोऽथ न ग यत

(आ पभा यम )

क त य यत-lsquoअनथगतःrsquo इ त न साधीयो य ाथ य ग तभव त

(समाधानभा यम )

एव तह द प ठत य या -lsquolsquoवणानपल धौ चातदथगतःrsquorsquo इ त

क मदम -अतदथगत र त

त याथ तदथः तदथ य ग त तदथग तः न तदथग तरतदथग तरतदथगत र त अथवा

सोथ तदथ तदथ य ग त तदथग तन तदथग तरतदथग तरतदथगत र त

(आ पभा यम )

स त ह तथा नदशः कत यः

( स ा तभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 88 -

न कत यः उ तरपदलोपोऽ ट यः त यथा-उ मख मव मखम य उ मखः खरमखः

एवमतदथगतरनथगत र त

(७३ अथव तासाधकचतथवा तकम )

सघाताथव चा च

(भा यम )

सघाताथव वा च म यामहऽथव तो वणा इ त यषा सघाता अथव तोऽवयवा अ प

तषामथव तः [यषा पनरवयवा अनथकाः समदाया अ प तषामनथकाः] त यथा

एक च मा दशन समथः त समदाय च शतम प समथम एक च तल तलदान समथः

त समदाय च खाय प तलदान समथा यषा पनरवयवा अनथकाः समदाया अ प तषामनथकाः

त यथा-एकोऽ धो दशनऽसमथ त समदाय च शतम यसमथम एका च सकता तलदानऽसमथा

त समदाय च खार शतम यसमथम

(अथव तादषणभा यम )

य द तह म वणा अथव तः अथव कता न ा नवि त

का न

lsquolsquoअथव ा तप दकम rsquorsquo इ त तप दकस ा lsquolsquo ा तप दका rsquorsquo इ त वा य पि तः lsquolsquoसब त पदम rsquorsquo इ त

पदस ा

त को दोषः

lsquolsquoपद यrsquorsquo इ त नलोपाद न ा नवि त-धन वन म त

(७४ अथव ताया दोष नराकरणवा तकम १५)

पात जलमहाभा यम

- 89 -

सघात यकाथा सबभावो वणात

(भा यम )

सघात यक वमथः तन वणा सब पि तन भ व य त

(७५ अनथकतासाधक थमवा तकम १६)

अनथका त तवणमथानपल धः

(भा यम )

अनथका त वणाः

कतः

तवणमथानपल धः न ह तवणमथा उपल य त

क मद तवणम

वण वण त तवणम

(७६ अनथक वसाधक वतीयवा तकम १७)

वण य ययापायोपजन वकार वथदशनात

(भा यम )

वण य ययापायोपजन वकार वथदशना मह-अनथका वणा इ त वण य यय-कत तकः कसः

सकताः हसः सहः वण य ययो नाथ य ययः अपायो लोपः-हतः नि त न त नन

वणापायो नाथापायः उपजन आगमः-ल वता ल वतम वण पजनो नाथ पजनः वकार आदशः

घातय त घातकः वण वकारो नाथ वकारः यथव वण य ययापायोपजन वकारा भवि त

त वदथ य ययापायोपजन वकारभ व-त यम न चह त व अतो म यामह-अनथका वणा इ त

पात जलमहाभा यम

- 90 -

(तट था पभा यम )

उभय मद वणष तम -अथव तोऽनथका इ त च कम या यः

(समाधानभा यम )

उभय म याह कतः

वभावतः त यथा समानमीहमानाना चाधीयानाना च क चदथय य त अपर न न चदानी

कि चदथवा न त क वा सवरथव ः श य भ वतम कि च वाऽनथक इ त क वा सवरनथकः त

क मा भः श य कतम -य ात ा तप दक यय नपाता एकवणा अथव तोऽतो यऽनथका इ त

वाभा वकमतत

(आ पभा यम )

कथ य एष भवता वणानामथव ताया हत प द टः-lsquoअथव तो वणा धात ा तप दक यय-

नपातानामकवणानामथदशना वण य यय चाथा तरगमना वणानपल धौ चानथगतः

सघाताथव वा चrsquo इ त

(समाधानभा यम )

सघाता तरा यवता यवजातीयका न अथा तरष वत त-कपः सपो यप इ त य द ह

वण य ययकतमथा तरगमन यात भ य ठः कपाथः सप यात सपाथ च कप कपाथ च यप

यपाथ च कप सपाथ च यप यपाथ च सप यत त खल न क च सप य वा यप यप य वा कप

कप य वा यप सप य वा कप कप य वा सप यप य वा सप अतो म यामह-

सघाता तरा यता यवजातीयका यथा तरष वत त इ त इद ख व प-भवता वणानामथव ता वता

साघीयोऽनथक व यो ततम यो ह म यत-यः कप कपाथः स ककार य यः सप सपाथः स

सकार य यो यप यपाथः स यकार य त ऊपश द व यानथकः यात

पात जलमहाभा यम

- 91 -

तद त-

lsquoन कपसपयपानाम वयोऽथ य व यत

अतोऽथा तरवा च व सघात यव ग यत

(आ पभा यम )

त दमप र तम - सघाताथव वा च इ त

(समाधानभा यम )

एत या प ा तप दकस ाया प रहार व य त

(इ त वणानामथव ता धकरणम )

-------------------

पात जलमहाभा यम

- 92 -

(अथ याहारि व स क हणाभावा धकरणम )

(भा यम )

अउइण ऋलक एओ ऐऔच

(७७ आ पवा तकम १८ )

lsquo याहारऽनब धाना कथम हणष नrsquo

य एतऽ याहराथा अनब धाः य त एतषाम हणन हण क मा न भव त

क च यात

द ध णकार य त मधणकार य त lsquoइको यण चrsquo इ त यणादशः स यत

(७८ स ा तसमाधानवा तकख डनम १९)

आचारात

(भा यम )

क मदमाचारा द त

आचायाणामपचारात नत वाचाया अ काया ण कतव तः

(७९ स ा तसमाधानवा तकख डनम २०)

lsquoअ धान वात rsquo

(भा यम )

अ धान वा च न ख व यतषाम ाधा यनोपदशः यत

व त ह

ह ष

पात जलमहाभा यम

- 93 -

कत एतत

एषा याचाय य शल ल यत-य त यजातीया त यजातीयषप दश त-अचोऽ हलो ह ष

(८० स ा तसमाधानवा तकख डनम )

lsquoलोप च बलव तरःrsquo

(भा यम )

लोपः ख व प ताव व त

(८१ स ा तसमाधानर य तरवा तकम २२)

ऊकालोऽिज त वा योग त कालाना यथा भवत

अचा हणम काय तनषा न भ व य त

(भा यम )

अथवा योग वभागः क र यत-lsquolsquoऊकालोऽच rsquorsquo उ ऊ ऊ ३ इ यव कालोऽ भव त ततो lsquolsquo वद घ लतःrsquorsquo

वद घ लतस च भव त-ऊकालोच

(आ पभा यम )

एवम प क कट इ य ा प ा नो त

(समाधानभा यम )

त मा पव त एव प रहारः

(भा यम )

एष एवाथः अपर आह-

पात जलमहाभा यम

- 94 -

वाद ना वचनात ा याव तावदव योगोऽ त अ काया ण यथा य त काल व

काया ण

(इ त याहारि वता हणाभावा धकरणम )

----------------------

पात जलमहाभा यम

- 95 -

(lsquoअण दत स ऽण पद योजना धकरणम rsquo)

(आ पभा यम )

अथ कमथम तः थानामण सपदशः यत

(समाधानभा यम )

इह स य ता स व सरः य ल क त ल क म त परसवण या स वादन- वार यव

ववचनम त पर य परसवण कत त य यय हणन हणात पव या प परसवण यथा यात

(समाधानबाधकभा यम )

नतदि त योजनम व य यतत - ववचन परसवण व स व त यम इ त यावता

स वम यत परसवण एव ताव व त

(समाधानसाधकभा यम )

परसवण त ह कत त य य हणन हणा ववचन यथा यात

(समाधानबाधकभा यम )

मा भत ववचनम

(समाधानसाधकभा यम )

नन च भदो भव त-स त ववचन यकारम अस त ववचन वयकारम

(समाधानबाधकभा म )

नाि त भदः स य प ववचन वयकारमव

कथम

lsquolsquoहलो यमा य म लोपःrsquorsquo इ यवमक य लोपन भ वत यम

पात जलमहाभा यम

- 96 -

(समाधानसाधकभा यम )

एवम प भदः स त ववचन कदा च वयकारम कदा चत यकारम अस त

वयकारमव स एष कथ भदो न या य द न यो लोपः या वभाषा च स लोपः

(समाधानबाधककद शभा यम )

यथाऽभद तथाऽ त

(समाधानसाधक स ाि तवा तकम )

अनवतत वभाषा शरोऽ च य वारय यय व वम

(भा यम )

यदय lsquolsquoशरोऽ च इ त ववचन तषध शाि त त ापय याचायः अनवतत वभाष तrsquorsquo

(िज ासाभा यम )

कथ क वा ापकम

(त यव हतसचकम तराधम )

न य ह त य लोप तषधाथ न कि च यात

(भा यम )

य द न यो लोपः यात तषधवचनमनथक यात अ व ववचनम lsquolsquoझरो झ र सवणrsquorsquo इ त

लोपो भ व य त प य त वाचायः- वभाषा सलोप इ त ततो ववचन तषध शाि त

(समाधानबाधकभा यम )

नतदि त ापकम न यऽ प त य लोप स तषधोऽव य व त यः यदतत lsquolsquoअचो रहा याम rsquorsquo

इ त ववचनम लोपापवादः स व ायत

पात जलमहाभा यम

- 97 -

कथम

यर इ य यत एताव त च यरः- यदत झरो वा यमो वा य द चा लोपः या ववचनमनथक

यात

क त ह तयोय गयो दाहरणम

यदकत ववचन य जननः सयोगः- तम अव तम आ द यः इहदानी क ता ह त त

ववचनसाम या लोपो न भव त एव महा प लोपो न यात- कष त- वषती त त माि न यऽ प

लोपऽव य स तषधो व त यः

(उपसहारभा यम )

तदतद य तस द धमाचायाणा वतत वभाषानवतत न व त ५

-------------------

पात जलमहाभा यम

- 98 -

( शवस म )

लण ६

( या यानत इ त प रभाषा धकरणम )

(आ पभा यम )

अय णकारो वरनब यत पव चव पर च त ा हणि व हणष च सदहो भव त-पवण वा यः

परण व त

( या पभा यम )

कतमि म तावद हण सदहः

( या पसमाधानभा यम )

lsquolsquo लोप पव य द घ ऽणःrsquorsquo इ त

(७२ स ाि तसमाधानवा तकम १)

( अस द धम )

(भा यम )

अस द धम -पवण न परण

(ह वा पभा यम )

कत एतत

(७३ स ा यकद शहतवा तकम २)

पराभावात

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 99 -

न ह लोप परऽणः सि त

(हत नरासभा यम )

नन चायमि त -आतढ आवढः इ त

( स ाि तसमाधानभा यम )

एव त ह साम या पवण न परण य द ह परण याद हणमनथक या lsquolsquo लोप पव य

द घ ऽचःrsquorsquo इ यव यात अथवा एतद प न या अचो यत व त- वः द घः लत इ त

(समाधानभा यम)

अि मत य हण सदहः-lsquolsquoकऽणःrsquorsquo इ त

(आ पभा यम )

अस द ध पवण न परण

कत एतत

पराभावात

न ह क परऽणः सि त

(हत नरासभा यम )

नन चायमि त-गोका नौक त

( स ाि तभा यम )

एव त ह साम या पवण न परण य द ह परण याद हणमनथक यात lsquolsquoकऽचःrsquorsquo इ यव

यात अथवा-एतद प न यात अचो यत व त- वो द घः लत इ त

(आ पभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 100 -

अि म त य हण सदहः-lsquolsquoअणोऽ ग य यानना सकःrsquorsquo इ त

(समाधानभा यम )

अस द ध पवण न परण

कत एतत

पराभावात न ह पदा ताः परऽणः सि त

(हत नरासभा यम )

नन चायमि त-कत हत इ त

( स ाि तभा यम )

एव त ह साम या पवण न परण य द ह परण यात अ हणमनथक यात

lsquolsquoअचोऽ ग य यानना सकःrsquorsquo इ यव यात अथवा- एतद प न यात अच एव ह ग या भवि त

(आ पभा यम )

अि म त य हण सदहः-lsquolsquoउरण रपरःrsquorsquo इ त

(समाधानभा यम )

अस द ध पवण न परण

कत एतत

पराभावात

न यः थान परऽणः सि त

(हत नरासभा यम )

नन चायमि त-क थ ह थ म त

पात जलमहाभा यम

- 101 -

(आपि त नभा यम )

क च यात य य रपर व यात

(आपि तदशनभा यम)

वयो रफयोः वण स य

(आपि तबाधकभा यम )

lsquolsquoहलो यमा य म लोपःrsquorsquoइ यवमक या लोपो भ व यती त

(आपि तसाधकभा यम )

वभाषा स लोपः वभाषा वण स यत

(आपि तबाधकभा यम )

अय त ह न यो लोपः lsquolsquoरो रrsquolsquo इ त

(आपि तसाधकभा यम )

lsquoपदा त यrsquo इ यव सः

(आपि तबाधकभा यम )

न श यः स पदा त य इ यव व ातम इह ह लोपो न यात जगघल अजघाः -पा प ः

अपा पाः इ त

(आपि तसाधकभा यम )

इह त ह-मात पतणा म त रपर व स यत

(आपि तबाधकभा यम )

आचाय व त ापय त-ना रप व भवती त यदयम lsquolsquoऋत इ ातोःrsquolsquo इ त धात हण करो त

पात जलमहाभा यम

- 102 -

कथ क वा ापकम

धात हण यत योजनम - इह मा भत- मातणा पतणा म त य द चा रपर व

या ात हणमनथक या रपर व कतऽन य वा द व न भ व य त प य त वाचायः- ना

रपर व भवती त ततो धात हण करो त

(आपि तसाधकभा यम )

इहा प त ह न ा नो त- चक ष त िजह षती त

(आपि तबाधकभा यम )

मा भदवम lsquolsquoउपधाया चrsquorsquo इ यव भ व य त

(आपि तसाधकभा यम )

इहा प त ह ा नो त- मातणा म त त मा त धात हण कत यम

( स ाि तसमाधानभा यम )

एव त ह-साम या पवण न परण य द ह परण यात अ हणमनथक या lsquolsquoउर परःrsquorsquo इ यव

यात

(आ पभा यम )

अि म त य हण सदहः-lsquolsquoअण द सवण य चा ययःrsquorsquo इ त

(समाधानभा यम )

असि द ध परण न पवण

(ह वा पभा यम )

कत एतत

पात जलमहाभा यम

- 103 -

(८४ स ा तवा तकम )

सवणऽण तपर यऋत

(भा यम )

यदयम lsquolsquoउऋतrsquolsquo इ यकार तपरकरण करो त त ापय याचायः-परण न पवण त

(आ पभा यम )

इ हणष त ह सदहः

(समाधानभा यम )

असि द धम परण न पवण

(हत िज ासाभा यम )

कत एतत

(८५ स ा तहतवा तकम )

वोर य परणण यात

(भा यम )

य छ त पवण सम य हण त करो त- वो र त त च ग भव त

कथ क वा ापकम

त वभि त नदश सम य हण चाधचत ो मा ाः याहार हण पनि त ो मा ाः सोऽयमव

लघीयसा यासन स स त य गर यास य नमारभत त ापय याचायः-परण न पवण त

(आ पभा यम )

क पनवण स ता ववाय णकारो वरनब यत

पात जलमहाभा यम

- 104 -

(८६ समाधानवा तकम )

या याना च व ि ततः

एत ापय याचायः-भव यषा प रभाषा-lsquolsquo या यानतो वशष तपि तन ह सदहाद-ल णम rsquorsquo इ त

lsquolsquoअण द सवण य-rsquorsquoइ यत प रहाय पवणा हणम lsquolsquoपरण हणम rsquorsquo इ त या या यामः ६

( शवस )

ञमङणनम ७ झभञ ८

(आ पभा यम )

कमथ ममौ मखना सकावचनो वणानभावनब यत न ञकार एवानब यत

( या पभा यम )

कथ-या न मकारण हणा न lsquoहलो यमा य म लोपःrsquo

( या पभा यम )

स त ञकारण lsquoहलो यञा य ञ लोपःrsquo इ त

(आ पभा यम )

[कथम ] lsquolsquoहलो यमा य म लोपःrsquorsquo इ त

(इ टापि तबाधकभा यम )

[अ त ञकारण] lsquolsquoहलो यञा य ञ लोपःrsquolsquo इ त

(इ टापि तसाधकभा यम )

नव श यम झकारभकारयोर प झकारभकारयोल पः स यत

(इ टापि तसाधकभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 105 -

न झकारभकारौ झकारभकारयोः तः

(आ पभा यम )

कथ- lsquolsquoपमः ख य परrsquolsquo इ त

(इ टापि तभा यम )

एतद य त ञकारण lsquolsquoपमः ख य पर rsquorsquoइ त

(इ टापि तबाधकभा यम )

नव श यम झकारभकारपरऽ प ह ख य ः स यत

(इ टापि तसाधकभा यम )

न झकारभकारपरः खयि त

(आ पभा यम )

कथ-lsquolsquoङमो वाद च ङमि न यम rsquorsquo इ त

(इ टापि तभा यम )

एतद य त ञकारण lsquolsquoङञो वाद च ङञि न यम rsquorsquo इ त

(इ टापि तबाधकभा यम )

नव श यम झकारभकारयोरऽ प ह पदा तयोझकारभकारावागमौ याताम

(इ टापि तसाधकभा यम )

न झकारभकारौ पदा तौ तः

(इ टापि तबाधककद शभा यम )

एवम प प चागमा य आग मनः वष या स यातानदशो न ा नो त

पात जलमहाभा यम

- 106 -

(इ टापि तसाधककद शभा यम )

स त ताव यषामागमानामाग मनः सि त झकारभकारौ पदा तौ न त इ त क वा आगमाव प न

भ व यतः

--------------------

(अथा रश द नवचनम )

(आ पभा यम )

अथ क मदम र म त

(८८ स ा तसमाधानभा यम )

lsquoअ र न र व यात rsquo rsquo

(भा यम )

न ीयत न रती त वाऽ रम

(८८ स ा तसमाधाना तरवा तकम २)

अ नोतवा सरोऽ रम

(भा यम )

अ नोतवा पनरयमौणा दकः सरन ययः अ नत इ य रम

( स ा तसमाधानवा तकम ३)

lsquoवण वाऽऽह ः पवस rsquo

(भा यम )

अथवा पवस वण या र म त स ा यत

पात जलमहाभा यम

- 107 -

(इ य रश द नवचनम )

(अथा रसमा नायोपदश योजनम )

(९० नवा तकम )

lsquo कमथमप द यतrsquo

(भा यम )

अथ कमथमपदशः यत

(९१ समाधानवा तकम २)

lsquoवण ान वाि वषयो य च य वतत

तदथ म टब यथ ल वथ चोप द यतrsquo २

(भा यम)

सोयम रसमा नायो वा समा नायः पि पतः फ लत च तारकव तम णडतो व दत यो

मरा शः सववदप यफलावाि त चा य ान भव त माता पतरौ चा य वग लोक मह यत

इ त ीम गव पत ज ल वर चत महाभा य

थम या याय य थम पाद वतीयमा नकम

पात जलमहाभा यम

- 108 -

अथ थमा याय थमपाद ततीयाि नकम

अथ पा णनीय व धशष करणम

(१-व स ास म ११३१)

व रादच (१ ११)

(असाध व नराकरणा धकरणम )

(आ पभा यम )

क व क मा न भव त lsquolsquoचोः कः पद यrsquolsquo इ त

(समाधानभा यम )

भ वात

(आ पभा यम )

कथ भस ा

(समाधानभा यम )

lsquolsquoअय मयाद न छ द सrsquorsquo इ त

(समाधानबाधकभा यम )

छ दसी य यत न चद छ दः

(समाधानसाधकभा यम )

छ दोव स ा ण भवि त

(आ पभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 109 -

य द भस ा lsquolsquoव रादजद गणःrsquolsquo इ त ज वम प न ा नो त

(समाधानभा यम )

उभयस ा य प छ दा स य त त यथा lsquoस स ठभास ऋ वता गणन पद वा क वम

भ वा ज व न भव त एव महा प पद वा ज वम भ वा क व न भ व य त

--------------------

(अथ त ा वतप नराकरणा धकरणम )

(उभयप व प-त ा वतप दषणभा यम )

क पन रद त ा वत हणम -व र यव य आकारकारौकारा भा य त तषा हणम

आहोि वदाद मा य

क चातः

य द त ा वत हणम शाल यो माल य इ त व ल ण छो न ा नो त आ मयम

शालमयम व ल णो मय न ा नो त आ ग ताय नः शालग ताय नः व ल णः फञ न

ा नो त

(आद मा हण दषणभा यम )

अथाद मा य हणम सव भासः सवभास इ त lsquolsquoउ तरपदव ौ सव चrsquolsquo इ यष व धः ा नो त

इह च तावती भाया य य ताव ायः lsquolsquoव न म त यrsquolsquo इ त पव ाव तषधः

( स ा तभा यम )

अ त त ह-आद मा य हणम

(आ पभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 110 -

नन चो तम -सव भास सवभास इ त lsquolsquoउ तरपदव ौ सव चrsquolsquo इ यष व धः ा नो त

(समाधानभा यम )

नष दोषः नव व ायत-उ तरपद य व तरपदव तरपदव ा व त

कथ त ह

lsquolsquoउ तरपद यrsquolsquo इ यव क य या व त व य तरपद इ यवमत व ायत अव य चतदव

व यम त ा वत हण स यपीह स यत-सवः कारकः सवकारक इ त

( वतीयदषण नराकरणभा यम )

यद य यत- इह तावती भाया य य ताव ायः याव ाय इ त च lsquolsquoव न म त य-rsquolsquo इ त

पव ाव तषधः ा नो त नष दोषः नव व ायत- व न म त व न म त व न म त य त

कथ त ह

व न म त यि म सोऽय व न म त व न म त य त

क च व न म तम

योऽसौ ककारो ञकारो णकारो वा

अथवा यः क नाया व न म तम

क च क नाया व न म तम

य याणामाकारकारौकाराणाम

(इ त त ा वतप नराकरणम )

------------------

पात जलमहाभा यम

- 111 -

(अथ स ास वसाधका धकरणम )

(९१ आ पवा तक थमख डम १ )

स ा धकारः स ास ययाथः

lsquolsquoअथ स ाrsquolsquo इ यव क य व यादयः श दाः प ठत याः

क योजनम

स ास ययाथः व याद ना श दाना divideस ा इ यष स ययो यथा यात

(९२ आ पवा तक वतीयख डम १)

इतरथा यस ययो यथा लोक

अ यमाण ह स ा धकार व याद ना स यष स ययो न यात

इद मदानी बह स मनथक यात

अनथक म याह

कथम

lsquolsquoयथा लोकrsquo लोक यथवि त चानथका न च वा या न य त अथवि त तावत -दवद त

गाम याज श का द डन दवद त गाम याज क णाम इ त अनथका न-lsquolsquoदश दा डमा न षडपपाः

क डमजािजन पलल प डः अधरो कमत कमायाः फयकत य पता तशीनः इ त

(९३ आ पा तरवा तकम २)

स ास यसदह च

यमाणऽ प स ा धकार स ास नोरसदहो व त यः कतो यतत -व श दः स ा आदचः

स न इ त न परादचः स ा व श दः स ी त

पात जलमहाभा यम

- 112 -

(आ प नराकरणभा यम )

य तावद यत- lsquolsquoस ा धकारः क त यः स ास ययाथः इ त न क त यः

(९४ स ा तवा तक थमख डम ३)

आचायाचारा स ा स ः

आचायाचारा स ा स भ व य त

क मदम -आचायारा द त

आचायाणामपचारात

( स ाि तवा तक वतीयख डम ३)

यथा लौ ककव दकष

त यथा लौ ककष व दकष च कता तष लोक ताव माता पतरौ प य जात य सवतऽवकाश नाम

कवात-दवद तो य द त इ त तयो पचाराद यऽ प जानि त इयम य स त वद या काः स ा

कवि त- फ यो यप चषाल इ त त भवतामपचाराद यऽ प जानि त-इयम य स त

(दा टाि तकभा यम )

एव महा प-इहव ताव क च वयाच ाणा आह ः-व श दः स ा आदचः स न इ त अपर पनः

lsquolsquo स च व ःrsquolsquo इ य वाऽऽकारकारौकारानदाहरि त तन म यामह-यया या य त सा स ा य

तीय त त स न इ त

(आ पा तरानवादभा यम )

यद य यत- यमाणऽ प स ा धकार स ास नोरसदहो व त य इ त

(१५ स ा तवा तकम )

पात जलमहाभा यम

- 113 -

स ास यसदह च

स ास नो चासदहः स ः

कतः

आचायाचारादव उ त आचायाचारः

(१९ स ा तहतवा तक यमख डम ५)

अनाक तः

अथवाऽनाक तः स ा आक तम तः स नः लोकऽ प याक तमतो मास प ड य दवद त इ त

स ा यत

( स ा तहतवा तक वतीयख डम ५)

ल गन वा

(भा यम )

अथ वा- क चि ल गमास य व या म-इ य ल गा स त व श द च तत ल ग क र यत

नाद छ द

(आ पभा यम )

इद तावदय तम यद यत-आचायाचारा द त

कम ाय तम

तमवोपाल य अगमक त स म इ त त यव पनः माणीकरण म यतदय तम अप रत यन

ख व प भवाननन lsquolsquoअनाक त ल गन वाrsquolsquo इ याह

(ततीयहतौ गौरवा पभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 114 -

त चा प व त यम

(ततीयहत वीकार लाघव दशकभा यम )

य य यतद यत अथवत ह इ स ा न व त या लोप च न व त यः स ा ल गमनब धष

क र यत न च स ायाः नवि त यत वभावतः स ा स न या य वय नवतत

तनानब धानाम प नवि तभ व य त

(आ पभा यम )

स य यवम अपा णनीय त भव त

( स ाि तभा यम )

यथा यासमवा त

(आ प मारणभा यम )

नन चो तम -rsquolsquoस ा धकारः स ास ययाथ इतरथा यस ययो यथा लोकrsquolsquo इ त

(समाधानभा यम )

न च यथा लोक तथा याकरण माणभत आचाय दभप व पा णः शचाववकाश ा मख उप व य

महता य नन स ा ण णय त म त ाश य वणना यनथकन भ वतम क पन रयता स ण

कमतो यदश यम

अतः स ास नावव

(आ पभा यम )

कतो न ख वतत -स ास नावव त न पनः सा वनशासनऽि ञ शा साध वमनन यत

पात जलमहाभा यम

- 115 -

(आ प नराकरणभा यम )

कतमनयोः साध वम

कथम

व र माय वशणप द टः क तपाठ त मात ि त ययः आदचोऽ य रसमा नाय उप द टाः

(आ पभा यम )

योग नयमाथ तह द यात -व श दा पर आदचः यो त या इ त

(आ प नराकरणभा यम )

नह योग नयम आर यत क त ह स क य स क य पदा य स य त तषा

यथ ट भस ब धो भव त त यथा-आहर पा म पा माहर त

(आ पभा यम )

आदशा तह म यः व श द यादच आदशाः

(आ प नराकरणभा यम )

ष ठ न द ट यादशा उ य त न चा ष ठ प यामः

(आ पभा यम )

आगमा त हम यव श दा यादच आगमाः

(आ प नरासभा यम )

आगमा अ प ष ठ न द ट यवो य त ल गन च न चा ष ठ न ख व यागम ल ग

प यामः

( स ा तसमाधानभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 116 -

इद ख व प भयः सामाना धकर यमक वभि त व च वयो चत व त

कयोः

वशषण वश ययोवा स ास नोवा

त त या वशषण वश य इ त

त च न वयो ह तीतपदाथकय लोक वशषण वश यभावो भव त न चाद छ दः तीतपदाथकः

त मा स ास नावव

( स ा तभा यम )

त वतावा सदहः-कः स ी का स त स चा प व सदहः य ोभ समाना र य

व यतर लघ सा स ा य ग स स ी

कत एतत

ल वथ ह स ाकरणम त ा यय नाव य ग लघतामवोपल यतमह त क त ह

अनाक तताम प अनाक तः स ा आक तम तः स नः लोकऽ प याक तमतो मास प ड य

दवद त इ त स ा यत

(समाधाना तरभा यम )

अथवाऽऽव त यः स ा भवि त व श द चावतत नाद छ दः त यथा-इतर ा प दवद तश द

आवतत न मास प डः

(समाधान तरभा यम )

अथवा पव चा रतः स ी परो चा रता स ा कत एतत सतो ह का यणः कायण भ वत यम

त यथा-इतर ा प सतो मास प ड य दवद त इ त स ा यत

पात जलमहाभा यम

- 117 -

(आ पभा यम )

कथ lsquolsquoव रादज rsquolsquo इ त

(समाधानभा यम )

एतदकमाचाय य मगलाथ म यताम मा ग लक आचाय महतः शा ौघ य म गलाथ

व श दमा दतः य त म गलाद न ह शा ा ण थ त वीरप षका ण

भव याय म प षका ण चा यतार च व य ता यथा य र त सव व ह याकरण पव चा रतः

स ी परो चा रता स ा lsquolsquoअद गणःrsquolsquo इ त यथा

( स ाि तभा यम )

दोषवा ख व प स ा धकारः अ टमऽ प ह स ा यत-rsquolsquoत य परमा डतम rsquolsquo इ त

त ापीदमन य यात

(समाधानभा यम )

अथवाऽ थानऽय य नः यत न ह द लोका यत यद द लोका यत ततो य नाह यात

त यथा -अगो ाय कि च गा स थ न कण वा ग ह वोप दश त-अय गौ र त न चा मयाच ट

divideइयम य स ा इ त भव त चा य स ययः

(आ पभा यम )

त त यात -divideकत त पवर भसब धः इ त

(समाधानभा यम )

इहा प कतः पवर भसब धः

कः

पात जलमहाभा यम

- 118 -

आचायः

(आ पभा यम )

त त यात -य म त ह स यप दश त त याकत इ त

(समाधानभा यम )

लोकऽ प ह य म स यप दश त त याकतः अथ त कतः इहा प कतो ट यः

(इ त स ा धकारस ास सदहापाकरणा धकरणम )

----------------

(अ यो या यप रहारा धकरणम )

(९८ अथा यो या या पवा तकम १)

सतो व या दष स ाभावा तदा य इतरतरा य वाद स ः

(भा यम )

सतः स नः स ाभावात तदा य स ा य स न व ा दि वतरतरा य वाद स ः

का इतरतरा यता सतामादचा स या भ वत यम स या चादचो भा य त तदत दतरतरा य

भव त इतरतरा या ण च काया ण न क प त त यथा- नौना व- ब ा नतर ाणाय भव त

(इतरतरा य टा तभा यम )

नन च भो इतरतरा या य प काया ण य त त यथा - नौः शकट वह त शकट च नाव वह त

( टा त नरासभा यम )

अ यद प त क च व त जल थल वा थल शकट नाव वह त जल नौः शकट वह त

(इतरतरा य टा तरभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 119 -

यथा त ह व ट धकम

( टा तर नराकरणभा यम )

त ा य ततः स क भव त

(आ पोपसहारभा यम )

इद पन रतरतरा यमव

(९८ अ यो या यवारक स ाि तवा तकम )

स त न यश द वात

स मतत

कथम

न यश द वात न याः श दाः न यष श दष सतामादचा स ा यत न च स या आदचो

भा य त

(आ पभा यम )

य द त ह न याः श दाः कमथ शा म

(९१ आ पवा तकम ३)

कमथ शा म त चि नवतक वाि स म

नवतक शा म

कथम

म िजर माय वशषणोप द टः त य सव म िजब ः स ताः त ानन नव तः यत मजर क स

ययष म िज सग मािजः साधभव त

पात जलमहाभा यम

- 120 -

(इ य यो य य नराकरणा धकरणम )

-------------------

पात जलमहाभा यम

- 121 -

(अथ सम दतस ा नराकरण धकरणम )

(१०० आ पवा तकम ४)

व गणस योः यक वचनम

(भा यम )

व गणस योः यक हण कत यम यक व गणस भवत इ त व त यम

क योजनम

समदाय मा भता म त

(१०१ आ पवारक स ाि तवा तकम ४)

अ य सहचवना समदाय स ा स गः

(भा यम )

अ य सहचवना समदाय व गणस योर स गः य छ त सहभताना काय करो त त

सह हणम त यथा lsquolsquoसह सपाrsquolsquo lsquolsquoउभ अ य त सहrsquolsquo इ त

(१०२ आ पवारक स ाि तवा तकम )

यवयव च वा यप रसमा तः

(भा यम )

यवयव च वा यप रसमाि त यत त यथा दवद तय द त व ण म ा भो य ता म त न

चो यत यक म त यक च भिजः प रसमा यत

(आ पभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 122 -

नन चायम यि त टा तः-rsquolsquoसमदाय वा यप रसमाि तःrsquolsquo इ त त यथा- divideगगाः शत द य ताम

इ त अ थन च राजानो हर यन भवि त न च यक द डयि त

(समाधानभा यम )

स यति म टा त य द त सह हण यत इहा प यक म त व त यम अथ त ा तरण

सह हण सहभताना काय भव त इहा प नाथः यक म त वचनन

(इ त समदायस ा नराकरणभा यम )

--------------

पात जलमहाभा यम

- 123 -

(अथ तपर ा य नराकरणीया धकरणम )

(आ पभा यम )

अथ कमथमाकार तपरः यत

(१०३ स ा तसमाधानवा तकम )

आकार य तपरकरण सवणाथम

(भा यम )

आकार य तपरकरण यत

क योजनम

सवणाथम lsquolsquoतपर त काल यrsquolsquo इ त त कालाना सवणाना हण यथा यात

कषाम

उदा तानदा त व रतानाम

(कारणिज ासाभा यम )

क च कारण न या

(१०४ कारण दशककद शवा तकम २)

भदक वा वर य

(भा यम )

भदका उदा तादयः

कथ पन ायत-भदका उदा तादय इ त

पात जलमहाभा यम

- 124 -

एव ह यत लोक य उदा त कत यऽनदा त करो त खि डकोपा याय त म चपटा ददा त

अ य व करोषी त

(भा यम )

अि त योजनमतत क त ह इ त-

(१०५ कारण दशकवा तक यासा तरम २)

भदक वा गण य

(भा यम )

भदक वा गण य त व त यम

क योजनम

आनना स य नाम गणः त न या प हण यथा यात

क च कारण न यात

भदक वा गण य भदका गणाः

कथ पन ायत-भदका गणा इ त

एव ह यत लोक एकोऽयमा मा उदक नाम त य गणभदाद य व भव त-अ य दद शीतम

अ य ददम ण म त

(अभदक वा प स ि तभा यम )

नन च भो अभदका अ प गणा य त त यथा दवद तो म य प ज य प श य प वामा या

न जहा त तथा बालो यवा व ो व सो द यो बल बद इ त

(आ पभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 125 -

उभय मद गणष तम -भदकाः अभदका इ त क पनर या यम

( स ा तसमाधानभा यम )

अभदका गणा इ यव या यम

कत एतत

यदयम - lsquolsquoअि थद धस य णानमनङदा तःrsquorsquo इ यदा त हण करो त त ापय या- चाय ऽभदका

गणा इ त य द ह भदका गणा यः उदा तमवो चारयत

(आ पभा यम )

य द त यभदका गणा अनदा तादर तोदा ता च यद यत त व रतादः व रता ता च ा नो त

(समाधानभा यम )

नष दोषः आ ीयमाणो गणो भदको भव त त यथा- श लमालभत divideक णमालभत त यः

श ल आल ध य क णमालभत न ह तन यथो त कत भव त

(एकद शसमाधानभा यम )

असदहाथ त ह तकारः ऐिज य चमान सदहः यात क ममावचावव आहो वदाकारोऽ य

न द यत इ त

(समाधानबाधकभा यम )

सदहमा मत व त सवसदहष चदमप त ठत divide या यानतो वशष तपि तन ह सदहादल णम

इ त याणा हण म त या या यामः अ य ा प ययमवजातीयकष सदहष न कि च य न

करो त त यथा-rsquolsquoऔतो शसोःrsquolsquo इ त

( स ाि तसमाधानभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 126 -

इद त ह योजनम -आ तयति मा चतमा ाणा था नना मा चतमा ा आदशा मा भवि न त

ख वा इ ः ख व ः ख वा उदक ख वोदकम ख वा ईषा ख वषा ख वा ऊढा ख वोढा ख वा

एलका ख वलका ख वा ओदनः ख वौदनः ख वा ऐ तकायनः ख व तकायनः ख वा औपगवः

ख वौपगव इ त

(आ पभा यम )

अथ यमाणऽ प तकार क मादव मा चतमा ाणा था नना मा चतमा ा आदशा न

भवि त

(समाधानभा यम )

lsquolsquoतपर त काल यrsquolsquo इ त नयमात

(समाधानबाधकभा यम )

नन तः परो य मा सोऽय तपरः

(समाधानसाधकभा यम )

न याह ताद प पर तपरः

(इ टानपि तसाधकभा यम )

य द ताद प पर तपरः lsquolsquoऋदोरप rsquolsquo इतीहव यात -यवः तवः लवः पव इ य न यात

(अनपपि तबाधकभा यम )

नषः तकारः

क त ह

दकारः

पात जलमहाभा यम

- 127 -

(आ पभा यम )

क दकार योजनम

( तब या समाधानभा यम )

अथ क तकार य यसदहाथ तकारः दकारोऽ प अथ मखसखाथ तकारः दकारोऽ प व रादच

-------------

(२ प रभाषास म ११३ आ२)

इको गणव ी ११३

(योग वभाग योजना धकरणम )

(आ पभा यम )

इ हण कमथम

(१०५ समाधानवा तकम )

इ हणमा स य र य जन नव यथम

(भा यम )

इ हण यत

क योजनम

आकार नव यथ स य र नव यथ यजञ न नव यथ च

( थम योजनोपपादनभा यम )

आकार नव यथ ताव -याता वाता आकार य गणः ा नो त इ हणा न भव त

पात जलमहाभा यम

- 128 -

( वतीय योजनोपपादनभा यम )

स य र नव यथम - लाय त लाय त स य र य गणः ा नो त इ हणा न भव त

(ततीय योजनोपपादनभा यम )

य ज नव यथम -उि भता उि भतम उि भत यम यज न य गणः ा नो त इ हणा न

भव त

( थम योजन नराकरणभा यम )

आकार नव यथन ताव नाथः आचाय वि त ापय त-नाकार य गणो भवती त यदयम

lsquolsquoआतोऽनपसग कःrsquolsquo इ त ककारमनब ध करो त

कथ क वा ापकम

क करण एत योजनम - कती याकारलोपो यथा या य द चाकार य गणः यात

क करणगमनथक या गण कत वयोरकारयोः पर पण स प या -गोदः कबलद इ त

प य त वाचाय -नाकार य गणो भवती त ततः ककारमनब ध करो त

( वती योजन नराकरणभा यम )

स य र नव यथना प नाथः उपदशसाम या स य र य गणो न भव त

(ततीय योजन नराकरणभा यम )

य जन नव यथना प नाथः आचाय व त ापय त- न यञ जन य गणो भवती त यदय जनड

शाि त

कथ क वा ापकम

पात जलमहाभा यम

- 129 -

ड करण एत योजनम - डती त टलोपो यथा या य द यञ जन य गणः या

ड करणमनथक या गण कत याणामकाराणा पर पण स प यादपसरजो म दरज इ त

प य त वाचाय न यजन य गणो भवती त ततो जनड शाि त

( थम योजनबाधक ापक नराकरणभा यम )

नता न सि त ापका न य तावद यत क करण ापक नाकार य गणो भवती त

उ तराथमत यात -rsquolsquoत दशोकयोः प रमजापनदोःrsquolsquo इ त

( थम योजनबाधक ापका तरभा यम )

य त ह lsquolsquoगोपो टग rsquolsquo इ यन याथ ककारमनब ध करो त

( वतीय योजनसाधकसाम यदषकभा यम )

यद य यत-उपदशसाम या स य र य गणो न भवती त य दय य स य र य ा नो त

त तदपदशसाम या वा यत आयादयोऽ प त ह न ा नवि त

(साम यदषणनराकरणभा यम )

नष दोषः

बा यत

य व ध यपदशोऽनथकः स व धबा यत य य त वध न म तमव नासौ बा यत गण च

यपदशोऽनथकः आयाद ना पन न मि तमव

(ततीय योजनबाधक ापक नराकरणभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 130 -

यद य यत-जनडवचन ापकम - न य जन य गणो भवती त स

व धरार यमाणो ापकाथ भव त न च जनगणन स य त कतो यतत -जनगण उ यमानोऽकारो

भव त न पनरकारो वा यादोकारो व त

( ापकसाधकभा यम )

आ तयतोऽधमा क य य जन य मा कोऽकारो भ व य त

( ापकबाधकभा यम )

एवम यनना सकः ा नो त

( ापकसाधकभा यम )

पर पण श ो भ व य त

( ापकबाधकभा यम )

एव त ह गमर यय डो व त यः गम च गण उ यमान आ तयत ओकारः ा नो त

त मा द हण कत यम

(इ त योग वभाग योजन न पणा धकरणम )

--------------

पात जलमहाभा यम

- 131 -

(अथ इ पदोप थापक ल गा धकरणम )

(आ पभा यम )

यद हण यत यौः प थाः सः इम म त एतऽपीकः ा नवि त

(१०६ स ा तसमाधनवा तकम )

स या वधान नयमः

स या य वधीय त तष नयमः

(आ पभा यम )

क व त यमतत

(समाधानभा यम )

न ह

कथमन यमान ग यत

गणव साम यात

(आ पसाधकभा यम )

कथ पनर तरण गणव हण मको गणव ी याताम

(समाधानसाधकभा यम )

कत गणव हणमनवतत

व कतम

lsquolsquoव रादजद गणःrsquolsquo इ त

(आ पभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 132 -

य द तदनवतत lsquolsquoअद गणो व चrsquolsquo इ यदङा व स ाऽ प ा नो त

(समाधानभा यम )

स ब धमनव त यत-rsquolsquoव रादच lsquolsquoअद गणःrsquolsquo इ त व रादच ततः lsquolsquoइको गणव ीrsquorsquo इ त

गणव हणमनवतत आदजद हण नव तम

(समाधाना तरभा यम )

अथवा म डकगतयोऽ धकाराः यथा म डका उ लप यो ल य ग छि त त वद धकाराः

(एकद शसमाधाना तरभा यम )

अथवकयोगः क र यत-rsquolsquoव रादजद गणःrsquolsquo ततः lsquolsquoइको गणव ीrsquolsquo इ त न चकयोगऽनव ि तभव त

(समाधाना तरभा यम )

अथवा-

अ यवचना चकारकरणा च कतापवादो व ायत यथो सगण स त यापवादो बाधको भव त

अ य याः स ाया वचना चकार य चानकषणाथ याकरणा कताया व स ाया गणस ा बा धका

भ व य त यथो सगण स ततापवादो बाधको भव त

(समाधाना तरभा यम )

अथवा व य यत -rsquolsquoअनवत त च नाम वधयः न चानवतनादव भवि त क त ह

य ना वि त इ त

(समाधाना तरभा यम )

अथवा-उभय नव तम तदप यामह

(इती पदोप थापक ल गा धकरणम )

पात जलमहाभा यम

- 133 -

-------------

पात जलमहाभा यम

- 134 -

(अथ प रभाषा वसाधका धकरणम )

(आ पभा यम )

क पनरयमलो यशषः आहोि वदलो यापवादः

( या पभा यम )

कथ चाय त छषः यात कथ वा तदपवादः

( या पसमाधानभा यम )

य यक वा यम -त चद च अलो य य वधयो भवि त-divideइको गणव ी अलो य य इ त ततोऽय

त छषः अथ नानावा यम -त चद च अलो य य वधयो भवि त divideइको गणव ी अ य य

चान य य च इ त ततोऽय तदपवादः

(भा यम )

क चा वशषः

(१०७ त छष प दषणवा तकम ३)

(१०७ व गणावलो य य त चि म दम िजपग तलधपधि छ श ि व हणम )

( या याभा यम )

व गणावलो य य त चि म दम िजपग तलधपधि छ श ि व हण कत यम

lsquolsquo मदगणःrsquorsquo lsquolsquoइक इ त व त यम rsquolsquo अन य वा न ा नो त lsquolsquoमजव ःrsquolsquo lsquolsquoइक इ त व त यम rsquolsquo

अन य वा न ा नो त पग तलधपध य गणः lsquolsquoइक इ त व त यम rsquolsquo अन य वा न

ा नो त ऋ छ ल ट गणः lsquolsquoइक इ त व त यम rsquolsquo अन य वा न ा नो त ऋ शो ङ गणः

पात जलमहाभा यम

- 135 -

lsquolsquoइक इ त व त यम rsquolsquo अन य वा न ा नो त योगणः lsquolsquoइक इ त व त यम rsquolsquo

अन य वा न ा नो त

(१०७ त छषदषणा तरवा तकम )

सवादश सग चा नग त य

(एकद श या या भा यम)

सवादश च गणोऽ नग त य ा नो त याता वाता

क कारणम

lsquolsquoअलो य यrsquolsquo इ त ष ठ चव य य मकमपस ा ता अ ग य त च थानष ठ

त य ददानीम नग तम ग त य गणः सवादशः ा नो त

(दषणो ारभा यम )

नष दोषः यथव यलो य य त ष ठ अ य मकमपस ाता एवमग य य प थानष ठ

त य ददानीम नग तम ग त ष यव नाि त कतो गणः कतः सवादशः

(वा तकसम वया तरभा यम )

एव त ह नाय दोषसम चयः

क त ह

पवाप ोऽय दोषः यथ चाय चः प ठतः-

म दम िजपग तलघपधि छ श ि व हण सवादश सगोrsquolsquo य नग त य इ त

मदगणः divideइक इ त वचनाद य य न lsquoअलो य य इ त वचना दको न उ यत च गणः स

सवादशः ा नो त एव सव

पात जलमहाभा यम

- 136 -

(इ त त छषप दषणम )

----------

पात जलमहाभा यम

- 137 -

(अथ तदपवादप ा यपगमभा यम )

अ त त ह तदपवादः

(१०५ तदपवादप दषणवा तकम ५)

इ मा य त च ज ससावधातकाधधातक वा योगण वन य तषधः

(भा यम )

इ मा य त च ज ससावधातकाधधातक वा योगण वन य तषधो व त यः

ज स गणः स यथह भव त-divideअजहवः अ बभयः इ त एवम divideअन नजः पयव वषः अ ा प ा नो त

सावधातकाधधातकयोगणः स यथह भव त- lsquoकता हता नय त तर त इ तrsquo एवम lsquoई हता ई हतम

ई हत यम इ य ा प ा नो त

व य गणः- स यथह भव त ndashह अ न ह वायो इ त एवम ह अि न चत ह सोमस इ य ा प

ा नो त

ज स गणः स यथह भव त-अ नयो वायवः इ त एवम अि न चतः सोमसतः इ य ा प ा नो त

ऋतो ङसवनाम थानयोगणः स यथह भव त-divideकत र कतारौ कतारः इ त एव divideसक त सकतौ

सकतः इ य ा प ा नो त

घ ङ त गणः स यथह भव त-अ नय वायव इ त एवम अि न चत सोमसत इ या प ा नो त

ओगणः स यथह भव त-वा यो मा ड यः इ त एव स त -सौ तः इ य ा प ा नो त

(भा यम )

नष दोषः

(१०८ स ा यकदशवा तकम ६)

पात जलमहाभा यम

- 138 -

पग तलघपध हणमन य नयमाथम

(भा यम )

पग तलधपध हणमन य नयमाथ भ व य त-पग तलघपध यवान य य ना य यान- य य त

( नयमदषणभा यम )

कत यव नयमः यात

क च कतम

lsquolsquoसावधातकाधधातकयोःrsquolsquo इ त तन भव दह नयमा न या divideई हता ई हतम ई हत यम इ त

वा योगण व नयतः सोऽन य या प ा नो त

( नयमा तरदषणभा यम )

अथा यव नयमः यात - पग तलधपध य सावधातकाधधातकयोरव त एवम प

सावधातकाधधातकयोगणोऽ नयतः सोऽन य या प ा नो त- ई हता ई हतम ई ह य म त

(उभय वध नयमदषणभा यम )

अथा यभयतो नयमः यात -पग तलघपध यवसावधातकाधधातकयोः सावधातकाध-धातकयोरव

पग तलघपध य त एवम यय ज सगणोऽ नयतः सोन य या प ा नो त-अन नजः पयव वषः

इ त

(इ त तदपवादप दषण नराकरणाधकरणम )

-----------------

(अथासब प रभाषा नराकरणा धकरणम )

एव त ह-नाय त छषः ना प तदपवादः अ यदवद प रभाषा तरसब मनया प रभाषया

पात जलमहाभा यम

- 139 -

(भा यम )

प रभाषा तर म त च म वा ो याः पठि त-

नयमा दको गणव ी भवतो व तषधन

इ त य द चाय त छषः या तनव त याय तो व तषधः अथा प तदपवादः

उ सगापवादयोर यय तो व तषधः त नयम यावकाशः- lsquolsquoरा ः क च lsquolsquo इ त राजक यम

lsquolsquoइको गणव ीrsquolsquo इ य यावकाशः-divideचयन चायको लवन लावकः इ त इहोभय ा नो त-म य त

माि ट इ त lsquolsquoइको गणव ीrsquolsquo इ यत व त व तषधन

( व तषधबाधकभा यम )

नष य तो व तषधः lsquolsquo व तषध परम rsquolsquo इ य यत पव चाय योगः परो नयमः

( व तषधसाधकभा यम )

इ टवाची परश दः व तषध पर य द ट त वती त

( व तषधबाधकभा यम )

एवम यय तो व तषधः वकाययोगो ह व तषधः न चा को वकायय तः

( व तषधसाधकभा यम )

नाव य वकाययोग एव व तषधः

क त ह

असभवोऽ प स चा य ासभवः

कोऽसावसभवः

पात जलमहाभा यम

- 140 -

इह ताव -divideव यः ल यः इ त- एकः थानी वावादशौ न चाि त सभवः यदक य था ननो

वावादशौ याताम इहदानी-म य त म यतः म यि त इ त वौ था ननौ एक आदशः न चाि त

सभवः- वयोः था ननोरक आदशः या द यषोऽसभवः स यति म नसभव य तो व तषधः

( व तषधबाधकभा यम )

एवम यय तो व तषधः वयो ह सावकाशयोः समवि थतयो व तषधो भव त अनवकाश चाय

योगः

( व तषधसाधकभा यम )

नन च-इदानीमवा यावकाशः ल तः-चयन चायको लवन लावक इ त

( व तषधबाधकभा यम )

अ ा प नयमः ा नो त ना ा त नयमऽय योग आर यत यावता च ना ा त नयमऽय योग

आर यत तत त यापवादोऽय योगो भव त उ सगापवादयो चाय तो व तषधः अथा प कथ च

lsquolsquoइको गणव ीrsquolsquo इ य यावकाशः यात एवम प यथह व तषधा दको गणो भव त म य त

म यतः म यि त इ त एव महा प यात -अन नजः पयव वष र त

(इ यसब प रभाषाप नरासा धकरणम )

---------------

पात जलमहाभा यम

- 141 -

(अथ स ा तभतपदोपि थ तप न पणम )

( स ाि तभा यम )

एव त ह-व भव त गणो भवती त य या इकः इ य त ोपि थत ट यम

क कत भव त

वतीया ष ठ ादभा यत त कामाचारः-ग यमाणन वक वशष यतम इका वा ग यमाणम

यावता कामचारः इह तावि म दम िजपग तलघपधि छ श ष ग यमाणनक वशष य यामः-

एतषा य इ ग त इहदानी ज ससावधातकाधधातक वा- योगणि वका ग यमाण वशष य यामः

एतषा गणो भव त इकः इग ताना म त

(त छषप ो त नराकरणभा यम )

अथवा सव वा थानी न द यत इह तावि मद र य वभि तको नदशः- म एः मद र त

अथवा ष ठ समासो भ व य त- मद इः म दः मद र त

पग तलघपध य त नव व ायत-पग ता ग य लघपध य च त

कथ त ह

प क अ तः पग तः ल वी उपधा लघपधा पग त च लघपधा च पग तलघपधम

पग तलघपध य त अव य चतदव व यम अ ग वशषण सतीह स यत भनि त छन ती त

ऋ छर प ि ल ट नदशोऽयम - ऋ छ त ऋ ऋ ऋताम - lsquoऋ छ यतामrsquo इ त

शर प योग वभागः करि यत -lsquolsquoउर ङ गणःrsquorsquo उः अ ङ गणो भव त ततो lsquolsquo शःrsquolsquo श चा ङ

गणो भव त उ र यव

पात जलमहाभा यम

- 142 -

योर प lsquolsquoयणा दपर गणःrsquolsquo इतीयता स म सोऽयमव स स त य पव हण

करो त त यत योजनम -इको यथा याद नको मा भ द त

(व पद योजना धकरणम )

(आ पभा यम )

अथ व हण कमथम

( या पभा यम )

क वशषण व हण चो यत न पनगण हणम प य द क च गण हण य योजनमि त

व हण या प त वतमह त को वा वशषः

( या पसमाधानभा यम )

अयमि त वशषः गण वधौ न व च थानी न द यत त ाव य था न नदशाथ गण हण

कत यम व वधौ पनः सव व थानी न द यत lsquolsquoअचो ञ ण तrsquolsquo lsquolsquoअत उपधायाःrsquolsquo

lsquolsquoत त वचामादःrsquolsquo इ त

(समाधानभा यम )

अत उ तर पठ त-

(११० स ाि तसमाधानवा तक थमख डम )

व हणम तराथम

व हण यत कमथम उ तराथम lsquolsquoि ङ तrsquolsquo इ त तषध व य त स व र प यथा

यात

(पवप भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 143 -

क चदानी क ययष व ः स गः यावता lsquoि थ तrsquo इ य यत

(११० स ाि तसमाधानवा तक वतीयख डम ७)

त च म यथम

(भा यम)

मजव र वशषणो यत सा क ङ त मा भत म टः म टवा न त

(१११ स ाि तसमाधाना तरवा तकम)

इहाथ चा प

इहाथ चा प म यथ व हण कत यम मजव र वशषणो यत सको यथा यात अ नको मा

भ द त

(११२ अ यथोपपि तवा तकम ९ )

म यथ म त च योग वभागाि स म

म यथ म त च योग वभागः क र यत-rsquolsquoमजव रचःrsquolsquo ततः-rsquolsquo ञ ण तrsquolsquo ञ त ण त च व भव त

divideअचः इ यव

(अ यथोपपि तबाधकभा यम )

य यचो व यत divide यमा अटोऽ प व ः ा नो त

(११२ अ यथोपपि तसाधकशषवा तकम )

अ ट चो तम

(भा यम )

कम तम

पात जलमहाभा यम

- 144 -

divideअन य वकारऽ यसदश य काय भव त इ त

(११३ स ा तवा तकम )

व तषधानपपि ति वक करणात (त मा द ल णा व ः)

व त तषधो नोपप यत

क कारणम

इ करणात इ ल णयोगणव योः तषधः न चव स त मज र ल णा व भव त

त मा मज र ल णा व र षत याः

(इ प रभाषोपि थ तसचकभा यम )

एव त ह-इहा य वयाकरणा मजरजादौ स म वभाषा व मारभ त-प रमजि त प रमाजि त

प रमज त प रमाज त प रममजतः प रमाजत र या यथम त दहा प सा यम ति मन सा य

योग वभागः क र यत- lsquolsquoमजव रचोrsquolsquo भव त

ततः-divideअ च ि ङ त अजादौ च ि ङ त मजव भव त प रमाजि त प रमाज त

प रममाजतः कमथ मदम नयमाथम अजादावव ि ङ त ना य वा य मा भत

म टः म टवा न त

ततो lsquoवाrsquo वा च ि ङ त मजव भव त प रमजि त प रमाजि त प रममजतः प रममाजत र त

(इ प रभाषोपि थ तसचकभा यम )

इहाथमव त ह सजथ व हण कत यम स च व र वशषणो यत सको यथा या अ नको मा

भ द त

(इ प रभाषानपि थ तभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 145 -

क य पनर नकः ा नो त

(इ प रभाषानपि थ तभा यम )

अकार य अ चक ष त अिजह ष त

(इ प रभाषानपि थ तभा यम )

नतदि त लोपोऽ बाधको भ व य त

(इ प रभाषोनपि थ तभा यम )

आकार य त ह ा नो त-अयासीत अवासीत

(इ प रभाषानपि थ तभा यम )

ना य वशषः स या व ावस या वा

(इ प रभाषोपि थ तभा यम )

स य र य त ह ा नो त

(इ प रभाषापि थ तभा यम )

नव स य रमन यमि त

(इ प रभाषोपि थ तभा यम )

नन चदमि त ढलोप कत उदवोढाम उदवोढम उदवोढ त

(इ प रभाषानपि थ तभा यम )

नदि त अ स ो ढलोपः त या स वा नतद य भव त

(इ प रभाषोपि थ तभा यम )

यञ जन य त ह ा नो त अभ सीत अ छ सीत

पात जलमहाभा यम

- 146 -

(इ प रभाषानपि थ तभा यम )

हल तल णा व बा धका भ व य त

(इ प रभाषोपि थ तभा यम )

य त ह सा त ष यत- lsquolsquoन टrsquorsquo इ त अकोषी अमोषीत

(इ प रभाषानपि थ तभा यम )

स चव र यष तषधः

कथम

ल ण ह नाम वन त म त महतम प नाव त ठत

(इ प रभाषानपि थ तभा यम )

अथवा lsquolsquo स च व ः पर मपदषrsquolsquo इ त स च व ः ा नो त त या हल तल णा व बा धका

त या अ प न ट इ त तषधः

(इ प रभाषोप थापकभा यम )

अि त पनः व चद य ा प अपवाद त ष उ सग ऽ प न भव त

(इ प रभाषानपि थ तभा यम )

अ ती याह सजात अ वसनत अ वय अ भः सतम श त अ य द त पव प

त ष ऽयादयोऽ प न भवि त

( योजना तरभा यम )

उ तराथमव त ह सजथ व हण कत यम स च व र वशषणो यत सा ि ङ त मा भत

यनवीत यधवीत

पात जलमहाभा यम

- 147 -

( योजना तर नराकरणभा यम )

नतदि त योजनम अ तर ग वाद ोव ङादश कतऽन य वा व न भ व य त

( स ाि तभा यम )

य द त ह स य तर ग भव त-lsquolsquoअकाष त अहाष त गण कत रपर व चान य वा व नrsquo

ा नो त

(पवप भा यम )

मा भदवम lsquolsquoहल त यrsquorsquo इ यव भ व य त

(दषणभा यम )

इह त ह- य तार त यदार त गण कत रपर व चा य वा व न ा नो त हल तल णाया च

lsquolsquoन टrsquolsquo इ त तषधः

(दषण नराकरणभा यम )

मा भदवम lsquolsquo ा त यrsquorsquo इ यव भ व य त

(दषणभा यम )

इह त ह अलावीत अयावीत गण कतऽवादश चान य वा व न ा नो त हल तल णाया च

lsquolsquoन टrsquorsquo इ त तषधः

(दषण नराकरणभा यम )

मा भदवम lsquolsquo ा त यrsquolsquo इ यव भ व य त

( नराकरणबाधकभा यम )

lsquolsquo ा त यrsquorsquo इ य यत न चद ा तम

पात जलमहाभा यम

- 148 -

( नराकरणसाधकभा यम)

lsquolsquo ा त यrsquorsquo इ य वकारोऽ प न द यत

क वकारो न यत

ल त न द टो वकारः

( नराकरणभा यम )

य यवम - मा भवानवीत मा भवान मवी अ ा प ा नो त

( नराकरणसाधकभा यम )

अ वम योन त व या म

(आ पभा यम )

त व त यम

(समाधानबाधकभा यम )

न व त यम lsquo णि व या तौ नमात यौ

य य यतद यत अथवत ह ण योः तषधो न व त यो भव त गण कतऽयादश च या ताना

न यव तषधो भ व य त

(भा यम )

एव त याचाय व ि त ापय त-न स य तर ग भव त-इ त यदयम lsquolsquoअतो हलोदलघोःrsquolsquo

इ यकार हण करो त

कथ क वा ापकम

पात जलमहाभा यम

- 149 -

अकार हण यत योजनम इह मा भत -अकोषीत अमोषीत य द स य तर ग या

अकार हणमनथक या गण कतऽलघ वा व न भ व य त प य त वाचाय lsquolsquoन स य तर ग

भव तrsquorsquo इ त ततोऽकार हण करो त

( ापक नराकरणभा यम )

नतदि त ापकम अ य यदत य वचन योजनम

कम

य गणः त ष यत तदथमत यात यकट त यपट त

( ापका तरभा यम )

य त ह ण वयोः तषध शाि त तन lsquoनहा तर गमि तrsquo इ त दशय त

(पव त ापकि थर करणभा यम )

य च करो यकार हण लघो र त कतऽ प

( स ाि तवा तकोपसहारख डम )

त मा द ल णा व ः

(भा यम )

त मा द ल णा व रा थया

(इ त पदोपि थ त थापना धकरणम )

------------

पात जलमहाभा यम

- 150 -

(अथ वत व ध व नराकरणा धकरणम )

(११४ आ पवा तक थमख डम १२)

ष याः थानयोग वा दग नव ि तः

(भा यम )

ष याः थानयोग वा सवषा मका नव ि तः ा नो त अ या प ा नो त द ध मध

(अ य वत व दषणभा यम )

पनवचन मदानी कमथ यात

(११४ वत व दषणसमाधानवा तक २ ख डम १३)

अ यतराथ पनवचनम

(भा यम )

अ यतराथमत यात -सावधातकाधधातकयोगण एव त

(११५ आ पवा तक थमख डम )

सारण च

(भा यम )

सारण च सवषा यणा नव तः ा नो त अ या प ा नो त-याता वाता

( वात य दषणभा यम )

पनवचनमदानी कमथ यात

(११५ वात य दषण नराकरणवा तक 2 ख डम १५)

वषयाथ पनवचनम

पात जलमहाभा यम

- 151 -

(भा यम )

वषयाथमत यात व च व पयजाद ना क यव त

(११६ आ पवा तकम १६)

उर पर च

उर पर च सवषामकाराणा नव तः ा नो त अ या प ा नो त-कत हत

(११७ सवा प नराकरण स ा तवा तकम १७)

स त ष य धकार वचनात

(भा यम )

स ततत

कथम

ष य धकार इम योगाः कत याः एक तावत यत त व इमाव प योगौ

ष य धकारमनव त यत

(भा यम )

अथवा- ष य धकार इमौ योगावप यामह

(समाधा तरभा यम )

अथवद तावदय ट यः- lsquolsquoसावधातकाधधातकयोगणो भव तrsquolsquo इतीह क मा न भव त- याता

वाता इद त ाप यत- lsquolsquoइको गणव ीrsquorsquo इ त यथव त ह इद त ाप यत एव महा प

तदप यामह lsquolsquoसावधातकाधधातकयोःrsquorsquo इ त इको गणव ी ३

पात जलमहाभा यम

- 152 -

(इ त ीम गव पत ज ल वर चत महाभा य थम या याय य थम पाद ततीयमाि यकम ३)

पात जलमहाभा यम

- 153 -

थमा याय थमपाद चतथमाि नकम

-------------------------

(३ प रभाषास म ११४ आ स)

न धातलोप आधधातक११३

(पदक य नवचना धकरणम)

(आ पभा यम)

धात हण कम

(समाधानभा यम)

इह मा भत-लञ ल वता ल वतम पञ प वता प वतम

(आ पभा यम)

आघधातक इ त कमथम

(समाधानभा यम)

lsquo धा ब ो वषभो रोरवी तrsquo (ऋस ४५८३)

(अथाधधातकपदाथा वय वचारा धकरणम)

(आ पभा यम)

क पन रदमाधधातक हण लोप वशषणम -आधधातक न म त लोप स त य गणव ी ा नत त न

भवतःrsquo इ त

आहोि व गणव वशषणमाधधातक हणम-lsquoधातलोप स याधधातक न म त य गणव ी ा नत त

न भवतःrsquo इ त

पात जलमहाभा यम

- 154 -

( वशष नभा यम)

क चातः

( वशषदशनभा यम)

य द लोप वशषणम lsquoउप ः ःrsquo अ ा प ा नो त अथ गणव वशषणम lsquo नोपय तrsquo अ ा प

ा नो त

(उभय टापि तभा यम)

यथ छ स तथा त

( थमप ा गीकारभा यम)

अ त लोप वशषणम

(आ पभा यम)

कथम- lsquoउप ः ःrsquo इ त

(समाधानभा यम)

ब हर गो गणोऽ तर गः तषधः lsquoअ स ब हर गम तर गrsquo

(लाघवभा यम)

य यव नाथ घात हणन

(आ पभा यम)

इह क मा न भव त लञ लवता ल वतम

(समाधानभा यम)

आधधातक न म त लोप तषधः न चष आधधातक न म तो लोपः

पात जलमहाभा यम

- 155 -

( वतीयप वीकारभा यम)

अथवा-पनर त गणव वशषणम

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम- नोपयती य ा प ा नो त

(समाधानभा यम)

नष दोषः

नपातनाि स म

क नपातनम

lsquoचल नोपःrsquo इ त

(इ याधधातकपदाथा वय वचारा धकरणम)

--------

पात जलमहाभा यम

- 156 -

(अथ प रगणना धकरणम)

(भा यम)

प रगणन कत यम-

(११८ प रगणनपवप वा तकम २)

य य यवलोप तषधः

(भा यम)

य य यवलोप तषधो व त यः

य - ब भ दता मर मजः

यक-कष भता मगधकः

य-स म धता षदकः

बलोप-जीरदानः

(भा यम)

क योजनम

(११८ प रगणनसाधकवा तक वतीयख डनम २)

न लोप यनब धलोपऽ तषधाथम

(भा यम)

न लोप यनब धलोप च तषधो मा भ द त

न लोप-अभािज रागः उपबहणम

वः-आ माणम

पात जलमहाभा यम

- 157 -

अनब धलोप-लञ ल वता ल वतम

(आ पभा यम)

य द प रगणन यत lsquo यदः नथः हम थःrsquo इ य ा प ा नो त

(समाधानभा यम)

व य यत नपाताना यदा दष इ त

(आ पभा यम)

त त ह प रगणन कत यम

(प रगणन या यानभा यम)

न कत यम

(आ पभा यम)

न लोप क मा न भव त

(११९ स ा तसमाधानवा तकम ३)

इ करणा न लोप व ः

(भा यम)

इ ल णयोगणव योः तषधः न चष ल णा व ः

(आ पभा यम)

यद ल णयोगणव योः तषधः lsquo यदः थः हम थःrsquo इ य न ा नो त

इह च ा नो त-lsquoअवोदः एध- ओ ःrsquo इ त

(१२० स ा तसमाधानवा तकम ४)

पात जलमहाभा यम

- 158 -

नपातना यदा दष

(भा यम)

नपातना यदा दष तषधो भ व य त न च भ व य त

(आ पभा यम)

यद ल णयोगणव योः तषधः यनब धलोप कथम

(१२१ स ा तसमाधानवा तकम ५)

यया य वाद य स म

(भा यम)

आधधातक न म त लोप तषधः न चष आधधातक न म तो लोपः

(आ पभा यम)

य याधधातक न म त लोप तषधः lsquoजीरदानःrsquo (ऋस ५८३१) अ न ा नो त

(११२ स ा तसमाधानवा तकम ६)

र क यः स सारणम

(भा यम)

नत जीवः पम र यत यः स सारण भव त

(एकद शभा यम)

यावता चदानी र क जीवर प स भव त

(पवप भा यम)

कथमपबहणम

पात जलमहाभा यम

- 159 -

( स ाि तभा यम)

ब हः क य तरम

(आ पभा यम)

कथ ायत-ब हः क य तर म त

( स ाि तभा यम)

अची त ह लोप उ यत अनजादाव प यत- नब यत

अ नट त चो यत इडादाव प यत- नब हता नब हत म त

अजादाव प न यत-ब हय त ब हकः

(उपसहारभा यम)

त मा नाथः प रगणनन

(आ पभा यम)

य द प रगणन न यत lsquoभ यत छ यतrsquo अ ा प ा नो त

(समाधानभा यम)

नष दोषः धातलोप इ त नव व ायत-lsquoधातोल पो धातलोपोrsquo धातलोप इ त

कथ त ह

lsquoधातोल पो यि म त दद धातलोप धातलोपrsquo इ त

(उपसहारभा यम)

त मा द ल णा व ः

(इ त प रगणना धकरणम)

पात जलमहाभा यम

- 160 -

------------------

पात जलमहाभा यम

- 161 -

(अथ ल ण व दोष नराकरणा धकरणम)

(आ पभा यम)

य द तह ल णयोगणव योः तषधः पापचकः पापठकः मगधकः षदकःrsquo अ न ा नो त

(११३ स ाि तसमाधानवा तकम ७)

अ लोप य था नव वात

(भा यम)

अकारलोप कत त य था नव वा गणाव ी न भ व यतः

(इती ल ण व दोष नराकरणम)

-------------

(अथ स या याना धकरणम)

(११४ स ा तवा तकम ८)

अनार भो वा

(भा यम)

अनार भो वा पनर य योग य या यः

(आ पभा यम)

कथ lsquoब भ दता मर मजकः कष भता स म धताrsquo इ त

(समाधानभा यम)

अ ा यकारलोप कत त य था नव ावा गणव ी न भ व यतः

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 162 -

य त ह था नव ावो नाि त तदथमय योगो व त यः

व च था नव ावो नाि त

य हलचोरादशः लोलवः पोपवः मर मजः सर सप इ त

(समाधानभा यम)

अ ा यकारलोप कत त य था नव ावा गणव ी न भ व यतः

(समाधानबाधकभा यम)

ल क कत न ा नो त

(समाधानसाधकभा यम)

इद मह स धायम- लक यताम लोप इ त कम कत यम पर वाद लोपः

(समाधानबाधकभा यम)

न यो लक कतऽ य लोप नो त अकतऽ प ा नो त

(समाधानभा यम)

लग य न यः कथम अ य य कतऽ लोप ा नो त अ य याकत श दा तर य च

ा नवि व धर न यो भव तrsquorsquo

(समाधानबाधकभा यम)

अनवकाश त ह लक

(समाधानसाधकभा यम)

सावकाशो लक

कोऽवकाशः

पात जलमहाभा यम

- 163 -

अव श टः

(अ यप य समाधानभा यम)

अथा प कथ चदनवकाशो लक यादवम प न दोषः अ लोप योग वभागः क र यत-lsquoअतो लोपःrsquo

ततो lsquolsquoय यrsquorsquo य य च लोपो भव त अत इ यव

कमथ मदम

लक व य त त वाधनाथम

ततो lsquoहलःrsquo हल उ तर य य य च लोपो भवती त

(आ पभा यम)

इहा प त ह पर वा योग वभागा वा लोपो लक बाधत-lsquolsquoक णो नोनाव वषभो यद दम (ऋस

१७९२)rsquorsquo नोनयतन नाव

(समाधानभा यम)

समाना यो ल लोपन बा यत

क च समाना यः

यः यया यः अ च ागव ययो प तल भव त

(आ पभा यम)

कथम- यदः थः हम थः lsquoजीरदानः(ऋस ५८३१)rsquo नक चत इ त

(१२५ समाधानवा तक(भा य)म ९)

उ त शष

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 164 -

कम तम

नपातना यदा दष

[ यया य वाद य स म]

र क यः स सारणम इ त

नक चतऽ य तम

कम

सि नपातल णो व धर न म त त घात य त

न धातलोप0४

(४ प रभाषास म)

ि ङ त च ११५

ि ङ त तषध ति न म त हणम [उपधारोरवी यथम]

(आ पभाग या याभा यम)

ि ङ त तषध ति न म त हण कत यम ि ङि न म त य गणव ी ा नत त न भवत इ त

व त यम

(भा यम)

क योजनम

(१२५ आ पवा तक योजनख डनम १)

उपधारोरवी यथम

( योजनमख ड या याभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 165 -

उपधाथ रोरवी यथ च

( थम योजनसम वयभा यम)

उपधाथ तावत- भ नः भ नवा न त

क पनः कारण न स य त

ि ङती य यत य ि ङ यन तरो गणभावीगि त त व यात- चतम ततम इह त न या-

भ नः भ नवा न त

( थम योजनबाधकभा यम)

नन च- य य गण उ यत तत ि ङ पर वन वशष य यामः पग तलघपध य चा ग य गण

उ यत भ न त चा ि ङ परम

( थम योजनसाधकभा यम)

पग तलघप य त नव व ायत-पग त या ग य लघपध य च त

कथ त ह

प क अ तः पग तः ल वी उपधा लघपधा पग त च लघपधा च पग तलघपध

पग तलघपध य त अव य चतदव व यम अ ग वशषण ह सतीहा प स यत- भनि त

छन ती त

( वतीय योजनसम वयभा यम)

रोरवी यथ च lsquo धा ब ो व षभो रोरवी त

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 166 -

य द ति न म त हण यत शचङ त दोषः रय त पय त घय त ाद गवत ास वत अ न

ा नो त

(१२३ स ा तसमाधानवा तकम २)

शचङ त या तर गल ण वात[ स म]

(भा यम)

अ तर गल ण वाद यङवङोः कतयोरनपधा वा गणो न भ व य त

(ति न म त हण य नद षतोपसहारभा यम)

एव यत चद ति न म त हणम न च कि च ोषो भव त

(फला तर दशकभा यम)

इमा न च भय ति न म त हण य योजना न हतो हथः उपोयत औयत लौयमा नः पौयमा नः

न न त इ त

(फला तर या यानभा यम)

नता न सि त योजना न इह ताव -हतो हथ इ त स त यान भ नव त य तषधन नवि तः

श या कतम अ च धातपदशाव थायामवाकारः

(भा यम)

इह चोपोयत औयत लौयमा नः पौयमा न र त ब हर ग गणव ी अ तर गः तषधः अ स

ब हर गम तर ग

(भा यम)

न न त इ त परण पण यव हत वा न भ व य त

पात जलमहाभा यम

- 167 -

(अथ ति न म त हण या यानभा यम)

उपधाथन ताव नाथः धातो र त वतत धात ि ङ पर वन वशष य यामः

(आ पभा यम)

य द धात वश यत वकरण य न ा नो त- चनतः सनतः लनीतः पनीत इ त

(समाधानभा यम)

नष दोषः व हत वशषण धात हणम-धातोय व हत इ त

(आ पभा यम)

धातोरव त ह न ा नो त

(समाधानभा यम)

नव व ायत-धातो व हत य ि ङती त

कथ त ह

धातो व हत ि ङती त

(समाधानभा यम)

अथवा-कायकाल स ाप रभाष य काय त ट यम lsquolsquoपग तलघपध य गणो भव तrsquorsquo

इ यपि थत मद भव त lsquolsquoि ङ त नrsquorsquo इ त

(समाधाना तरभा यम)

अथवा यदति म योग ि ङ गहण यत तदनवकाशम त यानवकाश वा गणव ी न भ व यतः

(समाधाना तरभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 168 -

अथवाचाय व ि त ापय त-lsquoभव यपधाल ण य गण य तषधःrsquo इ त यदय lsquo सग घध ष पः

नःrsquorsquo lsquolsquoइको झल हल ता चrsquorsquo इ त नसनौ कतौ करो त

कथ क वा ापकम

क करण एत योजनम-गणः कथ न या इ त य द चा गण तषधो न यात

क करणमनथक यात प य त वाचाय-भव यपधाल ण या प गण य तषध-इ त ततः

नसनौ कतौ करो त

( वतीय योजन या यानभा यम)

रोरवी यथना प नाथः ि ङती य यत न चा ि ङत प यामः

(आ पभा यम)

ययल णन ा नो त

(समाधानभा यम)

lsquolsquoन लमता ति मनrsquorsquo इ त ययल ण तषधः अथा प lsquolsquoन लमता ग यrsquorsquo इ य यत एवम प न

दोषः

कथम

न लमता ल तऽ गा धकारः त न द यत

क त ह

योऽसौ लमता ल यत ति म यद ग त य य काय त न भवती त अथा य गा धकारः

त न द यत एवम प न दोषः

कथम

पात जलमहाभा यम

- 169 -

lsquolsquoकायकाल स ाप रभाषमrsquorsquo य काय त ट यम lsquolsquoसावधातकाधधातकयोगणो भव तrsquorsquo

इ यपि थत मद भव त lsquolsquoि ङ त नrsquorsquo इ त

(समाधाना तरभा यम)

अथवा छा दसमत टान व ध छ द स भव त

(समाधाना तरभा यम)

अथवा ब हर गो गणोऽ तर गः तषधः lsquolsquoअ स ब हर गम तर ग

(समाधाना तरभा यम)

अथवा पवि म योग यदाधधातक हण तदनवकाशम त यानवकाश वा गणो भ व य त

(आ पभा यम)

इह क मा न भव त-lsquoलगवायनःrsquo lsquoकामयतrsquo

(१२७ स ा तसमाधानवा तकम ३)

त तका यो र करणात

(भा यम)

इ ल णयोगणव योः तषधः न चत इ ल ण

(इ त न म ताथ व नराकरणम)

(अथ था नव व ा तदोषवारणम)

(१२८ आ पवा तकम)

लकार य ङ वादादशष था नव ाव स गः

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 170 -

लकार य ङ वादादशष था नव ावः ा नो त-अ चवनम असनवम अकरवम

(१२९ एकद शसमाधानवा तकम)

लकार य ङ वादादशष था नव ाव स ग इ त च यासटो ङ वचनाि स म

(भा यम)

य वय यासटो ङ वचन शाि त त ापय याचाय -न ङदादशा ङतो भव ती त

(आ पभा यम)

य यत ा यत कथ-lsquolsquo न य ङतःrsquorsquo lsquolsquoइत चrsquorsquo इ त

(समाधानभा यम)

ङतो य काय त व त ङ त य काय त न भवती त

(आ पभा यम)

क व त यमतत

(समाधानभा यम)

न ह

(आ पभा यम)

कथमन यमान ग यत

(समाधानभा यम)

यासट एव ङ ववचनात अपया त चव ह यास समदाय य ङ व ङत चन करो त

त य योजनम ङतो य काय त यथा या ङ त य काय त मा भ द त ि ङ त च५

(५ प रभाषास म ११४३)

पात जलमहाभा यम

- 171 -

द घीववीटाम ११६

(आ पभा यम)

कमथ मदम यत

(समाधानभा यम)

गणव ी मा भता म त आद यनम आद यकः आव यनम आव यकः

(द घीववी या यानभा यम)

अय योगः श योऽकतम

कथम

(१३० स ा तवा तकम १)

द घीव यो छ दो वषय वा टान व ध वा च छ दस छ द य द घदद धय र त च

गणदशनाद तषधः

(भा यम)

द धीव यो छ दो वषय वात द धीव यौ छ दो वषयौ टान व ध वा छ दसः टान व ध च

छ द स भव त छ द स अद धदद धय र त च गण य दशनाद तषधः अनथकः तषधः

अ तषधः lsquolsquo जाप तव यि कचन मनसाद धतrsquorsquo हो ाय वतः कपय नद धत (ऋ0स0 १०९८७)rsquorsquo

अद धयदाशरा वतासः (ऋ0स0 ७३३५)rsquorsquo

(आ पभा यम)

भव दद य तमदाहरणम-अद घ द त इद वय तम-अद धय र त अय ज स गणः तषध वषय

आर यत स यथव lsquolsquoि ङ त नrsquorsquo इ यत तषध बाधत एव ममम प बाधत

पात जलमहाभा यम

- 172 -

(समाधानभा यम)

नष दोषः ज स गणः तषध वषय आर यमाण त यजातीय तषध बाधत

क च त यजातीयः तषधः

यः यया यः क या य चायम

(समाधाना तरभा यम)

अथवा ndash यन ना ा त त य बाधन भव त न चा ा त lsquoि ङ तrsquo न यति मन तषध ज स गण

आर यत अि म पनः ा त चा ा त च

(आ पभा यम)

य द त यय योगो नार यत कथ-द य द त

(१३१ स ा तसमाधानवा तकम २)

द य द त च य य ययन

(भा यम)

द य द त च यन य ययन भ व य त

(एकद श यया यानभा यम)

इट चा प हण श यमकतम

(आ पभा यम)

कथम-अक णषम अर णषम क णता वः र णता व इ त

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 173 -

lsquolsquoआधधातक य वलादःrsquorsquo इ य इ ड यनवतमान पन र हण य योजनम-इ इडव यथा या

यद य ा नो त त मा भ द त

क चा य ा नो त

गणः

(आ पभा यम)

य द नयमः यत lsquo पप ठषतर ययः पपठ ःrsquo द घ व न ा नो त

(समाधानभा यम)

नष दोषः आ ग य काय ति नय यत न चतदा गम

(समाधाना तरभा यम)

अथवा अ स द घ व त या स वाि नयमो न भ व य त द धीव ववीटाम ६

(६ सयोगस ास म १११ ४ आ ४)

हलोऽन तराः सयोगः११७

(अन तरपदाथ न पणा धकरणम)

(आ पभा यम)

अन तरा इ त कथ मद व ायत-अ व यमानम तर यषा म त आहोि वद व यमाना

अ तरषा म त

( या पभा यम)

क चातः

( या पसमाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 174 -

य द व ायत-अ व यमानम तर यषा म त अव ह सयोगस ा न ा नो त-lsquoअि व यप ऽस (ऋस

पद0 १२३१९) इ त व यत य ा तरम

अथ व ायत-अ व यमाना अ तरषा म त न दोषो भव त

( वतीयप ा यपगमभा यम)

यथा न दोष तथा त

( थमप ा यपगमभा यम)

अथवा पनर त अ व यमानम तर यषा म त

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम-अव ह सयोगस ा न ा नो त- lsquoअि व यप ऽसrsquo इ त व यत य ा तर म त

(आ पबाधकभा यम)

नव दोषो न योजनम

(अथ यक सयोगस ा नराकरणा धकरणम)

(१३२ आ पवा तकम १)

सयोगस ाया सहवचन यथा य

(भा यम)

सयोगस ाया सह हण कत यम lsquolsquoहलोऽन तराः सयोगः सहrsquo इ त व त यम क योजनम

सहभताना सयोगस ा यथा यादकक य मा भ द त यथा य त यथा य ा प य छ त

सहभताना काय करो त त सह हणम त यथा lsquolsquoसह सपाrsquorsquo lsquolsquoउभ अ य त सहrsquorsquo इ त

(दषण नभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 175 -

क च या य यक य स ा यात

(दोष दशनभा यम)

इह नयायात नवायात lsquolsquoवा य य सयोगादःrsquorsquo इ य व स यत

इह च स षी ट त ऋत च सयोगादःrsquorsquo इती स यत

इह च स यत इ त lsquolsquoगणोऽ त सयोगा योःrsquorsquo इ त गणः स यत

इह च ndash ष करो त स म करोती त lsquolsquoसयोगा त यrsquorsquo (8223) इ त लोपः स यत

इह च स ता व त त lsquolsquo कोः सयोगा योर त चrsquorsquo इ त लोपः स यत

इह च नयातो नवातः lsquolsquoसयोगादरातो धातोय वतःrsquorsquo इ त न ठान व स यत

(दोषबाधकभा यम)

नष दोषः य तावद यत-इह तावि नयायात नवायात lsquolsquoवा य य सयोगादःrsquorsquo इ यव स यत त

नव व ायत-सयोग आ दय य सोऽय सयोगा दः सयोगाद र त

कथ त ह

सयोगावाद य य सोऽय सयोगा दः सयोगाद र त एव ताव सवमा ग प र तम

( वतीयदषणो ारभा यम)

यद य यय-इह च ष करो त स म करो त lsquolsquoसयोगा त यrsquorsquo-इ त लोपः स यत त नव व ायत-

सयोगोऽ तो य य त दद सयोगा त सयोगा त य त

कथ त ह

सयोगाव तौ य य त दद सयोगा त सयोगा त सयोगा त य त

(ततीयदषणो घारभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 176 -

यद य यत-इह च श ता व त त lsquo कोः सयोगा योःrsquorsquo इ त लोपः स यत त नव व ायत-

सयोगावाद सयोगाद सयोगा यो र त त ह सयोगयोराद सयोगाद सयोगा यो र त

(चतथदषणो ारभा यम )

यद य यत-इह च नयातो नवात इ त lsquolsquoसयोगादरातो धातोय वतःrsquorsquo इ त न ठान व स यत त

नव व ायत- सयोग आ दय य सोऽय सयोगा दः सयोगाद र त

कथ त ह

सयोगावाद य य सोय सयोगा दः सयोगाद र त

(आ पभा यम)

कथ क वा एकक य सयोगस ा ा नो त

(समाधानभा यम)

यक वा यप रसमाि त टाrsquo इ त त यथा व गणस यक भवतः

(समाधानबाधक तब धी स ाि तभा यम)

नन चायम यि त टा तः-lsquoसमदाय वा यप रसमाि तःrsquo इ त त यथा- गगाः शत द य ताम

अ थन च राजानो हर यन भवि त न च यक द डयि त

(सह हण या यानभा यम)

स यति म टा त य द त यक म य यत इहा प सह हण कत यम अथ त ा तरण

यक म तवचन यक गणव स भवतः इहा प नाथः सह हणन

(आ पभा यम)

अथ य बह नामान तय क त वयो वयोः सयोगस ा भव त आहोि वद वशषण

पात जलमहाभा यम

- 177 -

(भा यम)

क चा वशष

(१३३ आ पवा तकम २)

समदाय सयोगा दलोपो म जः

(भा यम)

समदाय सयोगा दलोप म जन स यत म ता म तम

इह च न लयात न लायात न लयात न लाया द त lsquolsquoवा य य सयोगादःrsquorsquo इ य व न

ा नो त

इह च स व रषी ट त lsquolsquoऋत च सयोगादःrsquorsquo इती न ा नो त

इह च स वयत इ त lsquolsquoगणोऽ त सयोगा योःrsquorsquo इ त गणो न ा नो त

इह च गोमा करो त यवमा करोती त lsquolsquoसयोगा त य लोपःrsquorsquo इ त लोपो न ा नो त

इह च न लानो न लान इ त lsquolsquoसयोगादरातो धातोय वतःrsquorsquo इ त न ठान व न ा नो त

( थमप ा यपगमभा यम)

अ त त ह- वयो वयोः सयोगः

(१३४ आ पवा तकम ३)

वय हलोः सयोग इ त च ववचनम

(भा यम)

वयोहलोः सयोग इ त च ववचन न स य त इ म छ त इ य त इ यतः सन

इि द यष त इ यतः सन इ द यष त lsquolsquoन ाः सयोगादयःrsquorsquo इ त ववचन न ा नो त

पात जलमहाभा यम

- 178 -

(१३५ समाधानवा तकम ४)

न वाि वधः

(भा यम)

न वा एष दोषः

क कारणम

अि वधः ाः सयोगादयो न व य त अजाद र त वतत

(आ पभा यम)

अथ य यव बहना सयोगस ा अथा प वयो वयोः क गतमत दयता स ण

आहोि वद यतरि म प भयः स कत यम

(समाधानभा यम)

गत म याह

कथम

यदा ताव बह ना सयोगस ा तदव व हः क र यत-lsquoअ व यमानम तरमषामrsquo इ त

(समाधानशषभा यम)

यदा वयो वयोः सयोगस ा तदव व हः क र यत-lsquoअ व यमाना अ तरषामrsquo इ त

वयो चवा तरा कि च व यत वा न वा

(आ पभा यम)

एवम प बहनामव ा नो त यान ह भवान प या त न दश त एतषाम यन यवाय न

भ वत यम

पात जलमहाभा यम

- 179 -

(समदायस ा यपगमभा यम)

अ त त ह समदाय स ा

(समदायस ादषण मारणभा यम )

नन चो त-समदाय सयोगा दलोपो म जः इ त

(समदायस ादषण नराकरण स ाि तभा यम)

नषः दोषः व य यतत-lsquolsquoअ या पव म ज मदनष गसयोगा दलोपाथमrsquorsquo इ त

(समदायस ादषण नराकरणकद शभा यम)

अथवाऽ वशषण सयोगस ा व ा यत- वयोर प बह नाम प त वयोया सयोगस ा तदा यो

लोपो भ व य त

(समदायस ाप ो तदषणा तर नराकरण स ाि तभा यम )

यद य यत-lsquoइह च न लयात न लायात न लयात न लाया द त lsquolsquoवा य य सयोगादःrsquorsquo इ यव न

ा नो तrsquo इ त अ गन सयोगा द वशष य यामः-अ ग य सयोगाद र त एव ताव सवमा ग

प र तम

यद य यत-इह च गोमा करो त यवमानकरोती तrsquorsquo सयोगा त य लोपःrsquorsquo इ त लोपो न

ा नो तrsquo इ त पदन सयोगा त वशष य यामः-धातोः सयोगा त य त

यद य यत- इह च न लानो न लान इ त lsquolsquoस योगादरातो धातोय वतःrsquorsquo इ त न ठान व न

ा नो तrsquo इ त

धातना सयोगा द वशष य यामः धातोः सयोगाद र त

पात जलमहाभा यम

- 180 -

(इ त समदायस ाप थापनम)

(अथान तरश दाथ न पणम)

( १३६ आ पवा तकम ५)

वरान त हतवचनम

(भा यम)

वररन त हता हलः सयोगस ा भव ती त व त यम

क योजनम

यव हताना मा भत पच त पनसम

(आ पबाधकभा यम)

नन चान तरा इ य यत तन यव हताना न भ व य त

(१३६ टमान तय यव हतऽ प)

(भा यम)

यव हतऽ यन तरश दो यत त यथा-lsquoअन तरा वमौ ामौrsquo इ य यत तयो चवा तरा न य च

पवता च भव ती त

(आ पबाधकभा यम)

य द त ह यव हतऽ यन तरश दो भव त आन तयवचन मदानी कमथ यात

(१३७ आ पसाधकवा तकम ७)

आन तयवचन कमथ म त चदक तषधाथम

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 181 -

एक य हलः सयोगस ा मा भ द त

क च यात य यक य हलः सयोगस ा या

इयष उवोषlsquolsquoइजाद च ग मतोन छःrsquorsquo इ याम यत

(१३८ समाधानवा तकम ८)

न वाऽत जातीय यवायात

(भा यम)

न वा एष दोषः

क कारणम

अत जातीय य यवायात अत जातीयक ह लोक यवधायक भव त

(अनयोगभा यम)

कथ पन ायत-ऽत जातीयक लोक यवधायक भवती त

(उ तरभा यम)

एव ह क चत कि च प छ त-lsquoअन तर एत ा मणकलrsquo इ त स आह-lsquoनान तर

वषलकलमनयोर तराrsquo इ त

(आ पभा यम)

क पनः कारण व चद जातीय यवधायक भव त व च न

(सनाधानभा यम)

सव व यत जातीयक यवधायक भव त

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 182 -

कथम-अन तरा वमौ ामा व त

(समाधानभा यम)

ामश दोय ब वथः अ यव शालासमदाय वतत त यथा- ामो द ध इ त अि त वाटप र प

वतत त यथा- ाम व ट इ त अि त मन यष वतत त यथा- ामो गतो ाम आगत इ त

अि त सार यक ससीमक स थि डलक वतत त यथा- ामो ल ध इ त त यः सार यक ससीमक

स थि डलक वतत तम भसमी यत य यत-अन तरा वमौ ामा व त सव व यत जातीयक

यवधायक भव त हलोन तराः७

( ७ अनना सकस ास म ११४आ ५)

मखना सकावचनोऽनना सकः११८

(मखना सकावचनश दाथ न पणम)

(आ पभा यम)

क मद lsquoमखना सकावचनःrsquo इ त

(समाधानभा यम)

मख च ना सका च मखना सकम मखनासक वचनम य सोय मखना सकावचनः

(आ पभा यम)

य यव मखना सकवचन इ त ा नो त

(समाधानभा यम)

नपातना ीघ व भ व य त

(समाधाना तरभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 183 -

अथ वा-मखना सकमावचनम य सोय मखना सकावचनः

(आ पभा यम)

अथ क मदमावचन म त

(समाधानभा यम)

ईष वचनमावचन म त क च मखवचन क च ना सकावचनम

(समासा तरभा यम)

मख वतीया वा ना सका वचनम य सोऽय मखना सकावचनः

(समाधाना तरभा यम)

मखोपस हता वा ना सका वचनम य सोऽय मखना सकावचनः

(पदक य नवचना पभा यम)

अथ मख हण कमथम

(समाधानभा यम)

lsquoना सकावचनोऽनना सकःrsquo इतीय य यमान यमान वाराणामव स यत मख हण पनः यमाण

न दोषो भव त

(आ प भा यम)

अथ ना सका हण कमथम

(समाधान भा यम)

lsquoमखवचनोनना सकः इतीय य यमान क-च-ट-त- पानामव स यत ना सका हण पनः यमाण

न दोषो भव त

पात जलमहाभा यम

- 184 -

(मख हण या यानभा यम)

मख हण श यमकतम

(आ पभा यम)

कनदानीमभयवचनाना भ व य त

(समाधानभा यम)

ासादवा स यायन त यथा-क च ासादवा सनः क च भ मवा सनः क चदभयवा सनः [त ] य

ासादवा सनो ग य त त ासादवा स हणन य भ मवा सनो ग य त त भ मवा स हणन य

तभयवा सनः ग य त एव त ासादवा स हणन भ मवा स हणन च एव महा प

क च मखवचनाः क च ना सकावचनाः क चदभयवचनाः त य मखवचना ग य त त

मख हणन य ना सकावचना ग य त त ना सका हणन य उभयवचना ग य त एव त

मख हणन ना सका हणन च

(आ पभा यम)

भवदभयवचनाना स म यमान वाराणाम प ा नो त

(समाधानभा यम)

नव दोषो न योजनम

(१३९ अ यो या यप रहाराया पवा तकम १)

इतरतरा य त भव त

(भा यम)

इतरतरा य त भव त

पात जलमहाभा यम

- 185 -

का इतरतरा यता

सतोनना सक य स या भ वत यम स या च अनना सको भा यत त दतरतरा य भव त

इतरतरा या ण च काया ण न क य त

( स ा तसमाधानवा तकम)

अनना सकस ाया मतरतरा य उ तम

( नभा यम)

कम तम

(समाधानभा य ९८ स ाि तवा तकम)

स त न यश द वात इ त

( कतोपय त या याभा यम)

न याः श दाः न यष श दष सतोऽनना सक य स ा यत न स याऽनना सको भा यत

(आ पभा यम)

य द त ह न याः श दाः कमथ शा म

(९१ स ा तवा तकम ५)

कमथ शा म त चि नवतक वाि स म

(भा यम)

नवतक शा म

कथम

पात जलमहाभा यम

- 186 -

आङ माय वशषणोप द टोऽननना सकः त य सव ाननना सकब ः स ता त ानन नव ि तः

यत-छ द य च परत आङोऽननना सक य स गनना सकः साधभवती त

मखना सकावचनोऽनना सकः

(सवणस ा करणम)

(८ सवणस ास म ११४ आस ६)

त या य य न सवणम ११९

(त या य य नपदाथ न पणा धकरणम)

(आ पभा यम)

क मद त या य य न म त

(समाधानभा यम)

तलया स मत त यम आ य च य न च आ य य नम त या य च त य य न च सवणस

भव त

(आ पभा यम)

क पनरा यम

(समाधानभा यम)

लौ कमा यम ओ ठा भ त ा काकलकात

(आ पभा यम)

कथ परा यम

पात जलमहाभा यम

- 187 -

(समाधानभा यम)

अ य यनन वणा न त आ यम अ नमतदा य दत इ त वा यम

(आ पभा यम)

अथ कः (पनः) य नः

(समाधानभा यम)

यतन य नः ववा यततभावसाधनो न ययः

(आ पभा यम)

य द लौ ककमा यम कमा योपादान योजनम सवषा ह त त यम

(समाधानभा यम)

व य यतत- य न वशषणमा योपादान म त

(१४० आ पवा तकम)

सवणस ाया भ नदश व त स गः य नसामा यात

(भा यम)

सवणस ाया भ नदश व त स गो भव त जबगडदशाम

क कारणम

य नसामा यात एतषा ह समानः य नः

(१४१ यासा तरण समाधानवा तकम २)

स वा य त यदश य न सवणम

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 188 -

स मतत

कथम

आ य यषा त यो दशः य न च त सवणस ा भ ती त व त यम

(आ पभा यम)

एवम प कमा योपादान योजनम सवषा ह त त यम

(समाधानभा यम)

य न वशषणमा योपादानम सि त या या वा याः य नाः त हा पता भवि त तष

स वस व प सवणस ा स ा भव त

क पन त

ववारसवारौ वासनादौ घोषवदघोषता अ प ाणता महा ाणत त

त वगाणा थम वतीया वकतक ठाः वासान दाना अघोषा च एकऽ प ाणाः अपर

महा ाणाः

ततीयचतथाः सवतक ठा नादान दाना घोषव तः एकऽ प ाणाः अपर महा ाणाः

यथा ततीय तथा प चमा आनना स यवजम आनना स यमषाम धको गणः

एवम यवण य सवणस ा न ा नो त बा य या या थानमवण य

(समाधानभा यम)

सवमख थानमवणम एक इ छि त

(आ पभा यम)

एवम प यपदशो न क पत-lsquoआ य यषा त यो दशःrsquo इ त

पात जलमहाभा यम

- 189 -

(समाधानभा यम)

यपद शव ावन यपदशो यपदशो भ व य त

(आ पभा यम)

स य त स त ह भ य़त

( स ाि तसमाधानभा यम)

यथा यासमवा त

(आ पभा यम)

नन चो तमसवणस ाया भ नदश व त स गः य नसामा या इ त

( स ा तसमाधानभा यम)

नष दोषः न ह लौ ककमा यम

क त ह

त ता तमा यम आ य भवमा यम lsquolsquoशर रावयवा यतrsquorsquo

क पनरा य भवम

थान करण च

(आ पभा यम)

एवम प य नोऽ वष षतो भव त

(समाधानभा यम)

य न च वश षतः कथम न ह यतन य नः

क त ह ार भो य न य य नः

पात जलमहाभा यम

- 190 -

(आ पभा यम)

य द ार भो य न य य नः एवम यवण य एङो च सवणस ा ा नो त

(समाधानभा यम)

ि ल टावणावतौ

(आ पभा यम)

अवण य त यचो च सवणस ा ा नो त

(समाधानभा यम)

ववततरावणावतौ

(आ पभा यम)

एतयोरव त ह मथः सवणस ा ा नो त

(समाधानभा यम)

नतो त य थानौ

(आ पभा यम)

उदा ताद ना त ह सवणस ा न ा नो त

(समाधानभा यम)

अभदका उदा तादयः

(एकद शभा यम)

अथवा क न एतन- ार भो य न य य न इ त क त ह यतनमव य नः तदव च

त ता तमा यम य समान तदा य यामः

पात जलमहाभा यम

- 191 -

क स त भद

सती याह स यव ह भद सवणस या भ वत यम

कत एतत

भदा ध ठाना ह सवणस ा य द ह य सव समान त या सवणस ावचनमनथक या

( स ाि तन आ पभा यम)

य द त ह lsquoस त भद क च समानमrsquo इ त क वा सवणस ा भ व य त शकार छकारयोः

षकारठकारयोः सकारथकारयोः सवणस ा ा नो त एतषा ह सवम य समान करणवजम

(एकद शसमाधानाभा यम)

एव त ह- यतनमव य नः तदव ह त ता तमा यम न वय व वः-आ य च य न च

आ य य न म त

क त ह

पदोय बह ी हः-त यःआ य य न एषा म त

(भा यम)

अथवा पव त प ष ततो बह ी हः त य आ य त या य त या यः य न एषा म त

(भा यम)

अथवा पर त प ष ततो बह ी ह-आ य य न आ य य नः त य आ य य न एषा म त

(इ त त या य य नश दाथ न पणम )

---------

पात जलमहाभा यम

- 192 -

(अथा न टसाव य नराकरणा धकरणम)

(१४२ आ पवा तकम ३)

त य

(भा यम)

त य त त व त यम

क योजनम

यो य य त या य य नः स त य सवणस ो यथा या अ य य त या य नोऽ य य

सवणस ो मा भत

(१४३ समाधानवा तकम ४)

त यावचन वचन ामा यात

(भा यम)

त य त न व त यम

अ य य त या य य नोऽ य य सवणस ः क मा न भव त

वचन ामा यात सवणस ावचनसाम यात य द ह अ य य यत या य य नोऽ य य सवणस ः

यात सवणस ावचनमथक यात

(१४४ समाधानवा तकम ५)

सबि धश दवा त यम

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 193 -

सबि धश दवा पन त यमतत त यथा-स बि धश दाः lsquolsquoमात र व तत यम rsquorsquo lsquolsquo पत र श षत यमrsquorsquo

इ त न चो यत-lsquo व या मात रrsquo lsquo वि मि पत रrsquo इ त स ब धा चत ग यत-या य य माता

य च य य पत त एव महा प lsquolsquoत या य य न सवणम rsquorsquo इ य सबि धश दावतौ त

सब धादत ग त यम-य त य त या य य न त त त सवणस भवती त

(इ य न टसाव य नराकरणा धकरणम )

-------

(अथ ऋलवणयोः साव या धकरणम)

(४५ आ पवा तकम ६)

ऋकारलकारयोः सवण व धः

(भा यम)

ऋकारलकारयोः सवणस ा वधया होत लकारः होतकार इ त

क योजनम

lsquolsquoअकः सवण द घ व यथा यात

(साव यख डनभा यम)

नतदि त योजनम व य यतत -lsquoसवणद घ व ऋ त ऋ वा वचनम-rsquorsquo ल त ल वा वचनम rsquo

इ त

(साव यम डनभा यम)

त सवण यथा यात इह मा भ - द लकारः म लकार इ त

(साव यख डनभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 194 -

यदत सवणद घ व ऋती त एत त इ त व या म ततः-lsquolsquoल तrsquorsquo लकार परत लकारो वा भवती त

ऋत इ यव

(साव यम डनभा यम)

त न व त य भव त

(साव यख डनभा यम)

अव य त व त यम ऊकालोऽ वद घ लतस ो भवती य यत न च ऋकार लकारो वाजि त

(साव यम डनभा यम)

ऋकार य लकार य चा व व याम त चाव य व त यम लतो यथा यात होत ऋकारः

होतकारः होत३कार इ त होत लकारः हो लकारः हो ल३कार इ त

(आ पभा यम)

क पनर यायः

(समाधानभा यम)

सवणस ावचनमव यायः द घ व चव ह स भव त अ प च ऋकार हणन लकार हण

स न हत भव त lsquolsquoऋ यकःrsquorsquo ख वऋ यः मालऋ यः इदम प स भव त-ख वलकारो माललकार

इ त lsquolsquoवा स या पशलःrsquo उपकार य त उपारार य त इदम प स भव त-उप कार य त

उपा कार य त

(एकद शन आ पभा यम)

य द त ह ऋकार हणन लकार हण स न हत भव त-lsquolsquoउर परःrsquorsquo लकार या प रपर व ा नो त

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 195 -

लकार य लपर व व या म त चाव य व त यम अस या सवणस ाया व यथम तदव स या

रफबाधनाथ भ व य त

(एकद शन आ पभा यम)

इह त ह-lsquolsquoरषा या नो णः समानपदःrsquorsquo इ यकार हण चो दत मातणा पतणा म यतदथम त दहा प

ा नो त- ल यमान प य त

( तब द भा यम)

अथास याम प सवण ायाम इह क मा न भव त- ल यमान प य त

( तब द समाधानना प नरासभा यम)

lsquolsquoचटतलश या याय न इ त व या म अपर आह-lsquolsquo भ च म यमवगलशस च यवाय नrsquorsquo इ त

व यामी त वणकदशा च वण हणन ग य त इ त योऽसौ लकार लकार तदा यः तषधो

भ व य त

( स ा तोपसहारभा यम)

य यव नाथ रषा या ण व ऋकार हणन वणकदशा च वण हणन ग य त इ त योऽसौ ऋकार

रफः तदा य ण व भ व य त त या य९

---------------------

पात जलमहाभा यम

- 196 -

(९ स ा नषधस प रभाषास वा ११आ७)

ना झलौ १1०

(शकारसाव य नषध नराकरणम)

(१३६ आ पवा तकम १)

अ झलोः तषध शकार तषधोऽ वात [त सवणलोप दोषः]

(आ पवा तका यभाग या याभा यम)

अ झलोः तषध शकार य शकारण सवणस ायाः तषधः ा नो त

क कारणम

अ झ वात अ चव ह शकारो ह च

कथ तावद वम

इकारः सवण हणन शकारम प ग णाती यवम वम ह ष चोपदशा वम

(प र श टवा तकाशावतरणभा यम)

त को दोषः

(१४६ आ पसाधकवा तक वतीयख डनः१)

त सवणलोपो दोषः

(आ पसाधकवा तकभाग या याभा यम)

त सवणलोप दोषो भव त- पर शता न काया ण-lsquolsquoझरो झ र सवणrsquorsquo इ त लोपो न ा नो त

(१४७ समाधानवा तकम २)

स मन वात

पात जलमहाभा यम

- 197 -

(भा यम)

स मतत

कथम

अन वात

कथमन वम

lsquolsquo प ट करण पशानामrsquorsquo lsquolsquoईष प टम त थानाम rsquorsquo lsquolsquo ववतम मणामrsquorsquo ईष द यवानवतत lsquolsquo

वराणा चrsquorsquo ववतम ईष द त नव तम

(१४८ समाधाना तरवा तकम ९)

वा यप रसमा तवा

(भा यम)

वा याप रसमा तवा पनः स मतत

क मद वा याप रसमा त र त

वणानामपदश ताव उपदशो तरकाल स ा इ स ो तरकाल lsquolsquoआ दर यन सहताrsquorsquo इ त

याहारः याहारो तरकाला सवणस ा सवणस ो तरकालम अण दसवण य चा ययः इत

सवण हणम एतन सवण सम दतन वा यना य सवणाना हण भव त न चा कारः शकार

ग णा त

(आ पभा यम)

यथव तह कारः शकार न ग णा त एवमीकारम प न ग णीयात

त को दोषः

पात जलमहाभा यम

- 198 -

कमार ईहत कमार हत lsquolsquoअकः सवणrsquorsquo (इ त) द घ व न ा नो त

(समाधानभा यम)

नष दोषः यदत lsquolsquoअकः सवण द घःrsquorsquo इ य याहार हण त कार ईकार ग णा त शकार न

ग णा त

( या या तरभा यम)

अपर आह-

अ झलोः तषध शकार तषधोऽ झ वात अ झलोः तषध शकार य शकारण

सवणस ायाः तषधः ा नो त

क कारणम

अ झ वात अ चव ह शकारो ह च

कथ तावद वम

इकारः सवण हणन शकारम प ग णाती यवम वम ह ष चोपदशा वम

त को दोषः

त सवणलोप दोषः

त सवणलोप दोषो भव त पर शता न काया ण lsquolsquoझरो झ र सवणrsquorsquo इ त लोपो न ा नो त

स मन वात

स मतत

कथम

अन वात

पात जलमहाभा यम

- 199 -

कथमन वम

वा याप रसमा तवा उ ता वा याप रसमाि तः

(आ पभा यम)

अि म प -व यतदसम थत भव त

(समाधानभा यम)

एत च सम थतम

कथम

अ त वा शका य शकारण सवणस ा मा वा भत

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम पर शता न काया ण lsquolsquoझरो झ र सवणrsquorsquo इ त लोपो न ा नोती त

(आ पबाधकभा यम)

मा भ लोपः

(आ पसाधकभा यम)

नन च भदो भव त-स त लोप वशकारकम अस त लोप शकारकम

(आ पबाधकभा यम)

नाि त भदः-अस य प लोप वशकारकमव

कथम

वभाषा ववचनम

पात जलमहाभा यम

- 200 -

(आ पसाधकभा यम)

एवम प भदः-अस त लोप-कदा च वशकारकम कदा चत शकारकम स त लोप- वशकारकमव

(तट था पभा यम)

स एष कथ भदो न

(तट था प नरासभा यम)

या (भदः) य द न यो लोपः या वभाषा त स लोपः

(समाधानभा यम)

यथाऽभद तथा त ना झलौ१०

इ त ीम गव पत ज ल वर चत महाभा य थमा याय थमपाद चतथमाि नकम ४

पात जलमहाभा यम

- 201 -

अथ थमा याय य थमपाद प चमाि नकम

(अथ ग यस ा करणम)

(१० ग यस ास म ११५ आ १ स)

ईद द ववचन ग यम ११११

(अथ तपरपाठ योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

कमथ मदानी तपराणा ग यस ो यत

(समाधानभा यम)

lsquolsquoतपर त काल यrsquorsquo इ त त कालाना सवणाना हण यथा यात

कषाम

उदा तानदा त व रतानाम

(भा यम)

अि त योजनमतत

क तह त

(१४९ आ पवा तकम १)

लताना त ग य वा स गोऽत काल वात

(भा यम)

लताना त ग यस ा न ा नो त

क कारणम

पात जलमहाभा यम

- 202 -

अत काल वात न ह लता त कालाः

(आ पबाधकभा यम)

अ स ः लतः त या स वा त काला एव भवि त

(आ पसाधकभा यम)

स ः लतः वरसि धष

कथ ायत-lsquo स ः लतः वरसि धष-rsquo इ त

यदय lsquolsquo लतः क याrsquorsquo इ त लत य क तभाव शाि त

कथ क वा ापकम

सतो ह का यणः कायण भ वत यम

( योजन नभा यम)

कमत य ापन योजनम

(लाघव दशनभा यम)

अ लताद लत इ यत न व त य भव त

(आ पबाधकभा यम)

कमतो-यि स ः लतः वरसि धष स ा वधाव स ः त या स वा त काला एव भवि त

(आ पसाधकभा यम)

स ा वधौ च स ः

कथम

पात जलमहाभा यम

- 203 -

lsquolsquoकायकाल स ाप रभाषमrsquorsquo य काय त ोपि थत ट यम lsquolsquo ग यः क याrsquorsquo इ यपि थत मद

भव त-lsquolsquoईद द ववचन ग यम rsquorsquo इ त

(आ पबाधकभा यम)

क पनः लत य ग यस ावचन योजनम

(आ पसाधकभा यम)

ग या यः क तभावो यथा यात

(आ पबाधकभा यम)

मा भदवम लतः क य यव भ व य त

(आ पसाधकभा यम)

नव श यम उपि थत ह दोषः यात lsquolsquoअ लतवदपि थतrsquorsquo इ त अ प ठ य त याचायः-

व वचन लतकाय तषधाथम लत तषध ह ग य लत तषध स गोऽ यन व हत वा

इ त त मा लत य ग यस षत या ग या यः क तभावो यथा यात

(आ पबाधकर य तर नराकरणभा यम)

य द पनद घाणामतपराणा ग यस ो यत एवम यकार एव एकः सवणा ग णीया ईकारोकारौ न

ग णीयाताम

क कारणम

अन वात

(आ पबाधकर य तर नराकरणभा यम)

य द पन वानामतपराणा ग यस ो यत

पात जलमहाभा यम

- 204 -

नव श यम इहा प स यत - अकव ह अ अकव य त

(आ पोपसहारभा यम)

त मा ीघाणामव तपराणा ग यस ा व त या द घाणा चो यमाना लताना न ा नो त

(समाधानभा यम)

एव त ह क न एतन य नन-यत-lsquo स ः लतः वरस धषrsquo इ त अ स ः लतः

त या स वा त काला एव भव ती त

(आ पभा यम)

कथ य त ापकम तम-lsquolsquo लत ग या अ चrsquorsquo इ त

(समाधानभा यम)

लतभावी क य यवमत व ायत

(आ पभा यम)

कथ य त योजनम तम

(समाधानभा यम)

यत त यास एव-lsquolsquoअ लताद लतrsquorsquo इ त

(आ पभा यम)

एवम प यि स ग यकाय त लत य न ा नो त-lsquolsquoअणोऽ ग य यानना सकःrsquorsquo इ त

(समाधानभा यम)

एव त ह क न एतन य नन-lsquoकायकाल स ाप रभाषमrsquo-इ त यथो शमव स ाप रभाषम अ

चासाव स ः त या स वा त काला एव भवि त

पात जलमहाभा यम

- 205 -

(इ त तपर योजन न पणम)

(अथ ववचन वशषणता वचारभा यम)

कथ पन रद व ायत-ईदादयो य ववचनम आहोि वद दा य त य ववचन म त

( वशषिज ासाभा यम)

क चा वशषः

(१५० थमपद दोष दशकवा तकम २)

ईदादयो ववचन ग या इ त चद य य व धः

(भा यम)

ईदादयो ववचन ग या इ त च अ य य ग यस ा वधया-पचत इ त पचथ इ त

(दषणबाधकभा यम)

वचना व य त

(दषणसाधकभा यम)

अि त वचन योजनम

कम

ख व इ त माल इ त

(दषणबाधक वतीयप ा यपगमभा यम)

अ त त ह-ईदा य त य वचनम-इ त

(१५१ वतीयप दषणवा तकम ३)

पात जलमहाभा यम

- 206 -

ईदा य त म त चदक य व धः

(भा यम)

ईदा य त ववचन म त चदक य ग यस ा वधया-ख व इ त माल इ त

(१५२ वतीयप समाधानवा तकम ४)

न वा य तव वात

(भा यम)

न वा एष दोषः

क कारणम

आ य तव वात आ य तवदकि म काय भवती यवमक या प भ व य त

(प ा तरा यपगमभा यम)

अथवा एव व या म-ईदा य त य वचना तम-इ त

(१५३ आ पवा तकम ५)

ईदा य त ववचना त म त च ल क तषधः

(भा यम)

ईदा य त ववचना त म त च ल क तषधो व त यः कमाय रगार कमायगारम व वोरगार

व वगारम एत ीदा य त यत ववचना त च भव त ययल णन

(१५४ समाधानवा तकम ६)

स त यामथ हण ापक ययल ण तषध य

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 207 -

यदयम lsquoईदतौ च स त यथrsquo इ यथ हण करो त त ापय याचाय न ग यस ाया ययल ण

भवती त

(आ पभा यम)

त त ह ापकाथमथ हण कत यम

(समाधानभा यम)

न कत यम ईदा द भ ववचन वशष य यामः ईदा द व श टन च ववचनन

तद त व धभ व य त- ईदा य त य ववचन तद तमीदा य तम-इ त

(आ पभा यम)

एवम यश ल व श ल समप यता श या ता व इ य ा नो त अ ह दा द च ववचन

तद त च भव त ययल णन

(समाधानभा यम)

अ ा यकत शीभाव ल भ व य त

(आ पसाधकभा यम)

इद मह स धाय लक यता शीभाव इ त

कम कत यम

पर वा छ भावः

(समाधानसाधकभा यम)

न यो लक कत शीभाव ा नो यकतऽ प ा नो त

(आ पसाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 208 -

अ न यो लग अ य याकत शीभाव ा नो य य य कत श दा तर य च ा नवि व धर न यो

भव त शीभावोऽ य न यः न ह कत ल क ा नो त उभयोर न ययोः पर वा छ भावः शीभाव

कत लक

(आ पदा यभा यम)

अथा प कथ चि न यो ल यात एवम प दोषः व य यत पदस ायाम त हणम य

स ा वधौ यय हण तद त व ध तषधाथम इ त इद चा प यय हणम अय चा प

स ा व धः अव य ख वि म न प प आ य तव ाव ए षत यः त माद त स एव म यमः

प ः ईद दत ११

(११ ग यस ास म ११५ आ २)

अदसो मात १११२

(म वमी वयोर स व नराकरणा धकरणम)

(१५९ आ पवा तकम १ )

मा ग यस ाया त या स वादयावकादश तषधः

(भा यम)

मा ग यस ाया त य ई व य ऊ व य चा स वादयावकादशाः ा नवि त तषा तषधो

व त यः अमी अ अम अ अमी आसत अम आसात

(आ पबाधकभा यम)

नन च ग यस ावचनसाम यादयादयो न भ व यि त

(१५५ आ पवा तक वतीयख डनम १)

पात जलमहाभा यम

- 209 -

वचनाथ ह स

(भा यम)

नद वचना ल यम अि त य यदत य वचन योजनम

कम

यि स ग यस ाकाय तदथमत यात-lsquolsquoअणोऽ ग य यानना सकःrsquorsquo इ त

(आ पबाधकभा यम)

नक योजन योगार भ योजय त य यताव योजन या त वाय या -

lsquolsquoअणोऽ ग य यानना सकोऽदसो नrsquorsquo इ त

(१५६ समाधानवा तकम २)

व तषधा वा ( ग यस ा)

(भा यम)

अथवा ग यस ा यताम अयादयो व त ग यस ा भ व य त व तषधन त

(समाधानबाधकभा यम)

नष य तो व तषधः lsquolsquo व तषध परमrsquorsquo इ य यत पवा च ग यस ा परऽयादयः

(समाधानसाधकभा यम)

परा ग यस ा क र यत

(समाधानबाधकभा यम)

स वपयासः कतो भव त

(समाधानसाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 210 -

एव त ह परव ग यस ा

कथम

lsquolsquoकायकाल स ाप रभाषमrsquorsquo य काय त ोपि थत ट यम lsquolsquo ग यः क याrsquorsquo इ यपि थत मद

भव त lsquolsquoअदसो मातrsquorsquo इ त

(समाधानबाधकभा यम)

एवम यय तो व तषधः

कथम

वकाययोगो ह व तषधः न चा को वकायय तः एचामयादयः ईदतोः ग यस ा

(समाधानसाधकभा यम)

नाव य वकाययोग एव व तषधः

क त ह

असभवोऽ प स चा य ासभवः

कोऽसाव ासभव

ग यस ा भ नवतमाना अयाद न बाधत अयादयोऽ भ नवतमानाः ग यस ाया न म त

व न ती यषोऽसभवः स यसभव य तो व तषधः

(समाधानबाधकभा यम)

एवम यय तो व तषधः सतो ह व तषधो भव त न चा वो व तः ना प मकारः

उभयम य स म

पात जलमहाभा यम

- 211 -

(१५७ समाधानसाधकवा तक थमख डनम ३)

आ याि स व यथा रो व

(भा यम)

आ याि स व भ व य त त यथा व आ याि स ो भव त

(समाधानबाधका पभा यम)

क पनः कारण व आ याि स ो भव त न पनय व ः स ः त वो वम य यत

(भा यम)

नव श यम

(१५७ समाधानसाधकवा तकसाधकख डम ३)

अ स य व आ गणा स ः

(भा यम)

अ स य व आ गण या स ः यात - व ो ल ोऽ त मा त ा याि स वम षत यम

यथा त ा याि स व भव त एव महा या याि स व भ व य त

(१५८ समाधाना तरवा तकम ४)

[ वचनसाम या वा]

(भा यम)

अथवा ग यस ावचनसाम यादयादयो न भ व यि त

(१५९ समाधाना तरवा तकम ५)

[ योगा वभागा वा]

पात जलमहाभा यम

- 212 -

(भा यम)

अथ वा योग वभागः क र यत lsquolsquoअदसःrsquorsquo अदस ईदादयः ग यस ा भव ती त ततो lsquolsquoमातrsquorsquo

मा च पर ईदादयः ग यस ा भव ती त अदस इ यव

कमथ योग वभागः

एको य ति स ग यकाय तदथः अपरो यद स

(आ पभा यम)

इहा प त ह ा नो त-अमया अमयो र त

कच यात य य ग यस ा यात

ग या यः क तभावः स यत

(आ प नरासभा यम)

नष दोषः पदा त करण क तभावः न चष पदा तः

(आ पभा यम)

एवम यमकऽ अ ा प ा नो त

(आ पबाधकभा यम)

ववचन म त वतत

(आ पसाधकभा यम)

य द ववचन म त वतत अमी अ अ न ा नो त

(आ पबाधकभा यम)

एव त ह एद त म त नव तम

पात जलमहाभा यम

- 213 -

(१६० समाधाना तरवा तकम ६)

माथाद दा यथाना वा

(भा यम)

अथवाऽऽहायम-lsquolsquoअदसो मात rsquorsquo इ त न च ई वो व तः ना प मकारः तत एव व ा यामः-

lsquoमाथाद दा यथानामrsquo-इ त

(१६१ समाधाना तरवा तकम ७)

उ त वा

(भा यम)

कम तम

अदस ई वो व वर ब ह पदल ण ( स व त य) ग यस ाया च इ त

(अ न टापि त नवारणा धकरणम)

(१६२ आ पवा तकम ८)

त स क दोषः

(भा यम)

त सककार दोषो भव त-अमकऽ

(१६३ समाधानवा तकम ९)

न वा हण वशषण वात

(भा यम)

न वा एष दोषः

पात जलमहाभा यम

- 214 -

क कारणम

हण वशषण वात न मा हणन ईदा य त वश यत

क त ह

ईदादयो वश य त-मा पर य ईदादय-इ त अदसो मात १२

-----------

(१२ ग यस ास म ११५ आ ३)

श१११३

(अ न टापि त नराकरणा धकरणम)

(आ पभा यम)

इह क मा न भव त- काश कश वश इ त

(१३४ समाधानवा तकम १)

शऽथव हणात

(भा यम)

अथवतः शश द य हणम न चषोऽथवान

(आ पभा यम)

एवम प ह रश ब श इ य ा प ा नो त

(समाधानभा यम)

एव त ह lsquoल ण तपदो तयोः तपदो त यवrsquo इ यव न भ व य त

(पव तसमाधाना यपगमभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 215 -

अथ वा पनर त-lsquoअथव हण नानथक यrsquo इ त

कथ त ह- ह रश ब श इ त

एकोऽ वभ यथनाथवान अपर त ताथन समदायोऽनथकः श१३

-------

(१३ ग यस ास म ११५ आ ४)

नपात एकाजना १११४

(पदक या धकरणम)

(आ पभा यम)

नपात इ त कमथम

(समाधानभा यम)

चकारा जहारा

(आ पभा यम)

एकािज त कमथम

(आ पबाधकभा यम)

द म द म

(आ पबाधानपपि तभा यम)

एकािज य य यमानऽ ा प ा नो त एषोऽ प यकाच

(आ पबाधोपपि तभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 216 -

एकािज त नाय बह ी हः-एकोऽज यि मन सोऽयमकाच एकािज त

क त ह

त प षोऽय समाना धकरणः-एक अच एकाच एकािज त

(आ पभा यम)

य द त प षोऽय समाना धकरणो नाथ एक हणन

( या पभा यम)

इह क मा न भव त- द म द म

( या पबाधकभा यम)

अजव यो नपात इ यव व ायत

(आ पभा यम)

क व त यमतत

(समाधानभा यम)

न ह

(आ पभा यम)

कथमन यमान ग यत

(समाधानभा यम)

अ हणसाम यात य द ह अ चा य च त या अ हणमनथक यात

(साम यानपपि तभा यम)

अि त य यद हण य योजनम

पात जलमहाभा यम

- 217 -

कम

अज त य यथा यात हल त य मा भत

(साम य पपि तभा यम)

नव दोषो न योजनम

(साम यानपपि तभा यम)

एवम प कत एतत- वयोः प रभाषयोः सावकाशयोः समवि थतयोः lsquolsquoआ य तवदकि मनrsquorsquo lsquolsquoयन

व ध तद त यrsquorsquo इ त च-इय मह प रभाषा भ व य त-lsquoआ य तवदकि मनrsquorsquo इ त इय च न

भ व य त-lsquolsquoयन व ध तद त यrsquorsquo इ त

(समा यानपपि त नराकरणभा यम)

आचाय व ि त ापय त-इय मह प रभाषा भव त-lsquolsquoआ य तवदकि मनrsquorsquo इ त इय च न भव त lsquolsquoयन

व ध तद त यrsquorsquo इ त यदयम-lsquoअना rsquo इ त तषध शाि त

(समाधानभा यम)

एव त ह- स स त यद हण यमाण एक हण करो त त ापय याचायः-lsquoअ य वण हण

जा त हण भव तrsquo इ त

कमत य ापन योजनम

द भह हण य जा तवाचक वात स म इ त यद त तदपप न भव त

(आ पभा यम)

अना ङ त कमथम

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 218 -

आ उदका ता ओदका तात

(आ पभा यम)

इह क मा न भव त- आ एव न म यस आ एव कल त द त

(समाधानभा यम)

सानब धक यदमाकार य हणम अननब धक चा ाऽऽकारः

(आ पभा यम)

व पनरय सानब धकः व नरनब धकः

(समाधानभा यम)

lsquoईषदथ यायोग मयादा भ वधौ च यः एतमात ङत व या वा य मरणयोर ङत १

नपात१४

--------

पात जलमहाभा यम

- 219 -

( १४स ास म ११५आ५)

ओत १११५

(स वय य नराकरणा धकरणम)

(आ पभा यम)

कमदाहरणम

(समाधानभा यम)

आहो इ त उताहो इ त

(समाधानबाधकभा यम)

नतदि त योजनम नपातसमाहारोऽयम आह उ आहो इ त उत आह उ उताहो इ त त

lsquolsquo नपात एकाजना rsquorsquo इ यव स म

(समाधानसाधकभा यम)

एव त यक नपाता इम

(समाधाना तरभा यम)

अथवा त ष ाथ ऽयमार भः ओ ष यात म तः ओ ष यात ब हती च श वर ओ च सखाय

स या वव याम (ऋ १०१०१)

( य त स वि त नराकरणा धकरणम)

(१६५ आ पवा तकम १)

ओति व तषधः

पात जलमहाभा यम

- 220 -

(भा यम)

ओद तो नपात इ य य त य तषधो व त यः अनदः अदः अभवत=अदोऽभवत

अ तरः तरः अभवत= तरोऽभवत

(आ पबाधकभा यम)

न व त यः lsquoल ण तपदो तयोः तपदो त यrsquo इ यव न भ व य त

(आ पसाधकभा यम)

एवम प-अगौः गौः समप यत गोऽभव अ ा नो त

(समाधानभा यम)

एव त ह lsquolsquoगौणम ययोम य कायस ययःrsquorsquo इ त त यथा- lsquoगौरनब योऽजोऽ नीषोमीयःrsquo इ त न

वाह कोऽनब यत

(समाधानबाधकभा यम)

कथ त ह वाह क व या व भवतः- गौि त ठ त गामानय त

(समाधानसाधकभा यम)

अथा य एतदव भव त य श दा यम श दमा त व त श दा य च व या व ओत१५

-----

पात जलमहाभा यम

- 221 -

(१५ ग यस ाद शस म ११५ आ 0६)

उञ ऊ१११७

(अ न टापि तवारणा धकरणम)

(आ पभा यम)

इह क मा न भव त-आहो इ त उताहो इ त

(आ पबाधकभा यम)

उञ इ य यत न चा ोञ प यामः

(आ पसाधकभा यम)

उञोऽयम यम सहकादश उ णन ग यत

(आ पबाधकभा यम)

आचाय व ि त ापय त-lsquoनोञ एकादश उ हणन ग यतrsquo इ त यदयम lsquolsquoओ rsquorsquo इ योद त य

नपात य ग यस ा शाि त

(आ पसाधकभा यम)

नतदि त ापकम उ तमतत -lsquolsquo त ष ाथ ऽयमार भःrsquo इ त दोषः ख व प या य यञकादश

उ हणन ग यत जान उ अ य ज त जान अ य ज त जा व य ज तlsquolsquo मय उञो वो वाrsquorsquo

इ त व व न यात

(समाधानभा यम)

एव त यक नपाता इम

अथ वा वावकारा वमौ एकोऽननब धकः अपरः सानब धकः त योऽननब धक त यष एकादशः

पात जलमहाभा यम

- 222 -

(योग वभागा धकरणम)

(१६६१ स ा तआ पवा तकम २)

उञ इ त योग वभागः

(भा यम)

उञ इ त योग वभागः कत यः lsquolsquoउञःrsquorsquo शाक य याचाय य मतन ग यस ा भव त उइ त व त

ततः lsquolsquoऊrsquorsquo उञ ऊ इ ययमादशो भव त शाक य याचाय य मतन द घ ऽनना सकः ग यस क च

ऊ इ त

(योग वभागवय यभा यम)

कमथ योग वभागः

(१६६२ आ प योजनवा तकयख डनम १)

ऊ वा शाक य य

(भा यम)

शाक य याचाय य मतन ऊ वभाषा यथा यात ऊ इ त उ इ त अ यषामाचायाणा मतन-

व त उ ञ ऊ १७

----------------

(१६ ग यस ास म११५ आ ७)

ईदतौ च स तमथ१११८

(अथ हण योजन न पणा धकरणम)

(१६७ आ पवा तकम १)

पात जलमहाभा यम

- 223 -

lsquoईदतौ स तमी यवrsquo

(भा यम)

ईदतौ स तमी यव स म नाथ ऽथ हणन

(१३८ समाधानवा तकम २)

ल तऽथ हणा वत

(भा यम)

ल ताया स त या ग यस ा न ा नो त

सोमो गौर अ ध तः(ऋ९१२३) इ यत चा ा प या द त त चा तरण य न न

स यती यवमथमथ हणम

(समाधानबाधकभा यम)

ना स तमी ल यत

क त ह

पवसवण ऽ भव त

(१६९ समाधानसाधकवा तकम ३)

lsquoपव य चत सवण ऽसावाडा भावः स यतrsquo16

(भा यम)

य द पवसवणः आ आ भाव च ा नो त

(समाधानबाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 224 -

एव त ह आहायम-ईदतौ स तमी त न चाि त स तमी ईदतौ त वचना व य त

(१७० समाधानवा तकम ४)

lsquoवचना य द घ वम

नद वचना ल यम अि त य यदत य वचन योजनम

कम य स त या द घ वम यत-lsquolsquo त न श क सरसी शयानमrsquorsquo (ऋ९१२३)इ त

स त योजन इह न ा नो त सोमो गौर आ यो तः (ऋ 09123) इ त

(१७१ समाधानबाधकवा तकम ५)

lsquoत ा प सरसी य दrsquo

(भा यम)

त ा प स म

कथम

य द सरसीश द य व ि तरि त अि त च लोक सरसीश द य व ि तः

कथम

द णापथ ह महाि त सरा स सर य इ य य त

(१७२ समाधानवा तकम)

ापक यात तद त व

(भा यम)

एव त ह ापय याचाय न ग यस ाया ययल ण भव त इ त

कमत य ापन योजनम

पात जलमहाभा यम

- 225 -

कमाय रगार कमायगारम व वोरगार व वगारम यय हणन ग यस ा न भव त

(१७३ समाधानवा तकम ७)

मा वा पवपद य भत rsquo

(भा यम)

अथवा पवपद य मा भ द यवमथमथ हणम वा याम वो वा य वः न यामा तन या तः

(आ पभा यम)

अथ यमाणऽ यथ हण क मादवा न भव त

(समाधानभा यम)

जह वाथा व ि त रत

(आ पभा यम)

अथाजह वाथाया व तौ दोष एव

(समाधानभा यम)

अजह वाथाया च न दोषः समदायाथ ऽ भधीयत

lsquoईदतौ स तमी यवल तऽथ हणा वत पव य चत सवण ऽसावा डा भावः स यतrsquo lsquoवचना य

द घ व त ा प सरसी य दrsquo ापक यात तद त व मा वा पवपद य भत rsquo२ ईदतौ च

स त यथ१८

(इ त ग यस ा करणम)

---------

पात जलमहाभा यम

- 226 -

(१७ घस ास म ११५ आ ८)

दा धा वदाप १११९

(इ टानपि त नराकरणा धकरणम)

(१७५ आ पवा तकम )

घस ाया क त हण शदथम

(भा यम)

घस ाया कि त हण क त यम दाधा कतयो घस ा भव ती त व त यम क योजनम

आ वभताना मय स ा यत सा आ वभतानामव यात अना वभताना न यात

नन च भ य ठा न घस ाकाया ण आधधातक त चत आ वभता य त

lsquolsquo शदथमrsquorsquo शदथ क त हण क त यम श या व त ष यत तदथम णदयत णय त

णधयती त

(भा यम)

भार वाजीयाः पठि त-

(भार वाजीयो तमा पवा तकम)

घस ाया क त हण श वकताथम

(भा यम)

घस ाया क त हण यत

क योजनम

शदथ वकताथ च श यदा तम वकताथ ख व प- णदाता णधाता

पात जलमहाभा यम

- 227 -

क पनः कारण न स य त

lsquoल ण तपदो तयोः तपदो त यवrsquo इ त तपद य आ वभता तषामव या ल णन य

आ वभता तषा न यात

( या पभा यम)

अथ यमाणऽ प क त हण कथ मद व ायत- दाधाः कतय इ त आहोि व ाधा कतय

इ त क चातः

य द व ायत-दाधाः कतय इ त स एव दोषः-आ वभतानामव या अना वभताना न यात

अथ व ायत-दाधा कतय इ त अना वभतानामव यादा वभताना न यात

( या पसमाधानभा यम)

एव त ह नव व ायत-दाधाः कतय इ त ना प दाधा कतय इ त

कथ त ह

दाधा घस ा भवि त कतय चषा म त

(आ पोपसहारभा यम)

त त ह क त हण कत यम

(समाधानभा यम)

कत यम इद कतमथ हणमनवतत

व कतम

lsquolsquoईदतौ च स त यथrsquorsquo इ त ततो व या म lsquolsquoदाधा वदापrsquorsquo lsquolsquoअथrsquorsquo इ त

(समाधानबाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 228 -

नव श यम ददा तना समानाथान रा तरास तदास तमह त ीणा त भतीनाह ः तषाम प घस ा

ा नो त त मा नव श यम न चदव क त हण कत यमव

(समाधानसाधकभा यम)

न कत यम शदथन ताव नाथः क त हणन अव य त माथ क त हण कत यम णमयत

यमयत यवमथम तत पर तादप यत घ कतौ मा कतौ च त

(आ पभा यम)

य द क त हण यत न मनो त नमीना त अ ा प ा नो त

( तब द भा यम)

अथा यमाणऽ प क त हण इह क मा न भव त- नमाता नमात नमात य म त

( तब द समाधानभा यम)

आकारा त य ङतो हण व ायत

(समाधानभा यम)

यथव त ह अ यमाण क त हण आकारा त य ङतो हण व ा यत

(भार वाजीय योजन नराकरणभा यम)

वकताथन चा प नाथः दोष एवत याः प रभाषाया lsquolsquoल ण तपदो तयोः तपदो त यवrsquorsquo इ त-

lsquolsquoगामादा हण व वशषःrsquorsquo इ त

(यदागम याया धकरणम)

(१७५ आ पवा तकम २)

समानश द तषधः

पात जलमहाभा यम

- 229 -

(भा यम)

समानश दाना तषधो व त यः नदारय त नधारय त दाधा घस ा भव ती त घस ा

ा नो त

(१७६ समाधानवा तकम ३)

समानश दा तषधोऽथव हणात

(भा यम)

समानश दानाम तषधः अनथकः तषधोऽ तषधः

घस ा क मा न भव त

अथव हणात अथवतोदाधो हणात न चतावथव तौ

(१७७ समाधानह व तरवा तकम ४)

अनपसगा वा

(भा यम)

अथवा यि याय ताः ादय त त ग यपसगस ा भवि त न चतौ दाधौ त यायोगः

(आ पभा यम)

य यवम इहा प त ह न ा नो त- णदापय त णधापयती त अ ा प नतौ दाधावथव तौ

ना यतौ दाधौ त यायोगः

(१७८ समाधानवा तकम ५)

न वाथवतो यागम त गणीभत त हणन ग यत यथाऽ य

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 230 -

न वा एष दोषः

क कारणम

अथवत आगम त गणीभतोऽथव हणन ग यत यथा य त यथा-अ य ा प अथवत

आगमोऽथव हणन ग यत

वा य

ल वता चक षत त

(आदशवा दन आगमवा दन या पभा यम)

य त पनयि न यष नाम श द वागमशासन यात न न यष नाम श दष

कट थर वचा ल भवणभ वत यमनपायोपजन वका र भः आगम च नामापवः श दोपजनः

(आगमवा दन आदशवा दन या पभा यम)

अथ य त यि न यष श द वादशाः यः

(आदशवा दनः समाधानभा यम)

बाढ य तम श दा तर रह भ वत यम त श दा तर श दा तर य तपि तय ता

( स ा तोपसहारभा यम)

आदशा तह म भ व यि त अनागमकाना सागमकाः

तत कथम

lsquoसव सवपदादशा दा ीप य पा णनः

एकदश वकार ह न य व नोपप यतrsquo

(अ न टापि त नराकरणा धकरणम)

पात जलमहाभा यम

- 231 -

(१७९ आ पवा तकम ६)

द ङः तषधः था वो र व

(भा यम)

द ङः तषधः था वो र व व त यः उपादा ता य वरः श क य त lsquolsquoमीना त मनो तrsquorsquo

इ या व कत lsquolsquo था वो र चrsquorsquo इती व ा नो त

( या पभा यम)

कतः पनरय दोषो जायत- क क त हणा आहोि व प हणात

( या पसमाधानभा यम)

प हणा द याह

( क त हणदोषभा यम)

इह खल क त हणा ोषो जायत उप दद षत lsquolsquoस न मीमाघरभलभrsquorsquo इ त

(दोष नराकरणभा यम)

नष दोषः दा क त र य यत न चय दा क तः आकारा तानामज ताः कतयः

एज तानामपीकारा ताः न च कतः क तः क त हणन ग यत

(आ पोपसहारभा यम)

स त ह तषधो व त यः

(समाधानभा यम)

न व त यः

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 232 -

घस ा क मा न भव त

(समाधानभा यम)

lsquolsquoसि नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquorsquo इ यव न भ व य त

(नानब धकतमनज त व याया धकरणम)

(१८० आ पवा तकम ७)

दा तषध न द यनज त वात

(भा यम)

दा तषध द प तषधो न ा नो त-अवदा त मखम

नन चाऽऽ व क त भ व य त

त या व न ा नो त

क कारणम

अनज त वात

(१समाधानवा तकम ८)

स मनब ध याऽनका त वात

(भा यम)

स मतत

कथम

अनब ध यानका त वात अनका ता अनब धाः

(१८२ समाधानवा तकम ९)

पात जलमहाभा यम

- 233 -

प तषधा वा

(भा यम)

अथ वा lsquolsquoदाधा व पतrsquorsquo इ त व या म त चाऽव य व त यम अदा ब त य यमान इहा प

स यत णदापयती त

(आव यकता नराकरणभा यम)

श य तावदननादा ब त वता बा त य तषधो व ातम

(आ पभा यम)

स त ह भ यत

( स ाि तभा यम)

यथा यासमवा त

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम lsquolsquoदा तषध न द पrsquorsquo इ त

(प रहार मारणभा यम)

प र तमतत lsquolsquo स घमनब ध यानका वात इ त

(आ पभा यम)

अथका तष दोष एव

(समाधानभा यम)

एका त व प न दोषः आ व कत भ व य त

(समाधानानपपि तभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 234 -

नन चो तम-lsquoत या व न ा नो त क कारणम अनज त वा -rsquoइ त

(समाधानोपपि तभा यम)

पकारलोप कत भ व य त

(आ पभा यम)

न य तदा दाब भव त

(समाधानभा यम)

भतपवग या भ व य त

(समाधानसाधकभा यम)

एत चा य तम-य सव वव सानब धक हणष भतपवग त व ायत अन मि तको

यनब धलोप ताव यव भव त

(समाधाना तरभा यम)

अथ वाऽचाय व ि त ापय त-lsquoनानब धकतमनज त वमrsquo इ त यदयम lsquolsquoउद चा माङो यतीहारrsquorsquo

इ त मङः सानब धक याऽऽ वभत य हण करो त

(समाधाना तरभा यम)

अथ वा दाबवायम न दबि त कथम-lsquoअवदाय तrsquo इ त

यि वकरणो भ व य त दाधा वदाप २९

------

(१८ अ तदशस म ११५ आ ९)

पात जलमहाभा यम

- 235 -

आ य तवदकि मन ११२०

(स योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

कमथ मदम यत

(१८३ समाधानवा तकम १)

स य यि म ना य तव ावादकि म ना य तव वचनम

(भा यम)

स य यि मन य मात पव नाि त परमि त स आ द र य यत स य यि मन य मात पर नाि त

पवमि त सोऽ त इ य यत स यि म ना य तव ावादत मात कारणा

एकि म ना य ताप द टा न काया ण न स यि त इ यत च य र त ता य तरण य न न न

स यि त इ यकि म ना य तव वचनम एवमथ मदम यत

(आ पभा यम)

अि त योजनमतत

(समाधानभा यम)

क तह त

(१८४ आ पवा तक थमख डम २)

त यपद शव वचनम

(भा यम)

त यपद शव ावो व त यः यपद शवदकि मन काय भवती त व त यम

पात जलमहाभा यम

- 236 -

(भा यम)

क योजनम

(१८४ योजनवा तक वतीयख डम ३)

एकाचो व थमाथम

(भा यम)

व य त-lsquoएकाचो व थम य त बह ी ह नदशः इ त ति मन यमाण इहव यात-पपाच

पपाठ इयाय आर इ य न यात यपद शवदकि मन काय भवती य ा प स भव त

(१८४ योजनवा तकततीयख डनम ४)

lsquoष व चाऽऽदशस ययाथम rsquo

(भा यम)

व य त-lsquoआदश ययो र यवयवष यषा-rsquo इ त एति मन यमाण इहव यात-क र य त

ह र य त इह न या lsquo[इ ो मा] व त (ऋ१११३५४)rsquo lsquoस दवा य त (ऋ३४३)rsquo इ त

यपद शवदकि मन काय भवती य ा प स भव त

(आ पोपसहारभा यम)

स त ह यपद शव ावो व त यः

( स ाि तसमाधानभा यम)

न व त यः

(१७५ समाधानवा तकम ५)

अवचना लोक व ानात स म

पात जलमहाभा यम

- 237 -

(भा यम)

अ तरणव वचन लोक व ानात स मतत

(एकद श टा तभा यम)

त यथा-लोक-lsquoशालासमदायो ामःrsquo- इ य यत भव त चतदकि म न प-lsquoएकशालो ामःrsquo-इ त

(उ त टा त वघटनभा यम)

वषम उप यासः ामश दोऽय ब वथः अ यव शालासमदाय वतत त यथा- lsquo ामो द धःrsquo

इ त

अि त वाटप र प वतत त यथा-lsquo ाम व टःrsquo- इ त

अि त च मन यष वतत त यथा-lsquo ामो गतो ाम आगतःrsquo-इ त

अि त सार यक ससीमक स थ ड लक वतत त यथा-lsquo ामो ल धःrsquo इ त त यः सार यक

ससीमक स थि डलक वतत तम भसमी यत य यत-lsquoएकशालो ामःrsquo इ त

(एकद श टा तरभा यम)

यथा त ह-lsquoवणसमदायः पदम rsquo lsquoपदसमदाय ऋकrsquo lsquoऋ समदायः स तम rsquo इ य यत भव त

चतदकि म न प- lsquoएकवण पदम rsquo lsquoएकपदा ऋकrsquo lsquoएकचस तम rsquo इ त

( टा ता तर वघटनभा यम)

अ ा यथन य तो यपदशः पद नामाथः ऋ नामाथः स त नामाथ इ त

( स ाि त टा तभा यम)

यथा त ह-बह ष प वतदपप न भव त-अय म य ठोऽय म म यमोऽय म कनीया न त भव त

चतदकि म न प-lsquoअयमव म य ठोऽयमव म म यमोऽयमव म कनीयानrsquo इ त

पात जलमहाभा यम

- 238 -

( स ाि त टा ता तरभा यम)

तथाऽसतायामसो यमाणाया च भव त-lsquo थमगभण हताrsquo इ त

( स ाि त टा ता तरभा यम)

तथाऽन याऽनािजग मषराह lsquoइद म थममागमनमrsquo इ त

(स या यानभा यम)

आ य तव ाव च श योऽव तम

कथम

(१८६ या यानसाधकवा तकम ६)

अपवान तरल ण वादा य तयोः स मकि मन

(भा यम)

अपवल ण आ दः अन तरल णोऽ तः एत चकि म न प भव त अपवान तरल ण वादत मात

कारणा एकि म न या य ताप द टा न काया ण भ व य ती त नाथ आ य तव ावन

( या यानासभवभा यम)

गोनद य वाह- स यमतत lsquoस त व यि मनrsquo इ त

(स ोदाहरणा धकरणम)

( योजनिज ासाभा यम)

का न पनर य योग य योजनमि त

(१८७ योजनवा तकम ७)

आ दव व योजन ययि नदा यदा त व

पात जलमहाभा यम

- 239 -

(भा यम)

यय या द दा तो भवती त इहव यात- कत य ति तर यः औपगवः कापटवः इ य न यात

(भा यम)

lsquolsquoि न या द न यमrsquorsquo इ त इहव या -अ हच बकाय नः आि नव यः गा यः क त र य न यात

(१८८ योजनवा तकम ८)

वलादराधधातक य

(भा यम)

वलादराधधातक य योजनम lsquolsquoआधधातक य वलादःrsquorsquo इतीहव यात क र य त ह र य त

lsquoजो षष (ऋ २३५१)rsquo मि दष द य न यात

(१८९ योजनवा तकम ९)

यि मि व ध तदा द व

(भा यम)

यि मि व ध तदा द व योजनम व य त- lsquoयि मि व ध तदादाव हण rsquo इ त ति मन

यमाण lsquolsquoअ च नधात वा वो रयङवङौrsquorsquo इहव यात यः वः यौ इ य न यात

(१९० योजनवा तकम१०)

अजा या व

अजा या व योजनम lsquolsquoआडजाद नामrsquorsquo इहव या -ऐ ट ऐ ह ट ऐ टअ य ट य न यात

(अ तव व योजन न पणा धकरणम)

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 240 -

अथा तव व का न योजना न

(१९१ योजनवा तकम ११)

अ तव ववचना त ग य व

(भा यम)

अ तव ववचना त ग य व योजनम lsquolsquoईद द ववचन ग यमrsquorsquo इहव यात- पचत इ त

पचथ इ त ख व इ त माल इती य न यात

(१९२ योजनवा तकम १२

मदचोऽ या परः

(भा यम)

lsquolsquo मदचोऽ या परःrsquorsquo योजनम (lsquolsquoनप सक य झलचःrsquorsquo) इहव यात- क डा न वना न ता न

यानी य न यात

(१९२ योजनवा तकम)

अचोऽ या द ट

(भा यम)

lsquolsquoअचोऽ या द टrsquorsquo योजनम lsquolsquo टत आ मनपदाना टरrsquorsquo इहव यात कवात कवाथ क त कव

इ य न यात

(१९४ योजनवा तकम १४)

अलोऽ य य

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 241 -

lsquolsquoअलोऽ य यrsquorsquo योजनम lsquolsquoअतो द घ य ञ स प चrsquorsquo इहव यात- पटा या घटा या म त

आ या म य न यात

(१९५ योजनवा तकम १५)

यन व ध तद त व

(भा यम)

यन व ध तद त व योजनम lsquolsquoअचो य rsquorsquo इहव यात-चयम जयम एयम यय म य न यात

lsquolsquoआ य तवदकि मनrsquorsquo काय भवती य ा प स भव त आ य तवदकि मन २०

(१९ घस ास म ११५ ५ आ १०)

तर तमपौ घः११२१

( करणो कष योजना धरणम)

(अ न ट नवारणा धकरणम)

(१९६ आ पवा तकम १)

घस ाया नद तर तषधः

(भा यम)

घस ाया नद तर तषधो व त यः न या तरो नद तरः

(१९७ समाधानवा तक थमख डम ५

घस ाया नद तरऽ तषधः

(भा यम)

घस ाया नद तरऽ तषधः अनथकः तषधोऽ तषधः

पात जलमहाभा यम

- 242 -

(भा यम)

घस ा क मा न भव त

(१९७ समाधानहतवा तक वतीयख डम २)

तर हण यौपद शकम

(भा यम)

औपद शक य तरपो हणम न चष उपदश तर श दः

(आ पभा यम)

क व त यमतत

(समाधानभा यम)

न ह

(आ पभा यम)

कथमन यमान ग यत

( स ाि तसमाधानभा यम)

इह ह याकरण सव वव सानब धक हणष पमा ीयत-य ा यत प म त प न ह च श द य

ना तरण लौ कक योगम ति म च लौ कक योग सानब धकाना योगो ना ती त क वा

वतीयः योग उपा यत

कोऽसौ

उपदशो नाम न चष उपदश तर श दः

(घस ा यपगमऽ प दोषाभाव दशकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 243 -

अथ वाऽ व य घस ा को दोषः

(दोषदशनभा यम)

घा दष न या वो भवती त व व स यत

(समाधानभा यम)

समाना धकरणष घा दि व यव तत

(आ पभा यम)

यदा त ह सव नद स एव तर तदा ा नो त

(समाधानभा यम)

ी ल गष घा दि व यव तत अव य चतदव व यम समाना धकरणष घा दि व य यमान इह

स यत- म हषी प मव ा मणी प मव त तर तमपौ घः२१

--------------

पात जलमहाभा यम

- 244 -

२० स यास ास म ११५ आ११

बह गणवतड त स या११२२

(लोक स स यावा चना स या वसाधना धकरणम)

(१९८ आ पवा तक थमख डम १)

स यास ाया स या हण [स यास ययाथम]

(भा यम)

स यास ाया स या हण कत यम बहगणवतडतयः स यास ा भवि त स या च स यास ा

भवती त व त यम

क योजनम

lsquolsquoस यास ययाथमrsquorsquo एका दकायाः स यायाः स या दशष स य यष स ययो यथा यात

(आ पबाधकभा यम)

नन चका दका स या लोक स य त तीता तना याः स या दशष स यास ययो भ व य त

(आ पसाधकभा यम)

एवम प कत यम

क योजनम

(१९८ इतरथा यस ययोऽक म वा यथा लोक)

(भा यम)

अ यमाण ह स या हण एका दकायाः स यायाः स य यष स ययो न यात

क कारणम

पात जलमहाभा यम

- 245 -

अक म वात ब वाद ना क मा स ा lsquolsquoक माक मयोः क म कायस ययो भव तrsquorsquo यथा

लोक त यथा-लोक-lsquoगोपालकमानयrsquo lsquoकटजकमानयrsquo इ त य यषा स ा भव त स आनीयत न यो

गाः पालय त यो वा कट जातः

(आ पभा यम)

य द त ह क माऽक मयोः क म कायस ययो भव त lsquolsquoनद पौणमा या हायणी यःrsquorsquo इ य ा प

स यत

(समाधानभा यम)

पौणमा या हायणी हणसाम या न भ व य त

(आ पभा यम)

त वशष य त ह ा नो त

(समाधानभा यम)

एव त ह आचाय व ि त ापय त-lsquoन त वशष यो भव तrsquo इ त यदय वपा श द शर भ तष

पठ त

(आ पभा यम)

इह त ह ा नो त-lsquoनद भ चrsquorsquo इ त

(समाधानभा यम)

बह वचन नदशा न भ व य त

(आ पभा यम)

व प व ध त ह ा नो त

पात जलमहाभा यम

- 246 -

(समाधानभा यम)

बह वचन नदशादव न भ व य त

(उपसहारभा यम)

एव च न चदमक त भव त-lsquolsquoक माक मयोः क म कायस ययःrsquorsquo इ त न च कि च ोषो

भव त

(१९९ आ पसाधकवा तकम २)

उ तराथ च

(भा यम)

उ तराथ च स या हण कत यम lsquolsquo णा ता ष षकारनकारा तायाः स यायाः ष स ा यथा

यात इह मा भत- पामानो व ष इ त

(आ प नराकरणभा यम)

इहाथन ताव नाथः स या हणन

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम-इतरथा यस ययोऽक म वा यथा लोक इ त

(आ पप रहारभा यम)

नष दोषः अथा करणा वा लोक क माक मयोः क म कायस ययो भव त अथ

वाऽ यवस कन भव त कत वा त भव त- इदमवस कन कत य म त आत चाथात

करणा वा अ ग ह भवान ा य पाशलपादम करण मागत वीत- गोपालकमानय

कटजकमानय त उभयग त त य भव त साधीयो वा यि टह त ग म य त

पात जलमहाभा यम

- 247 -

(आ पसाधकभा यम)

यथव त यथा करणा वा लोक क माक मयोः क म कायस ययो भव त एव महा प

ा नो त जाना त यसौ ब वाद ना मय स ा कत त

(समाधानसाधकभा यम)

न यथा लोक तथा याकरण उभयग तः पन रह भव त

(उभयग यदाहरणभा यम)

अ य ा प नाव य महव त यथा lsquolsquoकतर ि सततम कमrsquorsquo इ त क मा कमस ा कम दशष

चोभयग तभव त-lsquolsquoकम ण वतीयाrsquo इ त क म य हणात lsquolsquoकत र कम य तहारrsquorsquo

इ य ाक म य

(उभयग यदाहरणभा यम)

तथा lsquolsquoसाधकतम करणमrsquorsquo इ त क मा करणस ा करण दशष चोभयग तभव त-

lsquolsquoकतकरणयो ततीयाrsquorsquo इ त क म य हणम lsquoश दवरकलहा क वमघ यः करणrsquorsquo

इ य ाक म य

(उभयग यदाहरणभा यम)

तथा- lsquoआधारोऽ धकरणमrsquo इ त क मा अ धकरणस ा आ धकरण दशष चोभयग तभव त-

lsquolsquoस त य धकरण चrsquorsquo इ त क म य हणम lsquolsquo व त ष चान धकरणवा चrsquorsquo इ य ाक म य

(समाधाना तरभा यम)

अथ वा-नद स ाकरणम त वद तदशोऽयम -बह गणवतडतयः स याव व ती त

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 248 -

स त ह व त नदशः कत यः

(समाधानभा यम)

न कत यः

(आ पसाधकभा यम)

न य तरण व तम तदशो ग यत

(आ पबाधकभा यम)

अ तरणा प व तम तदशो ग यत त यथा lsquolsquoएष मद तःrsquorsquo अ मद त मद त इ याह त

म यामह मद तवदय भवती त एव महा यस या स य याह स याव द त ग यत

(समाधाना तरभा यम)

अथवाऽऽचाय व ि त ापय त-lsquoभव यका दकायाः स यायाः स या दशष स ययrsquo इ त यदय

lsquolsquoस याया अ तशद तायाः कनrsquorsquo इ त तशद तायाः तषध शाि त

कथ क वा ापकम

न ह क मा य ता शद ता वा स याऽि त

(समाधानभा यम)

नन चयमि त ड तः

(समाधानसाधकभा यम)

य त ह शद तायाः तषध शाि त

(सपणस ापकता यपगमभा यम )

य चा प य तायाः तषध शाि त

पात जलमहाभा यम

- 249 -

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम-lsquoड यथमतत यात rsquo इ त

(समाधानभा यम)

lsquolsquoअथव हण नानथक यrsquorsquo इ त अथवति तश द य हणम न च डति तश दोऽथवान

(समाधाना तरभा यम)

अथ वा महतीय स ा यत स ा च नाम यतो न लघीयः

कत एतत

ल वथ ह स ाकरणम त मह याः स ायाः करण एत योजनम -अ वथस ा यथा व ायत-

स यायत अनया स य त एका दकया चा प स यायत

( वतीय योजन या यानभा यम)

उ तराथन चा प नाथः स या हणन इद कतम तर ानव तयत

(आ पभा यम)

इद व स ाथम उ तर च स वशषणनाथः न चा याथ कतम याथ भव त न

ख व य य कतमनवतनाद य व त न ह गोधा सप ती सपणाद हभव त

(आ प थमयि तसमाधानभा यम)

य तावद यत-न चा याथ कतम याथ भवती त अ याथम प कतम याथ भव त त यथा-

शा यथ क याः णीय त ता य च पानीय पीयत उप पकत यत च शालय च भा य त

(आ प वतीययि तसमाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 250 -

यद य यत-न ख व य यत कतमनवतनाद य व त न ह गोधा सप ती सपणाद हभवती त

भव - य वतदव यात श द त खल यन यन वशषणा भसब यत त य त य वशषको

भव त

(समाधानय य तरभा यम)

अथ वा- साप ोऽय [lsquolsquo णा ताrsquorsquo इ त] नदशः यत न चा यि क चदप यमि त त

स यामवाप यामह

(२०० आ पवा तकम ३)

अ यध हण च समासकि व यथम

(भा यम)

अ यध हण च कत यम

क योजनम

समासकि व यथम समास व यथम कि व यथ च समास व यथ तावत- अ यधशपम

कि व यथम- अ यधकम

(२०१ आ प योजनवा तकम)४

ल क चाऽ हणम

(भा यम)

ल क चा यध हण न कत य भव त-lsquolsquoअ यधपव वगोलगस ायामrsquorsquo इ त lsquolsquo वगोःrsquorsquo इ यव

स म

(२०२ आ पवा तकम ५)

पात जलमहाभा यम

- 251 -

अधपवपद च परण यया तः

(भा यम)

अधपवपद च परण यया तः स यास ो भवती त व त यम

क योजनम

समासकि व यथमव समास व यथ कि व यथ च समास व यथ तावत-अधप चमशपम

कि व यथम-अधप चमकम

(२०३ आ पवा तकम ६)

अ धक हण चाल क समासो तरपदव यथम

अ धक हण चाल क कत यम

क योजनम

समासो तरपदव यथम समास व यथम तरपदव यथ च समास व यथ तावत-अ धकषाि टकः

अ धकसा त तकः उ तरपदव यथम-अ धकषाि टकः अ धकसा त तकः

अलक त कमथम

अ धकषाि टकः अ धकसा त तकः

(२०५ आ प योजनवा तकम ७)

बह ीहौ चा हणम

(भा यम)

बह ीहौ चा धकश द य हण न कत य भव त lsquolsquoस ययाऽ ययास नादरा ध-कस याः

स ययrsquorsquo इ त स य यव स म

पात जलमहाभा यम

- 252 -

(२०५ या यानवा तक थमख डम ८)

ब वाद नाम हणम

(भा यम)

ब वाद ना हण श यमकतम

(आ पभा यम)

कनदानी स या दशष स यास ययो भ व य त

(३०३ या यानसाधकवा तक वतीयख डम ८)

ापकाि स म

(भा यम)

ापकात स मतत

ापक कम

यदय-lsquolsquoवतो र वाrsquorsquo इ त स याया व हत य कनोव व ता दट शाि त

(आ पभा यम)

वतोरव त ापक यात

(समाधानभा यम)

न याह योगाप ापकम बह गण२२

-----------

पात जलमहाभा यम

- 253 -

(१३ ष स ास म ११५ आ १२)

णा ता ष ११२३

(अ न टाप ती टानपपि त नराकरणा धकरणम)

(२०७ आ पवा तकम १)

ष स ायामपदशवचन [शता य टनोन नडथम ]

(भा यम)

ष स ायामपदश हण कत यम उपदश षकारनकारा ता स या ष स ा भवती त व त यम

क योजनम

शता य टनोन नडथम शता न सह ा ण न म कत lsquolsquo णा ता ष rsquorsquo इ त ष स ा ा नो त

उपदश हणा न भव त अ टाना म य ाऽऽ व कत ष स ा न ा नो त उपदश हणा व त

( या यानभा यम)

उ त वा

कम तम

इह ताव छता न सह ाणी त-lsquoसि नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquo इ त

अ टनोऽ य तम

कम तम

अ टनो द घ हण ष स ा ापकमाकारा त य नडथम इ त

(एकद शसमाधानभा यम)

अथवाऽऽकारोऽ य न द यत-षकारा ता नकारा ता आकारा ता च स या ष स ा भवती त

पात जलमहाभा यम

- 254 -

(समाधानबाधकभा यम)

इहा प त ह ा नो त-lsquolsquoसधमादो य न एका ताःrsquorsquo एका इ त

(समाधानसाधकभा यम)

नष दोषः एकश दोऽय ब वथः अ यव स यापदम-त यथा-एको वौ बहव इ त

अ यसहायवाची त यथा- एका नयः एकहला न एका क भः किजत म त असहाय र यथः

अ य याथ वतत त यथा-lsquo जामका र यजमकाrsquo इ त अ य यथः lsquoसधमादो य न एका ताःrsquo

अ या इ यथः त योऽ याथ वतत इ यष योगः

(समाधानबाधकभा यम)

इह त ह ा नो त- lsquo वा या म टय वश या चrsquo इ त

( स ाि तसमाधाना तरभा यम)

एव त ह स तम योग वभागः क र यत-lsquolsquoअ टा य औशrsquorsquo ततः lsquolsquoष यःrsquorsquo ष य च

यद तम टा योऽ प त व त ततो lsquolsquoलकrsquorsquo लक च भव त ष य इ त

(समाधाना तरभा यम)

अथ वा- उप र टा योग वभागः क र यत- lsquolsquoअ टन आ वभ तौrsquorsquo ततो lsquolsquoरायःrsquorsquo राय च

वभ तावाकारादशो भव त lsquolsquoह लrsquorsquo इ यभयोः शषः

(आ पभा यम)

य यवम- या टौ या टा इ त न स य त या टानौ या टान इ त ा नो त

( स ाि तसमाधानभा यम)

यथाल णम य त णा ता ष २३

पात जलमहाभा यम

- 255 -

---------

(२२ ष स ास म ११५ आ १३)

ड त च११२४

( या यानभा यम)

इद ड त हण वः यत- स यास ाया ष स ाया च एक श यमकतम

कथम

य द तावत स यास ाया यत ष टस ाया न क र यत

कथम

lsquolsquo णा ता ष rsquorsquo इ य डती यनव त यत

( या याना तरभा यम)

अथ ष स ाया यत स यास ाया न क र यत

[कथम]

lsquolsquoड त चrsquorsquo इ य स यास ाऽ यनव त यत ड त च२४

--------------

(२३ न ठास ास म ११५आ १४)

त तवत न ठा११२५

(अ न टापि त नराकरणा धकरणम)

(२०७ आ पवा तकम १)

न ठास ाया समानश द तषधः

पात जलमहाभा यम

- 256 -

(भा यम)

न ठास ाया समानश दाना तषधो व त यः लोतो गत इ त

(२०८ आ पबाधकवा तकम २)

न ठास ाया समानश दा तषधः

(भा यम)

न ठास ाया समानश दानाम तषधः अनथकः तषधः अ तषधः

(आ पभा यम)

न ठास ा क मा न भव त

(२०९ आ पबाधकहतवा तकम ३)

अनब धोऽ य वकरः

(भा यम)

अनब धः यत सोऽ य व क र य त

(२१० आ पबाधकहत नराकरणवा तकम ४)

अनब धोऽ य वकर इ त च न लोपात

(भा यम)

अनब धोऽ य वकर इ त चत

त न

क कारणम

पात जलमहाभा यम

- 257 -

लोपात ल यतऽ ानब धः ल त चानब ध ना य व भव त त यथा- कतर वद त य

गहम lsquoअदो य ासौ काकःrsquo इ त उ प तत काक न ट त ग ह भव त एव महा प ल तऽनब ध

न टः ययो भव त

(आ पबाधकसाधकभा यम)

य य प ल यत जाना त वसौ-सानब धक यय स ा कत त त यथा-इतर ा प

कतर वद त य ग हम lsquoअदो य ासौ काकःrsquoइ त उ प तत काक य य प न ट त ग ह भव त

अ तत तम श जानाती त

(२११ आ पवा तकम ५)

स वपयास च

स च वपयासः य य प जाना त सदह त त य भव त-अय स तश दो लोतो गत इ त

अय स तश दो लनो गीण इ त त यथा इतर ा प lsquoकतर वद त य ग हमrsquo lsquoअदो य ासौ काकःrsquo

इ त उ प तत काक य य प तम श जाना त सदह त य भव त- इद त ग ह मद त गह म त

(आ प नराकरणभा यम)

एव त ह-

( २१२ समाधानवा तकभा यम)

कारककाल वशषात स म

(भा यम)

कारककाल वशषावपादयौ भत य तश दः कम ण कत र भाव च त त यथा इतर ा प य

एष मन यः ापवकार भव त सोऽ वण न म तन व नम तमपाद त-व दका प डर क वा

पात जलमहाभा यम

- 258 -

(आ पभा यम)

एवम प ाक ट य ा प ा नो त

(२१३ समाधानवा तकम ७)

ल ङ सजा ददशनात

(भा यम)

ल ङ सजा ददशना न भ व य त

(आ पभा यम)

य त ह सजादयो न य त- ा भ त त

(समाधानभा यम)

य तऽ ा प सजादयः

क व त यमतत

न ह

कथमन यमान ग यत

यथवायमनप द टान कारककाल वशषानवग छ त एवमतद यवग तमह त-य सजादयो न त

त तवत

(इ त ीम गव पत ज ल वर चत महाभा य थमा या थमपाद प चममाि नकम )

---------------------------

पात जलमहाभा यम

- 259 -

अथ थमा या य थमपाद ष ठमाि नकम

(अथ सवनामस ा करणम)

(२६ सवनामस ास म ११६ आ १)

सवाद न सवनामा न११२७

(त गणा धकरणम)

(पवप भा यम)

rsquoसवाद न lsquoइ त कोऽय समासः

(समाधानभा यम)

बह ी ह र याह

(अनयोगभा यम)

कोऽ य व हः

(समाधानभा यम)

सवश द आ दयषा ता न-इमानी त

य यव सवश द य सवनामस ा न ा नो त

क कारणम

अ यपदाथ वा बह ीहः

बह ी हरयम यपदाथ वतत तन यद य सवश दा त य सवनामस ा ा नो त त यथा-lsquo

च गरानीयताम इ य त य य ता गावो भवि त स आनीयत न गावः

पात जलमहाभा यम

- 260 -

नष दोषः भव त ह बह ीहौ त गणस व ानम प त यथा-lsquo च वाससमानयrsquo lsquoलो हतो णीषा

ऋि वजः चरि तrsquo इ त त गण आनीयत त गणा च चरि त

(सवनामपदसाध वा धकरणम)

(आ पभा यम)

इह सवनामानी त lsquoपवपदा स ायामगःrsquo इ त ण व ा नो त त य तषधो व त यः

(२१४ समाधानवा तकम १)

सवनामस ाया नपातना ण वाभावः

(भा यम)

सवनामस ाया नपातना ण व न भ व य त

(आ पभा यम)

कमति नपातन नाम

( तब द भा यम)

अथ कः तषधो नाम

( तब य तरभा यम)

अ वशषण क चद वा वशषण lsquoनrsquo इ य यत त य तमाचाय या भ ायो ग यत-lsquoइद न भव तrsquo

इ त

(समाधानभा यम)

नपातनम यवजातीयकमव अ वशषण ण वम वा वशषण नपातन यत त

य तमाचाय या भ ायो ग यत-lsquoइद न भव तrsquo इ त

पात जलमहाभा यम

- 261 -

(आ पभा यम)

नन च- नपातना चाण व यात यथा ा त च ण वम

( तब द भा यम)

कम यऽ यव वधयो (भवि त)

( तब य तरभा यम)

भवि त

(आ पभा यम)

इह-lsquoइको यण चrsquo इ त वचना यण यात यथा ा त चक यत

(समाधानभा यम)

नष दोषः अ य वशषः ष या नदशः यत ष ठ च पनः था नन नवतय त

(आ पभा यम)

इह त ह lsquoकत र शपrsquo lsquo दवा द यः यनrsquo इ त वचना च यन यात यथा ा त च शप यत

(समाधानभा यम)

नष दोषः शबादशाः य नादयः क र य त

(आ पभा यम)

तत त ह शपो हण कत यम

(आ पबाधकभा यम)

न कत यम कतमनवतत

व कतम

पात जलमहाभा यम

- 262 -

lsquoकत र शपrsquo इ त

(आ पसाधकभा यम)

त व थमा न द टम ष ठ नद टन चहाथः

(आ पबाधकभा यम)

दवा द य इ यषा प चमी श ब त थमायाः ष ठ क प य य त lsquoत मा द य तर यrsquo इ त

(आ पसाधकभा यम)

यय व धरयम न च यय वधौ प च यः कि पका भवि त

(आ पबाधकभा यम)

नाय यय व धः व हतः ययः कत चानवतत

(आ पभा यम)

इह त ह-अ ययसवना नामकच ाक टःrsquo इ त वचना चाकच या यथा ा त च कः यत

(समाधानभा यम)

नष दोषः ना ा त ह कऽकजार यत स बाधको भ व य त

( स ाि तसमाधानभा यम)

नपातनम यवजातीयकमव ना ा त ण व नपातनमार यत त वाधक भ व य त

(आ पभा यम)

य द त ह नपातना य यवजातीयका न भवि त सम तत दोषो भव त

इहा य वयाकरणाः सम तत वभाषा लोपमारभ त-lsquoसमो हतततयोवाrsquo इ त सततम-सततम

स हतम- स हत म त

पात जलमहाभा यम

- 263 -

इह पनभवाि नपातना च लोप म छ त lsquoअपर पराः यासात यrsquo इ त यथा ा त चालोपम-

सतत म त एत न स य त

( स ाि तसमाधानभा यम)

कत योऽ य नः बाधका यव ह नपातना न भवि त

(स ोपसजनवारणा धकरणम)

(२१५ आ पवा तकम २)

स ोपसजन तषधः

स ोपसजनीभताना सवाद ना तषधो व त यः सव नाम कि च त म सवाय द ह अ तसवाय

द ह

(आ पभा यम)

स कथ कत यः

(२१६ समाधानवा तकम ३)

पाठा पयदासः प ठताना स ाकरण

(भा यम)

पाठादव पयदासः कत यः श ाना प ठताना स ा कत या सवाद न सवनामस ा न भवि त

स ोपसजनीभता न न सवाद न

(आ पभा यम)

कम वशषण

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 264 -

न याह वशषण च

(भा यम)

क योजनम

(२१७ योजनवा तकम ४)

सवा यान तयकायाथम

(भा यम)

सवाद नामान तयण यद यत काय तद प स ोपसजनीभताना मा भ द त

( नभा यम)

क योजनम

(२१८ योजनवा तकम ५)

योजन डतराद नाम भाव

(भा यम)

डतराद नाम भाव योजनम अ त ा त मद ा मणकल कतर -अ तकतर ा मणकल म त

(२१९ योजनवा तम६)

यदा द वधौ च

(भा यम)

यदा द वधौ च योजनम अ त ा तोऽय ा मण तम=अ तत ा मण इ त

(स ा तषध या यानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 265 -

स ा तषध ताव न व त यः उप र टा योग वभागः क र यत- lsquoपवपरावरद णो तरापराधरा ण

यव थायाम rsquo ततः-lsquoअस ायामrsquo इ त सवाद नी यव या यन ा ता न अस ाया ता न

ट या न

(उपसजन तषध या यानभा यम)

उपसजन तषध च न कत यः lsquoअनपसजनात rsquo इ यष योगः या यायत तमवम भसभ यामः-

अनपसजन अ अ द त

क मदम=अ अ द त

अकारा कारौ श यमाणावनपसजन य ट यौ

(आ पभा यम)

य यवम अ तय म अ य म इ त न स य त

(समाधानभा यम)

ि ल टा नदशोऽयम-अनपसजन अ अ अ द त अकारा अकारा कारौ श यमाणावनपसजन य

ट यौ

(एकद शसमाधाना तरभा यम)

अथवा-अ गा धकार यद यत ग यमाण वभ त त व त

(समाधानबाधकभा यम)

य यवम परमप च परमस त lsquoष यो लगrsquo इ त लग न ा नो त

(समाधानसाधकभा यम)

नष दोषः ष धान एष समासः

पात जलमहाभा यम

- 266 -

(समाधानबाधकभा यम)

इह त ह- यस ना ा मणन अन न ा नो त

(समाधानसाधकभा यम)

स तमी न द ट यद यत कत वभ तौ त व त

(समाधानबाधकभा यम)

य यवम अ तत अ ततदौ अ ततद इ त अ व ा नो त त चा प व त यम

(समाधानसाधकभा यम)

न व त यम इह ताव -lsquoअ डतरा द यः प च यःrsquo इ त प चमी अ ग य त ष ठ त ाश य

व( भ न) वभि त वा डतरा द य इ त प च याऽ ग वशष यतम त कम य छ य

वशष यतम यदतो व हता यया -डतरा द यो यो व हत इ त

(समाधानसाधकभा यप र श टम)

इहदानीम- lsquoअि थद धस य णामनङदा तःrsquo इ त यदाद नामो भवती त अ याद ना म यषा

ष ठ अ ग य य प यदाद ना म य प ष ठ अ ग य य प त कामचारः ग यमाणन वा

वभि त वशष यतम गन वा यावता कामचारः इह ताव lsquoअि थद धस य णामनङदा तःrsquo

इ य गन वभि त वशष य यामः अ या द भरनङम अ ग य वभ तावन भव त

अ याद ना म त इहदानी यदाद नामो भवती त ग यमाणन वभि त वशष य यामः

अ गनाकारम- यदाद ना वभ तावो भव त अ ग य त

(समाधानबाधकभा यम)

य यवम lsquo अ तसःrsquo अ व न ा नो त

पात जलमहाभा यम

- 267 -

(समाधानसाधकभा यम)

नष दोषः यदा द धान एष समासः

( स ाि तभा यम)

अथवा-नद स ाकरणम पाठ वशषण मदम-सवषा या न नामा न ता न सवाद न स ोपसजन च

वशषऽव त ठत

(समाधानबाधकभा यम)

य यवम स ा य य काय त न स य त-lsquoसवना नः मrsquo lsquoआ म सवना नः स rsquo इ त

(समाधानसाधकभा यम)

अ वथ हण त व ा यत-सवषा य नाम त सवनाम सवना न उ तर य डः म भव त

सवना न उ तर यामः स भव त

(समाधानबाधकभा यम)

य यवम सकल क न जग द य ा प ा नो त एतषा चा प श दानामकक य स स वषयः

ति म ति मि वषय यो यः श दो वतत त य त य ति मति म वतमान य सवनामकाय

ा नो त

(समाधानसाधकभा यम)

एव त यभयमनन यत-पाठ चव वश यत स ा च

(आ पभा यम)

कथ पनरकन य ननोभय ल यम

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 268 -

ल य म याह

(कथम )

एकशष नदशात

एकदश नदशोऽयम-सवाद न च सवाद न च सवाद न सवनामा न च सवनामा न च सवनामा न

सवाद न सवनामस ा न भवि त सवषा या न च नामा न ता न सवाद न स ोपसजन च

वशषऽव त ठत

(समाधाना तरभा यम)

अथवा- महतीय स ा यत स ा च नाम यतो न लघीयः

कत एतत

ल वथ ह स ाकरणम त मह याः स ायाः करण एत योजनम -अ वथस ा यथा व ायत-

सवाद न सवनामस ा न भवि त सवषा नामानी त चातः सवनामा न स ोपसजन च

वशषऽव त ठत

(उभयश दपाठ योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

अथोभ य सवनाम व कोऽथः

(२२० समाधानवा तकम ७)

उभ य सवनाम वऽकजथः

(भा यम)

उभ य सवनाम वऽकजथः पाठः यत उभकौ

पात जलमहाभा यम

- 269 -

(आ पभा यम)

कम यतऽकजथ इ त न पनर या य प सवनामकाया ण

(२२१ समाधानहतवा तकम ८)

अ याभावो ववचनटाि वषय वात

अ यषा सवनामकायाणामभावः

क कारणम

ववचनटाि वषय वात उभश दोऽय ववचनटाि वषयः अ या न च

सवनामकाया यकवचनबह वचनष य त

(आ पभा यम)

यदा पनरयमभश दो ववचनटाि वषयः क इदानीम या य भव त

(२२२ समाधानवा तकम ९)

उभयोऽ य

(भा यम)

उभयश दोऽ या य भव त उभय दवमन याः उभयो म ण र त

(आ पभा यम)

कच या य य ाकज न यात

(समाधानभा यम)

कः स यत

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 270 -

क चदानी काकचो वशषः

(समाधानभा यम)

lsquoउभश दोऽय ववचनटाि वषयःrsquo इ य तम त ाक च स यकच त म यप तत वा छ यत

एत व त- ववचनपरोऽय म त क पनः स त नाय ववचनपरः यात त ववचनपरता

व त या

(आ पभा यम)

यथव त ह क स त नाय ववचनपरः एवमा य प स त नाय ववचनपरः यात त ा प

ववचनपरता व त या

(२२३ समाधानवा तकम १०)

अवचनादा प त पर व ानम

(भा यम)

अ तरणा प वचनमा प ववचनपरोऽय भ व य त

(आ पभा यम)

क व त यमतत

(समाधानभा यम)

न ह

(आ पभा यम)

कथमन यमान ग यत

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 271 -

एकादश कत ववचनपरोऽयम ता दव ावन

(२२४ या यानवा तकम ११)

अवचनादा प त पर व ान म त च कऽ प त यम

(भा यम)

अवचनादा प त पर व ान म त च कऽ प अ तरण वचन ववचनपरो भ व य त

कथम

lsquo वा थकाः ययाः क ततोऽ व श टा भवि तrsquo इ त क त हणन वा थकानाम प हण भव त

(भव छ द य गण पाठ योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

अथ भवतः सवनाम व का न योजना न

(२२५ समाधानवा तकम १२)

भवतोऽक छषा वा न

(भा यम)

भवतोऽक छषा वा न योजना न अकच भवकान शषः स च भवा च भव तौ

आ व भवा ग त

(आ पभा यम)

क पन रद प रगणनम आहोि वददाहरणमा म

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 272 -

उदाहरणमा म याह ततीयादयोऽ प य त lsquoसवना न ततीया चrsquo- भवता हतना भवतो हतो र त

सवाद न२३

----------

(२५ सवनामस ास म ११६ आ २)

वभाषा द समास बह ीहौ११२७

(त त पद योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

द हण कमथम

(समाधानभा यम)

lsquoन बह ीहौrsquo इ त तषध व य त त न ायत- lsquo व वभाषा व तषधrsquo इ त द हण पनः

यमाण न दोषो भव त- lsquo दगप द ट वभाषा अ य तषधःrsquo

(आ पभा यम)

अथ समास हण कमथम

(समाधानभा यम)

समास एव यो बह ी ह त यथा या बह ी हव ावन यो बह ी ह त मा भ द त

द णद ण य द ह

(आ पभा यम)

अथ बह ी ह हण कमथम

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 273 -

व व मा भत-द णो तरपवाणा म त

(समाधान नराकरणभा यम)

नतदि त योजनम lsquo व व चrsquo इ त तषधो भ व य त

(समाधानसाधकभा यम)

ना ा त तषध इय वभाषा आर यत सा यथव lsquoन बह ीहौrsquo इ यत तषध बाधत एव lsquo व व

चrsquo इ यतम प बाधत

(समाधानबाधकभा यम)

न बाधत

क कारणम

यन ना ा त त य बाधन भव त न चा ा त lsquoन बह ीहौrsquo इ यति म न तषध इय वभाषा

आर यत lsquo व व चrsquo इ यति मन पनः ा त चा ा त च

(समाधानबाधका तरभा यम)

अथवा lsquoपर तादपवादाअन तराि वधीन बाध त नो तरानrsquo इ यव मय वभाषा lsquoन बह ीहौrsquo इ यत

तषध बा ध यत lsquo व व चrsquo इ यत तषध न बा ध यत

(समाधानबाधका तरभा यम)

अथवद तावदय ट यः- इह क मा न भव त-या पवा सो तरा अ यो म ध य सोय पव तर

उ म धः त म पव तराय दह त ल ण तपदो तयोः तपदो त यव त

(उपसहार या यानभा यम)

य यव नाथ बह ी ह हणन

पात जलमहाभा यम

- 274 -

(आ पभा यम)

व व क मा न भव त

(समाधानभा यम)

ल ण तपदो तयोः तपदो त यव त

( योजना तरभा यम)

उ तराथ त ह बह ी ह हण कत यम

(बाधकभा यम)

न कत यम यत त व- lsquoन बह ीहौrsquo इ त

(साधकभा यम)

वतीय कत यम बह ी हरव यो बह ी ह त व यथा यात बह ी हव ावन यो बह ी ह त मा

भत-एकक म द ह

(बाधकभा यम)

एतद प नाि त योजनम समास इ त वतत तन बह ी ह वशष य यामः- समासो यो

बह ी ह र त

(एकद शभा यम)

इद त ह योजनम- अवयवभत याऽ प बह ीहः तषधो यथा यात इह मा भत- व म तरमषा

त इम व ा तराः वसनम तरमषा त इम वसना तराः व ा तरा च वसना तरा च

व ा तरवसना तराः वभाषा द समास२७

---------

पात जलमहाभा यम

- 275 -

(२६ सवनामस ा नषधस म ११६ आ ३)

न बह ीहौ११२८

(स योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

कमदाहरण

(समाधानभा यम)

य व वाय

(समाधानबाधकभा यम)

नतदि त योजनम सवा य त य बह ीहः तषधन भ वत यम व य त चतत- बह ीहौ

सवनामस ययो पस यानम इ त त व व याय त भ वत यम

(समाधाना तरभा यम)

इद त ह- य याय य याय

(समाधानबाधकभा यम)

नन चा ा प सवना न एव पव नपातन भ वत यम

(समाधानसाधकभा यम)

नष दोषः व य यतत-स यासवना नोय बह ी हः पर वा त स यायाः पव नपातो भवती त

(पव तसमाधाना यपगमभा यम)

इद चा यदाहरणम- य व वाय

(बाधक मारणम)

पात जलमहाभा यम

- 276 -

नन चो तम- व व याय त भ वत य म त

(बाधक नराकरणभा यम)

व य यतत- वा य य इ त

(मता तर दशनभा यम)

न ख व यव य सवा य त यव बह ीहः तषधन भ वत यम

क त ह

असवा य त या प भ वत यम

क योजनम

अकज मा भ द त

(आ पभा यम)

कच या य य ाकच यात

(समाधानभा यम)

को न यात

(आ पभा यम)

क चदानी काकचो वशषः

(समाधानभा यम)

य जना तष वशषः-अहक पता य य मकि पतकः वक पता य य वकि पतक इ त

ा नो त म क पतकः व क पतक इ त च यत

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 277 -

कथ पन र छताऽ प भवता ब हर गण तषधना तर गो व धः श यो बा धतम

(समाधानभा यम)

अ तर गान प वधीन ब हर गो व धबाधत गोमि य इ त यथा

( टा तवष यण समाधानबाधकभा यम)

यत त य नः-lsquo ययो तरपदयो चrsquo इ त

( टा तसा यन समाधानसाधकभा यम)

नन चहा प यत-lsquoन बह ीहौrsquo इ त

(वय यप रहारण समाधानबाधकभा यम)

अ य यदत य वचन योजनम

कम

य व वाय

(वय यि थ या समाधानसाघकभा यम)

उपसजन तषधना यति स म

(मता तरण सामाधाना तरभा यम)

अय ख व प बह ी हर यव ाथमकि पकः यि म नकप यमक वयमक वभि तक व च अि त

ताद या ता छ यम-बह ी यथा न पदा न बह ी ह र त त य ताद या छ य त यद हणम

( या यानभा यम)

गोनद य वाह-

lsquoअक वरौ त कत यौ य ग म तसशयौrsquo

पात जलमहाभा यम

- 278 -

वकि पतको मकि पतक इ यव भ वत य म त

( यनताप रहारा धकरणम)

(२२६ आ पवा तकम १)

तषध भतपव योपस यानम

तषध भतपव योपस यान कत यम आ योभतपव आ यपवः आ यपवाय दह त

(२२७ आ पसमाधानवा तकम २)

तषध भतपव योपस यानमनथ य पवाद ना यव थाया म त वचनात

(भा यम)

तषध भतपव योपस यानमनथकम

क कारणम

पवाद ना यव थाया म तवचनात

पवाद ना यव थाया सवनामस ो यत न चा यव था ग यत न बह ीहौ२८

--------

(२७ सवानामस ा नषधस म ११६ आ ४)

ततीयासमास११२९

(इ टानपप त नराकरणा धकरणम)

(आ पभा यम)

समास इ त वतमान पनः समास हण कमथम

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 279 -

अय ततीयासमासो यव ाथमकि पकः यि म नकप यमक वयमक वभि तक व च त अि त च

ताद या ता छ यम-ततीयासमासाथा न पदा न ततीयासमास इ त त य ताद या ता छ य

त यद हणम

(समाधाना तरभा यम)

अथवा समास इ त वतमान पनः समास हण यत योजनम- योगा ग यथोपजायत स त च

योगा ग योग वभागः क र यत- lsquoततीयाrsquo ततीयासमास सवाद न सवनामस ा न न भवि त

मासपवाय द ह ततीयायाः सवाद न सवनामस ा न न भवि त मासन पवाय द ह सव सरण

पवाय दह त ततीया स- २९

(२८ व द सवनामस ा वक पस म ११६ आ ५)

वभाषा ज स११३१

(अ न टापि त नराकरणा धकरणम)

(भा यम)

जसः काय त वभाषा अकि झ न भव त [lsquo व द चrsquo इ त तषधात] वभाषा ज स३१

------------

पात जलमहाभा यम

- 280 -

(२९ ज स सवनामस ा वक पनस म ११६ आ ६)

पवपरावरद णो तरापराधरा ण यव थायामस ायाम ११३३

(गणपाठ-स पाठयोः काल नणया धकरणम)

(२२८ आ पवा तकम १)

अवराद ना च पनः स पाठ हणानथ य गण प ठत वात

(भा यम)

अवराद ना च पनः स पाठ हणमनथकम

क कारणम

गण प ठत वा

गण यता न प य त

(आ पबाधकभा यम)

कथ पन ायत- स पवः पाठः अय पनः पाठ इ त

(आ पसाधकभा यम)

ता न ह पवाद न इमा यवराद न

(आ पबाधकभा यम)

इमा य प पवाद न

(आ पसाधकभा यम)

एव त याचाय व ि त ापय त- lsquoस पवः पाठः अय पनः पाठःrsquo इ त यदय lsquoपवा द यो नव यो वाrsquo

इ त नव हण करो त नवव ह पवाद न

पात जलमहाभा यम

- 281 -

(समाधानभा यम)

इद त ह योजनम- यव थायामस ाया म त व यामी त

(समाधानबाधकभा यम)

एतद प नाि त योजनम एव व श टा यवता न गण पठय त

(समाधानभा यम)

इद त ह योजनम- या दपयदासन पयदासो मा भ द त

(समाधानबाधकभा यम)

एतद प नाि त योजनम आचाय व ि त ापय त- नषा या दपयदासन पयदासो भवती त यदय

lsquoपव ा स म rsquo इ त नपातन करो त वा तककार च पठ तज भावा द त

चद तर ाभावादपवाद स ग इ त

(समाधानभा यम)

इद त ह योजनम-ज स वभाषा व यामी त पवपरावरद णो तरापराधरा ण३३

--------

पात जलमहाभा यम

- 282 -

(३० सवनामस ा वक पनस म ११६ आ ७)

वम ा तधना यायाम ११३४

(आ या हण योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

आ या हण कमथम

(समाधानभा यम)

ा तधनपयायवाची यः वश द त य यथा या इह मा भत- व प ाः वाः प ाः व गावः

वा गावः वम ा तधना यायाम ३५

-----------

(३१ सवनामस ा वक पनस म ११६ आ ८)

अ तर ब हय गोपस यानयोः११३५

(उपस यान हण योजना धकरणम)

(२२९ या याना पवा तकम १)

उपस यान हणमनथक ब हय गण कत वात

(भा यम)

उपस यान हणमनथकम

क कारणम

lsquoब हय गण कत वात ब हय ग इ यव स म

(२३० या यानबाधकवा तकम २)

पात जलमहाभा यम

- 283 -

न वा शाटकयगा यथम

(भा यम)

न वाऽनथकम

क कारणम

lsquoशाटकयगा यथम rsquo शाटकयगा यथ तह द व त यम य त न ायत- कम तर य

कम तर य म त

( या यानसाधकभा यम)

अ ा प य एष मन यः ापवकार भव त न ात त य भव त-इदम तर य मदम तर य म त

(अ न टापि तप रहारा धकरणम)

(२३१ आ पवा तकम ३)

अप र

(भा यम)

अपर त व त यम इह मा भत - अ तराया प र वस त

(इ टानपपि त नराकरणा धकरणम)

(२३२ आ पवा तकम ४)

वा करण तीय य ङ सपस यानम

(भा यम)

वा करण तीय य ङ सपस यान कत यम वतीयाय वतीय य ततीयाय ततीय य lsquo वभाषा

वतीयाततीया याम rsquo इ यत न व त य भव त

पात जलमहाभा यम

- 284 -

(आ पभा यम)

क पनर यायः

(समाधानभा यम)

उपस यानमवाऽ यायः इदम प स भव त- वतीयाय वतीय म ततीयाय ततीय म

अ तर ब हय गोप यानयोः३५

(इ त सवनामस ा करणम)

------------

पात जलमहाभा यम

- 285 -

(अथा ययस ा करणम)

(३२ अ ययस ास म ११६ आ ९)

वरा द नपातम ययम ११३६

( वराद ना चा द यः पथ करण योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

कमथ पथग हण वराद ना यत न चा द वव प यरन

(समाधानभा यम)

चाद ना व अस ववचनाना नपातस ा वराद ना पनः स ववचनानामस ववचनाना च

( नपाता ययस योः पथ करण योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

अथ कमथमभ स यत न नपातस व यात

(समाधानभा यम)

नव श यम lsquo नपात एकाजना rsquo इ त ग यस ो ता सा वराद नाम यकाचा स यत [- व इव

वव]

(आ पभा यम)

एव त य ययस वा त

(समाधानभा यम)

त चाश यम व य यतत- अ यय न क नपातानाम इ त त गर यसा यासन प रगणन कत य

यात त मात पथग हण कत यम उभ च स कत य वरा द नपात० ३६

पात जलमहाभा यम

- 286 -

(३३ अ ययस ास म ११६ आ० १०)

त त चासव वभि तः११३७

(इ टानपपि तप रहारा धकरणम)

(२३३ आ पवा तक थमख डम )

असव वभ ताव वभि त न म त योपस यानम

(भा यम)

असव वभ ताव वभि त न म त योपस यान कत यम वना नाना

(आ पभा यम)

क पनः कारण न स य त

(२३३(२) आ पहतवा तक वतीयख डम २)

सव वभि त य वशषात

(भा यम)

सव वभि त यष भव त

क कारणम

अ वशषण व हत वात

(२३४ आ पवा तकम ३)

लाद ना चोपस यानम

(भा यम)

लाद ना चोपस यान कत यम त य ततः यतः

पात जलमहाभा यम

- 287 -

(आ पबाधकभा यम)

नन च वशषणत वधीय त lsquoप च यात सलrsquo lsquoस त या लrsquo इ त

(आ पसाधकभा यम)

व य यत - lsquoइतरा योऽ प य तrsquo इ त

( यासा तर नराकरणा धकरणम)

( यासा तरभा यम)

य द पनर वभि त श दोऽ ययस ो भवती य यत

(२३५ आ पवा तकम ४ )

अ वभ ता वतरतराऽऽ य वाद स ः

(भा यम)

अ वभ ता वतरतरा य वाद स ः स ायाः

का इतरतरा यता

स य वभि त व स या भ वत य स या चाऽ वभि त व भा यत तदत दतरतरा य भव त

इतरतरा या ण च काया ण न क प त

(२३६ यासा तरदषकवा तकम ५)

अ ल गमस य म त वा

अथवाऽ ल गमस यम ययस भवती त व त यम एवमपीतरतरा यमव भव त

का इतरतरा यता

पात जलमहाभा यम

- 288 -

स य ल गास य व स या भ वत यम स या चा ल गास य व भा यत तदत दतरतरा य

भव त इतरतरा या ण च काया ण न क प त

(दषणप रहारभा यम)

नद वाच नकम-अ ल गता अस यता च

क त ह

वाभा वकमतत त यथा समानमीहमानाना चाधीयानाना च क चदथय य त अपर न त

कम मा भः कत श यम वाभा वकमतत

(आ पभा यम)

त त ह व त यम-अ ल गमस य म त

(समाधानभा यम)

न व त यम

(२३७ समाधानहतवा तकम ५)

स त पाठात

(भा यम)

पाठा वा स मतत

कथ पाठः कत यः

त सलादयः ाक पाशपः श भतयः ाक समासा त यः मा तः त सती क वोऽथः

नानाञा व त

( थम यासा गीकरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 289 -

अथवा पनर त- अ वभि त श दोऽ ययस ो भवती यव

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम- अ वभ ता वतरतरा य वाद स र त

(आ पबाधकभा यम)

नष दोषः इद तावदय ट यः- lsquoय य प ताव वयाकरणा वभि तलोपमारभमाणा

अ वभि तका छ दा य जत य वत वयाकरण योऽ य मन याः कथ

तऽ वभि तका छ दा य जतrsquo य वत वयाकरण योऽ य मन याः कथ

तऽ वभि तका छ दा य जतrsquo इ त अ भ ा च पनल कका एक वाद नामथानाम

अत चा भ ाः अ यन ह व नक गा णि त अ यन वौ अ यन ीन अ भ ा च न

च य जत तदतदव स यताम-अथ पमवतदवजातीयक यना वभि तन भवती त

(उपपि तभा यम)

त चा यतदवमनग यमान यताम- क चद यय वभ यथ धान क चत या धानम

उ चन च र त वभ यथ धानम ह क पथ ग त या धानम त त चा प कि च

वभ यथ धानः कि चत या धानः त य त वभ थ धानः वनानान त या धानः न

चतयोरथयो ल गस या या योगोऽि त

(स समथनभा यम)

अथाऽ यसव वभि त र य यत एवम प न दोषः

कथम

इद चाऽ य य व अ तबह यत-एकि म नकवचनम वयो ववचनम बह ष बह वचन म त

पात जलमहाभा यम

- 290 -

कथ त ह

एकवचनम सगः क र यत त य वब वोरथयो ववचनबह वचन बाधक भ व यतः

(मता तरभा यम)

न चा यव व हः क र यत- न सवा असवाः असवा वभ तयो य मा द त

कथ त ह

न सवा असवा असवा वभि तर मा द त क पन वभि तस म

(लाघवभा यम)

एव गत क य प त यमत मा त य काय हण न त

ततः पर चा भमता न काया यः कदथा हणन योगाः१

(गौरव दशकभा यम)

lsquoक त ताना हण त काय

स या वशष य भ नि चता यrsquo

तषा तषधो भवती त व त यम इह मा भत - एको वौ बहव इ त

(उपसहारभा यम)

lsquo त मात वरा द हण च काय

क त ताना हण च पाठ२

(आ पभा यम)

पाठनयम ययस ा यत सह न ा नो त- परमो चः परमनीच र त

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 291 -

तद त व धना भ व य त

(आ पभा यम)

इहा प त ह ा नो त- अ य चः अ य चसौ अ य चस इ त

(आ पबाधकभा यम)

उपसजन य न त तषधो भ व य त

(आ पभा यम)

स त ह तषधो व त यः

(आ पभा यम)

न व त यः सवनामस ाया कतः तषध इहानव त यत

(आ पसाधकभा यम)

स व त या यायत

(समाधानभा यम)

यथा स त या यायत इहा प तथा श यः या यातम

(अनयोगभा यम)

कथ च स त या यात

(समाधानभा यम)

महतीय स ा यत इ त इयम प च महती स ा यत स ा च नाम यतो न लघीयः

कत एतत

पात जलमहाभा यम

- 292 -

ल वथ ह स ाकरणम त मह याः स ायाः करण एत योजनम - अ वथा स ा यथा व ायत-

न यती य यय म त

(अनयोगभा यम)

व पनन य त

(समाधानभा यम)

ीप नपसका न स वगणाः एक व व वबह वा न च एतानथान क च वयि त क च न

वयि त य न वयि त तद ययम

lsquo स श ष ल गष सवास च वभि तष

वचनष च सवष य न य त तद ययम १

त त चासव वभि तः३७

--------

पात जलमहाभा यम

- 293 -

(३४ अ यस ास म)

क मज तः११३८

(मज तपद वशषणता वचारा धकरणम)

(आ पभा यम)

कथ मद व ायत- क यो मा त इ त आहोि वत- कद त यन मा त म त

क चातः

य द व ायत- क यो मा त इ त lsquo कारयाचकार हारयाचकारrsquo य न ा नो त

अथ व ायत-कद त य मा त म त lsquo तामौ तामःrsquo अ ा प ा नो त

(समाधानभा यम)

यथ छ स तथा त अ त तावत-क यो मा त इ त

(आ पभा यम)

कथ कारयाचकार हारयाचकार त

( या पभा यम)

क पनर ा ययस या ा यत

( या पसमाधानभा यम)

lsquoअ ययातrsquo इ त लग यथा या द त

(समाधानबाधकभा यम)

मा भदवम lsquoआमःrsquo इ यव भ व य त

(समाधानसाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 294 -

न स य त ल हण त ानवतत

(समाधानबाधकभा यम)

ल हण [त ] नव त यत

(समाधानबाधकभा यम)

य द नवतत ययमा य लक ा नो त

(समाधानबाधकभा यम)

इ यत च ययमा य आत च यत एव याह-lsquoक चान य यत ल टrsquo इ त य द च

ययमा य ल भव त तत एतदपप न भव त

(प ा तरभा यम)

अथवा पनर त-कद त य मा त म त

(आ पभा यम)

कथ तामौ- ताम इ त

(समाधानभा यम)

आचाय व ि त ापय त-lsquoन ययल णना ययस ा भव तrsquo इ त यदय शा श द वरा दष पठ त

(स नपातप रभाषा धकरणम)

(२३८ आ पवा तकम १)

क मज त चा नकारोकार क तः

(भा यम)

क मज त चा नकारोकार क त र त व त यम इह मा भत - आधय आधः चक षव चक ष र त

पात जलमहाभा यम

- 295 -

(२३९ आ पवा तकम २)

अन य क त र त वा

(भा यम)

अथवा अन य क तः कद ययस ो भवती त व त यः

(आ पभा यम)

क पनर यायः

(समाधानभा यम)

अन य क त र त वचनमव यायः इदम प स भव त- क भकार यो नगरकार य इ त

(ततीया पभा यम)

त त ह व त यम

(२४० स ाि तसमाधानवा तकम ३)

न वा स नपातल णो व धर न म त त वघात य त

(भा यम)

न वा व त यम

क कारणम

lsquoस नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquo इ यषा प रभाषा कत या

(आ पभा यम)

कः पनर वशषः एषा वा प रभाषा यत अन य क त र त वो यत

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 296 -

अव यमषा प रभाषा कत या बह यत याः प रभाषायाः योजना न

( योजन नभा यम)

का न पन ता न

(२४१ योजनवा तकम ४)

योजन व व ति वध ाम णकलम

(भा यम)

[ व व ति वघर न म तम व ाम णकलम ]

ाम णकल सना नकल म य व व कत व य प त क त तकrsquo इ त तक ा नो त

lsquoस नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquo इ त न दोषो भव त

( योजन नराकरणभा यम)

नतदि त योजनम ब हर ग व वम अ तर ग तक lsquoअ स ब हर गम तर गrsquo

(२४२ योजनवा तकम ५)

नलोपो व ह भः

(भा यम)

[नलोप ति वधर न म तम व व ह भः]

व ह भ णह भ र य नलोप कत lsquo व य प त क त तकrsquo ा नो त

lsquoस नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquo इ त न दोषो भव त

(२४३ योजनवा तकम ६)

उदपध वम क त य नक चत

पात जलमहाभा यम

- 297 -

(भा यम)

उदपध वम क व या न म तम

नक चत नक चत म य नलोप कत lsquoउदपधा ावा दकमणोर यतर याम rsquo इ य क व ा नो त

lsquoस नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquo इ त न दोषो भव त

( योजन नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम अ व ा क वम lsquoन धातलोप आधधातकrsquo इ त तषधो भ व य त

(२४४ योजनवा तकम ७)

नाभावो य ञ द घ व यामना

(भा यम)

नाभावो य ञ द घ व या न म तम

अमना नाभाव कत lsquoअतो द घ य ञrsquo lsquoस प चrsquo इ त द घ व ा नो त

lsquoस नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquo इ त न दोषो भव त

( योजन नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम व य यतत -lsquoन मटादशrsquo इ त

(२४५ योजनवा तकम ८)

आ व क व योपादा त

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 298 -

आ व क व या न म तम

उपादा ता य वरः श क य त आ व कत lsquo था वो रचrsquo इती व ा नो त

lsquoस नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquo इ त न दोषो भव त

( योजन नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम उ तमतत - द ङः तषधः था वो र व इ त

(२४६ योजनवा तकम ९)

तसचतस व ङ ि वधः

(भा यम)

तसचतस व ङ ि वघर न म तम

त ि त ठ ती त चत ि त ठ ती त तसचतसभाव कत lsquoऋ न यो ङ पrsquo इ त ा नो त

lsquoस नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquo इ त न दोषो भव त

( योजन नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम आचाय व ि त ापय त- न तसचतसभाव कत ङ ब भवती त यदय lsquoन

तसचतसrsquo ना म द घ व य तषध शाि त

( योजनभा यम)

इमा न त ह योजना न-lsquoशता न सह ा णrsquo न म कत lsquo णा ता ष rsquo इ त ष स ा ा नो त

lsquoस नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquo इ त न दोषो भव त

पात जलमहाभा यम

- 299 -

( योजनभा यम)

शकटौ प तौ अ व कत lsquoअतrsquo इ त टाप ा नो त

lsquoस नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquo इ त न दोषो भव त

( योजनभा यम)

इयष उवोष गण कत lsquoइजाद च ग मतोऽन छःrsquo इ याम ा नो त

lsquoस नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquo इ त न दोषो भव त

(२४७ दषणवा तकम १०)

त य दोषो वणा यः ययो वण वचाल य

(भा यम)

त यत य ल ण य दोषो- वणा यः ययो वण वचाल या न म त यात

lsquoअत इञrsquo दा ः ला ः

(दषणबाधकभा यम)

न ययः स नपातल णः

(दषणसाधकभा यम)

अ गस ा त य न म त यात

(२४८ दषणवा तकम ११)

आ व पि वधः ापय त

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 300 -

आ व पि वधर न म त यात

ापयती त

(२५० दषण वा तकम १२)

पग व व याद दपत

(भा यम)

पग व व या न म त यात

अद दप द त

(२५० दषणवा तकम १३)

यदा यकार टाि वधः

(भा यम)

यदा यकार टाि वधर न म त यात

या स त

(२५१ दषणवा तकम १४)

इ व धराकारलोप य य यवान

(भा यम)

इ व धराकारलोप या न म त यात

पात जलमहाभा यम

- 301 -

य यवान ति थवान इ त

(२५२ दषणवा तकम १५)

मति वभ यदा त व पव नघात य

(भा यम)

मति वभ यदा त व पव नघात याऽ न म त यात

अि नमान वायमान परमवाचा परमवाच इ त

(२५३ दषणवा तकम १६)

नद व व सब लोप य

(भा यम)

नद व व सब लोप या न म त यात

न द कमा र कशो र ा म ण मब ध इ त

नद व कत lsquoए वा स ब ःrsquo इ त सब लोपो न ा नो त

(दषणबाधकभा यम)

मा भदवम य ता द यव भ व य त

पात जलमहाभा यम

- 302 -

(दषणसाधकभा यम)

न स य त द घा द य यत वा ता च न ा नो त इद मह स धायम- व व यता

सब लोप इ त

कम कत यम

पर वा व वम

(दषणबाधकभा यम)

न यः स ब लोपः कत व व ा नो त अकतऽ प

(दषणसाधकभा यम)

अ न यः सब लोपः न ह कत व ा नोत

क कारणम

सि नपातल णो व धर न मत त वघात य त

(आ पोपसहारभा यम)

एत दोषाः समा भयासो वा त मा नाथाऽनया प रभाषया

( स ाि तसमाधानभा यम)

न ह-दोषाः स ती त प रभाषा न कत या ल ण वा न णयम न ह- भ काः स ती त था यो

ना ध ीय त न च मगाः स ती त यवा नो य त दोषाः ख व प साक यन प रग णताः

योजनानामदारहणमा म

कत एतत

पात जलमहाभा यम

- 303 -

न ह दोषाणा ल णमि त त मा या यत याः प रभाषायाः योजना न तदथमषा प रभाषा कत या

त वघय दोषष क मज तः३८

-------

पात जलमहाभा यम

- 304 -

(३५ अ यस ास म ११६ आ१२)

अ ययीभाव च११४०

अ ययीभाव या यय व योजन ल मख वरोपचाराः

(भा यम)

अ ययीभाव या यय व योजनम

कम

ल मख वरोपचाराः

लक-उपाि न यि न lsquoअ ययातrsquo इ त लक स ो भव त

मख वरः-उपाि नमखः यि नमखः lsquoना यय द श दगोमह थलमि टपथव स यrsquo इ यष तषधः

स ो भव त

उपचारः-उपपयःकारः उपपयःकाम इ त lsquoअतःकक मकसक भपा कशाकण वन यय यrsquo इ त

तषधः स ो भव त

(आ पभा यम)

क पन रद प रगणनमाहोि वददाहरणमा म

(समाधानभा यम)

प रगणन म याह अ प ख व याह ः-lsquoयद यद ययीभाव या ययकत ा नो त त य तषधो

व त यःrsquo इ त

(अनयोगभा यम)

क पन तत

पात जलमहाभा यम

- 305 -

(प रगणनाभाव दषणभा यम)

[परा गव ावः] परा गव ावऽ यय तषध चो दत उ चरधीयान नीचरधीयान यवमथम स हदा प

ा नो त- उपा यधीयान य यधीयान

(प रगणनाभाव दषणभा यम)

अक य यय हण यत उ चकन चक र यवमथम त दहा प ा नो त-उपाि नक यि नकम

(प रगणनाभाव दषणभा यम)

म म अ यय तषध चो यत-दोषाम यमह दवाम या रा र यवमथम स इहा प ा नो त-

उपक भम य उपम णकम य इ त

(प रगणनाभाव दषणभा यम)

अ य वौ अ यय तषध चो यत- दोषाभतमह दवाभता रा र यवमथम स इहा प ा नो त-

उपक भीभतम उपम णक भतम

( या यानभा यम)

य द प रगणन यत नाथ ऽ ययीभाव या ययस या

(आ पभा यम)

कथ या य ययीभाव या या यय व योजना न

( या यानसाधक १ म योजन नरासभा यम)

नता न सि त य तावद यत- ल ग त आचाय व ि त ापय त-भव य ययीभावा ल ग त यदयम-

lsquoना ययीभावादतःrsquo इ त तषध शाि त

(२ य योजन नरासभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 306 -

उपचार इ त अन तरपद थ य त वतत

(३ य योजन नरासभा यम)

त मख वर एकः योजय त न चक योजन योगार भ योजय त य यताव योजन

या त वाय यात-lsquoना ययाद ययीभावा चrsquo इ त अ ययीभाव च४०

(इ य ययस ा करणम)

----------

पात जलमहाभा यम

- 307 -

(अथ सवनाम थानस ा करणम)

(३६ सवनाम थानस ास म ११६ आ० १३)

श सवनाम थानम११४१

(३७ सवनाम थानस ास म ११६ आ१४)

सडनप सक य११४२

(जसः शः स ा तषध नराकरणा धकरणम)

(२५५ आ पवा तकम)

श सवनाम थान सडनप सक य त च ज स श तषधः

(भा यम)

श सवनाम थान सडनप सक य त च ज स शः तषधः ा नो त क डा न त ठि त वना न

त ठि त

[ असमथसमास च]

(दषणा तरभा यम)

असमथसमास चाय ट योऽनप सक य त न ह नञो नप सकन साम यम

कन त ह

भव तना ndash न भव त नप सक य त

(समाधानभा यम)

य तावद यत- श सवनाम थान सडनप सक य त च ज सश तषधः- इ त

(२५६ समाधानवा तकम ३)

पात जलमहाभा यम

- 308 -

ना तषधात

(भा यम)

नाय स य तषधो नप सक य न त

क त ह

पयदासोऽयम- यद य नपसका द त

नपसक न यापारः

य द कन चत ा नो त तन भ व य त

पवण च ा नो त

(२५७ समाधानवा तकम ८)

अ ा तवा

(भा यम)

अथवा- अन तरा या ाि तः सा न ष यत

कत एतत

अन तर य व धवा भव त तषधो व त पवा ाि तर त ष ा तया भ व य त

(आ पभा यम)

नन चय ाि तः पवा ाि त बाधत

(समाधानभा यम)

नो सहत त ष ा सती बा धतम

(दषणा तरसमाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 309 -

यद य यत- असमथसमा चाय ट यः इ त य य प व त यः अथवत ह बह न योजना न

का न

असयप या न मखा न अपनगयाः लोकाः अ ा भोजी ा मण इ त सड४२

(इ त सवनामस ास म)

--------------

पात जलमहाभा यम

- 310 -

(३८ वभाषास ास म ११६ आ १५)

नव त वभाषा११४३

(अथस ा थापना धकरणम)

(१५८ आ पवा तकम )

नव त वभाषायामथस ाकरणम

(भा यम)

नव त वभाषायामथ य स ा कत या नवाश द य योऽथ त य स ा भवती त व त यम

(भा यम)

क योजनम

(आ पसाधकवा तक वतीयख डम १)

श दस ाया यथास ययो यथा य

(भा यम)

श दस ाया ह स यामथ यास ययः या यथा य अ य ा प ह श दस ाया श द यव

स ययो भव त नाथ य

वा य

lsquoदाधा वदापrsquo lsquoतर तमपौ घःrsquo इ त घ हणष घ हणष च श द य स ययो भव त नाथ य

(आ पभा यम)

त त ह व त यम

पात जलमहाभा यम

- 311 -

(समाधानभा यम)

न व त यम

(२५९ समाधानवा तकम २)

इ तकरणोऽथ नदशाथः

(भा यम)

इ तकरणः यत सोऽथ नदशाथ भ व य त

(आ पभा यम)

क गतमत द तना आहोि व छ दा ध यादथा ध यम

(समाधानभा यम)

गत म याह

कतः

(२६० समाधानसाधकवा तकम ३)

लोकतः

(भा यम)

त यथा लोक lsquoगौ र ययमाहrsquo इ त गोश दा द तकरणः य यमानो गोश द

व मा पदाथा यावय त सोऽसौ व मा पदाथा यतो यासावथपदाथकता त याः श दपदाथकः

सप यत एव महा प नवाश दा द तकरणः य मानो नवाश द व मा पदाथा यावय त सोऽसौ

व मा पदाथा यतो यासौ श दपदाथकता त या लौ ककमथ यायय त-नव त य ग यत नव त

य तीयत-इ त

पात जलमहाभा यम

- 312 -

(समानश दस ा नरसना धकरणम)

(२६१ आ पवा तकम ४)

समानश द तषधः

(भा यम)

समानश दाना तषधो व त यः नवा कि डका नवा घ टक त

(आ पभा यम)

कच यात य यतषाम प वभाषा स ा यात

(समाधानभा यम)

lsquo वभाषा द समास बह ीहौrsquo द णपव या शालायाम अ चरकताया स ययः यात

(२६२ समाधानवा तकम ५)

न वा व धपवक वात तषधस ययो यथा लोक

(भा यम)

न वा एष दोषः

क कारणम

lsquo व धपवक वात rsquo वधाय क च न व य यत तन तषधवा चनः स ययो भव त त यथाndashलोक

lsquo ामो भवता ग त यो न वा rsquo न त ग यत

(समाधानबाधकभा यम)

अि त कारणम- यन नव त लोक तषधवा चनः स ययो भव त

क कारणम

पात जलमहाभा यम

- 313 -

व ल ग ह भवान लोक नदश करो त अ ग ह समान ल गो नदशः यता

य वा चनः स ययो भ व य त त यथा- lsquo ामो भवता ग त यो नवःrsquo य इ त ग यत

(समाधानसाधकभा यम)

एत चव न जानीमः- व च याकरण समान ल गो नदशः यत इ त

(समाधानसाधकशषभा यम)

अ प चा कामचारः यो तः श दानाम भस ब ध त यथा-lsquoयवागभवता भो त या न वाrsquo यदा

यवागश दो भिजना सब यत भिजनवाश दन तदा तषधवा चनः स ययो भव त- lsquoयवागभवता

भो त या न वाrsquo न त ग यत यदा त नवाश दो यवागश दना भसब यत न भिजना तदा

य वा चनः स ययो भव त-यथा-lsquoयवागनवा भवता भो त याrsquo य त ग यत न चह वय

वभाषा हणन सवाद य भसब नीमः- द समास बह ीहौ सवाद न वभाषा भव ती त

क त ह

भव तर भसब यत- द समास बह ीहौ सवाद न भवि त वभाष त

( व य न य वसाधना धकरणम)

(२६३ आ पवा तकम ६)

व य न य वमनपप न तषधस ाकरणात

(भा यम)

वधर न य व नोप यत शशाव शशवतः शशव ः श वाय शि वयतः शि वयः

क कारणम

lsquo तषधस ाकरणातrsquo तषध यय स ा यत तन वभाषा दशष तषध यव स ययः यात

पात जलमहाभा यम

- 314 -

(२६४ समाधानवा तकम ७)

स त स य तषधात

(भा यम)

स मतत

कथम

lsquo स य तषधातrsquo वधाय क च नव य यत तनोभय भ व य त

(१६५ आ पवा तकम ८)

व त ष त

(भा यम)

व त ष त भव त अ न व ायत- कना भ ायण सज त कन नव ि त करोती त

(२६६ समाधानवा तकम ९)

न वा स गसाम याद य तषध वषयात

(भा यम)

न वा एष दोषः

क कारणम

lsquo स गसाम यातrsquo स गसाम या च व धभ व य त- अ य तषध वषयात

तषधसाम या च तषधो भ व य त- अ य व ध वषयात

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 315 -

तदतत व स भव त- या अ ा त वभाषा या ह ा त वभाषा कतसाम य त पवणव

व ध र त क वा तषध यव स ययः यात

(समाधानभा यम)

एतद प स म

कथम

वभाष त महती स ा यत स ा च नाम यतो न लघीयः

कत एतत

ल वथ ह स ाकरणम त म याः स ायाः करण एत योजनम- उभयोः स ा यथा व ायत

न त च व त च त या तावद ा त वभाषा त तषध ना ती त क वा व यनन वक पो

भ व य त या ह ा त वभाषा त ोभयमपि थत भव त-न त च व त च त न यनन त ष

व यनन वक पो भ व य त

(भा यम)

एवम प-

(२६७ आ पवा तकम १०)

व ध तषधयोयगप वचनानपपि तः

(भा यम)

व ध तषधयोयगप वचन नोपप यत शशाव शशवतः शशव ः श वाय शि वयतः शि वयः

(भा यम)

क कारणम

पात जलमहाभा यम

- 316 -

(२६८ आ पसाधकवा तकम ११)

भवती त च न तषधः

(भा यम)

भवती त च त तषधो न ा नो त

(२६९ आ पवा तकम १२)

न त च न व धः

(भा यम)

न त च व धन स य त

(२७० समाधानवा तकम १३)

स त पव यो तरण बा धत वात

(भा यम)

स मतत

कथम

पव व धम तरो व धबाधत इ तकरणोऽथ नदशाथ इ य तम

(२७१ आ पवा तकम १४)

सा वनशासनऽि मञ शा य य वभाषा त य साध वम

सा वनशासनऽि मञ शा य य वभाषा यत सा वभाषा साधः यात समास चव ह वभाषा

यत तन समास यव वभाषा साध व यात

(आ पबाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 317 -

अ त यः साधः स यो यत असाधन यो यत

(आ पसाधकभा यम)

न चव ह कदा च राजप ष इ यत यामव थायामसाध व म यत

(भा यम)

अ प च-

(२७३ आ पवा तकम १५)

वधाऽ तपि तः

(भा यम)

वध श दानाम तपि तः यात इ छाम च-पन वभाषा दशष वध श दाना तपि तः या द त

त च न स य त य य पनः कायाः श दाः वभाषाऽसौ समास नवतय त

(आ पबाधकभा यम)

य या प न याः श दा त या यष दोषो न भव त

कथम

न वभाषा हणन साध वम भसब यत

क त ह

समासस ाऽ भसब यत- समास इ यषा स ा वभाषा भवती त त यथा-म यः पश वभा षतः

म योऽन वान वभा षतः-इ त नत वचायत- अन वा नान वा न त

क त ह

आल ध यो नाल ध य इ त

पात जलमहाभा यम

- 318 -

(२७३आ पवा तकम १६)

कायष यगपद वाचययौगप यम

(भा यम)

कायष श दष यगपद वाचयन च यद यत त य यगप वचनता ा नो तlsquoत य त यानीयरःrsquo ढक च

मणडकात इ त य य पन न याः श दाः य तानामसौ साध वम वाच ट

(आ पबाधकभा यम)

नन च य या प काया त या यष न दोषः

कथम

ययः परो भवती य यत न चक याः कतरनक य यय य यगप पर वन सभवोऽि त

(आ पा भ ायभा यम)

ना प मः- ययमाला ा नो त

क त ह

कत य म त यो त य यगप वतीय य ततीय य च योगः ा नोती त

(आ पाबाधकभा यम)

नष दोषः अथग यथः श द योगः अथ स याय य यामी त श दः य यत

त कनो त वा त याथ य वतीय य च ततीय य च योगण न भ वत यम lsquoउ ताथानाम योगःrsquo

इ त

(२७४आ पवा तकम १७)

आचायदशशीलन च त वषयता

पात जलमहाभा यम

- 319 -

(भा यम)

आचायशीलनन दशशीलनन च यद यत त य त वषयता ा नो त lsquoइको वोऽङयो गालव यrsquo

lsquo ाचामव ात फन बह लम rsquo इ त गालवा एव वा य जीरन ा चव ह फन यात त यथा

lsquoजमदि नवा एत प चममवदानमवा यत त मा नाजामद यः प चाव त जहो तrsquo य य

पन न याः श दाः गालव हण त य पजाथम दश हण च क यथम

(आ पबाधकभा यम)

नन च- य या प कायाः श दाः त या प गालव हण पजाथ यात दश हण च क यथम

(२७५ आ पवा तकम १८)

त क तन च वधाऽ तपि तः

(भा यम)

त क तन च वध श दानाम तपि तः यात इ छाम च पनराचाय हणष दश हण च वध

श दाना तपि तः या द त त च न स य त

(स या यानम)

(२७६ स ा तवा तकम १९)

अ श यो वा व दत वात

(भा यम)

अ श यो वा पनरय योगः

क कारणम

पात जलमहाभा यम

- 320 -

lsquo व दत वातrsquo यदनन योगन ा यत त याथ य व दत वात यऽ प यता स ा नारभ त तऽ प

वभाष य तऽ न य वमवग छि त या काः ख व प स ामनारभमाणा

वभाष य तऽ न य वमग छि त त यथा-lsquoम यः पश वभा षतो म योऽन वाि वभा षतःrsquo इ त

आल ध यो नाल ध य इ त ग यत आचायः ख व प स ामारभमाणो भ य ठम यर प श दरतमथ

स यायय त-बह लम अ यतर याम उभयथा वा एकषाम इ त

(अ ा त वभाषा करणम)

(२७७ अ धकारवा तकम २०)

अ ा त सशयाः

(भा यम)

इत उ तर या वभाषा अन म यामः अ ा त ता ट याः सशया त भवि त- ा त अ ा त

उभय व त

(२७८ अ ा त वभाषोदाहरणवा तकम २१)

व व च वभाषा ज स

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(आ पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहसाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 321 -

उभयश दः सवा दष प यत तयप चायजादशः यत तन वा न य ा त अ य वाऽ ा त

उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त अयच यया तरम

(समाधानबाधकभा यम)

य द यया तरम उभयी त ईकारो न ा नो त

(समाधानसाधकभा यम)

मा भदवम मा िज यव भ व य त

कथम

मा िज त नद यय हणम

क त ह

ययाहार हणम

व स न व टाना याहारः

मा श दा भ त आ अयच चकारात

(समाधानबाधकभा यम)

य द याहार हणम lsquoक त त ठि त

lsquoअ ा प ा नो त

(समाधानसाधकभा यम)

अत इ त वतत

पात जलमहाभा यम

- 322 -

(समाधानबाधकभा यम)

एवम प-lsquoतलमा ा घतमा ाrsquo अ ा प ा नो त

(समाधानसाधकभा यम)

स श या यस न व ट य न भ व य त याहारण हणम

(२७९ उदाहरणवा तकम २२)

ऊण त वभाषा

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(आ पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquoअसयोगाि ल कतrsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

[अ ा त]

(सदहबाधकभा यम)

अ य क वम अ य ङ वम

(सदहसाधकभा यम)

एक चि ङि कतौ य यक ङि कतौ ततः सदहः

(ततीया पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 323 -

अथ ह नाना नाि त सदहः

(समाधानभा यम)

य य प नाना एवम प सदहः- ौणवी त

(सदहोपपादभा यम)

lsquoसावधातकम पत rsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त

(२८० उदाहरणवा तकम२३)

वभाषोपयमन

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वा अ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

ग धन इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त ग धन इ त नव तम

(२८१ उदाहरणवा तकम २४)

अनपसगा वा

पात जलमहाभा यम

- 324 -

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquoव ि तसगतायनष मःrsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त व या दि व त नव तम

(२८२ उदाहरणवा तकम २५)

वभाषा व मगाद नाम

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquoजा तर ा णनामrsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त lsquoजा तर ा णनामrsquo इ त नव तम

(२८३ उदाहरणवा तकम २६)

उष वदजाग योऽ यतर याम

पात जलमहाभा यम

- 325 -

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदह

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

यया ता द त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त यया ता धा व तरा ण

द पाद ना वभाषा

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquoभावकमणोःrsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त कतर त ह वतत

(आ पभा यम)

एवम प सदहः- या य वा कत र कमकत र व त

पात जलमहाभा यम

- 326 -

(समाधानभा यम)

नाि त सदहः सकमक य कता कम व त अकमका च द पादयः

(समाधानबाधकभा यम)

अकमका अ प व सोपसगाः सकमका भवि त

(समाधानसाधकभा यम)

कमाप द टा वधयः कम थभावकाना कम थ याणा वा भवि त कत थभावका च द पादयः

(२८५ उदाहरणवा तकम २८)

वभाषा थमपवष

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquoआभी यrsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त lsquoआभी यrsquo इ त नव तम

(२८६ उदाहरणवा तकम २९)

त नाद ना वभाषा

पात जलमहाभा यम

- 327 -

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquoआ ोशrsquo इ त वा न य ा त अ य वोभय उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त आ ोशrsquo इ त नव तम

(२८७ उदाहरणवा तकम ३०)

एकहलादौ पर यत यऽ यतर याम

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquoउदक योदः स ायामrsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त स ाया म त नव तम

(२८८ उदाहरणवा तकम ३१)

पात जलमहाभा यम

- 328 -

वाद र ञ पदा त या यतर याम

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

इञी त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त इञी त नव तम

(२८९ उदाहरणवा तकम ३२)

सपवायाः थमाया वभाषा

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

चा द भय ग इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त चा द भय ग इ त नव तम

पात जलमहाभा यम

- 329 -

(२९० उदाहरणवा तकम ३३)

ो यङय च वभाषा

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

यङ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त यङ त नव तम

( ा त वभाषा करणम)

(२९१ अ धकारवा तकम ३४)

ा त च

(भा यम)

इत उ तर या वभाषा अन म यामः ा त ता ट याः सशया त भवि त- ा त अ ा त

उभय व त

(२९२ उदाहरणवा तकम ३५)

वभाषा व लाप

भा यम

पात जलमहाभा यम

- 330 -

ा त अ ा त उभय व त सदह

(सदहाप पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquo य तवाचामrsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

ा त य तवाचा म त ह वतत

(२९३ उदाहरणवा तकम ३६)

वभाषोपपदन तीयमान

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहाप पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquo व रत ञतःrsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

ा त lsquo व रत ञतःrsquo इ त ह वतत

(२९४ उदाहरणवा तकम ३७)

तरोऽ तरध वभाषा क ञ

पात जलमहाभा यम

- 331 -

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquoअ तध rsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

ा त lsquoअ तध rsquo इ त ह वतत

(२९५ उदाहरणवा तकम ३८)

अ धर वर वभाषा क ञ

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

ई वर इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

ा त lsquoई वरrsquo इ त ह वतत

(२९६ उदाहरणवा तकम ३९)

पात जलमहाभा यम

- 332 -

दव तदथ य वभाषोपसग

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

तदथ य त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

ा त lsquoतदथ यrsquo इ त ह वतत

(उभय वभाषा करणम)

(२९७ अ धकारवा तकम ४०)

उभय च

(भा यम)

इत उ तर या वभाषा अन म यामः उभय ता ट याः सशया त भवि त- ा त अ ा त

उभय व त

(२९८ उदाहरणवा तकम ४१)

कोर यतर याम

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

पात जलमहाभा यम

- 333 -

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquoग तब यवसानाथश दकमाकमकाणाम ण कता स णौrsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त

उभय व त सदहः

( स ा तभा यम)

उभय ा त तावत- अ यवहारय त स धवान अ यवहारय त स धवः वकारय त स धवान

वकारय त स धवः अ ा त-हर त भार दवद तः हारय त भार दवद तम हारय त भार दवद तन

करो त कट दवद तः कारय त कट दवद तम कारय त कट दवद तन

(२९९ उदाहरणवा तकम ४२)

न य द वभाषा साका

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

यद त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 334 -

उभय ा त तावत- अ भजाना स दवद त य क मीरष व यामः य क मीर ववसाम य त ौदन

भो यामह य त ौदनमभ म ह अ ा त- अ भजाना स दवद त क मीरान ग म यामः

क मीरानग छाम त ौदन भो यामह त ौदनमभ म ह

(३०० उदाहरणवा तकम ४३)

वभाषा वः

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

कती त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

उभय ा त तावत- शशवतः शश वः शि वयतः शि वयः अ ा त-शशाव शश वथ श वाय

श व यथ

(३०१ उदाहरणवा तकम ४४)

वभाषा सघषा वनाम

(सघषोदाहरणभा यम)

सपवा घषः-

ा त अ ा त उभय व त सदहः

पात जलमहाभा यम

- 335 -

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquoघ षर वश दनrsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

उभय ा त तावत-सघ टा र जः सघ षता र जः अ ा त-सघ ट वा यमाह सघ षत वा यमाह

(आ वनोदाहरणभा यम)

आ पवा वनः-

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

मनसी त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

उभय ा त तावत- आ वा त मन आ व नत मनः अ ा त- आ व नतो दवद तः आ व तो

दवद त इ त

इ त याकरण- याय-वदा ताचाय-ल ध वणपदक-पि डत- ी धरझा णीत

महाभा य द पो योतत वालोक थमा याय य थमपाद ष ठमाि नकम

इ त थमा याय थमपाद ष ठमाि नकम

पात जलमहाभा यम

- 336 -

पात जलमहाभा यम

- 337 -

थमा याय य थमपाद स तममाि नकम

(३९ स सारणस ास म ११७ आ १)

इ यणः स सारणम ११४४

(उभयस ा व थापना धकरणम)

(आ पभा यम)

क मय वा य य स सारणस ा यत-इ यण इ यत वा य स सारणस भवती त

आहोि व वण य इ यो यणः थान वणः स स सारणस ो भवती त

(भा यम)

क चा वशषः

(३०२ वा यस ाप दषणवा तकम १)

स सारणस ाया वा य य स ा च वण व धः

(भा यम)

स सारणस ाया वा य य स ा च वण व धन स य त- स सारणा परः पव भवती त

स सारण य द घ भवती त न ह वा य य स सारणस ायामष नदश उपप यत ना यतयोः

काययोः सभवोऽि त

( वतीयप ा यपगमभा यम)

अ त त ह वण य

(३०३ वणस ाप दषणवा तकम २)

वणस ा चि नव तः २

पात जलमहाभा यम

- 338 -

(भा यम)

वण य स ा चि नव ि तन स य त- lsquo यङःrsquo स सारणमrsquo इ त स एव ह ताव दग दलभः य य

स ा यत अथा प कथ च ल यत कनासौ यणः थान यात अनन यसौ यव था यत

तदत दतरतरा य भव त इतरतरा या ण च काया ण न क प त

(३०४ समाधानवा तकम ३)

वभि त वशष नदश त ापक उभयस ा व य३

(भा यम)

यदय वभि त वशष नदश करो त-स सारणा परः पव भवती त स सारण य द घ भवती त यङः

स सारण भवती त तन ायत-उभयोः स ा भवती त य तावदाह-स सारणा परः पव भवती त

स सारण य द घ भवती त तन ायत- वण य भवती त यद याह- यङः स सारण म त तन

ायत- वा य य स ा भवती त

( थमप ा यपगमभा यम)

अथ वा पनर त वा य यव

(उ ता प मारणभा यम)

नन चो तम- स सारणस ाया वा य य स ा च वण व धः इ त

(समाधानभा यम)

नष दोषः यथा काका जातः काकः यना जातः यनः एव स सारणा जात स सारणम

त मा परः पव भव त त य द घ भवती त

(समाधाना तरभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 339 -

अथवा य त ह- वा यष वा यकदशान य जानाः पदष च पदकदशान वा यष

ताव वा यकदशान- वश प डीम वश तपणम इ त पदष पदकदशान -दवद तो द तः

स यभामा भाम त एव महा प-स सारण नव ता स सारण नव त य यत य वा य याथ

स सारणा स सारण य यष वा यकदशः य यत तन नव त य व ध व ा यामः-

स सारण नव ता स सारण नव त य त

(समाधाना तरभा यम)

अथवा आहाय-स सारणा परः पव भवती त स सारण य द घ भवती त न च वा य य

स सारणस ाया स यामष नदश उपप नः ना यतयोः काययोः सभवोऽ ती त त

वचना व य त

( वतीयप ा यपगमभा यम)

अथवा पनर त वण य

(उ ता प मारणभा यम)

नन चो तम-वणस ा चि नव ि तःइ त

(समाधानभा यम)

नष दोषः इतरतरा यमा मत चो दतम सवाण चतरतरा या यक वन प र ता न- स त

न यश द वा इ त

(समाधानबाधकभा यम)

नद त यम य रतरतरा यः न ह त क चद यत- अ य थान य आकारकारौकारा भा य त त

व स ा भव ती त इह ह पन यत-इ यो यणः थान वणः स स सारणस ा भवती त

पात जलमहाभा यम

- 340 -

(समाधानसाधकभा यम)

एव त ह भा वनीय स ा व ा यत त यथा-कि च क चत त तवायमाह- lsquoअ य स य शाटक

वयrsquo इ त स प य त-lsquoय द शाटको न वात यः अथ वात यो न शाटकः शाटको वात य च त

व त ष म भा वनी ख व य स ाऽ भ ता स म य वात यो-lsquoयि म नत शाटक इ यत व तrsquo

इ त एव महा प- स यणः थान भव त य या भ नव त य स सारण म यषा स ा भ व य त

(समाधाना तरभा यम)

अथवा-इजा दयजा द व ि त चव ह लोक ल यत यजा यपदशा त इजा द नव ि तः स ता

य जत च पनल का इ टम उ त म त त म यामह-अ य यणः थान इम मक य जत इ त

त त यासा व भमत य शा ण साध वम वा यायत- क त साधभव त ङ त साधभवती त

इ यणः स सारणम ४४

(अथागमि थ तदश नणय करणम)

(४० प रभाषास म ११७ आ २)

आ य तौ ट कतौ११४५

(अ वयानपपि त नराकरणा धकरणम)

(आ पभा यम)

समास नदशोऽयम त न ायत क आ दः कोऽ त त यथा- lsquoअजा वधनौ दवद तय द तौrsquo

इ य त त न ायत- क याजा धनम क यावयः-इ त

(समाधानभा यम)

य य प ताव लोक एष टा तः टा त या प त प षार भो नवतको भव त

पात जलमहाभा यम

- 341 -

(आ पभा यम)

अि त वह कि च प षार भः

(समाधानभा यम)

अ ती याह

कः

स यातानदशो नाम

(ट कतोरागम वषय व नणया धकरणम)

(आ पभा यम)

कौ पन ट कतावा य तौ भवतः

(समाधानभा यम)

आगमा व याह

(आदशवा दन आगमवा दन त आ पभा यम)

य त पनयि न यष नाम श दष आगमशासन यात न न यष नाम श दष

कट थर वचा ल भवणभ वत यमनपायोपजन वका र भः आगम च नामापवः श दोपजनः

(आगमवा दन आदशवा दन त आ पभा यम)

अथ य त यि न यष श द वादशाः यः

(आदशवा दनः समाधानभा यम)

बाढ य तम श दा तर रह भ वत यम त श दा तरा छ दा तर य तपि तय ता

(इ टापि तभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 342 -

आदशा तह म भ व यि त अनागमकाना सागमकाः

(आ पभा यम)

त कथम

(एकद शसमाधानभा यम)

स ा धकरोऽयम आ य तौ चह सक यत टकारककार वतावदा यत

त ा य तयो टकारककारा वतौ स भ व यतः त lsquoआधधातक य वलादःrsquo इ यपि थत मद

भव त- आ द र त तनकारा दरादशो भ व य त

(आ पभा यम)

एताव दह स म lsquoइ rsquo इ त कथ पन रयता स ण इकारा दरादशो ल यः

(समाधानभा यम)

ल य इ याह

कथम

बह ी ह नदशात बह ी ह नदशोऽयम - इकारः आ दर य त

(आ पभा यम)

य य प तावद त छ यत व तम इह त कथम -lsquoलङल ल वडदा तःrsquo इ त

य ाश यमदा त हणनाकारो वशष यतम

( या पभा यम)

त को दोषः

( या पसमाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 343 -

अ ग योदा त व स यत

(समाधानभा यम)

नष दोषः पदोऽय बह ी हः त वा य एवोदा त हणनाकारो वश यत-अकार उदा त

आ दर य त

(आ पभा यम)

य त यनव यत व त-lsquoआडजाद नामrsquo इ त

(समाधानभा यम)

व य यतत-अजाद नामटा स म इ त

( स ाि तभा यम)

अथवा-य तावदय सामा यनोपद ट श नो त त तावदप दश त- क तम ततो वला याधधातकम

ततः प चा दकारम तनाय वशषण श दा तर समदाय तप यत त यथा-ख दरबबरयोः-

ख दरबबरौ गौरका डौ स मपण ततः प चादाह-क कटवान ख दर- इ त तनाऽसौ वशषण

व या तर समदाय तप यत

(समाधाना तरभा यम)

अथवा एतयानप याऽय श दा तरमप दश त क तम ततो वला याधधातकम ततः प चा दकार

यि म त यागमब भव त

(३०५आ पवा तकम १)

ट कतोरा य त वधान यय तषधः

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 344 -

ट कतोरा य त वधान यय य तषधो व त यः यय आ दर तो वा मा भ द त lsquoचर टःrsquo

lsquoआतोऽनपसग कःrsquo इ त

(३०६ समाधानवा तकम२)

परवचनाि स म

(भा यम)

परवचना यय आ दर तो वा न भ व य त

(३०७ समाधानबाधककद शवा तकम ३)

परवचनाि स म त च नापवाद वात

(भा यम)

परवचनाि स म त चत त न

क कारणम

lsquoअपवाद वातrsquo अपवादोऽय योगः त यथा-lsquo मदचो या परःrsquo इ यष योगः थानयोग व य

ययपर व य चापवादः

(समाधानसाधक टा तवष यभा यम)

वषम उप यासः य त त यदनवकाश म करण थानयोग व ययपर व च बाधत इह त

पन भय सावकाशम

ट करण यावकाशः-lsquo टतःrsquo इ त ईकरो यथा यात क करण यावकाशः- lsquo क तrsquo इ याकारलोपो

यथा यात

(समाधानबाधकापवाद वसाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 345 -

योजन नाम त व त यम यि नयोगतः यात य द चाय नयोगतः परः या तत एत योजन

यात कतो न ख वतत - ट करणादय परो भ व य त न पनरा द र त क करणा च परो

भ व य त न पनर त इ त

( कदशऽपवाद वबाधकभा यम)

टतः ख व यष प रहारः य नाि त स भवः- य पर च यादा द च कत वप रहारः अि त

ह स भवः- य पर च याद त च

(आ पभा यम)

त को दोषः

(समाधानभा यम)

lsquoउपसग घोः कःrsquo आ यो योः lsquoनो धा वोःrsquo इ त तषधः स यत

( टदशऽ यपवाद वबाधकभा यम)

टत चा यप रहारः यादव यय ट करणादा दः न पनः परः

(आ पभा यम)

व त ह इदानी मद यात- टत ईकारो भवती त

(समाधानभा यम)

य उभयवान-lsquoगापो टगrsquo इ त

(३०८ स ा यकद शसमाधानवा तकम ४)

स त ष ठय धकार वचनात

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 346 -

स मतत

कथम

ष य धकारऽय योगः कत य-lsquoआ य तौ ट कतौ ष ठ न द ट यrsquo इ त

(३०९ स ा यकद शसमाधाना तरवा तकम ५)

आ य तयोवा ष यथ वा तदभावऽस ययः

(भा यम)

आ य तयोवा ष यथ वा तदभाव ष या अभाव अस ययः यात- आ दर तो वा न

भ व य त

(आ पभा यम)

य त पनय छ द न म तको नामाथः यात नाथ न म तकन नाम श दन भ वत यम

(समाधानभा यम)

अथ न म तक एव श दः

त कथम

आ य तौ ष ठथ न चा ष ठ प यामः त म यामह-आ य ताववा न तः तयोरभाव

ष य प न भवती त आ य तौ ट कतौ४५

(४१ प रभाषास म ११७ आ ३)

मदचोऽ या परः११४६

(स बा य नणया धकरणम)

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 347 -

कमथ मदम यत

(३१० स ा तवा तकम १)

मदचोऽ या पर इ त थानपर ययापवादः

(भा यम)

मदचोऽ या पर इ य यत थानयोग व य ययपर व य चापवादः थानयोग व य तावत-

क डा न वना न पया स यशा स ययपर व य- भनि त छनि त

(आ पभा यम)

भव दद य तमदाहरणम-क डा न वना न य नाि त सभवः-यदयमचोऽ या पर च यात थान

च त इद वय तम- पया स यशासी त अि त ह स भवः-यदयमचोऽ या पर च यात थान

च त

(समाधानभा यम)

एतद प य तम

कथम

नव वर आ ापय त ना प धमस काराः पठि त-अपवाद सगा बा य ता म त

क त ह

लौ ककोऽय टा तः लोक ह स य प सभव बाधन भव त त यथा-lsquoद ध ा मण यो

द यता त कौि ड यायrsquo इ त स य प सभव द धदान य त दान नवतक भव त एव महा प

स य प सभव अचाम या पर व ष ठ थानयोग व बा ध यत

(स ा व ि त न पणा धकरणम)

पात जलमहाभा यम

- 348 -

(३११ स ा ता पवा तकम २)

अ या पव म ज मदनष गसयोगा दलोपाथम

(भा यम)

अ या पव म ज म व त यः

क योजनम

अनष गसयोगा दलोपाथम अनष गलोपाथ सयोगादलोपाथ च अनष गलोपाथ तावत-

म नः म नवान सयोगा दलोपाथम -म ता म तम म त यम

(३१२ आ पवा तकम ३)

भिजम य च

(भा यम)

भिजम य चा या पव म व त यः भ जा मर चय इ त

(आ प मारणभा यम)

स त ह व त यः

(आ प नरासभा यम)

न व त यः नपातनात स म

क नपातनम

भ जाश दोऽ ग या दष प यत मर चश दो बा वा दष

(पवा त व थापना धकरणम)

क पनरय पवा तः आहोि वत परा दः आहोि वदभ तः

पात जलमहाभा यम

- 349 -

( या पभा यम)

कथ वाय पवा तः यात कथ वा परा दः कथ वाऽभ तः

(समाधानभा यम)

य य त इ त वतत ततः पवा तः अथा द र त वतत ततः परा दः अथोभय नव त

ततोऽभ तः

(भा यम)

क चा वशषः

(३१३ दषणवा तकम ४)

अभ त द घनलोप वरण वान वारशीभावाः

(भा यम)

य यभ तो द घ व न ा नो त क डा न वना न lsquoनोपधायाः सवनाम थान चास ब ौrsquo इ त

द घ व न ा नो त द घ

(नलोपोदाहरणभा यम)

नलोप- नलोप च न स य त lsquoअ न ी त वािजना ी षध था ता ता प डानामrsquo lsquoन लोपः

ा तप दका त यrsquo इ त नलोपो न ा नो त नलोप

( वरोदाहरणभा यम)

वर- वर च न स य त lsquoसवा ण योती षrsquo lsquoसव य स पrsquo इ या यदा त व न ा नो त वर

(ण वोदारहणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 350 -

ण व- ण व च न स य त माषवापा ण ी हवापा ण पवा त ा तपा दका तनकार य त स म

परादौ वभि तनकार य त अभ त नमो हण कत यम

(उदाहरण नरासभा यम)

न कत यम यत एत यास एव- lsquo ा तप दका तनि वभि तष चrsquo इ त ण व

(अन वारोदाहरणभा यम)

अन वार-अन वार च न स य त वष तपः पर तपः lsquoमोऽन वारो ह लrsquo इ यन वारो न

ा नो त

(उदाहरणबाधकभा यम)

मा भदवम lsquoन चापदा त य झ लrsquo इ यन वारो भ व य त

(उदाहरणा तरभा यम)

य त ह न झ परः-वह लहो गौः अ लहो वायः अन वारः

(शीभावोदाहरणभा यम)

शीभाव- शीभाव च न स य त पणी जतनी त ब णी नप सकादतर यौङः शीभावो भवती त

शीभावो न ा नो त शीभाव

(परा दप ा यपगमभा यम)

एव त ह परा दः क र यत

(३१४ परा दप दषणवा तकम ५)

परादौ गणव यौवद घनलोपान वारशीभावनकार तषधाः

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 351 -

य द परा दगणः तष यः- पण जतन त ब ण lsquoघ ङ तrsquo इ त गणः ा नो त गण

(ब यदारणभा यम )

व -व ः तष या- अ तसखी न ा मणकला न lsquoस यरस ब ौrsquo इ त ण व lsquoअचो

ि ण तrsquo इ त व ः ा नो त व

(औ वोदाहरणभा यम)

औ व-औ व च तष यम प ण जत न त ब ण lsquoइद यामौद च घःrsquo इ यौ व ा नो त

औ व

(द घ दाहरणभा यम)

द घ-द घ व च न स य त क डा न वना न lsquoनोपधायाः सवनाम थान चास ब ौrsquo इ त द घ व

न ा नो त

(उदाहरण नरासभा यम)

मा भदवम lsquoअतो द घ य ञ स प चrsquo इ यव भ व य त

(उदाहरणा तरभा यम)

इह त ह-अ थी न दधी न यसखी न ा मणकला न द घ

(नलोपोदाहरणभा यम)

नलोप-नलोप च न स य त lsquoअ न ी त वािजना ी षध था ता ता प डानामrsquo lsquoन लोपः

ा तप दका त यrsquo इ त नलोपो न ा नो त नलोप

(अन वारोदाहरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 352 -

अन वार-अन वार च न स य त वष तपः पर तपः lsquoमोऽन वारो ह लrsquo इ यन वारो न

ा नो त

(उदाहरण नरासभा यम)

मा भदवम lsquoन चापदा त य झ लrsquo इ यन वारो भ व य त

(उदाहरणा तरभा यम)

य त ह न झ परः-वह लहो गौः अ लहो वायः अन वार

(उदाहरणभा यम)

शीभाव नकार तषध-शीभाव नकार य तषधो व त यः पणी जतनी त ब णी सन क य

शीभावः ा नो त

(उदाहरण नरासभा यम)

नष दोषः lsquo न द यमान यादशा भवि तrsquo इ यव न भ व य त

(उदाहरणसाधकभा यम)

य त ह न द यत त य न ा नो त

क मात

नमा यव हत वा

(पवा तप ा यपगमभा यम)

एव त ह पवा तः क र यत

(३१५ प वा तप दषणवा तकम ६)

पवा त नप सकोपसजन व व वग वर च

पात जलमहाभा यम

- 353 -

(भा यम)

य द पवा तः यत नप सकोपसजन व व वग वर च न स य त

(उदाहरणभा यम)

नप सकोपसजन व वम-आराशि णी धानाश क लनी न कौशाि बनी नवाराण सनी

वग वरः-प चारि ननी दशारि ननी न म कत अनज त वादत वधयो न ा नवि त

(३१६ दषणबाधकवा तकम ७)

न वा ब हर गल ण वात

(भा यम)

न वा एष दोषः

क कारणम

lsquoब हर गल ण वातrsquo

ब हर गो नम अ तर गा एत वधयः

lsquoअ स ब हर गम तर गrsquo

वग वर भयान प रहारः-सघातभ तोऽसौ नो सहतऽवयव यग तता वह त म त क वा वग वरो

भ व य त मदचोऽ या परः४३

(इ यागमि थ तदश नणय करणम)

------------------

पात जलमहाभा यम

- 354 -

(अथादश नयामक करणम)

(४२ प रभाषास म ११७ आ४)

एच इ वादश११४७

(स ार भ योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

कमथ मदम यत

(३१७ योजनवा तकम १)

एच इ वचन सवणाकार नव यथम

(भा यम)

एच इ भवती य यत-सवण नव यथमकार नवक यथ च सवण नव यथ तावतmdashएङो

वादशशासनष अध एकारोऽध ओकारो वा मा भ द त अकार नव यथ च-इमावचौ समाहारवण

मा ाऽवण य मा वण वणयोः तयो वशासनष कदा चदवणः यात कदा च दवण वण मा

कदा चदवण भ द यवमथ मदम यत

(भा यम)

अि त योजनमतत

क तह त

(अ न टापि त नराकरणा धकरणम)

(३१८ आ पवा तकम २)

द घ स ग त

पात जलमहाभा यम

- 355 -

(भा यम)

द घाि वकः ा नवि त

क कारणम

थानऽ तरतमो भवती त

(आ पबाधकभा यम)

नन च वादश इ य यत तन द घा न भ व यि त

(आ पसाधकभा यम)

वषयाथमतत यात -एचो व स ग इ भवती त

(३१९ समाधानवा तकम ३)

द घा स ग त नवतक वात

(भा यम)

द घाणा ि वकाम स गः

क कारणम

lsquo नवतक वातrsquo नाननको नव य त

क त ह

अ नको नव य त स ा य वा इक चा नक च त ानना नको नव य त

(स या याना धकरणम)

( थम योजन या यानभा यम)

सवण नव यथन ताव नाथः

पात जलमहाभा यम

- 356 -

(३२० या यानसाधकवा तकम ४)

स मङः स थान वात

(भा यम)

स मतत

कथम

एङः lsquoस थान वा rsquo इकारोकारौ भ व यतः अध एकारोऽघ ओकारो वा न भ व य त

(आ पभा यम)

नन च एङः स थानतरावधकारा कारौ

(समाधानभा यम)

न तौ तः य द ह तौ याता ताववायमप दशत

(समाधानबाधक यम)

नन च भो छ दोगाना सा यम राणायनीया अधमकारमधमोकार चाधीयत-lsquoसजात ए वrsquo

सनत lsquoअ वय ओ भः सतम rsquo lsquoश त ए य rsquo lsquoयजत त ए यत rsquo इ त

(समाधानसाधकभा यम)

पाषदक तरषा त भवताम नव लोक ना यि मन वद-अध एकारः अध ओकारो वाि त

( वतीय योजन या यानभा यम)

अकार नव यथना प नाथः

(३२१ या यानसाधकवा तकम ५)

ऐचो चो तरभय वात

पात जलमहाभा यम

- 357 -

(भा यम)

ऐचो चो तरभय वादवण न भ व य त भयसी मा वण वणयोः अ पीय यवण य भयस एव

हणा न भ व यि त त यथा-lsquo ा मण ाम आनीयतामrsquo इ य यत त चावरतः प चका क

भव त एच इ वादश४८

--------------------

(४३ प रभाषास म ११७ आ १२५)

ष ठ थानयोगा११४१

( थानयोगश दाथ न पणा धकरणम)

(आ पभा यम)

क मदम- थानयोग त

(समाधानभा यम)

थान योगोऽ याः सय थानयोगा स त यलोपो नपातनात

ततीयाया वा ए वम थानन योगोऽ याः सय थानयोग त

(स योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

कमथ पन रदम यत

(३२२ समाधानवा तकम १)

ष याः थानयोगवचन नयमाथम

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 358 -

नयमाथ ऽयमार भः एकशत ष यथाः याव तो वा सि त त सव ष याम चा रताया

ा नवि त इ यत च- याकरण या ष ठ सा थानयोगव या द त त चा तरण य न न

स यती त ष याः थानयोगवचन नयमाथम एवमथ मदम यत

(भा यम)

अि त योजनमतत

क तह त

(अ न टापि त नराकरणा धकरणम)

(३२३ आ पवा तकम २)

अवयवष या द व त स ग शासो गोह इ त

(भा यम)

अवयवष ठयादय त न स यि त

त को दोषः

lsquoशास इद हलोःrsquo इ त शास चा य य यादपधामा य च lsquoऊदपधाया गोहःrsquo इ त गोह चा य य

यादपधामा य च

(३२४ आ पबाधकसमाधानवा तकम ३)

अवयवष याद ना चाऽ ाि तय ग याऽस द ध वात

(भा यम)

अवयवष याद ना च नयम या ाि तः

क कारणम

पात जलमहाभा यम

- 359 -

lsquoयोग यास द ध वातrsquo सदह नयमः न चावयवष या दष सदहः

(आ पभा यम)

क व त यमतत

(समाधानभा यम)

न ह

कथमन यमान ग यत

लौ ककोऽय टा तः त यथा लोक- कि चत क चत प छ त- ामा तर ग म या म प थान

म भवानप दशि व त स त मायाच ट-अमि म नवकाश ह तद णो ह त यः अमि म नकाश

ह तवाम इ त य त तय पथो भव त न ति मन सदह इ त क वा नासावप द यत एव महा प

सदह नयमः न चावयवष या दष सदहः

(समाधाना तरभा यम)

अथवा- थान अयोगा थानयोगा

क मदमयोग त

अ य तयोगा अयोगा

(समाधाना तरभा यम)

अथवा-योगवती योगा

का पनय गवती

य या बहवो योगाः

कत एतत

पात जलमहाभा यम

- 360 -

भि न ह मतब भव त

(३२५ आ पबाधकवा तकम ४)

व श टा वा ष ठ थानयोगा

(भा यम)

अथवा- क चि ल गमास य व या म-इ थ ल गा ष ठ थानयोगा भवती त न च

ति ल गमवयवष या दष क र यत

(आ पभा यम)

य यव lsquoशास इद हलोःrsquo lsquoशा हौrsquo शा स हण कत यम- थानयोगाथ ल गमास यामी त

(आ पबाधकभा यम)

न कत यम यदवादः पर तादवयवष यथ कतम एतद तर ानव त सत थानयोगाथ

भ व य त

कथम

अ धकारो नाम कारः

कि चदकदश थः सव शा म भ वलय त यथा द पः स व लतः सव व मा भ वलय त

अपरोऽ धकारो यथा र वा अयसा वा ब का ठमनक यत त वदनक यत चकारण

अपरोऽ धकारः तयोग त या नदशाथ इ त योग योग उप त ठत

त यदष प ः-अ धकारः तयोग त या नदशाथ इ त तदा ह यदवादः पर तादवयवष यथम

एतद तर ानव त सत थानयोगाथ भ व य त

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 361 -

स ययमा मत व त न यन चाय श द ल ग श यमास तम

(आ पबाधकभा यम)

एव त यादश ति ल ग क र यत त क तमा क य त

( या यानभा यम)

य द नयमः यत य का ष ठ अनक च वश य त न स य त अ ग य हलः अणः

स सारण य त हल य वश योऽण प वश यः स सारणम प वश यम अस त पन नयम

कामचारः-एकया ष या अनक वशष यतम त यथा-दवद त य प ः पा णः क बल इ त

त मा नाथ नयमन

(उ ता प मारणभा यम)

नन चो तम-एकशत ष यथाः याव तो वा सि त त सव ष ठयाम चा रताया ा नव ती त

(आ पबाधकभा यम)

नष दोषः य य प लोक बहवोऽ भसब धा आथा यौना मौखाः ौवा च त श द य त श दन

कोऽ योऽ भसब धो भ वतम त-अ यदतः थानात

(आ पसाधकभा यम)

श द या प श दनान तरादयोऽ भसब धाः अ तभ वती त सदहः- थान अन तर समीप इ त

(आ पबाधकभा यम)

सदहमा मत व त सवसदहष चदमप त ठत-lsquo या यानतो वशष तपि तन ह सदहादल णमrsquo

इ त थान इ त या या यामः

( न द यामानप रभाषा धकरणम)

पात जलमहाभा यम

- 362 -

(आ पभा यम)

न तह दानीमय योगो व त यः

(समाधानभा यम)

व त य च

क योजनम

ष य त थानन यथा य यत यतः ष य चा रता

क कत भव त

lsquo न द यमान यादशा भवि तrsquo इ यषा प रभाषा न कत या भव त ष ठ थानयोगा४९

(४४अ तरतमप रभाषास म ११७ आ ६)

थानऽ तरतमः११५०

(स ोदाहरणा धकरणम)

(आ पभा यम)

कमदाहरणम

(समाधानभा यम)

lsquoइको यण चrsquo द य म व ताल थान य ताल थानः ओ ठ थान य ओ ठ थानो यथा

या द त

(समाधानबाधकभा यम)

नतदि त स यातानदशना यति स म

(उदाहरण दशनकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 363 -

इद त ह-lsquoत थ थ मपा ताततामःrsquo इ त एकाथ यकाथः यथ य यथः ब वथ य ब वथ

यथा या द त

(उदाहरणबाधकभा यम)

नन च एतद प स यातानदशनव स म

(उदाहरणा तरभा यम)

इद त ह-lsquoअकः सवण द घःrsquo इ त द डा म पा म दधी ः मघ ः क ठ थानयोः

क ठ थान ताल थानयो ताल थान ओ ठ थानयोरो ठ थानो यथा यात

(य ानक वधप रभाषासाधना धकरणम)

(आ पभा यम)

अथ थान इ त वतमान पनः थान हण कमथम

(समाधानभा यम)

य ानकमा तय त थानत एवा तय बल यो यथा यात

क पन तत

चता तोता माणतोऽकारो गणः ा नो त थानत एकारोकारौ पनः थान हणादकारौकारौ

भवतः

(तम हण योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

अथ तम हण कमथम

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 364 -

lsquoझयो होऽ यतर यामrsquo इ य lsquoसो मणः सो माणःrsquo इ त वतीयाः स ताः lsquoनादवतो नादव तrsquo

इ त ततीयाः स ताः तम हणा य सो माणो नादव त च त भवि त चतथाः-वा घस त

ट भस त

(स योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

कमथ पन रदम यत

(३२६ समाधानवा तकम १)

था नन एक व नदशादनकादश नदशा च सव स ग त मात थानऽ तरतमवचन

नयमाथम

(भा यम)

था यक वन न द यत- अक इ त अनक च पनरादशः त न द यत- द घ इ त lsquo था नन

एक व नदशादनकादश नदशा चrsquo lsquoसव स गःrsquo सव सव ा नवि त इ यत चा तरतमा एव

य र त त चा तरण य न न स य त त मात थानऽ तरतमवचन नयमाथम

एवमथ मदम यत

(काकभा यम)

अि त योजनमतत

क तह त

(अथ थमा तपाठ नणया धकरणम)

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 365 -

यथा पन रयम तरतम नवि तः सा क क ततो भव त- था न य तरतम ष ठ त

आहो वदादशतः- थान ा यमाणानाम तरतम आदशो भवती त

कतः पन रय वचारणा

उभयथा ह त या स हता lsquo थानऽ तरतम उरण रपरःrsquo इ त

(भा यम)

क चात

(स त य तपाठदषणभा यम)

य द क ततः lsquoइको यण चrsquo इ त यणा यऽ तरतमा इक त ष ठ य ष ठ त ादशा

भव तीतीहव या -द य म व कमायथ मब वथ म य न यात आदशतः

पनर तरतम नव तौ स या सव ष ठ य ष ठ त ादशा भव ती त सव स भव त

(स त य तपाठदषणा तरभा यम)

तथा-lsquoइको गणव ीrsquo गणव योय अ तरतमा इक त ष ठ य ष ठ त ादशा

भव तीतीहव या - नता ल वता नायको लावकः चता तोता चायकः तावक इ य न यात

आदशतः पनर तरतम नव तौ स या सव ष ठ य ष ठ त ादशा भव ती त सव स

भवती त

(स त य तपाठदषणा तरभा यम)

तथा-ऋवण य गणव स ग-गणव योयद तरतममवण त ष ठ य ष ठ त ादशा

भव तीतीहव यात- कता हता आ तारकः नपारक इ त आ त रता नप रता कारको हारक इ य

न यात आदशतः पनर तरतम नव तौ स या सव ष ठ य ष ठ त ादशा भव ती त सव

स भवती त

पात जलमहाभा यम

- 366 -

( थमा तरपाठदषणभा यम)

अथादशतोऽ तरम नव तौ स यामय दोषः-वा तो य ययrsquo था न नदशः कत यः-

ओकारौकारयो र त व त यम एकारकारयोमाभ द त क ततः पनर तरतम नव तौ स या

वा तादश य ए या तरतमा कत त त ष ठ य ष ठ त ादशा भव ती या तरण

था न नदश स भव त

(दषणो ारभा यम)

आदशतोऽ य तरतम नव तौ स या न दोषः

कथम

वा त हण न क र यत- lsquo य ययrsquo एचोऽयादयो भव ती यव

(आ पभा यम)

य द न यत चय जय म य ा प ा नो त

(आ पबाधकभा यम)

lsquo यज यौ श याथrsquo इ यति नयमाथ भ व य त- योरवच इ त

(आ पसाधकभा यम)

तयो त ह श याथाद य ा प ा नो त- य पाप जयो वषलः

(आ पबाधकभा यम)

उभयतो नयमो व ा यत- योरवचः तयो च श याथ एव त

(इ टानपपि तभा यम)

इहा प त ह नयमा न ा नो त- ल य प यम अव यला यम अव यपा य म त

पात जलमहाभा यम

- 367 -

(इ टोपपि तभा यम)

त यजातीय य नयमः

क च त यजातीयः

यथाजातीयकः योरच

कथजातीयकः योरच

एकारः

(अ न टापि तभा यम)

[एवम प] राय म छ त रयती य ा नो त

(अ न टापि तवारणभा यम)

रा य छा दसः टान व ध छ द स भव त

( थमा तपाठ दषणा तरभा यम)

lsquoऊदपधाया गोहःrsquo आदशतोऽ तरतम नव तौ स यामपधा हण कत यम क ततः

पन तरतम नव तौ स यामकार य गोहो याऽ तरतमा क त त ष ठ य ष ठ त ादशा

भव ती य तरणोपधा हण स भव त

(दषणो ारभा यम)

आदशतोऽ य तरतम नव तौ स या न दोषः यत एत यास एव

( थमा तपाठ दषणा तरभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 368 -

lsquoरदा या न ठातो नः पव य च दःrsquo आदशतोऽ तरतम नव तौ स या तकार हण कत यम

क ततः पनर तर नव तौ स या नकार य न ठाया या तरतमा क त त ष ठ य ष ठ

त ादशा भव ती य तरणा प तकार हण स भव त

(दषणप रहारभा यम)

आदशतोऽ य तरतम नवतौ स या न दोषः यत एत यास एव

(इ त थमा तपाठ नणयः)

---------

पात जलमहाभा यम

- 369 -

(अथ वत व ध व नराकरणम)

(आ पभा यम)

क पन रद नवतकम -अ तरतमा अनन नव य त आहोि वत तपादकम - अ यन

नव तानामनन तपि तः

(भा यम)

क चा वशष

(३२७ थमप दषणवा तकम २)

थानऽ तरतम नवतक सव था न नव ि तः

(भा यम)

थानऽ तरतम नवतक सव था नना नव ि तः ा नो त अ या प ा नो त- द ध मध

(आ पबाधकभा यम)

अ त न कि चद य आदशः त न द यत त ा तयतो द धश द य द धश द एव मधश द य

मधश द एवादशो भ व य त

(आ पसाधकभा यम)

य द चवम व च व य त दोषः यात- बस मसल म त lsquoइ कोरादश यययोःrsquo इ त

ष व ा नो त

(आ पा तरभा यम)

अ प च- इ टा यव था न क पत त यथा- त त ा तलाः ता मह तम प

नाव त ठ त एव मम वणा मह तम प नाव त ठरन

पात जलमहाभा यम

- 370 -

( वतीयप ा यपगमभा यम)

अ त त ह तपादकम- अ यन नव तानामनन तपि तः

(३२८ आ पवा तकम ३)

नव त तप तौ नव ि तः

(भा यम)

नव त तप तौ नव ि तन स य त सव सव ा नवि त

(आ पता पय नभा यम)

क त य यत- नव ि तन स यती त न साधीयो नव ि तः स ा भव त

(आ पता पयवणनभा यम)

न मो- नव ि तन स यती त

क त ह

इ टा यव था न क पत न सव सव य त

( या पभा यम)

इद मदानी कमथ यात

(३२९ या पसमाधानवा तकम ४)

अनथक च

(भा यम)

अनथकमत यात यो ह भ तव त यात lsquoमा भ थाःrsquo इ त क तन कत यात

(आनथ यप रहारण समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 371 -

उ त वा

कम तम

स त ष यधकार वचनात इ त ष य धकारऽय योगः कत यः थानऽतरतमः

lsquoष ठ न द ट यrsquo इ त

(अ न ट नराकरणा धकरण)

(३३० आ पवा तकम ५)

या मवचन च

(भा यम)

या म म त च व त यम

क योजनम

यो य या तरतमः स त य थान यथा यात अ य या तरतमोऽ य य थान मा भ द त

(३३१ समाधानवा तकम ६)

या मवचनम श य वभाव स वात

या मवचनम श यम

क कारणम

lsquo वभाव स वातrsquo वभावत एति स म त यथा- समाजष समाशष समवायष

चाऽऽ यता म य त न चो यत- या म म त या म चासत

(स या याना धकरणम)

(३३२ या यानवा तकम ७)

पात जलमहाभा यम

- 372 -

अ तरतमवचन च

(भा यम)

अ तरतमवचन चा श यम-योग चा ययम श यः

कतः

lsquo वभाव स ा वदवrsquo त यथा-समाजष समाशष समवायष चा यता म य त-नव कशाः कशः

सहासत न पा डवः पा ड भः यषामव क चदथकतमा तय तरव सहासत

तथा-गावो दवस च रतव यो-यो य याः सवो भव त तन सह शरत

तथा-या यता न गोय तका न सघ टका न भवि त ता य यो यमप यि त श द कवि त

( टा तबाधकभा यम)

एव ताव चतनाव स

( टा ता तरभा यम)

अचतन व प त यथा-लो टः तो बाह वग ग वा नव तय ग छ त नो वमारोह त

प थवी वकारः प थवीमव ग छ या तयतः

तथा-या एता आ त र यः स मा आप तासा वकारो धमः स धम आकाश नवात नव

तय ग छ त नावागवरोह त अि वकारोऽप एव ग छ या तयतः

तथा- यो तषो वकारोऽ चराकाशदश नवात स व लत नव तय ग छ त नावागवरोह त

यो तषो वकारो यो तरव ग छ या तयतः

(स स ता ा तदषण नराकरणा धकरणम )

(३३३ दषणवा तकम ८)

पात जलमहाभा यम

- 373 -

य जन वर य त म च त काल स गः

(भा यम)

य जन य त म वर य त म च त कालता ा नो त य जन य त म-इ टम उ तम

आ तयतोऽधमा क य य जन याऽधमा क इक ा नो त

(दषणबाधकभा यम)

नव लोक नव वदऽधमा क इगि त

क त ह

मा कः योऽि त स भ व य त

(दषणा तरभा यम)

वर य त म- द य म व कमायथ मब वथम आ तयतो मा क य

वमा क यको मा को वमा को यण ा नो त

(दषणबाधकभा यम)

नव लोक नव वद मा को वमा को वा यणि त

क त ह

अधमा कः योऽि त स भ व य त

(३३४ दषणवा तकम ९)

अ चानकवणादशष

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 374 -

अ चानकवणादशष त कालता ा नो त lsquoइदम इशrsquo आ यतोऽधततीयमा क यदमः

थानऽधततीयमा मवण ा नो त

(दषणबाधकभा यम)

नष दोषः lsquoभा यमानन सवणाना हण नrsquo इ यव न भ व य त

(३३५ दषणवा तकम १०)

गणव य भावष च

(भा यम)

गणव योर भावष च त कालता ा नो त ख वा+इ ः ख व ः ख वा+उदकम

ख वोदकम ख वा+ईषा ख वषा ख वा+ऊढा ख वोढा ख वा+एलका ख वलका ख वा+ओदनः

ख वौदनः ख वा+ऐ तकायनः ख व तकायनः ख वा+औपगवः ख वौपगवः इ त

आ तयति मा चतमा ाणा था नना मा चतमा ा आदशाः ा नवि त

(दषणबाधकभा यम)

नष दोषः तपर गणव ी

(दषणसाधकभा यम)

नन च तः परो य मा सोऽय तपरः

(दषणबाधकभा यम)

न याह ताद प पर तपर इ त

(आ पभा यम)

य द ताद प पर तपरः lsquoऋदोरपrsquo इतीहव यात-यवः तवः लवः पव इ य न यात

पात जलमहाभा यम

- 375 -

(आ पबाधकभा यम)

नष तकारः

क त ह

दकारः

(आ पसाधकभा यम)

क दकार योजनम

( तब द भत समाधानभा यम)

अथ क तकार य यसदहाथ तकारः दकारोऽ प अथ मखसखाथ तकारः दकारोऽ प

(दषणवा तकशषभा यम )

ए भाव-कवात कवाथ आ तयतोऽधततीयमा य टस क याधततीयमा एच ा नो त

(दषणो ारभा यम)

नव लोक न च वदऽधततीयमा एजि त

(३३६ आ पवा तकम ११)

ऋवण य गणव स ग सव स गोऽ वशषात

(भा यम)

ऋवण य गणव स ग सव स गः सवगणव स गः सव गणव स का ऋवण य

थान ा नवि त

क कारणम

पात जलमहाभा यम

- 376 -

अ वशषात न ह कि च वशष उपाद यत- एवजातीयको गणव स क ऋवण य थान भवती त

अनपाद यमान वशष सव स गः

(३३७ समाधानवा तकम १२)

न वा ऋवण य थान रपर स गादवण या तयम

(भा यम)

न वा एष दोषः

क कारणम

ऋवण य थान रपर स गात उः थान अण स यमान एव रपरो भवती य यत त

ऋवण या तयतो रफवतो रफवानकार एवा तरतमो भव त

(३३८ आ पवा तकम १३)

सवादश स ग वनका वात

(भा यम)

सवादश त गणव स क ऋवण य ा नो त

क कारणम

अनका वात lsquoअनकाि श सव यrsquo इ त

(३३९ समाधानवा तकम १४)

न वाऽनका व य तदा य वा वणादश या वघातः

(भा यम)

न वा एष दोषः

पात जलमहाभा यम

- 377 -

क कारणम

lsquoअनका व य तदा य वातrsquo यदायमः थान तदायमनकाल अनका व य

तदा य वा वणादश य वघातो न भ व य त

(समाधाना तरभा यम)

अथवाऽना तयमवतयोरा तयम एक या तरतमा क तनाि त अपर या तरतम आदशो नाि त

एतदवतयोरा तयम

(३४० समाधाना तरवा तकम १५)

स योगो वा न टा वद धरथवत

(भा यम)

अथवा न टा वद धरथव सह स योगो भव त त यथा- lsquoतवा वो न टो ममा प रथो द धः

उभौ स य यावहrsquo इ त एव महा प-lsquoतवा य तरतमा क तनाि त ममा य तरतम आदशो नाि त

अ त नौ स योगःrsquo इ त

(समाधानबाधकभा यम)

वषम उप यासः चतनाव स आथा करणा वा लोक स योगो भव त वणा च पनरचतनाः

त ककतः स योगः

(समाधानसाधकभा यम)

य य प वणा अचतनाः य वसौ य त स चतनावान

(एकादश दषण नराकरणा धकरणम)

(३४१ आ पवा तकम १६)

पात जलमहाभा यम

- 378 -

एजवणयोरादशऽवण था ननोऽवण धान वात

(भा यम)

एजवणयोरादशऽवण ा नो त ख वलका मालौपगवः

क कारणम

था ननोऽवण धान वात थानी य ावण धानः

(३४२ समाधानवा तकम १७)

स तभया तयात

(भा यम)

स मतत

कथम

उभयोय ऽ तरतम तन भ वत यम न चावणमभयोर तरतमम थानऽतरतमः५०

-----------

(४५ प रभाषास म ११७ आ ७)

उरण रपरः ११५१

(स य रपर वमा वधायक वा धकरणम)

(आ पभा यम)

क मदमर परवचनम य नव यथम- lsquoउः थान अणव भव त रपर चrsquo इ त

आहोि व पर वमा मनन वधीयत-lsquoउः थान अण च अनण च अण रपरrsquo इ त

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 379 -

क चा वशषः

(३४३ आ पवा तकम १८)

उर परवचनम य नव यथ चददा ता दष दोषः

(भा यम)

उरण रपरवचनम य नव यथ चददा ता दष दोषो भव त

क पन दा तादयः

उदा तानदा त व रतानना सकाः क तः तः कत तम कत तम न पा ह

( वतीयप ा यपगमभा यम)

अ त त यः थान अण चानण च अण त रपर इ त

(३४४ वतीयप दषणवा तकम १९)

य उः थानऽण स रपर इ त च गणव योरवण तपि तः

य उः थानऽण स रपर इ त च गणव योरवण या तपि तः कता हता वाषग यः

( वतीयप दषणशषा पभा यम )

क ह साधीयः- ऋवण यासवण यदवणः यात न पनरङचौ

( वतीयप वा दभा यम)

पवि म न प प एष दोषः क ह साधीय त ा प ऋवण यासवण यदवणः यात न

पन रकारोकारौ

( थमप वा दभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 380 -

अथ मतमतत-उः थान अण चानण च स ग अणव भव त रपर च त स ा पवि मन

प ऽवण य तपि तः

(आ पभा यम)

य त तद तम - lsquoउदा ता दष दोषःrsquo इ त स इह दोषो जायत न जायत

(समाधानभा यम)

जायत स दोषः

कथम

उदा त इ यननाणोऽ प त न द य त अनणोऽ प

(समाधानबाधकभा यम)

य य प- अणोऽ प त न द य त न त ा नवि त

क कारणम

थानऽ तरतमो भवती त

(समाधानसाधकभा यम)

कतो न ख वतत- वयोः प रभाषयोः सावकाशयोः समवि थतयोः lsquo थानऽ तरतमrsquo इ त lsquoउरण

रपरःrsquo इ त च lsquo थानऽ तरतमrsquo इ यनया प रभाषया यव था भ व य त न पनरः lsquoउरण रपरःrsquo

इ त

अतः कम

अत एष दोषो जायत-lsquoउदा ता दष दोषःrsquo इ त

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 381 -

य चा यत ऋवण य थान तपदमादशा उ य त तष रपर व न ा नो त-lsquoॠत इ ातोःrsquo

lsquoउदो यपव यrsquo इ त

(३४५ समाधानवा तकम ३)

स त स ग रपर वात

(भा यम)

स मतत

कथम

lsquo स ग रपर वातrsquo उः थान अण स यमान एव रपरो भव त

(आ पभा यम)

क व त यमतत

(समाधानभा यम)

न ह

कथमन यमान ग यत

थान इ त वतत थानश द च स गवाची

(आ पभा यम)

य यवमादशोऽ वश षतो भव त

(समाधानभा यम)

आदश च वश षतः

कथम

पात जलमहाभा यम

- 382 -

वतीय थान हण कतमनवतत त वम भसब धः क र यत- lsquoउः थान अण थान इ त उः

थान स ग अण स यमान एव रपरो भव त

(अ हण योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

अथा हण कमथम न ऊ रपरो भवती यवो यत

( या पभा यम)

ऊ रपर इती य यमान क इदानी रपरः यात

( या पभा यम)

य उः थान भव त

क च उः थान भव त

आदशः

(३४३ आ पबाधकवा तकम ४)

आदशो रपर इ त च र व धष रपर तषधः

(भा यम)

आदशो रपर इ त च र व धष रपर व य तषधो व त यः

क पना र र वधयः

अक लोपाऽऽनङन ी ङादशाः

अकङ-सौधात कः अक

लोप-पत वसयः लोप

पात जलमहाभा यम

- 383 -

आन -होतापोतारौ आन

अन -कता हता अन

र -मा ीय त प ीय त र

र - यत यत र

(३४७ आ पबाधकवा तकम ९)

उदा ता दष च

(भा यम)

उदा ता दष च

कम

रपर व य तषधो व त यः क तः तः

कत तम कतम तम नः पा ह त माद हण कत यम

(एकदश रपर वसाधका धकरणम)

(३४८ आ पवा तकम ६)

एकादश योपस यानम

(भा यम)

एकादश योपस यान कत यम ख व यः माल यः

क पनः कारण न स य त

उः थान अण स यमान एव रपरो भवती य यत न चायमरव थानऽण श यत

क त ह

पात जलमहाभा यम

- 384 -

उ चा य य च

(३४९ समाधानवा तकम ७)

अवयव हणाि स म

(भा यम)

यद ऋवण तदा य रपर व भ व य त त यथा-lsquoमाषा न भो त याःrsquo इ य त म ा अ प न

भ य त

(३५० समाधान नरासवा तकम ८)

अवयव हणाि स म त चदादश रा त तषधः

(भा यम)

अवयव हणाि स म त चदादश रा त य तषधो व त यः होतापोतारौ यथव-उ चा य य च

थानऽण रपरो भवती त एव य उः थानऽण चानण च सोऽ प रपरः यात

( या या तर दषणभा यम)

य द पनः- ऋवणा त य था ननो रपर वम यत ख व यः माल यः

नव श यम इह न स यत- कता हता कर त गर त ऋवणा त य य यत न चत वणा तम

(दषणबाधकभा यम)

नन चतद प यपद शव ावन ऋवणा तम

(दषणसाधकभा यम)

अथवता यपद शव ावः न चषोऽथवान त मा नव श यम न चदवम उपस यान कत यम

इह च रपर व य तषधो व त यः-मातः पत र त

पात जलमहाभा यम

- 385 -

(समाधानभा यम)

उभय न व त यम

कथम

इह यो वयोः ष ठ न द टयोः स ग भव त लभतऽसाव यतरतो यपदशम त यथा -दवद त य

प ः दवद तायाः प इ त

(आ पभा यम)

कथ मातः पत र त

(आ पसाधकभा यम)

का प स ः

(आ पबाधकभा यम)

अ व रपर वम

(आ पबाधकभा यम)

rsquoरा स य lsquoइ त सकार य लोपः रफ य वसजनीयः

(आ पसाधकभा यम)

नव यम इह ह - मातः करो त पतः करोती त rsquo अ यय वसजनीय य lsquoइ त ष व ा नो त

(आ पबाधकभा यम)

अ यय वसजनीय य य यत यय वसजनीय चायम

(आ पसाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 386 -

ल यतऽ ययोः rsquoरा स य lsquoइ त

(समाधानवा तकशषभा यम )

एव त ह-

(३५१ समाधानवा तकम ९)

ात प हण ापकमकादश -

न म तात ष व तषध य

( भा यम)

यदय क का दष ात प श द पठ त त ापय याचायः-नकादश न म तात ष व भवती त

(पवा त वसाधना धकरणम)

(आ पभा यम)

क पनरय पवा तः आहोि व परा दः आहोि वदभ तः

( या पभा यम)

कथ वाऽय पवा तः यात कथ वा परा दः कथ वा अभ तः

( या पसमाधानभा यम)

य य त इ त वतत ततः पवा तः अथा द र त वतत ततः परा दः अथोभय नव तम

ततोऽभ तः

(भा यम)

क चा वशषः

अभ तप दषणवा तकम

पात जलमहाभा यम

- 387 -

अभ त द घल वयग य त वरहला दशष वसजनीय तषधः यया यव था च

(भा यम)

य यभ तः द घ व न ा नो त गीः पः रफवकारा त य धातो र त द घ व न ा नो त

(दषणानपपि तभा यम )

क पनः कारण रफवकारा या धात वश यत न पनः पद वश यत-रफवकारा त य पद य त

(दषणोपपि तभा यम)

नव श यम इहा प स यत-अि नः वायर त

(दषणानपपि तभा यम )

एव त ह रफवकारा या पद वशष य यामः धातनकम-रफवकारा त य पद यको धातो र त

(दषणोपपि तभा यम)

एवम प- य ाम ण कलम य य ाम णः यसना नः अ ा प ा नो त त मा ातरव

वश यत धातौ च वश यमाण इह द घ व न ा नो त गीः पः द घ

(ल वोदाहरणभा यम)

ल व -ल व च न स य त नज ग यत rsquo ो य ङ lsquoइ त ल व न ा नो त

(दोषबाधकभा यम)

नष दोषः इ यन तरयोगषा ष ठ

(दोषसाधकभा यम)

एवम प वज ग यत इ य ा प ा नो त

(दोषबाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 388 -

एव त ह यङा आन तय वशष य यामः अथवा इ त प चमी ल व

(य वरोदाहरणभा यम)

य वर -य वर च न स य त गीयत वयमव पयत वयमव rsquoअचः कतय क lsquoइ यष वरो

न ा नो त रफण यव हत वात

(दोषो ारभा यम)

नष दोषः rsquo वर वधौ य जनम व यमानव व त lsquoइ त नाि त यवधानम य वर

(अ य त वरोदाहरणभा यम)

अ य त वर-अ य त वर च न स य त मा ह म त पप ः मा ह म त बभ ः

rsquoअ य तानामा द दा तो भव त अजादौ लसावधातक lsquoइ यष वरो न ा नो त रफण

यव हत वात

(दोषो ारभा यम)

नष दोषः rsquo वर वधौ य जनम व यमानव व त lsquoइ त नाि त यवधानम अ य त वर

(हला दःशषोदाहरणभा यम)

हला दशष-हला दशष च न स य त ववत ववध अ यास यत हला दशषो न ा नो त

हला दशष

( वसजनीय तषधोदाहरणभा यम)

वसजनीयः ( तषध)- वसजनीय य तषधो व त यः नाकटो नाप यः

rsquoखरवसानयो वसजनीयःlsquoइ त वसजनीयः ा नो त वसजनीय -) तषध(

( यया यव थोदाहरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 389 -

यया यव था च यय यव था न क य- करतः गरतः रफोऽ यभ तः ययोऽ प त

यव था न क पत

(पवा तप ा यपगमभा यम)

एव त ह पवा तः क र यत

(३८३ पवा तप दषणा पवा तकम )

पवा त ववधारण वसजनीय तषधो य वर च

य द पवा तः रोरवधारण कत यम -rsquo रोः स प lsquoरोरव स प ना य य स प ष धन ष इह मा भत -

गीष पष

(इतरप ऽ पलाघवाभावभा यम)

परादाव प स यवधारण कत यम-चति व यवमथम (ववधारणम)

( वसजनीय तषधोदाहरणभा यम)

वसजनीय तषधः- वसजनीय य च तषधो व त यः नाकटः नाप यः rsquoखरवसानयो वसजनीय lsquo

इ त वसजनीयः ा नो त

(इतरप ऽ प लाधवाभावभा यम)

परादाव प वसजनीय य तषधो व त यः नाकि प र यवमथम कि पपदसघातभ तोऽसौ

नो सहतऽवयव य पदा तता वह त म त वसजनीयः ा नो त

( वसजनीय तषधः)

(य वरोदाहरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 390 -

य वरः-य वर च न स य त गीयत वयमव पयत वयमव rsquoअचः कतय क lsquoइ यष वरो न

ा नो त

(दषणबाधकभा यम)

नष दोषः उपदश इ त वतत (य वरः)

(परा दप ा यपगमभा यम)

अथवा- पनर त परा दः

३८४ परा दप दषण पवा तकम

परादावकारलोपौ वपक तषध च यपधा व व मटो यव थऽ यासलोपोऽ य तता द वरोद ध व

(भा यम)

य द परा दः अकारलोपः तष यः कता हता अतो लोप आधधातक इ यकारलोपः ा नो त

(दषणबाधकभा यम)

नष दोषः उपदश इ त वतत

(दषणसाधकभा यम)

य यपदश इ त वतत धनतः कणतः अ लोपो न ा नो त

(दषणबाधकभा यम)

नोपदश हणन क तर भस ब यत क त ह

आधधातकम भसब यत-आधधातकोपदश यदकारा त म त अकारलोप

(औ वोदाहरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 391 -

औ व -औ व च तष यम चकार जहार rsquoआत औ णलः lsquoइ यौ व ा नो त

(दोषो ारभा यम)

नषः दोषः rsquo न द यमान यादशा भवि त lsquoइ यव न भ व य त

(आ पभा यम)

य त ह न द यत त य क मा न भवत

(समाधानभा यम)

रफण यव हत वात औ व

(उदाहरणभा यम)

प तषधः-पक च तष यः कारय त हारय त rsquoआता पक lsquoइ त पक ा नो त प तषध

(उदाहरणभा यम)

च यपधा व वम-च यपधा व व च न स य त अचीकरत अजीहरत rsquoणौ च यपधाया वःrsquorsquo

इ त व व न ा नो त

(उदाहरणभा यम)

इटो यव था इट च यव था न क पत आ त रता नप रता इड प परा दः रफोऽ प त

यव था न क पत इटो यव था

(उदाहरणभा यम)

अ यासलोपः -अ यासलोप च व त यः ववत ववघ rsquoअ यास य इ त हला दशषो न ा नो त

अ यासलोप

(उदाहरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 392 -

अ य त वरः -अ य त वर च न स य त- मा ह म त पप ः मा ह म त बभ ः

rsquoअ य तानामा द दा तो भव यजादौ लसावधातक lsquoइ यष वरो न ा नो त अ य त वर

)उदाहरणभा यम(

ता द वरः -ता द वर च न स य त कता कतम rsquoतादौ च न त क यतौ lsquoइ यष(६२५०) वरो

न ा नो त

(दषणबाधकभा यम)

नष दोषः उ तमतत-कदपदश वा ता यथ मडथमइ त

(उदाहरणभा यम)

द घः- द घ व च न स य त गीः पः rsquoरफवकारा त य धातोः lsquoइ त द घ व न ा नो त द घ

उरण रपरः ५१ (४७ प रभाषास म ११७ आः८)

अलोऽ य य ११५२

(अ हण वशषणता वचारा धकरणम)

(आ पभा यम)

क मदम हणम य वशषणम आहोि व -आदश वशषणम

(भा यम)

क चातः

(अ य वशषण व दषणभा यम )

य य य वशषणम आदशोऽ वश षतो भव त

त को दोषः

पात जलमहाभा यम

- 393 -

अनकाल यादशोऽ य य स यत

(आदश वशषणप लाघवभा यम)

य द पनः rsquo अल य य lsquoइ य यत त ायम यथः -rsquo अनकाि श सव य lsquoइ यत न व त य भव त इद

नयमाथ भ व य त-अलवा य य भव तना य इ त

(आदश वशषण वप आ पभा यम)

एवम य योऽ वश षतो भव त

त को दोषः

वा य या प पद या य य य स यत

(अ य वशषण वऽ प गौरव नरासभा यम)

य द ख व यषोऽ भ ायः-त न यत त अ य वशषणऽ प स त त न क र यत

कथम

rsquo ङ च अलोऽ य य lsquoइ यति नयमाथ भ व य त- ङदवानकाल य य भव त ना य इ त

( थानष ठ वषय व थापना धकरणम)

(आ पभा यम)

कमथ पन रदम यत

(३८५ समाधानवा तक थमख डम)

अलोऽ य य त थान व ात यानसहारः

(भा यम)

अलोऽ य य य यत थान व ात यानसहारः यत थान स त य त

पात जलमहाभा यम

- 394 -

(समाधानसाधकवाि तक वतीयख डम)

इतरथा य न ट स गः

(भा यम)

इतरथा य न ट स यत टि कि मतोऽ य य य यः

(दषणा ाि तसभावनाभा यम)

य द पनरय योगशषो व ायत

(समाधानसाधकभा यवा तकम)

योगशष च

(भा यम)

योगशष च

कम

अ न ट स यत टि कि मतोऽ य य य यः त मा स ठ यत - अलोऽ य य त थान

व ात यानसहारः इतरथा य न ट स ग इ त अलोऽ य य ५२

(४७ प रभाषास म ११७ आ ९)

ङ च११५३

(तात ङ सवादश वसाधना धकरणम)

(आ पभा यम)

तात अ य य थान क मा न भव त rsquo ङ चालोऽ य य lsquoइ त ा नो त

(३५७ समाधानवा तकम १)

पात जलमहाभा यम

- 395 -

तात ङ ङ करण य सावकाश वा व तषधा सवादशः

(भा यम)

तात ङ ङ करण सावकाशम

कोऽवकाशः

गणव तषधाथ ङकारः तात ङ ङ करण य सावकाश वा व तषधा सवादशो भ व य त

(समाधानबाधकभा यम)

योजन नाम त व त य यि नयोगतः यात

य द चाय नयोगतः सवादशः यात तत एत योजन यात कतो न ख वतत ङ करणादय

सवादशो भ व य त न पनर य य या द त

(समाधानसाधकभा यम)

एव त यतदव ापय त-न तातङ य य थान भवती त यदत ङत करो त इतरथा ह लोट

ए करण एव यात - rsquo त यो तादा श य यतर याम lsquoइ त ङ च५३

आदः पर य११५४

(प रभाषास म १९१७आ१०)

(आ द नयमतः सवादशबल य वा धकरणम)

(३५८ स ा तवा तकम १)

अलोऽ य यादः पर यानकाि श सव य यपवाद व तषधा सवादशः

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 396 -

rsquoअलोऽ य य lsquoइ य सगः त य rsquoआदः पर यrsquo lsquoअनकाल श सव य lsquoइ यपवादौ

अपवाद व तषधात सवादशो भ व य त rsquoआदः पर य lsquoइ य यावकाशः -rsquo य त पसग योऽप ईत lsquo

वीपम अ तर पम समीपम rsquoअनकाल शत सव य lsquoइ य याऽवकाशः -rsquo अ तभ ः lsquoभ वता भ वतम

इहोभय ा नो त- rsquoअतो भस ऐसlsquo rsquoअनकाल शत सव य lsquoइ यत व त व तषधन

rsquo श सव य lsquoइ य यावकाशः -rsquo इदम इश lsquoइतः इह rsquoआदः पर य lsquoइ य यावकाशः - स एव इहोभय

ा नो त अ टा य औश -rsquo श सव य lsquoइ यत व त व तषधन आदः पर य५४

अनकाि श सव य११५५

( श हण योजन या याना धकरणम)

(आ पभा यम)

श सव य त कमदाहरणम

( योजनभा यम)

rsquoइदम इश lsquoइतः इह

( योजनबाधकभा यम)

नतदि त योजनम श करणादवा सवादशो भ व य त

( योजना तरभा यम)

इद त ह -rsquo अ टा य औशlsquo

( योजनबाधक मारणभा यम)

नन चा ा प श करणादव सवादशो भ व य त

( योजना तरभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 397 -

इद त ह -rsquo जसः शीrsquo lsquoज शसोः शःlsquo

( योजनबाधक मारणभा यम)

नन चा ा प श करणादव सवादशो भ व य त

( योजनसाधकभा यम)

अ य यि छ करण योजनम

कम

वशषणाथः शकारः

व वशषणाथनाथः

rsquo श सवनाम थानमrsquo lsquo वभाषा ङ योः lsquoइ त

(rsquoनानब धकतमनका वम lsquoइ त प रभाषासाधना धकरणम)

(वचनवय य पपादनभाय म)

श सव य त श यमकतम

कथम

अ य याय थान भव न ययः यात अस या ययस ाया म स ा न यात

अस या म स ाया लोपो न यात अस त लोप अनकाल यदा अनकाल तदा सवादशः यदा

सवादशः तदा ययः यदा ययः तद स ा यद स ा तदा लोपः

(नानब धकतमनका वप रभाषा ापनभा यम)

एव त ह स स त यि छ सव य याह त ापय याचायः -अ यषा प रभाषा -

rsquoनानब धकतमनका व भव त lsquo- इ त

पात जलमहाभा यम

- 398 -

कमत य ापन योजनम

त ास पसवादशदा तषधष पथ वनदशोऽनाकारा त वा इ य तम त न व त य भव त

अनकाल ५५

इ त ीम गव पत ज ल वर चत याकरण महाभा य थम या याय य थमपाद

स तममाि वकम ७

पात जलमहाभा यम

- 399 -

थमा याय य थमपाद अ टमाि नकम

(अ तदश करणम)

(अ तदशस म११८ आ१)

( था नवदादशोऽनि वधौ ११५७ आ १)

(पदक य नवचना धकरणम)

(आ पभा यम)

व करण कमथम

(समाधानभा यम)

lsquo था यादशोऽनि वधौrsquo इतीय य यमान स ाऽ धकारोऽयम त थानी आदश य स ा यात

त को दोषः

lsquoआङो यमहनःrsquo आ मन पद भवती त वघरव या ह तन यात व करण पनः यमाण न दोषो

भव त था नकायमादश अ त द यत lsquoग व ग प rsquo इ त यथा

(आ पभा यम)

अथादश हण कमथम

( या पभा यम)

lsquo था नवदनि वधौrsquo इतीय य यमान क इदानी था नव यात

यः थान भव त

क च थान भव त

आदशः

पात जलमहाभा यम

- 400 -

(समाधानभा यम)

इद त ह योजनम-आदशमा था नव यथा यात एकदश वकत योपस यान

चोद य य त त न व त य भव त

(आ पभा यम)

अथ व ध हण कमथम

( व ध हण योजनभा यम)

सव वभ य तः समासो यथा व ायत- अलः पर य व धः-अि व धः अलो व धः-

अि व धः अ ल व धः- अि व धः अला व धः-अि व ध र त

( व ध हण योजन नरासभा यम)

नतदि त योजनम ा तप दकनदशोऽयम ा तप दक नदशा चाथत ा भवि त न

का च ाधा यन वभि तमा यि त त ा तप दकाथ न द ट या या वभि तमा यत

ब पजायत सा सा आ यत या

( व ध हण योजना तरभा यम)

इद त ह योजनम-उ तरपदलोपो यथा व ायत-अलमा यत अला यः अला यो व धः

अि व ध र त य ाधा यनाला ीयत त व तषधः यात य वशषण वनाला ीयत त

तषधो न यात

क योजनम

द य सी य त वला दल ण इण मा भ द त

(स ार भ योजन नराकरणा धकरणम)

पात जलमहाभा यम

- 401 -

(आ पभा यम)

कमथ पन रदम यत

(३५९ समाधानवा तकम १)

था यादशपथ वादादश था नवदनदशो ग व ग प इ त यथा

(भा यम)

अ यः थानी अ य आदशः था यादशपथ वादत मा कारणात था नकायमादश न ा नो त

त को दोषः

lsquoआङो यमहनःrsquo आ मनपद भवती त ह तरव या वधन या इ यत च- वधर प

या द त त चा तरण य न न स य त त मा था नवदनदशः एवमथ मदम यत lsquoग व

ग प इ त यथाrsquo त यथा-lsquoग व ग प व तत यम rsquo इ त गरौ य काय त ग प ऽ त द यत

एव महा प था नकायमादशऽ त द यत

(स ार भ योजनबाधकभा यम)

नतदि त योजनम लोकत एतत स म त यथा- लोक यो य य स ग भव त

लभतऽसौ त काया ण त यथा-उपा याय य श यो या यकला न ग वा अ ासनाद न लभत

(स ार भ योजनसाधकभा यम)

य य प ताव लोक एष टा तः टा त या प त प षार भो नवतको भव त

(आ पभा यम)

अि त वह कि च प षार भः

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 402 -

अ ती याह

कः

व प व धनाम ह तरा मनपदम यमान ह तरव यात वधन यात

(स ार भ योजन नराकरणभा यम)

एव त याचाय व ि त ापय त- था नवदादशो भवती त यदय lsquoय मद मदोरनादशrsquo इ यादश

तषध शाि त

कथ क वा ापकम

य मद मदो वभ तौ कायम यमान कः स गो यदादशऽ प यात प य त वाचायः-

था नवदादशो भवती त अत आदश तषध शाि त

(स ार भ योजनभा यम)

इद त ह योजनम-अनि वधा व त तषध व यामी त इह मा भत- यौः प थाः स इ त

(स ार भ योजन नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम आचाय व ि त ापय त-अि वधौ था नव ावो न भवती त

यदयम-lsquoअदो जि ध यि त क तrsquo इ त lsquo त क तrsquo इ यव स य हण करो त त मा नाथ नन

योगन

(स स वऽनि व ध हणवय य नराकरणा धकरणम)

(आ पवा तकशषभा यम)

आर यमाणऽ यति मन योग-

पात जलमहाभा यम

- 403 -

(३६० (१) वय या पवा तक थमख डम १)

अि वधौ तषधऽ वशषणऽ ाि त त यादशनात

(भा यम)

अि वधौ तषधऽस य प वशषण समा ीयमाण अस त ति मन वशषण अ ाि त वधः द य

सी य

क कारणम

त यादशनात वलाद र य यत न चा वला द प यामः

(वा तकावतरणभा यम )

नन चवमथ एवाय य नः यत-अ य य कायम यमानम य य यथा या द त

(वय यसाधकभा यम)

स यम एवमथः न त ा नो त

क कारणम

(३६० (२) वय या पसाधकवा तक वतीयख डम २)

सामा या तदश ह वशषान तदशः

(भा यम)

सामा य य त द यमान वशषो ना त द टो भव त त यथा-lsquo ा मणवदि मन य व तत यम rsquo

इ त सामा य य ा मणकाय तत यऽ त द यत य व श ट माठर कौि ड य वा न

तद त द यत एव महा प य सामा य ययकाय तद त द यत य व श ट वलाद र त न

तद त द यत

पात जलमहाभा यम

- 404 -

(वय यबाधक स ाि तभा यम)

य यवम-अ ह त lsquoइट ई टrsquo इ त सचो लोपो न ा नो त अनि वधा व त पन यमान इहा प

तषधो भ व य त- द य सी य त व श ट यषोऽलमा यत वल नाम इह च तषधो न

भ व य त-अ ह द त व श ट यषोऽनलमा यत इट नाम

(आ पवा तकादशषभा यम)

य द त ह सामा यम य त द यत वशष च

(३६१ (१) आ पसाधकवा तक थमख डम)

स या य व ध र टः

(भा यम)

स त च वला द व इटा भ वत यम अ दताम अ दतम अ दत

(उ ताशयान भ भा यम)

कमतो य स त भ वत यम

(३६१ (२) आ पवा तक वतीयख डम )

तषध त ा नो यि व ध वात

(भा यम)

तषध त ा नो त

क कारणम

अि व ध वात अि व धरय भव त त ानि वधा व त तषधः ा नो त

(३६२ स ाि तसमाधानवा तकम ४)

पात जलमहाभा यम

- 405 -

न वानद शक य तषधा दतरण भावः

(भा यम)

न वा एष दोषः

क कारणम

आनद शक य तषधात अ व ानद शक य वला द व य तषधः वा यम वला द व

भ व य त नत ववदामह वला दन वला द र त

क त ह

था नव ावात सावधातक वम षत यम

(आ पोपसहारभा यम)

त ानि वधा व त तषधः ा नो त

( था यला य वधौ तषधसाधना धकरणम)

(आ पभा यम)

क पनराद श य या ीयमाण तषधो भव याहोि वद वशषण आदश आद श न च

क चा वशषः

(३६३ थमप ा पवा तकम ५)

आद यि व ध तषध क वध पबा गणव तषधः

(भा यम)

आद यि व ध तषध क वध पबा गणव योः तषधो व त यः

क व य था नव ावाद गस ा वा य च लघपध वम त लघपधगणः ा नो त

पात जलमहाभा यम

- 406 -

वधक इ य था नव ावाद गस ा वा य चादपध वम त व ः ा नो त

पब य था नव ावाद गस ा वा य चादपध वम त [लघपध] गणः ा नो त

( वतीयप ा गीकारभा यम)

अ त त य वशषण- आदश आद श न च

(३६४ वतीयप ा पवा तकम ६)

आद यादश इ त च सि त कद त द टषपस यानम

(भा यम)

आद यादश इ त च सि त कद त द टषपस यान कत यम

सप-व ाय ल ाय था नव ावा स स ा वा य च यञा द व त तषधः ा नो त

सप

त - अ दताम अ दतम अ दत था नव ावा सावधातकस ा वा य च वला द व

त तषधः ा नो त त

कद त द ट-भवन सवन धवनम था नव ावा ययस ा वा य चाजा द व त

तषधः ा नो त

(तट था पभा यम)

क पनर यायः

(समाधानभा यम)

आद श य या ीयमाण तषध इ यतदव यायः

कत एतत

पात जलमहाभा यम

- 407 -

तथा यय व श ट था नकायमादशऽ त दश त-lsquoग व ग प rsquo इ त यथा त यथा-

lsquoग वदि म ग प व तत यम य ोि छ टभोजना पादोपस हणाचrsquo इ त य द च ग प ोऽ प

ग भव त तद प कत य भव त

( थमप ा यपगमभा यम)

अ त त याद श य या ीयमाण तषधः

(उ ता प मारणभा यम)

नन चो तम- आद यि व ध तषध क वध पबा गणव तषधः इ त

(आ प नराकरणभा यम)

नष दोषः lsquoकरोतौ तपर नदशात स म rsquo प बरद तः वधक इ त नाय वल अ योऽयमकश दः

कदौणा दकः चक इ त यथा

(एकदश वकत याया धकरणम)

(३६५ आ पवा तकम ७)

एकदश वकत योपस यानम

(भा यम)

एकदश वकत योपस यान कत यम

क योजनम

पचत पच त त हणन हण यथा यात

(३६६ समाधानवा तकम ८)

पात जलमहाभा यम

- 408 -

एकदश वकत यान य वाि स म

(भा यम)

lsquoएकदश वकतमन यव व तrsquo इ त त हणन हण भ व य त त यथा- वा कण प छ

वा छ न वव भव त ना वो न गदभ इ त

(३६७ एकद या पसाधकवा तकम ९)

अ न य व ान त त मादपस यानम

(भा यम)

अ न य व ान त भव त न याः श दाः न यष नाम श दष कट थर वचा लभवण-

भ वत यमनपायोपजन वका र भः त स एवाय वकत च इ यति न यष श दष नोपप यत

त मादपस यान कत यम

(ऋ य तरसवादभा यम)

भार वाजीयाः पठि त-

(भार वाजीयवा तकम)

एकदश वकतषपस यानम

(भा यम)

एकदश वकतषपस यान कत यम

पचत पच त त हणन हण यथा यात

क च कारण न यात

(भार वाजीयवा तकम)

पात जलमहाभा यम

- 409 -

अनादश वा

(भा यम)

आदशः था नव द य यत न चम आदशाः

(भार वाजीयवा तकम)

पा य वा च

(भा यम)

अ य ख व प प पचती त अ य पचि व त

(आ प नराकरणभा यम)

इमऽ यादशाः

कथम

आ द यत यः स आदशः इम चा या द य त

(आ पसाधकभा यम १०)

आदशः था नव द त च नाना त वात

(भा यम)

आदशः था नव द त चत त न

क कारणम

अना त वात योऽ ादशो नासावा ीयत य चा ीयत नासावादशः

(आ पबाधकभा यम)

नत म त यम-lsquoसमदाय आ ीयमाणऽवयवो ना ीयतrsquo इ त अ य तरो ह समदायऽयवः

पात जलमहाभा यम

- 410 -

त यथा ndash व ः चलन सहावयवः चल त

(३६९ आ पवा तकम ११)

आ य इ त चदि व ध स ग

(भा यम)

आ य इ त चदि व धरय भव त त ानि वधा व त तषधः ा नो त

(आ पबाधकभा यम)

नष दोषः नव स त कि चदनि व धः या उ यत चदमनि वधा व त त कषग त-

व ा यत- साधीयो योऽि व ध र त

क च साधीयः

य ाधा यनाला ीयत य ह ना तर यकोऽला ीयत नासावि व ध र त

( स ाि तसमाधानभा यम)

अथवो तमादश हण य योजनम-आदशमा था नव यथा या द त

(श द न य वऽ यनपपि तप रहारा धकरणम)

(३७० आ पवा तकम १२)

अनपप न था यादश व न य वात

(भा यम)

थानी आदश इ यति न यष श दष नोप यत

क कारणम

पात जलमहाभा यम

- 411 -

lsquo न य वातrsquo थानी ह नाम- यो भ वा न भव त आदशो ह नाम- योऽभ वा भव त एत च

न यष श दष नोपप यत- य सतो नाम वनाशः यात असतो वा ादभाव इ त

(३७१ समाधानवा तकम १३)

स त यथा लौ ककव दक वभतपवऽ प थानश द योगात

(भा यम)

स मतत

कथम

यथा लौ ककव दकष कता तष अभतपवऽ प थानश द योगो वतत लोक ताव-lsquoउपा याय य

थान श यःrsquo इ य यत न च त उपा यायो भतपवऽ प भव त वदऽ प- lsquoसोम य थान

पतीकतणा य भषणया rsquo इ य यत न च त सोमो भतपव भव त

(३७२ समाधाना तरवा तकम १४)

काय वप रणामा वा स म

(भा यम)

अथवा काय वप रणामाि स मतत

क मद काय वप रणामा द त

काया ब ः- सा वप रण यत

( योगा स भा यम)

नन च काया वप रणामा द त भ वत यम

( योगसाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 412 -

सि त चव यौ तरप दका न वा न

( योगसाधकय य तरभा यम)

अ प च lsquoब ः स ययः इ यनथा तरम काया-ब ः कायः-स ययः काय य-स यय य

वप रणामः काय वप रणमा द त

(समाधाना तरबाधकभा यम)

प रहारा तरमवद म वा प ठतम

(उपपि त नभा यम)

कथ चद प रहारा तर या

(समाधाना तरबाधकभा यम)

य द भतपव थानश दो वतत

(समाधाना तरसाधकभा यम)

भतपव चा प थानश दो वतत

कथम

ब या त यथा कि च क म चदप दश त-lsquo ाचीन ामादा ाःrsquo इ त त य सव ा ब ः

स ता ततः प चादाह-lsquoय ी रणोऽवरोहव तः पथपणा त य ोधाःrsquo इ त स त ा ब या

य ोधब तप यत स ततः प य त-ब या आ ा चापक यमाणान य ोधा चोपधीयमानान

न या एव च वि मि वषय आ ाः न या च य ोधाः ब व य वप रण यत

एव महा यि तर माय वशषणोप द टः त य सव ाि तब ः स ता सः lsquoअ तभ ःrsquo इ यननाि त-

पात जलमहाभा यम

- 413 -

ब या भव तब तप यत स ततः प य त-ब या अि त चापक यमाण भव त

चोपधीयमानम न य एव च वि मि वषयऽि त न यो भव त च ब व य वप रण यत

(उ सगकाय नराकरणा धकरणम)

(३७३ आ पवा तकम १५)

अपवाद स ग त था नव वात

(भा यम)

अपवाद उ सगकत ा नो त lsquoकम यणrsquo lsquoआतोऽनपसग कःrsquo इ त कऽ प अ ण कत ा नो त

क कारणम

था नव वात

(आ पबाधकभा यम)

उ त वा

(भा यम)

कम तम

वषयण त नाना ल गकरणात स मइ त

(भा यम)

(३७४ समाधानवा तकम १७)

स त ष ठ न द ट य था नव वचनात

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 414 -

स मतत

कथम

ष ठ न द ट यादशः था नव द त व त यम

(आ पभा यम)

त त ह ष ठ न द ट हण कत यम

(समाधानभा यम)

न कत यम कतमनवतत

व कतम

lsquoष ठ थानयोगाrsquo इ त

अथवा ndash आचाय व ि त ापय त नापवाद उ सगकत भवती त यदय य नाद न काि चि छतः

करो त- यन नम ना शः न र त

( था नव व ा तदषण नराकरणा धकरणम)

(३७५ आ पवा तकम १८)

त य दोष तयादश उभय तषधः

(भा यम)

त यत य ल ण य दोषः- तयादश उभय तषधो व त यः उभय दवमन याः तयपो

हणन हणा ज स वभाषा ा नो त

(आ प नराकरण स ाि तभा यम)

नष दोषः अयच यया तरम

पात जलमहाभा यम

- 415 -

(आ प नराकरण स ाि तभा यम)

य द यया तरम उभयी त ईकारो न ा नो त

(आ पबाधकभा यम)

मा भदवम मा च इ यव भ व यत

कथम

मा िज त नद यय हणम

क त ह

याहार हणम

व सि न व टाना याहारः

मा श दा भ त आ अयच चकारात

(आ पसाधकभा यम)

य द याहार हणम lsquoक त त ठि तrsquo अ ा प ा नो त

(आ पबाधकभा यम)

एवम प lsquoतलमा ा-घतमा ाrsquo अ ा प ा नो त

अ त इ त वतत

(आ पबाधकभा यम)

स श या स न व ट य न भव त याहार हणन हणम

(३७६ आ पवा तकम १९)

जा या याया बह वचना तदश था नव ाव तषधः

पात जलमहाभा यम

- 416 -

(भा यम)

जा या याया बह वचना तदश था नव ाव य तषधो व त यः ी ह य आगत इ य lsquoघ ङ तrsquo

इ त गणः ा नो त

(आ प नरासभा यम)

नष दोषः उ तमतत- अथा तदशाि स म इ त

(३७७ आ पवा तकम २०)

या हणऽद घः

(भा यम)

या हणऽद घ आदशो न था नव द त व त यम

क योजनम

न कौशाि बः अ तख वः ङया हणन हणा सलोपो मा भ द त

(आ पबाधकभा यम)

नन च द घा द य यत

(आ पसाधकलाघवभा यम)

त न व त य भव त

(तट था पभा यम)

क पनर यायः

(तट था पसमाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 417 -

था नव ाव तषध एव यायान इदम प स भव त- अ तख वाय अ तमालाय lsquoयाडापःrsquo इ त

या न भव त

(आ पभा यम)

अथदानीमस य प था नव ाव द घ व कत प चासौ भतपव इ त क वा lsquoयाडापःrsquo इ त या

क मा न भव त

(समाधानभा यम)

ल ण तपदो तयोः तपदो त यव त

(आ पभा यम)

नन चदानी स य प था नव ाव एतया प रभाषया श य महोप थातम

(समाधानभा यम)

न याह न तह दानी व चद प था नव ावः यात

(ततीया पभा यम)

त त ह व त यम

(समाधानभा यम)

न व त यम

ि ल ट नदशाि स म ि ल ट नदशोऽयम -ङ ई ईकारा तात आ आप आकारा ता द त

(३७८ आ पवा तकम २१)

आ हभवोर तषधः

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 418 -

आ हभवोर तषधो व त यः आ थ अभत अि त हण हणाद ा नो त

(आ यश आ प नराकरणभा यम)

आह ताव न व त यः आचाय व ि त ापय त-नाहर भवती त यदयम- lsquoआह थःrsquo इ त

झला द करण थ व शाि त

( ापकबाधकभा यम)

नतदि त ापकम अि त य यदत य वचन योजनम

कम

भतपवग तयथा व ायत-झला दय भतपव इ त

( ापकसमाधानभा यम)

य यव थवचनमनथक यात आ थमवायम चारयत -lsquo वः प चानामा दत आथो वःrsquo इ त

( वशऽ या प नराकरणभा यम)

भवत चा प न व त यः lsquoअि तस सचोऽप तrsquo इ त वसकारको नदशः अ तः

सकार ता द त

(३७९ आ पवा तकम २२)

व यादश व घत व तषधः

(भा यम)

व यादश व घत वयोः तषधो व त यः वधक प कर म त था नव ावा व वत व

ा नतः

(आ प नराकरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 419 -

नष दोषः उ तमतत-lsquoनाय वल क त अ योऽयमकश दः कदौणा दको चक इ त यथाrsquo

(३८० आ पवा तकम २३)

इ व ध च

इ वधयः आव धषी ट lsquoएकाच उपदशऽनदा तातrsquo इती तषधः ा नो त

(आ प नराकरणभा यम)

नष दोषः आ यदा त नपातन क र यत स नपातन वरः क त वर य बाधको भ व य त

( या पभा यम)

एवम यपद शव ावो व त यः यथव ह नपातन वरः क त वर बाधत एव यय वरम प

बाधतआव धषी ट त

(आ पप रहारभा यम)

नष दोषः आधधातक याः सामा यन भवि त अनवि थतष ययष त ाधधातकसामा य

व धभाव कत स त श ट वात यय वरो भ व य त

(३८१ आ पवा तकम २४)

आकारा ता नकष तषधः

(भा यम)

आकारा ता नकषकोः तषधो व त यः वलापय त भापयत ल भी हणन हणा नकषकौ

ा नतः

(आ पप रहारभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 420 -

(नषः दोषः) ल भयोः ि ल ट नदशाि स म ल भयोः ि ल ट नदशोऽयम-ल ई ईकारा त य भी

ई ईकारा त य च त

(३८२ आ पवा तकम २५)

लोडादश शाभावजभाव ध व हलोप व तषधः

(भा यम)

एषा लोडादश तषधो व त यः श टात हतात भ तात क तात तात लोडादश कत शाभाव

जभावो ध व हलोप ए व म यत वधयः ा नवि त

(आ पप रहारभा यम)

नष दोषः इद मह स धायम- लोडादशः यताम एत वधय इ त कम कत यम

पर व लोडादशः

(आ पभा यम)

अथदानी लोडादश कत पनः स ग व ानात क मादत वधयो न भवि त

(आ पबाधकभा यम)

lsquoसक गतौ व तषध य बा धत त बा धतमवrsquo इ त क वा

(३८३ आ पवा तकम २३)

यादश त तषधः

(भा यम)

यादश त य तषधो व त यः lsquo तसणाम rsquo तसभाव कत lsquo यःrsquo इ त यादशः ा नो त

(आ प नराकरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 421 -

नष दोषः इद मह स धायम- तसभावः यताम यादश इ त कम कत यम

पर वाि तसभावः

(आ पभा यम)

अथदानी तसभाव कत पनः स ग व ानात यादशः क मा न भव त

(समाधानभा यम)

सक गतौ व तषध य बा धत त बा धतमव त

(३८४ आ पवा तकम २७)

आि वधौ च

(भा यम)

आि वधौ च त य तषधो व त यः lsquoचत ि त ठि तrsquo चतसभाव कत lsquoचतरमनडहोरामदा तःrsquo

इ याम ा नो त

(आ पभा यम)

नष दोषः इद मह स धायम- चतसभावः यताम lsquoचतरमनडहोरामदा तःrsquo इ या म त कम

कत यम पर वा चतसभावः

(आ पभा यम)

अथदानी चतसभाव कत पनः स ग व ाना आम क मा न भव त

(समाधानभा यम)

सक गतौ व तषध य बा धत त बा धतमव त

(३८५ आ पवा तकम२८)

पात जलमहाभा यम

- 422 -

वर व वादश

(भा यम)

वर च व वादश तषधो व त यः वदषः प य lsquoशतरनमो न यजाद rsquo अ तोदा ता द यष वरः

ा नो त

(आ प नराकरणभा यम)

नष दोषः lsquoअनमःrsquo इ त तषधो भ व य त

(अनपपि तभा यम)

अनम इ य यत न चा नम प यामः

(अनपपि तप रहारभा यम)

अनम इ त नदमागम हणम

क त ह

याहार हणम

व सि न व टाना याहारः

उकारा भ या नमो मकारात

(अ न टापि तभा यम)

य द याहार हण lsquoलनता पनताrsquo अ ा प ा नो त

(अ न टापि तवारणभा यम)

अन हणन श त वश यत

क त ह

पात जलमहाभा यम

- 423 -

शतव वश यत शता योऽन क इ त अव य चतदव व यम आगम हण ह सतीह स यत-

म चता म चत इ त

(३८६ आ पवा तकम २९)

गोः पव ण वा व वरष

(भा यम)

गोः पव ण वा व वरष तषधो व त यः च व शबल व म lsquoसव वभाषा गोःrsquo इ त

वभाषा पव व ा नो त

(दषण थमा प नराकरणभा यम)

नष दोषः एङ इ त वतत त ानि वधा व त तषधो भ व य त

(समाधान नरासभा यम)

एवम प lsquoह च गो अ मrsquo अ ा नो त

( वतीयततीया पभा यम)

ण वम- च गः च ग च गवः lsquoगोतो णतrsquo इ त ण व ा नो त

आ वम च ग प य शबलग प य lsquoआ गोतः-rsquo इ या व ा नो त

( वतीयततीया पवारणभा यम)

नष दोषः तपरकरणाि स म तपरकरणसाम यात ण वा व न भ व यतः)

(आ पभा यम)

वर-बह गमान lsquoन गो व साववण-rsquo इ त तषधः ा नो त

(३८७ आ पवा तकम ३०)

पात जलमहाभा यम

- 424 -

करो त पब योः तषधः

(भा यम)

करो त पब योः तषधो व त यः क पब त था नव ावा लघपधगणः ा नो त

(आ प नराकरणभा यम)

उ त वा

कम तम

lsquoकरोतौ तपरकरण नदशाि स मrsquo lsquolsquo प बरद तःrsquorsquo इ त

था नवदादशोऽनि वधौ५६

--------------------

(५१ अ तदशस म ११८ आ२)

अचः परि मन पव वधौ११५७

(पदक य नवचना धकरणम)

(अ पद योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

अच इ त कमथम

( योजनदशनभा यम)

नो व नः य वा य वा अ ा टाम आग य

नो व न इ य छकार य शकारः पर न म तकः त य था नव ावात lsquolsquoछ चrsquorsquo इ त

तक ा नो त अच इ त वचना न भव त

पात जलमहाभा यम

- 425 -

(दोषवारणभा यम)

नतदि त योजनम यमाणऽ प वाऽ हणऽव यम तगभाव य नः कत यः

अ तर ग वा तक ा नो त

( वताय योजनोपपादनभा यम)

इद त ह योजनम- य वा य वा वकार य ऊ प र न म तकः त य था नव ावादची त

यणादशो न ा नो त अच इ त वचना व त

(दोषवारणभा यम)

एतद प नाि त योजनम वा यम ा व भ व य त

अथाव- योऽ ादशो नासावा ीयत य चा ीयत नासावादशः

(ततीय योजनोपपादनभा यम)

इद त ह योजनम-अ ा टाम सचो लोपः पर न म तकः त य था नव ावात lsquoषढोः कः

सrsquo इ त क व ा नो त अच इ त वचना न भव त

(दषण नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम व य यतत -पव ा स न था नव द त

(अखि डत योजनभा यम)

इद त ह योजनम-आग य अ भग य अनना सकलोपः पर न म तकः त य

था नव ावा व य त त न ा नो त अच इत वचना व त

(परि मि न यत योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 426 -

अथ परि मि न त कमथम

( योजनभा यम)

यवजा नः वधजा नः वप दका वया प यः आद य

( थम योजनोपपादनभा यम)

यवजा नः वधजा न र त lsquoजायाया न rsquo अपर न म तकः त य था नव ावा lsquoव लrsquo इ त

यलोपो न ा नो त परि मि न त वचना व त

( थम योजन नराकरणभा यम)

नतदि त योजनम वा यम व व भ व य त

अथवा-योऽ ादशो नासावा ीयत य चा ीयत नासावादशः

( वतीय योजनोपपादनभा यम)

इद त ह योजनम- वप दका प दका पाद य लोपोऽपर न म तकः त य

था नव ावा प ावो न ा नो त परि मि न त वचना व त

( वतीय योजन नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम पनल पवचनसाम यात था नव ावो न भ व य त

(ततीय योजनोपपादनभा यम)

इद त ह योजनम-वया प यः

( योजनबाधका पभा यम)

नन चा ा प पनवचनसाम यादव न भ व य त

( योजनसाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 427 -

अि त य य पनल पवचन योजनम

कम

य भस ा नndash या पात यनपा द त

(चतथ योजनोपपादनभा यम)

इद चा यदाहरणम-आद य आव य इकार यकारोनपर न म तकः त य था नव ावा

lsquoयीवणयोद धीव योःrsquo इ त लोपः ा नो त परि मि न त वचना न भव त

(इ त परि मि न यत योजन न पणम )

--------------

(पव व ध हण योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

अथ पव वधा व त कमथम

(समाधानभा यम)

ह गौः बा वीयाः नधयः

( थम योजनोपपादनभा यम)

ह गौ र यौकारः पर न म तकः त य था नव ावा lsquoएङ वा सब ःrsquo इ त लोपः ा नो त

पव वधा व त वचना न भव त

( योजन नराकरणभा यम)

नतदि त योजनम आचाय व ि त ापय त-lsquoन सब लोप था नव ावो भव तrsquo इ त

यदयम lsquoए वा सब ःrsquo इ य हण करो त

पात जलमहाभा यम

- 428 -

( योजनसाधकभा यम)

नतदि त ापकम गोऽथमतत यात

( योजनबाधक ापकशया तरभा यम)

य त ह याहार हण करो त इतरथा ह lsquoओ वा rsquo इ यव या

( वतीय योजनोपपादनभा यम)

इद त ह योजनम-बा वीयाः माधवीयाः वा तादशः पर न म तकः त य था नव ावा

lsquoहल त त यrsquo इ त यलोपो न ा नो त पव वधा व त वचना व त

( योजन नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम वा यम ह व भ व यत

अथवा-योऽ ादशो नासावा ीयत य चा ीयत नाऽसावादशः

(ततीय योजनोपपादनभा यम)

इद त ह योजनम-नधयः आकारलोपः पर न म तकः त य था नव ावा वय ल णो ढग न

ा नो त पव वधा व त वचना व त

(इ त पव व ध हण योजन न पणम)

-----------

(अथ व ध हण योजन न पणम)

(आ पभा यम)

अथ व ध हण कमथम

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 429 -

सव वभ य तः समासो यथा व ायत-पव य व धः पव व धः पव मा व धः पव व ध र त

(अथ प चमीसमास योजन न पणम)

(आ पभा यम)

का न पनः पव मा वधौ था नव व य योजना न

( योजनो शभा यम)

ब भ दता चि छ दता मा थ तकः अपीपचन

( थम योजनोपपादनभा यम)

ब भ दता चि छ दत त अकारलोप कत यलोप च एका ल ण इ तषधः ा नो त

था नव ावा न भव त

( वतीय योजनोपपादनभा यम)

मा थ तक इ यकारलोप कत lsquoता ता कःrsquo इ त कादशः ा नो त था नव ावा न भव त

(ततीय योजनोपपादनभा यम)

अपीपचि न यकादश कत lsquoअ य ता झजस भव तrsquo इ त ज भावः ा नो त था नव ावा न

भव त

(उ ता योजन नराकरणभा यम)

नता न सि त योजना न ा तप दक नदशोऽयम ा तप दक नदशा वथत ा भवि त न

काि च ाधा यन वभि तमा यि त त ा तप दकाथ न द ट या या वभि तमा यत

ब पाजयत सा साऽऽ यत या

( व ध हण योजना तरभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 430 -

इद त ह योजनम- व धमा था नव ावो यथा यात अना ीयमाणायाम प कतौ

वा वोर व व ः lsquolsquo लोपो योव लrsquorsquo इ त यलोपो मा भ द त

(भा यम)

अि त योजनमतत

क तह त

( व वधौ था नव ाव न पणम)

(३३८ आ पबाधक भा यवा तकम १)

अपर वधा व त त व तवयम

(भा यम)

क योजनम

व वधाव प था नव ावो यथा यात

(आ पभा यम)

का न पनः व वधौ था नव ाव य योजना न

( योजनो शभा यम)

आयन आसन घ वि त क वि त द य म व च तः च ः

( थम योजनोपपादनभा यम)

इह तावदाय नासि न त इण योय लोपयोः कतयोरनजा द वा lsquoआडजाद नामrsquo इ या न

ा नो त था नव ावा भव त

( वतीय योजनोपपादनभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 431 -

ध वि त क व ती त यणादश कत वला दल ण इ ा नो त था नव ावा न भव त

(ततीय योजनोपपादनभा यम)

द य म व त यणादश कत सयोगा तलोपः ा नो त था नव ावा न भव त

(चतथ योजनोपपादनभा यम)

च तः च ः यणादश कत अन क वात ववचन न ा नो त था नव ावा भव त

(अ न टापि तभा यम)

य द त ह व वधाव प था नव ावो भव त lsquo वा याम दयम लवनमrsquo अ ा प ा नो त

वा या म य ा व य था नव ावा द घ व न ा नो त

दय मती व य था नव ावा गणो न ा नो त लवन म य गण य था नव ावादवादशो न

ा नो त

(अ न टापि तवारणभा यम)

नष दोषः वा या एत वधयो भ व यि त

(आ पभा यम)

त त ह व त यम-अपर वधा व त

(समाधानभा यम)

न व त यम पव वधा व यव स म

कथम

न पव हणनादशोऽ भसब यत- lsquoअजादशः पर न म तकः पव य व ध त था नव भव त

कतः पव य आदशातrsquo इ त

पात जलमहाभा यम

- 432 -

क त ह

न म तम भसब यत-lsquoअजादशः पर न म तकः पव य व ध त था नव भव त कतः पव य

न म तातrsquo इ त

(आ पभा यम)

अथ न म तऽ भसब यमान य तद य योग य म ा भ ष तमदाहरण तद प सग ह त भव त

क पन तत

प या म य त

(समाधानभा यम)

बाढ सग ह तम

(समाधानबाधकभा यम)

नन च ईकारयणा यव हत वा नासौ न म तात पव भव त

(समाधानसाधकभा यम)

यव हतऽ प पवश दो वतत त यथा- पव मथरायाः पाट लप म त

(प ा तरा यपगमभा यम)

अथवा पनर वादश एवा भसब यत

(आ पभा यम)

कथ या न व वधौ था नव ाव य योजना न

(इ यकद शभा यम)

(अथ स ाि तभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 433 -

नता न सि त इह तावदायन आसन ध वि त क व ती त अय व धश दोऽ यव

कमसाधनो वधीयत व ध र त अि त च भावसाधनः- वधान व ध र त त कमसाधन य

व धश द योपादान न सव म ट सगह त म त क वा भावसाधन य व धश द योपादान व ा यत-

पव य वधान तपव य भाव तपवः या द त था नव वती त एवमा भ व य त इ च न

भ व य त

( स ाि तशषभा यम)

द य च तच र त-प रहार व य त

-----------------

(स योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

का न पनर य योग य योजना न

( योजन लोकभा यम)

तो या यह पा दकमौदवा ह ततः वोभत शातनी पातनी च

नतारावाग छत धार ण राव ण च ततः प चा यत व यत च१

(उपपादानभा यम)

इह तावत-पा दकमौदवा ह शातनी पातनी धार ण राव ण म त अकारलोप कत-प ाव ऊ

अ लोपः टलोप इ यत वधयः ा नवि त था नव ावा न भवि त

यत व यत णलोप कत lsquolsquoअ न दता हल उपाधायाः ि ङ तrsquorsquo इ त नलोपः ा नो त

था नव ावा न भव त

पात जलमहाभा यम

- 434 -

( योजन नराकरणभा यम)

नता न सि त योजना न lsquoअ स वद ाभातrsquo इ यनना यता न स ा न

( योजना तरभा यम)

इद त ह योजनम-या यत वा यत णलोप कतrsquo- यजाद ना क तrsquo स सारण ा नो त

था नव ावा न भव त

( योजन नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम यजा द भर कत वशष य यामः-यजा दना यः क द त

क च यजाद ना कत

यजा द यो यो व हत इ त न चाऽय यजा द यो व हतः

(मधा भ ष त योजना तरभा यम)

इद त ह योजनम- प या म य त पर य यणादश कत पव य न ा नो त ईकारयणा

यव हत वात था नव ावा व त

(आ पभा यम)

क पनः कारण पर य ताव व त न पनः पव य

(आ प नराकरणभा यम)

न य वात न यः परयणादशः कतऽ प पवयणादश ानो त अकतऽ प ा नो त

न य वा परयणादश कत पव य न ा नो त था नव ावा व त

(अ स प रभाषया स योजन नराकरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 435 -

एतद प नाि त योजनम lsquoअ स ब हर गल णम तर गल णrsquo इ त

अ स वा व हर गल ण य परयणादश या तर गल णः पवयणादशो भ व य त अव य चषा

प रभाषा आ यत या वराथम क या ह य त lsquoउदा तयणो ह पवातrsquo इ यष वरो यथा यात

(स योजनवा दभा यम)

अनना प स ः वरः

कथम

( स यपाय लोकवा तकम)

आर यमाण न योऽसौ

( या याभा यम)

आर यमाण वि मन योग न यः पवयणादशः कतऽ प परयणादश ा नो त अकतऽ प

( योजना नराकतभा यम)

परयणादशोऽ प न यः कतऽ प पवयणादश ा नो त अकतऽ प

( स यपायबाधक लोकवा तकम)

पर चासौ यव थया

( या याभा यम)

यव थया चासौ परः

( स यपायबाधक लोकवा तकम)

यगप सभवो नाि त

( या याभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 436 -

न चाि त यौगप यन सभवः

( स यपायसाधक लोकवा तकम)

ब हर गण स य त

(भा यम)

lsquoअ स ब हर गल णम तर ल णrsquo इ यनन स य त

(स योजनवा दभा यम)

एव त ह योऽ ोदा तयण तदा यः वरो भ व य त

(इ टानपपि तभा यम)

ईकारयणा यव हत वा न ा नो त

(इ टोपपि तभा यम)

lsquolsquo वर वधौ य जनम व यमानव व तrsquo इ त नाि त यवधानम

(अ स प रभाषावा दभा यम)

सा त ह एषा प रभाषा कत या

( था नव ाववा दभा यम)

नन चयम प कत या-lsquolsquoअ स ब हर गल णम तर गल णrsquorsquo इ त

(अ स प रभाषावा दभा यम)

बह योजनषा प रभाषा अव यमषा कत या

(अ स प रभाषावा दनो लाघवभा यम)

सा चा यषा लोकतः स ा

पात जलमहाभा यम

- 437 -

कथम

य गवत लोको ल यत त यथा-प षोऽय ात थाय या य य तशर र काया ण ता न

ताव करो त ततः स दाम ततः सबि धनाम ा तप दक चा यप द ट सामा यभतऽथ वतत

सामा य वतमान य यि त पजायत य त य सतो ल गस या यामि वत य बा यनाथन

योगो भव त ययव चाऽऽनप याऽथाना ादभावतयव श दानाम प त व कायर प भ वत यम

(स ार भवा दभा यम)

इमा न त ह योजना न-पटय त अवधीत बह ख वकः

( योजनोपपादकभा यम)

पटय त लघयती त ण च टलोप कत lsquoअत उपधायाःrsquo इ त व ः ा नो त था नव ावा न

भव त

( वतीय योजनोपपादनभा यम)

अवधी द यकारलोप कत lsquolsquo अतो हलादलघोःrsquorsquo इ त व ः ा नो त था नव ावा न भव त

(ततीय योजनोपपादनभा यम)

बह ख वक इ त lsquolsquoआपोऽ यतर यामrsquorsquo इ त व व कत lsquolsquo वा तऽ या पवमrsquorsquo इ यष वरः

ा नो त था नव ावा न भव त

--------------

( था नव ाव ा ता न ट नराकरणम)

(आ पभा यम)

इह वयाकरणः सौव व इ त वोः था नव ावादायावौ ा नत तयोः तषधो व त यः

पात जलमहाभा यम

- 438 -

(३८९ समाधानवा तकम २)

अचः पव व ानादचोः स म

(भा यम)

योऽना द टादचः पव त य व ध त था नव ावः आ द टा चषोऽचः पवः

क व त यमतत

न ह

कथमन यमान ग यत

अच इ त प चमी अचः पव य

(आ पभा यम)

य यवमादशोऽ वश षतो भव त

(आ पबाधकभा यम)

आदश च वश षतः

कथम

न मः यत ष ठ न द टम हण त प चमी न द ट कत यम -इ त

क त य य कत यम

अ य च न कत यम यदवादः ष ठ न द टम हणम त य द श दय ग प चमी भव त-

अजादशः पर न म तकः पव य व ध त था नव व त कतः पव यअच इ त त यथा-

आदशः थमा न द टः त य दवछ दय ग प चमी भव त- अजादशः पर न म तकः पव य व ध

त था नब व त कतः पव य आदशा द त

पात जलमहाभा यम

- 439 -

(भावाभावा तदशसाधनम)

(३९० आ पवा तकम ३)

त ादशल ण तषधः

(भा यम)

त ादशल ण काय ा नो त त य तषधो व त यः वा वोः अ व व ः lsquolsquoलोपो योव लrsquorsquo

इ तलोपः ा नो त

(३९१ समाधानवा तकम ४)

अ स वचनाि स म

(भा यम)

अजादशः पर न म तकः पव य व ध य स ो भवती त व त यम

(३९२ समाधानबाधका पवा तकम ५)

अ स वचनाि स म त चद सगल णानामनदशः

(भा यम)

अ स वचनाि स म त चद सगल णानामनदशः कत यः प या म द य त

(समाधानसाधकभा यम)

नन चतद य स वचनाि स म

(समाधानबाधका पवा तकम)

अ स वचनाि स म त च ना य या स वचनाद य य भावः

अ स वचनाि स म त चत त न

पात जलमहाभा यम

- 440 -

क कारणम

ना य या स वचनाद य य भावः न य य या स वाद य य ादभावो भव त त यथा-

न ह दवद त य ह त र हत दवद त य ादभावो भव त

(३९४ आ पोपसहारवा तकम ७)

त मा था नव वचनम च

(भा यम)

त मा था नव ावो व त यः अ स व च प या म य य था नव ावो वा वोरव त यः

व व र य स वम

(प रहारवा तक मारकभा यम)

उ त वा

कम तम

था नव वचनानथ य शा ाऽ स वात इ त

(समाधानबाधकभा यम)

वषम उप यासः य त त यदकादशा त शा अ स यात अ यद यि मन इह

पनरय तम कथ ह तदव नाम ति म नस यात

(समाधानसाधकभा यम)

तदव चा प ति म न स भव त व य त याचायः चणो ल क त हणानथ य

सघात या यय वा तलोप य चा स वात इ त चणो लक चणो ल यवा स ो भव त

(३९५ समाधान लोकवा तकम ८)

पात जलमहाभा यम

- 441 -

कामम त द यता वा स चास चा प नह भारोऽि त क यो ह वा यशषो वा य व तयधीन

(भा यम)

अथवा व त नदशोऽयम कामचार च व त नदश वा यशष समथ यतम त यथा-

lsquoउशीनरव म ष यवाःrsquo सि त न स ती त lsquoमातवद याः कलाःrsquo सि त न स ती त एव महा प-

था नव व त था नव न भवती त वा यशष समथ य यामह इह ताव प या म य त यथा

था न न यणादशो भव त एवमादशऽ प भवती त इहदानी वा वोर व व र त यथा था न न

यलोपो न भव त एवमादशऽ प न भवती त

(पवश दाथ नणया धकरणम)

(आ पभा यम)

क पनरन तर य व ध त था नव ावः आहोि व पवमा य

(भा यम)

क चा वशषः

(३९५ अन तर हणदषणवा तकम ९)

अन तर य त चदकाननदा त वग वरग त नघातष प यानम

(भा यम)

अन तर य त चदकाननदा त वग वरग त नघातषपस यान कत यम

एकाननदा त-लनी य पनी य इ त lsquolsquoअनदा त पदमकवजम rsquorsquo इ यष वरो न ा नो त

(उदाहरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 442 -

वग वर-प चार यः दशार यः lsquolsquoइग तकाल-rsquorsquo इ यष वरो न ा नो त

(उदाहरणभा यम)

ग त नघात-य लनी य य पनी य

lsquolsquo त ङ चोदा तव तrsquorsquo इ यष वरो न ा नो त

( वतीयप ा गीकारभा यम)

अ त त ह पवमा य

(३९६ पवमा हणदषणवा तकम १०)

पवमा य त चदपधा व वम

(भा यम)

पवमा य त चदपधा व व व त यम वा दतव त योिजतवान -अवीवद वीणा प रवादकन

क पनः कारण न स य त

योऽसौ णौ णल यत त य था नव ावा व व न ा नो त

(३९७ दषणा तरवा तकम ११)

ग स ा च

(भा यम)

ग स ा च न स य त ल मा३ न प ा३ न दा३ य व मा३ व व lsquolsquoहलोऽ तराः सयोगःrsquorsquo

इ त सयोगस ा lsquolsquoसयोग ग rsquorsquo इ त ग स ा lsquolsquoगरोरनतःrsquorsquo इ त लतो न ा नो त

(पवमा वा दभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 443 -

नन च य या यन तर य व ध त था नव ावः त या यन तरल णो व धः सयोगस ा

वधया

(३९८ समाधानवा तकम १२)

न वा सयोग यापव व ध वात

(भा यम)

न वा एष दोषः

क कारणम

सयोग यापव व ध वात न पव व धः सयोगः

क त ह

पवपर व धः सयोगः

(एकादश था नव ावसाधनम)

( ३९९ आ पवा तक थमख डम)

एकादश योपस यानम

(भा यम)

एकादश योपस यान कत यम ायसौ गौमतौ चातरौ आनडहौ पाद उदवाह एकादश कत

नमामौ प ाव ऊ ड यत वधयः ा नवि त

( या पभा यम)

क पनः कारण न स यि त

( या पबाधकवा तकम)

पात जलमहाभा यम

- 444 -

उभय न म त वात

(भा यम)

अजादशः पर न म तक इ य यत उभय न म त चायम

( या पबाधकवा तकततीयख डम १३)

उभयादश वा च

(भा यम)

अच आदश इ य यत अचो चायमादशः

(आ पसाधक थमहत नरासभा यम)

नष दोषः य तावद यत-उभय न म त वा इ त इह य य ाम नगर वा अनक काय

भव त श नो यसौ ततोऽ यतरतो यपद टम त यथा-lsquoग न म त वसामःrsquo इ त

lsquoअ ययन न म त वसामःrsquo इ त

(आ पसाधक वतीयहत नरासभा यम)

यद य यत-उभयादश वा चइ त इह यो वयोः ष ठ न द टयोः स ग भव त

लभतऽसाव यतरतो यपदशम त यथा-दवद त य प ः दवद तायाः प इ त

-----------------------

(अथ हल समदायादश था नव वाभाव नणयः)

(आ पभा यम)

अथ हलचोरादशः था नव भव त उताहो न

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 445 -

क चा वशषः

(४०० समदायादश था नव व दषणवा तकम १४)

हलचोरादशः था नव द त च वशति तलोप एकादशः

(भा यम)

हलचोरादशः था नव द त च वशति तलोप एकादशो व त यः वशकम वश शतम

(४०१ दषणा तरवा तकम १५)

थलाद ना यणा दलोपऽवादशः

(भा यम)

थलाद ना यणा दलोप अवादशो व त यः थवीयान दवीयान

(४०२ दषणा तरवा तकम १३)

ककय म वो रयादश ए वम

(भा यम)

ककय म वो रयादश ए व न स य त ककयः म यः अची य व न स य त

(४०३ दषणा तरवा तकम १७)

उ तरपदलोप च

(भा यम)

उ तरलोप च दोषो भव त द यप स ताः स तवो द धस तवः अची त यणादशः ा नो त

(४०४ आ पवा तकम १८)

य लोप य णय ङवङः

पात जलमहाभा यम

- 446 -

(भा यम)

य लोप य णय ङवङो न स यि त च यः न यः च यः च यः लोलवः पोपवः अची त

य णय ङवङो न स यि त

(प ा तरा यणभा यम)

अ त त ह न था नवत

(४०५ आ पवा तकम १९)

अ था नव व य लोप गणव तषधः

(भा यम)

अ था नव व य लोप गणव योः तषधो व त यः लोलपः पोपवः सर सपः मर मज इ त

(आ पबाधकभा यम)

नष दोषः lsquolsquoन धातलोप आधधातकrsquorsquo इ त तषधो भ व य त

(अथ था या यणाना या धकरणम)

(आ पभा यम)

क पनरा ीयमाणाया कतौ था नव व त आहोि वद वशषण

(भा यम)

क चा वशषः

(४०६ वतीयप दषणवा तकम २०)

अ वशषण था नव द त च लोपयणादश ग व धः

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 447 -

अ वशषण था नव द त च लोपयणादशयोग व धन स य त ल मा३ न प ता३ न

दा३ य न मा३ व व lsquoहलोऽन तराः सयोगःrsquo इ त सयोगस ा lsquolsquoसयोग ग rsquorsquo इ त ग स ा lsquoगरोःrsquo

इ त लतो न ा नो त

(४०७ दषणा तरवा तकम २१)

ववचनादय च तषध

(भा यम)

ववचनादय च तषध व त याः lsquo ववचनवरयलोपrsquo इ त

(४०८ दषणा तरवा तकम २२)

सलोप ल वचनम

(भा यम)

सलोप ल व त यः अद ध अद धाः lsquoल वा दह दह लहगहामा मनपद द यrsquo इ त

(४०९ दषणा तरवा तकम २३)

ह तघ वम

ह तघ व व त यम नि त न त अ नन

( थमप ा यणभा यम)

अ त त या ीयमाणाया कता व त

(५१० थमप दषणवा तकम २४)

हणष था नव द त च ज या द वादश तषधः

पात जलमहाभा यम

- 448 -

हणष था नव द त च ज या दष आदश य तषधो व त यः नरा य समा य lsquoअदो

जि ध यप त क तrsquo इ त अदो जि धभावः ा नो त

(४११ दषणा तरवा तकभा यम )

यणादश यलोप वानना सका व तषधः

(भा यम)

यणादश यलोप वानना सका वाना तषधो व त यः

यलोपो-वा वोः अ व व ः lsquoलोपो योव लrsquo इ त यलोपः ा नो त

उलोप-अक व आशाम-अक याशाम lsquo न य करोतःrsquo lsquoय चrsquo इ यकारलोपः ा नो त

ई व-अल न आशाम-अल याशाम lsquoई ह यघोःrsquo इती व ा नो त

अनना सका व अज आशाम-अज याशाम lsquolsquoय वभाषाrsquo इ यनना सका व ा नो त

(४१२ आ पवा तकम २३)

राया व तषध च

(भा यम)

राया व य च तषधो व त यः रा य आशाम-रा याशाम lsquoरायो ह लrsquo इ या व ा नो त

(४१३ आ पवा तकम २७)

द घ यलोप तषधः

(भा यम)

द घ यलोप य तषधो व त यः सौय नाम हमवतः ग त वान सौय हमवा न त सौ

इ ना य द घ व कत ई त यलोपः ा नो त

पात जलमहाभा यम

- 449 -

(४१४ आ पवा तकम २८)

अतो द घ यलोपवचनम

(भा यम)

अतो द घ कत यलोपो व त यः गागा या वा सा याम द घ कत lsquoआप य य च त तऽना तrsquo

इ त तषधः ा नो त

(आ पबाधकभा यम)

नष दोषः आ ीयत त क त त त इ त

(सवा पप रहारभा यम)

सवषामष प रहारः उ त व ध हण य योजनम- व धमा था नव यथा यादना ीयमाणायाम

कता व त

( वतीयप ा यपगमभा यम)

अथवा पनर व वशषण था नव द त

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम अ वशषण था नव द त च लोपयणादश ग व ध ववचनादय च सलोप तषध

ल वचनम ह तघ वम इ त

(आ प नराकरणभा यम)

नष दोषः य तावद यत अ वशषण था नव द त च लोपयणादश ग व धःइ त उ तमतत न

वा सयोग यापव व ध वात इ त

यद य यत ववचनादय च तषध व त याः इ त उ य त यास एव

पात जलमहाभा यम

- 450 -

सलोप ल वचनम इ त यत यास एव

ह तघ वम इ त स तम प रहार व य त अचः परि म पव वधौ५७

(५२ था नव ाव नषधस म ११८ आ ३)

न पदा त ववचनवरयलोप वरसवणान वारद घज च व धष११५८

(अथ पदा तपदाथ न पणा धकरणम)

(आ पभा यम)

पदा त व ध त न था नव द य यत त वत वा न त ः ा नो त

(समाधानभा यम)

नष दोषः भस ाऽ बा धका भ व य त- lsquolsquoतसौ म वथrsquorsquo इ त

(पवप या पसाधकभा यम)

अकारा तमत स ा त पदस ा त सकारा तम

( स ा यकद शसमाधानभा यम)

नन चव व ायत-यः स त पदा त इ त

(पवप या पसाधकभा यम)

कमसाधन य व धश द योपादान एतदव यात

( स ा तकद शभा यम)

अय च व धश दोऽ यव कमसाधनः- वधीयत व ध र त

(पवप या पसाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 451 -

अि त च भावसाधनः- वधान व ध र त त भावसाधन य व धश द योपादान एष दोषो भव त

इह च- मब वा मब व धकार य ज व ा नो त

( स ा यकद श नभा यम)

अि त पनः क च ावसाधन य व धश द योपादान सती ट सग ह तम आहोि व ोषा तमव त

(पवप तवा यभा यम)

अ ती याह इह का न सि त या न सि त कौ तः यौ त इ त योऽसौ पदा तो यकारो

वकारो वा यत स न यत

ष डक चाऽ प स ो भव त

( स ा यकद शन आ पभा यम)

वा चक त न स य त

(तट थभा यम)

अ त त ह कमसाधनः

( स ा यकद शभा यम)

य द कमसाधनः ष डको न स य त

(तट थभा यम)

अ त त ह भावसाधनः

( स ा यकद शभा यम)

वा चको न स य त

(तट थभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 452 -

वा चकष डकौ न सवदत

( स ाि तभा यम)

कत योऽ य नः

(आ पभा यम)

कथ मब वा- मब व

(समाधानभा यम)

उभयत आ यण ना ता दव द त

(आ पभा यम)

कथ वत वान

(समाधानभा यम)

नव व ायत- पद या तः पदा तः पदा त य व धः पदा त व धः पदा त व ध ती त

कथ त ह

पद अ तः पदा तः पदा त य व धः पदा त व धः पदा त व ध ती त

(समाधाना तरभा यम)

अथवा- यथवा या य प पदकाया यप लव त- व ज व च एव मदम प पदकायमप लो यत

कम

भस ा नाम

--------------------

(वर यलोपपदाथ न पणा धकरणम)

पात जलमहाभा यम

- 453 -

(आ पभा यम)

पर यलोप व ध त न था नव वती य यत त तlsquo अ स यायावरः वपत प डानrsquo

अवणालोपप व ध त था नव यात

(समाधानभा यम)

नष दोषः नव व ायत- वर यलोप व ध त न था नव द त

कथ त ह

वर अयलोप व ध ती त

क मदमयलोप व ध ती त

अवणलोप व ध त यलोप व ध च ती त

(समाधाना तरभा यम)

अथवा योग वभागः क र यत- lsquoवर ल त न था नवतrsquo ततो lsquoयलोप व ध त न था नव rsquo इ त

(आ पभा यम)

यलोप कमदाहरणम

(समाधानभा यम)

क डयतर ययः ndashक ड र त

(समाधानबाधकभा यम)

नतदि त वौ ल त न था नवत

(समाधाना तरभा यम)

योजनम- सौर बलाका

पात जलमहाभा यम

- 454 -

(बाधकभा यम)

नतदि त उपधा व व ध त न था नवत

(समाधाना तरभा यम)

इद त ह योजनम- आ द यः

(बाधकभा यम)

नतदि त पव ा स न था नवत

( योजनभा यम)

इद त ह- क ड तः व ग तः

(बाधकभा यम)

नतदि त योजनम क डया व गया इ त भ वत यम

(समाधाना तरभा यम)

इद त ह- क डयतः ि तच ा मणक ड तः यक ड तः

(४१५ नयमा पवा तकम १)

तषध वरद घयलोपष लोपाजादशो न था नवत

(आ पभा यम)

तषध वरद घयलोप व धष लोपाजादशो न था नव वती त व त यम

( वरोदाहरणोपपादनभा यम)

वर-आक षकः िजह षकः यो य य आदशः था नवदवासौ भव त- प चार यो दशार यः

वर

पात जलमहाभा यम

- 455 -

(द घ दाहरणोपपादनभा यम)

द घ- तद ना तद न यो य य आदशः था नवदवासौ भव त- कय ः गय ः द घ

(यलोपोदाहरणोपपादनभा यम)

यलोप- ा मणक ड तः यक ड तः यो य य आदशः था नवदवासौ भव त

वा वोर व व र त यलोप

(आ पभा यम)

त त ह व त यम

(समाधानभा यम)

न व त यम इह ह लोपोऽ प कतः आदशोऽ प व ध हणम प कतमनवतत

द घादयोऽ प त न द य त कवल त ा भस ब धमा कत यम- वरद घयलोप व धष लोपाजादशो

न था नव द त

(आ पभा यम)

आनप यण सि न व टाना यथ ट सब धः श यत कतम न चता यानप यण सि न व टा न

(समाधानभा यम)

अनानप यणा प सि न व टाना यथ टम भसब धो भव त त यथा- अन वाहमदहा र या

व हर स शरसा क भ भ ग न साचीनम भधाव तम ा ी र त त य यथ टम भसब धो भव त-

उदहा र भ ग न या व क भ हर स शरसा अन वाह साचीनम भधाव तम ा ी र त

(४१६ यनता पवा तकम २)

ि वलगपधा वच पर न ासक वषपस यानम

पात जलमहाभा यम

- 456 -

ि वलगपधा वच पर न ासक वषपस यान कत यम

(ि व हणोदाहरण करणम)

(आ पभा यम)

वौ कमदाहरणम

(समाधानभा यम)

क डयतर ययः-क ड र त

(समाधानबाधकभा यम)

नतदि त यलोप व ध त न था नवत

(समाधाना तरभा यम)

इद त ह- पप ठषतर ययः पपठ ः

(बाधकभा यम)

नतदि त द घ व ध त न था नवत

(समाधाना तरभा यम)

इद त ह-लावयतल ः पावयतः पौः

(बाधकभा यम)

नतदि त अक वा व यावादशौ णलोपः ययल णन व भ व य त

(समाधाना तरभा यम)

इद त ह-लवमाच ट लवय त लवयतर यय लौः पौः था नव ावात ण न ा नो त वौ

ल त न था नव द त भव त

पात जलमहाभा यम

- 457 -

(समाधानबाधकभा यम)

एवम प न स य त

कथम

वौ णलोपः णावकारलोपः त य था नव ावाद न ा नो त

(समाधानबाधकभा यम)

नष दोषः नव व ायत- वौ ल त न था नव द त

कथ त ह वौ व ध त न था नव द त

(इ त ि व हणोदाहरण न पणम)

-------------------

(अथ ल हणोदाहरणा धकरणम)

(आ पभा यम)

ल क कमदाहरणम

(समाधानभा यम)

ब ब बदरम

(समाधानबाधकभा यम)

नतदि त प व ावना यति स म

(समाधाना तरभा यम)

इद त ह-आमलकम

(समाधानबाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 458 -

नतदि त व य यतत-फल ल वचनानथ य क य तर वा इ त

(समाधाना तरभा यम)

इद त ह- प च भः प वी भ तः प चपटः दशपट र त

(समाधानबाधकभा यम)

नन चतद प पव ावनव स म

कथ प व ावः

भ याढ त त प व वती त

(समाधानसाधकभा यम)

भ य य यत यजादौ च भस ा भव त

न चा यजा द प यामः

(समाधानबाधकभा यम)

ययल णन यजा दः

(समाधानसाधकभा यम)

वणा य नाि त ययल णम

(समाधानबाधकभा यम)

एव त ह-lsquoठ छसो चrsquo इ यव भ व य त

(समाधानसाधकभा यम)

ठ छसो च य यत न चा ठ छसौ प यामः

(बाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 459 -

ययल णन

(समाधानसाधकभा यम)

lsquoन लमता ति मनrsquo इ त ययल ण य तषधः

न ख व यव य ठगव त ययः ता यथा एव वा त ताः

क त ह

अ यऽ प त ता य लक योजयि त प च ा यो दवता अ य त प च ः दश ः प चाि नः

दशाि नः

(इ त ल हणोदाहरण न पणम)

-------------

(अथोपधा वोदाहरण न पणम)

(आ पभा यम)

उपधा व कमदाहरणम

(समाधानभा यम)

पप ठषतर ययः- पपठ र त

(समाधानबाधकभा यम)

नतदि त द घ व ध त न था नवत

(समाधाना तरभा यम)

इद त ह-सौर बलाका

(समाधानबाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 460 -

नतदि त यलोप व ध त न था नवत

(समाधाना तरभा यम)

इद त ह-पा रखीयः

(इ यपधा वोदाहरण न पणम)

-------------------

(अथ च पर नहासोदाहरण न पणम)

च प र न ास चोपस यान कत यम वा दतव त योिजतवान अवीवद वीणा प रवादकन

क पनः कारण न स य त

योऽसौ णौ णल यत त य था नव ावा व व न ा नो त

(बाधकभा यम)

नन चतद यपधा व व ध त न था नव द यव स म

(साधकभा यम)

वशषत एत व त यम

यय वधा व त इह मा भत-पटय त लघयती त

(इ त च पर न ासोदाहरण न पणम)

--------------

(अथ क वोदाहरण न पणम)

क व चोपस यान कत यम अचयतरकः मचयतमकः

पात जलमहाभा यम

- 461 -

(उपस यानबाधकभा यम)

नत घञ तम औणा दक एष कश द ति म ना ट मक क वम

(उपस यानसाधकभा यम)

एतद प णचा यव हत वा न ा नो त

(४१७ आ पवा तकम ३)

पव ा स च

(भा यम)

पव ा स च न था नव द त व त यम

(भा यम)

क योजनम

(४१८ योजनवा तकम ४)

योजन सलोपः सलोप

(भा यम)

सलोप सलोप योजनम अद ध अग धाः lsquoल वा दह दह लहगहामा मनपद द यrsquo इ त

ल हण न कत य भव त

(४१९ योजनवा तकम )

दध आकारलोप आ दचतथ व योजनम

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 462 -

दध आकारलोप आ दचतथ व योजनम

ध स ध व ध व म त lsquoदध तथो चrsquo इ त चकारो न कत यो भव त

(४२० योजनवा तकम ६)

हलो यमा य म लोप योजनम

(भा यम)

हलो यमा य म लोप योजनम आ द यः lsquoहलो यमा य म लोपःrsquo स ो भव त

(४२१ योजनवा तकम ७)

अ लोप णलोपौ सयोगा तलोप भ तष

(भा यम)

अ लोप णलोपौ सयोगा तलोप भ तष योजनम पाप यतः पापि तः याय यतयायि टः

पाचयतः पाि तः याजयतयाि टः

(४२२ योजनवा तकम ८)

ववचनाद न च

ववचनाद न च न प ठत या न भवि त पव ा स नव स ा न भवि त

कम वशषण

न याह

(शषवा तकख डम ८)

वरयलोप वरवजम

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 463 -

वरयलोप वर च वज य वा

(४२३ त सववा तकम ९)

त य दोषः सयोगा दलोपल वण वष

(भा यम)

त यत य ल ण य दोषः सयोगा दलोपल वण वष

(उदाहरणभा यम)

सयोगा दलोप-का यथम वा यथम lsquo कोः सयोगा योर त चrsquo इ त लोपः ा नो त

(उदारहणभा यम)

ल वम- नगायत नगा यत lsquoअ च वभाषाrsquo इ त ल व न ा नो त

(उदाहरणभा यम)

ण व- माषवपनी ी हवपनी lsquo ा तप दका त यrsquo इ त ण व ा नो त न पदा त ववचन०

(५३ अ तदशस म १११८ आ४)

ववचनऽ च११५१

(इ टानपपि तप रहारा धकरणम)

(४२४ (१) आ पसाधकवा तक थमख डम )

आदश था नवदन दशा त वतो ववचनम

(भा यम)

आदश था नवदनदशात त वतः

पात जलमहाभा यम

- 464 -

कवतः

आदशवतः ववचन ा नो त

( या पभा यम)

त को दोषः

(४२४ (२) आ पवा तक वतीयख डम १)

त ा यास पम

(भा यम)

त ा यास प न स य त च त च र त

(४२५ समाधानवा तकम २)

अ हण त ापक प था नव ाव य

(भा यम)

यदयम हण करो त तज ापय याचायः- प था नव वती त

कथ क वा ापकम

अ हण यत योजनम-इह मा भत-ज ीयत द मीयत य द च प था नव व त

ततोऽ हणमथ व त अथ ह कायम नाऽथ हणन भव यवाऽ ववचनम

(४२६ समाधानबाधका पवा तकम ३)

त गाङ तषधः

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 465 -

त गाङः तषधो व त यः अ धजग इवणा यासता ा नो त

(समाधानसाधकभा यम)

न व त यः lsquoगा ि ल टrsquo इ त वलकारको नदशः ल ट लकारदा व त

(४२७ आ पा तरवा तकम ४)

(भा यम)

क यज त दवा दनामधात व यास पम

क यज त दवा दनामधात व यास प न स य त

क त-अ चक तत- क त

एज त-ज ल म ल-एज त

दवा द-द यष त स यष त- दवा द

नामधात-भवन म छ त भवनीय त भवनीयतः सन बभवनी यष त

(प ा तरण समाधानभा यम)

एव त ह यय इ त व या म

४२८ वतीयप दषणवा तकम

यय इ त चत क यज तनामधातव यास पम

(भा यम)

यय इ त चत क यज तनामधात व यास प न स य त दवादय एक प र ताः

(ततीयप ा गीकार समाधानभा यम)

एव त ह- ववचन न म त अ यजादशः था नव -इ त व या म

पात जलमहाभा यम

- 466 -

(ततीयप दषणभा यम )

स त ह न म तश द उपादयः न य तरण न म तश द न म ताथ ग यत

(समाधानभा यम)

अ तरणा प न म तश द न म ताथ ग यत त यथा-lsquoद ध पस य ो वरःrsquo

वर न म त म त ग यत lsquoन वलोदक पादरोगःrsquo पादरोग न म त म त ग यत lsquolsquoआयघतम rsquo

आयषो न म त म त ग यत

(समाधाना तरभा यम)

अथवा अकारो म वथ यः ववचनमि म नि त सोऽय ववचनः ववचन इ त

(आ पभा यम)

एवम प न ायत- कय तमसौ काल था नव वती त

(समाधानभा यम)

यः पनराह lsquo ववचन कत यrsquo इ त कत त य ववचन था नव न भ व य त

(आदशप नषध पचतथप ा यपगमभा यम)

एव त ह- तषधः कतः सोऽनव त यत

व कतः

lsquoन पदा त ववचन-rsquo इ त ववचन न म त अ च आदशो न भवती त

(आ पभा यम)

एवम प न ायत- कय तमसौ कालमादशो न भवती त

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 467 -

यः पनराह- ववचन कत य इ त कत त य ववचन अजादशो भ व य त

(प चमप ा यपगमभा यम)

एव त ह-उभयमनन यत- यय च वश यत ववचन च

(आ पभा यम)

कथ पनरकन य ननोभय ल यम

(समाधानभा यम)

ल य म याह

कथम

एकशष नदशात एकशष नदशोऽयम - ववचन च ववचन च ववचनम ववचन कत य

ववचनऽ च यय इ त

(४२९ प चमप दषणवा तकम ६)

ववचन न म तऽ च था नव द त च णौ था नव वचनम

(भा यम)

ववचन न म तऽ च था नव द त च णौ था नव ावो व त यः अवननाव यष त

अवच ाव यष त

(समाधानभा यम)

न व त यः

(समासाधकवा तकम)

ओः पयि जष वचन ापक णौ था नव ाव य

पात जलमहाभा यम

- 468 -

(भा यम)

यदयम-lsquolsquoओः पय यपरrsquorsquo इ याह तज ापययाचाय -भव त णौ था नव ाव इ त

(आ पभा यम)

य यतज ा यत-अ चक तत अ ा प ा नो त

(समाधानभा यम)

त यजातीय य ापकम

(आ पभा यम)

क च त यजातीयः

(समाधानभा यम)

यथाजातीयकाः पय जयः

(आ पभा यम)

कथ जातीयका चत

(समाधानभा यम)

अवणपराः

(आ पभा यम)

कथ ज ल म ल

(समाधानभा यम)

अन मि तकमा वम श त त तषधः

-------------------------

पात जलमहाभा यम

- 469 -

(स योजन न पणा धकरणम)

(आ पभा यम)

का न पनर य योग य योजना न

(समाधानभा यम)

पपतः पपः त थत त थः ज मतज मः आ टटत आ शशत च त च र त

आ लोपोपधालोप णलोपयणादशष कत वन क वा ववचन न ा नो त था नव ावा व त

(समाधानबाधकभा यम)

नता न सि त योजना न पव व तषधना यता न स ा न

कथम

व य त याचायः- ववचन यणयवायावादशा लोपोपधालोप णलोप क कनो व यःइ त

(समाधानसाधकभा यम)

स पव तषधो न प ठत यो भव त

(आ पभा यम)

क पनर यायः

(समाधानभा यम)

था नव ाव एव यायान पव तषध ह सतीद व त य यात-ओदौदादश य उ व त

चटतशरादर यास य इ त

(उ ववा दन आ पभा यम)

नन च वयापी व व त यम

पात जलमहाभा यम

- 470 -

(इ ववा दनो लाघवभा यम)

पराथ मम भ व य त-lsquoस यतःrsquo इ वती त

(उ ववा दनो गौरवप रहारभा यम)

ममा प त य व पराथ भ व य त-lsquoउ पर यातः त चrsquo इ त

(इ ववा दभा यम)

इ वम प वया व त यम य समाना य तदथम-उि पप वषत स यय वषती यवमथम

त मा था नव द यष एव प ो यायान वववचनऽ च

इ त ीम गव पत ज ल वर चत याकरणमहाभा य थम या याय य थम पादऽ टममाि नकम

थमा याय य थमपाद नवममाि नकम

--------------

पात जलमहाभा यम

- 471 -

(५४ लोपस ास म ११९ आ १ म स)

अदशन लोपः११६०

(अ न टापि त नराकरणा धकरणम)

(४३१ आ पवा तकम १)

[ लोपस ायामथस ाकरणम ]

(भा यम)

[लोपस ायाम] अथ य स ा कत या श द य माभ द त

(४३२ आ पवा तकम २)

[ इतरतरा य च]

(भा यम)

इतरतरा य च भव त

का इतरतरा यता

सतोऽदशन य स या भ वत यम स या चादशन भा यत तदत दतरतरा य भव त

इतरतरा या ण च काया ण न क प त

(समाधानभा यम)

लोपस ायामथसतो तम

कम तम

अथ य तावद तम इ तकरणोऽथ नदशाथः इ त

पात जलमहाभा यम

- 472 -

सतोऽ य तम- स त न यश द वा इ त न याः श दाः न यष श दष सतोऽदशन य स ा

यत न स याऽदशन भा यत

४३३(१) सव स ग त सव या य ा ट वात

(भा यम)

सव स ग त भव त सव यादशन य लोपस ा ा नो त

क कारणम

सव या य ा ट वात सव ह श दो यो य य योग वषयः स ततोऽ य न यत प जत

इ य ाणोऽदशनम त lsquoअदशन लोपःrsquo इ त लोपस ा ा नो त

(भा यम)

त को दोष

(४३३(२) आ पवा तकम ४)

त ययल ण तषधः

(भा यम)

त ययल ण काय ा नो त त य तषधो व त यः lsquoअचो ि ण तrsquo इ त व ः ा नो त

(आ पबाधकभा यम)

नष दोषः ि ण य ग याचो व यत य मा यय व ध तदा द ययऽ ग भव त

य मा चा यय व धः न तत यय परतः य च यय परतः न त मा यय व धः

(आ पसाधकभा यम)

ि वप त यदशनम त lsquoअदशन लोपः इ त लोपस ा ा नो त

पात जलमहाभा यम

- 473 -

त को दोषः

lsquoत ययल ण तषधःrsquo त ययल ण काय ा नो त त य तषधो व त यः

lsquo व य प त क त तगrsquo भव त इ त तक ा नो त

(४३४ समाधानवा तकम ५)

स त स तादशन य लोपस ा वात

(भा यम)

स मतत

कथम

स तादशन लोपस भवती त व त यम

(आ पभा यम)

य द स तादशन लोपस भवती य यत ामणीः सनानीः-अ व ः ा नो त

(समाधानभा यम)

स तादशन लोपस भव त ष ठ न द ट य

( स तादशनवा दन आ पभा यम)

य द ष ठ न द ट य य यत lsquoचाहलोप एव यवधारणमrsquo lsquoचा दलोप वभाषाrsquo अ लोपस ा न

ा नो त

(ष ठ न द टवा दन आ पभा यम)

अथ स तादशन लोपस भवती य यमान कथमवतत स यत

( स तादशनवा दनः समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 474 -

को ह श द य स गः य ग यत चाथ न च य यत

(उपसहारभा यम)

अ त त ह स तादशन लोपस भवती यव

(आ प मारणभा यम)

कथ ामणीः सनानीः

(समाधानभा यम)

योऽ ाऽणः स गः ि वपाऽसौ बा यत अदशन लोपः६०

(५५-ल लल स ास म ११९ आ २ य स)

यय य ल ललपः११६१

( ययपद योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

यय हण कमथम

(४३५ समाधानवा तकम १)

लम त यय हणम ययस ा तषधाथम

(भा यम)

लम त यय हण यत अ यय यताः स ा मा भवि न त

(भा यम)

क योजनम

पात जलमहाभा यम

- 475 -

(४३६ योजनवा तकम २)

योजन त तल क कसीयपरश ययोल क च गो क त नव यथम

(भा यम)

त तल क गो नव यथम कसीयपरश ययो च ल क क त नव यथम lsquoल त तल कrsquo इ त

गोर प लक ा नो त यय हणा न भव त lsquoकसीयपरश ययोयञञौ लक चrsquo इ त कतर प लक

ा नो त यय हणा न भव त

( या यानभा यम)

गो नव यथन ताव नाथ

(४३७ या यानसाधकवा तकम ३)

योग वभागात स म

(भा यम)

योग वभागः क र यत-lsquoगो पसजन यrsquo गोऽ त य ा तप दक योपसजन य वो भव त

ततः lsquoि याःrsquo ी यया त य ा तप दक योपजसन य वो भव त ततो lsquoल त तल कrsquo

इ त ि या इ त वतत गो र त नव तम

(४३८ या यानसाधकवा तकम ४)

कसीयपरश ययो व श ट नदशात स म

(भा यम)

कसीयपरश ययो व श ट नदशः कत यः कसीययपरश ययोयञञौ भवत छयतो च ल भवती त

( व श ट नदशाव यकताभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 476 -

स चाव य व श ट नदशः कत यः यमाणऽ प व यय हण उकारसकारयोमा भ द त lsquoकमः

सःrsquo कसः परान शणाती त परश र त

( व श ट नदशाव यकताबाधकभा यम)

नष दोषः उणादयोऽ य प ना न ा तप दका न

(उपसहारभा यम)

स एषोऽन याथ व श ट नदशः कत यः यय हण वा कत यम

(४३९ या यानवा तकम ५)

उ त वा

कम तम

या ा तप दक हणम गभपदस ाथ य छयो च लगथम इ त

(४४० (१) योजनवा तक थमख डम)

ष ठ नदशाथ त

(भा यम)

ष ठ नदशाथ त ह यय हण कत यम ष ठ नदशो यथा क पत

(४४० (२) योजनसाधक वा तक वतीयख डम ६)

अ नदश ह ष यथा स ः

अ यमाण ह यय हण ष यथ या स ः यात

क य

थानयोग व य

पात जलमहाभा यम

- 477 -

( या यानसाधकमा पभा यम)

व पन रह ष ठ नदशाथनाथः यय हणन यावता सव व ष य चायत-अ णञोः त ाज य

यञञोः शप इ त

(समाधानभा यम)

इह न का चत-ष ठ -lsquoजनपद लब rsquo इ त

(समाधानबाधकभा यम)

अ ा प कत यय हणनवतत

व कतम

lsquo ययः पर चrsquo इ त

(समाधानसाधकभा यम)

त व थमा न द टम ष ठ न द टन चहाथः

(समाधानबाधकभा यम)

lsquo या ा तप दका rsquo इ यषा प चमी यय इ त थमायाः ष ठ क प य य त lsquo

त मा द य तर यrsquo इ त

(समाधानसाधकभा यम)

यय व धरयम न च यय वधौ प च यः कि पका भवि त

(समाधानबाधकभा यम)

नाय यय व धः व हतः ययः कत चानवतत

(४४१ योजनवा तकम ७)

पात जलमहाभा यम

- 478 -

सवादशाथ वा वचन ामा यात

(भा यम)

सवादशाथ त ह यय हण कत यम ल ललपः सवादशा यथा यः

अथ यमाणऽ प यय हण कथ मव ल ललपः सवादशा ल याः

वचन ामा यात यय हणसाम यात

( योजन नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम आचाय व ि त ापय त-ल ललपः सवादशा भव ती त यदय- lsquoल वा

दह दह लहगहामा मनपद द यrsquo इ त लोप कत लक शाि त

(४४२ योजनवा तकम ८)

उ तराथ त

(भा यम)

उ तराथ त ह यय हण कत यम

( योजनबाधकभा यम)

यत त व-lsquo ययलोप ययल णमrsquo इ त

( योजनसाधकभा यम)

वतीय कत यम क न ययलोप ययल ण यथा यात एकदशलोप मा भ द त-lsquo आ ीतrsquo

lsquoसराय पोषण मीयrsquo इ त यय य०६१

(५६ ययल णा तदशस म १११९ आ३ य स)

ययलोप ययल णम १११६२

पात जलमहाभा यम

- 479 -

( थम यय हण योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

यय हण कमथम

(समाधानभा यम)

lsquoलोप ययल णमrsquo इतीय य यमान-सौरथी वहती त ग पो तमल णः य स यत

(समाधान नराकरणभा यम)

नष दोषः नव व ायत-लोप ययल णन भव त- यय य ादभाव इ त

कथ त ह

ययो ल णन य य काय य त ल तऽ प भव त

( योजना तरभा यम)

इद त ह योजनम-स त यय य ा नो त त ययल ण यथा यात लोपो तरकाल य ा नो त

त ययल ण मा भ द त

क योजनम

ाम णकल सना नकल म य ौ तरप दक व व कत lsquo व य प त क त तकrsquo इ त तक

ा नो त स मा भ द त

( योजन नराकरणभा यम)

य द त ह-य स त यय ा नो त त ययल णन भव त लोपो तरकाल यत ा नो त त न

भव त जगत जनग द य तग न ा नो त लोपो तरकाल य तगागमः त मा नाथ एवमथन

यय हणन

पात जलमहाभा यम

- 480 -

(आ पभा यम)

क मा न भव त- ाम णकल सना नकलम

(समाधानभा यम)

ब हर ग व वम अ तर ग तक lsquoअ स ब हर गम तर गrsquo

( योजना तरभा यम)

इद त ह योजनम क न ययलोप ययल ण यथा यात एकदशलोप मा भ द त rsquoआ नीतrsquo

lsquoस राय पोषण मीयrsquo इ त

(आ पभा यम)

पवि म न प योग यय हण यत योजनम तम

(समाधानभा यम)

अ यतर छ यमकतम

( वतीय यय हण योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

अथ वतीय यय हण कमथम

(समाधानभा यम)

ययल ण यथा यात वणल ण मा भ द त गव हत गो हतम रायः कल रकल म त

(यि तकथना धकरणम)

(आ पभा यम)

कमथम पन रदम यत

पात जलमहाभा यम

- 481 -

(४४३ समाधानवा तकम १)

ययलोप ययल णवचन सद वा याना छा य

(भा यम)

lsquo ययलोप ययल णमrsquo इ य यत सद वा याना छा य स छा णा वा यायत सतो वा

शा म वा यापक भव त सद वा याना छा य lsquoउ गदचा सवनाम थानऽधातोःrsquo इतीहव यात-

गोम तौ यवम तौ गोमान यवमा न य न यात इ यत च या द त त चा तरण य न न

स यती यतः ययलोप ययल णवचनम इ यवमथ मदम यत

(आ पभा यम)

अि त योजनमतत

(समाधानभा यम)

क तह त

(ल क ययल णसाधना धकरणम)

(४४४ (१) आ पवा तक थमख डम)

ल यपस यानम

(भा यम)

ल यपस यान कत यम प च स त

( या पभा यम)

क पनः कारण न स य त

(४४४ (२) आ पसाधकवा तक वतीय थमख डम २)

पात जलमहाभा यम

- 482 -

लोप ह वधानम

(भा यम)

लोप ह ययल ण वधीयत तन ल क न ा नो त

(४४५ समाधानवा तकम ३)

न वाऽदशन य लोपस वात

(भा यम)

न वा कत यम

क कारणम

अदशन य लोपस वात अदशन लोपस भवती य यत लम स ा चा यदशन य य त तन

ल य प भ व य त

(साकयप रहारा धकरणम)

(सग तभा यम)

य यवम-

(४४६(१) साकया पवा तक थमख डम )

ययादशन त लम स म

(भा यम)

ययादशन त लम स म प ा नो त

(आ पभा यम)

त को दोषः

पात जलमहाभा यम

- 483 -

(४४६ (२) दोषदशनवा तक वतीयख डम ४)

त ल क ल व धः तष यः

(भा यम)

त ल क ल व धः ा नो त स तष यः अि त हि त lsquo लौrsquo इ त ववचन ा नो त

(४४७ साकयवारणवा तकम ५)

न वा पथ स ाकरणात

(भा यम)

न वा एष दोषः

क कारणम

पथ स ाकरणात पथ स ाकरणसाम या ल क ल व धन भ व य त

(लोपस ाया यापक वोपसहारभा यम)

त माददशनसामा या लोपस ा लम स ा अवगाहत

(साकयसाधकभा यम)

यथव त ह-अदशनसामा या लोपस ा लम स ा अवगाहत एव लम स ा अ प

लोपस ामवगाहरन

त को दोषः

अगोमती गोमती स प ना-गोमतीभता lsquoलक त तल कrsquo इ त ङ पो लक स यत

(साकयबाधकभा यम)

नन चा ा प न वा पथ स ाकरणा इ यव स म

पात जलमहाभा यम

- 484 -

(आ पभा यम)

यथव त ह-पथ स ाकरणसाम या लम स ा लोपस ा नावगाह त एव लोपस ाऽ प लम स ा

नावगाहत त स एव दोषो-ल यपस यान म त

(समाधानभा यम)

अ य य लोपस ायाः पथ स ाकरण योजनम

कम

लम स ास यद यत त लोपमा मा भ द त

(४४८ समाधाना तरवा तकम ६)

लम त तषधा वा

(भा यम)

अथवा यदय-lsquoन लमता ग यrsquo इ त ययल ण तषध शाि त त ापय याचाय -भव त ल क

ययल ण म त

(इ टानपपि तप रहारा धकरणम)

(४४९ आ पवा तकम ७)

सतो न म ता भावा पदस ाऽभावः

(भा यम)

सन ययो यषा कायाणाम न म त रा ः प ष इ त स ल तोऽ य न म त या -राजप ष इ त

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 485 -

अ त त या अ न म तम-या वादौ पद म त पदस ा या त lsquoसब त पदम rsquo इ त पदस ा सा

भ व य त

(आ पसाधकभा यम)

स यतत यय आसीत -अनया भ व य यनया न भ व यती त ल त इदानी यय यावत

एवावधः वादौ पद म त पदस ा तावत एव सब त पद म त अि त च ययल णन

यजा दपरत त क वा भस ा ा नो त

(४५० आ पा तरवा तकम ८)

त द घ वयो च व तषधानपपि तरकयोगल ण वात प रवी र त

(भा यम)

त द घ वयो च व तषधो नोपप यत

प रवी र त

क कारणम

एकयोगल ण वात एकयोगल ण ह त द घ व इहndashल त यय सवा ण यया या ण काया ण

पयवप ना न भवि त ता यतन य था य त अननव तग अननव च द घ व म त

तदकयोगल ण भव त एकयोगल णा न च न क प त

४५१ यासा तरण समाधानवा तकम

स त था नस ानदशादा यभा य य

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 486 -

स मतत

कथम

था नस ाऽ यभत य भवती त व त यम

क कत भव त

स तामा मनन यत यथा ा त त द घ व भ व यतः

(आ पभा यम)

त व त य भव त

( यासा तरसाधकसमाधानभा यम)

य य यतद यत अथवत ह था नव ावो नार यत lsquo था नस ाऽ यभत यानि वधौrsquo इ त

व या म

(आ पभा यम)

य यवम lsquolsquoआङो यमहनःrsquorsquo आ मनपद भवती त ह तरव यात वधन यात न ह का च तः

स ाऽि त या वधर त द यत

(समाधानभा यम)

ह तर प स ाऽि त

का

हि तरव

कथम

पात जलमहाभा यम

- 487 -

lsquo व प श द याश दस ाrsquo इ त वचना व प श द य स ा भवती त ह तर प हि तः स ा

भ व य त

(४५२ यासा तर योजना तरवा तकम १०)

भस ाङ फगोरा वष च स म

(भा यम)

भस ाङ फगोरा वष च स भव त

(उदाहरणोपपादनभा यम)

भस ा- रा ः प षः-राजप षः ययल णन lsquoय च भमrsquo इ त भस ा ा नो त

lsquo था नस ाऽ यभत यानि वधौrsquo इ त वचना न भव त भस ा

(उदाहरणोपपादनभा यम)

ङ प- च ाया जाता- च ा ययल णनाण ता दतीकारः ा नो त lsquo था नस ा-ऽ यभत यानि वधौrsquo

इ त वचना न भव त ङ प

(उदाहरणोपपादनभा यम)

फ-वत डी ययल णन lsquoयञ ता rsquo इ त फः ा नो त lsquo था नस ाऽ यभत यानि वधौrsquo इ त

वचना न भव त फ

(उदाहरणोपपादनभा यम)

गोरा वम-गा म छ त-ग य त ययल णना म lsquoऔतोऽ शसोःrsquo इ या व ा नो त

lsquo था नस ाऽ यभत यानि वधौrsquo इ त वचना न भव त गोरा वम

(४५३ यासा तरदषणावा तकम ११)

पात जलमहाभा यम

- 488 -

त य दोषो ङौनकारलोप वि वधयः

(भा यम)

त यत य ल ण य दोषः

(उदाहरणोपपादनभा यम)

ङौ नकारलोपः आ चमन लो हत चमन ययल णन lsquoय च भमrsquo इ त भस ा स ा भव त

lsquo था नस ाऽ यभत यानि वधौrsquo इ त वचना न ा नो त

(उदाहरणोपपादनभा यम)

इ वम-आशीः ययल णन हल ती व स भव त lsquo था नस ाऽ यभत यानि वधौrsquo इ त

वचना न ा नो त

(उदाहरणोपपादनभा यम)

इम-अतण ययल णन हल त इम स ो भव त lsquo था नस ाऽ यभत यानि वधौrsquo इ त

वचना न ा नो त

(तट थभा यम)

स च भ यत

( स ाि तभा यम)

यथा यासमवा त

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम-सतो न म ताभावा पदस ाऽभावः त द घ वयो च

व तषधानपपि तरकयोगल ण वा प रवीः इ त

पात जलमहाभा यम

- 489 -

( थमदषणप रहारभा यम)

नष दोषः व य य प रहारम

( वतीयदषणप रहारभा यम)

इहा प प रवी र त-शा पर व तषधन पर वा ीघ व भ व य त

(स योजनकथना धकरणम)

(आ पभा यम)

का न पनर य योग य योजना न

(४५४ यथा यासस योजनवा तकम १२)

योजनमप त शलोप नममामौ गणव ी द घ वमडा नि वधयः

(भा यम)

अप तलोप शलोप च कत नम अमामौ गणव ी द घ व मम अडाटौ ि व ध र त योजना न

(उदाहरणोपपादनभा यम)

नम-अ न ी त वािजना ी षध था ता ता प डानाम

अमामौ-ह अन वन अन वान

गणः-अधोक अल

व ः- यमा

द घ वम-अ न ी त वािजना ी षध था ता ता प डानाम

इम-अतण

अडाटौ-अधोक अल ऐयः औनः

पात जलमहाभा यम

- 490 -

नि व धः-अ भनोऽ अि छनोऽ

अप त शलोपयोः कतयोरत वधयो न ा नवि त ययल णन भवि त

( या यानभा यम)

नता न सि त योजना न था नव ावना यता न स ा न

(स ाव यकताभा यम)

न स यि त आदशः था नव द य यत न च लोप आदशः

( या यानसाधकभा यम)

लोपोऽ यादशः

कथम

आ द यत यः स आदशः लोपोऽ या द यत

(लोपऽ यादश वसाधकभा यम)

दोषः ख व प या य द लोपो नादशः यात इह lsquoअचः परि मन पव वधौrsquo इ यत य योग य

भ य ठा न लोप उदाहरणा न ता न न यः

(स ार भाव यकताभा यम)

य त ह था नव ावो नाि त तदथमय योगो व त यः

व च था नव ावो नाि त

योऽि व धः

(आ पभा यम)

क योजनम

पात जलमहाभा यम

- 491 -

(४५५ योजनवा तकम१३)

योजन ङौनकारलोप वि वधयः

(भा यम)

ङौनकार लोप वि वधयः योजयि त

ङौनकारलोप तावत- lsquoआ चमन lsquoलो हत चमन था नव ावः अनि वधौlsquo इ त वचना न

ा नो त ययल णन त यची त भस ा स ा भव त

इ वम- आशीः था नव ावः lsquolsquoअनि वधौrsquorsquo इ त वचना न ा नो त ययल णन त हल ती व

स भव त

इम ndash अत ण था नव ावः lsquoअनि वधौrsquo इ त वचना न ा नो त ययल णन त हल तीम

स ो भव त

(४५६ स ार भदषणवा तकम १४)

भस ाङ फगोरा वष च दोषः

भस ाङ फगोरा वष च दोषो भव त

भस ा- रा ः प षो राजप षः ययल णन त यची त भस ाया न लोपः ा तप दका त यrsquo

इ त न लोपो न ा नो त था नव ाव वनि वधा व त वचना न ा नो त

ङ प- च ाया जाता च ा ययल णन वण ता दतीकारः ा नो त थ नव ाव वनि वधा व त

वचना न ा नो त

फ- वत डी ययल णन त यञ तादकारा ता द त फः ा नो त

था नव ाव वनि वधा व त वचना न ा नो त

पात जलमहाभा यम

- 492 -

गोरा वम- गा म छ त ग य त ययल णन lsquoऔतो शसोःrsquo इ या व ा नो त था नव

भाव वनाि वधा व त वचना न ा नो त

(स ार भवा दभा यम)

भस ाया ताव न दोषः आचाय व ि त ापय त-

न ययल णन भस ा भवती त यदयम-lsquoन ङस ब योःrsquo इ त ङौ तषध शाि त

ङ य प नव व ायत-अण तादकारा ता द त

कथ त ह

अ योऽकार इ त

फऽ प नव व ायत-यञ तादकारा ता द त

कथ त ह

यञ योऽकार इ त

गोरा वऽ प नव व ायत-अ म अची त

कथ त ह

अ यमी त

( या यानभा यम)

योजना य प त ह नता न सि त

(दषणो ारभा यम)

य तावद यत-ङौ नकारलोप इ त यत एत यास एव-lsquoन ङसब योःrsquo इ त

(दषणो ारभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 493 -

इ वम प व य यतत शास इ व आशासः वौ इ त

(दषणो ारभा यम)

इि व धर प हल त नव तम

(आ पभा यम)

य द हल त नव त तणहा न अ ा प ा नो त

(समाधानभा यम)

एव त ह-lsquoअ च नrsquo इ यनव त यत

(तट था पभा यम)

न तह दानीमय योगो व त यः

( स ाि तसमाधानभा यम)

व त य च

क योजनम

यय ग ह वा यद यत त ययल णन यथा यात श द ग ह वा यद यत

त ययल णन मा भ द त

क योजनम

शोभना षदोऽ य ा मण य स ष ा मणः lsquoसोमनसी अलोमोषसीrsquo इ यष वरो मा

भ द त ययलोप ययल णम ६२

(५७ ययल ण नषधस म ११९ आ १ ४ स)

न लमता ग य११६३

पात जलमहाभा यम

- 494 -

( यनताप रहारा धकरणम)

(४५७(१) आ पवा तकम )

लम त तषध एकपद वर योपस यानम

(भा यम)

लम त तषध एकपद वर योपस यान कत यम एकपद वर च लमता लत ययल ण न

भवती त

( या पभा यम)

कम वशषण

( या पसमाधानभा यम)

न याह

(४५७(२) आ पशषवा तक वतीयख डम१)

सवामि त स ल वरवजम

(भा यम)

सव वरमामि त वर स ल वर च वज य वा

(उदाहरणोपपादनभा यम)

सव वर सव तोमः सवप ठः lsquoसव य स पrsquo इ या यदा त व यथा यात

(उदाहरणोपपादनभा यम)

आमि त वर-स पराग छ स ताऽऽग छत lsquoआमि त य चrsquo इ या य त व यथा यात

(उदाहरणोपपादनभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 495 -

स ल वर मा ह दाताम मा ह धाताम lsquo आ दः सचोऽ यतर यामrsquo इ यष वरो यथा यात

(भा यम)

क योजनम

(४५८ योजनवा तकम२)

योजन ञ न क ल क वराः

(भा यम)

ञ न क वरा ल क योजयि त गगा व सा वदा उवाः उ ीवा वामर जः lsquoि न तrsquo

इ या यदा त व मा भ द त इह चा यः-lsquo कतःrsquo इ य तोदा त व मा भ द त

(४५९ योजना तरवा तकम ३)

प थमथोः सवनाम थान ल क

(भा यम)

प थमथोः सवनाम थान ल क योजनम प थ यो म थ यः lsquoप थमथोः सवनाम थानrsquo इ यष

वरो मा भ द त

(४६० आ पवा तकम ४)

अ नो र वधौ

(भा यम)

अ नो र वधान लमता ल त ययल ण न भवती त व त यम अहददा त अहभ त lsquoरोऽस पrsquo

इ त ययल णन तषधो मा भ द त

(४६१ आ पवा तकम ५)

पात जलमहाभा यम

- 496 -

उ तरपद व चापदा द वधौ

(भा यम)

उ तरपद व चापदा द वधौ लमता ल त ययल ण न भवती त व त यम परमवाचा परमवाच

परमगोदहा परमगोद ह परम व लहा परम व लह पद य त ययल णन क वाद न मा

भवि न त

अपदा द वधा व त कमथम

द धसचौ द धसचः lsquoसा पदा योःrsquo इ त तषधो यथा यात

(आ पभा यम)

य यपदा द वधा व य यत उ तरपदा धकारो न क पत

त को दोषः

lsquoकण वणल णातrsquo इ यवमा द व धन स य त

(आ पबाधक यासा तरभा यम)

य द पनः नलोपा द वधौ ल य त लमता ल त ययल ण न भवती य यत

( यासा तर नराकरणभा यम)

नव श यम इह ह-राजकमाय राजकमाय इ त शाकल स यत

( यासा तरसाधकभा यम)

नष दोषः यदतत- स त शाकल न इ त एतत- यय शाकल न इ त व या म

(आ पभा यम)

य द lsquo यय शाकल नrsquo इ य यत lsquoद ध अधना- मध अधनाrsquo अ ाऽ प न स यत

पात जलमहाभा यम

- 497 -

( नराकरणभा यम)

यय शाकल न भव त

कतरि मन

य मा यः ययो व हत इ त

(आ पभा यम)

इह त ह-परम दवा परम दव lsquo दव उतrsquo इ य व ा नो त

( वशषान यपगमभा यम)

अ त त य वशषण

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम-उ तरपदा धकारो न क पत त

(प रहारभा यम)

वचनाद तरपदा धकारो भ व य त

(आ पभा यम)

त त ह व त यम

(समाधानभा यम)

न व त यम अनव ि तः क र यत इदमि त-lsquolsquoय मा यय व ध तदा द ययऽ गमrsquorsquo

lsquoसि तङ त पदम rsquo य मा सि त व ध तदा द सब त तङ त च lsquoनः यrsquo ना त य पदस

भव त य मात य व ध तदा द सब त च lsquo स त चrsquo स त पव पदस भव त

पात जलमहाभा यम

- 498 -

य माि स व ध तदा द सब त च lsquo वा द वसवमान थानrsquo वा द वसवनाम थान पव पदस

भव त य मा वा द व ध तदा द सब त च

lsquoय च भमrsquo यजा द यय पव भ भव त य मा यजा द व ध तदा द सब त च

(आ पभा यम)

इह त ह-परमवाक lsquoअसवनाम थानrsquo इ त तषधः ा नो त

(समाधानभा यम)

अ त त याः तषधः-या वादौ पद म त पदस ा या त सब त पद म त पदस ा सा

भ व य त

(आ पभा यम)

स य यय आसीत-अनया भ व य यनया न भ व यती त ल त इदानी यय यावत

एवावधः वादौ पद म त पदस ा तावत एवावधः सब त पद म त अि त च ययल णन

सवनाम थानपरत त क वा lsquo तषधा च बल यासो भवि तrsquo इ त तषधः ा नो त

(समाधानवा तकम)

ना तषधात

(भा यम)

नाय स य तषधः-सवनाम थान न त

क त ह

पयदासोऽयम-यद य सवनाम थाना द त सवनाम थान अ यापारः य द कन च ा नो त

तन भ व य त पवण च ा नो त

पात जलमहाभा यम

- 499 -

(समाधाना तरवा तकम)

अ ा तवा

(भा यम)

अथवा-अन तरा या ाि तः सा त ष यत

कत एतत

अन तर य व धवा भव त तषधो व त पवा ाि तर त ष ा तया भ व य त

(आ पभा यम)

नन चय ाि तः पवा ाि त बाधत

(समाधानभा यम)

नो सहत त ष ा सती बा धतम

(आ पभा यम)

य यव परमवाचौ परमवाच इ त lsquoसि तङ त पदम rsquo इ त पदस ा ा नो त

(समाधानभा यम)

एव त ह योग वभागः क र यत-lsquo वा दषrsquo पव पदस भव त ततः-lsquoसवनाम थान अय चrsquo

पव पदस भव त ततो-lsquoभमrsquo भस भव त यजादावसवनाम थान इ त

(आ पभा यम)

य द त ह-साव प पद भव त एचः ल त वकार पदा त हण चोद य य त इह मा भत- भ

करो ष गौ र त ति मन यमाणऽ प ा नो त

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 500 -

वा यपदयोर य य यव तत

(आ पभा यम)

इह त ह-द धसचौ-द धसचः इ त lsquoसा पदा योःrsquo इ त पदा दल णः ष व तषधो न ा नो त

(समाधानभा यम)

मा भदवम-पद या दः पदा दः पदादन त

कथ त ह

पदादा दः पदा दः पदादन यव भ व य त

(आ पभा यम)

नव श यम इहा प स यत-ऋ -वा - व -कमार ष कशोर ि व त

(समाधानभा यम)

सा तषधो ापकः- वा दष पद वन यषा पदस ा न त यः तषधो भवती त

(आ पभा यम)

इह त ह- lsquoबह सचौ बह सचःrsquo बह जय ययः अ पदादा दः पदा दः पदादन य यमानऽ प न

स य त

(वा तक यासा तरण समाधानभा यम )

एव त ह-

(वा तक यासभा यम)

उ तरपद व च पदा द वधौ

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 501 -

लमता ल त lsquo ययल ण भव तrsquo इ त व या म ति नयमाथ भ व य त-पदा द वधावव न

पदा त वधा व त

(आ पभा यम)

कथ-बह सचौ बह सचः इ त

(४६२ समाधानवा तकम ६)

बह पव य च

(भा यम)

बह पव य च पदा द वधावव न पदा त वधा व त

(४६३ आ पवा तकम ७)

व वऽ य य

(भा यम)

व वऽ य य लमता ल त ययल ण न भवती त व त यम वाक च क च वक च

वा वचम

(आ पभा यम)

इहाभवि न त ययल णन ज भावः ा नो त

(४६४ समाधानवा तकम ८)

स च जसोऽ स ग आकार करणात

(भा यम)

स च सि न म त य जसोऽ स गः

पात जलमहाभा यम

- 502 -

क कारणम

lsquoआकार करणातrsquo lsquoआतःrsquo इ यति नयमाथ भ व य त-आत एव च स लग तात

ना य माि स लग ता द त

(आ पभा यम)

इह-इ त य म प ो ददा त इ य म प ो ददाती य ययल णन य मद मदोः

lsquoष ठ चतथ वतीया थयोवा नावौrsquo इ त वा नादयः ा नवि त

(४६५ समाधानवा तकम ९)

य मद मदोः थ हणात

(भा यम)

थ हण त यत त यमाण वभि त वशषण व ा यत

(समाधानबाधकभा यम)

अ य य थ हण य योजनम

कम

स वभि तक य वा नावादयो यथा य र त

(समाधानसाधकभा यम)

नतदि त योजनम पद य त वतत वभ य त च पदम त ाऽ तरणा प थ हण

स वभि तक यव भ व य त

(समाधानबाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 503 -

भवि स म-य वभ य त पदम य त खल वभ तौ पद त न स य त- ामो वा द यत

जनपदो वा द यत ामो नौ द यत जनपदो नौ द यत

(समाधानसाधकभा यम)

सव हणम प कतमनवतत तन स वभि तक यव भ व य त

(आ पभा यम)

इह- च काम याजयाचकार त lsquo त ङ त rsquo इ त त य च नघात त मा चा नघातः ा नो त

(४६६ समाधानवा तकम १०)

आ म ललोपा त य चा नघात त मा च नघातः

(भा यम)

आ म ललोपा त य चा नघातः त मा च नघातः स ो भ व य त

(अ गपदवा याथ न पणा धकरणम)

(४६७ आ पवा तकम ११)

अ गा धकार इटो व ध तषधौ

(भा यम)

अ गा धकार इटो व ध तषधौ न स यतः िजग मष स वव स अ ग यतीटो व ध तषधौ न

ा नतः

(४६८ आ पवा तकम १२)

मद घ व च

( नभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 504 -

क च

(एकद शसमाधानभा यम)

इट च व ध तषधौ

( स ाि तभा यम)

न याह अदशऽय चः प ठतः म च द घ वम उ ाम स ाम त

(अ गा धकारपर वदषणोपसहारभा यम)

इह क चद गा धकार लमता ल त ययल ण भव त क च चा य न भव त

( यासा तरण दषणो ारा धकरणम)

य द पनः-

(४६९ यासा तरसाधकभा यम)

न लमता ति मन

इ य यत

(आ पभा यम)

अथ न lsquoन लमता ति मनrsquo इ य यमान क स मत व त-इटो व ध तषधौ मद घ व च

(समाधानभा यम)

बाढ स म न इटो व ध तषधौ पर मपदि व य यत

कथ त ह

सकारादा व त त वशषण पर मपद हणम

न ख व प मद घ व पर मपदि व य यत

पात जलमहाभा यम

- 505 -

कथ त ह

शती त त वशषण पर मपद हणम

(४७० आ पवा तकम १४)

न लमता ति मि न त च न णङादशा तलोप

(भा यम)

न लमता ति मि न त च न णङादशा तलोप न स यि त अव ध भवता द यः अगा य भवता

ामः अ यगा य भवताऽनवाकः तलोप कत लङ त ह न णङादशा न ा नवि त

(समाधानभा यम)

नष दोषः न लङ त ह न णङादशा उ य त

क त ह

आधधातक इ त त वशषण ल हणम

(आ पभा यम)

इह च- सव तोमः सवप टः lsquoसव य स पrsquo इ या यदा त व न ा नो त

(एकद शसमाधानभा यम)

त चा प व त यम

( स ाि तसमाधानभा यम)

न व त यम lsquoन लमता ग यrsquo इ यव स म

कथम

न लमता ल तऽ गा धकारः त न द यत

पात जलमहाभा यम

- 506 -

क त ह

योऽसौ लमता ल यत ति मन यद ग त य य काय त न भव त

(आ पभा यम)

एवम प-सव वरो न स य त

(समाधानभा यम)

कत योऽ य नः न लमता ग य६३

(५८ उपधास ास म ११९ आ ५ स)

अलोऽ या पव उपधा११६५

(अल इ य य प च य त व नणया धकरणम)

(आ पभा यम)

क मदम हणम य वशषणम

(इ टापि तभा यम)

एव भ वतमह त

(आ पभा यम)

उपधास ायाम हणम य नदश च सघात तषधः१

(भा यम)

उपधास ायाम हणम य नदश च सघात य तषधो व त यः सघात योपधास ा ा नो त

त को दोषः

lsquoशास इद हलोःrsquo श टः श टवान सघात य व ा नो त

पात जलमहाभा यम

- 507 -

( थमा तप ा यपगमभा यम)

य द पनरल या द य यत

( थमा तप दषणभा यम)

एवम य योऽ वश षतो भव त

त को दोषः

सघाताद प पव योपधास ा स यत

त को दोषः

lsquoशास इद हलोःrsquo श टः श टवान शकार य व स यत

स च भ यत

( स ा तभा यम)

यथा यासमवा त

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम-उपधास ायाम हणम य नदश चत सघात तषधः इ त

(प रहारभा यम)

नष दोषः

(४७२ समाधानवा तकम २)

अ य व ानाि स म

(भा यम)

स मतत

पात जलमहाभा यम

- 508 -

कथम

अलोऽ य य वधयो भव ती य य य भ व य त

(४७३ समाधानबाधकवा तकम ३)

अ य व ानात स म त च नानथकऽलोऽ य व धरन यास वकार

(भा यम)

अ य व ानात स म त चत त न

क कारणम

lsquoनानथकऽलोऽ य व धरन यास वकारrsquo

अनथकऽलो य व धन यषा प रभाषा कत या

कम वशषण

न याह अन यास वकार-अ यास वकारान वज य वा lsquoभञा मत rsquo lsquoअि त पप य चrsquo इ त

( योजनिज ासाभा यम)

का यत याः प रभाषायाः योजना न

(४७४ प रभाषा योजनवा तकम ४)

योजनम य तानकरण यात इतौ

lsquoअ य तानकरण यात इतौrsquo इ य य य ा नो त अनथकऽलो य व धन न भवती त न दोषो

भव त

( योजन नराकरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 509 -

नतदि त योजनम आचाय व ि त ापय त-ना य य पर प भवती त यदयम-

lsquoना डत या य य त वाrsquo इ याह

(४७५ योजनवा तकम ५)

४७५ वसोर ाव यासलोप च

(भा यम)

वसोर ाव यासलोप च य य य ा नो त अनथकऽलोऽ य व धन त न दोषो भव त

( योजन नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम पनल पवचनसाम या सव य भ व य त

( नराकरणय य तरकद शभा यम)

अथवा- श लोपः क र यत स lsquo श सव यrsquo इ त सवादशो भ व य त

(आ पभा यम)

स त ह शकारः कत यः

(समाधानभा यम)

न कत यः यत यास एव वशकारको नदशःrsquo- वसोर ाव यासलोप चrsquo इ त

(४७६ योजनवा तकम ६)

आ प लोपोऽकोऽन च

( यासा तर वश का नराकरणभा यम)

त ठ त स म अ यथा या यायत

(वा तक या याभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 510 -

आ प ह ल लोप इ य य य ा नो त अनथकऽलोऽ य व धन त न दोषो भव त

( योजन नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम अन एव लोप व या म

(गौरवा पभा यम)

तदनो हण कत यम

(गौरव नराकरणभा यम)

न कत यम

कतमनवतत

व कतम

lsquoअना यकःrsquo इ त

(अनव ि तबाधकभा यम )

त व थमा न द टम ष ठ न द टन चहाथः

(अनव ि तसाधकभा यम)

हल यषा स तमी अि न त थमायाः ष ठ क प य य त-lsquoति मि न त न द ट पव यrsquo इ त

(४७७ योजनवा तकम ७)

अ लोपोऽ यास य

(भा यम)

अ य य ा नो त lsquoनानथकऽलोऽ य व धःrsquo इ त न दोषो भव त

( योजन नराकरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 511 -

एतद प नाि त योजनम अ हणसाम या सव य भ व य त

( योजनसाधकभा यम)

अ यनद हण य योजनम

कम

स न धकारोऽप यत इह मा भत-दधौ ददौ

( योजनबाधकभा यम)

अ तरणा य हण स न धकारमप यामह

( योजनसाधकभा यम)

स त ह सकारा दरप यत-स न सकारादा व त इह मा भत-िज ाप यषती त

( योजनबाधकभा यम)

अ तरणा य हण सन सकारा दमप यामह

( योजनसाधकभा यम)

कतय त यप य त-एतासा कतीना लोपो यथा यात इह मा भत - पप त यय त

( योजनबाधकभा यम)

अ तरणा य हणमताः कतीरप यामह

( योजनसाधकभा यम)

वषय त यप यत-lsquoमचोऽकमक य गणो वाrsquo इ त इह मा भत-मम त गा म त

( योजनबाधकभा यम)

अ तरणा य हणमत वषयमप यामह

पात जलमहाभा यम

- 512 -

कथम

अकमक य य यत तन य वाय म चरकमक त व भ व य त त मा नाथ ऽनया प रभाषया-

नानथकऽलोऽ य व ध र त

(४७८ यासा तरवा तकम ८)

अलोऽ यात पव ऽलपध त वा

(भा यम)

अथवा य तमव प ठत यम-अलोऽ या पव ऽलपधास ो भवती त

(आ पभा यम)

त त ह व त यम

(प रहारभा यम)

न व त यम

(४७९ समाधानवा तकम ९)

अवचना लोक व ानात स म

(भा यम)

अ तरणा प वचन लोक व ानात स मतत त यथा-लोक-अमीषा ा मणानाम या पव

आनीयता म य त यथाजातीयकोऽ य तथाजातीयकोऽ या पव आनीयत अलोऽ या पव

उपधा६५

(५९-६० प रभाषास ११९ आ ६-७ स)

ति मि न त न द ट पव य ११६६

पात जलमहाभा यम

- 513 -

त मा द य तर य११६७

(उदाहरण न पणा धकरणम)

(आ पभा यम)

कमदाहरणम

(समाधानभा यम)

इह तावत-lsquoति मि न त न द ट पव यrsquo इ त lsquoइको यण चrsquo द य -म व इह

lsquoत मा द य तर यrsquo इ त-lsquo वय त पसग योऽप ईतrsquo वीपम तर प-समीपम

(समाधानबाधकभा यम)

अ यथाजातीयकन श दन नदशः यत अ यथाजातीयक उदा यत

( या पभा यम)

क त यदाहरणम

( या पसमाधानभा यम)

इह तावत-lsquoति मि न त न द ट पव यrsquo इ त-lsquoति म न ण च य माका माकौrsquo इ त

lsquoत मा द य तर यrsquo इ त-lsquoत मा छसो नः प सrsquo इ त

( स ाि तभा यम)

इद चा यदाहरणम-lsquoइको यण चrsquo य त पसग योऽप ई rsquo इ त

कथम

सवना नाऽय नदशः यत सवनाम च सामा यवाची त सामा य न द ट वशषा

अ यदाहरणा न भवि त

पात जलमहाभा यम

- 514 -

(आ पभा यम)

क पनः सामा यम को वशषः

(समाधानभा यम)

गौः सामा यम क णो वशषः

(आ पभा यम)

न तह दानी क णः सामा यम गौ वशषो भव त

(समाधानभा यम)

भव त

(आ पभा यम)

(समाधानभा यम)

य द त ह सामा यम प वशषः वशषोऽ प सामा यम सामा य वशषौ न क पत

(समाधानभा यम)

क पत च

कथम

वव ातः

यदाऽ य गौः सामा यन वव तो भव त क णो वशष वन तदा गौः सामा यम क णो

वशषः यदाऽ य क णः सामा यन वव तो भव त गौ वशष वन वव तः तदा क णः

सामा यम गौ वशषः

( टा ता तरभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 515 -

अपर आह-lsquo क पत चrsquo

कथम

पताप वत त यथा-स एव कि च त पता भव त कि च त प ो भव त एव महा प

स एव कि च त सामा य कि च त वशषः एत ख व प नद शकाना वा ततरका भवि त य

सवना ना नदशाः य त एत ह बह तरक या यत

(आ पभा यम)

अथ कमथमपसगण नदशः यत

(समाधानभा यम)

श द स त या न द ट पव य काय यथा यात अथ मा भत-जनपद अ तशायन इ त

(आ पभा यम)

क गतमतदपसगण आहोि व छ दा ध यादथा ध यम

(समाधानभा यम)

गत म याह

कथम

नरय ब हभाव वतत त यथा- न ा तो दशा - नदशः ब हदश इ त ग यत श द च

श दा ब हभतः अथ ऽब हभतः

(आ पभा यम)

अथ न द ट हण कमथम

(४८० समाधानवा तकम १)

पात जलमहाभा यम

- 516 -

न द ट हणमान तयाथम

(भा यम)

न द ट हण यत आन तयमा आन तयाथम आन तयमा काय यथा यात-lsquoइको

यण चrsquo द य -म व इह मा भत-स मधौ स मधः षदौ- षदः

(स य नयमाथता धकरणम)

(आ पभा यम)

कमथ पन रदम यत

(४८१ समाधानवा तकम २)

ति म त मा द त पव तरयोय गा वशषाि नयमाथ वचन द यदक पच योदनम

(भा यम)

ति म त मा द त पव तरयोय गयोर वशषाि नयमाथ ऽयमार भः ाम दवद तः पवः पर

इ त सदहः ामा वद तः पवः पर इ त सदहः एव महा प-द यदकम पच योदनम lsquoइको

यण चrsquo इ त-उभा वकौ उभावचौ अ च पव य अ च पर य त सदहः lsquo त ङ तङःrsquo इ त-अ तङः

पव य अ तङः पर य त सदहः इ यत चा च पव य या अ तङ च पर य त त चा तरण

वचन न स यती त नयमाथ वचनम एवमथ मदम यत

(काकभा यम)

अि त योजनमतत

(समाधानभा यम)

क तह त

पात जलमहाभा यम

- 517 -

(उभय नदश प चमी नदशबल य वा धकरणम)

(आ पभा यम)

अथ य ोभय न द यत क त पव य काय भव त आहोि वत पर य त

(४८२ समाधानवा तकम ३)

उभय नदश व तषधा प चमी नदशः

(भा यम)

उभय नदश व तषधा प चमी नदशो भ व य त

(भा यम)

क योजनम

(४८३ योजनवा तकम ४)

योजनमतो लसावधातकानदा त व

(भा यम)

व य त-ता या द योऽनदा त व स तमी नदशोऽ य त सजथः(भा६११७०) इ त ति मन

यमाण ता या द यः पर य लसावधातक य लसावधातक परत ता याद ना म त सदहः

ता या द यः पर य लसावधातक य

(४८४ योजनवा तकम ५)

बहो र ठाद नामा दलोप

(भा यम)

बहो तरषा मठ टमयसाम इ ठमयःस परतो बहो र त सदहः बहो तरषा म ठमयसाम

पात जलमहाभा यम

- 518 -

(४८५ योजनवा तकम६)

गोतो णत

गोतः पर य सवनाम थान य सवनाम थान परतो गोत इ त सदहः गोतः पर य

सवनाम थान य

(४८६ योजनवा तकम७)

दा द यः सावधातक

(भा यम)

दा द यः पर य सावधातक य सावधातक परतो दाद ना म त सदहः दा द यः पर य

सावधातक य

(४८७ योजनवा तकम ८)

आन मगीदासः

(भा यम)

आस उ तर यान य आन परत आस इ त सदहः आस उ तर यान य

(४८८ योजनवा तकम९)

आ म सवना नः स

(भा यम)

सवना न उ तर यामः आ म परतः सवना न इ त सदहः सवना न उ तर यामः

(४८९ योजनवा तकम१०)

घ ङ याण न याः

पात जलमहाभा यम

- 519 -

(भा यम)

न या उ तरषा ङताम ङ स परतो न या इ त सदहः न या उ तरषा ङताम

(४९० योजनवा तकम ११)

याडापः

(भा यम)

आप उ तर य ङतः ङ त परत आप इ त सदहः आप उ तर य ङतः

(४९१ योजनवा तकम१२)

ङमो वाद च ङमण न यम

ङम उ तर याऽचः अ च परतो ङमः इ त सदहः ङम उ तर याचः

(४९२ समाधानह वनपपि तवा तकम १३)

वभि त वशष नदशानवकाश वाद व तषधः

(भा यम)

वभि त वशष नदश यानवकाश वादय तोऽय व तषधः सव वा कतसाम या स तमी

अकतसाम या प चमी त क वा प चमी नदशो भ व य त

(४९३ एकद शसमाधानवा तकम १४)

यथाथ वा ष ठ नदशः

(भा यम)

यथाथ वा ष ठ नदशः कत यः य पव य काय म यत त पव य ष ठ कत या य

पर य काय म यत त पर य ष ठ कत या

पात जलमहाभा यम

- 520 -

(आ पभा यम)

स त ह तथा नदशः कत यः

(आ प नरासकद शभा यम)

न कत यः अननव ल ि तभ व य त-ति मि न त न द ट पव य ष ठ त मा द य तर य

ष ठ त

(आ पभा यम)

त त ह ष ठ हण कत यम

(समाधानभा यम)

न कत यम कतमनवतत

व कतम

lsquoष ठ थानयोगाrsquo इ त

(४९४ क पकप दषणवा तकम१५)

क पक म त चि नयमाभावः

(भा यम)

क पक म त चि नयम याभावः उ त चतत- नयमाथ ऽयमार भ इ त

(दषणा तरभा यम)

यय वधौ ख व प प च यः कि पकाः यः

त को दोषः

पात जलमहाभा यम

- 521 -

lsquoगि ति क यः सनrsquo गि ति क य इ यषा प चमी सि न त थमायाः ष ठ क पयत-

lsquoत मा द य तर यrsquo इ त

(दषणा तरबाधकभा यम)

अ त न कि चद य आदशः त न द यत त ाऽ तयतः सनः स नव भ व य त

(दषणा तरसाधकभा यम)

नव श यम इ स ा न क पत उपदश इती स ो यत

(४९५ क पकप आ पा तरवा तकम १६)

क त वकारा यव था च

(भा यम)

क त वकारयो च यव था न क पत lsquoइको यण चrsquo अची यषा स तमी य ण त थमायाः ष ठ

क पयत-lsquoति मि न त न द ट पव यrsquo इ त

(४९६ क पकप आ पा तरवा तकम१७)

स तमीप च यो च भावादभय ष ठ ल ि त त ोभयकाय स गः

(भा यम)

स तमीप च यो च भावादभय व ष ठ ा नो त ता या द य इ यषा प चमी लसावधातक

इ य याः स त याः ष ठ क पयत-lsquoत मा द य तर यrsquo इ त तथा लसावधातक इ यषा स तमी

ता या द य इ त प च याः ष ठ क पयत-lsquoति मि न त न द ट पव यrsquo इ त

त को दोषः

त ोभयकाय स गः

पात जलमहाभा यम

- 522 -

त उभयोः काय ा नो त

( करणकप दषणो ारभा यम)

नष दोषः य तावद यत- क पक म त चि नयमाभावः इ त मा भि नयमः

स तमी न द ट पव य ष ठ क यत प चमी न द ट पर य यावता स तमी न द ट पव य

ष ठ क यत प चमी न द ट पर य नो सहत स तमी न द ट पर य काय भ वत ना प

प चमी न द ट पव य

(आ पबाधकभा यम)

यद य यत-lsquo यय वधौ प च यः कि पकाः यःrsquo इ त स त कि पकाः

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम-lsquoगि ति क यः सनrsquo इ यषा प चमी सि न त थमायाः ष ठ क पयत-

rsquoत मा द य तर यrsquo इ त

(प रहार मारणभा यम)

प र तमतत-न कि चद य आदशः त न द यत त ा तयतः सनः स नव भ व य त-इ त

(प रहारबाधकभा यम)

नन चो तम-नव श य म स ा न क पत उपदश इ त इ स ो यत-इ त

(प रहारबाधानपपि तभा यम)

यादष दोषो यद स ा आदश ती त त खल कताया म स ाया लोप च कत आदशो

भ व य त उपदश इ त ह स ो यत

(प रहारा तरभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 523 -

अथवा नान प न स न ल या भ वत यम यदा चो प नः सन तदा कतसाम या

प चमी त क वा ल ि तन भ व य त

(आ पा तरबाधकभा यम)

यद य यत- क त वकारा यव था च -इ त

अ ा प कतौ ष ठ इक इ त वकतौ थमा य ण त य च नाम सौ ी ष ठ नाि त त

ल या भ वत यम

(प रहारा तरभा यम)

अथवाऽ त ताव दको य ण त य नाम सौ ी ष ठ य द चदानीमची यषा स तमी य ण त

थमायाः ष ठ क पयत-lsquoति मि न त न द ट पव यrsquo इ त

अ त न कि चद य आदशः त न द यत त ाऽऽ तयतो यणो यणव भ व य त

(आ पा तरबाधकभा यम)

यद य यत-स तमीप च यो च भावादभय ष ठ ल ि त त ोभयकाय स गः- इ त नष

दोषः आचाय व ि त ापय त-lsquoनोभ यगप कि पक भवतःrsquo इ त यदयम lsquoएकः पवपरयोःrsquo इ त

पवपर हण करो त ति मि न त न द ट पव य त मा द य तर य६७

(६१ स ास म ११९ आ८ म स)

व प श द याश दस ा११६८

(अथव प रभाषासाधना धकरणम)

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 524 -

प हण कमथम न lsquo व श द याश दस ाrsquo भवती यव प श द य स ा भ व य त न

य य व श द या य यदतो पात

(समाधानभा यम)

एव त ह स स त य प हण करो त त ापय याचायः-अ य य पा व श द य त

क पन तत

अथः

कमत य ापन योजनम

lsquoअथव हण नानथक यrsquo

इ यषा प रभाषा न कत या भव त

------------

(स योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

कमथ पन रदम यत

(४९७ समाधानवा तकम १)

श दनाथगतरथ काय यासभवात त वा चनः स ा तषधाथ व पवचनम

(भा यम)

श दनो चा रतनाथ ग यत-गामानय द यशान त अथ आनीयत अथ च भ यत अथ

काय यासभवा इह च याकरण अथ काय यासभवःlsquo-अ नढगrsquo इ त न श यतऽ गार यः परो

ढक कतम श दनाथगतरथ काय यासभवा याव त त वा चनः श दा ताव यः सव यः

पात जलमहाभा यम

- 525 -

उ पि तः ा नो त इ यत च-त मादव या द त त चा तरण य न न स यती त त वा चनः

स ा तषधाथ व पवचनम एवमथ मदम यत

(४९८ समाधान नराकरणवा तकम )

न वा श दपवको यथ स यय त मादथनव ि तः

(भा यम)

न वा एत योजनमि त

क कारणम

श दपवको यथ स ययः आत च श दपवकः योऽ प यसावाह यत ना ना नाम च

यदानन नोपल ध भव त तदा प छ त-lsquo क भवानाहrsquo इ त श दपवक चा य स ययः इह च

याकरण श द काय य सभवः अथऽसभवः त मादथ नव ि तः त मादथ य नव ि तभ व य त

( योजनभा यम)

इद त ह योजनम-अश दस त व यामी त इह मा भत-lsquoदाधा वदापrsquo lsquoतर तमपौ घःrsquo इ त

(४९९ योजन नराकरणवा तकम ३)

श दस ा तषधानथ य वचन ामा यात

(भा यम)

श दस ायाः तषधोऽनथकः

श दस ाया व प व धः क मा न भव त

वचन ामा यात श दस ावचनसामा यात

( योजनसाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 526 -

नन च वचन ामा यात स ना स ययः यात व प हणा च स ायाः

( योजनबाधकभा यम)

एतद प नाि त योजनम आचाय व ि त ापय त-श दस ाया न व प व धभवती त

यदयम-lsquo णा ता ष rsquo इ त षकारा तायाः स यायाः ष स ा शाि त इतरथा ह वचन ामा या च

नकारा तायाः स यायाः स ययः यात व प हणा च षकारा तायाः

( योजनसाधकभा यम)

नतदि त ापकम न ह षकारा ता स ाि त का त ह डकारा ता

( योजनबाधकभा यम)

अ स ज वम त या स वात षकारा ता

( योजनभा यम)

म ा यथ तह द व त यम म ऋ च यजषी त यद यत त म श द ऋ श द यजःश द च

मा भत

(५०० योजन नराकरणवा तकम ४)

म ा यथ म त च छा साम यादथगतः स म

(भा यम)

म ा यथ म त चत त न

क कारणम

पात जलमहाभा यम

- 527 -

शा य साम यादथ य ग तभ व य त म ऋ च यजषी त यद यत म श द

ऋ श द यजःश द च त य काय य सभवो ना ती त क वा म ा दसहच रतो योऽथ त य

ग तभ व य त साहचयात

( यनता नराकरणा धकरणम)

(५०१ आ पवा तकम ५)

स त वशषाणा व ा यथम

(भा यम)

सि नदशः कत यः ततो व त यम-lsquoत वशषाणा हण भव तrsquo इ त

क योजनम

व ा यथम lsquo वभाषा व मग-rsquo इ त- ल य ोध ल य ोधाः

(५०२ आ पवा तकम६)

प पयायवचन य च वा यथम

(भा यम)

पि नदशः कत यः ततो व त यम-पयायवचन य च त वशषाणा च हण भव त व य च

प य त

क योजनम

वा यथम lsquo व पषःrsquo वपोष प य त रपोषम धनपोषम अ वपोषम गोपोषम

(५०६ आ पवा तकम ७)

िज पयायवचन यव राजा यथम

पात जलमहाभा यम

- 528 -

(भा यम)

िजि नदशः कत यः ततो व त यम पयायवचन यव हण भव त

क योजनम

राजा यथ lsquoसभा राजाऽमन यपवाrsquo-इनसभम ई वरसभम त यव न भव त-राजसभा

त वशषाणा च न भव त-प य म सभा च ग तसभा

(५०४ आ पवा तकम८)

झ त य च त वशषाणा च म या यथम

(भा यम)

झि नदशः कत यः ततो व त यम- त य च हण भव त त वशषाणा च त

क योजनम

म या यथम lsquoप म यमगान हि तrsquo-माि सकः त वशषाणाम-शाफ रकः शाक लकः

पयायवचनाना न भव त-अिज मान हि त अ न मषान ह ती त अ यक य पयायवचन य यत-

मीनान हि त म नकः

व प श द याश दस ा६८

(६२- हणकशा म ११९आ मस)

६२-अण द सवण य चा ययः६९

(भा यमानन त प रभाषा ापना धकरणम)

(िज ासाभा यम)

अ यय इ त कमथम

पात जलमहाभा यम

- 529 -

(समाधानभा यम)

lsquoसनाशस भ उःrsquo lsquoअ सा तकrsquo

(आ पभा यम)

अ य प मदम यत-अ यय इ त lsquoअ ययादश टि कि मतःrsquo इ त व त यम यय-

उदा तम आदश-lsquoइदम इश rsquo इतः इह ट त-ल वता ल वतम क त-बभव म त-ह अन वन

( ट हणवय यसाधकभा यम)

टतः प रहारः-आचाय व ि त ापय त-lsquoन टता सवणाना हण भव तrsquo इ त यदयम-lsquo होऽ ल ट

द घ व शाि त

( ापक व नराकरणभा यम)

नतदि त ापकम नयमाथमतत यात - होऽ ल ट द घ एव त

( ापका तरभा यम)

य त ह lsquoव तो वा rsquo इ त वभाषा शाि त

(यौ गक व पयदासवय यभा यम)

सवषामष प रहारः-lsquoभा यमानन सवणाना हण नrsquo इ यव भ व य त

(स ापर वऽ प पयदासवय यभा यम)

यय भयान प रहारः-अन भधाना ययः सवणान न ह य त यान ह ययः सवणान

ग णीया न तरथ या भधान यात अन भधाना न भ व य त

( योजनभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 530 -

इद त ह योजनम-इह क च तीय त क च या य त वाः तीय त द घाः

या य त याव च त- या यमानन सवणाना हण न त तावद यय इ त

(आ पभा यम)

क पनद घः सवण हणन ग णीयात

( योजनसाधकभा यम)

वम

( योजन नराकरणभा यम)

य ना ध या न ह य त

( योजनसाधकभा यम)

लत त ह ग णीयात

( योजन नराकरणभा यम)

अन वा न ह य त

( स ा त योजनभा यम)

एव त ह स स त य lsquoअ ययःrsquo इ त तषध शाि त त ापय याचाय -भव यषा

प रभाषा-lsquoभा यमानन सवणाना हण नrsquo इ त

(अ हण योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

कमथ पन रदम यत

(५०५ समाधानवा तकम १)

पात जलमहाभा यम

- 531 -

अण सवण यत वरानना स यकालभदात

(भा यम)

अण सवण य य यत वरभदादानना स यभदात कालभदा चाण सवणा न ग णीया

इ यत च हण या द त त चा तरण य न न स यती यवमथ मदम यत

(भा यम)

अि त योजनमतत

क तह त

(५०६ आ पवा तकम २)

त याहार हण सवणा हणमनपदशात

(भा यम)

त याहार हण सवणाना हण न ा नो त-lsquoअकः सवण द घःrsquo इ त

क कारणम

अनपदशात यथाजातीयकाना स ा कता तथाजातीयकाना स या यका या वाना च

यत वानामव स या यका या द घाना न यात

(आ पबाधकभा यम)

नन च वाः तीयमाना द घान स याय य यि त

(५०७ आ पसाधकवा तकम३)

वस यया द त चद चायमाणश दस यायक वा छ द यावचनम

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 532 -

वस यया द त चद चायमाणः श दः स ययको भव त न स तीयमानः त यथा-ऋ ग य त

सपाठमा ग यत ना या अथ ग यत

(समाधानभा यम)

एव त ह वणपाठ एवोपदशः क र यत

(५०८ (१) समाधानबाधकवा तक थमख डम )

वणपाठ उपदश इ त चदवरकाल वात प रभाषाया अनपदशः

(भा यम)

वणपाठ उपदश इ त चदवरकाल वात प रभाषाया अनपदशः

(आ पभा यम)

क परा स ात यत इ यतोऽवरकाला

(समाधानभा यम)

न याह सवथाऽवरकालव वणानामपदश तावत उपदशो तरकालस ा इ स ो तरकाल

lsquoआ दर यन सहताrsquo इ त याहारः याहारो तरकाला सवणस ा सवणस ो तरकालम

lsquoअण द सवण य चा ययःrsquo इ त सषाऽवरकाला-उपदशो तरकाला वणानाम प तौ न म त वाय

क प य यत इ यत न

(५०८ (२)समाधानबाधकवा तक वतीयख डम ४)

त मादपदशः

(भा यम)

त मादपदशः कत यः

पात जलमहाभा यम

- 533 -

--------------------

(अ हण या याना धकरणम)

(५०९ आ पवा तकम५)

त ानव ि त नदश सवणा हणमन वात

(भा यम)

त ानव ि त नदश सवणाना हण न ा नो त-lsquoअ य वौrsquo lsquoय य त च

क कारणम

अन वात न यतऽणो यऽनव ि त नदश क त ह

यऽ रसमा नाय उप द य त

(आ पबाधकभा यम)

एव त यन वादनव तौ न अनपदशा च याहार न उ यत चदम-अण सवणान ग णाती त

त वचना व य त

(५१० आ पसाधकवा तकम६)

वचना य त नाि त

(भा यम)

नद वचना ल यम अि त य यदत य वचन योजनम

कम

य एत याहाराणामा दतो वणा तः सवणाना हण यथा यात

(समाधाना तरभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 534 -

एव त ह-

(५११ (१) स ा तसमाधानम अ या यानवा तकम)

सवणऽ हणमप रभा यमाक त हणात

(भा यम)

सवणऽ हणमप रभा यम

कतः

आक त हणात अवणाक त प द टा सवमवणकल ह य त तथवणाक त तथोवणाक तः

(आ पभा यम)

नन चा याऽऽक तरकार या याऽऽकार य च

(५११ (२) समाधानवा तक वतीयख डम)

अन य वा च

(भा यम)

अन याक तरकार याकार य च

(५११ (३) समाधानसाधकवा तकततीयख डम ७)

अनका तो यन य वकरः

(भा यम)

यो यनका तन भदो नासाव य व करो त त यथा-न यो गो च गो च भदः सोऽ य व करो त

य त खल गो चा व य च भदः सोऽ य व करो त

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 535 -

अपर आह-

(वा तकपाठा तरम)

सवणऽ हणमप रभा यमाक त हणादन य वम

(भा यम)

सवणऽ हणमप रभा यम आक त हणादन य व भ व य त अन याऽऽक तरकार- याकार य च

(वा तकपाठा तरख डम)

अनका तो यन य वकरः

यो यनका तन भदो नासाव य व करो त त यथा- न यो गो च गो च भदः सोऽ य व करो त

य त खल गो चा व य च भदः सोऽ य व करो त

(५१२ स ा तवा तकम ८)

त व च ल हणष

एव च क वा ह हणष स भव त lsquoझलो झ लrsquo अवा ताम अवा तम अवा तम अवा त

य त नाि त ndash अण सवणान ग णा त

(५१३ स ा तसाधकवा तकख डम)

अनका तो यन य वकरः

(भा यम)

इ य ताथम

(५१४ स ा तसाधकवा तकम१०)

त वलि बतयो चानपदशात

पात जलमहाभा यम

- 536 -

(भा यम)

त वलि बतयो चानपदशा म यामह-lsquoआक त हणात स म rsquo इ त यदय क या च व तौ

वणानप द य सव कती भव त

(काकभा यम)

अि त योजनमतत

क तह त

-------------

(व ि तपथ वा धकरणम )

(५१५ (१) आ पवा तक थमख डम )

व ि तपथ व त नोपप यत

(भा यम)

व त त पथ व नोपप यत

(५१५ (२) आ पवा तक वतीयख डम ११)

त मा त तपर नदशाि स म

(भा यम)

त मा त तपर नदशः कत यः

(समाधानभा यम)

न कत यः यत यास एव- lsquoअतो भस ऐसrsquo इ त अण द सवण य चा ययः६९

(६३ तपरस ास म १ १ ९ आ १० म स)

पात जलमहाभा यम

- 537 -

तपर त काल य ११७०

(त कालपदसाधना धकरणम)

(आ पभा यम)

अय तोऽय नदश त काल य त त द यनन कालः त न द यत त द यय च वणः त ाय त

वण य कालन सह सामाना धकर यम

( या पभा यम)

कथ त ह नदशः कत यः

( या पसमाधानभा यम)

त कालकाल य त

(आ पभा यम)

क मद त कालकाल य त

(समाधानभा यम)

त य काल त कालः त कालः कालो य य त सोऽय त कालकाल त कालकाल य त

(तट था पभा यम)

स त ह तथा नदशः कत यः

( स ाि तसमाधानभा यम)

न कत यः उ तरपदलोपोऽ ट यः त यथा-उ मख मव मख य य सोऽयम मखः खरमखः

एव त कालकाल त काल त काल य त

(समाधाना तरभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 538 -

अथवा साहचया ता छ य भ व य त कालसहच रतो वण ऽ प काल एव

( व यथ व नणया धकरणम)

(आ पभा यम)

क पन रद नयमाथम आहोि वत ापकम

( या पभा यम)

कथ च नयमाथ यात कथ वा ापकम

( या पसमाधानभा यम)

य य ा हणमनवतत ततो नयमाथम अथ नवतम ततः ापकम

( वशषिज ासाभा यम)

क चा वशषः

(५१६ नयमप दषणवा तकम १)

तपर त काल य त नयमाथ म त च ीघ हण वर भ ना हणम

(भा यम)

lsquoतपर त काल यrsquo इ त नयमाथ म त च ीघ हण वर भ नाना हण न ा नो त

कषाम

उदा तानदा त व रता[नना सका]नाम

( ापकप ा यपगमभा यम)

अ त त ह ापकम

(५१७ ापकप दषणवा तकम २)

पात जलमहाभा यम

- 539 -

ापक म त च व हण द घ लत तषधः

(भा यम)

ापक म त च व हण द घ लत तषधो व त यः

(समाधानभा यम)

न व त यः

(५१८ समाधानवा तकम ३)

व तषधात स म

(भा यम)

अण सवणान ग णाती यतद त lsquoतपर त काल यrsquo इ त वा lsquoतपर त काल यrsquo

इ यत व त व तषधन अण सवणान ग णाती य यावकाशः- वा अतपरा अणः

lsquoतपर त काल यrsquo इ य यावकाशः-द घा तपराः वष तपरषभय ा नो त lsquoतपर त काल यrsquo

इ यत व त व तषधन

------------------

( फोट यक व न पणा धकरणम)

(भा यम)

य यवम-

(५१९ आ पवा तकम ४)

ताया तपरकरण म यम वलि बतयो पस यान कालभदात

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 540 -

ताया तपरकरण म यम वलि बतयो पस यान कत यम तथा म यमाया

त वलि बतयोः तथा वलि बताया तम यमयोः क पनः कारण न स य त

कालभदात य ह ताया व तौ वणाि भागा धका त म यमायाम य च म यमाया

वणाि भागा धका त वलि बतायाम

(५२० (१) समाधानवा तक थमख डम )

स ववि थता वणा व ति चरा चरवचना व तयो व श य त

(भा यम)

स मतत

कथम

अवि थता वणा तम यम वलि बतास

क कत त ह व ि त वशषः

व ति चरा चरवचना व तयो व श य त व तव कि चदा व भधायी भव त-आश वणान भध त

कि चि चरण कि चि चरतरण [कि चि चरतमन] त यथा तमवा वान कि चदाश ग छ त

कि चि चरण कि चि चरतरण [कि चि चरतमन] र थक आश ग छ त आि वकि चरण

पदा ति चरतरण [ शशि चरतमन]

(समाधानबाधकभा यम)

वषम उप यासः अ धकरणम ा वा िज यायाः त ाय त यद धकरण य व ासौ याताम

(समाधानसाधकभा यम)

एव त ह- फोटः श दः व नः श दगणः

पात जलमहाभा यम

- 541 -

(आ पभा यम)

कथम

(५२०(२) समाधानवा तक टा तख डम ५)

भयाघातवत

(भा यम)

त यथा-भयाघातः भर माह य कि च वश तपदा न ग छ त कि चि शत कि च च वा रशत

फोट तावानव भव त व नकता व ः

व नः फोट च श दाना व न त खल ल यत

अ पो महा च कषा चदभय त वभावतः१

तपर तकाल य७०

(६४ याहारस ास म ११९ आ ११ श स)

आ दर यन सहता ११७१

(स न पणा धकरणम)

५२१ आ पवा तकम १

(आ दर यन सहत यस ययः स नोऽ नदशात )

(भा यम)

आ दर यन सहत त अस ययः

क कारणम

स नोऽ नदशात न ह स नो न द य त

पात जलमहाभा यम

- 542 -

(५२२ यासा तरण समाधानवा तकम २)

स वा द रता सह त म य य त वचनात

(भा यम)

स मतत

कथम

आ दर यन सहता ग यमाणः व य च प य ाहक त म याना च त व त यम

(५२३ यथा यासनव समाधानवा तकम ३)

सबि धश दवा त यम

(भा यम)

सबि धश दवा त यमतत त यथा-सबि धश दाः-मात र व तत यम पत र श षत य म त न

चो यत- व या मात र वि मन पतर त सब धा च ग यत-या य य माता यो य य पत त

एव महा या दर य इ त सबि धश दावतौ त सब धादत ग त यम-य त य आ दर य इ त

च भव त त य हण भव त व य च प य त आ दर यन सहता७१

(६५ स ास म ११ ९ आ १२ श स)

यन व ध तद त य११७२

(तद त व ध वषय नणया धकरणम )

(आ पभा यम)

इह क मा न भव त-lsquoइको यण चrsquo द य म व

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 543 -

अ त अलोऽ य य वधयो भव ती य य य भ व य त

(अ न टापि तभा यम)

नव श यम य अनकाल आदशा तष दोषः या-lsquoएचोऽयवायावःrsquo इ त

(अ न टापि त नराकरणभा यम)

नष दोषः यथव क तत तद ति त व धभव त एवमादशतोऽ प भ व य त त ज त याया य ता

आदशा भ व यि त

(आ पभा यम)

य द चव व च व य त दोषः या mdash म ः मोदकम

(आ पा तरभा यम)

अ प चा तर गब हर ग न क पयाताम

त को दोषः

योनः योना अ तर गल ण य यणादश य ब हर गल णो गणो बाधकः स यत

ऊनश दमा य यणादशो नश दमा य गणः

(आ पा तरभा यम)

अि व ध च न क पत- यौः प थाः स इ त

( यासा तरोपसहारभा यम)

त मात-lsquo कत तद त व धःrsquo इ त व त यम

( यासा तर नराकरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 544 -

न व त यम यन त करण एषा ततीया अ यन चा य य व धभव त त यथा-दवद त य समाश

शरावरोदनन च य द तः त वध त तथा-स ाम ह य वरथपदा त भः एव महा यचा धातोयत

वध त अकारण ा तप दक य इञ वध त

( वशषण वश यभावयोयथ ट वा धकरणम)

(५२४ आ पवा तकम १)

यन व ध तद त य त च हणोपाधीना तद तोपा ध स गः

(भा यम)

यन व ध तद त य त च हणोपाधीना तद तोपा धता स गः य हणोपाधय त तद तोपाधयः

यः

त को दोषः

lsquoउत च ययादसयोगपवा rsquo इ त असयोगपव हणमकारा त वशषण यात

त को दोषः

असयोगपव हणन इहव पयदासः यात-अ ण ह त णह त इह न या -आ न ह श नह त

तथा lsquoउदो यपव यrsquo इ त ओ यपव हणमकारा त वशषण यात

त को दोषः

ओ यपव हणन इह स यत-सक णम सगीण म त इह च न या - नपताः प डा इ त

(५२५ समाधानवा तकम२)

स त वशषणवश ययोयथ ट वात

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 545 -

स मतत

कथम

यथ ट वशषण वश ययोय गो भव त यावता यथ टम इह ताव -lsquoउत च ययादसयोगपवा rsquo इ त

नासयोगपव हणन उकारा त वश यत

क त ह

उकार एव वश यत-उकारो योऽसयोगपव तद ता यया द त

तथा-lsquoउदो यपव यrsquo इ त नौ यपव हणन ॠकारा त वश यत क त ह ॠकार एव वश यत-

ॠकारो य ओ ठयपव तद त य धातो र त

(तद तस ा तषधा धकरणम)

(५२६ आ पवा तकम३)

समास यय वधौ तषधः

(भा यम)

समास वधौ यय वधौ च तषधो व त यः समास वधौ तावत- वतीया ता द भः

सम यत-क ट तः नरक तः क ट परम त इ य मा भत

यय वधौ-lsquoनडा द यः फकrsquo नड याप य नाडायनः इह न भव त-स नड याप य सौ ना डः

( या पभा यम)

कम वशषण

(समाधानभा यम)

न याह

पात जलमहाभा यम

- 546 -

(५२७ आ पप रशषवा तकम४)

उ ग वण हणवजम

(भा यम)

उ ग हण वण हण च वज य वा

उ ग हणम-lsquoउ गत चrsquo भवती अ तभवती महती अ तमहती

वण हणम-lsquoअत इञrsquo दा ः ला ः

(आ पभा यम)

अि त चदानी कि च कवलोऽकारः ा तप दक यदथ व धः यात

(समाधानभा यम)

अ ती याह-अततडः-अः त याप यम lsquoअत इञrsquo इः

(त म यप तत याया धकरणम)

(५२८ आ पवा तकम ५)

अक न वतः सवनामा ययधात वधावपस यानम

(भा यम)

अक वतः सवनामा यय वधौ न वतो धात वधावपस यान कत यम

अक वतः सवनाम वधौ-सवक व वक अ यय वधौ-उ चकः नीचकः

न वतः- भनि त छनि त

क पनः कारण न स य त

इह-त य वा हण भव त तद त य वा न चद त ना प तद तम

पात जलमहाभा यम

- 547 -

(५२९ समाधानवा तकम६)

स त तद ता तवचनात

(भा यम)

स मतत

कथम

तद ता तवचनात तद ता त य त व त यम

क मद तद ता त य त

त या त तद त तद तोऽ तो य य त दद तद ता त तद ता त य त

(तट था पभा यम)

स त ह तथा नदशः कत यः

( स ाि तसमाधानभा यम)

न कत यः उ तरपदलोपोऽ ट यः त यथा उ मख मव मखम य उ मखः खरमखः

एव महा प तद तः अ तो य य सोऽय तद त तद त य त

(५३० यथा यासऽ प समाधानवा तकम ७)

तदकदश व ाना वा स म

(भा यम)

तदकदश व ाना वा पनः स मतत तदकदशभत त हणन ग यत त यथा- ग गा यमना

दवद त त अनका नद ग गा यमना च व टा ग गायमना हणन ग यत तथा-दवद ता थो

गभ दवद ता हणन ग यत

पात जलमहाभा यम

- 548 -

(समाधानबाधकभा यम)

वषम उप यासः इह क च छ दा अ तप रमाणानामथाना वाचका भवि त-य एत

स याश दाः प रमाणश दा च प च स त त एकना यपाय न भवि त ोणः खार आढक म त

नवा धक भवि त न यन क च यावदव त व त तावदवाह ः-य एत जा तश दा गणश दा च

तल घत म त खायाम प भवि त ोणऽ प श लो नीलः क णः इ त हमव य प भव त

वटक णकामा ऽ प य इमा चा प स ा अ तप रमाणानामथाना य त ताः कना धक य यः

(समाधानसाधकभा यम)

एव त याचाय व ि त ापय त-

lsquoतदकदशभत त हणन-rsquo ग यत इ त यदय lsquoनदमदसोरकोःrsquo इ त सककारयो रदमदसोः तषध

शाि त

कथ क वा ापकम

इदमदसोः कायम यमान कः स गो य सककारयोः यात प यत वाचायः-lsquoतदकदशभत

त हणन ग यतrsquo इ त ततः सककारयोः तषध शाि त

(तद तस ोदाहरणा धकरणम)

(आ पभा यम)

का न पनर य योग य योजना न

(५३१ योजनवा तकम८)

योजन सवनामा ययस ायाम

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 549 -

सवनामा ययस ाया योजनम सव परमसव व व परम व व उ चः परमो चः नीचः

परमनीच र त

(५३२ योजनवा तकम९)

उपपद वधौ भया या द हणम

(भा यम)

उपपद वधौ भया या द हण योजनम भयकरः अभयकरः आ य करण वा यकरणम

(५३३ योजनवा तकम १०)

ङ ि वधाव ग हणम

(भा यम)

ङ ि वधाव गद हण योजनम

(भा यम)

ङ ि वधाव ग हण योजनम भवती अ तभवती महती अ तमहती

(५३४ योजनवा तकम ११)

तषध व ा द हणम

(भा यम)

ङ तषध व ा द हण योजनम वसा परम वसा द हता पहमद हता

(५३५ योजनवा तकम १२)

अ परमाण व ता द हण च

पात जलमहाभा यम

- 550 -

(भा यम)

अप रमाण ब ता द हण च ङ तषध योजनम lsquoअप रमाण ब ता चतक ब य यो न

त तल कrsquo व ब ता वपरम ब ता ब ता परम ब ता या चता वपरमा चता

(५३६ योजवा तकम१३)

द त

(भा यम)

द त हण च [ य वधौ] योजनम दतरप य द यः अ दतरप यमा द यः

lsquo द य द या द य-rsquo इ य द त हण न कत य भव त

(५३७ योजनवा तकम १४)

रो या अण

(भा यम)

रो या अ हण च योजनम आजकरौणः सहकरौणः

(५३८ आ पवा तकम १५)

त य च

(भा यम)

त य च त व त यम रौणः

( या पभा यम)

क पनः कारण न स य त न तद ता च तद त व धना स म कवला च यपद शव ावन

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 551 -

lsquo यपपद शव ावोऽ ा तप दकनrsquo

(आ पभा यम)

क पनः कारण lsquo यपद शव ावोऽ ा तप दकनrsquo

(समाधानभा यम)

इह स ा ता भव त दशा ता डो भवती त कवलाद प तमा भ द त

(समाधानबाधकभा यम)

नतदि त योजनम स म तद ता च तद त व धना कवला च यपद शव ावन

सोऽयमव स स त यद त हण करो त त ापय याचायः-स ा तादव दशा तादव त

(समाधानसाधकभा यम)

ना तद ताद पि तः ा नो त इदानीमव य तम -समास यय वधौ तषधःइ त

(गौरवा पभा यम)

सा त यषा प रभाषा कत या

(गौरव नराकरणभा यम)

न कत या आचाय व ि त ापय तlsquo यपद शव ावोऽ ा तप दकनrsquo-इ त यदयम- lsquoपवा द नःrsquo lsquoसपवा चrsquo

इ याह

( ापक नराकरणभा यम)

नतदि त ापकम अि त य तदत य वचन योजनम

कम

सपवा द न व यामी त

पात जलमहाभा यम

- 552 -

( ापका तरभा यम)

य त ह योग वभाग करो त इतरथा lsquoपवा सपवा द नःrsquo इ यव यात

(आ पभा यम)

क पनरयम यव शषः-त य च इ त

(समाधानभा यम)

न याह य चान ा त य चान यत सव यव शषः-त य च इ त

(५३९ योजनवा तकम १६)

रथसीताहल यो य वधौ

(भा यम)

रथसीताहल यो य वधौ योजनम र यः परमर यः सी य परमसी यम ह या परमह या

(५४० योजनवा तकम १७)

ससवाध द छ द यो जनपद य

(भा यम)

ससवाध द छ द यो जनपद य योजनम

स-सपा चालकः समागधकः स

सव-सवपा चालकः सवमागधकः सव

अध-अधपा चालकः अधमागधकः अध

द छ द-पवपा चालकः अपरपा चालकः पवमागधकः अपरमागधकः

(५४१ योजनवा तकम १८)

पात जलमहाभा यम

- 553 -

ऋतोव म वधाववयवानाम

(भा यम)

ऋतोव म वधाववयवाना योजनम पवशारदम अपरशारदम पवनदाघम अपरनदाघम

(५४२ योजनवा तकम १९)

ठि वधौ स यायाः

(भा यम)

ठि वधौ स यायाः योजनम वषाि टक प चषाि टकम

(५४३ योजनवा तकम२०)

धमा नञः

(भा यम)

धमा नञः योजनम धम चर त धा मकः अधम चर त अधा मकः अधमा च इ त न

व त य भव त

(पदा गा धकारप रभाषा धकरणम)

(५४४ आ पवा तकम२१)

पदा गा धकार त य च तद तरपद य च

(भा यम)

पदा गा धकार त य च तद तरपद य च त व त यम

(भा यम)

पदा धकार क योजनम

पात जलमहाभा यम

- 554 -

(५४५ योजनवा तकम २२)

योजन म टकषीकामालाना चततलभा रष

(भा यम)

इ टकषीकामालाना चततलभा रष योजनम इ टक चत च वीत प व टक चत च वीत

इषीकतलन म जषीकतलन मालभारणी क या उ पलमालभा रणी क या

(भा यम)

अ गा धकार क योजनम

(५४६ योजनवा तकम २३)

महद वसन तणा द घ वधौ

(भा यम)

महद वसन तणा द घ वधौ योजनम

महत-महान एव परममहान महत

अप-आपि त ठि त एव वापि त ठि त अप

वस- वसा वसारौ वसारः एव परम वसा परम वसारौ परम वसारः वस

न त-न ता न तारौ न तारः एव परमन ता परमन तारौ परमन तारः न त

(५४७ योजनवा तकम २४)

प य मद मद या यनडहो नम

(भा यम)

प ावः योजनम वपदः प य

पात जलमहाभा यम

- 555 -

(आ पभा यम)

अि त चदानी कि चत कवलः पा छ दो यदथ व धः यात

(समाधानभा यम)

ना ती याह

( योजनदशक भा यम)

एव त ह अ गा धकार योजन ना ती त क वा पदा धकार य योजनम तम- lsquo हमका षह तष चrsquo

यथा प का षणौ प का षणः एव परमप का षणौ परमप का षणः

(आ पभा यम)

य द त ह पदा धकार पाद य तद त व धभव त lsquoपाद य पदा या तगोपहतषrsquo यथह भव त-

पादनोपहत पदोपहतम एवम ा प यात - द धपादनोपहत द धपादोपहत म त

(समाधानभा यम)

एव त य गा धकार एव योजनम

(आ पभा यम)

नन चो तम-न कवलः पा छ द इ त

(समाधानभा यम)

अयमि त पादयतर ययः-पात पदः पदा पद पत

(भा यम)

य मत अ मत -यय वयम परमयय परमवयम

अ या द-अ ना द ना स ना परमा ना परमद ना परमस ना

पात जलमहाभा यम

- 556 -

अनडहो नम-अन वान परमान वान

(५४८ योजनवा तकम २५)

यप थम थप गोस खचतरनडि हणम

(भा यम)

यप थम थप गोस खचतरनडि हण योजनम यौः स यौः प थाः सप थाः म थाः

परमम थाः पमान परमपमान गौः सगौः सखा सखायौ सखायः ससखा ससखायौ ससखायः

परमसखा परमसखायौ परमसखायः च वारः परमच वारः अन वाहः परमान वाहः याणा

परम याणाम

(५४९ योजनवा तकम २६)

यदा द व धभ ा द ी हण च

(भा यम)

यदा द व धभ ा द ी हण च योजनम सः अ तसः भ का भि का बह भ का

बह भि का नभ का नभि का ी हण च योजनम ि यौ ि यः राजि यौ

राजि यः

(५५० योजनवा तकम २७)

वण हण च सव

(भा यम)

वण हण च सव योजनम

व सव

पात जलमहाभा यम

- 557 -

अ गा धकार चा य च अ य ोदा तम अ गा धकार-lsquoअतो द घ य ञ स प चrsquo इहव यात-

आ याम घटा या म य न यात

(५५१ योजनवा तकम२८)

यय हण चाप च याः

(भा यम)

यय हण च अप च याः योजनम य ञञोः फ भव त-गा यायणः वा यायनः

परमगा यायणः परमवा यायनः दा ायणः परमदा ायणः

अप या इ त कमथम

ष तीणा प रष तीणा

(५५२ आ पवा तकम २९)

अलवानथकन

(भा यम)

अलवानथकन ना यनानथकन त व त यम

क योजनम

ह हण ल ह हण मा भत उ हण गम हण ी हण श ी हणम स हण पायस हण

मा भत

(वा तकवय या पभा यम)

कमथ मदम यत न lsquoपदा गा धकार त य च तद तरपद य चrsquo इ यव स म न चद तत ना प

तद तरपदम

पात जलमहाभा यम

- 558 -

(प रभाषानाव यक वलाघवभा यम)

त न व त य भव त

(आ पभा यम)

क पनर यायः

(समाधानभा यम)

तद त व धरव यायान इदम प स भव त-परमा तमहान एत नव त ना प तद तरपदम

(५५३ योजनवा तकम ३०)

अ नन म हणा न च

(भा यम)

अ नन म हणा यथवता चानथकन च तद त व ध योजयि त

अन-रा यथवता सा न यनथकन अन इन-द डी यथवता वा मी यनथकन इन अस -सपया

इ यथवता स ोता इ यनथकन अस मन -सशमा इ यथवता स थमा इ यनथकन मन

(तद तस ापवाद न पणम)

(५९४ आ पवा तकम ३१)

यि मि व ध तदादाव हण

(भा यम)

यि मि व ध तदादा व त व त यम

क योजनम

पात जलमहाभा यम

- 559 -

lsquoअ च नधात वा वो रयडवङौrsquo इ त इहव यात- यौ वौ यो व इ य न यात यन

व ध तद त य७२

(अथ व स ा करणम)

(६६ व स ा करणम ११९ आ १३ स)

व य याचामा द त व म ११७३

(त त पदक य नवचना धकरणम)

(आ पभा यम)

व हण कमथम

(समाधानभा यम)

lsquoय याचामा द त व म rsquo इतीय य यमान lsquoदा तारा ताःrsquo अ ा प स यत व हण पनः

यमाण न दोषो भव त

(आ पभा यम)

अथ य य हण कमथम

(समाधानभा यम)

य य त यपदशाय

(आ पभा यम)

अथा हण कमथम

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 560 -

lsquoव य या द त व म rsquo इतीय य यमान इहव यात-ऐ तकायनीयाः औपगवीयाः इह न यात-

गाग या वा सीया इ त अ हण पनः यमाण न दोषो भव त

(आ पभा यम)

अथा द हण कमथम

(समाधानभा यम)

lsquoव य याचा त व म rsquo इतीय य यमान-सभासनयन भवः साभासनयनः-इ य ा प स यत

आ द हण पनः यमाण न दोषो भव त

(स ोपपादना धकरणम)

(५५५ आ पवा तकम १)

व स ायामजस नवशादना द वम

(भा यम)

व स ायामजस नवशाद दर यत नोपप यत न यचा सि नवशोऽि त

(आ पबाधकभा यम)

नन चव व ायत-अजवा द र त

(आ पसाधकभा यम)

नव श यम इहव स यत-औपगवीयाः इह न यात-गाग याः

(आ पभा यम)

एका ता द व त ह व ायत

(५५६ आ पसाधकवा तकम २)

पात जलमहाभा यम

- 561 -

एका ता द व च सव स गः

(भा यम)

इहा प स यत-सभास नयन भवः साभास नयन इ त

(५५७ समाधानवा तकम ३)

स मजाक त नदशात

(भा यम)

स मतत

कथम

lsquoअजाक त नदशातrsquo अच आक त न द यत

(आ पभा यम)

एवम प य जन यव हत वा न ा नो त

(५५८ समाधानवा तकम ४)

य जन या व यमान व यथा य

(भा यम)

य जन या व यमानव ावो व त यः lsquoयथाऽ य rsquo यथाऽ य ा प य जन या व यमान-व ावो

भव त

वा य

वर

( यनताप य धकरणम)

पात जलमहाभा यम

- 562 -

(५५९ आ पवा तकम ५)

वा नामधय य

(भा यम)

वा नामधय य व स ा व त या दवद तीयाः दवद ताः य द तीयाः या द ताः

(५६० आ पवा तकम ६)

गो ो तरपद य च

(भा यम)

गो ो तरपद य च व स ा व त या

क बलचारायणीयाः ओदनपा णनीयाः घतरौढ याः

(५६१ वा तक यासा तरम ७)

गो ा ता वाऽसम तवत

(भा यम)

गो ा ता वा असम तव ययो भवती त व त यम एता यवोदाहरणा न

(आ पभा यम)

कम वशषण

(समाधानभा यम)

न याह

(५६२ शषवा तकम ८)

िज वाका यह रतका यवजम

पात जलमहाभा यम

- 563 -

(भा यम)

िज वाका य ह रतका य च वज य वा ज वाकाताः हा रतकाताः

(आ पभा यम)

क पनर यायः

(समाधानभा यम)

गो ा ता वाऽसम तव इ यव यायः इदम प स भव त- प लका य य छा ाः

प गलका वाः व य याचामा द त व म ७३

(६७ व स ास म११९ आ १४ स )

यदाद न च११७४

(अनव ि त नणया धकरणम )

(आ पभा यम)

य याचामा द हणमनवतत उताहो न

(भा यम)

क चातः

(अनव ि तप दषणभा यम )

य यनवतत इह च स यत- व प य छा ा वा प ाः मा प ाः इह च न यात- वद यो

मद य इ त

( नव ि तप दषणभा यम )

अथ नव तम lsquoए ाचा दशrsquo य याचामा द हण कत यम

पात जलमहाभा यम

- 564 -

(अनव ि तप ा यपगमभा यम )

एव त यनवतत

(आ पभा यम)

कथ वा प ा मा प ा इ त

(समाधानभा यम)

स ब धमनव त यत lsquoव य याचामा द त व म rsquo lsquo यदाद न चrsquo व स ा न भवि त

व य याचामा द त व म lsquoए ाचा दशrsquo य याचामा द हणमनवतत व हण नव तम

त यथा-कि च का तार समपि थत साथमपाद त स यदा न ा तका तारो भव त तदा साथ

जहा त यदाद न च

(६८ व स ास म १११९ आ १५ स)

ए ाचा दश११९१५

( वषय नणया धकरणम)

(आ पवा तकम १)

ए ाचा दश श षकष

(भा यम)

ए ाचा दश श षकि व त व त यम सप रक सप रका कौनग रक कौनग रक त ए ाचा

दश७५

इ त ीम गव पत ज ल वर चत याकरणमहाभा य थमा याय य थमपाद नवममाि नकम

पाद चाय समा तः

पात जलमहाभा यम

- 565 -

Page 3: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:

पात जलमहाभा यम

- 3 -

महाभा य वषयान म णका

अथ नवाि वकस पाठः

प पशाि नक

अथ श दानशासनम (पा भा)

वतीयाि नक

( शवस ा ण 1-14)

1 अइउण

2 ऋल क

3 एओ

4 ऐऔच

5 हयवर

6 लण

7 ञमङणनम

8 झभञ

9 घढधष

10 जबगडदश

11 खफछठथचटतव

12 कपय

पात जलमहाभा यम

- 4 -

13 शषशर

14 हल

थमा याय थमपाद थपा ण नस ा ण 1-15

ततीयाि नक

1 व रादच

2 अद गणः

3 इको गणव ी

चतथाि नक

1 न धातलोप आधधातक

2 ि ङ त च

3 द धीववीटाम

4 हलोऽन तराः सयोगः

5 मखना सकावचनोऽनना सकः

6 त या य य न सवणम

7 ना झलौ

प चमाि नक

8 ईद द ववचन ग यम

9 अदसो मात

पात जलमहाभा यम

- 5 -

10 श

11 नपात एकाजना

12 ओत

13 स ब ौ शाक य यतावनाष

14 उञः

15 ऊ

16 ईदतौ च स त यथ

17 दा धा वदाप

18 आ य तवदकि मन

19 तर तमपौ घः

20 बहगणवतड त स या

21 णा ता ष

22 ड त च

23 त तवत न ठा

ष ठाि नक

1 सवाद न सवनामा न

2 वभाषा द समास बह ीहौ

3 न बह ीहौ

4 ततीयासमास

पात जलमहाभा यम

- 6 -

5 व व च

6 वभाषा ज स

7 थमचरमतया पाधक तपयनमा च

8 पवपरावरद णो तरापराधरा ण यव थायामस ायाम

9 वम ा तधना यायाम

10 अ तर ब हय गोपस यानयोः

11 वरा द नपातम ययम

12 त त चासव वभि तः

13 क मज तः

14 वातोस कसनः

15 अ ययीभाव च

16 श सवनाम थानम

17 सडनप सक य

18 न व त वभाषा

स तमाि नक

1 इ यणः स सारणम

2 आ य तौ ट कतौ

3 मदचोऽ या परः

पात जलमहाभा यम

- 7 -

4 एच इ वादश

5 ष ठ थानयोगा

6 थानऽ तरतमः

7 उरण रपरः

8 अलो य य

9 ङ च

10 आदः पर य

11 अनकाल श सव य

अ ठमाि नक

1 था नवदादशोऽनि वधौ

2 अचः परि मन पव वधौ

3 न पदा त ववचनवरयलोप वरसवणान वारद घज च व धष

4 ववचनऽ च

नवमाि नक

1 अदशन लोपः

2 यय य ल ललपः

3 ययलोप ययल णम

4 न लमताऽ ग य

पात जलमहाभा यम

- 8 -

5 अचोऽ या पव उपधा

6 ति मि न त न द ट पव य

7 त मा द य तर य

8 व प श द याश दस ा

9 अण द सवण य चा ययः

10 तपर त काल य

11 आ दर यन सहता

12 यन व ध तद त य

13 व य याचामा द त व म

14 यादाद न च

15 ए ाचा दश

पात जलमहाभा यम

- 9 -

ीम पत ज लम न वर चत

महाभा यम

द पो योतत वालोक वभ षतम

थमा याय थमपाद थममाि नकम

(शा ार भ त ाभा यम )

अथ श दानशासनम

अथ यय श दोऽ धकाराथः य यत

श दानशासन नाम शा म धकत व दत यम

(अनशासनीयश द नणया धकरणम )

(आ पभा यम )

कषा श दानाम

(समाधानभा यम )

लौ ककाना व दकाना च त लौ कका ताव -गौर वः प षो ह ती शक नम गो ा मण

इ त व दकाः ख व प-श नो दवीर भ टय इष वोज वा अि नमील परो हतम अ न आ या ह

वीतय इ त

(आ पभा यम )

अथ गौ र य कः श दः

(आ पोपपादकभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 10 -

क य त सा नाला गलककदखर वषा यथ प स श दः

(आ पबाधकभा यम )

न याह य नाम तत

(आ पोपपादकभा यम )

य त ह त द गत चि टत न म षत म त स श दः

( नराकरणभा यम )

न याह या नाम सा

(आ पोपपादकभा यम )

य त ह त छ लो नीलः क पलः कपोत इ त स श दः

( नराकरणभा यम )

न याह गणो नाम सः

(आ पोपपादकभा यम )

य त ह त न व भ न छ न वि छ न सामा यभत स श दः

( नराकरणभा यम )

न याह आक तनाम सा

(आ पोपसहारभा यम )

क त ह श दः

(समाधानभा यम )

यनो चा रतन सा नाला गलककदखर वषा णना स ययो भव त स श दः

पात जलमहाभा यम

- 11 -

(समाधाना तरभा यम )

अथवा- तीतपदाथको लोक व नः श द इ य यत त यथा श द क मा श द काष ः

श दकायय माणवकः इ त व न कव नवम यत त मा व नः श दः

(श दानशासनशा योजना धकरणम )

(आ पभा यम )

का न पनः श दानशासन य योजना न

(समाधानभा यम )

र ोहागमल वसदहाः योजनम

(र ापदाथ न पणभा यम )

र ाथ वदानाम यय याकरणम लोपागमवण वकार ो ह स य वदा प रपाल य- यती त

(ऊहपदाथ न पणभा यम )

ऊहः ख व प-न सव ल गन च सवा भ वभि त भवद म ा नग दताः त चाव य य गतन

प षण यथायथ वप रणम यत याः ता नावयाकरणः श नो त यथायथ वप रणम यतम

त माद यय याकरणम

(आगमपदाथ न पणभा यम )

आगमः ख व प-lsquo ा मणन न कारणो धमः षड गो वदोऽ ययो य चrsquolsquo इ त धान च

ष व गष याकरणम धान च कतो य नः फलवा भव त

(लघपदाथ न पणभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 12 -

ल वथ चा यय याकरणम lsquolsquo ा मणनाव य श दा याःrsquorsquoइ त न चा तरण याकरण

लघनोपायन श दा श या ातम

(असदहपदाथ न पणभा यम )

असदहाथ चा यय याकरणम या काः पठि त-lsquolsquo थलप षतीमाि नवा णी-

मन वाह मालभतrsquorsquo त त या स दहः- थला चासौ पषती च थलपषती थला न पषि त य याः

सय थलपषती त ता नावयाकरणः वरतोऽ यव य त-य द पवपद क त वर व ततो बह ी हः

अथ समासा तोदा त व तत त प ष इ त

( याकरणा ययनसाधकागम तीकभा यम )

इमा न च भयः श दानशासन य योजना न-तऽसराः द टः श दः यदधीतम य त

य त अ व वासः वभि त कवि त यो वा इमाम च वा र उत वः स त मव

सार वतीम दश या प य सदवो अ स व ण इ त

(भा यम )

तऽसराः-

lsquolsquoतऽसरा हलयो हलय इ त कव तः पराबभव ः त मा ा मणन न लि छतव

नापभा षतव ल छो ह वा एष यदपश दःrsquolsquo ल छा मा भम य यय याकरणम तऽसराः

(भा यम )

द टः श दः

lsquolsquoद टः श द वरतो वणतो वा म या य तो न तमथमाह

स-वा व ो यजमान हनि त यथ श ः वरतोपराधा rsquorsquo इ त

पात जलमहाभा यम

- 13 -

द टा छ दा मा य मह य यय याकरणम द टः श दः

(भा यम )

यदधीतम -

lsquolsquoयदधीतम व ात नगदनव श यत

अन ना वव श कधो न त वल त क ह चत rsquolsquo

त मादनथक मा धगी मह य यय याकरणम

यदधीतम

(भा यम )

य त य त-

lsquolsquoय त य त कशलो वशष श दा यथाव यवहारकाल

सोऽन तमा नो त जय पर वा योग व द य त चापश दःrsquorsquo

कः

वा योग वदव

कत एतत

यो ह श दा जाना यपश दान यसौ जाना त यथव ह श द ान धमः

एवमपश द ानऽ यधमः अथवा भयानधमः नो त भयासोऽपश दाः अ पीयासः श दा इ त

एकक य ह श द य बहवोऽप शाः त यथा गौ र य य श द य गावी गोणी गोता

गोपोत लक यादयो बहवोऽप शाः अथ योऽवा योग व अ ान त य शरणम

(बाधकभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 14 -

वषम उप यासः ना य ताया ान शरण भ वतमह त

यो यजानन व ा मण ह या सरा वा पबत सोऽ प म य प ततः यात

( स ा त या याभा यम )

एव त ह-

lsquolsquoसोऽन तमा नो त जय पर

वा योग व द य त चापश दःrsquorsquo

कः

अवा योग वदव अथ यो वा योग व व ान त य शरणम

(आ पभा यम )

व पन रद प ठतम

(समाधानभा यम )

ाजा नाम लोकाः

(आ पभा यम )

क च भोः लोका अ प माणम

क चातः

य द लोका अ प माणम अयम प लोकः माण भ वतमह त -

lsquolsquoयदद बरवणाना घट ना म डल महत rsquorsquo

पीत न गमय वग क तत तगत नयत rsquolsquo इ त

(समाधानभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 15 -

म तगीत एष त भवतः य व म तगीत त माणम य त य त

(भा यम )

अ व वासः-

lsquolsquoअ व वासः य भवाद ना नो य न ल त वदः

काम तष त व ो य ीि ववायमह वदत rsquorsquo

अ भवाद ीव मा भम य यय याकरणम

अ व वासः

(भा यम )

वभि त कवि त-

या काः पठि त-lsquolsquo याजाः स वभि तकाः कायाःrsquorsquo इ त नचा तरण याकरण याजाः

स वभि तकाः श याः कतम वभि त कवि त

(भा यम )

यो वा इमाम -

lsquolsquoयो वा इमा पदशः वरशोऽ रश च वाच वदधा त स आि वजीनो भव तrsquorsquo आि वजीना

याम य यय याकरणम यो वा इमाम

(भा यम )

च वा र-

lsquolsquoच वा र गा यो अ य पादा व शीष स त ह तासो अ य

धा ब ो वषभो रोरवी त महो दवो म या आ ववशrsquolsquo इ त

पात जलमहाभा यम

- 16 -

च वा र गा ण च वा र पदजाता न नामा यातोपसग नपाता च यो अ य पादाः यः

काला भतभ व य वतमानाः व शीष वौ श दा मानौ न यः काय च स त ह तासो अ य

स त वभ तयः धा ब ः ष थानष ब उर स क ठ शरसी त वषभो वषणात रोरवी त

श द करो त कत एत

रौ तः श दकमा महोदवो म या आ ववश त महा दवः श दः म या मरणधमाणो

मन या ताना ववश महता दवन नः सा य यथा या द य यय याकरणम

(भा यम )

अपर आह-

lsquolsquoच वा र वा प र मता पदा न ता न वद ा मणा य मनी षणः

गहा ी ण न हता न गयि त तर य वाचो मन या वदि तrsquorsquo

lsquoच वा र वा प र मता पदा नrsquo च वा र पदजाता न नामा यातोपसग- नपाता च ता न

वद ा मणा य मनी षणः मनस ई षणो मनी षणः गहा ी ण न हता न गयि त गहाया ी ण

न हता न न गयि त न च ट त न न मष ती यथः तर य वाचो मन या वदि तrsquo तर य वा

एत वाचो य मन यष वतत चतथ म यथः च वा र

(भा यम )

उत वः-

lsquolsquoउत वः प य न ददश वाचमत वः व न णो यनाम

उतो व म त व वस जायव प य उशती सवासाःrsquolsquo

पात जलमहाभा यम

- 17 -

lsquoउत वःrsquo अ प ख वकः प य न प न प य त वाचम अ प ख वकः व न प न

णो यना म त अ व वासमाहाधम उतो व म त व वस तन वव णत जायव प य उशती

सवासाः त यथा जाया प य कामयमाना सवासाः वमा मान वव णत एव वाग वाि वद वा मान

वव णत वा नो वव णयादा मान म य यय याकरणम

(भा यम )

स त मव-

lsquolsquoस त मव ततउना पन तो

य धीरा मनसा वाचम त

अ ा सखायः स या न जानत

भ षा ल मी न हता धवा चrsquolsquo

स तः- सचतदधावो भव त कसतवा वपर ता वक सतो भव त ततउ-प रपवन भव त-

ततव वा त नव वा धीरा यानव तः मनसा ानन वाचम त वाचमकषत

अ ा सखायः स या न जानत अ सखायः स तः स या न जानत

य एष दग मागः एकग यो वाि वषयः

क पन त

वयाकरणाः

कत एतत

lsquoभ षा ल मी न हता धवा च

पात जलमहाभा यम

- 18 -

एषा वा च भ ा ल मी न हता भव त ल मील णा ासना प रव ढा भव त स त मव

(भा यम )

सार वतीम -

या काः पठि त-lsquolsquo आ हताि नरपश द य य ायि च तीया सार वती मि ट नवपतrsquorsquo

इ त ायि च तीया मा भम य यय याकरणम

सार वतीम

(भा यम )

दश या प य-

या काः पठि त- lsquolsquoदश य तरकाल प य जात य नाम वद या

घोषवदा य तर त थमव प षानकमन र ति ठतम त ति ठततम भव त य र

चतर र वा नाम कत कया न त तम rsquorsquo इ त

नचा तरण याकरण कत त ता वा श या व ातम दश या प य

(भा यम )

सदवो अ स-

सदवो अ स व ण य य त स त स धवः

अन रि त काकद स य स षरा मवrsquorsquo

सदवो अ स व ण स यदवोऽ स य य त स त स धवः स त वभ तयः अन रि त

काकदम काकद ताल काकिज वा साऽि म न यत इ त काकदम स य स षरा मव त यथा-

पात जलमहाभा यम

- 19 -

शोभनाम म स षरामि नर तः व य दह त एव त स त स धवः स त वभ तय ता वन रि त

तना स स यदवः स यदवाः याम ययय याकरणम सदवो अ स

(उ त योजन थोपपि त करणम )

(आ पभा यम )

क पन रद याकरणमवा धिजगासमान यः योजनम वा यायत न पनर यद प कि चत -

ऊ इ य वा व ता तशः श म यवमाद न श दा पठि त

(समाधानभा यम )

पराक प एतदासीत - स कारो तरकाल ा मणा याकरण माधीयत

त य त त थानकरणनादान दान यो व दकाः श दा उप द य त तद य व न तथा

वदमधी य व रता व तारो भवि त- वदा नो व दकाः श दाः स ाः लोका च लौ ककाः अनथक

याकरणम इ त त य एव व तप नब योऽ यत यः स भ वा आचाय इद शा म वाच ट

- इमा न योजना य यय याकरणम -इ तrsquo

(अनब धचत टयोपसहारभा यम )

उ तः श दः व पम य तम योजना य य ता न

(अथ शा नमाणर त न पणभा यम )

(आ पभा यम )

श दानशासन मदानी क त यम त कथ कत यम क श दोपदशः कत यः

आहोि वदपश दोपदशः आहोि वदभयोपदश इ त

(समाधानम )

पात जलमहाभा यम

- 20 -

अ यतरोपदशन कत यात त यथा भ य नयमनाभ य तषधो ग यत पञ च पञ चनखा

भ या इ य त ग यत एत - अतोऽ यऽभ या इ त अभ य तषधन वा भ य नयमः त यथा

lsquolsquoअभ यो ा यक कटः अभ यो ा यसकरः इ य त ग यत एत - आर यो भ य-इ त

एव महा प य द ताव छ दोपदशः यत गौ र यति म नप द ट ग यत एत गा यादयोऽपश दा

इ त अथा यपश दोपदशः यत गा या दषप द टष ग यत एत -गौ र यष श द इ त

(आ पभा यम )

क परर यायः

(समाधानभा यम )

लघ वा छ दोपदशः

लघीया छ दोपदशः गर यानपश दोपदशः एकक य श द य बहवोऽप शाः त यथा-

गौ र य य श द य गावीगोणीगोतागोपोत लक यवमादयोऽप शाः इ टा वा यान ख व प भव त

(आ पभा यम )

अथति म श दोपदश स त क श दाना तप तौ तपदपाठः क त यः-गौर वः प षो ह ती

शक नमगो ा मण इ यवमादयः श दाः प ठत याः

(समाधानभा यम )

न याह अन यपाय एष श दाना तप तौ तपदपाठः एव ह यत- lsquolsquoब ह प त-

र ाय द य वषसह तपदो ताना श दाना श दपारायण ोवाच ना त जगामrsquorsquo बह प त च

व ता इ चा यता द य वषसह म ययनकालो न चा त जगाम क पनर य व यः सवथा

चर जीव त वषशत जीव त चत भ च कार व योपय ता भव त-आगमकालन

पात जलमहाभा यम

- 21 -

वा यायकालन वचनकालन यहारकालन त त चा यागम- कालनवायः क न पयपय त

यात त मादन यपायः श दाना तप तौ तपदपाठः

(आ पभा यम )

कथ तह म श दाः तप त याः

(समाधानभा यम )

क च सामा य वशषव ल ण व यम यना पन य नन महतो महतः श दौघान तप यरन

क पन तत

उ सगापवादौ कि चद सगः कत यः कि चदपवादः

(आ पभा यम )

कथ जातीयकः पन सगः कत यः कथजातीयकोऽपवादः

(समाधानम )

सामा यनो सगः कत यः त यथा lsquolsquoकम यण त य वशषणापवादः त यथा-rsquolsquoआतोऽनपसग

कःrsquolsquo

(जा त यि तपदाथ नणया धकरणम )

(आ पभा यम )

क पनराक तः पदाथः आहोि व यम

(समाधानभा यम )

उभय म याह

कथ ायत

पात जलमहाभा यम

- 22 -

उभयथा याचायण स ा ण प ठता न आक त पदाथ म वा- lsquolsquoजा या यायाम-

कि म बह वचनम यतर याम rsquorsquo इ य यत य पदाथ म वा lsquolsquoस पाणाम rsquorsquo इ यकशष आर यत

(श द न य वा न य व वचारभा यम )

(आ पभा यम )

क पन न यः श दः आहोि व कायः

(समाधानभा यम )

स ह एत ाधा यन पर तम - न यो वा या काय व त त ो ता दोषाः

योजना य य ता न त वष नणयः-य यव न यः अथा प कायः उभयथा प ल ण

व य म त

( न यश दवाद प शा य धमजनकता धकरणम )

(आ पभा यम )

कथ पन रद भगवतः पा णनराचाय य ल ण व तम -

(आ पसाधकवा तक थमख डम )

स श दाथस ब ध

( या याभा यम )

स श दऽथ स ब ध च त

(वा तकघटक स श दाथ न पणभा यम )

(आ पभा यम )

अथ स श द य कः पदाथः

पात जलमहाभा यम

- 23 -

(समाधानम )

न यपयायवाची स श दः कथ ायत य कट थ व वचा लष भावष वतत त यथा-

स ा यौः स ा प थवी स माकाश म त

(आ पभा यम )

नन च भोः काय व प वतत त यथा- स ओदनः स ः सपः स ाः यवाग र त यावता

काय व प वतत त कत एति न यपयायवा चनो हणम न पनः काय यः स श द इ त

(समाधानभा यम )

स ह ताव काय त व वभावा म यामह न यपयायवा चनो हण म त इहा प तदव

(समाधाना तरभा यम )

अथवा स यकपदा य यवधारणा न त यथा-अ भ ो वायभ इ त- अप एव भ य त

वायमव भ यती त ग यत एव महा प स एव न सा य इ त

(समाधाना तरभा यम )

अथवा पवपदलोपोऽ ट यः- अ य त स ः स इ त त यथा - दवद तो द तः स यभामा

भाम त

(समाधाना तरभा यम )

अथवा lsquolsquo या यानतो वशष तपि तन ह सदहादल णम rsquorsquo इ त न यपयाय-वा चनो

हण म त या या यामः

(समाधानभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 24 -

म गलाथम

मा ग लक आचाय महतः शा ौघ य म गलाथ स श दमा दतः य त म गलाद न

ह शा ा ण थ त वीरप षा ण च भवि त आय म प षा ण चा यतार च स ाथा यथा य र त

(समाधानभा यशषभा यम )

अय खल न यश दो नाव य कट थ व वचा लष भावष वतत

क त ह

आभी य प वतत त यथा न य ह सतो न य जि पत इ त यावताभी यऽ प वतत

त ा यननवाथः यात -lsquolsquo या यानतो वशष तपि तन ह स दहादल णम rsquorsquo इ त प य त वाचाय

म गलाथ चव स श द आ दतः य तो भ व य त श या म चन न यपयायवा चन

वण यत म त अतः स श द एवोपा तो न न यश दः

( न यतासाधकप न पणम )

(आ पभा यम )

अथ क पनः पदाथ म वा एष व हः यत स श दऽथ स ब ध च त

(समाधानाभा यम )

आक त म याह

कत एतत

आक त ह न या यम न यम

(आ पभा यम )

अथ य पदाथ कथ व हः क त यः

पात जलमहाभा यम

- 25 -

(समाधाना तरभा यम )

स श द अथस ब ध च त न यो यथवतामथर भस ब धः

( यपदाथा यपगमभा यम )

अथवा य एव पदाथ एष व हो या यः- स श द अथ स ब ध च त य ह

न यमाक तर न या

कथ ायत

एव ह यत लोक म कया चदाक या य ता प डो भव त प डाक तमपम य घ टकाः

य त घ टकाक तमपम य कि डकाः य त तथा सवण कया चदाक या य त प डो भव त

प डाक तमपम य चकाः य त चकाक तमपम य कटकाः य त कटकाक तमपम य

वि तकाः य त पनराव तः सवण प डः पनरपरयाक या य तः ख दरा गारसवण क डल

भवतः आक तर या चा या च भव त य पन तदव आक यपमदन यमवाव श यत

(आक तपदाथा यपगमभा यम )

आकताव प पदाथ एष व हो या यः- स श द अथ स ब ध च त

(आ प मारणभा यम )

नन चो तम - आक तर न या-इ त

(समाधानभा यम )

नतदि त न याऽऽक तः

कथम

न व चदपरत त क वा सव ोपरता भव त या तर था तपल यत

पात जलमहाभा यम

- 26 -

(समाधानसाधक न यल णभा यम )

अथवा नदमव न यल णम - व कट थम वचा यनपायोपजन वकायन प य-

व य यययो ग य ति न य म त तद प न य यि म त व न वह यत

क पन त वम

त य भाव त वम आकताव प त व न वह यत

( न या न य व वचार या कत वबोधकभा यम )

अथवा क न एतन-इद न य मदम न य म त यि न य त पदाथ म वष व हः यत-

स श दऽथ स ब ध च त

( या पभा यम )

कथ पन ायत- स ः श दोऽथः स ब ध च त

(१ या पसमाधानवा तक वतीयख डम )

लोकतः

(भा यम )

य लोकऽथमथमपादाय श दा य जत नषा नव तौ य न कवि त य पनः काया भावा

नव तौ तावतषा य नः यत त यथा-घटन काय क र यन क भकारकल ग वाह-क घट

कायमनन क र यामी त न त व छ दा यय माणो वयाकरणकल ग वाह- क श दा यो य

इ त ताव यवाथमपादाय श दा य जत

(आ पोपसहारभा यम )

य द त ह लोक एष माणम क शा ण यत

पात जलमहाभा यम

- 27 -

(१ समाधानभत ततीयख डम ३)

लोकतोऽथ य त श द योग शा ण धम नयमः

(भा यम )

लोकतोऽथ य त श द योग शा ण धम नयमः यत

क मद धम नयम इ त

धमाय नयमो धम नयमःधमाथ वा नयमो धम नयमः धम योजनो वा नयमो धम नयमः

(१ वा तकचतथख डम ४)

यथा लौ ककव दकष

यत ता दा णा याः-lsquolsquoयथा लोक वद चrsquo त यो त य lsquolsquoयथा लौ ककव दकrsquoि व त

य जत अथवा य त एवा त ताथः यथा लौ ककष व दकष च कता तष

लोक ताव lsquoअभ यो ा यक कटः अभ यो ा यसकरrsquo इ य यत भ य च नाम

तघाताथमपाद यत श य चानन वमासा द भर प तह तम त नयमः यत - इद

भ य मदमभ य म त तथा- खदा ीष व ि तभव त सामान च खद वगमो ग याया चाग याया

च त नयमः यत-इय ग ययमग य त

(भा यम )

वद ख व प-lsquolsquoपयो तो ा मणो यवाग तो राज य आ म ा तो व यःrsquorsquo इ य यत त च

नामा यवहाराथमपाद यत श य चानन शा लमासाद य प त यतम त नयमः यत

तथा- lsquolsquoब वः खा दरो वा यपः या rsquorsquo इ य यत यप च नाम प वनब धाथमपाद यत

श य चानन यि क चदव का ठमि यानि य वा पशरनब धम त नयमः यत

पात जलमहाभा यम

- 28 -

तथा lsquolsquoअ नौ कपाला य ध या भम यत-भ गणाम गरसा धम य तपसा त य वम rsquorsquo इ त

अ तरणा प म मि नदहनकमा कपाला न सतापय त त च नयमः यत- एव

यमाणम यदयका र भवती त

(दा टाि तक उपसहारभा यम )

एव महा प समानायामथावगतौ श दन चापशबदन च धम नयमः यत-श दनवाथ ऽ भधयो

नापश दन त एव यमाणम यदयका र भवती त

(अनपल ध योगसाधश दसाधकशा साथ या धकरणम )

(२ आ पवा तकम १)

अ य य तः

(भा यम )

सि त व श दा अ य ताः त यथा-ऊष तरच पच त

कमतो य स य य ताः

योगा भवा छ दाना साध वम यव य त य इदानीम य ता नामी साधवः यः

(आ पासग तभा यम )

इद ताव व त ष म -यद यत- lsquolsquoसि त व श दा अ य ताrsquorsquo इ त य द सि त ना य ताः

अथा य ता न सि त सि त चा य ता च त व त ष म य जान एव खल भवानाह-सि त

श दा अ य ता इ त क चदानीम यो भव जातीयकः प षः श दाना योग साधः यात

(आ पासग तबाधकभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 29 -

नत व त ष म स ती त ताव मः यदता शा वदः शा णान वदधत अ य ता

इ त मः य लोकऽ य ता इ त यद य यत-क चदानीम यो भव जातीयकः प षः श दाना

योग साधः या द त न मोऽ मा भर य ता इ त

क त ह

लोकऽ य ता इ त

(आ पभा यम )

नन च भवान य य तरो लोक

(समाधानभा यम )

अ य तरोऽह लोक न वह लोकः

(३ आ पबाधकवा तकम २)

अ य य त इ त च नाथ श द योगात

(भा यम )

अ य य त इ त चत त न क कारणम अथ श दाः य य त सि त चषा

श दानामथा य वथष य य त

(५ आ पसाधकवा तकम )

अ योगः योगा य वात

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 30 -

अ योगः ख व यषा श दाना या यः कतः योगा य वा यदषा

श दानामथऽ या छ दा य जत त यथा-ऊष य य श द याथ- व ययम षताः तर य याथ- व

यय तीणाः च य याथ- व यय कतव त पच य याथ व यय प वव त इ त

(१ स ा तसमाधानवा तकम )

अ य त द घस वत

(भा यम )

य य य य ताः अव य द घस व ल णनान वघयाः त यथा द घस ा ण वाषश तका न

वाषसह का ण च न चा य व कि चद याहर त कवलम षस दायो धम इ त क वा या काः

शा णान वदधत

(६ स ा तसमाधानवा तकम ५)

सव दशा तर

(भा यम )

सव ख व यत श दा दशा तरष य य त

(आ पभा यम )

न चवोपल य त

उपल धौ य नः यताम महान श द य योग वषयः स त वीपा वसमती यो लोकाः

च वारो वदाः सा गाः सरह या बह धा भ ना एकशत वयशाखाः सह व मा सामवदः एक वश तधा

बाहव य नवधाथवणो वदः वाकोवा य म तहासः पराण व यक म यतावा छ द य योग वषयः

एताव त श द य योग वषयमनन नश य lsquoस य य ताrsquo इ त वचन कवल साहसमा मव

पात जलमहाभा यम

- 31 -

एति म चा तमह त श द य योग वषय त त श दा त त नयत वषया य त

त यथा शव तग तकमा क बोज वव भा षतो भव त वकार एवनमाया भाष त शव इ त ह म तः

सरा ष रह तः ा यम यष ग ममव वायाः य जत दा तलवनाथ ा यष दा मद यष य

चा यत भवतोऽ य ता अ भमताः श दा एतषाम प योगो यत व वद त यथा-

lsquolsquoस ता य रवतीरवदष य वो रवतीरव या तमष य म नरः य म च य ा न च ा जरस

तननाम rsquorsquo इ त

(अथ श द ान य धमजनकता धकरणम )

(आ पभा यम )

क पनः श द य ान धमः आहोि व योग

( या पभा यम )

क चा वशषः

(७ ानप दषणवा तकम )

ान धम इ त च तथाऽधमः

(भा यम )

ान धम इ त च तथाऽधम प ा नो त यो ह श दान जाना यपश दान यसौ जाना त

यथव श द ान धम एवमपश द ानऽ यधमः

(अधमा ध यभा यम )

अथवा भयानधमः ा नो त भयासो यपश दा अ पीयासः श दाः एकक य श द य

बहवोऽप शाः त यथा गौ र य य गावीगोणीगोतागोपोत लक यवमादयो-ऽप शाः

पात जलमहाभा यम

- 32 -

आचार नयमः

(८ ानप दषणा तरवा तकम )

(भा यम )

आचार पनऋ ष नयम वदयत-lsquolsquo तऽसरा हलयो हलय इ त कव तः पराबभव ःrsquorsquo इ त

(अथ योगप ा गीकारभा यम )

अ त त ह योग

(९ योगप दषणवा तकम )

योग सवलोक य

(भा यम )

य द योग धमः सव लोकोऽ यदयन य यत

(आ पभा यम )

क चदानी भवतो म सरो य द सव लोकोऽ यदयन य यत

(समाधानभा यम )

न खल कि च म सरः य नानथ य त भव त फलवता च नाम य नन भ वत यम न

च य नः फला व तर यः

(समाधानबाधकभा यम )

नन च य कत य ना त साधीयः श दा यो य त त एव साधीयोऽ यदयन यो य त

(समाधानसाधकभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 33 -

य तरकोऽ प व ल यत य त ह कत य ना चा वीणाः अकत य ना च वीणाः त

फल य तरकोऽ प यात

(प वय नराकरणोपसहारभा यम )

एव त ह-ना प ान एव धम ना प योग एव

क त ह

(१० स ा तसमाधानवा तकम )

शा पवक योगऽ यदय त त य वदश दन

(भा यम )

शा पवक यः श दा य त सोऽ यदयन य यत त त य वदश दन वदश दा

अ यवम भवदि त lsquolsquoयोऽि न टोमन यजत य उ चनमव वदrsquorsquo lsquolsquoयोऽि न ना चकत चनत य उ

चनमव वदrsquorsquo

( या या तरभा यम )

अपर आह- त त य वदश दन त यथा वदश दा नयमपवमधीताः फलव तो भव यव यः

शा पवक श दा य त सोऽ यदयन य यत इ त

( थमप ा यपगमभा यम )

अथ वा पनर त- ान एव धम इ त

(आ प मारणभा यम )

नन चो तम ान धम इ त च तथाऽधम इ त

(आ प नराकरणभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 34 -

नष दोषः श द माणका वयम य छ द आह तद माक माणम श द च श द ान

धममाह नापश द ानऽधमम य च पनर श टा त ष म नव त ोषाय भव त ना यदयाय

त यथा हि कतह सतक ड यता न नव दोषाय भवि त ना यदयाय

(समाधाना तरभा यम )

अथवा यपाय एवापश द ान श द ान यो यपश दा जाना त श दान यसौ जाना त

तदव lsquolsquo ान धमःrsquorsquo इ त वतोऽथादाप न भव त- lsquolsquoअपश द ानपवक श द ान धमःrsquorsquo इ त

(समाधाना तरभा यम )

अथ वा कपखानकवदत व य त त यथा कपखानकः कप खन य य प मदा

पास भ चावक ण भव त सोऽ स सजातास तत एव त गणमासादय त यन च स दोषो नह यत

भयसा चा यदयन योगो भव त एव महा प य य यपश द ानऽधम तथा प य वसौ श द ान

धम तन च स दोषो नघा न यत भयसा चा यदयन योगो भ व य त

( वतीयदषण नरासभा यम )

यद य यत-आचार नयम इ त

या कम ण स नयमोऽ य ा नयमः एव ह यत-lsquolsquoयवाण तवाणो नाम ऋषयो बभव ः

य धमाणः परापर ा व दतव दत या अ धगतयाथात याः त त भव तो य वा न ता वा न

इ त यो त य यवाण तवाण इ त य यत या पनः कम ण नापभाष त तः पनरस रया

कम यपभा षतम तत त पराभताः

(अथ याकरणपदाथ न पण आ पभा यम )

अथ याकरण म य य श द य कः पदाथः

(समाधानभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 35 -

स म

(११ स प आ पवा तकम )

स याकरण ष यथ ऽनपप नः

(भा यम )

स याकरण प यथ नोपप यत-lsquolsquo याकरण य स म rsquorsquo इ त क ह तद य स ा

याकरणम य यादः स यात

(१२ आ पा तरवा तकम )

श दा तपि तः

(भा यम )

श दाना चा तपि तः ा नो त-lsquolsquo याकरणा छ दा तप यामहrsquorsquo इ त न ह स त एव

श दा तप य त

क त ह

या यानत च

(आ पबाधकभा यम )

नन च तदव स वग ह त या यान भव त

(आ पसाधकभा यम )

न कवला न चचापदा न या यानम -lsquolsquoव ःआत rsquorsquo ऐज rsquorsquo इ त

क त ह

उदाहरण यदाहरण वा या याहार इ यत सम दत या यान भव त

पात जलमहाभा यम

- 36 -

(प ा तरभा यम )

एव त ह श दः

(१३ आ पवा तकम )

श द यडथः

(भा यम )

य द श दो याकरण यडथ नोप यत- या य त श दा अनन त याकरणम न ह

श दन कि च या यत

कन त ह

स ण

(१४ आ पा तरवा तकम )

भव च त तः

(भा यम )

भव च त तो नोपप यत-lsquolsquo याकरण भवो योगो वयाकरणःrsquorsquo इ त न ह श द भवो योगः

व त ह

(१५ आ पा तरवा तकम )

ो तादय च त ताः

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 37 -

यो तादय च त ता नोपप य त पा ण नना ो त पा णनीयम आ पशल

काशक न म त न ह पा ण नना श दाः ो ताः

क त ह

स म

(आ पभा यम )

कमथ मदमभयम यत भव ो तादय च त ता इ त न ो तादय च त ता इ यव

भवऽ प त त चो दतः यात

(प रहारभा यम )

पर ता ददमाचायण टम भव च त त इ त त प ठतम तत उ तरकाल मद टम

ो तादय च त ताः इ त तद प प ठतम न चदानीमाचायाः स ा ण क वा नवतयि त

( थमा पकबाधकभा यम )

अय तावददोषः-यद यत श द यडथः इ त नाव य करणा धकरणयोरव य वधीयत

क त ह

अ य व प कारकष-lsquolsquoक य यटो बह लम rsquorsquo इ त त यथा क दन पतन म त

(करण य समथनभा यम )

अथ वा श दर प श दा या य त त यथा गौ र य त सव स दहा नवत त ना वो न गदभ

इ त

(अन तदोष दशकभा यम )

अय त ह दोषः-भव ो तादय च त ताः इ त

पात जलमहाभा यम

- 38 -

(समाधानभा यम )

एव त ह-

(१९ स ा तवा तकम १६)

ल यल ण याकरणम

(भा यम )

ल य च ल ण चत सम दत याकरण भव त क पनल यम क वा ल णम

श दो ल यः स ल णम

(समाधानबाधकभा यम )

एवम यय दोषः-समदाय याकरणश दः व तोऽवयव नोप यत स ा ण चा यधीयान

इ यत-वयाकरण इ त

(समाधानसाधकभा यम )

नष दोषः समदायष ह श दाः व वा अवयव व प वत त त यथा पव प चालाः उ तर

प चालाःतल भ तम घ त भ तम श लो नीलः क पलः क ण इ त एवमय समदाय

याकरणश दः वतोऽवयव व प वतत

( थमप ा यपगमभा यम )

अथ वा पनर त स म

( थमा प मारणभा यम )

नन चो तम स याकरण ष यथ ऽनपप न इ त

( थमा प नरासभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 39 -

नष दोषः यपद शव ावन भ व य त

( वतीया प मारणभा यम )

यद य यत श दा तपि तः इ त न ह स त एव श दा तप य त क त ह

या यानत च त प र तमतत -तदव स वग ह त या यान भवती त

(प रहारबाधक मारणभा यम )

नन चो तम - न कवला न चचापदा न या यानम - व ःआत ऐिज त

क त ह

lsquolsquoउदाहरण यदाहरण वा या याहार इ यत सम दत या यान भव तrsquorsquoइ त

(प रहारसाधकभा यम )

अ वजानत एतदव भव त स त एव ह श दान पप य त आत च स त एव यो य स

कथय नादो ग यत

(इ त याकरणपदाथ न पणम )

(अथ वण पदश योजना धकरणम )

(आ पभा यम )

अथ कमथ वणानामपदशः

(१७ समाधानवा तकम )

व ि तसमवायाथ उपदशः

व ि तसमवायाथ वणानामपदशः

क मद व ि तसमवायाथ इ त

पात जलमहाभा यम

- 40 -

व तय समवायो वि तसमवायः व यथ वा समवायो व ि तसमवायः व ि त योजनो वा

समवायो व ि तसमवायः

का पनव ि तः

शा व ि तः

अथ कः समवायः

वणनामानप यण स नवशः

अथ क उपदशः

उ चारणम

कत एतत

द श चारण यः उ चाय ह वणानाह-उप द टा इम वणा इ त

(१८ वण पदश योजना तरवा तकम )

अनब धकरणाथ च

(भा यम )

अनब धकरणाथ च वणानामपदशः कत यः अनब धानास यामी त न यनप द य

वणाननब धाः श या आस तम स एष वणानामपदशो व ि तसमवायाथ चानब ध-करणाथ च

व ि तसमवाय चानब धकरण च याहाराथम याहारो व यथः

(१९ वण पदश योजना तरवा तकम)

इ टब थ च

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 41 -

इ टब थ च वणानाममपदशः-lsquoइ टा वणान भो यामहrsquo इ त न यनप द य वणा न टा वणाः श या

व ातम

(२० आ पवा तकम ४)

इ टब थ च त चददा तानदा त व रतानना सकद घ लतानाम यपदशः

(भा यम )

इ टब यथ च त चददा तानदा त व रतानना सकद घ लतानाम यपदशः क त यः एवगणा

अ प ह वणा इ य त

(२१ स ा तवा तकम ५)

आक यपदशाि स म

(भा यम )

अवणाक त प द टा सवमवणकल ह य त तथवणाक तः तथोवणाक तः

(२२ आ पवा तकम ६)

आक यपदशाि स म त चत सवताद ना तषधः

(भा यम )

आक यपदशाि स म त चत सवताद ना तषधो व त यः

क पनः सवतादयः

सवतः कलो मात एणीकतोऽ बकतोऽधको तो नर तः गीत उपगीतः ि व णो रोमश

इ त अपर आह-

lsquolsquo त नर तमवलि बत नहतम बकत मातमथो वकि पतम

पात जलमहाभा यम

- 42 -

सद टमणीकतमधक त वक णमताः वरदोषभावनाःrsquorsquo इ त

अतोऽ य य जनदोषाः

( स ाि तभा यम )

नष दोषः

(२३ समाधानवा तकम ७ )

गगा द बदा दपाठा सवताद ना नव ि तः

(भा यम )

गगा द बदा दपाठा सवताद ना नव ि तभ व य त

(आ पभा यम )

अ य य गगा द बदा दपाठ योजनम कम

समदायाना साध व यथा या द त

(समाधानकद शभा यम )

एव त य टादशधा भ ना नव कला दकामवण य यापि त व या म

(आ पभा यम )

सा त ह व त या

(२४ एकद शसमाधानवा तकम )

ल गाथा त यापि तः

(भा यम )

ल गाथा सा त ह भव त

पात जलमहाभा यम

- 43 -

(आ पभा यम )

त त ह व त यम

(समाधानभा यम )

य य यतद यत अथवत ह अनकमनब धशत नो चाय म स ा च न व त या लोप च न

व त यः यदनब धः यत त कला द भः क र यत

(आ पभा यम )

स यवम अपा णनीय त भव त

( स ाि तभा यम )

यथा यासमवा त

(आ प मारणभा यम )

नन चो तम आक यपदशाि स म त च सवताद ना तषध इ त

(समाधानभा यम )

प र तमतत - गगा द बदा दपाठात सवताद ना नव तभ व य त इ त

(समाधानबाधकभा यम )

नन चा य गगा द बदा दपाठ योजनम तम कम समदायाना साध व यथा या द त

(समाधानसाधकभा यम )

एव त यभयमनन यत-पाठ चव वश यत कलादय च नव य त

कथ पनरकन य ननोभय ल यम

ल य म याह

पात जलमहाभा यम

- 44 -

कथम

वगता अ प हतवो भवि त त यथा-आ ा च स ताः पतर च ी णता इ त तथा

वा या य प व ठा न भवि त- वतो धाव त अल बसाना यात त

(भा यम )

अथ वा इद तावदय ट यः- वम सवतादयः यरि न त

आगमष

आगमाः श ाः प य त

वकारष त ह

वकारा अ प श ा प य त

ययष त ह

यया अ प श ाः प य त

धातष त ह

धातवोऽ प श ाः प य त

ा तप दकष त ह

ा तप दका य प श ा न प य त

या न त य हणा न ा तप दका न

एतषाम प वरवणानपव ानाथ उपदशः कत यः शशः षष इ त मा भत पलाशः पलाष

इ त मा भत म चको म जक इ त मा भत

पात जलमहाभा यम

- 45 -

lsquoआगमा च वकारा च ययाः सह धात भः

उ चाय त तत तष नम ा ताः कलादयःrsquo१

इ त ीम गव पत ज ल वर चत महाभा य थम प पशाि नकम

------------------------

पात जलमहाभा यम

- 46 -

अथ वतीय याहाराि नकम

( शवस म )

अइउण १

(२५ ववतोपदश त ावा तकम १)

अकार य ववतोपदश आकार हणाथः

(भा यम )

अकार य ववतोपदशः क त यः

क योजनम

आकार हणाथः अकारः सवण हणनाऽऽकारम प यथा ग णीयात

(आ पभा यम )

क च कारण न ग णीयात

(समाधानभा यम )

ववारभदात

(आ पभा यम )

कम यत- ववारभदा द त न पनः कालभदाद प यथव यय ववार भ नः एव काल भ नोऽ प

(समाधानभा यम )

स यमवमतत व य त lsquolsquoत या य य न सवणम rsquorsquo इ य ा य हण य योजनम -आ य

यषा त यो दशः य न च त सवणस ा भव ती त बा य च पनरा या कालः तन यादव

काल भ न य हणम न पन ववार भ न य

पात जलमहाभा यम

- 47 -

(आ पभा यम )

क पन रद ववत योप द यमान य योजनम वा यायत आहोि वत

सवत योप द यमान य ववतोपदश चो यत

(समाधानभा यम )

ववत योप द यमान य योजनम वा यायत

कथ ायत

यदयम -lsquolsquoअ अrsquorsquo-इ यकार य ववत य सवतता यापि त शाि त

(समाधानबाधकभा यम)

नतदि त ापकम अि त य यदत य वचन योजनम

कम

अ तख वः अ तमालः इ य ा तयतो ववत य ववतः ा नो त सव तः या द यवमथा यापि तः

(समाधानसाधकभा यम )

नतदि त नव लोक न च वदऽकारो ववतोऽि त

क त ह

सवतः योऽि त स भ व य त तदत यापि तवचन ापकमव भ व य त

lsquolsquo ववत योप द यमान य योजनम वा यायतrsquorsquo इ त

(आ पभा यम )

कः पनर वशषः- ववत योप द यमान य योजनम वा यायतसवत यो-प द यमान य वा

ववतोपदश चो यतत

पात जलमहाभा यम

- 48 -

(समाधानभा यम )

न खल कि च वशषः आहोप षकामा त भवानाह-सव त योप द यमान य

ववतोपदश चो यत इ त वय त मो ववत योप द यमान य योजनम वा यायत इ त

(२६ धा वा दष ववत व त ावा तकम २)

त य ववतोपदशाद य ाप ववतोपदशः सवण हणाथः

(भा यम )

त यत या रसमा ना यक य ववतोपदशाद य ा प ववतोपदशः कत यः वा य

धात ा तप दक यय नपात थ य

क योजनम सवण हणाथः आ रसमा ना यकना य हण यथा यात

क च कारण न यात

ववारभदादव

(धा वा दष ापकन ववत वसाधक ापक वघटनभा यम )

आचाय व त ापय त भव या रसमा ना यकन धा वा द थ य हण म त यदयम lsquolsquoअकः सवण

द घrsquorsquo इ त याहारऽको हण करो त

कथ क वा ापकम

न ह वयोरा रसमा ना यकयोयगप समव थानमि त

(धा वा दष ववत व त ासाधकभा यम )

नतदि त ापकम अि त य यदत य वचन योजनम

कम

पात जलमहाभा यम

- 49 -

य या रसमा ना यकन हणमि त तदथमत यात ख वाढक मालाढक म त स त

योजन न ापक भव त त मा ववतोपदशः कत यः

(आ पभा यम )

क एष य न चो यत ववतोपदशो नाम ववतो वोप द यत सवतो वा को व वशषः

(समाधानभा यम )

स एष सव एवमथ य नः यत या यता न ा तप दका य हणा न

तषामतना यपायनोपदश चो यत त ग भव त त मा व त यम -lsquoधा वा द थ च ववतrsquo इ त

(२७ योजना तरवा तकम )

द ध लतवचन च सवत नव यथः

(भा यम )

द घ लतवचन च सवत नव यथ ववतोपदशः कत यः द घ लतौ सवतौ मा भता म त

व ा याम दवद ता इ त

( नराकरणभा यम )

नव लोक न च वद द ध लतौ सवतौ तः कौ त ह ववतौ यौ त तौ भ व यतः

(एकद श योजनसाधकभा यम )

lsquo थानी क पयदतावन वारो यथा यणम rsquo

सवतः थानी सवतौ द ध लतौ क पय अन वारो यथा यणम त यथा- स य ता स व सरः

य लोक त लोक म त-अन वारः थानी यणमनना सक क पय त

( नराकरणभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 50 -

वषम उप यासः य त य सत त ल ि तभव त सि त ह यणः सानना सका

नरनना सका च द ध लतौ पननव लोक नव च वद सवतौ तः कौ त ह ववतौ यौ त तौ

भ व यतः

(आ पभा यम )

एवम प कत एतत -त य थानौ य न भ नौ भ व यतः न पन त य य नौ थान भ नौ

याताम ईकार ऊकारो व त

(समाधानभा यम )

व य त- lsquo थानऽ तरतमःrsquo इ य lsquo थानrsquo इ त वतमान पनः lsquo थानrsquo हण य योजनम

lsquoय ानक वधमा तय त थानत आ तय बल यो भव त इ त

(इ त ववत व त ा न पणम )

------------------------

पात जलमहाभा यम

- 51 -

(वणसमा नाय जा तप ा धकरणम )

(२८ पवप या पवा तकम १)

त ानवि त नदश सवणा हणमन वात

(भा यम )

त ानवि त नदश सवणाना हण न ा नो त ndash lsquolsquoअ य वौrsquorsquo lsquolsquoय य त चrsquorsquo क कारणम

अन वात न यतऽणः यऽनव तौ क त ह यऽ रसमा नाय उप द य त

(२९ एकद शसमाधानवा तकम २)

एक वादकार य स म

(भा यम )

एकोऽयमकारो य चा रसमा नाय य चानव तौ य च धा वा द थः

(३० आ पवा तकम ३)

अनब धस कर त

(भा यम )

अनब धस कर त ा नो त lsquolsquoकम यणrsquorsquo lsquolsquoआतोऽनपसग कःrsquorsquo इ त कऽ प ण कत ा नो त

(३१ वतीया पवा तकम ४)

एकाजनका हणष चानपपि तः

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 52 -

एकाजनका हणष चानपपि तभव त त को दोषः क रणा ग रण यका-

ल णम तोदा त व ा नो त इह च घटन तर त घ टक इ त व ल णः ठन न ा नो त

(३२ ततीया पवातकम ५)

यव चोपचाराः

(भा यम )

यव चोपचाराः ा नवि त त यथा- यष नकन घटनानको यगप काय करो त

एव मममकार नानको यगपद चारयत

(३३ थमा प नराकरणवा तकम ६)

वषयण त नाना ल गकरणाि स म

यदय वषय वषय नाना ल गमकार करो त- lsquolsquoकम यण rsquorsquo lsquolsquoआतोऽनपसग कःrsquorsquo इ त तन

ायत-नानब धस करोऽ ती त य द ह यात नाना ल गकरणमनथक यात एकमवाय

सवगणम चारयत

( ापक नराकरणभा यम )

नतदि त ापकम इ स ा ल यथमत यात न ययमनब धः श यकव छ य

उपचतम इ स ाया ह दोषः यात आय य ह वयो र स ा यात

कयोः

आ य तयोः

( यासा तरण या याभा यम)

एव त ह-

पात जलमहाभा यम

- 53 -

( वषयण त पन ल गकरणाि स म )

यदय वषय वषय पन ल गमकार करो त- lsquolsquo ा द यतोऽण rsquorsquo lsquolsquo शवा द योऽण rsquorsquo इ त तन

ायत- नानब धस करोऽ ती त य द ह या पन ल गकरणमनथक यात

( थम या या यपगमभा यम )

अथवा पनर त-

वषयण त नाना ल गकरणाि स म इ यव

( ापक नराकरण मारणभा यम )

नन चो तम इ स ा ल यथमतत या द त

(साधकभा यम )

नष दोषः लोकत एति स म त यथा लोक कि चदव दवद तमाह - इह म डो भव इह

ज टलो भव इह शखी भव त यि ल गो य ो यत ति ल ग त ोप त ठत एवमयमकारो

यि ल गो य ो यत ति ल ग त ोप था यत

( वतीया पानवादभा यम )

यद य यत एकाजनका हणष चानपपि तः इ त

(३४ वतीया प नराकरणवा तकम)

एकाजनका हणष चाव ि तस यानात

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 54 -

एकाजनका हणष चाव तः स यानादनका व भ व य त त यथा- lsquolsquoस तदश सा मध यो

भवि तrsquorsquo इ त lsquolsquo ः थमाम वाह तमाम rsquorsquo इ याव ि ततः स तदश व भव त एव महा या-

व त ततोऽनका व भ व य त

(आ पभा यम )

भवदाव ि ततः काय प र तम इह त खल क रणा ग रण यका ल णम तो-दा त व

ा नो यव

(समाधानभा यम )

एतद प स म

कथम

लोकतः त यथा-ऋ षसह मका क पलामककशः सह क वो द वा तया सव त सह द णाः

सप नाः

एव महा यनका व भ व य त

(ततीया प नराकरणभा यम )

यद य यत- यव चोपचाराः ा नव ती त भव यदसभ व काय त नानको यगप कया

य त खल सभ व कायमनकोऽ प त यगप करो त त यथा घट य दशन पशन च सभ व चद

कायमकार यो चारण नाम अनकोऽ प त यगप क र य त

(३५ पवप समतनाना वसाधकवा तकम )

आ यभा य त कालश द यवायात

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 55 -

आ यभा य वकार य कतः कालश द यवायात काल यवाया छ द य-वाया च

काल यवायात द ड अ म श द यवाया -द डः नचक या मनो यवायन भ वत यम भव त

च व या यभा य-मकार य

(३६ नाना वहतवा तकम )

यगप च दशपथ वदशनात

(भा यम )

यगप च दशपथ वदशना म यामह-आ यभा यमकार य त यदय यगप च

शपथ वषपल यत अ वः अकः अथ इ त न यको दवद तो यगप न च भव त मथराया च

(एक ववा दभा यम )

य द पन रम वणाः-

(३७ एक वसाधकवा तकम )

शक नव यः

(भा यम )

त यथा-शकनय आशगा म वा पर ताद प तताः प चा य त एवमयमकारो lsquolsquoदrsquorsquo इ य

टो lsquolsquo डrsquorsquo इ य यत

(नाना ववा दभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 56 -

नव श यम अ न य वमव यात न या च श दाः न यष च श दष कट थर वचा ल-

भवणभ वत यमनपायोपजन वका र भः य द चाय द इ य टः ड इ य यत नाय कट थः

यात

य द पन रम वणाः-

(एक वसाधकभा यम)

(३७ एक वा दमतवा तकम )

आ द यव यः

(भा यम )

त यथा एक आ द योऽनका धकरण थो यगप शपथ वषपल यत

(नाना ववा दभा यम )

वषम उप यासः-नको टा आ द यमनका धकरण थ यगपदशपथ वषप-ल यत अकार

पन पलभत

(एक वावा दभा यम )

अकारम प नोपलभत क कारणम ो ोपलि धब न ा यः योगणा भ व लत आकाशदशः

श दः एक च पनराकाशम

(नाना ववा दभा यम )

आकाशदशा अ प बहवः यावता बहवः त मादा यभा यमकार य

(३८ स ा तसमाधानभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 57 -

आक त हणाि स म

(भा यम )

अवणाक त प द टा सवमवणकल ह य त तथवणाक तः तथोवणाक तः

( स ा तवा तक वतीयख डम )

त व च तपरकरणम

(भा यम )

एव च क वा तपराः य त-आक त हणना त स त म त

( स ा तदषकभा यम )

नन च सवण हणना त स त म त क वा तपराः यरन

( स ा तभषकभा यम )

या यायत तत सवणऽण हणमप रभा यमाक त हणादन य वा च इ त

(४० स ा तवा तकम )

ह हणष च

(भा यम )

कम

lsquolsquoआक त हणाि स म rsquorsquoइ यव lsquolsquoझलो झ लrsquorsquo अवा ताम अवा तम अवा त य त नाि त

अ सवणा ग णा त इ त

(५१ स ा तसमाधानवा तकम १८)

पसामा या वा

पात जलमहाभा यम

- 58 -

(भा यम )

पसामा या वा स मतत त यथा-lsquolsquoतानव शाटकाना छादयामः य मथरायाम rsquorsquo lsquolsquoतानव

शाल न भ मह य मगधष lsquoतदवद भवतः काषापण य मथराया गह तम rsquo अ यि म चा यि मन

पसामा यात तदवद म त भव त एव महा प पसामा यात स म

( शवस म )

ऋल क

(आ पभा यम )

अथ लकारोपदशः कमथः

(आ पबाधकभा यम )

क वशषण लकारोपदश चो यत न पनर यषाम प वणानामपदश चो यत य द

क चद यषाम प वणानामपदश योजनमि त लकारोपदश या प त भ वतमह त को वा वशषः

(आ पसाधकभा यम )

अयमि त वशषः अ य ह लकार या पीया चव योग वषयः य चा प योग वषयः

सोऽ प ल प थ यव कप च ल वम स म त या स वा कार यवा- काया ण भ व यि त नाथ

लकारोपदशन

(भा यम )

अत उ तर पठ त-

(४२ समाधानवा तकम )

पात जलमहाभा यम

- 59 -

लकारोपदशो य छाऽशि तजानकरण ल या यथः

(भा यम )

लकारोपदशः यत- य छाश दाथ ऽशि तजानकरणाथः ल या यथ च

य छाश दाथ तावत - य छया कि च लतको नाम ति म न काया ण यथा यः-

द लतकाय द ह म लतकाय द ह उद लतकोऽगमत य ङलतकोऽगमत चत टयी श दाना

व ि तः- जा तश दाः गणश दाः याश दाः य छाश दा चतथाः

(भा यम )

अशि तजानकरणाथः-अश या कया च ा म या ऋतक इ त यो त य लतक इ त

य तम त यानकरण ा म लतक इ याह कमाय लतक इ याह त

(वा तक ववरणभा यम )

ल या यथ च लकारोपदशः कत यः

क पनः ल यादयः

लत ववचन व रताः ल३ त शख ल तः ल तः ल या दष कायष कपल व

स म त य स वाद काया ण न स यि त त मा लकारोपदशः यत

(अथ योजन नराकरणभा यम )

नता न सि त योजना न

(४३ योजन या यानवा तकम )

या यभावा क पन स ा दष

या य य ऋतकश द य भावात क पन स ा दष साध म य त-ऋतक एवासौ न लतक इ त

पात जलमहाभा यम

- 60 -

( या या तरभा यम )

अपर आह- या य ऋतकश दः शा ाि वतोऽि त स क प यत यः साधः स ा दषऋतक

एवासौ न लतकः

( या यानबाधकभा यम )

अय त ह य छाश दोऽप रहायः-ल फडः ल फ ड च त

( या यानसाधकभा यम )

एषो प ऋ फडः ऋ फड च कथम अ त व ि त चव ह लोक ल यत फड फ डावौणा दकौ

ययौ यी च श दाना व ि तः ndash जा तश दाः गणश दाः याश दा इ त न सि त

य छाश दाः

( योजनवा दभा यम )

अ यथा क वा योजनम तम अ यथा क वा प रहारः सि त य छाश दा इ त क वा

योजनम तम न स ती त प रहारः समान चाथ शा ाि वतोऽशा ाि वत य नवतको भव त

त यथा दवद तश दो दव द णश द नवतय त न गा याद न

( या यानभा यम )

नष दोषः प ा तरर प प रहारा भवि त

(४४ वतीय योजन या यानवा तकम )

अनकरण श टा श टा त ष ष यथा लौ ककव दकष

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 61 -

अनकरण ह श ट य वा साध भव त अ श टा त ष य वा नव त ोषाय भव त

ना यदयाय यथा लौ ककव दकष यथा लौ ककष व दकष च कता तष लोक ताव -य-एवमसौ

ददा त य एवमसौ यजत य एवमसावधीत इ त त यानकवन द या च यजत वाधीयीत च

सोऽ य यदयन य यत वदऽ प ndash lsquolsquoय एव व वसजः स ा य यासतrsquorsquo इ त तषामनकवन

त व स ा य यासीत सोऽ य यदयन य यत अ श टा त ष म यथा- य एवमसौ ह क त य

एवमसौ हस त य एवमसौ क डयती त त यानकवन ह क च हस च क डय च नव त ोषाय

या ना यदयाय य त ख ववमसौ ा मण हि त एवमसौ सरा पबती त त यानकवन ा मण

ह या सरा वा पबत सोऽ प म य प ततः यात

( योजनसमथनभा यम )

वषम उप यासः य चव हि त य चानहि त उभौ तौ हतः य चा प पब त य चान पब त

उभौ तौ पबतः य त ख ववमसौ ा मण हि त एवमसौ सरा पबती त

त यानकव नातान ल तो मा यगणक ठः कदल त भ छ या पयो वा पबत न स म य

प ततः यात

(वा तकाथनगमनभा यम)

एव महा प य एवमसावपश द य त इ त त यानकव नपश द य जीत

सोऽ यपश दभाक यात

(समाधानभा यम )

अय व योऽपश दपदाथकः श दो यदथ उपदशः क त यः न चापश दपदाथकः

श दोऽपश दो भव त अव य चतदव व यम यो ह म यतऽपश दपदाथकः श दोऽपश दो

भवती त अपश द इ यव त यापश द यात न चषोऽपश दः

पात जलमहाभा यम

- 62 -

( योजनभा यम )

अय ख व प भयोऽनकरणश दोऽप रहायः यदथ उपदशः क त यः-सा लकारमधीत म लकारमधीत

इ त

(ख डनभा यम )

व थ य पनरतदनकरणम

ल प थ य

य द ल प थ य लप च ल वम स म त या स वा कार एवा काया ण भ व यि त

( योजनभा यम )

भव तदथन नाथः यात अय व यः ल प थपदाथकः श दः यदथ उपदशः क त यः

(ख डनभा यम )

न क त यः इदमव य क त यम -lsquolsquo क तवदनकरण भव तrsquorsquo इ त क योजनम lsquolsquo वः

पचि व याहrsquorsquo lsquolsquo त ङ तङःrsquorsquo इ त नघातो यथा यात lsquoअ नी इ याहrsquo lsquolsquoईद द ववचन ग यम rsquorsquo

इ त ग यस ा यथा यात

(ख डनोपसहारभा यम )

य द- क तवदनकरण भवती य यत अपश द एवासौ भव त कमा लतक इ याह

ा म यलतक इ याह अपश दो य य क तः

( योजनभा यम )

न चापश दः क तः न यपश दा उप द य त न चानप द टा क तरि त

(४५ ततीय योजन या यानवा तकम )

पात जलमहाभा यम

- 63 -

एकदश वकत यान य वा ल यादयः

lsquolsquoएकदश वकतमन यव व तrsquorsquo इ त ल यादयोऽ प भ व यि त

( योजनवा या पभा यम )

य द lsquoएकदश वकतमन यव व तrsquo इ य यत lsquolsquoरा ः क चrsquorsquo lsquolsquoराजक यम lsquolsquoअ लोपोऽनrsquorsquo इ त

लोपः ा नो त

( या यातसमाधानभा यम )

एकदश वकतमन यवत प ठ न द ट य

( योजनवा दभा यम )

य द-प ठ न द ट य य यत lsquolsquo ल३ त शखrsquorsquo इ त लतो न ा नो त न य ऋकारः ष ठ न द टः

क त ह रफः

( या यातभा यम )

ऋकारोऽ य ष ठ न द टः कथम अ वभि तको नदशः-कप उः रः लः lsquolsquoकपो रो लrsquolsquo इ त

( या यात रव भा यम )

अथवा पनर त अ वशषण

(आ प मारणभा यम )

नन चो त-lsquolsquoरा ः क च lsquolsquoराजक यम lsquolsquoअ लोपोऽनःrsquorsquoइ त ा नोती त

(आ पबाधकभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 64 -

नष दोषः व य यतत - lsquolsquo वाद ना स सारण नकारा त हणमनकारा त त-षधाथम rsquolsquo इ त

त कतम तर ानव त यत-lsquolsquoअ लोपोऽनःrsquorsquo नकारा त य त

( योजनवा या पभा यम )

इह त ह ल त शख lsquolsquoअनतrsquorsquo इ त तषधः ा नो त

(४६ या यातसमाधानवा तकम )

रव तषधा च

(भा यम )

रव तषधा चति स य त lsquolsquoगरोररवतःrsquolsquo इ त व या म

(आ पभा यम )

य द अरवतः इ य यत होत-ऋकारः lsquolsquoहोतकारःrsquo अ न ा नो त

(आ पभा यम )

lsquolsquoगरोररवतो व यrsquorsquo इ त व या म

( स ाि तभा यम )

स एष स भदन लकारोपदशः ल या यथः स या यायत सषा महतो

वश त बा ल वाऽनक यत२

---------------

( शवस )

एओ ३ ऐऔच ४

पात जलमहाभा यम

- 65 -

(स य रष अतपर व थापनभा यम )

इद वचायत-lsquoइमा न स य रा ण तपरा ण वोप द यरन lsquoएत ओत rsquo lsquoऐत औत च rsquo इ त

अतपरा ण वा यथा यासम rsquo इ त

(भा यम )

क चा वशषः

(४७ तपरप दषकवा तकम )

स य रष तपरोपदश च तपरो चारणम

(भा यम )

स य रष तपरोपदश च तपरो चारण कत यम

(४८ तपर वप दषणवा तकम २)

ल या द वि व धः

(भा यम)

ल या द वजा यो व धन स य त गो३ ात नौ४ ात इ य lsquolsquoअन च चrsquorsquo इ यच उ तर य

यरो व भवत इ त ववचन न ा नो त इह च यङ४ तकायन lsquoउदङौ४पगवrsquo इ त lsquolsquoअ चrsquorsquo इ त

ङमडागमो न ा नो त

(४९ तपर वप दषणवा तकम ३)

लतस ा च

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 66 -

लतस ा च न स य त ऐ३ तकायन औ३पगव lsquolsquoऊकालो वद घ लतःrsquorsquo इ त लतस ा न

ा नो त

(अतपरप ा यपगमभा यम )

स त त यतपरा ण

(५० अतपरप दषणवा तकम )

अतपर एच इ वादश

(भा यम )

य यतपरा ण lsquolsquoएच इ वादशrsquorsquo इ त व त यम क योजनम एचो (ङो)

वादशशासन वध एकारोऽध ओकारो वा मा भ द त

(अतपरवा दनः श काभा यम)

नन च य या प तपरा ण तना यत व त यम इमावचौ समाहारवण -मा ाऽवण य

मा वण वणयोः तयो वादशशासनष कदा चदवणः यात कदा च दवण वण मा कदा चदवण

भ द त

(तपरवा दन उ तरभा यम)

या यायत एतत -lsquolsquoऐचो चो तरभय वात rsquorsquo इ त

(समाधान स ाि तभा यम )

य द या यानप ः इदम प या यायत-lsquolsquo स मङः स थान वात rsquorsquo इ त

(आ पभा यम )

नन चडः स थानतरावध एकारोऽध ओकारः

पात जलमहाभा यम

- 67 -

(समाधानभा यम )

न तौ तः य द ह तौ याता ताववायमप दशत

(आ पभा यम )

नन च भो छ दोगाना सा यम राणायनीया अधमकारमधमोकार चाधीयत-सजात ए चसन त

अ वय ओ भः सतम श त ए य यजत त ए यत -इ त

(समाधानभा यम )

पा रषदक तरषा त भवताम नव ह लोक ना यि म वदऽध एकारोध ओकारो वाि त

(५१ अतपरप दषणवा तकम )

एकादश द घ हणम

(भा यम )

एकादश द घ हण कत यम - lsquolsquoआ गणो द घःrsquorsquo lsquolsquoव र च द घःrsquorsquo इ त क योजनम

आ तयति मा चतमा ाणा था नना मा चतमा ा आदशा मा भवि न त ख वा इ ः

ख व ः ख वा उदक ख वोदक ख वा ईषा ख वषा ख वा ऊढा ख वोढा ख वा एलका

ख वलका ख वा ओदनः ख वौदनः ख वा ए तकायनः lsquolsquoख व तकायनः ख वा औपगवः

ख वौपगव इ त

(आ पभा यम )

त त ह द घ हण क त यम

(समाधानभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 68 -

न कत यम उप र टा योग वभागः क र यत - lsquolsquoअकः सवणrsquorsquo एको भव त ततो lsquolsquoद घrsquorsquo

द घ च स भव त यः स lsquolsquoएकः पवपरयोःrsquorsquo इ यव न द ट इ त

(आ पभा यम )

इहा प त ह ा नो त-पश व पच ती त

(समाधानभा यम )

नष दोषः इह ताव पश म त lsquolsquoअ यकrsquolsquo इतीयता स म सोऽयमव स स त य पव हण करो त

त यत योजनम - यथाजातीयकः पव तथाजातीयक उभयोयथा या द त

व म त पव इ यवानवतत अथवा आचाय व ि त ापय त नानन स सारण य द घ

भवती त यदय हल उ तर य स सारण य द घ व शाि त

पच ती त lsquolsquoअतो गण पर इतीयता स म सोऽयमव स स त य प हण करो त

त यत योजनम -यथाजातीयक पर य प तथाजातीयकमभयो यथा या द त

(द घ हणा पभा यम)

इह त ह ख व य माल य इ त द घवचनादकारो न अना तयादकारौकारौ न [त को

दोषः] वग ह त य वण स यत

(समाधानभा यम )

न मो-य यमाण दोष त कत य म त क त ह य यमाणन दोष त कत य म त

(आ पभा यम )

व च यमाण न दोषः

(समाधानभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 69 -

स ा वधौ व रादज द घ अद गणो द घ इ त

(आ पभा यम )

त त ह द घ हण कत यम

( स ाि तसमाधानभा यम )

न कत यम

(आ पभा यम )

क मादवा तयति मा चतमा ाणा था नना मा चतमा ा आदशा न भवि त

(समाधानभा यम )

तपर गणव ी

(आ पभा यम )

नन च तः परो य मा सोऽय तपरः

(समाधानभा यम )

न याह ताद प पर तपर इ त

(आ पभा यम )

य द ताद प पर तपरः lsquolsquoऋदोरब rsquorsquo इतीहव यात - यवः तवः लवः पव इ य न यात

(समाधानभा यम )

नष तकारः क त ह दकारः

(आ पभा यम )

क दकार योजनम

पात जलमहाभा यम

- 70 -

( तब धीसमाधानभा यम )

अथ क तकार य यसदहाथ तकारः दकारोऽ प अथ मखसखाथ तकारः दकारोऽपी त

(इ त स य र वतपरपाठ नणयः)

--------------------

(अथ वणकदश हणा हण नणयः)

(भा यम )

इद वचायत- य एत वणष वणकदशा वणा तरसमानाकतय एतषामवयव हणन हण

या वा न व त कतः पन रय वचारणा इह ह समदाया अ यप द य त अवयवा अ प

अ य तर च समदायऽवयवः त यथा व ः चलन सहायवयवः चल त त

समदाय थ यावयव यावयव हणन हण या वा न व त जायत वचारणा

क चा वशषः

(५२ हणप आ पवा तकम ६)

वणकदशा वण हणन च स य र समाना र व ध तषघः

(भा यम )

वणकदशा वण हणन च स य र समाना र व धः ा नो त स तष यः अ न इ म

वायो उदकम lsquolsquoअकः सवण द घःrsquolsquo इ त द घ व ा नो त

(५३ आ पा तरवा तकम ७)

द घ व व ध तषघः

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 71 -

द घ वा यो व धः ा नो त स तष यः

आलय लय lsquolsquo व य प त क त त भव तrsquorsquo इ त तक ा नो त

(आ पबाधकभा यम )

नष दोषः आचाय व ि त ापय त-lsquolsquoन द घ वा यो व धभव त इ त यदय द घा छ तक शाि त

(आ पसाधकभा यम )

नतदि त ापकम अि त य यदत य वचन योजनम कम lsquolsquoपदा ता वाrsquorsquo इ त वभाषा

व यामी त

(आ पबाधकभा यम )

य त ह योग वभाग करो त इतरथा ह lsquolsquoद धा पदा ता वाrsquorsquo इ यव यात

(आ पभा यम )

इह त ह-ख वा भः माला भः lsquolsquoअतो भस ऐस rsquorsquo इ य भाव ा नो त

(आ पबाधकभा यम )

तपरकरणसाम या न भ व य त

(आ पभा यम )

इह त ह- याता वाता अतो लोप आधधातकrsquolsquo इ यकारलोपः ा नो त

(आ पबाधकभा यम )

नन चा प तपरकरणसाम यादव न भ व य त

(आ पसाधकभा यम )

अि त य य तपरकरण योजनम कम सव य लोपो मा भ द त

पात जलमहाभा यम

- 72 -

( योजनबाधकभा यम )

अथ यमाणऽ प तपर पर य लोप कत पव य क मा न भव त

( योजनसाधकभा यम )

परलोप य था नव ावाद स वा च

(समाधानसाधकभा यम )

एव त याचाय व ि त ापय त- lsquoन आकार थ याकार य लोपो भव त इ त यदयम

lsquoआतोऽनपसग कःrsquo इ त ककारमनब ध करो त कथ क वा ापकम क करण एत योजनम -

कती याकारलोपो यथा या द त य याकार थ याकार य लोपः यात क करणमनथक यात

पर याकार य लोप कत वयोरकारयोः पर प ह स प या -गोदः क बलद इ त प य त

वाचाय -नाकार थ याकार य लोपः या द त अतः ककारमनब ध करो त

(समाधानबाधकभा यम )

नतदि त ापकम उ तराथमत यात -lsquolsquoत दशोकयोः प रमजापनदोःrsquorsquo इ त

(समाधानसाधकभा यम )

य त ह lsquolsquoगापो टकrsquorsquo इ यन याथ ककारमनब ध करो त

(५४ आ पवा तकम ७)

एकवणव च

एकवणव च द घ भवती त व त यम क योजनम वाचा तरती त

वय ल ण ठ मा भ द त इह च वाचो न म तम lsquolsquoत य न म त सयोगो पातौrsquorsquo व ल णो

य मा भ द त

पात जलमहाभा यम

- 73 -

(आ पबाधकभा यम )

अ ा प गोनौ हण ापकम -lsquolsquoद घा व ल णो व धन भव तrsquo इ त

(सवा पप रहारभा यम )

अय त सवषामव प रहारः-

(५५ स ा तसमाधानवा तकम ९)

ना यपव त यावयव य त व धयथा यष

(भा यम )

ना यपव त यावयव यावयवा यो व धभव त यथा यष त यथा lsquolsquo यष स तदश सा मध यो

भवि तrsquorsquo इ त न स तदशारि नमा का ठम नाव याधीयत

( टा तवष यभा यम )

वषम उप यासः यच चव ह त कम चो यत असभव चा नौ व या च

( टा ता तरभा यम )

यथा त ह lsquolsquoस तदश ादशमा ीरा व थीः स मधोऽ यादधीतrsquorsquo इ त न स तदश ादशमा

का ठम नाव याधीयत

( टा तवष यभा यम )

अ ा प त णव चत कम चो यत त य चासभवोऽ नौ व या च

( स ाि त टा तभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 74 -

यथा त ह lsquolsquoतल न व त यम rsquo lsquolsquoमास न व त यम rsquorsquo इ त यपव त च न व यत

अ यपव त गावः सषपा च व य त तथा lsquolsquoलोमनख प वा शौच कत यम rsquorsquo इ त यपव त

प वा नयोगतः कत यम अ यपव त कामचारः

(आ पभा यम )

य त ह यपवग ऽि त व च यपवग ऽि त स य रष

(५६ समाधानवा तकम १०)

स य रष ववत वात

यद ावणम ववततर तद य मादवणा य अपीवण वण ववततर त

अ या या मवण वणा याम

(अ हणप ा यपगमभा यम )

अथवा पनन ग य त

(५७ अ हणप दषणवा तकम )

अ हण च न व धलादश वनामष ऋकार हणम

(भा यम )

अ हण च न व धलादश वनामष ऋकार हण कत यम lsquolsquoत मा न वहलःrsquorsquo ऋकार च त

व त यम इहा प यथा यात -आनधतः आनध र त य य पनग य त lsquo वहलःrsquo इ यव त य

स म

(अ हणप दषणो ारभा यम )

य या प न ग य त त या यष न दोषः वहल हण न क र यत त मा न भवती यव

पात जलमहाभा यम

- 75 -

य द न यत आटतः आट र य ा प ा नो त

अ नो त हण नयमाथ भ व य त-अ नोतरवावण पध य ना य यावण पध य त (न व धः)

(वा तको त वतीयदषणभा यम)

लादश च ऋकार हण कत यम lsquolsquoकपो रो लःrsquolsquo ऋकार य च त व त यम इहा प यथा यात -

ल तः ल तवा न त य य पनग य त र इ यव त य स म

( वतीयदषणो ारभा यम)

य या प न ग य त त या यष न दोषः ऋकारो य न द यत कथम अ वभि तको नदशः-

कप उः रः लः ndashlsquolsquoकपो रो लःrsquorsquo इ त अथवा उभयतः फोटमा न द यत-र तल तभवती त

(लादशः)

(वा तको तततीदषणभा यम )

वनाम ऋकार हण कत यम lsquolsquoरषा या नो णः समानपदrsquorsquo ऋकारा च त व त यम इहा प

यथा यात -मातणा पतणा म त य य पनग य त रषा या म यव त य स म

(अ हणवा दभा यम )

न स य त य त फा पर भ त तन यव हत वा न ा नो त

( हणवा दभा यम )

मा भदवम अ यवाय इ यव स म

(अ हणवा दभा यम )

न स य त वणकदशाः क वण हणन ग य त य यपव ता अ प वणा भवि त य चा प

रफा पर भ तः न त व चद प यपव त यत

पात जलमहाभा यम

- 76 -

( हणवा दभा यम )

एव त ह योग वभागः क र यत lsquolsquoरषा या नो णः समानपदrsquorsquo ततः-lsquolsquo यवाय यवाय च रषा या नो

णो भवती त ततः -lsquolsquoअ क वा नि भःrsquo इ त

इद मदानी कमथम

नयमाथम -lsquoएतरवा रसमा ना यक यवाय ना यःrsquo इ त

(अ हणवा दभा यम )

य या प न ग य त त या यष न दोषः आचाय वि त ापय त- भव यकारा नो ण व म त यदय

ना दष ननमनश द पठ त

( हणवा दभा यम )

नतदि त ापकम व यथमत यात -नानम नः

(अ हणवा दभा यम )

य त ह त नो तश द पठ त

(एकद शभा यम )

य चा प ननमनश द पठ त

(बाधक मारणभा यम )

नन चो तम -व यथमत यात

(समाधानभा यम )

ब हर गा व र तर ग ण वम अ स ब हर गम तर ग अथवा उप र टा योग वभागः क र यत-

lsquolsquoऋतःrsquorsquo नो णो भव त ततः-lsquolsquoछ द यव हात rsquorsquo ऋत इ यव

पात जलमहाभा यम

- 77 -

(९७ आ पवा तकम )

लतावच इदतौ

(भा यम )

एत च व त यम य य पनग य त गरो ट र यव ल या त य स म

(आ पबाधकभा यम )

य या प न ग य त त या यष न दोषः यत एत यास एव

(५९ आ पवा तकम )

त य प सयोग व यञ जन व धः

त य प सयोग व य जना यो व धन स य त-क३ कटः प३ पल प३ त म त य य

पनग य त त य वौ ककारौ वौ पकारौ वौ तकारौ

(आ पबाधकभा यम )

य या प न ग य त त या प वौ ककारौ वौ पकारौ वौ तकारौ कथम मा ाकालोऽ

ग यत न च मा क य जनमि त अनप द ट स कथ श य व ातम अस च कथ श य

तप तम

(आ पसाधकभा यम )

य य प तावद त छ यत व त य त नाि त-lsquoअण सवणान ग णातrsquo इ त इह त कथम -

स य ता स व सरः य लोकम त लोक म त य तद यण सवणान ग णाती त

(आ पबाधकभा यम )

अ ा प मा ाकालो ग यत न च मा क य जनमि त अनप द ट स कथ श य व ातम

पात जलमहाभा यम

- 78 -

( शवस म )

हयवर ५

(अथ हकारा धकरणम)

(वा तकावतरणभा यम )

सव वणाः सकदप द टाः अय हकारो व प द यत-पव चव पर च य द पनः पव एवोप द यत पर

एव वा क चा वशषः

(६० पव ानपदश दषणवा तकम १)

हकार य परोपदशऽ हणष ह हणम

(भा यम )

हकार य परोपदशऽ हणष ह हण कत यम lsquolsquoआतोऽ ट न यम rsquorsquo lsquolsquoश छोऽ टrsquorsquo lsquolsquoद घाद ट

समानपादrsquorsquo हकार च त व त यम इहा प यथा यात महा ह सः

(६१ पव ानपदश दषणवा तकम २)

उ व च

(भा यम )

उ व च हकार हण कत यम lsquolsquoअतो रोर लताद लत ह श चrsquorsquo हकार च त व त यम इहा प यथा

यात -प षो हस त ा मणो हसती त

(पवापदशा गीकारभा यम )

अ त त ह पव पदशः

(६३-६३ पर ानपदश दषणभा यवा तकम३-४)

पात जलमहाभा यम

- 79 -

पव पदश क व स वधयो झ हणा न च

य द पव पदशः क व वधयम -ि न ह वा न ह वा सि न हष त ि न न हष त

lsquolsquoरलोऽ यपधा लादःrsquorsquo इ त क व न ा नो त

स व धः- स च वधयः-अध त अ ल त lsquolsquoशल इगपधाद नटः सःrsquorsquo इ त सो न ा नो त

इ व धः इ च वधयः- द ह वला दल ण इण न ा नो त

झ हणा न च

कम

अहकारा ण यः

lsquolsquoझलो झ लrsquorsquo इतीह न यात -अदा धाम अदा धम त मा पव चवोपद ट यः पर च

(उपसहारभा यम )

य द च क चद य ा यपदश योजनमि त त ा यपदशः कत यः

(अथ रफोपदश थाना धकरणम )

इद वचायत-अय रफो यकारवकारा या पव एवोप द यत-हरयव ड त पर एव वा यथा यास म त

क चा वशषः

(६४ यथा यासोपदशदषणवा तकम ५)

रफ य परोपदशऽनना सक ववचनपरसवण तषधः

(भा यम )

रफ य परोपदशऽनना सक ववचनपरसवणाना तषधो व त यः

पात जलमहाभा यम

- 80 -

अनना सक य- वनय त ातनय त lsquolsquoयरोऽनना सकऽनना सको वाrsquorsquo इ यनना सकः

ा नो त

ववचन य-म दः भ दः lsquolsquoयरःrsquorsquo इ त ववचन ा नो त परसवण य-क ड रथन वन

रथन lsquolsquoअन वार य य य-rsquorsquoइ त परसवणः ा नो त

(इ त यथा यास दषणा न)

------------------

(यकारा पव पाठा यगमभा यम )

अ त त ह पव पदशः

(६५-६६ पव पदशदषणभा यवा तकम ६-७)

पव पदश क व तषधो यलोपवचन च

(भा यम )

य द पव पदशः क व तष यम द व वा दद वष त lsquolsquoरलोऽ यपधा द त क व ा नो त

(दषण नराकरणभा यम )

नषः दोषः नव व ायत-lsquolsquoरलो यपधा rsquorsquo इ त

क त ह

lsquolsquoरलः अव यपधा rsquorsquoइ त

lsquolsquo क मदम अव यपधा rsquorsquoइ त

अवकारा ता यपधात अव यपधाद त

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 81 -

यलोपवचन च यो च लोपो व त यः गौधरःपचरन यजरन lsquoजीव रदानःrsquo जीरदानः

वल त लोपो न ा नो त

(दषण नराकरणभा यम )

नष दोषः रफोऽ य न द यत-lsquolsquoलोपो योव ल इ त रफ च व ल च तrsquorsquo

(यथा यासाऽ यपगमभा यम )

अथ वा पनर त परोपदशः

(दोष मारणभा यम )

नन चो तम रफ य परोपदशऽनना सक ववचनपरसवण तषध इ त

(समाधानभा यम )

अनना सकपरसवणयो ताव तषधो न व त यः रफो मणा सवणा न सि त

(भा यम )

ववचनऽ प नमौ रहौ का यणौ ववचन य

क त ह न म त ममौ रहौ ववचन य त यथा lsquolsquo ा मणा भो य ता माठरकौ णड यौ

प रव वषाताम rsquo इ त नदानी तौ भ जात

(अथायोगवाहोपदशा धकरणम )

इद वचायत-इमऽयोगवाहा न व चदप द य त य त च तषा कायाथ उपदशः कत यः क

पनरयोगवाहाः वसजनीयिज वामल योप मानीयान वारना स ययमाः कथ पनरयोगवाहाः

यदय ता वहि त अनप द टा च य त

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 82 -

व पनरषामपदशः कत यः

(६७ स ा तवा तकम )

अयोगवाहानाम स ण वम

(भा यम )

अयोगवाहानाम सपदशः कत यः

क योजनम ण वम उरःकण उर कण उरःपण उर^पण lsquolsquoअ यवायrsquolsquo इ त ण व स

भव त

( स ा तवा तकम )

शष ज भावष व

(भा यम )

शषपदश कत यः क योजनम ज भावष व अयमि ज प मानीयोपधः प यत त य

ज व कत उि जता उि जत म यत प यथा यात

(उप मानीयोपधदषणभा यम )

य यि ज प मानीयोपधः प यत उि जिजषती यप मानीयादरव ववचन ा नो त दकारोपध पनर

lsquolsquoन ाः सयोगादयःrsquolsquo इ त तषधः स ो भव त

(दकारोपधदषणभा यम )

य द दकारोपधः प यत का प स उि जता उि जत म त

(दकारोपधदषण नराकरणभा यम )

अ स भ उ जः

पात जलमहाभा यम

- 83 -

इदमि त-lsquolsquo तोः चना चःrsquorsquo इ त ततो व या म lsquolsquoभ उ जःrsquorsquo उ जः चना सि नपात भो-भवती तrsquorsquo

(आ पभा यम )

त त ह व त यम

(समाधानभा यम )

न व त यम नपातनादव स म क नपातनम lsquolsquoभज य जौ पा यपतापयोःrsquorsquo इ त

(समाधानबाधकभा यम )

इहा प त ह ा नो त-अ य गः सम ग इ त

(समाधानसाधकभा यम )

अक व वषय ति नपातनम अथवा नतद ज प गमरत व यपसगा डो वधीयत

अ य गतोऽ य गः सम गतः सम ग इ त

( योजनभा यम )

ष व च योजनम स पःष धनःष lsquolsquoश यवायrsquorsquo इ त ष व स भवती त

lsquolsquoनम वसजनीयश यवायऽ प इ त वसजनीय हण न कत य भव त

(आ पभा यम )

नम चा प त ह हण श यमकतम

कथ सप ष धन ष

अन वार कत lsquoश यवाय इ यव स म

(समाधानभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 84 -

अव य नमो हण कत यम अन वार वशषण न हणम नमो योऽन वार त यथा या इह मा

भत-प ि व त

(भा यम )

अथवाऽ वशषणोपदशः कत यः

(भा यम )

क योजनम

(६९ स ा तवा तकम )

अ वशषण सयोगोपधास ाऽलोऽ य ववचन था नव ाव तषघाः

(भा यम )

अ वशषण सयोगस ा योजनम उ३ जकः lsquolsquoहलोऽन तराः सयोगःrsquorsquo इ त सयोगस ा lsquolsquoसयोग

ग व तrsquorsquo ग स ा lsquolsquoगरोrsquorsquo र त लतो भव त

( योजनभा यम )

उपधास ा च योजनम -द कत न कत द पीत न पीतम lsquolsquoइददपध य चा यय यrsquolsquo त ष व

स भव त

( योजन नरासभा यम )

नतदि त योजनम न इददपध हणन वसजनीयो वश यत

क त ह

सकारो वश यत-इददपध य सकार य यो वसजनीय इ त

पात जलमहाभा यम

- 85 -

अथवा उपधा हण न क र यत इद या त पर वसजनीय वशष य यामः-इद याम तर य

वसजनीय य त

( योजनभा यम )

अलोऽ य व ध च योजनम -व तर त ल तर त lsquolsquoअलोऽ य यrsquorsquo वधयो भव ती यलो य य

स व स भव त

( योजन नराकरणभा यम )

एतद प नाि त योजनम -lsquolsquo न द यमान यादशा भवि तrsquorsquo इ त वसजनीय यव भ व य त

( योजनभा यम )

ववचन योजनम -उर^कः उर^पः lsquolsquoअन च चrsquorsquo एच उ तर य यरो व भवत इ त ववचन स

भव त

( योजनभा यम )

था नव ाव तषध च योजनम -यथह भव त-उरःकण उरःपण त lsquolsquoअ यवायrsquorsquo इ त ण वम

एव महा प था नव ावा ा नो त- यढोर कन महोर कन त त lsquolsquoअनि वधौrsquorsquo इ त तषधः स ो

भव त

(इ ययोगवाहोपदशा धकरणम )

(अथ वणाथव ता धकरणम )

---------

पात जलमहाभा यम

- 86 -

(भा यम )

क पन रम वणा अथव तः आहोि वदनथकाः

(७० अथव तासाधक थमवा तकम )

अथव तो वणा धात ा तप दक यय नपातानामकवणानामथदशनात

(भा यम )

अथव तो वणाः

कतः

धात ा तप दक यय नपातानामकवणानामथदशनात

धातव एकवणा अथव तो य त-ए त अ य त अधीत इ त

ा तप दका यकवणा यथवि त-आ याम ए भः एष

यया एकवणा अथव तः औपगवः कापटवः

नपाता एकवणा अथव तः अ अप ह इ इ प य उ उि त ठ ए अप ाम

धात ा तप दक यय नपातानामकवणानामथदशना म यामह-अथव तो वणा इ त

(७१ अथव तासाधक वतीयवा तकम १२)

वण य यय चाथा तरगमनात

(भा यम )

वण य यय चाथा तरगमना म यामहऽथव तो वणा इ त कपः सपो यप इ त कप इ त

सककारण कि चदथ ग यत सप इ त ककारापाय सकारोपजन चाथा तर ग यत यप इ त

पात जलमहाभा यम

- 87 -

ककारसकारापाय यकारोपजन चाथा तर ग यत तन म यामह-यः कप कपाथः स ककार य यः

सप सपाथः स सकार य यो यप यपाथः स यकार य त

(७२ अथव तासाधकततीयवा तकम १३)

वणानपल धौ चानथगतः

(भा यम )

वणानपल धौ चानथगतम यामहऽथव तो वणा इ त व ः ऋ ः का डीरः आ डीरः व इ त

सवकारण कि चदथ ग यत ऋ इ त वकारापाय सोऽथ न ग यत का डीर इ त सककारण

कि चदथ ग यत आ डीर इ त ककारापाय सोऽथ न ग यत

(आ पभा यम )

क त य यत-lsquoअनथगतःrsquo इ त न साधीयो य ाथ य ग तभव त

(समाधानभा यम )

एव तह द प ठत य या -lsquolsquoवणानपल धौ चातदथगतःrsquorsquo इ त

क मदम -अतदथगत र त

त याथ तदथः तदथ य ग त तदथग तः न तदथग तरतदथग तरतदथगत र त अथवा

सोथ तदथ तदथ य ग त तदथग तन तदथग तरतदथग तरतदथगत र त

(आ पभा यम )

स त ह तथा नदशः कत यः

( स ा तभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 88 -

न कत यः उ तरपदलोपोऽ ट यः त यथा-उ मख मव मखम य उ मखः खरमखः

एवमतदथगतरनथगत र त

(७३ अथव तासाधकचतथवा तकम )

सघाताथव चा च

(भा यम )

सघाताथव वा च म यामहऽथव तो वणा इ त यषा सघाता अथव तोऽवयवा अ प

तषामथव तः [यषा पनरवयवा अनथकाः समदाया अ प तषामनथकाः] त यथा

एक च मा दशन समथः त समदाय च शतम प समथम एक च तल तलदान समथः

त समदाय च खाय प तलदान समथा यषा पनरवयवा अनथकाः समदाया अ प तषामनथकाः

त यथा-एकोऽ धो दशनऽसमथ त समदाय च शतम यसमथम एका च सकता तलदानऽसमथा

त समदाय च खार शतम यसमथम

(अथव तादषणभा यम )

य द तह म वणा अथव तः अथव कता न ा नवि त

का न

lsquolsquoअथव ा तप दकम rsquorsquo इ त तप दकस ा lsquolsquo ा तप दका rsquorsquo इ त वा य पि तः lsquolsquoसब त पदम rsquorsquo इ त

पदस ा

त को दोषः

lsquolsquoपद यrsquorsquo इ त नलोपाद न ा नवि त-धन वन म त

(७४ अथव ताया दोष नराकरणवा तकम १५)

पात जलमहाभा यम

- 89 -

सघात यकाथा सबभावो वणात

(भा यम )

सघात यक वमथः तन वणा सब पि तन भ व य त

(७५ अनथकतासाधक थमवा तकम १६)

अनथका त तवणमथानपल धः

(भा यम )

अनथका त वणाः

कतः

तवणमथानपल धः न ह तवणमथा उपल य त

क मद तवणम

वण वण त तवणम

(७६ अनथक वसाधक वतीयवा तकम १७)

वण य ययापायोपजन वकार वथदशनात

(भा यम )

वण य ययापायोपजन वकार वथदशना मह-अनथका वणा इ त वण य यय-कत तकः कसः

सकताः हसः सहः वण य ययो नाथ य ययः अपायो लोपः-हतः नि त न त नन

वणापायो नाथापायः उपजन आगमः-ल वता ल वतम वण पजनो नाथ पजनः वकार आदशः

घातय त घातकः वण वकारो नाथ वकारः यथव वण य ययापायोपजन वकारा भवि त

त वदथ य ययापायोपजन वकारभ व-त यम न चह त व अतो म यामह-अनथका वणा इ त

पात जलमहाभा यम

- 90 -

(तट था पभा यम )

उभय मद वणष तम -अथव तोऽनथका इ त च कम या यः

(समाधानभा यम )

उभय म याह कतः

वभावतः त यथा समानमीहमानाना चाधीयानाना च क चदथय य त अपर न न चदानी

कि चदथवा न त क वा सवरथव ः श य भ वतम कि च वाऽनथक इ त क वा सवरनथकः त

क मा भः श य कतम -य ात ा तप दक यय नपाता एकवणा अथव तोऽतो यऽनथका इ त

वाभा वकमतत

(आ पभा यम )

कथ य एष भवता वणानामथव ताया हत प द टः-lsquoअथव तो वणा धात ा तप दक यय-

नपातानामकवणानामथदशना वण य यय चाथा तरगमना वणानपल धौ चानथगतः

सघाताथव वा चrsquo इ त

(समाधानभा यम )

सघाता तरा यवता यवजातीयका न अथा तरष वत त-कपः सपो यप इ त य द ह

वण य ययकतमथा तरगमन यात भ य ठः कपाथः सप यात सपाथ च कप कपाथ च यप

यपाथ च कप सपाथ च यप यपाथ च सप यत त खल न क च सप य वा यप यप य वा कप

कप य वा यप सप य वा कप कप य वा सप यप य वा सप अतो म यामह-

सघाता तरा यता यवजातीयका यथा तरष वत त इ त इद ख व प-भवता वणानामथव ता वता

साघीयोऽनथक व यो ततम यो ह म यत-यः कप कपाथः स ककार य यः सप सपाथः स

सकार य यो यप यपाथः स यकार य त ऊपश द व यानथकः यात

पात जलमहाभा यम

- 91 -

तद त-

lsquoन कपसपयपानाम वयोऽथ य व यत

अतोऽथा तरवा च व सघात यव ग यत

(आ पभा यम )

त दमप र तम - सघाताथव वा च इ त

(समाधानभा यम )

एत या प ा तप दकस ाया प रहार व य त

(इ त वणानामथव ता धकरणम )

-------------------

पात जलमहाभा यम

- 92 -

(अथ याहारि व स क हणाभावा धकरणम )

(भा यम )

अउइण ऋलक एओ ऐऔच

(७७ आ पवा तकम १८ )

lsquo याहारऽनब धाना कथम हणष नrsquo

य एतऽ याहराथा अनब धाः य त एतषाम हणन हण क मा न भव त

क च यात

द ध णकार य त मधणकार य त lsquoइको यण चrsquo इ त यणादशः स यत

(७८ स ा तसमाधानवा तकख डनम १९)

आचारात

(भा यम )

क मदमाचारा द त

आचायाणामपचारात नत वाचाया अ काया ण कतव तः

(७९ स ा तसमाधानवा तकख डनम २०)

lsquoअ धान वात rsquo

(भा यम )

अ धान वा च न ख व यतषाम ाधा यनोपदशः यत

व त ह

ह ष

पात जलमहाभा यम

- 93 -

कत एतत

एषा याचाय य शल ल यत-य त यजातीया त यजातीयषप दश त-अचोऽ हलो ह ष

(८० स ा तसमाधानवा तकख डनम )

lsquoलोप च बलव तरःrsquo

(भा यम )

लोपः ख व प ताव व त

(८१ स ा तसमाधानर य तरवा तकम २२)

ऊकालोऽिज त वा योग त कालाना यथा भवत

अचा हणम काय तनषा न भ व य त

(भा यम )

अथवा योग वभागः क र यत-lsquolsquoऊकालोऽच rsquorsquo उ ऊ ऊ ३ इ यव कालोऽ भव त ततो lsquolsquo वद घ लतःrsquorsquo

वद घ लतस च भव त-ऊकालोच

(आ पभा यम )

एवम प क कट इ य ा प ा नो त

(समाधानभा यम )

त मा पव त एव प रहारः

(भा यम )

एष एवाथः अपर आह-

पात जलमहाभा यम

- 94 -

वाद ना वचनात ा याव तावदव योगोऽ त अ काया ण यथा य त काल व

काया ण

(इ त याहारि वता हणाभावा धकरणम )

----------------------

पात जलमहाभा यम

- 95 -

(lsquoअण दत स ऽण पद योजना धकरणम rsquo)

(आ पभा यम )

अथ कमथम तः थानामण सपदशः यत

(समाधानभा यम )

इह स य ता स व सरः य ल क त ल क म त परसवण या स वादन- वार यव

ववचनम त पर य परसवण कत त य यय हणन हणात पव या प परसवण यथा यात

(समाधानबाधकभा यम )

नतदि त योजनम व य यतत - ववचन परसवण व स व त यम इ त यावता

स वम यत परसवण एव ताव व त

(समाधानसाधकभा यम )

परसवण त ह कत त य य हणन हणा ववचन यथा यात

(समाधानबाधकभा यम )

मा भत ववचनम

(समाधानसाधकभा यम )

नन च भदो भव त-स त ववचन यकारम अस त ववचन वयकारम

(समाधानबाधकभा म )

नाि त भदः स य प ववचन वयकारमव

कथम

lsquolsquoहलो यमा य म लोपःrsquorsquo इ यवमक य लोपन भ वत यम

पात जलमहाभा यम

- 96 -

(समाधानसाधकभा यम )

एवम प भदः स त ववचन कदा च वयकारम कदा चत यकारम अस त

वयकारमव स एष कथ भदो न या य द न यो लोपः या वभाषा च स लोपः

(समाधानबाधककद शभा यम )

यथाऽभद तथाऽ त

(समाधानसाधक स ाि तवा तकम )

अनवतत वभाषा शरोऽ च य वारय यय व वम

(भा यम )

यदय lsquolsquoशरोऽ च इ त ववचन तषध शाि त त ापय याचायः अनवतत वभाष तrsquorsquo

(िज ासाभा यम )

कथ क वा ापकम

(त यव हतसचकम तराधम )

न य ह त य लोप तषधाथ न कि च यात

(भा यम )

य द न यो लोपः यात तषधवचनमनथक यात अ व ववचनम lsquolsquoझरो झ र सवणrsquorsquo इ त

लोपो भ व य त प य त वाचायः- वभाषा सलोप इ त ततो ववचन तषध शाि त

(समाधानबाधकभा यम )

नतदि त ापकम न यऽ प त य लोप स तषधोऽव य व त यः यदतत lsquolsquoअचो रहा याम rsquorsquo

इ त ववचनम लोपापवादः स व ायत

पात जलमहाभा यम

- 97 -

कथम

यर इ य यत एताव त च यरः- यदत झरो वा यमो वा य द चा लोपः या ववचनमनथक

यात

क त ह तयोय गयो दाहरणम

यदकत ववचन य जननः सयोगः- तम अव तम आ द यः इहदानी क ता ह त त

ववचनसाम या लोपो न भव त एव महा प लोपो न यात- कष त- वषती त त माि न यऽ प

लोपऽव य स तषधो व त यः

(उपसहारभा यम )

तदतद य तस द धमाचायाणा वतत वभाषानवतत न व त ५

-------------------

पात जलमहाभा यम

- 98 -

( शवस म )

लण ६

( या यानत इ त प रभाषा धकरणम )

(आ पभा यम )

अय णकारो वरनब यत पव चव पर च त ा हणि व हणष च सदहो भव त-पवण वा यः

परण व त

( या पभा यम )

कतमि म तावद हण सदहः

( या पसमाधानभा यम )

lsquolsquo लोप पव य द घ ऽणःrsquorsquo इ त

(७२ स ाि तसमाधानवा तकम १)

( अस द धम )

(भा यम )

अस द धम -पवण न परण

(ह वा पभा यम )

कत एतत

(७३ स ा यकद शहतवा तकम २)

पराभावात

(भा यम )

पात जलमहाभा यम

- 99 -

न ह लोप परऽणः सि त

(हत नरासभा यम )

नन चायमि त -आतढ आवढः इ त

( स ाि तसमाधानभा यम )

एव त ह साम या पवण न परण य द ह परण याद हणमनथक या lsquolsquo लोप पव य

द घ ऽचःrsquorsquo इ यव यात अथवा एतद प न या अचो यत व त- वः द घः लत इ त

(समाधानभा यम)

अि मत य हण सदहः-lsquolsquoकऽणःrsquorsquo इ त

(आ पभा यम )

अस द ध पवण न परण

कत एतत

पराभावात

न ह क परऽणः सि त

(हत नरासभा यम )

नन चायमि त-गोका नौक त

( स ाि तभा यम )

एव त ह साम या पवण न परण य द ह परण याद हणमनथक यात lsquolsquoकऽचःrsquorsquo इ यव

यात अथवा-एतद प न यात अचो यत व त- वो द घः लत इ त

(आ पभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 100 -

अि म त य हण सदहः-lsquolsquoअणोऽ ग य यानना सकःrsquorsquo इ त

(समाधानभा यम )

अस द ध पवण न परण

कत एतत

पराभावात न ह पदा ताः परऽणः सि त

(हत नरासभा यम )

नन चायमि त-कत हत इ त

( स ाि तभा यम )

एव त ह साम या पवण न परण य द ह परण यात अ हणमनथक यात

lsquolsquoअचोऽ ग य यानना सकःrsquorsquo इ यव यात अथवा- एतद प न यात अच एव ह ग या भवि त

(आ पभा यम )

अि म त य हण सदहः-lsquolsquoउरण रपरःrsquorsquo इ त

(समाधानभा यम )

अस द ध पवण न परण

कत एतत

पराभावात

न यः थान परऽणः सि त

(हत नरासभा यम )

नन चायमि त-क थ ह थ म त

पात जलमहाभा यम

- 101 -

(आपि त नभा यम )

क च यात य य रपर व यात

(आपि तदशनभा यम)

वयो रफयोः वण स य

(आपि तबाधकभा यम )

lsquolsquoहलो यमा य म लोपःrsquorsquoइ यवमक या लोपो भ व यती त

(आपि तसाधकभा यम )

वभाषा स लोपः वभाषा वण स यत

(आपि तबाधकभा यम )

अय त ह न यो लोपः lsquolsquoरो रrsquolsquo इ त

(आपि तसाधकभा यम )

lsquoपदा त यrsquo इ यव सः

(आपि तबाधकभा यम )

न श यः स पदा त य इ यव व ातम इह ह लोपो न यात जगघल अजघाः -पा प ः

अपा पाः इ त

(आपि तसाधकभा यम )

इह त ह-मात पतणा म त रपर व स यत

(आपि तबाधकभा यम )

आचाय व त ापय त-ना रप व भवती त यदयम lsquolsquoऋत इ ातोःrsquolsquo इ त धात हण करो त

पात जलमहाभा यम

- 102 -

कथ क वा ापकम

धात हण यत योजनम - इह मा भत- मातणा पतणा म त य द चा रपर व

या ात हणमनथक या रपर व कतऽन य वा द व न भ व य त प य त वाचायः- ना

रपर व भवती त ततो धात हण करो त

(आपि तसाधकभा यम )

इहा प त ह न ा नो त- चक ष त िजह षती त

(आपि तबाधकभा यम )

मा भदवम lsquolsquoउपधाया चrsquorsquo इ यव भ व य त

(आपि तसाधकभा यम )

इहा प त ह ा नो त- मातणा म त त मा त धात हण कत यम

( स ाि तसमाधानभा यम )

एव त ह-साम या पवण न परण य द ह परण यात अ हणमनथक या lsquolsquoउर परःrsquorsquo इ यव

यात

(आ पभा यम )

अि म त य हण सदहः-lsquolsquoअण द सवण य चा ययःrsquorsquo इ त

(समाधानभा यम )

असि द ध परण न पवण

(ह वा पभा यम )

कत एतत

पात जलमहाभा यम

- 103 -

(८४ स ा तवा तकम )

सवणऽण तपर यऋत

(भा यम )

यदयम lsquolsquoउऋतrsquolsquo इ यकार तपरकरण करो त त ापय याचायः-परण न पवण त

(आ पभा यम )

इ हणष त ह सदहः

(समाधानभा यम )

असि द धम परण न पवण

(हत िज ासाभा यम )

कत एतत

(८५ स ा तहतवा तकम )

वोर य परणण यात

(भा यम )

य छ त पवण सम य हण त करो त- वो र त त च ग भव त

कथ क वा ापकम

त वभि त नदश सम य हण चाधचत ो मा ाः याहार हण पनि त ो मा ाः सोऽयमव

लघीयसा यासन स स त य गर यास य नमारभत त ापय याचायः-परण न पवण त

(आ पभा यम )

क पनवण स ता ववाय णकारो वरनब यत

पात जलमहाभा यम

- 104 -

(८६ समाधानवा तकम )

या याना च व ि ततः

एत ापय याचायः-भव यषा प रभाषा-lsquolsquo या यानतो वशष तपि तन ह सदहाद-ल णम rsquorsquo इ त

lsquolsquoअण द सवण य-rsquorsquoइ यत प रहाय पवणा हणम lsquolsquoपरण हणम rsquorsquo इ त या या यामः ६

( शवस )

ञमङणनम ७ झभञ ८

(आ पभा यम )

कमथ ममौ मखना सकावचनो वणानभावनब यत न ञकार एवानब यत

( या पभा यम )

कथ-या न मकारण हणा न lsquoहलो यमा य म लोपःrsquo

( या पभा यम )

स त ञकारण lsquoहलो यञा य ञ लोपःrsquo इ त

(आ पभा यम )

[कथम ] lsquolsquoहलो यमा य म लोपःrsquorsquo इ त

(इ टापि तबाधकभा यम )

[अ त ञकारण] lsquolsquoहलो यञा य ञ लोपःrsquolsquo इ त

(इ टापि तसाधकभा यम )

नव श यम झकारभकारयोर प झकारभकारयोल पः स यत

(इ टापि तसाधकभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 105 -

न झकारभकारौ झकारभकारयोः तः

(आ पभा यम )

कथ- lsquolsquoपमः ख य परrsquolsquo इ त

(इ टापि तभा यम )

एतद य त ञकारण lsquolsquoपमः ख य पर rsquorsquoइ त

(इ टापि तबाधकभा यम )

नव श यम झकारभकारपरऽ प ह ख य ः स यत

(इ टापि तसाधकभा यम )

न झकारभकारपरः खयि त

(आ पभा यम )

कथ-lsquolsquoङमो वाद च ङमि न यम rsquorsquo इ त

(इ टापि तभा यम )

एतद य त ञकारण lsquolsquoङञो वाद च ङञि न यम rsquorsquo इ त

(इ टापि तबाधकभा यम )

नव श यम झकारभकारयोरऽ प ह पदा तयोझकारभकारावागमौ याताम

(इ टापि तसाधकभा यम )

न झकारभकारौ पदा तौ तः

(इ टापि तबाधककद शभा यम )

एवम प प चागमा य आग मनः वष या स यातानदशो न ा नो त

पात जलमहाभा यम

- 106 -

(इ टापि तसाधककद शभा यम )

स त ताव यषामागमानामाग मनः सि त झकारभकारौ पदा तौ न त इ त क वा आगमाव प न

भ व यतः

--------------------

(अथा रश द नवचनम )

(आ पभा यम )

अथ क मदम र म त

(८८ स ा तसमाधानभा यम )

lsquoअ र न र व यात rsquo rsquo

(भा यम )

न ीयत न रती त वाऽ रम

(८८ स ा तसमाधाना तरवा तकम २)

अ नोतवा सरोऽ रम

(भा यम )

अ नोतवा पनरयमौणा दकः सरन ययः अ नत इ य रम

( स ा तसमाधानवा तकम ३)

lsquoवण वाऽऽह ः पवस rsquo

(भा यम )

अथवा पवस वण या र म त स ा यत

पात जलमहाभा यम

- 107 -

(इ य रश द नवचनम )

(अथा रसमा नायोपदश योजनम )

(९० नवा तकम )

lsquo कमथमप द यतrsquo

(भा यम )

अथ कमथमपदशः यत

(९१ समाधानवा तकम २)

lsquoवण ान वाि वषयो य च य वतत

तदथ म टब यथ ल वथ चोप द यतrsquo २

(भा यम)

सोयम रसमा नायो वा समा नायः पि पतः फ लत च तारकव तम णडतो व दत यो

मरा शः सववदप यफलावाि त चा य ान भव त माता पतरौ चा य वग लोक मह यत

इ त ीम गव पत ज ल वर चत महाभा य

थम या याय य थम पाद वतीयमा नकम

पात जलमहाभा यम

- 108 -

अथ थमा याय थमपाद ततीयाि नकम

अथ पा णनीय व धशष करणम

(१-व स ास म ११३१)

व रादच (१ ११)

(असाध व नराकरणा धकरणम )

(आ पभा यम )

क व क मा न भव त lsquolsquoचोः कः पद यrsquolsquo इ त

(समाधानभा यम )

भ वात

(आ पभा यम )

कथ भस ा

(समाधानभा यम )

lsquolsquoअय मयाद न छ द सrsquorsquo इ त

(समाधानबाधकभा यम )

छ दसी य यत न चद छ दः

(समाधानसाधकभा यम )

छ दोव स ा ण भवि त

(आ पभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 109 -

य द भस ा lsquolsquoव रादजद गणःrsquolsquo इ त ज वम प न ा नो त

(समाधानभा यम )

उभयस ा य प छ दा स य त त यथा lsquoस स ठभास ऋ वता गणन पद वा क वम

भ वा ज व न भव त एव महा प पद वा ज वम भ वा क व न भ व य त

--------------------

(अथ त ा वतप नराकरणा धकरणम )

(उभयप व प-त ा वतप दषणभा यम )

क पन रद त ा वत हणम -व र यव य आकारकारौकारा भा य त तषा हणम

आहोि वदाद मा य

क चातः

य द त ा वत हणम शाल यो माल य इ त व ल ण छो न ा नो त आ मयम

शालमयम व ल णो मय न ा नो त आ ग ताय नः शालग ताय नः व ल णः फञ न

ा नो त

(आद मा हण दषणभा यम )

अथाद मा य हणम सव भासः सवभास इ त lsquolsquoउ तरपदव ौ सव चrsquolsquo इ यष व धः ा नो त

इह च तावती भाया य य ताव ायः lsquolsquoव न म त यrsquolsquo इ त पव ाव तषधः

( स ा तभा यम )

अ त त ह-आद मा य हणम

(आ पभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 110 -

नन चो तम -सव भास सवभास इ त lsquolsquoउ तरपदव ौ सव चrsquolsquo इ यष व धः ा नो त

(समाधानभा यम )

नष दोषः नव व ायत-उ तरपद य व तरपदव तरपदव ा व त

कथ त ह

lsquolsquoउ तरपद यrsquolsquo इ यव क य या व त व य तरपद इ यवमत व ायत अव य चतदव

व यम त ा वत हण स यपीह स यत-सवः कारकः सवकारक इ त

( वतीयदषण नराकरणभा यम )

यद य यत- इह तावती भाया य य ताव ायः याव ाय इ त च lsquolsquoव न म त य-rsquolsquo इ त

पव ाव तषधः ा नो त नष दोषः नव व ायत- व न म त व न म त व न म त य त

कथ त ह

व न म त यि म सोऽय व न म त व न म त य त

क च व न म तम

योऽसौ ककारो ञकारो णकारो वा

अथवा यः क नाया व न म तम

क च क नाया व न म तम

य याणामाकारकारौकाराणाम

(इ त त ा वतप नराकरणम )

------------------

पात जलमहाभा यम

- 111 -

(अथ स ास वसाधका धकरणम )

(९१ आ पवा तक थमख डम १ )

स ा धकारः स ास ययाथः

lsquolsquoअथ स ाrsquolsquo इ यव क य व यादयः श दाः प ठत याः

क योजनम

स ास ययाथः व याद ना श दाना divideस ा इ यष स ययो यथा यात

(९२ आ पवा तक वतीयख डम १)

इतरथा यस ययो यथा लोक

अ यमाण ह स ा धकार व याद ना स यष स ययो न यात

इद मदानी बह स मनथक यात

अनथक म याह

कथम

lsquolsquoयथा लोकrsquo लोक यथवि त चानथका न च वा या न य त अथवि त तावत -दवद त

गाम याज श का द डन दवद त गाम याज क णाम इ त अनथका न-lsquolsquoदश दा डमा न षडपपाः

क डमजािजन पलल प डः अधरो कमत कमायाः फयकत य पता तशीनः इ त

(९३ आ पा तरवा तकम २)

स ास यसदह च

यमाणऽ प स ा धकार स ास नोरसदहो व त यः कतो यतत -व श दः स ा आदचः

स न इ त न परादचः स ा व श दः स ी त

पात जलमहाभा यम

- 112 -

(आ प नराकरणभा यम )

य तावद यत- lsquolsquoस ा धकारः क त यः स ास ययाथः इ त न क त यः

(९४ स ा तवा तक थमख डम ३)

आचायाचारा स ा स ः

आचायाचारा स ा स भ व य त

क मदम -आचायारा द त

आचायाणामपचारात

( स ाि तवा तक वतीयख डम ३)

यथा लौ ककव दकष

त यथा लौ ककष व दकष च कता तष लोक ताव माता पतरौ प य जात य सवतऽवकाश नाम

कवात-दवद तो य द त इ त तयो पचाराद यऽ प जानि त इयम य स त वद या काः स ा

कवि त- फ यो यप चषाल इ त त भवतामपचाराद यऽ प जानि त-इयम य स त

(दा टाि तकभा यम )

एव महा प-इहव ताव क च वयाच ाणा आह ः-व श दः स ा आदचः स न इ त अपर पनः

lsquolsquo स च व ःrsquolsquo इ य वाऽऽकारकारौकारानदाहरि त तन म यामह-यया या य त सा स ा य

तीय त त स न इ त

(आ पा तरानवादभा यम )

यद य यत- यमाणऽ प स ा धकार स ास नोरसदहो व त य इ त

(१५ स ा तवा तकम )

पात जलमहाभा यम

- 113 -

स ास यसदह च

स ास नो चासदहः स ः

कतः

आचायाचारादव उ त आचायाचारः

(१९ स ा तहतवा तक यमख डम ५)

अनाक तः

अथवाऽनाक तः स ा आक तम तः स नः लोकऽ प याक तमतो मास प ड य दवद त इ त

स ा यत

( स ा तहतवा तक वतीयख डम ५)

ल गन वा

(भा यम )

अथ वा- क चि ल गमास य व या म-इ य ल गा स त व श द च तत ल ग क र यत

नाद छ द

(आ पभा यम )

इद तावदय तम यद यत-आचायाचारा द त

कम ाय तम

तमवोपाल य अगमक त स म इ त त यव पनः माणीकरण म यतदय तम अप रत यन

ख व प भवाननन lsquolsquoअनाक त ल गन वाrsquolsquo इ याह

(ततीयहतौ गौरवा पभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 114 -

त चा प व त यम

(ततीयहत वीकार लाघव दशकभा यम )

य य यतद यत अथवत ह इ स ा न व त या लोप च न व त यः स ा ल गमनब धष

क र यत न च स ायाः नवि त यत वभावतः स ा स न या य वय नवतत

तनानब धानाम प नवि तभ व य त

(आ पभा यम )

स य यवम अपा णनीय त भव त

( स ाि तभा यम )

यथा यासमवा त

(आ प मारणभा यम )

नन चो तम -rsquolsquoस ा धकारः स ास ययाथ इतरथा यस ययो यथा लोकrsquolsquo इ त

(समाधानभा यम )

न च यथा लोक तथा याकरण माणभत आचाय दभप व पा णः शचाववकाश ा मख उप व य

महता य नन स ा ण णय त म त ाश य वणना यनथकन भ वतम क पन रयता स ण

कमतो यदश यम

अतः स ास नावव

(आ पभा यम )

कतो न ख वतत -स ास नावव त न पनः सा वनशासनऽि ञ शा साध वमनन यत

पात जलमहाभा यम

- 115 -

(आ प नराकरणभा यम )

कतमनयोः साध वम

कथम

व र माय वशणप द टः क तपाठ त मात ि त ययः आदचोऽ य रसमा नाय उप द टाः

(आ पभा यम )

योग नयमाथ तह द यात -व श दा पर आदचः यो त या इ त

(आ प नराकरणभा यम )

नह योग नयम आर यत क त ह स क य स क य पदा य स य त तषा

यथ ट भस ब धो भव त त यथा-आहर पा म पा माहर त

(आ पभा यम )

आदशा तह म यः व श द यादच आदशाः

(आ प नराकरणभा यम )

ष ठ न द ट यादशा उ य त न चा ष ठ प यामः

(आ पभा यम )

आगमा त हम यव श दा यादच आगमाः

(आ प नरासभा यम )

आगमा अ प ष ठ न द ट यवो य त ल गन च न चा ष ठ न ख व यागम ल ग

प यामः

( स ा तसमाधानभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 116 -

इद ख व प भयः सामाना धकर यमक वभि त व च वयो चत व त

कयोः

वशषण वश ययोवा स ास नोवा

त त या वशषण वश य इ त

त च न वयो ह तीतपदाथकय लोक वशषण वश यभावो भव त न चाद छ दः तीतपदाथकः

त मा स ास नावव

( स ा तभा यम )

त वतावा सदहः-कः स ी का स त स चा प व सदहः य ोभ समाना र य

व यतर लघ सा स ा य ग स स ी

कत एतत

ल वथ ह स ाकरणम त ा यय नाव य ग लघतामवोपल यतमह त क त ह

अनाक तताम प अनाक तः स ा आक तम तः स नः लोकऽ प याक तमतो मास प ड य

दवद त इ त स ा यत

(समाधाना तरभा यम )

अथवाऽऽव त यः स ा भवि त व श द चावतत नाद छ दः त यथा-इतर ा प दवद तश द

आवतत न मास प डः

(समाधान तरभा यम )

अथवा पव चा रतः स ी परो चा रता स ा कत एतत सतो ह का यणः कायण भ वत यम

त यथा-इतर ा प सतो मास प ड य दवद त इ त स ा यत

पात जलमहाभा यम

- 117 -

(आ पभा यम )

कथ lsquolsquoव रादज rsquolsquo इ त

(समाधानभा यम )

एतदकमाचाय य मगलाथ म यताम मा ग लक आचाय महतः शा ौघ य म गलाथ

व श दमा दतः य त म गलाद न ह शा ा ण थ त वीरप षका ण

भव याय म प षका ण चा यतार च व य ता यथा य र त सव व ह याकरण पव चा रतः

स ी परो चा रता स ा lsquolsquoअद गणःrsquolsquo इ त यथा

( स ाि तभा यम )

दोषवा ख व प स ा धकारः अ टमऽ प ह स ा यत-rsquolsquoत य परमा डतम rsquolsquo इ त

त ापीदमन य यात

(समाधानभा यम )

अथवाऽ थानऽय य नः यत न ह द लोका यत यद द लोका यत ततो य नाह यात

त यथा -अगो ाय कि च गा स थ न कण वा ग ह वोप दश त-अय गौ र त न चा मयाच ट

divideइयम य स ा इ त भव त चा य स ययः

(आ पभा यम )

त त यात -divideकत त पवर भसब धः इ त

(समाधानभा यम )

इहा प कतः पवर भसब धः

कः

पात जलमहाभा यम

- 118 -

आचायः

(आ पभा यम )

त त यात -य म त ह स यप दश त त याकत इ त

(समाधानभा यम )

लोकऽ प ह य म स यप दश त त याकतः अथ त कतः इहा प कतो ट यः

(इ त स ा धकारस ास सदहापाकरणा धकरणम )

----------------

(अ यो या यप रहारा धकरणम )

(९८ अथा यो या या पवा तकम १)

सतो व या दष स ाभावा तदा य इतरतरा य वाद स ः

(भा यम )

सतः स नः स ाभावात तदा य स ा य स न व ा दि वतरतरा य वाद स ः

का इतरतरा यता सतामादचा स या भ वत यम स या चादचो भा य त तदत दतरतरा य

भव त इतरतरा या ण च काया ण न क प त त यथा- नौना व- ब ा नतर ाणाय भव त

(इतरतरा य टा तभा यम )

नन च भो इतरतरा या य प काया ण य त त यथा - नौः शकट वह त शकट च नाव वह त

( टा त नरासभा यम )

अ यद प त क च व त जल थल वा थल शकट नाव वह त जल नौः शकट वह त

(इतरतरा य टा तरभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 119 -

यथा त ह व ट धकम

( टा तर नराकरणभा यम )

त ा य ततः स क भव त

(आ पोपसहारभा यम )

इद पन रतरतरा यमव

(९८ अ यो या यवारक स ाि तवा तकम )

स त न यश द वात

स मतत

कथम

न यश द वात न याः श दाः न यष श दष सतामादचा स ा यत न च स या आदचो

भा य त

(आ पभा यम )

य द त ह न याः श दाः कमथ शा म

(९१ आ पवा तकम ३)

कमथ शा म त चि नवतक वाि स म

नवतक शा म

कथम

म िजर माय वशषणोप द टः त य सव म िजब ः स ताः त ानन नव तः यत मजर क स

ययष म िज सग मािजः साधभव त

पात जलमहाभा यम

- 120 -

(इ य यो य य नराकरणा धकरणम )

-------------------

पात जलमहाभा यम

- 121 -

(अथ सम दतस ा नराकरण धकरणम )

(१०० आ पवा तकम ४)

व गणस योः यक वचनम

(भा यम )

व गणस योः यक हण कत यम यक व गणस भवत इ त व त यम

क योजनम

समदाय मा भता म त

(१०१ आ पवारक स ाि तवा तकम ४)

अ य सहचवना समदाय स ा स गः

(भा यम )

अ य सहचवना समदाय व गणस योर स गः य छ त सहभताना काय करो त त

सह हणम त यथा lsquolsquoसह सपाrsquolsquo lsquolsquoउभ अ य त सहrsquolsquo इ त

(१०२ आ पवारक स ाि तवा तकम )

यवयव च वा यप रसमा तः

(भा यम )

यवयव च वा यप रसमाि त यत त यथा दवद तय द त व ण म ा भो य ता म त न

चो यत यक म त यक च भिजः प रसमा यत

(आ पभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 122 -

नन चायम यि त टा तः-rsquolsquoसमदाय वा यप रसमाि तःrsquolsquo इ त त यथा- divideगगाः शत द य ताम

इ त अ थन च राजानो हर यन भवि त न च यक द डयि त

(समाधानभा यम )

स यति म टा त य द त सह हण यत इहा प यक म त व त यम अथ त ा तरण

सह हण सहभताना काय भव त इहा प नाथः यक म त वचनन

(इ त समदायस ा नराकरणभा यम )

--------------

पात जलमहाभा यम

- 123 -

(अथ तपर ा य नराकरणीया धकरणम )

(आ पभा यम )

अथ कमथमाकार तपरः यत

(१०३ स ा तसमाधानवा तकम )

आकार य तपरकरण सवणाथम

(भा यम )

आकार य तपरकरण यत

क योजनम

सवणाथम lsquolsquoतपर त काल यrsquolsquo इ त त कालाना सवणाना हण यथा यात

कषाम

उदा तानदा त व रतानाम

(कारणिज ासाभा यम )

क च कारण न या

(१०४ कारण दशककद शवा तकम २)

भदक वा वर य

(भा यम )

भदका उदा तादयः

कथ पन ायत-भदका उदा तादय इ त

पात जलमहाभा यम

- 124 -

एव ह यत लोक य उदा त कत यऽनदा त करो त खि डकोपा याय त म चपटा ददा त

अ य व करोषी त

(भा यम )

अि त योजनमतत क त ह इ त-

(१०५ कारण दशकवा तक यासा तरम २)

भदक वा गण य

(भा यम )

भदक वा गण य त व त यम

क योजनम

आनना स य नाम गणः त न या प हण यथा यात

क च कारण न यात

भदक वा गण य भदका गणाः

कथ पन ायत-भदका गणा इ त

एव ह यत लोक एकोऽयमा मा उदक नाम त य गणभदाद य व भव त-अ य दद शीतम

अ य ददम ण म त

(अभदक वा प स ि तभा यम )

नन च भो अभदका अ प गणा य त त यथा दवद तो म य प ज य प श य प वामा या

न जहा त तथा बालो यवा व ो व सो द यो बल बद इ त

(आ पभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 125 -

उभय मद गणष तम -भदकाः अभदका इ त क पनर या यम

( स ा तसमाधानभा यम )

अभदका गणा इ यव या यम

कत एतत

यदयम - lsquolsquoअि थद धस य णानमनङदा तःrsquorsquo इ यदा त हण करो त त ापय या- चाय ऽभदका

गणा इ त य द ह भदका गणा यः उदा तमवो चारयत

(आ पभा यम )

य द त यभदका गणा अनदा तादर तोदा ता च यद यत त व रतादः व रता ता च ा नो त

(समाधानभा यम )

नष दोषः आ ीयमाणो गणो भदको भव त त यथा- श लमालभत divideक णमालभत त यः

श ल आल ध य क णमालभत न ह तन यथो त कत भव त

(एकद शसमाधानभा यम )

असदहाथ त ह तकारः ऐिज य चमान सदहः यात क ममावचावव आहो वदाकारोऽ य

न द यत इ त

(समाधानबाधकभा यम )

सदहमा मत व त सवसदहष चदमप त ठत divide या यानतो वशष तपि तन ह सदहादल णम

इ त याणा हण म त या या यामः अ य ा प ययमवजातीयकष सदहष न कि च य न

करो त त यथा-rsquolsquoऔतो शसोःrsquolsquo इ त

( स ाि तसमाधानभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 126 -

इद त ह योजनम -आ तयति मा चतमा ाणा था नना मा चतमा ा आदशा मा भवि न त

ख वा इ ः ख व ः ख वा उदक ख वोदकम ख वा ईषा ख वषा ख वा ऊढा ख वोढा ख वा

एलका ख वलका ख वा ओदनः ख वौदनः ख वा ऐ तकायनः ख व तकायनः ख वा औपगवः

ख वौपगव इ त

(आ पभा यम )

अथ यमाणऽ प तकार क मादव मा चतमा ाणा था नना मा चतमा ा आदशा न

भवि त

(समाधानभा यम )

lsquolsquoतपर त काल यrsquolsquo इ त नयमात

(समाधानबाधकभा यम )

नन तः परो य मा सोऽय तपरः

(समाधानसाधकभा यम )

न याह ताद प पर तपरः

(इ टानपि तसाधकभा यम )

य द ताद प पर तपरः lsquolsquoऋदोरप rsquolsquo इतीहव यात -यवः तवः लवः पव इ य न यात

(अनपपि तबाधकभा यम )

नषः तकारः

क त ह

दकारः

पात जलमहाभा यम

- 127 -

(आ पभा यम )

क दकार योजनम

( तब या समाधानभा यम )

अथ क तकार य यसदहाथ तकारः दकारोऽ प अथ मखसखाथ तकारः दकारोऽ प व रादच

-------------

(२ प रभाषास म ११३ आ२)

इको गणव ी ११३

(योग वभाग योजना धकरणम )

(आ पभा यम )

इ हण कमथम

(१०५ समाधानवा तकम )

इ हणमा स य र य जन नव यथम

(भा यम )

इ हण यत

क योजनम

आकार नव यथ स य र नव यथ यजञ न नव यथ च

( थम योजनोपपादनभा यम )

आकार नव यथ ताव -याता वाता आकार य गणः ा नो त इ हणा न भव त

पात जलमहाभा यम

- 128 -

( वतीय योजनोपपादनभा यम )

स य र नव यथम - लाय त लाय त स य र य गणः ा नो त इ हणा न भव त

(ततीय योजनोपपादनभा यम )

य ज नव यथम -उि भता उि भतम उि भत यम यज न य गणः ा नो त इ हणा न

भव त

( थम योजन नराकरणभा यम )

आकार नव यथन ताव नाथः आचाय वि त ापय त-नाकार य गणो भवती त यदयम

lsquolsquoआतोऽनपसग कःrsquolsquo इ त ककारमनब ध करो त

कथ क वा ापकम

क करण एत योजनम - कती याकारलोपो यथा या य द चाकार य गणः यात

क करणगमनथक या गण कत वयोरकारयोः पर पण स प या -गोदः कबलद इ त

प य त वाचाय -नाकार य गणो भवती त ततः ककारमनब ध करो त

( वती योजन नराकरणभा यम )

स य र नव यथना प नाथः उपदशसाम या स य र य गणो न भव त

(ततीय योजन नराकरणभा यम )

य जन नव यथना प नाथः आचाय व त ापय त- न यञ जन य गणो भवती त यदय जनड

शाि त

कथ क वा ापकम

पात जलमहाभा यम

- 129 -

ड करण एत योजनम - डती त टलोपो यथा या य द यञ जन य गणः या

ड करणमनथक या गण कत याणामकाराणा पर पण स प यादपसरजो म दरज इ त

प य त वाचाय न यजन य गणो भवती त ततो जनड शाि त

( थम योजनबाधक ापक नराकरणभा यम )

नता न सि त ापका न य तावद यत क करण ापक नाकार य गणो भवती त

उ तराथमत यात -rsquolsquoत दशोकयोः प रमजापनदोःrsquolsquo इ त

( थम योजनबाधक ापका तरभा यम )

य त ह lsquolsquoगोपो टग rsquolsquo इ यन याथ ककारमनब ध करो त

( वतीय योजनसाधकसाम यदषकभा यम )

यद य यत-उपदशसाम या स य र य गणो न भवती त य दय य स य र य ा नो त

त तदपदशसाम या वा यत आयादयोऽ प त ह न ा नवि त

(साम यदषणनराकरणभा यम )

नष दोषः

बा यत

य व ध यपदशोऽनथकः स व धबा यत य य त वध न म तमव नासौ बा यत गण च

यपदशोऽनथकः आयाद ना पन न मि तमव

(ततीय योजनबाधक ापक नराकरणभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 130 -

यद य यत-जनडवचन ापकम - न य जन य गणो भवती त स

व धरार यमाणो ापकाथ भव त न च जनगणन स य त कतो यतत -जनगण उ यमानोऽकारो

भव त न पनरकारो वा यादोकारो व त

( ापकसाधकभा यम )

आ तयतोऽधमा क य य जन य मा कोऽकारो भ व य त

( ापकबाधकभा यम )

एवम यनना सकः ा नो त

( ापकसाधकभा यम )

पर पण श ो भ व य त

( ापकबाधकभा यम )

एव त ह गमर यय डो व त यः गम च गण उ यमान आ तयत ओकारः ा नो त

त मा द हण कत यम

(इ त योग वभाग योजन न पणा धकरणम )

--------------

पात जलमहाभा यम

- 131 -

(अथ इ पदोप थापक ल गा धकरणम )

(आ पभा यम )

यद हण यत यौः प थाः सः इम म त एतऽपीकः ा नवि त

(१०६ स ा तसमाधनवा तकम )

स या वधान नयमः

स या य वधीय त तष नयमः

(आ पभा यम )

क व त यमतत

(समाधानभा यम )

न ह

कथमन यमान ग यत

गणव साम यात

(आ पसाधकभा यम )

कथ पनर तरण गणव हण मको गणव ी याताम

(समाधानसाधकभा यम )

कत गणव हणमनवतत

व कतम

lsquolsquoव रादजद गणःrsquolsquo इ त

(आ पभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 132 -

य द तदनवतत lsquolsquoअद गणो व चrsquolsquo इ यदङा व स ाऽ प ा नो त

(समाधानभा यम )

स ब धमनव त यत-rsquolsquoव रादच lsquolsquoअद गणःrsquolsquo इ त व रादच ततः lsquolsquoइको गणव ीrsquorsquo इ त

गणव हणमनवतत आदजद हण नव तम

(समाधाना तरभा यम )

अथवा म डकगतयोऽ धकाराः यथा म डका उ लप यो ल य ग छि त त वद धकाराः

(एकद शसमाधाना तरभा यम )

अथवकयोगः क र यत-rsquolsquoव रादजद गणःrsquolsquo ततः lsquolsquoइको गणव ीrsquolsquo इ त न चकयोगऽनव ि तभव त

(समाधाना तरभा यम )

अथवा-

अ यवचना चकारकरणा च कतापवादो व ायत यथो सगण स त यापवादो बाधको भव त

अ य याः स ाया वचना चकार य चानकषणाथ याकरणा कताया व स ाया गणस ा बा धका

भ व य त यथो सगण स ततापवादो बाधको भव त

(समाधाना तरभा यम )

अथवा व य यत -rsquolsquoअनवत त च नाम वधयः न चानवतनादव भवि त क त ह

य ना वि त इ त

(समाधाना तरभा यम )

अथवा-उभय नव तम तदप यामह

(इती पदोप थापक ल गा धकरणम )

पात जलमहाभा यम

- 133 -

-------------

पात जलमहाभा यम

- 134 -

(अथ प रभाषा वसाधका धकरणम )

(आ पभा यम )

क पनरयमलो यशषः आहोि वदलो यापवादः

( या पभा यम )

कथ चाय त छषः यात कथ वा तदपवादः

( या पसमाधानभा यम )

य यक वा यम -त चद च अलो य य वधयो भवि त-divideइको गणव ी अलो य य इ त ततोऽय

त छषः अथ नानावा यम -त चद च अलो य य वधयो भवि त divideइको गणव ी अ य य

चान य य च इ त ततोऽय तदपवादः

(भा यम )

क चा वशषः

(१०७ त छष प दषणवा तकम ३)

(१०७ व गणावलो य य त चि म दम िजपग तलधपधि छ श ि व हणम )

( या याभा यम )

व गणावलो य य त चि म दम िजपग तलधपधि छ श ि व हण कत यम

lsquolsquo मदगणःrsquorsquo lsquolsquoइक इ त व त यम rsquolsquo अन य वा न ा नो त lsquolsquoमजव ःrsquolsquo lsquolsquoइक इ त व त यम rsquolsquo

अन य वा न ा नो त पग तलधपध य गणः lsquolsquoइक इ त व त यम rsquolsquo अन य वा न

ा नो त ऋ छ ल ट गणः lsquolsquoइक इ त व त यम rsquolsquo अन य वा न ा नो त ऋ शो ङ गणः

पात जलमहाभा यम

- 135 -

lsquolsquoइक इ त व त यम rsquolsquo अन य वा न ा नो त योगणः lsquolsquoइक इ त व त यम rsquolsquo

अन य वा न ा नो त

(१०७ त छषदषणा तरवा तकम )

सवादश सग चा नग त य

(एकद श या या भा यम)

सवादश च गणोऽ नग त य ा नो त याता वाता

क कारणम

lsquolsquoअलो य यrsquolsquo इ त ष ठ चव य य मकमपस ा ता अ ग य त च थानष ठ

त य ददानीम नग तम ग त य गणः सवादशः ा नो त

(दषणो ारभा यम )

नष दोषः यथव यलो य य त ष ठ अ य मकमपस ाता एवमग य य प थानष ठ

त य ददानीम नग तम ग त ष यव नाि त कतो गणः कतः सवादशः

(वा तकसम वया तरभा यम )

एव त ह नाय दोषसम चयः

क त ह

पवाप ोऽय दोषः यथ चाय चः प ठतः-

म दम िजपग तलघपधि छ श ि व हण सवादश सगोrsquolsquo य नग त य इ त

मदगणः divideइक इ त वचनाद य य न lsquoअलो य य इ त वचना दको न उ यत च गणः स

सवादशः ा नो त एव सव

पात जलमहाभा यम

- 136 -

(इ त त छषप दषणम )

----------

पात जलमहाभा यम

- 137 -

(अथ तदपवादप ा यपगमभा यम )

अ त त ह तदपवादः

(१०५ तदपवादप दषणवा तकम ५)

इ मा य त च ज ससावधातकाधधातक वा योगण वन य तषधः

(भा यम )

इ मा य त च ज ससावधातकाधधातक वा योगण वन य तषधो व त यः

ज स गणः स यथह भव त-divideअजहवः अ बभयः इ त एवम divideअन नजः पयव वषः अ ा प ा नो त

सावधातकाधधातकयोगणः स यथह भव त- lsquoकता हता नय त तर त इ तrsquo एवम lsquoई हता ई हतम

ई हत यम इ य ा प ा नो त

व य गणः- स यथह भव त ndashह अ न ह वायो इ त एवम ह अि न चत ह सोमस इ य ा प

ा नो त

ज स गणः स यथह भव त-अ नयो वायवः इ त एवम अि न चतः सोमसतः इ य ा प ा नो त

ऋतो ङसवनाम थानयोगणः स यथह भव त-divideकत र कतारौ कतारः इ त एव divideसक त सकतौ

सकतः इ य ा प ा नो त

घ ङ त गणः स यथह भव त-अ नय वायव इ त एवम अि न चत सोमसत इ या प ा नो त

ओगणः स यथह भव त-वा यो मा ड यः इ त एव स त -सौ तः इ य ा प ा नो त

(भा यम )

नष दोषः

(१०८ स ा यकदशवा तकम ६)

पात जलमहाभा यम

- 138 -

पग तलघपध हणमन य नयमाथम

(भा यम )

पग तलधपध हणमन य नयमाथ भ व य त-पग तलघपध यवान य य ना य यान- य य त

( नयमदषणभा यम )

कत यव नयमः यात

क च कतम

lsquolsquoसावधातकाधधातकयोःrsquolsquo इ त तन भव दह नयमा न या divideई हता ई हतम ई हत यम इ त

वा योगण व नयतः सोऽन य या प ा नो त

( नयमा तरदषणभा यम )

अथा यव नयमः यात - पग तलधपध य सावधातकाधधातकयोरव त एवम प

सावधातकाधधातकयोगणोऽ नयतः सोऽन य या प ा नो त- ई हता ई हतम ई ह य म त

(उभय वध नयमदषणभा यम )

अथा यभयतो नयमः यात -पग तलघपध यवसावधातकाधधातकयोः सावधातकाध-धातकयोरव

पग तलघपध य त एवम यय ज सगणोऽ नयतः सोन य या प ा नो त-अन नजः पयव वषः

इ त

(इ त तदपवादप दषण नराकरणाधकरणम )

-----------------

(अथासब प रभाषा नराकरणा धकरणम )

एव त ह-नाय त छषः ना प तदपवादः अ यदवद प रभाषा तरसब मनया प रभाषया

पात जलमहाभा यम

- 139 -

(भा यम )

प रभाषा तर म त च म वा ो याः पठि त-

नयमा दको गणव ी भवतो व तषधन

इ त य द चाय त छषः या तनव त याय तो व तषधः अथा प तदपवादः

उ सगापवादयोर यय तो व तषधः त नयम यावकाशः- lsquolsquoरा ः क च lsquolsquo इ त राजक यम

lsquolsquoइको गणव ीrsquolsquo इ य यावकाशः-divideचयन चायको लवन लावकः इ त इहोभय ा नो त-म य त

माि ट इ त lsquolsquoइको गणव ीrsquolsquo इ यत व त व तषधन

( व तषधबाधकभा यम )

नष य तो व तषधः lsquolsquo व तषध परम rsquolsquo इ य यत पव चाय योगः परो नयमः

( व तषधसाधकभा यम )

इ टवाची परश दः व तषध पर य द ट त वती त

( व तषधबाधकभा यम )

एवम यय तो व तषधः वकाययोगो ह व तषधः न चा को वकायय तः

( व तषधसाधकभा यम )

नाव य वकाययोग एव व तषधः

क त ह

असभवोऽ प स चा य ासभवः

कोऽसावसभवः

पात जलमहाभा यम

- 140 -

इह ताव -divideव यः ल यः इ त- एकः थानी वावादशौ न चाि त सभवः यदक य था ननो

वावादशौ याताम इहदानी-म य त म यतः म यि त इ त वौ था ननौ एक आदशः न चाि त

सभवः- वयोः था ननोरक आदशः या द यषोऽसभवः स यति म नसभव य तो व तषधः

( व तषधबाधकभा यम )

एवम यय तो व तषधः वयो ह सावकाशयोः समवि थतयो व तषधो भव त अनवकाश चाय

योगः

( व तषधसाधकभा यम )

नन च-इदानीमवा यावकाशः ल तः-चयन चायको लवन लावक इ त

( व तषधबाधकभा यम )

अ ा प नयमः ा नो त ना ा त नयमऽय योग आर यत यावता च ना ा त नयमऽय योग

आर यत तत त यापवादोऽय योगो भव त उ सगापवादयो चाय तो व तषधः अथा प कथ च

lsquolsquoइको गणव ीrsquolsquo इ य यावकाशः यात एवम प यथह व तषधा दको गणो भव त म य त

म यतः म यि त इ त एव महा प यात -अन नजः पयव वष र त

(इ यसब प रभाषाप नरासा धकरणम )

---------------

पात जलमहाभा यम

- 141 -

(अथ स ा तभतपदोपि थ तप न पणम )

( स ाि तभा यम )

एव त ह-व भव त गणो भवती त य या इकः इ य त ोपि थत ट यम

क कत भव त

वतीया ष ठ ादभा यत त कामाचारः-ग यमाणन वक वशष यतम इका वा ग यमाणम

यावता कामचारः इह तावि म दम िजपग तलघपधि छ श ष ग यमाणनक वशष य यामः-

एतषा य इ ग त इहदानी ज ससावधातकाधधातक वा- योगणि वका ग यमाण वशष य यामः

एतषा गणो भव त इकः इग ताना म त

(त छषप ो त नराकरणभा यम )

अथवा सव वा थानी न द यत इह तावि मद र य वभि तको नदशः- म एः मद र त

अथवा ष ठ समासो भ व य त- मद इः म दः मद र त

पग तलघपध य त नव व ायत-पग ता ग य लघपध य च त

कथ त ह

प क अ तः पग तः ल वी उपधा लघपधा पग त च लघपधा च पग तलघपधम

पग तलघपध य त अव य चतदव व यम अ ग वशषण सतीह स यत भनि त छन ती त

ऋ छर प ि ल ट नदशोऽयम - ऋ छ त ऋ ऋ ऋताम - lsquoऋ छ यतामrsquo इ त

शर प योग वभागः करि यत -lsquolsquoउर ङ गणःrsquorsquo उः अ ङ गणो भव त ततो lsquolsquo शःrsquolsquo श चा ङ

गणो भव त उ र यव

पात जलमहाभा यम

- 142 -

योर प lsquolsquoयणा दपर गणःrsquolsquo इतीयता स म सोऽयमव स स त य पव हण

करो त त यत योजनम -इको यथा याद नको मा भ द त

(व पद योजना धकरणम )

(आ पभा यम )

अथ व हण कमथम

( या पभा यम )

क वशषण व हण चो यत न पनगण हणम प य द क च गण हण य योजनमि त

व हण या प त वतमह त को वा वशषः

( या पसमाधानभा यम )

अयमि त वशषः गण वधौ न व च थानी न द यत त ाव य था न नदशाथ गण हण

कत यम व वधौ पनः सव व थानी न द यत lsquolsquoअचो ञ ण तrsquolsquo lsquolsquoअत उपधायाःrsquolsquo

lsquolsquoत त वचामादःrsquolsquo इ त

(समाधानभा यम )

अत उ तर पठ त-

(११० स ाि तसमाधानवा तक थमख डम )

व हणम तराथम

व हण यत कमथम उ तराथम lsquolsquoि ङ तrsquolsquo इ त तषध व य त स व र प यथा

यात

(पवप भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 143 -

क चदानी क ययष व ः स गः यावता lsquoि थ तrsquo इ य यत

(११० स ाि तसमाधानवा तक वतीयख डम ७)

त च म यथम

(भा यम)

मजव र वशषणो यत सा क ङ त मा भत म टः म टवा न त

(१११ स ाि तसमाधाना तरवा तकम)

इहाथ चा प

इहाथ चा प म यथ व हण कत यम मजव र वशषणो यत सको यथा यात अ नको मा

भ द त

(११२ अ यथोपपि तवा तकम ९ )

म यथ म त च योग वभागाि स म

म यथ म त च योग वभागः क र यत-rsquolsquoमजव रचःrsquolsquo ततः-rsquolsquo ञ ण तrsquolsquo ञ त ण त च व भव त

divideअचः इ यव

(अ यथोपपि तबाधकभा यम )

य यचो व यत divide यमा अटोऽ प व ः ा नो त

(११२ अ यथोपपि तसाधकशषवा तकम )

अ ट चो तम

(भा यम )

कम तम

पात जलमहाभा यम

- 144 -

divideअन य वकारऽ यसदश य काय भव त इ त

(११३ स ा तवा तकम )

व तषधानपपि ति वक करणात (त मा द ल णा व ः)

व त तषधो नोपप यत

क कारणम

इ करणात इ ल णयोगणव योः तषधः न चव स त मज र ल णा व भव त

त मा मज र ल णा व र षत याः

(इ प रभाषोपि थ तसचकभा यम )

एव त ह-इहा य वयाकरणा मजरजादौ स म वभाषा व मारभ त-प रमजि त प रमाजि त

प रमज त प रमाज त प रममजतः प रमाजत र या यथम त दहा प सा यम ति मन सा य

योग वभागः क र यत- lsquolsquoमजव रचोrsquolsquo भव त

ततः-divideअ च ि ङ त अजादौ च ि ङ त मजव भव त प रमाजि त प रमाज त

प रममाजतः कमथ मदम नयमाथम अजादावव ि ङ त ना य वा य मा भत

म टः म टवा न त

ततो lsquoवाrsquo वा च ि ङ त मजव भव त प रमजि त प रमाजि त प रममजतः प रममाजत र त

(इ प रभाषोपि थ तसचकभा यम )

इहाथमव त ह सजथ व हण कत यम स च व र वशषणो यत सको यथा या अ नको मा

भ द त

(इ प रभाषानपि थ तभा यम )

पात जलमहाभा यम

- 145 -

क य पनर नकः ा नो त

(इ प रभाषानपि थ तभा यम )

अकार य अ चक ष त अिजह ष त

(इ प रभाषानपि थ तभा यम )

नतदि त लोपोऽ बाधको भ व य त

(इ प रभाषोनपि थ तभा यम )

आकार य त ह ा नो त-अयासीत अवासीत

(इ प रभाषानपि थ तभा यम )

ना य वशषः स या व ावस या वा

(इ प रभाषोपि थ तभा यम )

स य र य त ह ा नो त

(इ प रभाषापि थ तभा यम )

नव स य रमन यमि त

(इ प रभाषोपि थ तभा यम )

नन चदमि त ढलोप कत उदवोढाम उदवोढम उदवोढ त

(इ प रभाषानपि थ तभा यम )

नदि त अ स ो ढलोपः त या स वा नतद य भव त

(इ प रभाषोपि थ तभा यम )

यञ जन य त ह ा नो त अभ सीत अ छ सीत

पात जलमहाभा यम

- 146 -

(इ प रभाषानपि थ तभा यम )

हल तल णा व बा धका भ व य त

(इ प रभाषोपि थ तभा यम )

य त ह सा त ष यत- lsquolsquoन टrsquorsquo इ त अकोषी अमोषीत

(इ प रभाषानपि थ तभा यम )

स चव र यष तषधः

कथम

ल ण ह नाम वन त म त महतम प नाव त ठत

(इ प रभाषानपि थ तभा यम )

अथवा lsquolsquo स च व ः पर मपदषrsquolsquo इ त स च व ः ा नो त त या हल तल णा व बा धका

त या अ प न ट इ त तषधः

(इ प रभाषोप थापकभा यम )

अि त पनः व चद य ा प अपवाद त ष उ सग ऽ प न भव त

(इ प रभाषानपि थ तभा यम )

अ ती याह सजात अ वसनत अ वय अ भः सतम श त अ य द त पव प

त ष ऽयादयोऽ प न भवि त

( योजना तरभा यम )

उ तराथमव त ह सजथ व हण कत यम स च व र वशषणो यत सा ि ङ त मा भत

यनवीत यधवीत

पात जलमहाभा यम

- 147 -

( योजना तर नराकरणभा यम )

नतदि त योजनम अ तर ग वाद ोव ङादश कतऽन य वा व न भ व य त

( स ाि तभा यम )

य द त ह स य तर ग भव त-lsquolsquoअकाष त अहाष त गण कत रपर व चान य वा व नrsquo

ा नो त

(पवप भा यम )

मा भदवम lsquolsquoहल त यrsquorsquo इ यव भ व य त

(दषणभा यम )

इह त ह- य तार त यदार त गण कत रपर व चा य वा व न ा नो त हल तल णाया च

lsquolsquoन टrsquolsquo इ त तषधः

(दषण नराकरणभा यम )

मा भदवम lsquolsquo ा त यrsquorsquo इ यव भ व य त

(दषणभा यम )

इह त ह अलावीत अयावीत गण कतऽवादश चान य वा व न ा नो त हल तल णाया च

lsquolsquoन टrsquorsquo इ त तषधः

(दषण नराकरणभा यम )

मा भदवम lsquolsquo ा त यrsquolsquo इ यव भ व य त

( नराकरणबाधकभा यम )

lsquolsquo ा त यrsquorsquo इ य यत न चद ा तम

पात जलमहाभा यम

- 148 -

( नराकरणसाधकभा यम)

lsquolsquo ा त यrsquorsquo इ य वकारोऽ प न द यत

क वकारो न यत

ल त न द टो वकारः

( नराकरणभा यम )

य यवम - मा भवानवीत मा भवान मवी अ ा प ा नो त

( नराकरणसाधकभा यम )

अ वम योन त व या म

(आ पभा यम )

त व त यम

(समाधानबाधकभा यम )

न व त यम lsquo णि व या तौ नमात यौ

य य यतद यत अथवत ह ण योः तषधो न व त यो भव त गण कतऽयादश च या ताना

न यव तषधो भ व य त

(भा यम )

एव त याचाय व ि त ापय त-न स य तर ग भव त-इ त यदयम lsquolsquoअतो हलोदलघोःrsquolsquo

इ यकार हण करो त

कथ क वा ापकम

पात जलमहाभा यम

- 149 -

अकार हण यत योजनम इह मा भत -अकोषीत अमोषीत य द स य तर ग या

अकार हणमनथक या गण कतऽलघ वा व न भ व य त प य त वाचाय lsquolsquoन स य तर ग

भव तrsquorsquo इ त ततोऽकार हण करो त

( ापक नराकरणभा यम )

नतदि त ापकम अ य यदत य वचन योजनम

कम

य गणः त ष यत तदथमत यात यकट त यपट त

( ापका तरभा यम )

य त ह ण वयोः तषध शाि त तन lsquoनहा तर गमि तrsquo इ त दशय त

(पव त ापकि थर करणभा यम )

य च करो यकार हण लघो र त कतऽ प

( स ाि तवा तकोपसहारख डम )

त मा द ल णा व ः

(भा यम )

त मा द ल णा व रा थया

(इ त पदोपि थ त थापना धकरणम )

------------

पात जलमहाभा यम

- 150 -

(अथ वत व ध व नराकरणा धकरणम )

(११४ आ पवा तक थमख डम १२)

ष याः थानयोग वा दग नव ि तः

(भा यम )

ष याः थानयोग वा सवषा मका नव ि तः ा नो त अ या प ा नो त द ध मध

(अ य वत व दषणभा यम )

पनवचन मदानी कमथ यात

(११४ वत व दषणसमाधानवा तक २ ख डम १३)

अ यतराथ पनवचनम

(भा यम )

अ यतराथमत यात -सावधातकाधधातकयोगण एव त

(११५ आ पवा तक थमख डम )

सारण च

(भा यम )

सारण च सवषा यणा नव तः ा नो त अ या प ा नो त-याता वाता

( वात य दषणभा यम )

पनवचनमदानी कमथ यात

(११५ वात य दषण नराकरणवा तक 2 ख डम १५)

वषयाथ पनवचनम

पात जलमहाभा यम

- 151 -

(भा यम )

वषयाथमत यात व च व पयजाद ना क यव त

(११६ आ पवा तकम १६)

उर पर च

उर पर च सवषामकाराणा नव तः ा नो त अ या प ा नो त-कत हत

(११७ सवा प नराकरण स ा तवा तकम १७)

स त ष य धकार वचनात

(भा यम )

स ततत

कथम

ष य धकार इम योगाः कत याः एक तावत यत त व इमाव प योगौ

ष य धकारमनव त यत

(भा यम )

अथवा- ष य धकार इमौ योगावप यामह

(समाधा तरभा यम )

अथवद तावदय ट यः- lsquolsquoसावधातकाधधातकयोगणो भव तrsquolsquo इतीह क मा न भव त- याता

वाता इद त ाप यत- lsquolsquoइको गणव ीrsquorsquo इ त यथव त ह इद त ाप यत एव महा प

तदप यामह lsquolsquoसावधातकाधधातकयोःrsquorsquo इ त इको गणव ी ३

पात जलमहाभा यम

- 152 -

(इ त ीम गव पत ज ल वर चत महाभा य थम या याय य थम पाद ततीयमाि यकम ३)

पात जलमहाभा यम

- 153 -

थमा याय थमपाद चतथमाि नकम

-------------------------

(३ प रभाषास म ११४ आ स)

न धातलोप आधधातक११३

(पदक य नवचना धकरणम)

(आ पभा यम)

धात हण कम

(समाधानभा यम)

इह मा भत-लञ ल वता ल वतम पञ प वता प वतम

(आ पभा यम)

आघधातक इ त कमथम

(समाधानभा यम)

lsquo धा ब ो वषभो रोरवी तrsquo (ऋस ४५८३)

(अथाधधातकपदाथा वय वचारा धकरणम)

(आ पभा यम)

क पन रदमाधधातक हण लोप वशषणम -आधधातक न म त लोप स त य गणव ी ा नत त न

भवतःrsquo इ त

आहोि व गणव वशषणमाधधातक हणम-lsquoधातलोप स याधधातक न म त य गणव ी ा नत त

न भवतःrsquo इ त

पात जलमहाभा यम

- 154 -

( वशष नभा यम)

क चातः

( वशषदशनभा यम)

य द लोप वशषणम lsquoउप ः ःrsquo अ ा प ा नो त अथ गणव वशषणम lsquo नोपय तrsquo अ ा प

ा नो त

(उभय टापि तभा यम)

यथ छ स तथा त

( थमप ा गीकारभा यम)

अ त लोप वशषणम

(आ पभा यम)

कथम- lsquoउप ः ःrsquo इ त

(समाधानभा यम)

ब हर गो गणोऽ तर गः तषधः lsquoअ स ब हर गम तर गrsquo

(लाघवभा यम)

य यव नाथ घात हणन

(आ पभा यम)

इह क मा न भव त लञ लवता ल वतम

(समाधानभा यम)

आधधातक न म त लोप तषधः न चष आधधातक न म तो लोपः

पात जलमहाभा यम

- 155 -

( वतीयप वीकारभा यम)

अथवा-पनर त गणव वशषणम

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम- नोपयती य ा प ा नो त

(समाधानभा यम)

नष दोषः

नपातनाि स म

क नपातनम

lsquoचल नोपःrsquo इ त

(इ याधधातकपदाथा वय वचारा धकरणम)

--------

पात जलमहाभा यम

- 156 -

(अथ प रगणना धकरणम)

(भा यम)

प रगणन कत यम-

(११८ प रगणनपवप वा तकम २)

य य यवलोप तषधः

(भा यम)

य य यवलोप तषधो व त यः

य - ब भ दता मर मजः

यक-कष भता मगधकः

य-स म धता षदकः

बलोप-जीरदानः

(भा यम)

क योजनम

(११८ प रगणनसाधकवा तक वतीयख डनम २)

न लोप यनब धलोपऽ तषधाथम

(भा यम)

न लोप यनब धलोप च तषधो मा भ द त

न लोप-अभािज रागः उपबहणम

वः-आ माणम

पात जलमहाभा यम

- 157 -

अनब धलोप-लञ ल वता ल वतम

(आ पभा यम)

य द प रगणन यत lsquo यदः नथः हम थःrsquo इ य ा प ा नो त

(समाधानभा यम)

व य यत नपाताना यदा दष इ त

(आ पभा यम)

त त ह प रगणन कत यम

(प रगणन या यानभा यम)

न कत यम

(आ पभा यम)

न लोप क मा न भव त

(११९ स ा तसमाधानवा तकम ३)

इ करणा न लोप व ः

(भा यम)

इ ल णयोगणव योः तषधः न चष ल णा व ः

(आ पभा यम)

यद ल णयोगणव योः तषधः lsquo यदः थः हम थःrsquo इ य न ा नो त

इह च ा नो त-lsquoअवोदः एध- ओ ःrsquo इ त

(१२० स ा तसमाधानवा तकम ४)

पात जलमहाभा यम

- 158 -

नपातना यदा दष

(भा यम)

नपातना यदा दष तषधो भ व य त न च भ व य त

(आ पभा यम)

यद ल णयोगणव योः तषधः यनब धलोप कथम

(१२१ स ा तसमाधानवा तकम ५)

यया य वाद य स म

(भा यम)

आधधातक न म त लोप तषधः न चष आधधातक न म तो लोपः

(आ पभा यम)

य याधधातक न म त लोप तषधः lsquoजीरदानःrsquo (ऋस ५८३१) अ न ा नो त

(११२ स ा तसमाधानवा तकम ६)

र क यः स सारणम

(भा यम)

नत जीवः पम र यत यः स सारण भव त

(एकद शभा यम)

यावता चदानी र क जीवर प स भव त

(पवप भा यम)

कथमपबहणम

पात जलमहाभा यम

- 159 -

( स ाि तभा यम)

ब हः क य तरम

(आ पभा यम)

कथ ायत-ब हः क य तर म त

( स ाि तभा यम)

अची त ह लोप उ यत अनजादाव प यत- नब यत

अ नट त चो यत इडादाव प यत- नब हता नब हत म त

अजादाव प न यत-ब हय त ब हकः

(उपसहारभा यम)

त मा नाथः प रगणनन

(आ पभा यम)

य द प रगणन न यत lsquoभ यत छ यतrsquo अ ा प ा नो त

(समाधानभा यम)

नष दोषः धातलोप इ त नव व ायत-lsquoधातोल पो धातलोपोrsquo धातलोप इ त

कथ त ह

lsquoधातोल पो यि म त दद धातलोप धातलोपrsquo इ त

(उपसहारभा यम)

त मा द ल णा व ः

(इ त प रगणना धकरणम)

पात जलमहाभा यम

- 160 -

------------------

पात जलमहाभा यम

- 161 -

(अथ ल ण व दोष नराकरणा धकरणम)

(आ पभा यम)

य द तह ल णयोगणव योः तषधः पापचकः पापठकः मगधकः षदकःrsquo अ न ा नो त

(११३ स ाि तसमाधानवा तकम ७)

अ लोप य था नव वात

(भा यम)

अकारलोप कत त य था नव वा गणाव ी न भ व यतः

(इती ल ण व दोष नराकरणम)

-------------

(अथ स या याना धकरणम)

(११४ स ा तवा तकम ८)

अनार भो वा

(भा यम)

अनार भो वा पनर य योग य या यः

(आ पभा यम)

कथ lsquoब भ दता मर मजकः कष भता स म धताrsquo इ त

(समाधानभा यम)

अ ा यकारलोप कत त य था नव ावा गणव ी न भ व यतः

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 162 -

य त ह था नव ावो नाि त तदथमय योगो व त यः

व च था नव ावो नाि त

य हलचोरादशः लोलवः पोपवः मर मजः सर सप इ त

(समाधानभा यम)

अ ा यकारलोप कत त य था नव ावा गणव ी न भ व यतः

(समाधानबाधकभा यम)

ल क कत न ा नो त

(समाधानसाधकभा यम)

इद मह स धायम- लक यताम लोप इ त कम कत यम पर वाद लोपः

(समाधानबाधकभा यम)

न यो लक कतऽ य लोप नो त अकतऽ प ा नो त

(समाधानभा यम)

लग य न यः कथम अ य य कतऽ लोप ा नो त अ य याकत श दा तर य च

ा नवि व धर न यो भव तrsquorsquo

(समाधानबाधकभा यम)

अनवकाश त ह लक

(समाधानसाधकभा यम)

सावकाशो लक

कोऽवकाशः

पात जलमहाभा यम

- 163 -

अव श टः

(अ यप य समाधानभा यम)

अथा प कथ चदनवकाशो लक यादवम प न दोषः अ लोप योग वभागः क र यत-lsquoअतो लोपःrsquo

ततो lsquolsquoय यrsquorsquo य य च लोपो भव त अत इ यव

कमथ मदम

लक व य त त वाधनाथम

ततो lsquoहलःrsquo हल उ तर य य य च लोपो भवती त

(आ पभा यम)

इहा प त ह पर वा योग वभागा वा लोपो लक बाधत-lsquolsquoक णो नोनाव वषभो यद दम (ऋस

१७९२)rsquorsquo नोनयतन नाव

(समाधानभा यम)

समाना यो ल लोपन बा यत

क च समाना यः

यः यया यः अ च ागव ययो प तल भव त

(आ पभा यम)

कथम- यदः थः हम थः lsquoजीरदानः(ऋस ५८३१)rsquo नक चत इ त

(१२५ समाधानवा तक(भा य)म ९)

उ त शष

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 164 -

कम तम

नपातना यदा दष

[ यया य वाद य स म]

र क यः स सारणम इ त

नक चतऽ य तम

कम

सि नपातल णो व धर न म त त घात य त

न धातलोप0४

(४ प रभाषास म)

ि ङ त च ११५

ि ङ त तषध ति न म त हणम [उपधारोरवी यथम]

(आ पभाग या याभा यम)

ि ङ त तषध ति न म त हण कत यम ि ङि न म त य गणव ी ा नत त न भवत इ त

व त यम

(भा यम)

क योजनम

(१२५ आ पवा तक योजनख डनम १)

उपधारोरवी यथम

( योजनमख ड या याभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 165 -

उपधाथ रोरवी यथ च

( थम योजनसम वयभा यम)

उपधाथ तावत- भ नः भ नवा न त

क पनः कारण न स य त

ि ङती य यत य ि ङ यन तरो गणभावीगि त त व यात- चतम ततम इह त न या-

भ नः भ नवा न त

( थम योजनबाधकभा यम)

नन च- य य गण उ यत तत ि ङ पर वन वशष य यामः पग तलघपध य चा ग य गण

उ यत भ न त चा ि ङ परम

( थम योजनसाधकभा यम)

पग तलघप य त नव व ायत-पग त या ग य लघपध य च त

कथ त ह

प क अ तः पग तः ल वी उपधा लघपधा पग त च लघपधा च पग तलघपध

पग तलघपध य त अव य चतदव व यम अ ग वशषण ह सतीहा प स यत- भनि त

छन ती त

( वतीय योजनसम वयभा यम)

रोरवी यथ च lsquo धा ब ो व षभो रोरवी त

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 166 -

य द ति न म त हण यत शचङ त दोषः रय त पय त घय त ाद गवत ास वत अ न

ा नो त

(१२३ स ा तसमाधानवा तकम २)

शचङ त या तर गल ण वात[ स म]

(भा यम)

अ तर गल ण वाद यङवङोः कतयोरनपधा वा गणो न भ व य त

(ति न म त हण य नद षतोपसहारभा यम)

एव यत चद ति न म त हणम न च कि च ोषो भव त

(फला तर दशकभा यम)

इमा न च भय ति न म त हण य योजना न हतो हथः उपोयत औयत लौयमा नः पौयमा नः

न न त इ त

(फला तर या यानभा यम)

नता न सि त योजना न इह ताव -हतो हथ इ त स त यान भ नव त य तषधन नवि तः

श या कतम अ च धातपदशाव थायामवाकारः

(भा यम)

इह चोपोयत औयत लौयमा नः पौयमा न र त ब हर ग गणव ी अ तर गः तषधः अ स

ब हर गम तर ग

(भा यम)

न न त इ त परण पण यव हत वा न भ व य त

पात जलमहाभा यम

- 167 -

(अथ ति न म त हण या यानभा यम)

उपधाथन ताव नाथः धातो र त वतत धात ि ङ पर वन वशष य यामः

(आ पभा यम)

य द धात वश यत वकरण य न ा नो त- चनतः सनतः लनीतः पनीत इ त

(समाधानभा यम)

नष दोषः व हत वशषण धात हणम-धातोय व हत इ त

(आ पभा यम)

धातोरव त ह न ा नो त

(समाधानभा यम)

नव व ायत-धातो व हत य ि ङती त

कथ त ह

धातो व हत ि ङती त

(समाधानभा यम)

अथवा-कायकाल स ाप रभाष य काय त ट यम lsquolsquoपग तलघपध य गणो भव तrsquorsquo

इ यपि थत मद भव त lsquolsquoि ङ त नrsquorsquo इ त

(समाधाना तरभा यम)

अथवा यदति म योग ि ङ गहण यत तदनवकाशम त यानवकाश वा गणव ी न भ व यतः

(समाधाना तरभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 168 -

अथवाचाय व ि त ापय त-lsquoभव यपधाल ण य गण य तषधःrsquo इ त यदय lsquo सग घध ष पः

नःrsquorsquo lsquolsquoइको झल हल ता चrsquorsquo इ त नसनौ कतौ करो त

कथ क वा ापकम

क करण एत योजनम-गणः कथ न या इ त य द चा गण तषधो न यात

क करणमनथक यात प य त वाचाय-भव यपधाल ण या प गण य तषध-इ त ततः

नसनौ कतौ करो त

( वतीय योजन या यानभा यम)

रोरवी यथना प नाथः ि ङती य यत न चा ि ङत प यामः

(आ पभा यम)

ययल णन ा नो त

(समाधानभा यम)

lsquolsquoन लमता ति मनrsquorsquo इ त ययल ण तषधः अथा प lsquolsquoन लमता ग यrsquorsquo इ य यत एवम प न

दोषः

कथम

न लमता ल तऽ गा धकारः त न द यत

क त ह

योऽसौ लमता ल यत ति म यद ग त य य काय त न भवती त अथा य गा धकारः

त न द यत एवम प न दोषः

कथम

पात जलमहाभा यम

- 169 -

lsquolsquoकायकाल स ाप रभाषमrsquorsquo य काय त ट यम lsquolsquoसावधातकाधधातकयोगणो भव तrsquorsquo

इ यपि थत मद भव त lsquolsquoि ङ त नrsquorsquo इ त

(समाधाना तरभा यम)

अथवा छा दसमत टान व ध छ द स भव त

(समाधाना तरभा यम)

अथवा ब हर गो गणोऽ तर गः तषधः lsquolsquoअ स ब हर गम तर ग

(समाधाना तरभा यम)

अथवा पवि म योग यदाधधातक हण तदनवकाशम त यानवकाश वा गणो भ व य त

(आ पभा यम)

इह क मा न भव त-lsquoलगवायनःrsquo lsquoकामयतrsquo

(१२७ स ा तसमाधानवा तकम ३)

त तका यो र करणात

(भा यम)

इ ल णयोगणव योः तषधः न चत इ ल ण

(इ त न म ताथ व नराकरणम)

(अथ था नव व ा तदोषवारणम)

(१२८ आ पवा तकम)

लकार य ङ वादादशष था नव ाव स गः

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 170 -

लकार य ङ वादादशष था नव ावः ा नो त-अ चवनम असनवम अकरवम

(१२९ एकद शसमाधानवा तकम)

लकार य ङ वादादशष था नव ाव स ग इ त च यासटो ङ वचनाि स म

(भा यम)

य वय यासटो ङ वचन शाि त त ापय याचाय -न ङदादशा ङतो भव ती त

(आ पभा यम)

य यत ा यत कथ-lsquolsquo न य ङतःrsquorsquo lsquolsquoइत चrsquorsquo इ त

(समाधानभा यम)

ङतो य काय त व त ङ त य काय त न भवती त

(आ पभा यम)

क व त यमतत

(समाधानभा यम)

न ह

(आ पभा यम)

कथमन यमान ग यत

(समाधानभा यम)

यासट एव ङ ववचनात अपया त चव ह यास समदाय य ङ व ङत चन करो त

त य योजनम ङतो य काय त यथा या ङ त य काय त मा भ द त ि ङ त च५

(५ प रभाषास म ११४३)

पात जलमहाभा यम

- 171 -

द घीववीटाम ११६

(आ पभा यम)

कमथ मदम यत

(समाधानभा यम)

गणव ी मा भता म त आद यनम आद यकः आव यनम आव यकः

(द घीववी या यानभा यम)

अय योगः श योऽकतम

कथम

(१३० स ा तवा तकम १)

द घीव यो छ दो वषय वा टान व ध वा च छ दस छ द य द घदद धय र त च

गणदशनाद तषधः

(भा यम)

द धीव यो छ दो वषय वात द धीव यौ छ दो वषयौ टान व ध वा छ दसः टान व ध च

छ द स भव त छ द स अद धदद धय र त च गण य दशनाद तषधः अनथकः तषधः

अ तषधः lsquolsquo जाप तव यि कचन मनसाद धतrsquorsquo हो ाय वतः कपय नद धत (ऋ0स0 १०९८७)rsquorsquo

अद धयदाशरा वतासः (ऋ0स0 ७३३५)rsquorsquo

(आ पभा यम)

भव दद य तमदाहरणम-अद घ द त इद वय तम-अद धय र त अय ज स गणः तषध वषय

आर यत स यथव lsquolsquoि ङ त नrsquorsquo इ यत तषध बाधत एव ममम प बाधत

पात जलमहाभा यम

- 172 -

(समाधानभा यम)

नष दोषः ज स गणः तषध वषय आर यमाण त यजातीय तषध बाधत

क च त यजातीयः तषधः

यः यया यः क या य चायम

(समाधाना तरभा यम)

अथवा ndash यन ना ा त त य बाधन भव त न चा ा त lsquoि ङ तrsquo न यति मन तषध ज स गण

आर यत अि म पनः ा त चा ा त च

(आ पभा यम)

य द त यय योगो नार यत कथ-द य द त

(१३१ स ा तसमाधानवा तकम २)

द य द त च य य ययन

(भा यम)

द य द त च यन य ययन भ व य त

(एकद श यया यानभा यम)

इट चा प हण श यमकतम

(आ पभा यम)

कथम-अक णषम अर णषम क णता वः र णता व इ त

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 173 -

lsquolsquoआधधातक य वलादःrsquorsquo इ य इ ड यनवतमान पन र हण य योजनम-इ इडव यथा या

यद य ा नो त त मा भ द त

क चा य ा नो त

गणः

(आ पभा यम)

य द नयमः यत lsquo पप ठषतर ययः पपठ ःrsquo द घ व न ा नो त

(समाधानभा यम)

नष दोषः आ ग य काय ति नय यत न चतदा गम

(समाधाना तरभा यम)

अथवा अ स द घ व त या स वाि नयमो न भ व य त द धीव ववीटाम ६

(६ सयोगस ास म १११ ४ आ ४)

हलोऽन तराः सयोगः११७

(अन तरपदाथ न पणा धकरणम)

(आ पभा यम)

अन तरा इ त कथ मद व ायत-अ व यमानम तर यषा म त आहोि वद व यमाना

अ तरषा म त

( या पभा यम)

क चातः

( या पसमाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 174 -

य द व ायत-अ व यमानम तर यषा म त अव ह सयोगस ा न ा नो त-lsquoअि व यप ऽस (ऋस

पद0 १२३१९) इ त व यत य ा तरम

अथ व ायत-अ व यमाना अ तरषा म त न दोषो भव त

( वतीयप ा यपगमभा यम)

यथा न दोष तथा त

( थमप ा यपगमभा यम)

अथवा पनर त अ व यमानम तर यषा म त

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम-अव ह सयोगस ा न ा नो त- lsquoअि व यप ऽसrsquo इ त व यत य ा तर म त

(आ पबाधकभा यम)

नव दोषो न योजनम

(अथ यक सयोगस ा नराकरणा धकरणम)

(१३२ आ पवा तकम १)

सयोगस ाया सहवचन यथा य

(भा यम)

सयोगस ाया सह हण कत यम lsquolsquoहलोऽन तराः सयोगः सहrsquo इ त व त यम क योजनम

सहभताना सयोगस ा यथा यादकक य मा भ द त यथा य त यथा य ा प य छ त

सहभताना काय करो त त सह हणम त यथा lsquolsquoसह सपाrsquorsquo lsquolsquoउभ अ य त सहrsquorsquo इ त

(दषण नभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 175 -

क च या य यक य स ा यात

(दोष दशनभा यम)

इह नयायात नवायात lsquolsquoवा य य सयोगादःrsquorsquo इ य व स यत

इह च स षी ट त ऋत च सयोगादःrsquorsquo इती स यत

इह च स यत इ त lsquolsquoगणोऽ त सयोगा योःrsquorsquo इ त गणः स यत

इह च ndash ष करो त स म करोती त lsquolsquoसयोगा त यrsquorsquo (8223) इ त लोपः स यत

इह च स ता व त त lsquolsquo कोः सयोगा योर त चrsquorsquo इ त लोपः स यत

इह च नयातो नवातः lsquolsquoसयोगादरातो धातोय वतःrsquorsquo इ त न ठान व स यत

(दोषबाधकभा यम)

नष दोषः य तावद यत-इह तावि नयायात नवायात lsquolsquoवा य य सयोगादःrsquorsquo इ यव स यत त

नव व ायत-सयोग आ दय य सोऽय सयोगा दः सयोगाद र त

कथ त ह

सयोगावाद य य सोऽय सयोगा दः सयोगाद र त एव ताव सवमा ग प र तम

( वतीयदषणो ारभा यम)

यद य यय-इह च ष करो त स म करो त lsquolsquoसयोगा त यrsquorsquo-इ त लोपः स यत त नव व ायत-

सयोगोऽ तो य य त दद सयोगा त सयोगा त य त

कथ त ह

सयोगाव तौ य य त दद सयोगा त सयोगा त सयोगा त य त

(ततीयदषणो घारभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 176 -

यद य यत-इह च श ता व त त lsquo कोः सयोगा योःrsquorsquo इ त लोपः स यत त नव व ायत-

सयोगावाद सयोगाद सयोगा यो र त त ह सयोगयोराद सयोगाद सयोगा यो र त

(चतथदषणो ारभा यम )

यद य यत-इह च नयातो नवात इ त lsquolsquoसयोगादरातो धातोय वतःrsquorsquo इ त न ठान व स यत त

नव व ायत- सयोग आ दय य सोऽय सयोगा दः सयोगाद र त

कथ त ह

सयोगावाद य य सोय सयोगा दः सयोगाद र त

(आ पभा यम)

कथ क वा एकक य सयोगस ा ा नो त

(समाधानभा यम)

यक वा यप रसमाि त टाrsquo इ त त यथा व गणस यक भवतः

(समाधानबाधक तब धी स ाि तभा यम)

नन चायम यि त टा तः-lsquoसमदाय वा यप रसमाि तःrsquo इ त त यथा- गगाः शत द य ताम

अ थन च राजानो हर यन भवि त न च यक द डयि त

(सह हण या यानभा यम)

स यति म टा त य द त यक म य यत इहा प सह हण कत यम अथ त ा तरण

यक म तवचन यक गणव स भवतः इहा प नाथः सह हणन

(आ पभा यम)

अथ य बह नामान तय क त वयो वयोः सयोगस ा भव त आहोि वद वशषण

पात जलमहाभा यम

- 177 -

(भा यम)

क चा वशष

(१३३ आ पवा तकम २)

समदाय सयोगा दलोपो म जः

(भा यम)

समदाय सयोगा दलोप म जन स यत म ता म तम

इह च न लयात न लायात न लयात न लाया द त lsquolsquoवा य य सयोगादःrsquorsquo इ य व न

ा नो त

इह च स व रषी ट त lsquolsquoऋत च सयोगादःrsquorsquo इती न ा नो त

इह च स वयत इ त lsquolsquoगणोऽ त सयोगा योःrsquorsquo इ त गणो न ा नो त

इह च गोमा करो त यवमा करोती त lsquolsquoसयोगा त य लोपःrsquorsquo इ त लोपो न ा नो त

इह च न लानो न लान इ त lsquolsquoसयोगादरातो धातोय वतःrsquorsquo इ त न ठान व न ा नो त

( थमप ा यपगमभा यम)

अ त त ह- वयो वयोः सयोगः

(१३४ आ पवा तकम ३)

वय हलोः सयोग इ त च ववचनम

(भा यम)

वयोहलोः सयोग इ त च ववचन न स य त इ म छ त इ य त इ यतः सन

इि द यष त इ यतः सन इ द यष त lsquolsquoन ाः सयोगादयःrsquorsquo इ त ववचन न ा नो त

पात जलमहाभा यम

- 178 -

(१३५ समाधानवा तकम ४)

न वाि वधः

(भा यम)

न वा एष दोषः

क कारणम

अि वधः ाः सयोगादयो न व य त अजाद र त वतत

(आ पभा यम)

अथ य यव बहना सयोगस ा अथा प वयो वयोः क गतमत दयता स ण

आहोि वद यतरि म प भयः स कत यम

(समाधानभा यम)

गत म याह

कथम

यदा ताव बह ना सयोगस ा तदव व हः क र यत-lsquoअ व यमानम तरमषामrsquo इ त

(समाधानशषभा यम)

यदा वयो वयोः सयोगस ा तदव व हः क र यत-lsquoअ व यमाना अ तरषामrsquo इ त

वयो चवा तरा कि च व यत वा न वा

(आ पभा यम)

एवम प बहनामव ा नो त यान ह भवान प या त न दश त एतषाम यन यवाय न

भ वत यम

पात जलमहाभा यम

- 179 -

(समदायस ा यपगमभा यम)

अ त त ह समदाय स ा

(समदायस ादषण मारणभा यम )

नन चो त-समदाय सयोगा दलोपो म जः इ त

(समदायस ादषण नराकरण स ाि तभा यम)

नषः दोषः व य यतत-lsquolsquoअ या पव म ज मदनष गसयोगा दलोपाथमrsquorsquo इ त

(समदायस ादषण नराकरणकद शभा यम)

अथवाऽ वशषण सयोगस ा व ा यत- वयोर प बह नाम प त वयोया सयोगस ा तदा यो

लोपो भ व य त

(समदायस ाप ो तदषणा तर नराकरण स ाि तभा यम )

यद य यत-lsquoइह च न लयात न लायात न लयात न लाया द त lsquolsquoवा य य सयोगादःrsquorsquo इ यव न

ा नो तrsquo इ त अ गन सयोगा द वशष य यामः-अ ग य सयोगाद र त एव ताव सवमा ग

प र तम

यद य यत-इह च गोमा करो त यवमानकरोती तrsquorsquo सयोगा त य लोपःrsquorsquo इ त लोपो न

ा नो तrsquo इ त पदन सयोगा त वशष य यामः-धातोः सयोगा त य त

यद य यत- इह च न लानो न लान इ त lsquolsquoस योगादरातो धातोय वतःrsquorsquo इ त न ठान व न

ा नो तrsquo इ त

धातना सयोगा द वशष य यामः धातोः सयोगाद र त

पात जलमहाभा यम

- 180 -

(इ त समदायस ाप थापनम)

(अथान तरश दाथ न पणम)

( १३६ आ पवा तकम ५)

वरान त हतवचनम

(भा यम)

वररन त हता हलः सयोगस ा भव ती त व त यम

क योजनम

यव हताना मा भत पच त पनसम

(आ पबाधकभा यम)

नन चान तरा इ य यत तन यव हताना न भ व य त

(१३६ टमान तय यव हतऽ प)

(भा यम)

यव हतऽ यन तरश दो यत त यथा-lsquoअन तरा वमौ ामौrsquo इ य यत तयो चवा तरा न य च

पवता च भव ती त

(आ पबाधकभा यम)

य द त ह यव हतऽ यन तरश दो भव त आन तयवचन मदानी कमथ यात

(१३७ आ पसाधकवा तकम ७)

आन तयवचन कमथ म त चदक तषधाथम

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 181 -

एक य हलः सयोगस ा मा भ द त

क च यात य यक य हलः सयोगस ा या

इयष उवोषlsquolsquoइजाद च ग मतोन छःrsquorsquo इ याम यत

(१३८ समाधानवा तकम ८)

न वाऽत जातीय यवायात

(भा यम)

न वा एष दोषः

क कारणम

अत जातीय य यवायात अत जातीयक ह लोक यवधायक भव त

(अनयोगभा यम)

कथ पन ायत-ऽत जातीयक लोक यवधायक भवती त

(उ तरभा यम)

एव ह क चत कि च प छ त-lsquoअन तर एत ा मणकलrsquo इ त स आह-lsquoनान तर

वषलकलमनयोर तराrsquo इ त

(आ पभा यम)

क पनः कारण व चद जातीय यवधायक भव त व च न

(सनाधानभा यम)

सव व यत जातीयक यवधायक भव त

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 182 -

कथम-अन तरा वमौ ामा व त

(समाधानभा यम)

ामश दोय ब वथः अ यव शालासमदाय वतत त यथा- ामो द ध इ त अि त वाटप र प

वतत त यथा- ाम व ट इ त अि त मन यष वतत त यथा- ामो गतो ाम आगत इ त

अि त सार यक ससीमक स थि डलक वतत त यथा- ामो ल ध इ त त यः सार यक ससीमक

स थि डलक वतत तम भसमी यत य यत-अन तरा वमौ ामा व त सव व यत जातीयक

यवधायक भव त हलोन तराः७

( ७ अनना सकस ास म ११४आ ५)

मखना सकावचनोऽनना सकः११८

(मखना सकावचनश दाथ न पणम)

(आ पभा यम)

क मद lsquoमखना सकावचनःrsquo इ त

(समाधानभा यम)

मख च ना सका च मखना सकम मखनासक वचनम य सोय मखना सकावचनः

(आ पभा यम)

य यव मखना सकवचन इ त ा नो त

(समाधानभा यम)

नपातना ीघ व भ व य त

(समाधाना तरभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 183 -

अथ वा-मखना सकमावचनम य सोय मखना सकावचनः

(आ पभा यम)

अथ क मदमावचन म त

(समाधानभा यम)

ईष वचनमावचन म त क च मखवचन क च ना सकावचनम

(समासा तरभा यम)

मख वतीया वा ना सका वचनम य सोऽय मखना सकावचनः

(समाधाना तरभा यम)

मखोपस हता वा ना सका वचनम य सोऽय मखना सकावचनः

(पदक य नवचना पभा यम)

अथ मख हण कमथम

(समाधानभा यम)

lsquoना सकावचनोऽनना सकःrsquo इतीय य यमान यमान वाराणामव स यत मख हण पनः यमाण

न दोषो भव त

(आ प भा यम)

अथ ना सका हण कमथम

(समाधान भा यम)

lsquoमखवचनोनना सकः इतीय य यमान क-च-ट-त- पानामव स यत ना सका हण पनः यमाण

न दोषो भव त

पात जलमहाभा यम

- 184 -

(मख हण या यानभा यम)

मख हण श यमकतम

(आ पभा यम)

कनदानीमभयवचनाना भ व य त

(समाधानभा यम)

ासादवा स यायन त यथा-क च ासादवा सनः क च भ मवा सनः क चदभयवा सनः [त ] य

ासादवा सनो ग य त त ासादवा स हणन य भ मवा सनो ग य त त भ मवा स हणन य

तभयवा सनः ग य त एव त ासादवा स हणन भ मवा स हणन च एव महा प

क च मखवचनाः क च ना सकावचनाः क चदभयवचनाः त य मखवचना ग य त त

मख हणन य ना सकावचना ग य त त ना सका हणन य उभयवचना ग य त एव त

मख हणन ना सका हणन च

(आ पभा यम)

भवदभयवचनाना स म यमान वाराणाम प ा नो त

(समाधानभा यम)

नव दोषो न योजनम

(१३९ अ यो या यप रहाराया पवा तकम १)

इतरतरा य त भव त

(भा यम)

इतरतरा य त भव त

पात जलमहाभा यम

- 185 -

का इतरतरा यता

सतोनना सक य स या भ वत यम स या च अनना सको भा यत त दतरतरा य भव त

इतरतरा या ण च काया ण न क य त

( स ा तसमाधानवा तकम)

अनना सकस ाया मतरतरा य उ तम

( नभा यम)

कम तम

(समाधानभा य ९८ स ाि तवा तकम)

स त न यश द वात इ त

( कतोपय त या याभा यम)

न याः श दाः न यष श दष सतोऽनना सक य स ा यत न स याऽनना सको भा यत

(आ पभा यम)

य द त ह न याः श दाः कमथ शा म

(९१ स ा तवा तकम ५)

कमथ शा म त चि नवतक वाि स म

(भा यम)

नवतक शा म

कथम

पात जलमहाभा यम

- 186 -

आङ माय वशषणोप द टोऽननना सकः त य सव ाननना सकब ः स ता त ानन नव ि तः

यत-छ द य च परत आङोऽननना सक य स गनना सकः साधभवती त

मखना सकावचनोऽनना सकः

(सवणस ा करणम)

(८ सवणस ास म ११४ आस ६)

त या य य न सवणम ११९

(त या य य नपदाथ न पणा धकरणम)

(आ पभा यम)

क मद त या य य न म त

(समाधानभा यम)

तलया स मत त यम आ य च य न च आ य य नम त या य च त य य न च सवणस

भव त

(आ पभा यम)

क पनरा यम

(समाधानभा यम)

लौ कमा यम ओ ठा भ त ा काकलकात

(आ पभा यम)

कथ परा यम

पात जलमहाभा यम

- 187 -

(समाधानभा यम)

अ य यनन वणा न त आ यम अ नमतदा य दत इ त वा यम

(आ पभा यम)

अथ कः (पनः) य नः

(समाधानभा यम)

यतन य नः ववा यततभावसाधनो न ययः

(आ पभा यम)

य द लौ ककमा यम कमा योपादान योजनम सवषा ह त त यम

(समाधानभा यम)

व य यतत- य न वशषणमा योपादान म त

(१४० आ पवा तकम)

सवणस ाया भ नदश व त स गः य नसामा यात

(भा यम)

सवणस ाया भ नदश व त स गो भव त जबगडदशाम

क कारणम

य नसामा यात एतषा ह समानः य नः

(१४१ यासा तरण समाधानवा तकम २)

स वा य त यदश य न सवणम

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 188 -

स मतत

कथम

आ य यषा त यो दशः य न च त सवणस ा भ ती त व त यम

(आ पभा यम)

एवम प कमा योपादान योजनम सवषा ह त त यम

(समाधानभा यम)

य न वशषणमा योपादानम सि त या या वा याः य नाः त हा पता भवि त तष

स वस व प सवणस ा स ा भव त

क पन त

ववारसवारौ वासनादौ घोषवदघोषता अ प ाणता महा ाणत त

त वगाणा थम वतीया वकतक ठाः वासान दाना अघोषा च एकऽ प ाणाः अपर

महा ाणाः

ततीयचतथाः सवतक ठा नादान दाना घोषव तः एकऽ प ाणाः अपर महा ाणाः

यथा ततीय तथा प चमा आनना स यवजम आनना स यमषाम धको गणः

एवम यवण य सवणस ा न ा नो त बा य या या थानमवण य

(समाधानभा यम)

सवमख थानमवणम एक इ छि त

(आ पभा यम)

एवम प यपदशो न क पत-lsquoआ य यषा त यो दशःrsquo इ त

पात जलमहाभा यम

- 189 -

(समाधानभा यम)

यपद शव ावन यपदशो यपदशो भ व य त

(आ पभा यम)

स य त स त ह भ य़त

( स ाि तसमाधानभा यम)

यथा यासमवा त

(आ पभा यम)

नन चो तमसवणस ाया भ नदश व त स गः य नसामा या इ त

( स ा तसमाधानभा यम)

नष दोषः न ह लौ ककमा यम

क त ह

त ता तमा यम आ य भवमा यम lsquolsquoशर रावयवा यतrsquorsquo

क पनरा य भवम

थान करण च

(आ पभा यम)

एवम प य नोऽ वष षतो भव त

(समाधानभा यम)

य न च वश षतः कथम न ह यतन य नः

क त ह ार भो य न य य नः

पात जलमहाभा यम

- 190 -

(आ पभा यम)

य द ार भो य न य य नः एवम यवण य एङो च सवणस ा ा नो त

(समाधानभा यम)

ि ल टावणावतौ

(आ पभा यम)

अवण य त यचो च सवणस ा ा नो त

(समाधानभा यम)

ववततरावणावतौ

(आ पभा यम)

एतयोरव त ह मथः सवणस ा ा नो त

(समाधानभा यम)

नतो त य थानौ

(आ पभा यम)

उदा ताद ना त ह सवणस ा न ा नो त

(समाधानभा यम)

अभदका उदा तादयः

(एकद शभा यम)

अथवा क न एतन- ार भो य न य य न इ त क त ह यतनमव य नः तदव च

त ता तमा यम य समान तदा य यामः

पात जलमहाभा यम

- 191 -

क स त भद

सती याह स यव ह भद सवणस या भ वत यम

कत एतत

भदा ध ठाना ह सवणस ा य द ह य सव समान त या सवणस ावचनमनथक या

( स ाि तन आ पभा यम)

य द त ह lsquoस त भद क च समानमrsquo इ त क वा सवणस ा भ व य त शकार छकारयोः

षकारठकारयोः सकारथकारयोः सवणस ा ा नो त एतषा ह सवम य समान करणवजम

(एकद शसमाधानाभा यम)

एव त ह- यतनमव य नः तदव ह त ता तमा यम न वय व वः-आ य च य न च

आ य य न म त

क त ह

पदोय बह ी हः-त यःआ य य न एषा म त

(भा यम)

अथवा पव त प ष ततो बह ी हः त य आ य त या य त या यः य न एषा म त

(भा यम)

अथवा पर त प ष ततो बह ी ह-आ य य न आ य य नः त य आ य य न एषा म त

(इ त त या य य नश दाथ न पणम )

---------

पात जलमहाभा यम

- 192 -

(अथा न टसाव य नराकरणा धकरणम)

(१४२ आ पवा तकम ३)

त य

(भा यम)

त य त त व त यम

क योजनम

यो य य त या य य नः स त य सवणस ो यथा या अ य य त या य नोऽ य य

सवणस ो मा भत

(१४३ समाधानवा तकम ४)

त यावचन वचन ामा यात

(भा यम)

त य त न व त यम

अ य य त या य य नोऽ य य सवणस ः क मा न भव त

वचन ामा यात सवणस ावचनसाम यात य द ह अ य य यत या य य नोऽ य य सवणस ः

यात सवणस ावचनमथक यात

(१४४ समाधानवा तकम ५)

सबि धश दवा त यम

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 193 -

सबि धश दवा पन त यमतत त यथा-स बि धश दाः lsquolsquoमात र व तत यम rsquorsquo lsquolsquo पत र श षत यमrsquorsquo

इ त न चो यत-lsquo व या मात रrsquo lsquo वि मि पत रrsquo इ त स ब धा चत ग यत-या य य माता

य च य य पत त एव महा प lsquolsquoत या य य न सवणम rsquorsquo इ य सबि धश दावतौ त

सब धादत ग त यम-य त य त या य य न त त त सवणस भवती त

(इ य न टसाव य नराकरणा धकरणम )

-------

(अथ ऋलवणयोः साव या धकरणम)

(४५ आ पवा तकम ६)

ऋकारलकारयोः सवण व धः

(भा यम)

ऋकारलकारयोः सवणस ा वधया होत लकारः होतकार इ त

क योजनम

lsquolsquoअकः सवण द घ व यथा यात

(साव यख डनभा यम)

नतदि त योजनम व य यतत -lsquoसवणद घ व ऋ त ऋ वा वचनम-rsquorsquo ल त ल वा वचनम rsquo

इ त

(साव यम डनभा यम)

त सवण यथा यात इह मा भ - द लकारः म लकार इ त

(साव यख डनभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 194 -

यदत सवणद घ व ऋती त एत त इ त व या म ततः-lsquolsquoल तrsquorsquo लकार परत लकारो वा भवती त

ऋत इ यव

(साव यम डनभा यम)

त न व त य भव त

(साव यख डनभा यम)

अव य त व त यम ऊकालोऽ वद घ लतस ो भवती य यत न च ऋकार लकारो वाजि त

(साव यम डनभा यम)

ऋकार य लकार य चा व व याम त चाव य व त यम लतो यथा यात होत ऋकारः

होतकारः होत३कार इ त होत लकारः हो लकारः हो ल३कार इ त

(आ पभा यम)

क पनर यायः

(समाधानभा यम)

सवणस ावचनमव यायः द घ व चव ह स भव त अ प च ऋकार हणन लकार हण

स न हत भव त lsquolsquoऋ यकःrsquorsquo ख वऋ यः मालऋ यः इदम प स भव त-ख वलकारो माललकार

इ त lsquolsquoवा स या पशलःrsquo उपकार य त उपारार य त इदम प स भव त-उप कार य त

उपा कार य त

(एकद शन आ पभा यम)

य द त ह ऋकार हणन लकार हण स न हत भव त-lsquolsquoउर परःrsquorsquo लकार या प रपर व ा नो त

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 195 -

लकार य लपर व व या म त चाव य व त यम अस या सवणस ाया व यथम तदव स या

रफबाधनाथ भ व य त

(एकद शन आ पभा यम)

इह त ह-lsquolsquoरषा या नो णः समानपदःrsquorsquo इ यकार हण चो दत मातणा पतणा म यतदथम त दहा प

ा नो त- ल यमान प य त

( तब द भा यम)

अथास याम प सवण ायाम इह क मा न भव त- ल यमान प य त

( तब द समाधानना प नरासभा यम)

lsquolsquoचटतलश या याय न इ त व या म अपर आह-lsquolsquo भ च म यमवगलशस च यवाय नrsquorsquo इ त

व यामी त वणकदशा च वण हणन ग य त इ त योऽसौ लकार लकार तदा यः तषधो

भ व य त

( स ा तोपसहारभा यम)

य यव नाथ रषा या ण व ऋकार हणन वणकदशा च वण हणन ग य त इ त योऽसौ ऋकार

रफः तदा य ण व भ व य त त या य९

---------------------

पात जलमहाभा यम

- 196 -

(९ स ा नषधस प रभाषास वा ११आ७)

ना झलौ १1०

(शकारसाव य नषध नराकरणम)

(१३६ आ पवा तकम १)

अ झलोः तषध शकार तषधोऽ वात [त सवणलोप दोषः]

(आ पवा तका यभाग या याभा यम)

अ झलोः तषध शकार य शकारण सवणस ायाः तषधः ा नो त

क कारणम

अ झ वात अ चव ह शकारो ह च

कथ तावद वम

इकारः सवण हणन शकारम प ग णाती यवम वम ह ष चोपदशा वम

(प र श टवा तकाशावतरणभा यम)

त को दोषः

(१४६ आ पसाधकवा तक वतीयख डनः१)

त सवणलोपो दोषः

(आ पसाधकवा तकभाग या याभा यम)

त सवणलोप दोषो भव त- पर शता न काया ण-lsquolsquoझरो झ र सवणrsquorsquo इ त लोपो न ा नो त

(१४७ समाधानवा तकम २)

स मन वात

पात जलमहाभा यम

- 197 -

(भा यम)

स मतत

कथम

अन वात

कथमन वम

lsquolsquo प ट करण पशानामrsquorsquo lsquolsquoईष प टम त थानाम rsquorsquo lsquolsquo ववतम मणामrsquorsquo ईष द यवानवतत lsquolsquo

वराणा चrsquorsquo ववतम ईष द त नव तम

(१४८ समाधाना तरवा तकम ९)

वा यप रसमा तवा

(भा यम)

वा याप रसमा तवा पनः स मतत

क मद वा याप रसमा त र त

वणानामपदश ताव उपदशो तरकाल स ा इ स ो तरकाल lsquolsquoआ दर यन सहताrsquorsquo इ त

याहारः याहारो तरकाला सवणस ा सवणस ो तरकालम अण दसवण य चा ययः इत

सवण हणम एतन सवण सम दतन वा यना य सवणाना हण भव त न चा कारः शकार

ग णा त

(आ पभा यम)

यथव तह कारः शकार न ग णा त एवमीकारम प न ग णीयात

त को दोषः

पात जलमहाभा यम

- 198 -

कमार ईहत कमार हत lsquolsquoअकः सवणrsquorsquo (इ त) द घ व न ा नो त

(समाधानभा यम)

नष दोषः यदत lsquolsquoअकः सवण द घःrsquorsquo इ य याहार हण त कार ईकार ग णा त शकार न

ग णा त

( या या तरभा यम)

अपर आह-

अ झलोः तषध शकार तषधोऽ झ वात अ झलोः तषध शकार य शकारण

सवणस ायाः तषधः ा नो त

क कारणम

अ झ वात अ चव ह शकारो ह च

कथ तावद वम

इकारः सवण हणन शकारम प ग णाती यवम वम ह ष चोपदशा वम

त को दोषः

त सवणलोप दोषः

त सवणलोप दोषो भव त पर शता न काया ण lsquolsquoझरो झ र सवणrsquorsquo इ त लोपो न ा नो त

स मन वात

स मतत

कथम

अन वात

पात जलमहाभा यम

- 199 -

कथमन वम

वा याप रसमा तवा उ ता वा याप रसमाि तः

(आ पभा यम)

अि म प -व यतदसम थत भव त

(समाधानभा यम)

एत च सम थतम

कथम

अ त वा शका य शकारण सवणस ा मा वा भत

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम पर शता न काया ण lsquolsquoझरो झ र सवणrsquorsquo इ त लोपो न ा नोती त

(आ पबाधकभा यम)

मा भ लोपः

(आ पसाधकभा यम)

नन च भदो भव त-स त लोप वशकारकम अस त लोप शकारकम

(आ पबाधकभा यम)

नाि त भदः-अस य प लोप वशकारकमव

कथम

वभाषा ववचनम

पात जलमहाभा यम

- 200 -

(आ पसाधकभा यम)

एवम प भदः-अस त लोप-कदा च वशकारकम कदा चत शकारकम स त लोप- वशकारकमव

(तट था पभा यम)

स एष कथ भदो न

(तट था प नरासभा यम)

या (भदः) य द न यो लोपः या वभाषा त स लोपः

(समाधानभा यम)

यथाऽभद तथा त ना झलौ१०

इ त ीम गव पत ज ल वर चत महाभा य थमा याय थमपाद चतथमाि नकम ४

पात जलमहाभा यम

- 201 -

अथ थमा याय य थमपाद प चमाि नकम

(अथ ग यस ा करणम)

(१० ग यस ास म ११५ आ १ स)

ईद द ववचन ग यम ११११

(अथ तपरपाठ योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

कमथ मदानी तपराणा ग यस ो यत

(समाधानभा यम)

lsquolsquoतपर त काल यrsquorsquo इ त त कालाना सवणाना हण यथा यात

कषाम

उदा तानदा त व रतानाम

(भा यम)

अि त योजनमतत

क तह त

(१४९ आ पवा तकम १)

लताना त ग य वा स गोऽत काल वात

(भा यम)

लताना त ग यस ा न ा नो त

क कारणम

पात जलमहाभा यम

- 202 -

अत काल वात न ह लता त कालाः

(आ पबाधकभा यम)

अ स ः लतः त या स वा त काला एव भवि त

(आ पसाधकभा यम)

स ः लतः वरसि धष

कथ ायत-lsquo स ः लतः वरसि धष-rsquo इ त

यदय lsquolsquo लतः क याrsquorsquo इ त लत य क तभाव शाि त

कथ क वा ापकम

सतो ह का यणः कायण भ वत यम

( योजन नभा यम)

कमत य ापन योजनम

(लाघव दशनभा यम)

अ लताद लत इ यत न व त य भव त

(आ पबाधकभा यम)

कमतो-यि स ः लतः वरसि धष स ा वधाव स ः त या स वा त काला एव भवि त

(आ पसाधकभा यम)

स ा वधौ च स ः

कथम

पात जलमहाभा यम

- 203 -

lsquolsquoकायकाल स ाप रभाषमrsquorsquo य काय त ोपि थत ट यम lsquolsquo ग यः क याrsquorsquo इ यपि थत मद

भव त-lsquolsquoईद द ववचन ग यम rsquorsquo इ त

(आ पबाधकभा यम)

क पनः लत य ग यस ावचन योजनम

(आ पसाधकभा यम)

ग या यः क तभावो यथा यात

(आ पबाधकभा यम)

मा भदवम लतः क य यव भ व य त

(आ पसाधकभा यम)

नव श यम उपि थत ह दोषः यात lsquolsquoअ लतवदपि थतrsquorsquo इ त अ प ठ य त याचायः-

व वचन लतकाय तषधाथम लत तषध ह ग य लत तषध स गोऽ यन व हत वा

इ त त मा लत य ग यस षत या ग या यः क तभावो यथा यात

(आ पबाधकर य तर नराकरणभा यम)

य द पनद घाणामतपराणा ग यस ो यत एवम यकार एव एकः सवणा ग णीया ईकारोकारौ न

ग णीयाताम

क कारणम

अन वात

(आ पबाधकर य तर नराकरणभा यम)

य द पन वानामतपराणा ग यस ो यत

पात जलमहाभा यम

- 204 -

नव श यम इहा प स यत - अकव ह अ अकव य त

(आ पोपसहारभा यम)

त मा ीघाणामव तपराणा ग यस ा व त या द घाणा चो यमाना लताना न ा नो त

(समाधानभा यम)

एव त ह क न एतन य नन-यत-lsquo स ः लतः वरस धषrsquo इ त अ स ः लतः

त या स वा त काला एव भव ती त

(आ पभा यम)

कथ य त ापकम तम-lsquolsquo लत ग या अ चrsquorsquo इ त

(समाधानभा यम)

लतभावी क य यवमत व ायत

(आ पभा यम)

कथ य त योजनम तम

(समाधानभा यम)

यत त यास एव-lsquolsquoअ लताद लतrsquorsquo इ त

(आ पभा यम)

एवम प यि स ग यकाय त लत य न ा नो त-lsquolsquoअणोऽ ग य यानना सकःrsquorsquo इ त

(समाधानभा यम)

एव त ह क न एतन य नन-lsquoकायकाल स ाप रभाषमrsquo-इ त यथो शमव स ाप रभाषम अ

चासाव स ः त या स वा त काला एव भवि त

पात जलमहाभा यम

- 205 -

(इ त तपर योजन न पणम)

(अथ ववचन वशषणता वचारभा यम)

कथ पन रद व ायत-ईदादयो य ववचनम आहोि वद दा य त य ववचन म त

( वशषिज ासाभा यम)

क चा वशषः

(१५० थमपद दोष दशकवा तकम २)

ईदादयो ववचन ग या इ त चद य य व धः

(भा यम)

ईदादयो ववचन ग या इ त च अ य य ग यस ा वधया-पचत इ त पचथ इ त

(दषणबाधकभा यम)

वचना व य त

(दषणसाधकभा यम)

अि त वचन योजनम

कम

ख व इ त माल इ त

(दषणबाधक वतीयप ा यपगमभा यम)

अ त त ह-ईदा य त य वचनम-इ त

(१५१ वतीयप दषणवा तकम ३)

पात जलमहाभा यम

- 206 -

ईदा य त म त चदक य व धः

(भा यम)

ईदा य त ववचन म त चदक य ग यस ा वधया-ख व इ त माल इ त

(१५२ वतीयप समाधानवा तकम ४)

न वा य तव वात

(भा यम)

न वा एष दोषः

क कारणम

आ य तव वात आ य तवदकि म काय भवती यवमक या प भ व य त

(प ा तरा यपगमभा यम)

अथवा एव व या म-ईदा य त य वचना तम-इ त

(१५३ आ पवा तकम ५)

ईदा य त ववचना त म त च ल क तषधः

(भा यम)

ईदा य त ववचना त म त च ल क तषधो व त यः कमाय रगार कमायगारम व वोरगार

व वगारम एत ीदा य त यत ववचना त च भव त ययल णन

(१५४ समाधानवा तकम ६)

स त यामथ हण ापक ययल ण तषध य

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 207 -

यदयम lsquoईदतौ च स त यथrsquo इ यथ हण करो त त ापय याचाय न ग यस ाया ययल ण

भवती त

(आ पभा यम)

त त ह ापकाथमथ हण कत यम

(समाधानभा यम)

न कत यम ईदा द भ ववचन वशष य यामः ईदा द व श टन च ववचनन

तद त व धभ व य त- ईदा य त य ववचन तद तमीदा य तम-इ त

(आ पभा यम)

एवम यश ल व श ल समप यता श या ता व इ य ा नो त अ ह दा द च ववचन

तद त च भव त ययल णन

(समाधानभा यम)

अ ा यकत शीभाव ल भ व य त

(आ पसाधकभा यम)

इद मह स धाय लक यता शीभाव इ त

कम कत यम

पर वा छ भावः

(समाधानसाधकभा यम)

न यो लक कत शीभाव ा नो यकतऽ प ा नो त

(आ पसाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 208 -

अ न यो लग अ य याकत शीभाव ा नो य य य कत श दा तर य च ा नवि व धर न यो

भव त शीभावोऽ य न यः न ह कत ल क ा नो त उभयोर न ययोः पर वा छ भावः शीभाव

कत लक

(आ पदा यभा यम)

अथा प कथ चि न यो ल यात एवम प दोषः व य यत पदस ायाम त हणम य

स ा वधौ यय हण तद त व ध तषधाथम इ त इद चा प यय हणम अय चा प

स ा व धः अव य ख वि म न प प आ य तव ाव ए षत यः त माद त स एव म यमः

प ः ईद दत ११

(११ ग यस ास म ११५ आ २)

अदसो मात १११२

(म वमी वयोर स व नराकरणा धकरणम)

(१५९ आ पवा तकम १ )

मा ग यस ाया त या स वादयावकादश तषधः

(भा यम)

मा ग यस ाया त य ई व य ऊ व य चा स वादयावकादशाः ा नवि त तषा तषधो

व त यः अमी अ अम अ अमी आसत अम आसात

(आ पबाधकभा यम)

नन च ग यस ावचनसाम यादयादयो न भ व यि त

(१५५ आ पवा तक वतीयख डनम १)

पात जलमहाभा यम

- 209 -

वचनाथ ह स

(भा यम)

नद वचना ल यम अि त य यदत य वचन योजनम

कम

यि स ग यस ाकाय तदथमत यात-lsquolsquoअणोऽ ग य यानना सकःrsquorsquo इ त

(आ पबाधकभा यम)

नक योजन योगार भ योजय त य यताव योजन या त वाय या -

lsquolsquoअणोऽ ग य यानना सकोऽदसो नrsquorsquo इ त

(१५६ समाधानवा तकम २)

व तषधा वा ( ग यस ा)

(भा यम)

अथवा ग यस ा यताम अयादयो व त ग यस ा भ व य त व तषधन त

(समाधानबाधकभा यम)

नष य तो व तषधः lsquolsquo व तषध परमrsquorsquo इ य यत पवा च ग यस ा परऽयादयः

(समाधानसाधकभा यम)

परा ग यस ा क र यत

(समाधानबाधकभा यम)

स वपयासः कतो भव त

(समाधानसाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 210 -

एव त ह परव ग यस ा

कथम

lsquolsquoकायकाल स ाप रभाषमrsquorsquo य काय त ोपि थत ट यम lsquolsquo ग यः क याrsquorsquo इ यपि थत मद

भव त lsquolsquoअदसो मातrsquorsquo इ त

(समाधानबाधकभा यम)

एवम यय तो व तषधः

कथम

वकाययोगो ह व तषधः न चा को वकायय तः एचामयादयः ईदतोः ग यस ा

(समाधानसाधकभा यम)

नाव य वकाययोग एव व तषधः

क त ह

असभवोऽ प स चा य ासभवः

कोऽसाव ासभव

ग यस ा भ नवतमाना अयाद न बाधत अयादयोऽ भ नवतमानाः ग यस ाया न म त

व न ती यषोऽसभवः स यसभव य तो व तषधः

(समाधानबाधकभा यम)

एवम यय तो व तषधः सतो ह व तषधो भव त न चा वो व तः ना प मकारः

उभयम य स म

पात जलमहाभा यम

- 211 -

(१५७ समाधानसाधकवा तक थमख डनम ३)

आ याि स व यथा रो व

(भा यम)

आ याि स व भ व य त त यथा व आ याि स ो भव त

(समाधानबाधका पभा यम)

क पनः कारण व आ याि स ो भव त न पनय व ः स ः त वो वम य यत

(भा यम)

नव श यम

(१५७ समाधानसाधकवा तकसाधकख डम ३)

अ स य व आ गणा स ः

(भा यम)

अ स य व आ गण या स ः यात - व ो ल ोऽ त मा त ा याि स वम षत यम

यथा त ा याि स व भव त एव महा या याि स व भ व य त

(१५८ समाधाना तरवा तकम ४)

[ वचनसाम या वा]

(भा यम)

अथवा ग यस ावचनसाम यादयादयो न भ व यि त

(१५९ समाधाना तरवा तकम ५)

[ योगा वभागा वा]

पात जलमहाभा यम

- 212 -

(भा यम)

अथ वा योग वभागः क र यत lsquolsquoअदसःrsquorsquo अदस ईदादयः ग यस ा भव ती त ततो lsquolsquoमातrsquorsquo

मा च पर ईदादयः ग यस ा भव ती त अदस इ यव

कमथ योग वभागः

एको य ति स ग यकाय तदथः अपरो यद स

(आ पभा यम)

इहा प त ह ा नो त-अमया अमयो र त

कच यात य य ग यस ा यात

ग या यः क तभावः स यत

(आ प नरासभा यम)

नष दोषः पदा त करण क तभावः न चष पदा तः

(आ पभा यम)

एवम यमकऽ अ ा प ा नो त

(आ पबाधकभा यम)

ववचन म त वतत

(आ पसाधकभा यम)

य द ववचन म त वतत अमी अ अ न ा नो त

(आ पबाधकभा यम)

एव त ह एद त म त नव तम

पात जलमहाभा यम

- 213 -

(१६० समाधाना तरवा तकम ६)

माथाद दा यथाना वा

(भा यम)

अथवाऽऽहायम-lsquolsquoअदसो मात rsquorsquo इ त न च ई वो व तः ना प मकारः तत एव व ा यामः-

lsquoमाथाद दा यथानामrsquo-इ त

(१६१ समाधाना तरवा तकम ७)

उ त वा

(भा यम)

कम तम

अदस ई वो व वर ब ह पदल ण ( स व त य) ग यस ाया च इ त

(अ न टापि त नवारणा धकरणम)

(१६२ आ पवा तकम ८)

त स क दोषः

(भा यम)

त सककार दोषो भव त-अमकऽ

(१६३ समाधानवा तकम ९)

न वा हण वशषण वात

(भा यम)

न वा एष दोषः

पात जलमहाभा यम

- 214 -

क कारणम

हण वशषण वात न मा हणन ईदा य त वश यत

क त ह

ईदादयो वश य त-मा पर य ईदादय-इ त अदसो मात १२

-----------

(१२ ग यस ास म ११५ आ ३)

श१११३

(अ न टापि त नराकरणा धकरणम)

(आ पभा यम)

इह क मा न भव त- काश कश वश इ त

(१३४ समाधानवा तकम १)

शऽथव हणात

(भा यम)

अथवतः शश द य हणम न चषोऽथवान

(आ पभा यम)

एवम प ह रश ब श इ य ा प ा नो त

(समाधानभा यम)

एव त ह lsquoल ण तपदो तयोः तपदो त यवrsquo इ यव न भ व य त

(पव तसमाधाना यपगमभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 215 -

अथ वा पनर त-lsquoअथव हण नानथक यrsquo इ त

कथ त ह- ह रश ब श इ त

एकोऽ वभ यथनाथवान अपर त ताथन समदायोऽनथकः श१३

-------

(१३ ग यस ास म ११५ आ ४)

नपात एकाजना १११४

(पदक या धकरणम)

(आ पभा यम)

नपात इ त कमथम

(समाधानभा यम)

चकारा जहारा

(आ पभा यम)

एकािज त कमथम

(आ पबाधकभा यम)

द म द म

(आ पबाधानपपि तभा यम)

एकािज य य यमानऽ ा प ा नो त एषोऽ प यकाच

(आ पबाधोपपि तभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 216 -

एकािज त नाय बह ी हः-एकोऽज यि मन सोऽयमकाच एकािज त

क त ह

त प षोऽय समाना धकरणः-एक अच एकाच एकािज त

(आ पभा यम)

य द त प षोऽय समाना धकरणो नाथ एक हणन

( या पभा यम)

इह क मा न भव त- द म द म

( या पबाधकभा यम)

अजव यो नपात इ यव व ायत

(आ पभा यम)

क व त यमतत

(समाधानभा यम)

न ह

(आ पभा यम)

कथमन यमान ग यत

(समाधानभा यम)

अ हणसाम यात य द ह अ चा य च त या अ हणमनथक यात

(साम यानपपि तभा यम)

अि त य यद हण य योजनम

पात जलमहाभा यम

- 217 -

कम

अज त य यथा यात हल त य मा भत

(साम य पपि तभा यम)

नव दोषो न योजनम

(साम यानपपि तभा यम)

एवम प कत एतत- वयोः प रभाषयोः सावकाशयोः समवि थतयोः lsquolsquoआ य तवदकि मनrsquorsquo lsquolsquoयन

व ध तद त यrsquorsquo इ त च-इय मह प रभाषा भ व य त-lsquoआ य तवदकि मनrsquorsquo इ त इय च न

भ व य त-lsquolsquoयन व ध तद त यrsquorsquo इ त

(समा यानपपि त नराकरणभा यम)

आचाय व ि त ापय त-इय मह प रभाषा भव त-lsquolsquoआ य तवदकि मनrsquorsquo इ त इय च न भव त lsquolsquoयन

व ध तद त यrsquorsquo इ त यदयम-lsquoअना rsquo इ त तषध शाि त

(समाधानभा यम)

एव त ह- स स त यद हण यमाण एक हण करो त त ापय याचायः-lsquoअ य वण हण

जा त हण भव तrsquo इ त

कमत य ापन योजनम

द भह हण य जा तवाचक वात स म इ त यद त तदपप न भव त

(आ पभा यम)

अना ङ त कमथम

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 218 -

आ उदका ता ओदका तात

(आ पभा यम)

इह क मा न भव त- आ एव न म यस आ एव कल त द त

(समाधानभा यम)

सानब धक यदमाकार य हणम अननब धक चा ाऽऽकारः

(आ पभा यम)

व पनरय सानब धकः व नरनब धकः

(समाधानभा यम)

lsquoईषदथ यायोग मयादा भ वधौ च यः एतमात ङत व या वा य मरणयोर ङत १

नपात१४

--------

पात जलमहाभा यम

- 219 -

( १४स ास म ११५आ५)

ओत १११५

(स वय य नराकरणा धकरणम)

(आ पभा यम)

कमदाहरणम

(समाधानभा यम)

आहो इ त उताहो इ त

(समाधानबाधकभा यम)

नतदि त योजनम नपातसमाहारोऽयम आह उ आहो इ त उत आह उ उताहो इ त त

lsquolsquo नपात एकाजना rsquorsquo इ यव स म

(समाधानसाधकभा यम)

एव त यक नपाता इम

(समाधाना तरभा यम)

अथवा त ष ाथ ऽयमार भः ओ ष यात म तः ओ ष यात ब हती च श वर ओ च सखाय

स या वव याम (ऋ १०१०१)

( य त स वि त नराकरणा धकरणम)

(१६५ आ पवा तकम १)

ओति व तषधः

पात जलमहाभा यम

- 220 -

(भा यम)

ओद तो नपात इ य य त य तषधो व त यः अनदः अदः अभवत=अदोऽभवत

अ तरः तरः अभवत= तरोऽभवत

(आ पबाधकभा यम)

न व त यः lsquoल ण तपदो तयोः तपदो त यrsquo इ यव न भ व य त

(आ पसाधकभा यम)

एवम प-अगौः गौः समप यत गोऽभव अ ा नो त

(समाधानभा यम)

एव त ह lsquolsquoगौणम ययोम य कायस ययःrsquorsquo इ त त यथा- lsquoगौरनब योऽजोऽ नीषोमीयःrsquo इ त न

वाह कोऽनब यत

(समाधानबाधकभा यम)

कथ त ह वाह क व या व भवतः- गौि त ठ त गामानय त

(समाधानसाधकभा यम)

अथा य एतदव भव त य श दा यम श दमा त व त श दा य च व या व ओत१५

-----

पात जलमहाभा यम

- 221 -

(१५ ग यस ाद शस म ११५ आ 0६)

उञ ऊ१११७

(अ न टापि तवारणा धकरणम)

(आ पभा यम)

इह क मा न भव त-आहो इ त उताहो इ त

(आ पबाधकभा यम)

उञ इ य यत न चा ोञ प यामः

(आ पसाधकभा यम)

उञोऽयम यम सहकादश उ णन ग यत

(आ पबाधकभा यम)

आचाय व ि त ापय त-lsquoनोञ एकादश उ हणन ग यतrsquo इ त यदयम lsquolsquoओ rsquorsquo इ योद त य

नपात य ग यस ा शाि त

(आ पसाधकभा यम)

नतदि त ापकम उ तमतत -lsquolsquo त ष ाथ ऽयमार भःrsquo इ त दोषः ख व प या य यञकादश

उ हणन ग यत जान उ अ य ज त जान अ य ज त जा व य ज तlsquolsquo मय उञो वो वाrsquorsquo

इ त व व न यात

(समाधानभा यम)

एव त यक नपाता इम

अथ वा वावकारा वमौ एकोऽननब धकः अपरः सानब धकः त योऽननब धक त यष एकादशः

पात जलमहाभा यम

- 222 -

(योग वभागा धकरणम)

(१६६१ स ा तआ पवा तकम २)

उञ इ त योग वभागः

(भा यम)

उञ इ त योग वभागः कत यः lsquolsquoउञःrsquorsquo शाक य याचाय य मतन ग यस ा भव त उइ त व त

ततः lsquolsquoऊrsquorsquo उञ ऊ इ ययमादशो भव त शाक य याचाय य मतन द घ ऽनना सकः ग यस क च

ऊ इ त

(योग वभागवय यभा यम)

कमथ योग वभागः

(१६६२ आ प योजनवा तकयख डनम १)

ऊ वा शाक य य

(भा यम)

शाक य याचाय य मतन ऊ वभाषा यथा यात ऊ इ त उ इ त अ यषामाचायाणा मतन-

व त उ ञ ऊ १७

----------------

(१६ ग यस ास म११५ आ ७)

ईदतौ च स तमथ१११८

(अथ हण योजन न पणा धकरणम)

(१६७ आ पवा तकम १)

पात जलमहाभा यम

- 223 -

lsquoईदतौ स तमी यवrsquo

(भा यम)

ईदतौ स तमी यव स म नाथ ऽथ हणन

(१३८ समाधानवा तकम २)

ल तऽथ हणा वत

(भा यम)

ल ताया स त या ग यस ा न ा नो त

सोमो गौर अ ध तः(ऋ९१२३) इ यत चा ा प या द त त चा तरण य न न

स यती यवमथमथ हणम

(समाधानबाधकभा यम)

ना स तमी ल यत

क त ह

पवसवण ऽ भव त

(१६९ समाधानसाधकवा तकम ३)

lsquoपव य चत सवण ऽसावाडा भावः स यतrsquo16

(भा यम)

य द पवसवणः आ आ भाव च ा नो त

(समाधानबाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 224 -

एव त ह आहायम-ईदतौ स तमी त न चाि त स तमी ईदतौ त वचना व य त

(१७० समाधानवा तकम ४)

lsquoवचना य द घ वम

नद वचना ल यम अि त य यदत य वचन योजनम

कम य स त या द घ वम यत-lsquolsquo त न श क सरसी शयानमrsquorsquo (ऋ९१२३)इ त

स त योजन इह न ा नो त सोमो गौर आ यो तः (ऋ 09123) इ त

(१७१ समाधानबाधकवा तकम ५)

lsquoत ा प सरसी य दrsquo

(भा यम)

त ा प स म

कथम

य द सरसीश द य व ि तरि त अि त च लोक सरसीश द य व ि तः

कथम

द णापथ ह महाि त सरा स सर य इ य य त

(१७२ समाधानवा तकम)

ापक यात तद त व

(भा यम)

एव त ह ापय याचाय न ग यस ाया ययल ण भव त इ त

कमत य ापन योजनम

पात जलमहाभा यम

- 225 -

कमाय रगार कमायगारम व वोरगार व वगारम यय हणन ग यस ा न भव त

(१७३ समाधानवा तकम ७)

मा वा पवपद य भत rsquo

(भा यम)

अथवा पवपद य मा भ द यवमथमथ हणम वा याम वो वा य वः न यामा तन या तः

(आ पभा यम)

अथ यमाणऽ यथ हण क मादवा न भव त

(समाधानभा यम)

जह वाथा व ि त रत

(आ पभा यम)

अथाजह वाथाया व तौ दोष एव

(समाधानभा यम)

अजह वाथाया च न दोषः समदायाथ ऽ भधीयत

lsquoईदतौ स तमी यवल तऽथ हणा वत पव य चत सवण ऽसावा डा भावः स यतrsquo lsquoवचना य

द घ व त ा प सरसी य दrsquo ापक यात तद त व मा वा पवपद य भत rsquo२ ईदतौ च

स त यथ१८

(इ त ग यस ा करणम)

---------

पात जलमहाभा यम

- 226 -

(१७ घस ास म ११५ आ ८)

दा धा वदाप १११९

(इ टानपि त नराकरणा धकरणम)

(१७५ आ पवा तकम )

घस ाया क त हण शदथम

(भा यम)

घस ाया कि त हण क त यम दाधा कतयो घस ा भव ती त व त यम क योजनम

आ वभताना मय स ा यत सा आ वभतानामव यात अना वभताना न यात

नन च भ य ठा न घस ाकाया ण आधधातक त चत आ वभता य त

lsquolsquo शदथमrsquorsquo शदथ क त हण क त यम श या व त ष यत तदथम णदयत णय त

णधयती त

(भा यम)

भार वाजीयाः पठि त-

(भार वाजीयो तमा पवा तकम)

घस ाया क त हण श वकताथम

(भा यम)

घस ाया क त हण यत

क योजनम

शदथ वकताथ च श यदा तम वकताथ ख व प- णदाता णधाता

पात जलमहाभा यम

- 227 -

क पनः कारण न स य त

lsquoल ण तपदो तयोः तपदो त यवrsquo इ त तपद य आ वभता तषामव या ल णन य

आ वभता तषा न यात

( या पभा यम)

अथ यमाणऽ प क त हण कथ मद व ायत- दाधाः कतय इ त आहोि व ाधा कतय

इ त क चातः

य द व ायत-दाधाः कतय इ त स एव दोषः-आ वभतानामव या अना वभताना न यात

अथ व ायत-दाधा कतय इ त अना वभतानामव यादा वभताना न यात

( या पसमाधानभा यम)

एव त ह नव व ायत-दाधाः कतय इ त ना प दाधा कतय इ त

कथ त ह

दाधा घस ा भवि त कतय चषा म त

(आ पोपसहारभा यम)

त त ह क त हण कत यम

(समाधानभा यम)

कत यम इद कतमथ हणमनवतत

व कतम

lsquolsquoईदतौ च स त यथrsquorsquo इ त ततो व या म lsquolsquoदाधा वदापrsquorsquo lsquolsquoअथrsquorsquo इ त

(समाधानबाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 228 -

नव श यम ददा तना समानाथान रा तरास तदास तमह त ीणा त भतीनाह ः तषाम प घस ा

ा नो त त मा नव श यम न चदव क त हण कत यमव

(समाधानसाधकभा यम)

न कत यम शदथन ताव नाथः क त हणन अव य त माथ क त हण कत यम णमयत

यमयत यवमथम तत पर तादप यत घ कतौ मा कतौ च त

(आ पभा यम)

य द क त हण यत न मनो त नमीना त अ ा प ा नो त

( तब द भा यम)

अथा यमाणऽ प क त हण इह क मा न भव त- नमाता नमात नमात य म त

( तब द समाधानभा यम)

आकारा त य ङतो हण व ायत

(समाधानभा यम)

यथव त ह अ यमाण क त हण आकारा त य ङतो हण व ा यत

(भार वाजीय योजन नराकरणभा यम)

वकताथन चा प नाथः दोष एवत याः प रभाषाया lsquolsquoल ण तपदो तयोः तपदो त यवrsquorsquo इ त-

lsquolsquoगामादा हण व वशषःrsquorsquo इ त

(यदागम याया धकरणम)

(१७५ आ पवा तकम २)

समानश द तषधः

पात जलमहाभा यम

- 229 -

(भा यम)

समानश दाना तषधो व त यः नदारय त नधारय त दाधा घस ा भव ती त घस ा

ा नो त

(१७६ समाधानवा तकम ३)

समानश दा तषधोऽथव हणात

(भा यम)

समानश दानाम तषधः अनथकः तषधोऽ तषधः

घस ा क मा न भव त

अथव हणात अथवतोदाधो हणात न चतावथव तौ

(१७७ समाधानह व तरवा तकम ४)

अनपसगा वा

(भा यम)

अथवा यि याय ताः ादय त त ग यपसगस ा भवि त न चतौ दाधौ त यायोगः

(आ पभा यम)

य यवम इहा प त ह न ा नो त- णदापय त णधापयती त अ ा प नतौ दाधावथव तौ

ना यतौ दाधौ त यायोगः

(१७८ समाधानवा तकम ५)

न वाथवतो यागम त गणीभत त हणन ग यत यथाऽ य

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 230 -

न वा एष दोषः

क कारणम

अथवत आगम त गणीभतोऽथव हणन ग यत यथा य त यथा-अ य ा प अथवत

आगमोऽथव हणन ग यत

वा य

ल वता चक षत त

(आदशवा दन आगमवा दन या पभा यम)

य त पनयि न यष नाम श द वागमशासन यात न न यष नाम श दष

कट थर वचा ल भवणभ वत यमनपायोपजन वका र भः आगम च नामापवः श दोपजनः

(आगमवा दन आदशवा दन या पभा यम)

अथ य त यि न यष श द वादशाः यः

(आदशवा दनः समाधानभा यम)

बाढ य तम श दा तर रह भ वत यम त श दा तर श दा तर य तपि तय ता

( स ा तोपसहारभा यम)

आदशा तह म भ व यि त अनागमकाना सागमकाः

तत कथम

lsquoसव सवपदादशा दा ीप य पा णनः

एकदश वकार ह न य व नोपप यतrsquo

(अ न टापि त नराकरणा धकरणम)

पात जलमहाभा यम

- 231 -

(१७९ आ पवा तकम ६)

द ङः तषधः था वो र व

(भा यम)

द ङः तषधः था वो र व व त यः उपादा ता य वरः श क य त lsquolsquoमीना त मनो तrsquorsquo

इ या व कत lsquolsquo था वो र चrsquorsquo इती व ा नो त

( या पभा यम)

कतः पनरय दोषो जायत- क क त हणा आहोि व प हणात

( या पसमाधानभा यम)

प हणा द याह

( क त हणदोषभा यम)

इह खल क त हणा ोषो जायत उप दद षत lsquolsquoस न मीमाघरभलभrsquorsquo इ त

(दोष नराकरणभा यम)

नष दोषः दा क त र य यत न चय दा क तः आकारा तानामज ताः कतयः

एज तानामपीकारा ताः न च कतः क तः क त हणन ग यत

(आ पोपसहारभा यम)

स त ह तषधो व त यः

(समाधानभा यम)

न व त यः

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 232 -

घस ा क मा न भव त

(समाधानभा यम)

lsquolsquoसि नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquorsquo इ यव न भ व य त

(नानब धकतमनज त व याया धकरणम)

(१८० आ पवा तकम ७)

दा तषध न द यनज त वात

(भा यम)

दा तषध द प तषधो न ा नो त-अवदा त मखम

नन चाऽऽ व क त भ व य त

त या व न ा नो त

क कारणम

अनज त वात

(१समाधानवा तकम ८)

स मनब ध याऽनका त वात

(भा यम)

स मतत

कथम

अनब ध यानका त वात अनका ता अनब धाः

(१८२ समाधानवा तकम ९)

पात जलमहाभा यम

- 233 -

प तषधा वा

(भा यम)

अथ वा lsquolsquoदाधा व पतrsquorsquo इ त व या म त चाऽव य व त यम अदा ब त य यमान इहा प

स यत णदापयती त

(आव यकता नराकरणभा यम)

श य तावदननादा ब त वता बा त य तषधो व ातम

(आ पभा यम)

स त ह भ यत

( स ाि तभा यम)

यथा यासमवा त

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम lsquolsquoदा तषध न द पrsquorsquo इ त

(प रहार मारणभा यम)

प र तमतत lsquolsquo स घमनब ध यानका वात इ त

(आ पभा यम)

अथका तष दोष एव

(समाधानभा यम)

एका त व प न दोषः आ व कत भ व य त

(समाधानानपपि तभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 234 -

नन चो तम-lsquoत या व न ा नो त क कारणम अनज त वा -rsquoइ त

(समाधानोपपि तभा यम)

पकारलोप कत भ व य त

(आ पभा यम)

न य तदा दाब भव त

(समाधानभा यम)

भतपवग या भ व य त

(समाधानसाधकभा यम)

एत चा य तम-य सव वव सानब धक हणष भतपवग त व ायत अन मि तको

यनब धलोप ताव यव भव त

(समाधाना तरभा यम)

अथ वाऽचाय व ि त ापय त-lsquoनानब धकतमनज त वमrsquo इ त यदयम lsquolsquoउद चा माङो यतीहारrsquorsquo

इ त मङः सानब धक याऽऽ वभत य हण करो त

(समाधाना तरभा यम)

अथ वा दाबवायम न दबि त कथम-lsquoअवदाय तrsquo इ त

यि वकरणो भ व य त दाधा वदाप २९

------

(१८ अ तदशस म ११५ आ ९)

पात जलमहाभा यम

- 235 -

आ य तवदकि मन ११२०

(स योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

कमथ मदम यत

(१८३ समाधानवा तकम १)

स य यि म ना य तव ावादकि म ना य तव वचनम

(भा यम)

स य यि मन य मात पव नाि त परमि त स आ द र य यत स य यि मन य मात पर नाि त

पवमि त सोऽ त इ य यत स यि म ना य तव ावादत मात कारणा

एकि म ना य ताप द टा न काया ण न स यि त इ यत च य र त ता य तरण य न न न

स यि त इ यकि म ना य तव वचनम एवमथ मदम यत

(आ पभा यम)

अि त योजनमतत

(समाधानभा यम)

क तह त

(१८४ आ पवा तक थमख डम २)

त यपद शव वचनम

(भा यम)

त यपद शव ावो व त यः यपद शवदकि मन काय भवती त व त यम

पात जलमहाभा यम

- 236 -

(भा यम)

क योजनम

(१८४ योजनवा तक वतीयख डम ३)

एकाचो व थमाथम

(भा यम)

व य त-lsquoएकाचो व थम य त बह ी ह नदशः इ त ति मन यमाण इहव यात-पपाच

पपाठ इयाय आर इ य न यात यपद शवदकि मन काय भवती य ा प स भव त

(१८४ योजनवा तकततीयख डनम ४)

lsquoष व चाऽऽदशस ययाथम rsquo

(भा यम)

व य त-lsquoआदश ययो र यवयवष यषा-rsquo इ त एति मन यमाण इहव यात-क र य त

ह र य त इह न या lsquo[इ ो मा] व त (ऋ१११३५४)rsquo lsquoस दवा य त (ऋ३४३)rsquo इ त

यपद शवदकि मन काय भवती य ा प स भव त

(आ पोपसहारभा यम)

स त ह यपद शव ावो व त यः

( स ाि तसमाधानभा यम)

न व त यः

(१७५ समाधानवा तकम ५)

अवचना लोक व ानात स म

पात जलमहाभा यम

- 237 -

(भा यम)

अ तरणव वचन लोक व ानात स मतत

(एकद श टा तभा यम)

त यथा-लोक-lsquoशालासमदायो ामःrsquo- इ य यत भव त चतदकि म न प-lsquoएकशालो ामःrsquo-इ त

(उ त टा त वघटनभा यम)

वषम उप यासः ामश दोऽय ब वथः अ यव शालासमदाय वतत त यथा- lsquo ामो द धःrsquo

इ त

अि त वाटप र प वतत त यथा-lsquo ाम व टःrsquo- इ त

अि त च मन यष वतत त यथा-lsquo ामो गतो ाम आगतःrsquo-इ त

अि त सार यक ससीमक स थ ड लक वतत त यथा-lsquo ामो ल धःrsquo इ त त यः सार यक

ससीमक स थि डलक वतत तम भसमी यत य यत-lsquoएकशालो ामःrsquo इ त

(एकद श टा तरभा यम)

यथा त ह-lsquoवणसमदायः पदम rsquo lsquoपदसमदाय ऋकrsquo lsquoऋ समदायः स तम rsquo इ य यत भव त

चतदकि म न प- lsquoएकवण पदम rsquo lsquoएकपदा ऋकrsquo lsquoएकचस तम rsquo इ त

( टा ता तर वघटनभा यम)

अ ा यथन य तो यपदशः पद नामाथः ऋ नामाथः स त नामाथ इ त

( स ाि त टा तभा यम)

यथा त ह-बह ष प वतदपप न भव त-अय म य ठोऽय म म यमोऽय म कनीया न त भव त

चतदकि म न प-lsquoअयमव म य ठोऽयमव म म यमोऽयमव म कनीयानrsquo इ त

पात जलमहाभा यम

- 238 -

( स ाि त टा ता तरभा यम)

तथाऽसतायामसो यमाणाया च भव त-lsquo थमगभण हताrsquo इ त

( स ाि त टा ता तरभा यम)

तथाऽन याऽनािजग मषराह lsquoइद म थममागमनमrsquo इ त

(स या यानभा यम)

आ य तव ाव च श योऽव तम

कथम

(१८६ या यानसाधकवा तकम ६)

अपवान तरल ण वादा य तयोः स मकि मन

(भा यम)

अपवल ण आ दः अन तरल णोऽ तः एत चकि म न प भव त अपवान तरल ण वादत मात

कारणा एकि म न या य ताप द टा न काया ण भ व य ती त नाथ आ य तव ावन

( या यानासभवभा यम)

गोनद य वाह- स यमतत lsquoस त व यि मनrsquo इ त

(स ोदाहरणा धकरणम)

( योजनिज ासाभा यम)

का न पनर य योग य योजनमि त

(१८७ योजनवा तकम ७)

आ दव व योजन ययि नदा यदा त व

पात जलमहाभा यम

- 239 -

(भा यम)

यय या द दा तो भवती त इहव यात- कत य ति तर यः औपगवः कापटवः इ य न यात

(भा यम)

lsquolsquoि न या द न यमrsquorsquo इ त इहव या -अ हच बकाय नः आि नव यः गा यः क त र य न यात

(१८८ योजनवा तकम ८)

वलादराधधातक य

(भा यम)

वलादराधधातक य योजनम lsquolsquoआधधातक य वलादःrsquorsquo इतीहव यात क र य त ह र य त

lsquoजो षष (ऋ २३५१)rsquo मि दष द य न यात

(१८९ योजनवा तकम ९)

यि मि व ध तदा द व

(भा यम)

यि मि व ध तदा द व योजनम व य त- lsquoयि मि व ध तदादाव हण rsquo इ त ति मन

यमाण lsquolsquoअ च नधात वा वो रयङवङौrsquorsquo इहव यात यः वः यौ इ य न यात

(१९० योजनवा तकम१०)

अजा या व

अजा या व योजनम lsquolsquoआडजाद नामrsquorsquo इहव या -ऐ ट ऐ ह ट ऐ टअ य ट य न यात

(अ तव व योजन न पणा धकरणम)

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 240 -

अथा तव व का न योजना न

(१९१ योजनवा तकम ११)

अ तव ववचना त ग य व

(भा यम)

अ तव ववचना त ग य व योजनम lsquolsquoईद द ववचन ग यमrsquorsquo इहव यात- पचत इ त

पचथ इ त ख व इ त माल इती य न यात

(१९२ योजनवा तकम १२

मदचोऽ या परः

(भा यम)

lsquolsquo मदचोऽ या परःrsquorsquo योजनम (lsquolsquoनप सक य झलचःrsquorsquo) इहव यात- क डा न वना न ता न

यानी य न यात

(१९२ योजनवा तकम)

अचोऽ या द ट

(भा यम)

lsquolsquoअचोऽ या द टrsquorsquo योजनम lsquolsquo टत आ मनपदाना टरrsquorsquo इहव यात कवात कवाथ क त कव

इ य न यात

(१९४ योजनवा तकम १४)

अलोऽ य य

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 241 -

lsquolsquoअलोऽ य यrsquorsquo योजनम lsquolsquoअतो द घ य ञ स प चrsquorsquo इहव यात- पटा या घटा या म त

आ या म य न यात

(१९५ योजनवा तकम १५)

यन व ध तद त व

(भा यम)

यन व ध तद त व योजनम lsquolsquoअचो य rsquorsquo इहव यात-चयम जयम एयम यय म य न यात

lsquolsquoआ य तवदकि मनrsquorsquo काय भवती य ा प स भव त आ य तवदकि मन २०

(१९ घस ास म ११५ ५ आ १०)

तर तमपौ घः११२१

( करणो कष योजना धरणम)

(अ न ट नवारणा धकरणम)

(१९६ आ पवा तकम १)

घस ाया नद तर तषधः

(भा यम)

घस ाया नद तर तषधो व त यः न या तरो नद तरः

(१९७ समाधानवा तक थमख डम ५

घस ाया नद तरऽ तषधः

(भा यम)

घस ाया नद तरऽ तषधः अनथकः तषधोऽ तषधः

पात जलमहाभा यम

- 242 -

(भा यम)

घस ा क मा न भव त

(१९७ समाधानहतवा तक वतीयख डम २)

तर हण यौपद शकम

(भा यम)

औपद शक य तरपो हणम न चष उपदश तर श दः

(आ पभा यम)

क व त यमतत

(समाधानभा यम)

न ह

(आ पभा यम)

कथमन यमान ग यत

( स ाि तसमाधानभा यम)

इह ह याकरण सव वव सानब धक हणष पमा ीयत-य ा यत प म त प न ह च श द य

ना तरण लौ कक योगम ति म च लौ कक योग सानब धकाना योगो ना ती त क वा

वतीयः योग उपा यत

कोऽसौ

उपदशो नाम न चष उपदश तर श दः

(घस ा यपगमऽ प दोषाभाव दशकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 243 -

अथ वाऽ व य घस ा को दोषः

(दोषदशनभा यम)

घा दष न या वो भवती त व व स यत

(समाधानभा यम)

समाना धकरणष घा दि व यव तत

(आ पभा यम)

यदा त ह सव नद स एव तर तदा ा नो त

(समाधानभा यम)

ी ल गष घा दि व यव तत अव य चतदव व यम समाना धकरणष घा दि व य यमान इह

स यत- म हषी प मव ा मणी प मव त तर तमपौ घः२१

--------------

पात जलमहाभा यम

- 244 -

२० स यास ास म ११५ आ११

बह गणवतड त स या११२२

(लोक स स यावा चना स या वसाधना धकरणम)

(१९८ आ पवा तक थमख डम १)

स यास ाया स या हण [स यास ययाथम]

(भा यम)

स यास ाया स या हण कत यम बहगणवतडतयः स यास ा भवि त स या च स यास ा

भवती त व त यम

क योजनम

lsquolsquoस यास ययाथमrsquorsquo एका दकायाः स यायाः स या दशष स य यष स ययो यथा यात

(आ पबाधकभा यम)

नन चका दका स या लोक स य त तीता तना याः स या दशष स यास ययो भ व य त

(आ पसाधकभा यम)

एवम प कत यम

क योजनम

(१९८ इतरथा यस ययोऽक म वा यथा लोक)

(भा यम)

अ यमाण ह स या हण एका दकायाः स यायाः स य यष स ययो न यात

क कारणम

पात जलमहाभा यम

- 245 -

अक म वात ब वाद ना क मा स ा lsquolsquoक माक मयोः क म कायस ययो भव तrsquorsquo यथा

लोक त यथा-लोक-lsquoगोपालकमानयrsquo lsquoकटजकमानयrsquo इ त य यषा स ा भव त स आनीयत न यो

गाः पालय त यो वा कट जातः

(आ पभा यम)

य द त ह क माऽक मयोः क म कायस ययो भव त lsquolsquoनद पौणमा या हायणी यःrsquorsquo इ य ा प

स यत

(समाधानभा यम)

पौणमा या हायणी हणसाम या न भ व य त

(आ पभा यम)

त वशष य त ह ा नो त

(समाधानभा यम)

एव त ह आचाय व ि त ापय त-lsquoन त वशष यो भव तrsquo इ त यदय वपा श द शर भ तष

पठ त

(आ पभा यम)

इह त ह ा नो त-lsquoनद भ चrsquorsquo इ त

(समाधानभा यम)

बह वचन नदशा न भ व य त

(आ पभा यम)

व प व ध त ह ा नो त

पात जलमहाभा यम

- 246 -

(समाधानभा यम)

बह वचन नदशादव न भ व य त

(उपसहारभा यम)

एव च न चदमक त भव त-lsquolsquoक माक मयोः क म कायस ययःrsquorsquo इ त न च कि च ोषो

भव त

(१९९ आ पसाधकवा तकम २)

उ तराथ च

(भा यम)

उ तराथ च स या हण कत यम lsquolsquo णा ता ष षकारनकारा तायाः स यायाः ष स ा यथा

यात इह मा भत- पामानो व ष इ त

(आ प नराकरणभा यम)

इहाथन ताव नाथः स या हणन

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम-इतरथा यस ययोऽक म वा यथा लोक इ त

(आ पप रहारभा यम)

नष दोषः अथा करणा वा लोक क माक मयोः क म कायस ययो भव त अथ

वाऽ यवस कन भव त कत वा त भव त- इदमवस कन कत य म त आत चाथात

करणा वा अ ग ह भवान ा य पाशलपादम करण मागत वीत- गोपालकमानय

कटजकमानय त उभयग त त य भव त साधीयो वा यि टह त ग म य त

पात जलमहाभा यम

- 247 -

(आ पसाधकभा यम)

यथव त यथा करणा वा लोक क माक मयोः क म कायस ययो भव त एव महा प

ा नो त जाना त यसौ ब वाद ना मय स ा कत त

(समाधानसाधकभा यम)

न यथा लोक तथा याकरण उभयग तः पन रह भव त

(उभयग यदाहरणभा यम)

अ य ा प नाव य महव त यथा lsquolsquoकतर ि सततम कमrsquorsquo इ त क मा कमस ा कम दशष

चोभयग तभव त-lsquolsquoकम ण वतीयाrsquo इ त क म य हणात lsquolsquoकत र कम य तहारrsquorsquo

इ य ाक म य

(उभयग यदाहरणभा यम)

तथा lsquolsquoसाधकतम करणमrsquorsquo इ त क मा करणस ा करण दशष चोभयग तभव त-

lsquolsquoकतकरणयो ततीयाrsquorsquo इ त क म य हणम lsquoश दवरकलहा क वमघ यः करणrsquorsquo

इ य ाक म य

(उभयग यदाहरणभा यम)

तथा- lsquoआधारोऽ धकरणमrsquo इ त क मा अ धकरणस ा आ धकरण दशष चोभयग तभव त-

lsquolsquoस त य धकरण चrsquorsquo इ त क म य हणम lsquolsquo व त ष चान धकरणवा चrsquorsquo इ य ाक म य

(समाधाना तरभा यम)

अथ वा-नद स ाकरणम त वद तदशोऽयम -बह गणवतडतयः स याव व ती त

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 248 -

स त ह व त नदशः कत यः

(समाधानभा यम)

न कत यः

(आ पसाधकभा यम)

न य तरण व तम तदशो ग यत

(आ पबाधकभा यम)

अ तरणा प व तम तदशो ग यत त यथा lsquolsquoएष मद तःrsquorsquo अ मद त मद त इ याह त

म यामह मद तवदय भवती त एव महा यस या स य याह स याव द त ग यत

(समाधाना तरभा यम)

अथवाऽऽचाय व ि त ापय त-lsquoभव यका दकायाः स यायाः स या दशष स ययrsquo इ त यदय

lsquolsquoस याया अ तशद तायाः कनrsquorsquo इ त तशद तायाः तषध शाि त

कथ क वा ापकम

न ह क मा य ता शद ता वा स याऽि त

(समाधानभा यम)

नन चयमि त ड तः

(समाधानसाधकभा यम)

य त ह शद तायाः तषध शाि त

(सपणस ापकता यपगमभा यम )

य चा प य तायाः तषध शाि त

पात जलमहाभा यम

- 249 -

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम-lsquoड यथमतत यात rsquo इ त

(समाधानभा यम)

lsquolsquoअथव हण नानथक यrsquorsquo इ त अथवति तश द य हणम न च डति तश दोऽथवान

(समाधाना तरभा यम)

अथ वा महतीय स ा यत स ा च नाम यतो न लघीयः

कत एतत

ल वथ ह स ाकरणम त मह याः स ायाः करण एत योजनम -अ वथस ा यथा व ायत-

स यायत अनया स य त एका दकया चा प स यायत

( वतीय योजन या यानभा यम)

उ तराथन चा प नाथः स या हणन इद कतम तर ानव तयत

(आ पभा यम)

इद व स ाथम उ तर च स वशषणनाथः न चा याथ कतम याथ भव त न

ख व य य कतमनवतनाद य व त न ह गोधा सप ती सपणाद हभव त

(आ प थमयि तसमाधानभा यम)

य तावद यत-न चा याथ कतम याथ भवती त अ याथम प कतम याथ भव त त यथा-

शा यथ क याः णीय त ता य च पानीय पीयत उप पकत यत च शालय च भा य त

(आ प वतीययि तसमाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 250 -

यद य यत-न ख व य यत कतमनवतनाद य व त न ह गोधा सप ती सपणाद हभवती त

भव - य वतदव यात श द त खल यन यन वशषणा भसब यत त य त य वशषको

भव त

(समाधानय य तरभा यम)

अथ वा- साप ोऽय [lsquolsquo णा ताrsquorsquo इ त] नदशः यत न चा यि क चदप यमि त त

स यामवाप यामह

(२०० आ पवा तकम ३)

अ यध हण च समासकि व यथम

(भा यम)

अ यध हण च कत यम

क योजनम

समासकि व यथम समास व यथम कि व यथ च समास व यथ तावत- अ यधशपम

कि व यथम- अ यधकम

(२०१ आ प योजनवा तकम)४

ल क चाऽ हणम

(भा यम)

ल क चा यध हण न कत य भव त-lsquolsquoअ यधपव वगोलगस ायामrsquorsquo इ त lsquolsquo वगोःrsquorsquo इ यव

स म

(२०२ आ पवा तकम ५)

पात जलमहाभा यम

- 251 -

अधपवपद च परण यया तः

(भा यम)

अधपवपद च परण यया तः स यास ो भवती त व त यम

क योजनम

समासकि व यथमव समास व यथ कि व यथ च समास व यथ तावत-अधप चमशपम

कि व यथम-अधप चमकम

(२०३ आ पवा तकम ६)

अ धक हण चाल क समासो तरपदव यथम

अ धक हण चाल क कत यम

क योजनम

समासो तरपदव यथम समास व यथम तरपदव यथ च समास व यथ तावत-अ धकषाि टकः

अ धकसा त तकः उ तरपदव यथम-अ धकषाि टकः अ धकसा त तकः

अलक त कमथम

अ धकषाि टकः अ धकसा त तकः

(२०५ आ प योजनवा तकम ७)

बह ीहौ चा हणम

(भा यम)

बह ीहौ चा धकश द य हण न कत य भव त lsquolsquoस ययाऽ ययास नादरा ध-कस याः

स ययrsquorsquo इ त स य यव स म

पात जलमहाभा यम

- 252 -

(२०५ या यानवा तक थमख डम ८)

ब वाद नाम हणम

(भा यम)

ब वाद ना हण श यमकतम

(आ पभा यम)

कनदानी स या दशष स यास ययो भ व य त

(३०३ या यानसाधकवा तक वतीयख डम ८)

ापकाि स म

(भा यम)

ापकात स मतत

ापक कम

यदय-lsquolsquoवतो र वाrsquorsquo इ त स याया व हत य कनोव व ता दट शाि त

(आ पभा यम)

वतोरव त ापक यात

(समाधानभा यम)

न याह योगाप ापकम बह गण२२

-----------

पात जलमहाभा यम

- 253 -

(१३ ष स ास म ११५ आ १२)

णा ता ष ११२३

(अ न टाप ती टानपपि त नराकरणा धकरणम)

(२०७ आ पवा तकम १)

ष स ायामपदशवचन [शता य टनोन नडथम ]

(भा यम)

ष स ायामपदश हण कत यम उपदश षकारनकारा ता स या ष स ा भवती त व त यम

क योजनम

शता य टनोन नडथम शता न सह ा ण न म कत lsquolsquo णा ता ष rsquorsquo इ त ष स ा ा नो त

उपदश हणा न भव त अ टाना म य ाऽऽ व कत ष स ा न ा नो त उपदश हणा व त

( या यानभा यम)

उ त वा

कम तम

इह ताव छता न सह ाणी त-lsquoसि नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquo इ त

अ टनोऽ य तम

कम तम

अ टनो द घ हण ष स ा ापकमाकारा त य नडथम इ त

(एकद शसमाधानभा यम)

अथवाऽऽकारोऽ य न द यत-षकारा ता नकारा ता आकारा ता च स या ष स ा भवती त

पात जलमहाभा यम

- 254 -

(समाधानबाधकभा यम)

इहा प त ह ा नो त-lsquolsquoसधमादो य न एका ताःrsquorsquo एका इ त

(समाधानसाधकभा यम)

नष दोषः एकश दोऽय ब वथः अ यव स यापदम-त यथा-एको वौ बहव इ त

अ यसहायवाची त यथा- एका नयः एकहला न एका क भः किजत म त असहाय र यथः

अ य याथ वतत त यथा-lsquo जामका र यजमकाrsquo इ त अ य यथः lsquoसधमादो य न एका ताःrsquo

अ या इ यथः त योऽ याथ वतत इ यष योगः

(समाधानबाधकभा यम)

इह त ह ा नो त- lsquo वा या म टय वश या चrsquo इ त

( स ाि तसमाधाना तरभा यम)

एव त ह स तम योग वभागः क र यत-lsquolsquoअ टा य औशrsquorsquo ततः lsquolsquoष यःrsquorsquo ष य च

यद तम टा योऽ प त व त ततो lsquolsquoलकrsquorsquo लक च भव त ष य इ त

(समाधाना तरभा यम)

अथ वा- उप र टा योग वभागः क र यत- lsquolsquoअ टन आ वभ तौrsquorsquo ततो lsquolsquoरायःrsquorsquo राय च

वभ तावाकारादशो भव त lsquolsquoह लrsquorsquo इ यभयोः शषः

(आ पभा यम)

य यवम- या टौ या टा इ त न स य त या टानौ या टान इ त ा नो त

( स ाि तसमाधानभा यम)

यथाल णम य त णा ता ष २३

पात जलमहाभा यम

- 255 -

---------

(२२ ष स ास म ११५ आ १३)

ड त च११२४

( या यानभा यम)

इद ड त हण वः यत- स यास ाया ष स ाया च एक श यमकतम

कथम

य द तावत स यास ाया यत ष टस ाया न क र यत

कथम

lsquolsquo णा ता ष rsquorsquo इ य डती यनव त यत

( या याना तरभा यम)

अथ ष स ाया यत स यास ाया न क र यत

[कथम]

lsquolsquoड त चrsquorsquo इ य स यास ाऽ यनव त यत ड त च२४

--------------

(२३ न ठास ास म ११५आ १४)

त तवत न ठा११२५

(अ न टापि त नराकरणा धकरणम)

(२०७ आ पवा तकम १)

न ठास ाया समानश द तषधः

पात जलमहाभा यम

- 256 -

(भा यम)

न ठास ाया समानश दाना तषधो व त यः लोतो गत इ त

(२०८ आ पबाधकवा तकम २)

न ठास ाया समानश दा तषधः

(भा यम)

न ठास ाया समानश दानाम तषधः अनथकः तषधः अ तषधः

(आ पभा यम)

न ठास ा क मा न भव त

(२०९ आ पबाधकहतवा तकम ३)

अनब धोऽ य वकरः

(भा यम)

अनब धः यत सोऽ य व क र य त

(२१० आ पबाधकहत नराकरणवा तकम ४)

अनब धोऽ य वकर इ त च न लोपात

(भा यम)

अनब धोऽ य वकर इ त चत

त न

क कारणम

पात जलमहाभा यम

- 257 -

लोपात ल यतऽ ानब धः ल त चानब ध ना य व भव त त यथा- कतर वद त य

गहम lsquoअदो य ासौ काकःrsquo इ त उ प तत काक न ट त ग ह भव त एव महा प ल तऽनब ध

न टः ययो भव त

(आ पबाधकसाधकभा यम)

य य प ल यत जाना त वसौ-सानब धक यय स ा कत त त यथा-इतर ा प

कतर वद त य ग हम lsquoअदो य ासौ काकःrsquoइ त उ प तत काक य य प न ट त ग ह भव त

अ तत तम श जानाती त

(२११ आ पवा तकम ५)

स वपयास च

स च वपयासः य य प जाना त सदह त त य भव त-अय स तश दो लोतो गत इ त

अय स तश दो लनो गीण इ त त यथा इतर ा प lsquoकतर वद त य ग हमrsquo lsquoअदो य ासौ काकःrsquo

इ त उ प तत काक य य प तम श जाना त सदह त य भव त- इद त ग ह मद त गह म त

(आ प नराकरणभा यम)

एव त ह-

( २१२ समाधानवा तकभा यम)

कारककाल वशषात स म

(भा यम)

कारककाल वशषावपादयौ भत य तश दः कम ण कत र भाव च त त यथा इतर ा प य

एष मन यः ापवकार भव त सोऽ वण न म तन व नम तमपाद त-व दका प डर क वा

पात जलमहाभा यम

- 258 -

(आ पभा यम)

एवम प ाक ट य ा प ा नो त

(२१३ समाधानवा तकम ७)

ल ङ सजा ददशनात

(भा यम)

ल ङ सजा ददशना न भ व य त

(आ पभा यम)

य त ह सजादयो न य त- ा भ त त

(समाधानभा यम)

य तऽ ा प सजादयः

क व त यमतत

न ह

कथमन यमान ग यत

यथवायमनप द टान कारककाल वशषानवग छ त एवमतद यवग तमह त-य सजादयो न त

त तवत

(इ त ीम गव पत ज ल वर चत महाभा य थमा या थमपाद प चममाि नकम )

---------------------------

पात जलमहाभा यम

- 259 -

अथ थमा या य थमपाद ष ठमाि नकम

(अथ सवनामस ा करणम)

(२६ सवनामस ास म ११६ आ १)

सवाद न सवनामा न११२७

(त गणा धकरणम)

(पवप भा यम)

rsquoसवाद न lsquoइ त कोऽय समासः

(समाधानभा यम)

बह ी ह र याह

(अनयोगभा यम)

कोऽ य व हः

(समाधानभा यम)

सवश द आ दयषा ता न-इमानी त

य यव सवश द य सवनामस ा न ा नो त

क कारणम

अ यपदाथ वा बह ीहः

बह ी हरयम यपदाथ वतत तन यद य सवश दा त य सवनामस ा ा नो त त यथा-lsquo

च गरानीयताम इ य त य य ता गावो भवि त स आनीयत न गावः

पात जलमहाभा यम

- 260 -

नष दोषः भव त ह बह ीहौ त गणस व ानम प त यथा-lsquo च वाससमानयrsquo lsquoलो हतो णीषा

ऋि वजः चरि तrsquo इ त त गण आनीयत त गणा च चरि त

(सवनामपदसाध वा धकरणम)

(आ पभा यम)

इह सवनामानी त lsquoपवपदा स ायामगःrsquo इ त ण व ा नो त त य तषधो व त यः

(२१४ समाधानवा तकम १)

सवनामस ाया नपातना ण वाभावः

(भा यम)

सवनामस ाया नपातना ण व न भ व य त

(आ पभा यम)

कमति नपातन नाम

( तब द भा यम)

अथ कः तषधो नाम

( तब य तरभा यम)

अ वशषण क चद वा वशषण lsquoनrsquo इ य यत त य तमाचाय या भ ायो ग यत-lsquoइद न भव तrsquo

इ त

(समाधानभा यम)

नपातनम यवजातीयकमव अ वशषण ण वम वा वशषण नपातन यत त

य तमाचाय या भ ायो ग यत-lsquoइद न भव तrsquo इ त

पात जलमहाभा यम

- 261 -

(आ पभा यम)

नन च- नपातना चाण व यात यथा ा त च ण वम

( तब द भा यम)

कम यऽ यव वधयो (भवि त)

( तब य तरभा यम)

भवि त

(आ पभा यम)

इह-lsquoइको यण चrsquo इ त वचना यण यात यथा ा त चक यत

(समाधानभा यम)

नष दोषः अ य वशषः ष या नदशः यत ष ठ च पनः था नन नवतय त

(आ पभा यम)

इह त ह lsquoकत र शपrsquo lsquo दवा द यः यनrsquo इ त वचना च यन यात यथा ा त च शप यत

(समाधानभा यम)

नष दोषः शबादशाः य नादयः क र य त

(आ पभा यम)

तत त ह शपो हण कत यम

(आ पबाधकभा यम)

न कत यम कतमनवतत

व कतम

पात जलमहाभा यम

- 262 -

lsquoकत र शपrsquo इ त

(आ पसाधकभा यम)

त व थमा न द टम ष ठ नद टन चहाथः

(आ पबाधकभा यम)

दवा द य इ यषा प चमी श ब त थमायाः ष ठ क प य य त lsquoत मा द य तर यrsquo इ त

(आ पसाधकभा यम)

यय व धरयम न च यय वधौ प च यः कि पका भवि त

(आ पबाधकभा यम)

नाय यय व धः व हतः ययः कत चानवतत

(आ पभा यम)

इह त ह-अ ययसवना नामकच ाक टःrsquo इ त वचना चाकच या यथा ा त च कः यत

(समाधानभा यम)

नष दोषः ना ा त ह कऽकजार यत स बाधको भ व य त

( स ाि तसमाधानभा यम)

नपातनम यवजातीयकमव ना ा त ण व नपातनमार यत त वाधक भ व य त

(आ पभा यम)

य द त ह नपातना य यवजातीयका न भवि त सम तत दोषो भव त

इहा य वयाकरणाः सम तत वभाषा लोपमारभ त-lsquoसमो हतततयोवाrsquo इ त सततम-सततम

स हतम- स हत म त

पात जलमहाभा यम

- 263 -

इह पनभवाि नपातना च लोप म छ त lsquoअपर पराः यासात यrsquo इ त यथा ा त चालोपम-

सतत म त एत न स य त

( स ाि तसमाधानभा यम)

कत योऽ य नः बाधका यव ह नपातना न भवि त

(स ोपसजनवारणा धकरणम)

(२१५ आ पवा तकम २)

स ोपसजन तषधः

स ोपसजनीभताना सवाद ना तषधो व त यः सव नाम कि च त म सवाय द ह अ तसवाय

द ह

(आ पभा यम)

स कथ कत यः

(२१६ समाधानवा तकम ३)

पाठा पयदासः प ठताना स ाकरण

(भा यम)

पाठादव पयदासः कत यः श ाना प ठताना स ा कत या सवाद न सवनामस ा न भवि त

स ोपसजनीभता न न सवाद न

(आ पभा यम)

कम वशषण

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 264 -

न याह वशषण च

(भा यम)

क योजनम

(२१७ योजनवा तकम ४)

सवा यान तयकायाथम

(भा यम)

सवाद नामान तयण यद यत काय तद प स ोपसजनीभताना मा भ द त

( नभा यम)

क योजनम

(२१८ योजनवा तकम ५)

योजन डतराद नाम भाव

(भा यम)

डतराद नाम भाव योजनम अ त ा त मद ा मणकल कतर -अ तकतर ा मणकल म त

(२१९ योजनवा तम६)

यदा द वधौ च

(भा यम)

यदा द वधौ च योजनम अ त ा तोऽय ा मण तम=अ तत ा मण इ त

(स ा तषध या यानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 265 -

स ा तषध ताव न व त यः उप र टा योग वभागः क र यत- lsquoपवपरावरद णो तरापराधरा ण

यव थायाम rsquo ततः-lsquoअस ायामrsquo इ त सवाद नी यव या यन ा ता न अस ाया ता न

ट या न

(उपसजन तषध या यानभा यम)

उपसजन तषध च न कत यः lsquoअनपसजनात rsquo इ यष योगः या यायत तमवम भसभ यामः-

अनपसजन अ अ द त

क मदम=अ अ द त

अकारा कारौ श यमाणावनपसजन य ट यौ

(आ पभा यम)

य यवम अ तय म अ य म इ त न स य त

(समाधानभा यम)

ि ल टा नदशोऽयम-अनपसजन अ अ अ द त अकारा अकारा कारौ श यमाणावनपसजन य

ट यौ

(एकद शसमाधाना तरभा यम)

अथवा-अ गा धकार यद यत ग यमाण वभ त त व त

(समाधानबाधकभा यम)

य यवम परमप च परमस त lsquoष यो लगrsquo इ त लग न ा नो त

(समाधानसाधकभा यम)

नष दोषः ष धान एष समासः

पात जलमहाभा यम

- 266 -

(समाधानबाधकभा यम)

इह त ह- यस ना ा मणन अन न ा नो त

(समाधानसाधकभा यम)

स तमी न द ट यद यत कत वभ तौ त व त

(समाधानबाधकभा यम)

य यवम अ तत अ ततदौ अ ततद इ त अ व ा नो त त चा प व त यम

(समाधानसाधकभा यम)

न व त यम इह ताव -lsquoअ डतरा द यः प च यःrsquo इ त प चमी अ ग य त ष ठ त ाश य

व( भ न) वभि त वा डतरा द य इ त प च याऽ ग वशष यतम त कम य छ य

वशष यतम यदतो व हता यया -डतरा द यो यो व हत इ त

(समाधानसाधकभा यप र श टम)

इहदानीम- lsquoअि थद धस य णामनङदा तःrsquo इ त यदाद नामो भवती त अ याद ना म यषा

ष ठ अ ग य य प यदाद ना म य प ष ठ अ ग य य प त कामचारः ग यमाणन वा

वभि त वशष यतम गन वा यावता कामचारः इह ताव lsquoअि थद धस य णामनङदा तःrsquo

इ य गन वभि त वशष य यामः अ या द भरनङम अ ग य वभ तावन भव त

अ याद ना म त इहदानी यदाद नामो भवती त ग यमाणन वभि त वशष य यामः

अ गनाकारम- यदाद ना वभ तावो भव त अ ग य त

(समाधानबाधकभा यम)

य यवम lsquo अ तसःrsquo अ व न ा नो त

पात जलमहाभा यम

- 267 -

(समाधानसाधकभा यम)

नष दोषः यदा द धान एष समासः

( स ाि तभा यम)

अथवा-नद स ाकरणम पाठ वशषण मदम-सवषा या न नामा न ता न सवाद न स ोपसजन च

वशषऽव त ठत

(समाधानबाधकभा यम)

य यवम स ा य य काय त न स य त-lsquoसवना नः मrsquo lsquoआ म सवना नः स rsquo इ त

(समाधानसाधकभा यम)

अ वथ हण त व ा यत-सवषा य नाम त सवनाम सवना न उ तर य डः म भव त

सवना न उ तर यामः स भव त

(समाधानबाधकभा यम)

य यवम सकल क न जग द य ा प ा नो त एतषा चा प श दानामकक य स स वषयः

ति म ति मि वषय यो यः श दो वतत त य त य ति मति म वतमान य सवनामकाय

ा नो त

(समाधानसाधकभा यम)

एव त यभयमनन यत-पाठ चव वश यत स ा च

(आ पभा यम)

कथ पनरकन य ननोभय ल यम

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 268 -

ल य म याह

(कथम )

एकशष नदशात

एकदश नदशोऽयम-सवाद न च सवाद न च सवाद न सवनामा न च सवनामा न च सवनामा न

सवाद न सवनामस ा न भवि त सवषा या न च नामा न ता न सवाद न स ोपसजन च

वशषऽव त ठत

(समाधाना तरभा यम)

अथवा- महतीय स ा यत स ा च नाम यतो न लघीयः

कत एतत

ल वथ ह स ाकरणम त मह याः स ायाः करण एत योजनम -अ वथस ा यथा व ायत-

सवाद न सवनामस ा न भवि त सवषा नामानी त चातः सवनामा न स ोपसजन च

वशषऽव त ठत

(उभयश दपाठ योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

अथोभ य सवनाम व कोऽथः

(२२० समाधानवा तकम ७)

उभ य सवनाम वऽकजथः

(भा यम)

उभ य सवनाम वऽकजथः पाठः यत उभकौ

पात जलमहाभा यम

- 269 -

(आ पभा यम)

कम यतऽकजथ इ त न पनर या य प सवनामकाया ण

(२२१ समाधानहतवा तकम ८)

अ याभावो ववचनटाि वषय वात

अ यषा सवनामकायाणामभावः

क कारणम

ववचनटाि वषय वात उभश दोऽय ववचनटाि वषयः अ या न च

सवनामकाया यकवचनबह वचनष य त

(आ पभा यम)

यदा पनरयमभश दो ववचनटाि वषयः क इदानीम या य भव त

(२२२ समाधानवा तकम ९)

उभयोऽ य

(भा यम)

उभयश दोऽ या य भव त उभय दवमन याः उभयो म ण र त

(आ पभा यम)

कच या य य ाकज न यात

(समाधानभा यम)

कः स यत

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 270 -

क चदानी काकचो वशषः

(समाधानभा यम)

lsquoउभश दोऽय ववचनटाि वषयःrsquo इ य तम त ाक च स यकच त म यप तत वा छ यत

एत व त- ववचनपरोऽय म त क पनः स त नाय ववचनपरः यात त ववचनपरता

व त या

(आ पभा यम)

यथव त ह क स त नाय ववचनपरः एवमा य प स त नाय ववचनपरः यात त ा प

ववचनपरता व त या

(२२३ समाधानवा तकम १०)

अवचनादा प त पर व ानम

(भा यम)

अ तरणा प वचनमा प ववचनपरोऽय भ व य त

(आ पभा यम)

क व त यमतत

(समाधानभा यम)

न ह

(आ पभा यम)

कथमन यमान ग यत

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 271 -

एकादश कत ववचनपरोऽयम ता दव ावन

(२२४ या यानवा तकम ११)

अवचनादा प त पर व ान म त च कऽ प त यम

(भा यम)

अवचनादा प त पर व ान म त च कऽ प अ तरण वचन ववचनपरो भ व य त

कथम

lsquo वा थकाः ययाः क ततोऽ व श टा भवि तrsquo इ त क त हणन वा थकानाम प हण भव त

(भव छ द य गण पाठ योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

अथ भवतः सवनाम व का न योजना न

(२२५ समाधानवा तकम १२)

भवतोऽक छषा वा न

(भा यम)

भवतोऽक छषा वा न योजना न अकच भवकान शषः स च भवा च भव तौ

आ व भवा ग त

(आ पभा यम)

क पन रद प रगणनम आहोि वददाहरणमा म

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 272 -

उदाहरणमा म याह ततीयादयोऽ प य त lsquoसवना न ततीया चrsquo- भवता हतना भवतो हतो र त

सवाद न२३

----------

(२५ सवनामस ास म ११६ आ २)

वभाषा द समास बह ीहौ११२७

(त त पद योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

द हण कमथम

(समाधानभा यम)

lsquoन बह ीहौrsquo इ त तषध व य त त न ायत- lsquo व वभाषा व तषधrsquo इ त द हण पनः

यमाण न दोषो भव त- lsquo दगप द ट वभाषा अ य तषधःrsquo

(आ पभा यम)

अथ समास हण कमथम

(समाधानभा यम)

समास एव यो बह ी ह त यथा या बह ी हव ावन यो बह ी ह त मा भ द त

द णद ण य द ह

(आ पभा यम)

अथ बह ी ह हण कमथम

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 273 -

व व मा भत-द णो तरपवाणा म त

(समाधान नराकरणभा यम)

नतदि त योजनम lsquo व व चrsquo इ त तषधो भ व य त

(समाधानसाधकभा यम)

ना ा त तषध इय वभाषा आर यत सा यथव lsquoन बह ीहौrsquo इ यत तषध बाधत एव lsquo व व

चrsquo इ यतम प बाधत

(समाधानबाधकभा यम)

न बाधत

क कारणम

यन ना ा त त य बाधन भव त न चा ा त lsquoन बह ीहौrsquo इ यति म न तषध इय वभाषा

आर यत lsquo व व चrsquo इ यति मन पनः ा त चा ा त च

(समाधानबाधका तरभा यम)

अथवा lsquoपर तादपवादाअन तराि वधीन बाध त नो तरानrsquo इ यव मय वभाषा lsquoन बह ीहौrsquo इ यत

तषध बा ध यत lsquo व व चrsquo इ यत तषध न बा ध यत

(समाधानबाधका तरभा यम)

अथवद तावदय ट यः- इह क मा न भव त-या पवा सो तरा अ यो म ध य सोय पव तर

उ म धः त म पव तराय दह त ल ण तपदो तयोः तपदो त यव त

(उपसहार या यानभा यम)

य यव नाथ बह ी ह हणन

पात जलमहाभा यम

- 274 -

(आ पभा यम)

व व क मा न भव त

(समाधानभा यम)

ल ण तपदो तयोः तपदो त यव त

( योजना तरभा यम)

उ तराथ त ह बह ी ह हण कत यम

(बाधकभा यम)

न कत यम यत त व- lsquoन बह ीहौrsquo इ त

(साधकभा यम)

वतीय कत यम बह ी हरव यो बह ी ह त व यथा यात बह ी हव ावन यो बह ी ह त मा

भत-एकक म द ह

(बाधकभा यम)

एतद प नाि त योजनम समास इ त वतत तन बह ी ह वशष य यामः- समासो यो

बह ी ह र त

(एकद शभा यम)

इद त ह योजनम- अवयवभत याऽ प बह ीहः तषधो यथा यात इह मा भत- व म तरमषा

त इम व ा तराः वसनम तरमषा त इम वसना तराः व ा तरा च वसना तरा च

व ा तरवसना तराः वभाषा द समास२७

---------

पात जलमहाभा यम

- 275 -

(२६ सवनामस ा नषधस म ११६ आ ३)

न बह ीहौ११२८

(स योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

कमदाहरण

(समाधानभा यम)

य व वाय

(समाधानबाधकभा यम)

नतदि त योजनम सवा य त य बह ीहः तषधन भ वत यम व य त चतत- बह ीहौ

सवनामस ययो पस यानम इ त त व व याय त भ वत यम

(समाधाना तरभा यम)

इद त ह- य याय य याय

(समाधानबाधकभा यम)

नन चा ा प सवना न एव पव नपातन भ वत यम

(समाधानसाधकभा यम)

नष दोषः व य यतत-स यासवना नोय बह ी हः पर वा त स यायाः पव नपातो भवती त

(पव तसमाधाना यपगमभा यम)

इद चा यदाहरणम- य व वाय

(बाधक मारणम)

पात जलमहाभा यम

- 276 -

नन चो तम- व व याय त भ वत य म त

(बाधक नराकरणभा यम)

व य यतत- वा य य इ त

(मता तर दशनभा यम)

न ख व यव य सवा य त यव बह ीहः तषधन भ वत यम

क त ह

असवा य त या प भ वत यम

क योजनम

अकज मा भ द त

(आ पभा यम)

कच या य य ाकच यात

(समाधानभा यम)

को न यात

(आ पभा यम)

क चदानी काकचो वशषः

(समाधानभा यम)

य जना तष वशषः-अहक पता य य मकि पतकः वक पता य य वकि पतक इ त

ा नो त म क पतकः व क पतक इ त च यत

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 277 -

कथ पन र छताऽ प भवता ब हर गण तषधना तर गो व धः श यो बा धतम

(समाधानभा यम)

अ तर गान प वधीन ब हर गो व धबाधत गोमि य इ त यथा

( टा तवष यण समाधानबाधकभा यम)

यत त य नः-lsquo ययो तरपदयो चrsquo इ त

( टा तसा यन समाधानसाधकभा यम)

नन चहा प यत-lsquoन बह ीहौrsquo इ त

(वय यप रहारण समाधानबाधकभा यम)

अ य यदत य वचन योजनम

कम

य व वाय

(वय यि थ या समाधानसाघकभा यम)

उपसजन तषधना यति स म

(मता तरण सामाधाना तरभा यम)

अय ख व प बह ी हर यव ाथमकि पकः यि म नकप यमक वयमक वभि तक व च अि त

ताद या ता छ यम-बह ी यथा न पदा न बह ी ह र त त य ताद या छ य त यद हणम

( या यानभा यम)

गोनद य वाह-

lsquoअक वरौ त कत यौ य ग म तसशयौrsquo

पात जलमहाभा यम

- 278 -

वकि पतको मकि पतक इ यव भ वत य म त

( यनताप रहारा धकरणम)

(२२६ आ पवा तकम १)

तषध भतपव योपस यानम

तषध भतपव योपस यान कत यम आ योभतपव आ यपवः आ यपवाय दह त

(२२७ आ पसमाधानवा तकम २)

तषध भतपव योपस यानमनथ य पवाद ना यव थाया म त वचनात

(भा यम)

तषध भतपव योपस यानमनथकम

क कारणम

पवाद ना यव थाया म तवचनात

पवाद ना यव थाया सवनामस ो यत न चा यव था ग यत न बह ीहौ२८

--------

(२७ सवानामस ा नषधस म ११६ आ ४)

ततीयासमास११२९

(इ टानपप त नराकरणा धकरणम)

(आ पभा यम)

समास इ त वतमान पनः समास हण कमथम

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 279 -

अय ततीयासमासो यव ाथमकि पकः यि म नकप यमक वयमक वभि तक व च त अि त च

ताद या ता छ यम-ततीयासमासाथा न पदा न ततीयासमास इ त त य ताद या ता छ य

त यद हणम

(समाधाना तरभा यम)

अथवा समास इ त वतमान पनः समास हण यत योजनम- योगा ग यथोपजायत स त च

योगा ग योग वभागः क र यत- lsquoततीयाrsquo ततीयासमास सवाद न सवनामस ा न न भवि त

मासपवाय द ह ततीयायाः सवाद न सवनामस ा न न भवि त मासन पवाय द ह सव सरण

पवाय दह त ततीया स- २९

(२८ व द सवनामस ा वक पस म ११६ आ ५)

वभाषा ज स११३१

(अ न टापि त नराकरणा धकरणम)

(भा यम)

जसः काय त वभाषा अकि झ न भव त [lsquo व द चrsquo इ त तषधात] वभाषा ज स३१

------------

पात जलमहाभा यम

- 280 -

(२९ ज स सवनामस ा वक पनस म ११६ आ ६)

पवपरावरद णो तरापराधरा ण यव थायामस ायाम ११३३

(गणपाठ-स पाठयोः काल नणया धकरणम)

(२२८ आ पवा तकम १)

अवराद ना च पनः स पाठ हणानथ य गण प ठत वात

(भा यम)

अवराद ना च पनः स पाठ हणमनथकम

क कारणम

गण प ठत वा

गण यता न प य त

(आ पबाधकभा यम)

कथ पन ायत- स पवः पाठः अय पनः पाठ इ त

(आ पसाधकभा यम)

ता न ह पवाद न इमा यवराद न

(आ पबाधकभा यम)

इमा य प पवाद न

(आ पसाधकभा यम)

एव त याचाय व ि त ापय त- lsquoस पवः पाठः अय पनः पाठःrsquo इ त यदय lsquoपवा द यो नव यो वाrsquo

इ त नव हण करो त नवव ह पवाद न

पात जलमहाभा यम

- 281 -

(समाधानभा यम)

इद त ह योजनम- यव थायामस ाया म त व यामी त

(समाधानबाधकभा यम)

एतद प नाि त योजनम एव व श टा यवता न गण पठय त

(समाधानभा यम)

इद त ह योजनम- या दपयदासन पयदासो मा भ द त

(समाधानबाधकभा यम)

एतद प नाि त योजनम आचाय व ि त ापय त- नषा या दपयदासन पयदासो भवती त यदय

lsquoपव ा स म rsquo इ त नपातन करो त वा तककार च पठ तज भावा द त

चद तर ाभावादपवाद स ग इ त

(समाधानभा यम)

इद त ह योजनम-ज स वभाषा व यामी त पवपरावरद णो तरापराधरा ण३३

--------

पात जलमहाभा यम

- 282 -

(३० सवनामस ा वक पनस म ११६ आ ७)

वम ा तधना यायाम ११३४

(आ या हण योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

आ या हण कमथम

(समाधानभा यम)

ा तधनपयायवाची यः वश द त य यथा या इह मा भत- व प ाः वाः प ाः व गावः

वा गावः वम ा तधना यायाम ३५

-----------

(३१ सवनामस ा वक पनस म ११६ आ ८)

अ तर ब हय गोपस यानयोः११३५

(उपस यान हण योजना धकरणम)

(२२९ या याना पवा तकम १)

उपस यान हणमनथक ब हय गण कत वात

(भा यम)

उपस यान हणमनथकम

क कारणम

lsquoब हय गण कत वात ब हय ग इ यव स म

(२३० या यानबाधकवा तकम २)

पात जलमहाभा यम

- 283 -

न वा शाटकयगा यथम

(भा यम)

न वाऽनथकम

क कारणम

lsquoशाटकयगा यथम rsquo शाटकयगा यथ तह द व त यम य त न ायत- कम तर य

कम तर य म त

( या यानसाधकभा यम)

अ ा प य एष मन यः ापवकार भव त न ात त य भव त-इदम तर य मदम तर य म त

(अ न टापि तप रहारा धकरणम)

(२३१ आ पवा तकम ३)

अप र

(भा यम)

अपर त व त यम इह मा भत - अ तराया प र वस त

(इ टानपपि त नराकरणा धकरणम)

(२३२ आ पवा तकम ४)

वा करण तीय य ङ सपस यानम

(भा यम)

वा करण तीय य ङ सपस यान कत यम वतीयाय वतीय य ततीयाय ततीय य lsquo वभाषा

वतीयाततीया याम rsquo इ यत न व त य भव त

पात जलमहाभा यम

- 284 -

(आ पभा यम)

क पनर यायः

(समाधानभा यम)

उपस यानमवाऽ यायः इदम प स भव त- वतीयाय वतीय म ततीयाय ततीय म

अ तर ब हय गोप यानयोः३५

(इ त सवनामस ा करणम)

------------

पात जलमहाभा यम

- 285 -

(अथा ययस ा करणम)

(३२ अ ययस ास म ११६ आ ९)

वरा द नपातम ययम ११३६

( वराद ना चा द यः पथ करण योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

कमथ पथग हण वराद ना यत न चा द वव प यरन

(समाधानभा यम)

चाद ना व अस ववचनाना नपातस ा वराद ना पनः स ववचनानामस ववचनाना च

( नपाता ययस योः पथ करण योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

अथ कमथमभ स यत न नपातस व यात

(समाधानभा यम)

नव श यम lsquo नपात एकाजना rsquo इ त ग यस ो ता सा वराद नाम यकाचा स यत [- व इव

वव]

(आ पभा यम)

एव त य ययस वा त

(समाधानभा यम)

त चाश यम व य यतत- अ यय न क नपातानाम इ त त गर यसा यासन प रगणन कत य

यात त मात पथग हण कत यम उभ च स कत य वरा द नपात० ३६

पात जलमहाभा यम

- 286 -

(३३ अ ययस ास म ११६ आ० १०)

त त चासव वभि तः११३७

(इ टानपपि तप रहारा धकरणम)

(२३३ आ पवा तक थमख डम )

असव वभ ताव वभि त न म त योपस यानम

(भा यम)

असव वभ ताव वभि त न म त योपस यान कत यम वना नाना

(आ पभा यम)

क पनः कारण न स य त

(२३३(२) आ पहतवा तक वतीयख डम २)

सव वभि त य वशषात

(भा यम)

सव वभि त यष भव त

क कारणम

अ वशषण व हत वात

(२३४ आ पवा तकम ३)

लाद ना चोपस यानम

(भा यम)

लाद ना चोपस यान कत यम त य ततः यतः

पात जलमहाभा यम

- 287 -

(आ पबाधकभा यम)

नन च वशषणत वधीय त lsquoप च यात सलrsquo lsquoस त या लrsquo इ त

(आ पसाधकभा यम)

व य यत - lsquoइतरा योऽ प य तrsquo इ त

( यासा तर नराकरणा धकरणम)

( यासा तरभा यम)

य द पनर वभि त श दोऽ ययस ो भवती य यत

(२३५ आ पवा तकम ४ )

अ वभ ता वतरतराऽऽ य वाद स ः

(भा यम)

अ वभ ता वतरतरा य वाद स ः स ायाः

का इतरतरा यता

स य वभि त व स या भ वत य स या चाऽ वभि त व भा यत तदत दतरतरा य भव त

इतरतरा या ण च काया ण न क प त

(२३६ यासा तरदषकवा तकम ५)

अ ल गमस य म त वा

अथवाऽ ल गमस यम ययस भवती त व त यम एवमपीतरतरा यमव भव त

का इतरतरा यता

पात जलमहाभा यम

- 288 -

स य ल गास य व स या भ वत यम स या चा ल गास य व भा यत तदत दतरतरा य

भव त इतरतरा या ण च काया ण न क प त

(दषणप रहारभा यम)

नद वाच नकम-अ ल गता अस यता च

क त ह

वाभा वकमतत त यथा समानमीहमानाना चाधीयानाना च क चदथय य त अपर न त

कम मा भः कत श यम वाभा वकमतत

(आ पभा यम)

त त ह व त यम-अ ल गमस य म त

(समाधानभा यम)

न व त यम

(२३७ समाधानहतवा तकम ५)

स त पाठात

(भा यम)

पाठा वा स मतत

कथ पाठः कत यः

त सलादयः ाक पाशपः श भतयः ाक समासा त यः मा तः त सती क वोऽथः

नानाञा व त

( थम यासा गीकरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 289 -

अथवा पनर त- अ वभि त श दोऽ ययस ो भवती यव

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम- अ वभ ता वतरतरा य वाद स र त

(आ पबाधकभा यम)

नष दोषः इद तावदय ट यः- lsquoय य प ताव वयाकरणा वभि तलोपमारभमाणा

अ वभि तका छ दा य जत य वत वयाकरण योऽ य मन याः कथ

तऽ वभि तका छ दा य जतrsquo य वत वयाकरण योऽ य मन याः कथ

तऽ वभि तका छ दा य जतrsquo इ त अ भ ा च पनल कका एक वाद नामथानाम

अत चा भ ाः अ यन ह व नक गा णि त अ यन वौ अ यन ीन अ भ ा च न

च य जत तदतदव स यताम-अथ पमवतदवजातीयक यना वभि तन भवती त

(उपपि तभा यम)

त चा यतदवमनग यमान यताम- क चद यय वभ यथ धान क चत या धानम

उ चन च र त वभ यथ धानम ह क पथ ग त या धानम त त चा प कि च

वभ यथ धानः कि चत या धानः त य त वभ थ धानः वनानान त या धानः न

चतयोरथयो ल गस या या योगोऽि त

(स समथनभा यम)

अथाऽ यसव वभि त र य यत एवम प न दोषः

कथम

इद चाऽ य य व अ तबह यत-एकि म नकवचनम वयो ववचनम बह ष बह वचन म त

पात जलमहाभा यम

- 290 -

कथ त ह

एकवचनम सगः क र यत त य वब वोरथयो ववचनबह वचन बाधक भ व यतः

(मता तरभा यम)

न चा यव व हः क र यत- न सवा असवाः असवा वभ तयो य मा द त

कथ त ह

न सवा असवा असवा वभि तर मा द त क पन वभि तस म

(लाघवभा यम)

एव गत क य प त यमत मा त य काय हण न त

ततः पर चा भमता न काया यः कदथा हणन योगाः१

(गौरव दशकभा यम)

lsquoक त ताना हण त काय

स या वशष य भ नि चता यrsquo

तषा तषधो भवती त व त यम इह मा भत - एको वौ बहव इ त

(उपसहारभा यम)

lsquo त मात वरा द हण च काय

क त ताना हण च पाठ२

(आ पभा यम)

पाठनयम ययस ा यत सह न ा नो त- परमो चः परमनीच र त

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 291 -

तद त व धना भ व य त

(आ पभा यम)

इहा प त ह ा नो त- अ य चः अ य चसौ अ य चस इ त

(आ पबाधकभा यम)

उपसजन य न त तषधो भ व य त

(आ पभा यम)

स त ह तषधो व त यः

(आ पभा यम)

न व त यः सवनामस ाया कतः तषध इहानव त यत

(आ पसाधकभा यम)

स व त या यायत

(समाधानभा यम)

यथा स त या यायत इहा प तथा श यः या यातम

(अनयोगभा यम)

कथ च स त या यात

(समाधानभा यम)

महतीय स ा यत इ त इयम प च महती स ा यत स ा च नाम यतो न लघीयः

कत एतत

पात जलमहाभा यम

- 292 -

ल वथ ह स ाकरणम त मह याः स ायाः करण एत योजनम - अ वथा स ा यथा व ायत-

न यती य यय म त

(अनयोगभा यम)

व पनन य त

(समाधानभा यम)

ीप नपसका न स वगणाः एक व व वबह वा न च एतानथान क च वयि त क च न

वयि त य न वयि त तद ययम

lsquo स श ष ल गष सवास च वभि तष

वचनष च सवष य न य त तद ययम १

त त चासव वभि तः३७

--------

पात जलमहाभा यम

- 293 -

(३४ अ यस ास म)

क मज तः११३८

(मज तपद वशषणता वचारा धकरणम)

(आ पभा यम)

कथ मद व ायत- क यो मा त इ त आहोि वत- कद त यन मा त म त

क चातः

य द व ायत- क यो मा त इ त lsquo कारयाचकार हारयाचकारrsquo य न ा नो त

अथ व ायत-कद त य मा त म त lsquo तामौ तामःrsquo अ ा प ा नो त

(समाधानभा यम)

यथ छ स तथा त अ त तावत-क यो मा त इ त

(आ पभा यम)

कथ कारयाचकार हारयाचकार त

( या पभा यम)

क पनर ा ययस या ा यत

( या पसमाधानभा यम)

lsquoअ ययातrsquo इ त लग यथा या द त

(समाधानबाधकभा यम)

मा भदवम lsquoआमःrsquo इ यव भ व य त

(समाधानसाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 294 -

न स य त ल हण त ानवतत

(समाधानबाधकभा यम)

ल हण [त ] नव त यत

(समाधानबाधकभा यम)

य द नवतत ययमा य लक ा नो त

(समाधानबाधकभा यम)

इ यत च ययमा य आत च यत एव याह-lsquoक चान य यत ल टrsquo इ त य द च

ययमा य ल भव त तत एतदपप न भव त

(प ा तरभा यम)

अथवा पनर त-कद त य मा त म त

(आ पभा यम)

कथ तामौ- ताम इ त

(समाधानभा यम)

आचाय व ि त ापय त-lsquoन ययल णना ययस ा भव तrsquo इ त यदय शा श द वरा दष पठ त

(स नपातप रभाषा धकरणम)

(२३८ आ पवा तकम १)

क मज त चा नकारोकार क तः

(भा यम)

क मज त चा नकारोकार क त र त व त यम इह मा भत - आधय आधः चक षव चक ष र त

पात जलमहाभा यम

- 295 -

(२३९ आ पवा तकम २)

अन य क त र त वा

(भा यम)

अथवा अन य क तः कद ययस ो भवती त व त यः

(आ पभा यम)

क पनर यायः

(समाधानभा यम)

अन य क त र त वचनमव यायः इदम प स भव त- क भकार यो नगरकार य इ त

(ततीया पभा यम)

त त ह व त यम

(२४० स ाि तसमाधानवा तकम ३)

न वा स नपातल णो व धर न म त त वघात य त

(भा यम)

न वा व त यम

क कारणम

lsquoस नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquo इ यषा प रभाषा कत या

(आ पभा यम)

कः पनर वशषः एषा वा प रभाषा यत अन य क त र त वो यत

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 296 -

अव यमषा प रभाषा कत या बह यत याः प रभाषायाः योजना न

( योजन नभा यम)

का न पन ता न

(२४१ योजनवा तकम ४)

योजन व व ति वध ाम णकलम

(भा यम)

[ व व ति वघर न म तम व ाम णकलम ]

ाम णकल सना नकल म य व व कत व य प त क त तकrsquo इ त तक ा नो त

lsquoस नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquo इ त न दोषो भव त

( योजन नराकरणभा यम)

नतदि त योजनम ब हर ग व वम अ तर ग तक lsquoअ स ब हर गम तर गrsquo

(२४२ योजनवा तकम ५)

नलोपो व ह भः

(भा यम)

[नलोप ति वधर न म तम व व ह भः]

व ह भ णह भ र य नलोप कत lsquo व य प त क त तकrsquo ा नो त

lsquoस नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquo इ त न दोषो भव त

(२४३ योजनवा तकम ६)

उदपध वम क त य नक चत

पात जलमहाभा यम

- 297 -

(भा यम)

उदपध वम क व या न म तम

नक चत नक चत म य नलोप कत lsquoउदपधा ावा दकमणोर यतर याम rsquo इ य क व ा नो त

lsquoस नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquo इ त न दोषो भव त

( योजन नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम अ व ा क वम lsquoन धातलोप आधधातकrsquo इ त तषधो भ व य त

(२४४ योजनवा तकम ७)

नाभावो य ञ द घ व यामना

(भा यम)

नाभावो य ञ द घ व या न म तम

अमना नाभाव कत lsquoअतो द घ य ञrsquo lsquoस प चrsquo इ त द घ व ा नो त

lsquoस नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquo इ त न दोषो भव त

( योजन नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम व य यतत -lsquoन मटादशrsquo इ त

(२४५ योजनवा तकम ८)

आ व क व योपादा त

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 298 -

आ व क व या न म तम

उपादा ता य वरः श क य त आ व कत lsquo था वो रचrsquo इती व ा नो त

lsquoस नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquo इ त न दोषो भव त

( योजन नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम उ तमतत - द ङः तषधः था वो र व इ त

(२४६ योजनवा तकम ९)

तसचतस व ङ ि वधः

(भा यम)

तसचतस व ङ ि वघर न म तम

त ि त ठ ती त चत ि त ठ ती त तसचतसभाव कत lsquoऋ न यो ङ पrsquo इ त ा नो त

lsquoस नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquo इ त न दोषो भव त

( योजन नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम आचाय व ि त ापय त- न तसचतसभाव कत ङ ब भवती त यदय lsquoन

तसचतसrsquo ना म द घ व य तषध शाि त

( योजनभा यम)

इमा न त ह योजना न-lsquoशता न सह ा णrsquo न म कत lsquo णा ता ष rsquo इ त ष स ा ा नो त

lsquoस नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquo इ त न दोषो भव त

पात जलमहाभा यम

- 299 -

( योजनभा यम)

शकटौ प तौ अ व कत lsquoअतrsquo इ त टाप ा नो त

lsquoस नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquo इ त न दोषो भव त

( योजनभा यम)

इयष उवोष गण कत lsquoइजाद च ग मतोऽन छःrsquo इ याम ा नो त

lsquoस नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquo इ त न दोषो भव त

(२४७ दषणवा तकम १०)

त य दोषो वणा यः ययो वण वचाल य

(भा यम)

त यत य ल ण य दोषो- वणा यः ययो वण वचाल या न म त यात

lsquoअत इञrsquo दा ः ला ः

(दषणबाधकभा यम)

न ययः स नपातल णः

(दषणसाधकभा यम)

अ गस ा त य न म त यात

(२४८ दषणवा तकम ११)

आ व पि वधः ापय त

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 300 -

आ व पि वधर न म त यात

ापयती त

(२५० दषण वा तकम १२)

पग व व याद दपत

(भा यम)

पग व व या न म त यात

अद दप द त

(२५० दषणवा तकम १३)

यदा यकार टाि वधः

(भा यम)

यदा यकार टाि वधर न म त यात

या स त

(२५१ दषणवा तकम १४)

इ व धराकारलोप य य यवान

(भा यम)

इ व धराकारलोप या न म त यात

पात जलमहाभा यम

- 301 -

य यवान ति थवान इ त

(२५२ दषणवा तकम १५)

मति वभ यदा त व पव नघात य

(भा यम)

मति वभ यदा त व पव नघात याऽ न म त यात

अि नमान वायमान परमवाचा परमवाच इ त

(२५३ दषणवा तकम १६)

नद व व सब लोप य

(भा यम)

नद व व सब लोप या न म त यात

न द कमा र कशो र ा म ण मब ध इ त

नद व कत lsquoए वा स ब ःrsquo इ त सब लोपो न ा नो त

(दषणबाधकभा यम)

मा भदवम य ता द यव भ व य त

पात जलमहाभा यम

- 302 -

(दषणसाधकभा यम)

न स य त द घा द य यत वा ता च न ा नो त इद मह स धायम- व व यता

सब लोप इ त

कम कत यम

पर वा व वम

(दषणबाधकभा यम)

न यः स ब लोपः कत व व ा नो त अकतऽ प

(दषणसाधकभा यम)

अ न यः सब लोपः न ह कत व ा नोत

क कारणम

सि नपातल णो व धर न मत त वघात य त

(आ पोपसहारभा यम)

एत दोषाः समा भयासो वा त मा नाथाऽनया प रभाषया

( स ाि तसमाधानभा यम)

न ह-दोषाः स ती त प रभाषा न कत या ल ण वा न णयम न ह- भ काः स ती त था यो

ना ध ीय त न च मगाः स ती त यवा नो य त दोषाः ख व प साक यन प रग णताः

योजनानामदारहणमा म

कत एतत

पात जलमहाभा यम

- 303 -

न ह दोषाणा ल णमि त त मा या यत याः प रभाषायाः योजना न तदथमषा प रभाषा कत या

त वघय दोषष क मज तः३८

-------

पात जलमहाभा यम

- 304 -

(३५ अ यस ास म ११६ आ१२)

अ ययीभाव च११४०

अ ययीभाव या यय व योजन ल मख वरोपचाराः

(भा यम)

अ ययीभाव या यय व योजनम

कम

ल मख वरोपचाराः

लक-उपाि न यि न lsquoअ ययातrsquo इ त लक स ो भव त

मख वरः-उपाि नमखः यि नमखः lsquoना यय द श दगोमह थलमि टपथव स यrsquo इ यष तषधः

स ो भव त

उपचारः-उपपयःकारः उपपयःकाम इ त lsquoअतःकक मकसक भपा कशाकण वन यय यrsquo इ त

तषधः स ो भव त

(आ पभा यम)

क पन रद प रगणनमाहोि वददाहरणमा म

(समाधानभा यम)

प रगणन म याह अ प ख व याह ः-lsquoयद यद ययीभाव या ययकत ा नो त त य तषधो

व त यःrsquo इ त

(अनयोगभा यम)

क पन तत

पात जलमहाभा यम

- 305 -

(प रगणनाभाव दषणभा यम)

[परा गव ावः] परा गव ावऽ यय तषध चो दत उ चरधीयान नीचरधीयान यवमथम स हदा प

ा नो त- उपा यधीयान य यधीयान

(प रगणनाभाव दषणभा यम)

अक य यय हण यत उ चकन चक र यवमथम त दहा प ा नो त-उपाि नक यि नकम

(प रगणनाभाव दषणभा यम)

म म अ यय तषध चो यत-दोषाम यमह दवाम या रा र यवमथम स इहा प ा नो त-

उपक भम य उपम णकम य इ त

(प रगणनाभाव दषणभा यम)

अ य वौ अ यय तषध चो यत- दोषाभतमह दवाभता रा र यवमथम स इहा प ा नो त-

उपक भीभतम उपम णक भतम

( या यानभा यम)

य द प रगणन यत नाथ ऽ ययीभाव या ययस या

(आ पभा यम)

कथ या य ययीभाव या या यय व योजना न

( या यानसाधक १ म योजन नरासभा यम)

नता न सि त य तावद यत- ल ग त आचाय व ि त ापय त-भव य ययीभावा ल ग त यदयम-

lsquoना ययीभावादतःrsquo इ त तषध शाि त

(२ य योजन नरासभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 306 -

उपचार इ त अन तरपद थ य त वतत

(३ य योजन नरासभा यम)

त मख वर एकः योजय त न चक योजन योगार भ योजय त य यताव योजन

या त वाय यात-lsquoना ययाद ययीभावा चrsquo इ त अ ययीभाव च४०

(इ य ययस ा करणम)

----------

पात जलमहाभा यम

- 307 -

(अथ सवनाम थानस ा करणम)

(३६ सवनाम थानस ास म ११६ आ० १३)

श सवनाम थानम११४१

(३७ सवनाम थानस ास म ११६ आ१४)

सडनप सक य११४२

(जसः शः स ा तषध नराकरणा धकरणम)

(२५५ आ पवा तकम)

श सवनाम थान सडनप सक य त च ज स श तषधः

(भा यम)

श सवनाम थान सडनप सक य त च ज स शः तषधः ा नो त क डा न त ठि त वना न

त ठि त

[ असमथसमास च]

(दषणा तरभा यम)

असमथसमास चाय ट योऽनप सक य त न ह नञो नप सकन साम यम

कन त ह

भव तना ndash न भव त नप सक य त

(समाधानभा यम)

य तावद यत- श सवनाम थान सडनप सक य त च ज सश तषधः- इ त

(२५६ समाधानवा तकम ३)

पात जलमहाभा यम

- 308 -

ना तषधात

(भा यम)

नाय स य तषधो नप सक य न त

क त ह

पयदासोऽयम- यद य नपसका द त

नपसक न यापारः

य द कन चत ा नो त तन भ व य त

पवण च ा नो त

(२५७ समाधानवा तकम ८)

अ ा तवा

(भा यम)

अथवा- अन तरा या ाि तः सा न ष यत

कत एतत

अन तर य व धवा भव त तषधो व त पवा ाि तर त ष ा तया भ व य त

(आ पभा यम)

नन चय ाि तः पवा ाि त बाधत

(समाधानभा यम)

नो सहत त ष ा सती बा धतम

(दषणा तरसमाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 309 -

यद य यत- असमथसमा चाय ट यः इ त य य प व त यः अथवत ह बह न योजना न

का न

असयप या न मखा न अपनगयाः लोकाः अ ा भोजी ा मण इ त सड४२

(इ त सवनामस ास म)

--------------

पात जलमहाभा यम

- 310 -

(३८ वभाषास ास म ११६ आ १५)

नव त वभाषा११४३

(अथस ा थापना धकरणम)

(१५८ आ पवा तकम )

नव त वभाषायामथस ाकरणम

(भा यम)

नव त वभाषायामथ य स ा कत या नवाश द य योऽथ त य स ा भवती त व त यम

(भा यम)

क योजनम

(आ पसाधकवा तक वतीयख डम १)

श दस ाया यथास ययो यथा य

(भा यम)

श दस ाया ह स यामथ यास ययः या यथा य अ य ा प ह श दस ाया श द यव

स ययो भव त नाथ य

वा य

lsquoदाधा वदापrsquo lsquoतर तमपौ घःrsquo इ त घ हणष घ हणष च श द य स ययो भव त नाथ य

(आ पभा यम)

त त ह व त यम

पात जलमहाभा यम

- 311 -

(समाधानभा यम)

न व त यम

(२५९ समाधानवा तकम २)

इ तकरणोऽथ नदशाथः

(भा यम)

इ तकरणः यत सोऽथ नदशाथ भ व य त

(आ पभा यम)

क गतमत द तना आहोि व छ दा ध यादथा ध यम

(समाधानभा यम)

गत म याह

कतः

(२६० समाधानसाधकवा तकम ३)

लोकतः

(भा यम)

त यथा लोक lsquoगौ र ययमाहrsquo इ त गोश दा द तकरणः य यमानो गोश द

व मा पदाथा यावय त सोऽसौ व मा पदाथा यतो यासावथपदाथकता त याः श दपदाथकः

सप यत एव महा प नवाश दा द तकरणः य मानो नवाश द व मा पदाथा यावय त सोऽसौ

व मा पदाथा यतो यासौ श दपदाथकता त या लौ ककमथ यायय त-नव त य ग यत नव त

य तीयत-इ त

पात जलमहाभा यम

- 312 -

(समानश दस ा नरसना धकरणम)

(२६१ आ पवा तकम ४)

समानश द तषधः

(भा यम)

समानश दाना तषधो व त यः नवा कि डका नवा घ टक त

(आ पभा यम)

कच यात य यतषाम प वभाषा स ा यात

(समाधानभा यम)

lsquo वभाषा द समास बह ीहौrsquo द णपव या शालायाम अ चरकताया स ययः यात

(२६२ समाधानवा तकम ५)

न वा व धपवक वात तषधस ययो यथा लोक

(भा यम)

न वा एष दोषः

क कारणम

lsquo व धपवक वात rsquo वधाय क च न व य यत तन तषधवा चनः स ययो भव त त यथाndashलोक

lsquo ामो भवता ग त यो न वा rsquo न त ग यत

(समाधानबाधकभा यम)

अि त कारणम- यन नव त लोक तषधवा चनः स ययो भव त

क कारणम

पात जलमहाभा यम

- 313 -

व ल ग ह भवान लोक नदश करो त अ ग ह समान ल गो नदशः यता

य वा चनः स ययो भ व य त त यथा- lsquo ामो भवता ग त यो नवःrsquo य इ त ग यत

(समाधानसाधकभा यम)

एत चव न जानीमः- व च याकरण समान ल गो नदशः यत इ त

(समाधानसाधकशषभा यम)

अ प चा कामचारः यो तः श दानाम भस ब ध त यथा-lsquoयवागभवता भो त या न वाrsquo यदा

यवागश दो भिजना सब यत भिजनवाश दन तदा तषधवा चनः स ययो भव त- lsquoयवागभवता

भो त या न वाrsquo न त ग यत यदा त नवाश दो यवागश दना भसब यत न भिजना तदा

य वा चनः स ययो भव त-यथा-lsquoयवागनवा भवता भो त याrsquo य त ग यत न चह वय

वभाषा हणन सवाद य भसब नीमः- द समास बह ीहौ सवाद न वभाषा भव ती त

क त ह

भव तर भसब यत- द समास बह ीहौ सवाद न भवि त वभाष त

( व य न य वसाधना धकरणम)

(२६३ आ पवा तकम ६)

व य न य वमनपप न तषधस ाकरणात

(भा यम)

वधर न य व नोप यत शशाव शशवतः शशव ः श वाय शि वयतः शि वयः

क कारणम

lsquo तषधस ाकरणातrsquo तषध यय स ा यत तन वभाषा दशष तषध यव स ययः यात

पात जलमहाभा यम

- 314 -

(२६४ समाधानवा तकम ७)

स त स य तषधात

(भा यम)

स मतत

कथम

lsquo स य तषधातrsquo वधाय क च नव य यत तनोभय भ व य त

(१६५ आ पवा तकम ८)

व त ष त

(भा यम)

व त ष त भव त अ न व ायत- कना भ ायण सज त कन नव ि त करोती त

(२६६ समाधानवा तकम ९)

न वा स गसाम याद य तषध वषयात

(भा यम)

न वा एष दोषः

क कारणम

lsquo स गसाम यातrsquo स गसाम या च व धभ व य त- अ य तषध वषयात

तषधसाम या च तषधो भ व य त- अ य व ध वषयात

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 315 -

तदतत व स भव त- या अ ा त वभाषा या ह ा त वभाषा कतसाम य त पवणव

व ध र त क वा तषध यव स ययः यात

(समाधानभा यम)

एतद प स म

कथम

वभाष त महती स ा यत स ा च नाम यतो न लघीयः

कत एतत

ल वथ ह स ाकरणम त म याः स ायाः करण एत योजनम- उभयोः स ा यथा व ायत

न त च व त च त या तावद ा त वभाषा त तषध ना ती त क वा व यनन वक पो

भ व य त या ह ा त वभाषा त ोभयमपि थत भव त-न त च व त च त न यनन त ष

व यनन वक पो भ व य त

(भा यम)

एवम प-

(२६७ आ पवा तकम १०)

व ध तषधयोयगप वचनानपपि तः

(भा यम)

व ध तषधयोयगप वचन नोपप यत शशाव शशवतः शशव ः श वाय शि वयतः शि वयः

(भा यम)

क कारणम

पात जलमहाभा यम

- 316 -

(२६८ आ पसाधकवा तकम ११)

भवती त च न तषधः

(भा यम)

भवती त च त तषधो न ा नो त

(२६९ आ पवा तकम १२)

न त च न व धः

(भा यम)

न त च व धन स य त

(२७० समाधानवा तकम १३)

स त पव यो तरण बा धत वात

(भा यम)

स मतत

कथम

पव व धम तरो व धबाधत इ तकरणोऽथ नदशाथ इ य तम

(२७१ आ पवा तकम १४)

सा वनशासनऽि मञ शा य य वभाषा त य साध वम

सा वनशासनऽि मञ शा य य वभाषा यत सा वभाषा साधः यात समास चव ह वभाषा

यत तन समास यव वभाषा साध व यात

(आ पबाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 317 -

अ त यः साधः स यो यत असाधन यो यत

(आ पसाधकभा यम)

न चव ह कदा च राजप ष इ यत यामव थायामसाध व म यत

(भा यम)

अ प च-

(२७३ आ पवा तकम १५)

वधाऽ तपि तः

(भा यम)

वध श दानाम तपि तः यात इ छाम च-पन वभाषा दशष वध श दाना तपि तः या द त

त च न स य त य य पनः कायाः श दाः वभाषाऽसौ समास नवतय त

(आ पबाधकभा यम)

य या प न याः श दा त या यष दोषो न भव त

कथम

न वभाषा हणन साध वम भसब यत

क त ह

समासस ाऽ भसब यत- समास इ यषा स ा वभाषा भवती त त यथा-म यः पश वभा षतः

म योऽन वान वभा षतः-इ त नत वचायत- अन वा नान वा न त

क त ह

आल ध यो नाल ध य इ त

पात जलमहाभा यम

- 318 -

(२७३आ पवा तकम १६)

कायष यगपद वाचययौगप यम

(भा यम)

कायष श दष यगपद वाचयन च यद यत त य यगप वचनता ा नो तlsquoत य त यानीयरःrsquo ढक च

मणडकात इ त य य पन न याः श दाः य तानामसौ साध वम वाच ट

(आ पबाधकभा यम)

नन च य या प काया त या यष न दोषः

कथम

ययः परो भवती य यत न चक याः कतरनक य यय य यगप पर वन सभवोऽि त

(आ पा भ ायभा यम)

ना प मः- ययमाला ा नो त

क त ह

कत य म त यो त य यगप वतीय य ततीय य च योगः ा नोती त

(आ पाबाधकभा यम)

नष दोषः अथग यथः श द योगः अथ स याय य यामी त श दः य यत

त कनो त वा त याथ य वतीय य च ततीय य च योगण न भ वत यम lsquoउ ताथानाम योगःrsquo

इ त

(२७४आ पवा तकम १७)

आचायदशशीलन च त वषयता

पात जलमहाभा यम

- 319 -

(भा यम)

आचायशीलनन दशशीलनन च यद यत त य त वषयता ा नो त lsquoइको वोऽङयो गालव यrsquo

lsquo ाचामव ात फन बह लम rsquo इ त गालवा एव वा य जीरन ा चव ह फन यात त यथा

lsquoजमदि नवा एत प चममवदानमवा यत त मा नाजामद यः प चाव त जहो तrsquo य य

पन न याः श दाः गालव हण त य पजाथम दश हण च क यथम

(आ पबाधकभा यम)

नन च- य या प कायाः श दाः त या प गालव हण पजाथ यात दश हण च क यथम

(२७५ आ पवा तकम १८)

त क तन च वधाऽ तपि तः

(भा यम)

त क तन च वध श दानाम तपि तः यात इ छाम च पनराचाय हणष दश हण च वध

श दाना तपि तः या द त त च न स य त

(स या यानम)

(२७६ स ा तवा तकम १९)

अ श यो वा व दत वात

(भा यम)

अ श यो वा पनरय योगः

क कारणम

पात जलमहाभा यम

- 320 -

lsquo व दत वातrsquo यदनन योगन ा यत त याथ य व दत वात यऽ प यता स ा नारभ त तऽ प

वभाष य तऽ न य वमवग छि त या काः ख व प स ामनारभमाणा

वभाष य तऽ न य वमग छि त त यथा-lsquoम यः पश वभा षतो म योऽन वाि वभा षतःrsquo इ त

आल ध यो नाल ध य इ त ग यत आचायः ख व प स ामारभमाणो भ य ठम यर प श दरतमथ

स यायय त-बह लम अ यतर याम उभयथा वा एकषाम इ त

(अ ा त वभाषा करणम)

(२७७ अ धकारवा तकम २०)

अ ा त सशयाः

(भा यम)

इत उ तर या वभाषा अन म यामः अ ा त ता ट याः सशया त भवि त- ा त अ ा त

उभय व त

(२७८ अ ा त वभाषोदाहरणवा तकम २१)

व व च वभाषा ज स

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(आ पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहसाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 321 -

उभयश दः सवा दष प यत तयप चायजादशः यत तन वा न य ा त अ य वाऽ ा त

उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त अयच यया तरम

(समाधानबाधकभा यम)

य द यया तरम उभयी त ईकारो न ा नो त

(समाधानसाधकभा यम)

मा भदवम मा िज यव भ व य त

कथम

मा िज त नद यय हणम

क त ह

ययाहार हणम

व स न व टाना याहारः

मा श दा भ त आ अयच चकारात

(समाधानबाधकभा यम)

य द याहार हणम lsquoक त त ठि त

lsquoअ ा प ा नो त

(समाधानसाधकभा यम)

अत इ त वतत

पात जलमहाभा यम

- 322 -

(समाधानबाधकभा यम)

एवम प-lsquoतलमा ा घतमा ाrsquo अ ा प ा नो त

(समाधानसाधकभा यम)

स श या यस न व ट य न भ व य त याहारण हणम

(२७९ उदाहरणवा तकम २२)

ऊण त वभाषा

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(आ पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquoअसयोगाि ल कतrsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

[अ ा त]

(सदहबाधकभा यम)

अ य क वम अ य ङ वम

(सदहसाधकभा यम)

एक चि ङि कतौ य यक ङि कतौ ततः सदहः

(ततीया पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 323 -

अथ ह नाना नाि त सदहः

(समाधानभा यम)

य य प नाना एवम प सदहः- ौणवी त

(सदहोपपादभा यम)

lsquoसावधातकम पत rsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त

(२८० उदाहरणवा तकम२३)

वभाषोपयमन

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वा अ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

ग धन इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त ग धन इ त नव तम

(२८१ उदाहरणवा तकम २४)

अनपसगा वा

पात जलमहाभा यम

- 324 -

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquoव ि तसगतायनष मःrsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त व या दि व त नव तम

(२८२ उदाहरणवा तकम २५)

वभाषा व मगाद नाम

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquoजा तर ा णनामrsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त lsquoजा तर ा णनामrsquo इ त नव तम

(२८३ उदाहरणवा तकम २६)

उष वदजाग योऽ यतर याम

पात जलमहाभा यम

- 325 -

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदह

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

यया ता द त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त यया ता धा व तरा ण

द पाद ना वभाषा

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquoभावकमणोःrsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त कतर त ह वतत

(आ पभा यम)

एवम प सदहः- या य वा कत र कमकत र व त

पात जलमहाभा यम

- 326 -

(समाधानभा यम)

नाि त सदहः सकमक य कता कम व त अकमका च द पादयः

(समाधानबाधकभा यम)

अकमका अ प व सोपसगाः सकमका भवि त

(समाधानसाधकभा यम)

कमाप द टा वधयः कम थभावकाना कम थ याणा वा भवि त कत थभावका च द पादयः

(२८५ उदाहरणवा तकम २८)

वभाषा थमपवष

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquoआभी यrsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त lsquoआभी यrsquo इ त नव तम

(२८६ उदाहरणवा तकम २९)

त नाद ना वभाषा

पात जलमहाभा यम

- 327 -

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquoआ ोशrsquo इ त वा न य ा त अ य वोभय उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त आ ोशrsquo इ त नव तम

(२८७ उदाहरणवा तकम ३०)

एकहलादौ पर यत यऽ यतर याम

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquoउदक योदः स ायामrsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त स ाया म त नव तम

(२८८ उदाहरणवा तकम ३१)

पात जलमहाभा यम

- 328 -

वाद र ञ पदा त या यतर याम

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

इञी त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त इञी त नव तम

(२८९ उदाहरणवा तकम ३२)

सपवायाः थमाया वभाषा

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

चा द भय ग इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त चा द भय ग इ त नव तम

पात जलमहाभा यम

- 329 -

(२९० उदाहरणवा तकम ३३)

ो यङय च वभाषा

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

यङ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

अ ा त यङ त नव तम

( ा त वभाषा करणम)

(२९१ अ धकारवा तकम ३४)

ा त च

(भा यम)

इत उ तर या वभाषा अन म यामः ा त ता ट याः सशया त भवि त- ा त अ ा त

उभय व त

(२९२ उदाहरणवा तकम ३५)

वभाषा व लाप

भा यम

पात जलमहाभा यम

- 330 -

ा त अ ा त उभय व त सदह

(सदहाप पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquo य तवाचामrsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

ा त य तवाचा म त ह वतत

(२९३ उदाहरणवा तकम ३६)

वभाषोपपदन तीयमान

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहाप पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquo व रत ञतःrsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

ा त lsquo व रत ञतःrsquo इ त ह वतत

(२९४ उदाहरणवा तकम ३७)

तरोऽ तरध वभाषा क ञ

पात जलमहाभा यम

- 331 -

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquoअ तध rsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

ा त lsquoअ तध rsquo इ त ह वतत

(२९५ उदाहरणवा तकम ३८)

अ धर वर वभाषा क ञ

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

ई वर इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

ा त lsquoई वरrsquo इ त ह वतत

(२९६ उदाहरणवा तकम ३९)

पात जलमहाभा यम

- 332 -

दव तदथ य वभाषोपसग

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

तदथ य त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

ा त lsquoतदथ यrsquo इ त ह वतत

(उभय वभाषा करणम)

(२९७ अ धकारवा तकम ४०)

उभय च

(भा यम)

इत उ तर या वभाषा अन म यामः उभय ता ट याः सशया त भवि त- ा त अ ा त

उभय व त

(२९८ उदाहरणवा तकम ४१)

कोर यतर याम

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

पात जलमहाभा यम

- 333 -

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquoग तब यवसानाथश दकमाकमकाणाम ण कता स णौrsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त

उभय व त सदहः

( स ा तभा यम)

उभय ा त तावत- अ यवहारय त स धवान अ यवहारय त स धवः वकारय त स धवान

वकारय त स धवः अ ा त-हर त भार दवद तः हारय त भार दवद तम हारय त भार दवद तन

करो त कट दवद तः कारय त कट दवद तम कारय त कट दवद तन

(२९९ उदाहरणवा तकम ४२)

न य द वभाषा साका

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

यद त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 334 -

उभय ा त तावत- अ भजाना स दवद त य क मीरष व यामः य क मीर ववसाम य त ौदन

भो यामह य त ौदनमभ म ह अ ा त- अ भजाना स दवद त क मीरान ग म यामः

क मीरानग छाम त ौदन भो यामह त ौदनमभ म ह

(३०० उदाहरणवा तकम ४३)

वभाषा वः

(भा यम)

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

कती त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

उभय ा त तावत- शशवतः शश वः शि वयतः शि वयः अ ा त-शशाव शश वथ श वाय

श व यथ

(३०१ उदाहरणवा तकम ४४)

वभाषा सघषा वनाम

(सघषोदाहरणभा यम)

सपवा घषः-

ा त अ ा त उभय व त सदहः

पात जलमहाभा यम

- 335 -

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

lsquoघ षर वश दनrsquo इ त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

उभय ा त तावत-सघ टा र जः सघ षता र जः अ ा त-सघ ट वा यमाह सघ षत वा यमाह

(आ वनोदाहरणभा यम)

आ पवा वनः-

ा त अ ा त उभय व त सदहः

(सदहा पभा यम)

कथ वा ा त कथ वाऽ ा त कथ वोभय

(सदहोपपादकभा यम)

मनसी त वा न य ा त अ य वाऽ ा त उभय व त

( स ा तभा यम)

उभय ा त तावत- आ वा त मन आ व नत मनः अ ा त- आ व नतो दवद तः आ व तो

दवद त इ त

इ त याकरण- याय-वदा ताचाय-ल ध वणपदक-पि डत- ी धरझा णीत

महाभा य द पो योतत वालोक थमा याय य थमपाद ष ठमाि नकम

इ त थमा याय थमपाद ष ठमाि नकम

पात जलमहाभा यम

- 336 -

पात जलमहाभा यम

- 337 -

थमा याय य थमपाद स तममाि नकम

(३९ स सारणस ास म ११७ आ १)

इ यणः स सारणम ११४४

(उभयस ा व थापना धकरणम)

(आ पभा यम)

क मय वा य य स सारणस ा यत-इ यण इ यत वा य स सारणस भवती त

आहोि व वण य इ यो यणः थान वणः स स सारणस ो भवती त

(भा यम)

क चा वशषः

(३०२ वा यस ाप दषणवा तकम १)

स सारणस ाया वा य य स ा च वण व धः

(भा यम)

स सारणस ाया वा य य स ा च वण व धन स य त- स सारणा परः पव भवती त

स सारण य द घ भवती त न ह वा य य स सारणस ायामष नदश उपप यत ना यतयोः

काययोः सभवोऽि त

( वतीयप ा यपगमभा यम)

अ त त ह वण य

(३०३ वणस ाप दषणवा तकम २)

वणस ा चि नव तः २

पात जलमहाभा यम

- 338 -

(भा यम)

वण य स ा चि नव ि तन स य त- lsquo यङःrsquo स सारणमrsquo इ त स एव ह ताव दग दलभः य य

स ा यत अथा प कथ च ल यत कनासौ यणः थान यात अनन यसौ यव था यत

तदत दतरतरा य भव त इतरतरा या ण च काया ण न क प त

(३०४ समाधानवा तकम ३)

वभि त वशष नदश त ापक उभयस ा व य३

(भा यम)

यदय वभि त वशष नदश करो त-स सारणा परः पव भवती त स सारण य द घ भवती त यङः

स सारण भवती त तन ायत-उभयोः स ा भवती त य तावदाह-स सारणा परः पव भवती त

स सारण य द घ भवती त तन ायत- वण य भवती त यद याह- यङः स सारण म त तन

ायत- वा य य स ा भवती त

( थमप ा यपगमभा यम)

अथ वा पनर त वा य यव

(उ ता प मारणभा यम)

नन चो तम- स सारणस ाया वा य य स ा च वण व धः इ त

(समाधानभा यम)

नष दोषः यथा काका जातः काकः यना जातः यनः एव स सारणा जात स सारणम

त मा परः पव भव त त य द घ भवती त

(समाधाना तरभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 339 -

अथवा य त ह- वा यष वा यकदशान य जानाः पदष च पदकदशान वा यष

ताव वा यकदशान- वश प डीम वश तपणम इ त पदष पदकदशान -दवद तो द तः

स यभामा भाम त एव महा प-स सारण नव ता स सारण नव त य यत य वा य याथ

स सारणा स सारण य यष वा यकदशः य यत तन नव त य व ध व ा यामः-

स सारण नव ता स सारण नव त य त

(समाधाना तरभा यम)

अथवा आहाय-स सारणा परः पव भवती त स सारण य द घ भवती त न च वा य य

स सारणस ाया स यामष नदश उपप नः ना यतयोः काययोः सभवोऽ ती त त

वचना व य त

( वतीयप ा यपगमभा यम)

अथवा पनर त वण य

(उ ता प मारणभा यम)

नन चो तम-वणस ा चि नव ि तःइ त

(समाधानभा यम)

नष दोषः इतरतरा यमा मत चो दतम सवाण चतरतरा या यक वन प र ता न- स त

न यश द वा इ त

(समाधानबाधकभा यम)

नद त यम य रतरतरा यः न ह त क चद यत- अ य थान य आकारकारौकारा भा य त त

व स ा भव ती त इह ह पन यत-इ यो यणः थान वणः स स सारणस ा भवती त

पात जलमहाभा यम

- 340 -

(समाधानसाधकभा यम)

एव त ह भा वनीय स ा व ा यत त यथा-कि च क चत त तवायमाह- lsquoअ य स य शाटक

वयrsquo इ त स प य त-lsquoय द शाटको न वात यः अथ वात यो न शाटकः शाटको वात य च त

व त ष म भा वनी ख व य स ाऽ भ ता स म य वात यो-lsquoयि म नत शाटक इ यत व तrsquo

इ त एव महा प- स यणः थान भव त य या भ नव त य स सारण म यषा स ा भ व य त

(समाधाना तरभा यम)

अथवा-इजा दयजा द व ि त चव ह लोक ल यत यजा यपदशा त इजा द नव ि तः स ता

य जत च पनल का इ टम उ त म त त म यामह-अ य यणः थान इम मक य जत इ त

त त यासा व भमत य शा ण साध वम वा यायत- क त साधभव त ङ त साधभवती त

इ यणः स सारणम ४४

(अथागमि थ तदश नणय करणम)

(४० प रभाषास म ११७ आ २)

आ य तौ ट कतौ११४५

(अ वयानपपि त नराकरणा धकरणम)

(आ पभा यम)

समास नदशोऽयम त न ायत क आ दः कोऽ त त यथा- lsquoअजा वधनौ दवद तय द तौrsquo

इ य त त न ायत- क याजा धनम क यावयः-इ त

(समाधानभा यम)

य य प ताव लोक एष टा तः टा त या प त प षार भो नवतको भव त

पात जलमहाभा यम

- 341 -

(आ पभा यम)

अि त वह कि च प षार भः

(समाधानभा यम)

अ ती याह

कः

स यातानदशो नाम

(ट कतोरागम वषय व नणया धकरणम)

(आ पभा यम)

कौ पन ट कतावा य तौ भवतः

(समाधानभा यम)

आगमा व याह

(आदशवा दन आगमवा दन त आ पभा यम)

य त पनयि न यष नाम श दष आगमशासन यात न न यष नाम श दष

कट थर वचा ल भवणभ वत यमनपायोपजन वका र भः आगम च नामापवः श दोपजनः

(आगमवा दन आदशवा दन त आ पभा यम)

अथ य त यि न यष श द वादशाः यः

(आदशवा दनः समाधानभा यम)

बाढ य तम श दा तर रह भ वत यम त श दा तरा छ दा तर य तपि तय ता

(इ टापि तभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 342 -

आदशा तह म भ व यि त अनागमकाना सागमकाः

(आ पभा यम)

त कथम

(एकद शसमाधानभा यम)

स ा धकरोऽयम आ य तौ चह सक यत टकारककार वतावदा यत

त ा य तयो टकारककारा वतौ स भ व यतः त lsquoआधधातक य वलादःrsquo इ यपि थत मद

भव त- आ द र त तनकारा दरादशो भ व य त

(आ पभा यम)

एताव दह स म lsquoइ rsquo इ त कथ पन रयता स ण इकारा दरादशो ल यः

(समाधानभा यम)

ल य इ याह

कथम

बह ी ह नदशात बह ी ह नदशोऽयम - इकारः आ दर य त

(आ पभा यम)

य य प तावद त छ यत व तम इह त कथम -lsquoलङल ल वडदा तःrsquo इ त

य ाश यमदा त हणनाकारो वशष यतम

( या पभा यम)

त को दोषः

( या पसमाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 343 -

अ ग योदा त व स यत

(समाधानभा यम)

नष दोषः पदोऽय बह ी हः त वा य एवोदा त हणनाकारो वश यत-अकार उदा त

आ दर य त

(आ पभा यम)

य त यनव यत व त-lsquoआडजाद नामrsquo इ त

(समाधानभा यम)

व य यतत-अजाद नामटा स म इ त

( स ाि तभा यम)

अथवा-य तावदय सामा यनोपद ट श नो त त तावदप दश त- क तम ततो वला याधधातकम

ततः प चा दकारम तनाय वशषण श दा तर समदाय तप यत त यथा-ख दरबबरयोः-

ख दरबबरौ गौरका डौ स मपण ततः प चादाह-क कटवान ख दर- इ त तनाऽसौ वशषण

व या तर समदाय तप यत

(समाधाना तरभा यम)

अथवा एतयानप याऽय श दा तरमप दश त क तम ततो वला याधधातकम ततः प चा दकार

यि म त यागमब भव त

(३०५आ पवा तकम १)

ट कतोरा य त वधान यय तषधः

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 344 -

ट कतोरा य त वधान यय य तषधो व त यः यय आ दर तो वा मा भ द त lsquoचर टःrsquo

lsquoआतोऽनपसग कःrsquo इ त

(३०६ समाधानवा तकम२)

परवचनाि स म

(भा यम)

परवचना यय आ दर तो वा न भ व य त

(३०७ समाधानबाधककद शवा तकम ३)

परवचनाि स म त च नापवाद वात

(भा यम)

परवचनाि स म त चत त न

क कारणम

lsquoअपवाद वातrsquo अपवादोऽय योगः त यथा-lsquo मदचो या परःrsquo इ यष योगः थानयोग व य

ययपर व य चापवादः

(समाधानसाधक टा तवष यभा यम)

वषम उप यासः य त त यदनवकाश म करण थानयोग व ययपर व च बाधत इह त

पन भय सावकाशम

ट करण यावकाशः-lsquo टतःrsquo इ त ईकरो यथा यात क करण यावकाशः- lsquo क तrsquo इ याकारलोपो

यथा यात

(समाधानबाधकापवाद वसाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 345 -

योजन नाम त व त यम यि नयोगतः यात य द चाय नयोगतः परः या तत एत योजन

यात कतो न ख वतत - ट करणादय परो भ व य त न पनरा द र त क करणा च परो

भ व य त न पनर त इ त

( कदशऽपवाद वबाधकभा यम)

टतः ख व यष प रहारः य नाि त स भवः- य पर च यादा द च कत वप रहारः अि त

ह स भवः- य पर च याद त च

(आ पभा यम)

त को दोषः

(समाधानभा यम)

lsquoउपसग घोः कःrsquo आ यो योः lsquoनो धा वोःrsquo इ त तषधः स यत

( टदशऽ यपवाद वबाधकभा यम)

टत चा यप रहारः यादव यय ट करणादा दः न पनः परः

(आ पभा यम)

व त ह इदानी मद यात- टत ईकारो भवती त

(समाधानभा यम)

य उभयवान-lsquoगापो टगrsquo इ त

(३०८ स ा यकद शसमाधानवा तकम ४)

स त ष ठय धकार वचनात

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 346 -

स मतत

कथम

ष य धकारऽय योगः कत य-lsquoआ य तौ ट कतौ ष ठ न द ट यrsquo इ त

(३०९ स ा यकद शसमाधाना तरवा तकम ५)

आ य तयोवा ष यथ वा तदभावऽस ययः

(भा यम)

आ य तयोवा ष यथ वा तदभाव ष या अभाव अस ययः यात- आ दर तो वा न

भ व य त

(आ पभा यम)

य त पनय छ द न म तको नामाथः यात नाथ न म तकन नाम श दन भ वत यम

(समाधानभा यम)

अथ न म तक एव श दः

त कथम

आ य तौ ष ठथ न चा ष ठ प यामः त म यामह-आ य ताववा न तः तयोरभाव

ष य प न भवती त आ य तौ ट कतौ४५

(४१ प रभाषास म ११७ आ ३)

मदचोऽ या परः११४६

(स बा य नणया धकरणम)

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 347 -

कमथ मदम यत

(३१० स ा तवा तकम १)

मदचोऽ या पर इ त थानपर ययापवादः

(भा यम)

मदचोऽ या पर इ य यत थानयोग व य ययपर व य चापवादः थानयोग व य तावत-

क डा न वना न पया स यशा स ययपर व य- भनि त छनि त

(आ पभा यम)

भव दद य तमदाहरणम-क डा न वना न य नाि त सभवः-यदयमचोऽ या पर च यात थान

च त इद वय तम- पया स यशासी त अि त ह स भवः-यदयमचोऽ या पर च यात थान

च त

(समाधानभा यम)

एतद प य तम

कथम

नव वर आ ापय त ना प धमस काराः पठि त-अपवाद सगा बा य ता म त

क त ह

लौ ककोऽय टा तः लोक ह स य प सभव बाधन भव त त यथा-lsquoद ध ा मण यो

द यता त कौि ड यायrsquo इ त स य प सभव द धदान य त दान नवतक भव त एव महा प

स य प सभव अचाम या पर व ष ठ थानयोग व बा ध यत

(स ा व ि त न पणा धकरणम)

पात जलमहाभा यम

- 348 -

(३११ स ा ता पवा तकम २)

अ या पव म ज मदनष गसयोगा दलोपाथम

(भा यम)

अ या पव म ज म व त यः

क योजनम

अनष गसयोगा दलोपाथम अनष गलोपाथ सयोगादलोपाथ च अनष गलोपाथ तावत-

म नः म नवान सयोगा दलोपाथम -म ता म तम म त यम

(३१२ आ पवा तकम ३)

भिजम य च

(भा यम)

भिजम य चा या पव म व त यः भ जा मर चय इ त

(आ प मारणभा यम)

स त ह व त यः

(आ प नरासभा यम)

न व त यः नपातनात स म

क नपातनम

भ जाश दोऽ ग या दष प यत मर चश दो बा वा दष

(पवा त व थापना धकरणम)

क पनरय पवा तः आहोि वत परा दः आहोि वदभ तः

पात जलमहाभा यम

- 349 -

( या पभा यम)

कथ वाय पवा तः यात कथ वा परा दः कथ वाऽभ तः

(समाधानभा यम)

य य त इ त वतत ततः पवा तः अथा द र त वतत ततः परा दः अथोभय नव त

ततोऽभ तः

(भा यम)

क चा वशषः

(३१३ दषणवा तकम ४)

अभ त द घनलोप वरण वान वारशीभावाः

(भा यम)

य यभ तो द घ व न ा नो त क डा न वना न lsquoनोपधायाः सवनाम थान चास ब ौrsquo इ त

द घ व न ा नो त द घ

(नलोपोदाहरणभा यम)

नलोप- नलोप च न स य त lsquoअ न ी त वािजना ी षध था ता ता प डानामrsquo lsquoन लोपः

ा तप दका त यrsquo इ त नलोपो न ा नो त नलोप

( वरोदाहरणभा यम)

वर- वर च न स य त lsquoसवा ण योती षrsquo lsquoसव य स पrsquo इ या यदा त व न ा नो त वर

(ण वोदारहणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 350 -

ण व- ण व च न स य त माषवापा ण ी हवापा ण पवा त ा तपा दका तनकार य त स म

परादौ वभि तनकार य त अभ त नमो हण कत यम

(उदाहरण नरासभा यम)

न कत यम यत एत यास एव- lsquo ा तप दका तनि वभि तष चrsquo इ त ण व

(अन वारोदाहरणभा यम)

अन वार-अन वार च न स य त वष तपः पर तपः lsquoमोऽन वारो ह लrsquo इ यन वारो न

ा नो त

(उदाहरणबाधकभा यम)

मा भदवम lsquoन चापदा त य झ लrsquo इ यन वारो भ व य त

(उदाहरणा तरभा यम)

य त ह न झ परः-वह लहो गौः अ लहो वायः अन वारः

(शीभावोदाहरणभा यम)

शीभाव- शीभाव च न स य त पणी जतनी त ब णी नप सकादतर यौङः शीभावो भवती त

शीभावो न ा नो त शीभाव

(परा दप ा यपगमभा यम)

एव त ह परा दः क र यत

(३१४ परा दप दषणवा तकम ५)

परादौ गणव यौवद घनलोपान वारशीभावनकार तषधाः

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 351 -

य द परा दगणः तष यः- पण जतन त ब ण lsquoघ ङ तrsquo इ त गणः ा नो त गण

(ब यदारणभा यम )

व -व ः तष या- अ तसखी न ा मणकला न lsquoस यरस ब ौrsquo इ त ण व lsquoअचो

ि ण तrsquo इ त व ः ा नो त व

(औ वोदाहरणभा यम)

औ व-औ व च तष यम प ण जत न त ब ण lsquoइद यामौद च घःrsquo इ यौ व ा नो त

औ व

(द घ दाहरणभा यम)

द घ-द घ व च न स य त क डा न वना न lsquoनोपधायाः सवनाम थान चास ब ौrsquo इ त द घ व

न ा नो त

(उदाहरण नरासभा यम)

मा भदवम lsquoअतो द घ य ञ स प चrsquo इ यव भ व य त

(उदाहरणा तरभा यम)

इह त ह-अ थी न दधी न यसखी न ा मणकला न द घ

(नलोपोदाहरणभा यम)

नलोप-नलोप च न स य त lsquoअ न ी त वािजना ी षध था ता ता प डानामrsquo lsquoन लोपः

ा तप दका त यrsquo इ त नलोपो न ा नो त नलोप

(अन वारोदाहरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 352 -

अन वार-अन वार च न स य त वष तपः पर तपः lsquoमोऽन वारो ह लrsquo इ यन वारो न

ा नो त

(उदाहरण नरासभा यम)

मा भदवम lsquoन चापदा त य झ लrsquo इ यन वारो भ व य त

(उदाहरणा तरभा यम)

य त ह न झ परः-वह लहो गौः अ लहो वायः अन वार

(उदाहरणभा यम)

शीभाव नकार तषध-शीभाव नकार य तषधो व त यः पणी जतनी त ब णी सन क य

शीभावः ा नो त

(उदाहरण नरासभा यम)

नष दोषः lsquo न द यमान यादशा भवि तrsquo इ यव न भ व य त

(उदाहरणसाधकभा यम)

य त ह न द यत त य न ा नो त

क मात

नमा यव हत वा

(पवा तप ा यपगमभा यम)

एव त ह पवा तः क र यत

(३१५ प वा तप दषणवा तकम ६)

पवा त नप सकोपसजन व व वग वर च

पात जलमहाभा यम

- 353 -

(भा यम)

य द पवा तः यत नप सकोपसजन व व वग वर च न स य त

(उदाहरणभा यम)

नप सकोपसजन व वम-आराशि णी धानाश क लनी न कौशाि बनी नवाराण सनी

वग वरः-प चारि ननी दशारि ननी न म कत अनज त वादत वधयो न ा नवि त

(३१६ दषणबाधकवा तकम ७)

न वा ब हर गल ण वात

(भा यम)

न वा एष दोषः

क कारणम

lsquoब हर गल ण वातrsquo

ब हर गो नम अ तर गा एत वधयः

lsquoअ स ब हर गम तर गrsquo

वग वर भयान प रहारः-सघातभ तोऽसौ नो सहतऽवयव यग तता वह त म त क वा वग वरो

भ व य त मदचोऽ या परः४३

(इ यागमि थ तदश नणय करणम)

------------------

पात जलमहाभा यम

- 354 -

(अथादश नयामक करणम)

(४२ प रभाषास म ११७ आ४)

एच इ वादश११४७

(स ार भ योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

कमथ मदम यत

(३१७ योजनवा तकम १)

एच इ वचन सवणाकार नव यथम

(भा यम)

एच इ भवती य यत-सवण नव यथमकार नवक यथ च सवण नव यथ तावतmdashएङो

वादशशासनष अध एकारोऽध ओकारो वा मा भ द त अकार नव यथ च-इमावचौ समाहारवण

मा ाऽवण य मा वण वणयोः तयो वशासनष कदा चदवणः यात कदा च दवण वण मा

कदा चदवण भ द यवमथ मदम यत

(भा यम)

अि त योजनमतत

क तह त

(अ न टापि त नराकरणा धकरणम)

(३१८ आ पवा तकम २)

द घ स ग त

पात जलमहाभा यम

- 355 -

(भा यम)

द घाि वकः ा नवि त

क कारणम

थानऽ तरतमो भवती त

(आ पबाधकभा यम)

नन च वादश इ य यत तन द घा न भ व यि त

(आ पसाधकभा यम)

वषयाथमतत यात -एचो व स ग इ भवती त

(३१९ समाधानवा तकम ३)

द घा स ग त नवतक वात

(भा यम)

द घाणा ि वकाम स गः

क कारणम

lsquo नवतक वातrsquo नाननको नव य त

क त ह

अ नको नव य त स ा य वा इक चा नक च त ानना नको नव य त

(स या याना धकरणम)

( थम योजन या यानभा यम)

सवण नव यथन ताव नाथः

पात जलमहाभा यम

- 356 -

(३२० या यानसाधकवा तकम ४)

स मङः स थान वात

(भा यम)

स मतत

कथम

एङः lsquoस थान वा rsquo इकारोकारौ भ व यतः अध एकारोऽघ ओकारो वा न भ व य त

(आ पभा यम)

नन च एङः स थानतरावधकारा कारौ

(समाधानभा यम)

न तौ तः य द ह तौ याता ताववायमप दशत

(समाधानबाधक यम)

नन च भो छ दोगाना सा यम राणायनीया अधमकारमधमोकार चाधीयत-lsquoसजात ए वrsquo

सनत lsquoअ वय ओ भः सतम rsquo lsquoश त ए य rsquo lsquoयजत त ए यत rsquo इ त

(समाधानसाधकभा यम)

पाषदक तरषा त भवताम नव लोक ना यि मन वद-अध एकारः अध ओकारो वाि त

( वतीय योजन या यानभा यम)

अकार नव यथना प नाथः

(३२१ या यानसाधकवा तकम ५)

ऐचो चो तरभय वात

पात जलमहाभा यम

- 357 -

(भा यम)

ऐचो चो तरभय वादवण न भ व य त भयसी मा वण वणयोः अ पीय यवण य भयस एव

हणा न भ व यि त त यथा-lsquo ा मण ाम आनीयतामrsquo इ य यत त चावरतः प चका क

भव त एच इ वादश४८

--------------------

(४३ प रभाषास म ११७ आ १२५)

ष ठ थानयोगा११४१

( थानयोगश दाथ न पणा धकरणम)

(आ पभा यम)

क मदम- थानयोग त

(समाधानभा यम)

थान योगोऽ याः सय थानयोगा स त यलोपो नपातनात

ततीयाया वा ए वम थानन योगोऽ याः सय थानयोग त

(स योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

कमथ पन रदम यत

(३२२ समाधानवा तकम १)

ष याः थानयोगवचन नयमाथम

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 358 -

नयमाथ ऽयमार भः एकशत ष यथाः याव तो वा सि त त सव ष याम चा रताया

ा नवि त इ यत च- याकरण या ष ठ सा थानयोगव या द त त चा तरण य न न

स यती त ष याः थानयोगवचन नयमाथम एवमथ मदम यत

(भा यम)

अि त योजनमतत

क तह त

(अ न टापि त नराकरणा धकरणम)

(३२३ आ पवा तकम २)

अवयवष या द व त स ग शासो गोह इ त

(भा यम)

अवयवष ठयादय त न स यि त

त को दोषः

lsquoशास इद हलोःrsquo इ त शास चा य य यादपधामा य च lsquoऊदपधाया गोहःrsquo इ त गोह चा य य

यादपधामा य च

(३२४ आ पबाधकसमाधानवा तकम ३)

अवयवष याद ना चाऽ ाि तय ग याऽस द ध वात

(भा यम)

अवयवष याद ना च नयम या ाि तः

क कारणम

पात जलमहाभा यम

- 359 -

lsquoयोग यास द ध वातrsquo सदह नयमः न चावयवष या दष सदहः

(आ पभा यम)

क व त यमतत

(समाधानभा यम)

न ह

कथमन यमान ग यत

लौ ककोऽय टा तः त यथा लोक- कि चत क चत प छ त- ामा तर ग म या म प थान

म भवानप दशि व त स त मायाच ट-अमि म नवकाश ह तद णो ह त यः अमि म नकाश

ह तवाम इ त य त तय पथो भव त न ति मन सदह इ त क वा नासावप द यत एव महा प

सदह नयमः न चावयवष या दष सदहः

(समाधाना तरभा यम)

अथवा- थान अयोगा थानयोगा

क मदमयोग त

अ य तयोगा अयोगा

(समाधाना तरभा यम)

अथवा-योगवती योगा

का पनय गवती

य या बहवो योगाः

कत एतत

पात जलमहाभा यम

- 360 -

भि न ह मतब भव त

(३२५ आ पबाधकवा तकम ४)

व श टा वा ष ठ थानयोगा

(भा यम)

अथवा- क चि ल गमास य व या म-इ थ ल गा ष ठ थानयोगा भवती त न च

ति ल गमवयवष या दष क र यत

(आ पभा यम)

य यव lsquoशास इद हलोःrsquo lsquoशा हौrsquo शा स हण कत यम- थानयोगाथ ल गमास यामी त

(आ पबाधकभा यम)

न कत यम यदवादः पर तादवयवष यथ कतम एतद तर ानव त सत थानयोगाथ

भ व य त

कथम

अ धकारो नाम कारः

कि चदकदश थः सव शा म भ वलय त यथा द पः स व लतः सव व मा भ वलय त

अपरोऽ धकारो यथा र वा अयसा वा ब का ठमनक यत त वदनक यत चकारण

अपरोऽ धकारः तयोग त या नदशाथ इ त योग योग उप त ठत

त यदष प ः-अ धकारः तयोग त या नदशाथ इ त तदा ह यदवादः पर तादवयवष यथम

एतद तर ानव त सत थानयोगाथ भ व य त

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 361 -

स ययमा मत व त न यन चाय श द ल ग श यमास तम

(आ पबाधकभा यम)

एव त यादश ति ल ग क र यत त क तमा क य त

( या यानभा यम)

य द नयमः यत य का ष ठ अनक च वश य त न स य त अ ग य हलः अणः

स सारण य त हल य वश योऽण प वश यः स सारणम प वश यम अस त पन नयम

कामचारः-एकया ष या अनक वशष यतम त यथा-दवद त य प ः पा णः क बल इ त

त मा नाथ नयमन

(उ ता प मारणभा यम)

नन चो तम-एकशत ष यथाः याव तो वा सि त त सव ष ठयाम चा रताया ा नव ती त

(आ पबाधकभा यम)

नष दोषः य य प लोक बहवोऽ भसब धा आथा यौना मौखाः ौवा च त श द य त श दन

कोऽ योऽ भसब धो भ वतम त-अ यदतः थानात

(आ पसाधकभा यम)

श द या प श दनान तरादयोऽ भसब धाः अ तभ वती त सदहः- थान अन तर समीप इ त

(आ पबाधकभा यम)

सदहमा मत व त सवसदहष चदमप त ठत-lsquo या यानतो वशष तपि तन ह सदहादल णमrsquo

इ त थान इ त या या यामः

( न द यामानप रभाषा धकरणम)

पात जलमहाभा यम

- 362 -

(आ पभा यम)

न तह दानीमय योगो व त यः

(समाधानभा यम)

व त य च

क योजनम

ष य त थानन यथा य यत यतः ष य चा रता

क कत भव त

lsquo न द यमान यादशा भवि तrsquo इ यषा प रभाषा न कत या भव त ष ठ थानयोगा४९

(४४अ तरतमप रभाषास म ११७ आ ६)

थानऽ तरतमः११५०

(स ोदाहरणा धकरणम)

(आ पभा यम)

कमदाहरणम

(समाधानभा यम)

lsquoइको यण चrsquo द य म व ताल थान य ताल थानः ओ ठ थान य ओ ठ थानो यथा

या द त

(समाधानबाधकभा यम)

नतदि त स यातानदशना यति स म

(उदाहरण दशनकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 363 -

इद त ह-lsquoत थ थ मपा ताततामःrsquo इ त एकाथ यकाथः यथ य यथः ब वथ य ब वथ

यथा या द त

(उदाहरणबाधकभा यम)

नन च एतद प स यातानदशनव स म

(उदाहरणा तरभा यम)

इद त ह-lsquoअकः सवण द घःrsquo इ त द डा म पा म दधी ः मघ ः क ठ थानयोः

क ठ थान ताल थानयो ताल थान ओ ठ थानयोरो ठ थानो यथा यात

(य ानक वधप रभाषासाधना धकरणम)

(आ पभा यम)

अथ थान इ त वतमान पनः थान हण कमथम

(समाधानभा यम)

य ानकमा तय त थानत एवा तय बल यो यथा यात

क पन तत

चता तोता माणतोऽकारो गणः ा नो त थानत एकारोकारौ पनः थान हणादकारौकारौ

भवतः

(तम हण योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

अथ तम हण कमथम

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 364 -

lsquoझयो होऽ यतर यामrsquo इ य lsquoसो मणः सो माणःrsquo इ त वतीयाः स ताः lsquoनादवतो नादव तrsquo

इ त ततीयाः स ताः तम हणा य सो माणो नादव त च त भवि त चतथाः-वा घस त

ट भस त

(स योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

कमथ पन रदम यत

(३२६ समाधानवा तकम १)

था नन एक व नदशादनकादश नदशा च सव स ग त मात थानऽ तरतमवचन

नयमाथम

(भा यम)

था यक वन न द यत- अक इ त अनक च पनरादशः त न द यत- द घ इ त lsquo था नन

एक व नदशादनकादश नदशा चrsquo lsquoसव स गःrsquo सव सव ा नवि त इ यत चा तरतमा एव

य र त त चा तरण य न न स य त त मात थानऽ तरतमवचन नयमाथम

एवमथ मदम यत

(काकभा यम)

अि त योजनमतत

क तह त

(अथ थमा तपाठ नणया धकरणम)

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 365 -

यथा पन रयम तरतम नवि तः सा क क ततो भव त- था न य तरतम ष ठ त

आहो वदादशतः- थान ा यमाणानाम तरतम आदशो भवती त

कतः पन रय वचारणा

उभयथा ह त या स हता lsquo थानऽ तरतम उरण रपरःrsquo इ त

(भा यम)

क चात

(स त य तपाठदषणभा यम)

य द क ततः lsquoइको यण चrsquo इ त यणा यऽ तरतमा इक त ष ठ य ष ठ त ादशा

भव तीतीहव या -द य म व कमायथ मब वथ म य न यात आदशतः

पनर तरतम नव तौ स या सव ष ठ य ष ठ त ादशा भव ती त सव स भव त

(स त य तपाठदषणा तरभा यम)

तथा-lsquoइको गणव ीrsquo गणव योय अ तरतमा इक त ष ठ य ष ठ त ादशा

भव तीतीहव या - नता ल वता नायको लावकः चता तोता चायकः तावक इ य न यात

आदशतः पनर तरतम नव तौ स या सव ष ठ य ष ठ त ादशा भव ती त सव स

भवती त

(स त य तपाठदषणा तरभा यम)

तथा-ऋवण य गणव स ग-गणव योयद तरतममवण त ष ठ य ष ठ त ादशा

भव तीतीहव यात- कता हता आ तारकः नपारक इ त आ त रता नप रता कारको हारक इ य

न यात आदशतः पनर तरतम नव तौ स या सव ष ठ य ष ठ त ादशा भव ती त सव

स भवती त

पात जलमहाभा यम

- 366 -

( थमा तरपाठदषणभा यम)

अथादशतोऽ तरम नव तौ स यामय दोषः-वा तो य ययrsquo था न नदशः कत यः-

ओकारौकारयो र त व त यम एकारकारयोमाभ द त क ततः पनर तरतम नव तौ स या

वा तादश य ए या तरतमा कत त त ष ठ य ष ठ त ादशा भव ती या तरण

था न नदश स भव त

(दषणो ारभा यम)

आदशतोऽ य तरतम नव तौ स या न दोषः

कथम

वा त हण न क र यत- lsquo य ययrsquo एचोऽयादयो भव ती यव

(आ पभा यम)

य द न यत चय जय म य ा प ा नो त

(आ पबाधकभा यम)

lsquo यज यौ श याथrsquo इ यति नयमाथ भ व य त- योरवच इ त

(आ पसाधकभा यम)

तयो त ह श याथाद य ा प ा नो त- य पाप जयो वषलः

(आ पबाधकभा यम)

उभयतो नयमो व ा यत- योरवचः तयो च श याथ एव त

(इ टानपपि तभा यम)

इहा प त ह नयमा न ा नो त- ल य प यम अव यला यम अव यपा य म त

पात जलमहाभा यम

- 367 -

(इ टोपपि तभा यम)

त यजातीय य नयमः

क च त यजातीयः

यथाजातीयकः योरच

कथजातीयकः योरच

एकारः

(अ न टापि तभा यम)

[एवम प] राय म छ त रयती य ा नो त

(अ न टापि तवारणभा यम)

रा य छा दसः टान व ध छ द स भव त

( थमा तपाठ दषणा तरभा यम)

lsquoऊदपधाया गोहःrsquo आदशतोऽ तरतम नव तौ स यामपधा हण कत यम क ततः

पन तरतम नव तौ स यामकार य गोहो याऽ तरतमा क त त ष ठ य ष ठ त ादशा

भव ती य तरणोपधा हण स भव त

(दषणो ारभा यम)

आदशतोऽ य तरतम नव तौ स या न दोषः यत एत यास एव

( थमा तपाठ दषणा तरभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 368 -

lsquoरदा या न ठातो नः पव य च दःrsquo आदशतोऽ तरतम नव तौ स या तकार हण कत यम

क ततः पनर तर नव तौ स या नकार य न ठाया या तरतमा क त त ष ठ य ष ठ

त ादशा भव ती य तरणा प तकार हण स भव त

(दषणप रहारभा यम)

आदशतोऽ य तरतम नवतौ स या न दोषः यत एत यास एव

(इ त थमा तपाठ नणयः)

---------

पात जलमहाभा यम

- 369 -

(अथ वत व ध व नराकरणम)

(आ पभा यम)

क पन रद नवतकम -अ तरतमा अनन नव य त आहोि वत तपादकम - अ यन

नव तानामनन तपि तः

(भा यम)

क चा वशष

(३२७ थमप दषणवा तकम २)

थानऽ तरतम नवतक सव था न नव ि तः

(भा यम)

थानऽ तरतम नवतक सव था नना नव ि तः ा नो त अ या प ा नो त- द ध मध

(आ पबाधकभा यम)

अ त न कि चद य आदशः त न द यत त ा तयतो द धश द य द धश द एव मधश द य

मधश द एवादशो भ व य त

(आ पसाधकभा यम)

य द चवम व च व य त दोषः यात- बस मसल म त lsquoइ कोरादश यययोःrsquo इ त

ष व ा नो त

(आ पा तरभा यम)

अ प च- इ टा यव था न क पत त यथा- त त ा तलाः ता मह तम प

नाव त ठ त एव मम वणा मह तम प नाव त ठरन

पात जलमहाभा यम

- 370 -

( वतीयप ा यपगमभा यम)

अ त त ह तपादकम- अ यन नव तानामनन तपि तः

(३२८ आ पवा तकम ३)

नव त तप तौ नव ि तः

(भा यम)

नव त तप तौ नव ि तन स य त सव सव ा नवि त

(आ पता पय नभा यम)

क त य यत- नव ि तन स यती त न साधीयो नव ि तः स ा भव त

(आ पता पयवणनभा यम)

न मो- नव ि तन स यती त

क त ह

इ टा यव था न क पत न सव सव य त

( या पभा यम)

इद मदानी कमथ यात

(३२९ या पसमाधानवा तकम ४)

अनथक च

(भा यम)

अनथकमत यात यो ह भ तव त यात lsquoमा भ थाःrsquo इ त क तन कत यात

(आनथ यप रहारण समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 371 -

उ त वा

कम तम

स त ष यधकार वचनात इ त ष य धकारऽय योगः कत यः थानऽतरतमः

lsquoष ठ न द ट यrsquo इ त

(अ न ट नराकरणा धकरण)

(३३० आ पवा तकम ५)

या मवचन च

(भा यम)

या म म त च व त यम

क योजनम

यो य या तरतमः स त य थान यथा यात अ य या तरतमोऽ य य थान मा भ द त

(३३१ समाधानवा तकम ६)

या मवचनम श य वभाव स वात

या मवचनम श यम

क कारणम

lsquo वभाव स वातrsquo वभावत एति स म त यथा- समाजष समाशष समवायष

चाऽऽ यता म य त न चो यत- या म म त या म चासत

(स या याना धकरणम)

(३३२ या यानवा तकम ७)

पात जलमहाभा यम

- 372 -

अ तरतमवचन च

(भा यम)

अ तरतमवचन चा श यम-योग चा ययम श यः

कतः

lsquo वभाव स ा वदवrsquo त यथा-समाजष समाशष समवायष चा यता म य त-नव कशाः कशः

सहासत न पा डवः पा ड भः यषामव क चदथकतमा तय तरव सहासत

तथा-गावो दवस च रतव यो-यो य याः सवो भव त तन सह शरत

तथा-या यता न गोय तका न सघ टका न भवि त ता य यो यमप यि त श द कवि त

( टा तबाधकभा यम)

एव ताव चतनाव स

( टा ता तरभा यम)

अचतन व प त यथा-लो टः तो बाह वग ग वा नव तय ग छ त नो वमारोह त

प थवी वकारः प थवीमव ग छ या तयतः

तथा-या एता आ त र यः स मा आप तासा वकारो धमः स धम आकाश नवात नव

तय ग छ त नावागवरोह त अि वकारोऽप एव ग छ या तयतः

तथा- यो तषो वकारोऽ चराकाशदश नवात स व लत नव तय ग छ त नावागवरोह त

यो तषो वकारो यो तरव ग छ या तयतः

(स स ता ा तदषण नराकरणा धकरणम )

(३३३ दषणवा तकम ८)

पात जलमहाभा यम

- 373 -

य जन वर य त म च त काल स गः

(भा यम)

य जन य त म वर य त म च त कालता ा नो त य जन य त म-इ टम उ तम

आ तयतोऽधमा क य य जन याऽधमा क इक ा नो त

(दषणबाधकभा यम)

नव लोक नव वदऽधमा क इगि त

क त ह

मा कः योऽि त स भ व य त

(दषणा तरभा यम)

वर य त म- द य म व कमायथ मब वथम आ तयतो मा क य

वमा क यको मा को वमा को यण ा नो त

(दषणबाधकभा यम)

नव लोक नव वद मा को वमा को वा यणि त

क त ह

अधमा कः योऽि त स भ व य त

(३३४ दषणवा तकम ९)

अ चानकवणादशष

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 374 -

अ चानकवणादशष त कालता ा नो त lsquoइदम इशrsquo आ यतोऽधततीयमा क यदमः

थानऽधततीयमा मवण ा नो त

(दषणबाधकभा यम)

नष दोषः lsquoभा यमानन सवणाना हण नrsquo इ यव न भ व य त

(३३५ दषणवा तकम १०)

गणव य भावष च

(भा यम)

गणव योर भावष च त कालता ा नो त ख वा+इ ः ख व ः ख वा+उदकम

ख वोदकम ख वा+ईषा ख वषा ख वा+ऊढा ख वोढा ख वा+एलका ख वलका ख वा+ओदनः

ख वौदनः ख वा+ऐ तकायनः ख व तकायनः ख वा+औपगवः ख वौपगवः इ त

आ तयति मा चतमा ाणा था नना मा चतमा ा आदशाः ा नवि त

(दषणबाधकभा यम)

नष दोषः तपर गणव ी

(दषणसाधकभा यम)

नन च तः परो य मा सोऽय तपरः

(दषणबाधकभा यम)

न याह ताद प पर तपर इ त

(आ पभा यम)

य द ताद प पर तपरः lsquoऋदोरपrsquo इतीहव यात-यवः तवः लवः पव इ य न यात

पात जलमहाभा यम

- 375 -

(आ पबाधकभा यम)

नष तकारः

क त ह

दकारः

(आ पसाधकभा यम)

क दकार योजनम

( तब द भत समाधानभा यम)

अथ क तकार य यसदहाथ तकारः दकारोऽ प अथ मखसखाथ तकारः दकारोऽ प

(दषणवा तकशषभा यम )

ए भाव-कवात कवाथ आ तयतोऽधततीयमा य टस क याधततीयमा एच ा नो त

(दषणो ारभा यम)

नव लोक न च वदऽधततीयमा एजि त

(३३६ आ पवा तकम ११)

ऋवण य गणव स ग सव स गोऽ वशषात

(भा यम)

ऋवण य गणव स ग सव स गः सवगणव स गः सव गणव स का ऋवण य

थान ा नवि त

क कारणम

पात जलमहाभा यम

- 376 -

अ वशषात न ह कि च वशष उपाद यत- एवजातीयको गणव स क ऋवण य थान भवती त

अनपाद यमान वशष सव स गः

(३३७ समाधानवा तकम १२)

न वा ऋवण य थान रपर स गादवण या तयम

(भा यम)

न वा एष दोषः

क कारणम

ऋवण य थान रपर स गात उः थान अण स यमान एव रपरो भवती य यत त

ऋवण या तयतो रफवतो रफवानकार एवा तरतमो भव त

(३३८ आ पवा तकम १३)

सवादश स ग वनका वात

(भा यम)

सवादश त गणव स क ऋवण य ा नो त

क कारणम

अनका वात lsquoअनकाि श सव यrsquo इ त

(३३९ समाधानवा तकम १४)

न वाऽनका व य तदा य वा वणादश या वघातः

(भा यम)

न वा एष दोषः

पात जलमहाभा यम

- 377 -

क कारणम

lsquoअनका व य तदा य वातrsquo यदायमः थान तदायमनकाल अनका व य

तदा य वा वणादश य वघातो न भ व य त

(समाधाना तरभा यम)

अथवाऽना तयमवतयोरा तयम एक या तरतमा क तनाि त अपर या तरतम आदशो नाि त

एतदवतयोरा तयम

(३४० समाधाना तरवा तकम १५)

स योगो वा न टा वद धरथवत

(भा यम)

अथवा न टा वद धरथव सह स योगो भव त त यथा- lsquoतवा वो न टो ममा प रथो द धः

उभौ स य यावहrsquo इ त एव महा प-lsquoतवा य तरतमा क तनाि त ममा य तरतम आदशो नाि त

अ त नौ स योगःrsquo इ त

(समाधानबाधकभा यम)

वषम उप यासः चतनाव स आथा करणा वा लोक स योगो भव त वणा च पनरचतनाः

त ककतः स योगः

(समाधानसाधकभा यम)

य य प वणा अचतनाः य वसौ य त स चतनावान

(एकादश दषण नराकरणा धकरणम)

(३४१ आ पवा तकम १६)

पात जलमहाभा यम

- 378 -

एजवणयोरादशऽवण था ननोऽवण धान वात

(भा यम)

एजवणयोरादशऽवण ा नो त ख वलका मालौपगवः

क कारणम

था ननोऽवण धान वात थानी य ावण धानः

(३४२ समाधानवा तकम १७)

स तभया तयात

(भा यम)

स मतत

कथम

उभयोय ऽ तरतम तन भ वत यम न चावणमभयोर तरतमम थानऽतरतमः५०

-----------

(४५ प रभाषास म ११७ आ ७)

उरण रपरः ११५१

(स य रपर वमा वधायक वा धकरणम)

(आ पभा यम)

क मदमर परवचनम य नव यथम- lsquoउः थान अणव भव त रपर चrsquo इ त

आहोि व पर वमा मनन वधीयत-lsquoउः थान अण च अनण च अण रपरrsquo इ त

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 379 -

क चा वशषः

(३४३ आ पवा तकम १८)

उर परवचनम य नव यथ चददा ता दष दोषः

(भा यम)

उरण रपरवचनम य नव यथ चददा ता दष दोषो भव त

क पन दा तादयः

उदा तानदा त व रतानना सकाः क तः तः कत तम कत तम न पा ह

( वतीयप ा यपगमभा यम)

अ त त यः थान अण चानण च अण त रपर इ त

(३४४ वतीयप दषणवा तकम १९)

य उः थानऽण स रपर इ त च गणव योरवण तपि तः

य उः थानऽण स रपर इ त च गणव योरवण या तपि तः कता हता वाषग यः

( वतीयप दषणशषा पभा यम )

क ह साधीयः- ऋवण यासवण यदवणः यात न पनरङचौ

( वतीयप वा दभा यम)

पवि म न प प एष दोषः क ह साधीय त ा प ऋवण यासवण यदवणः यात न

पन रकारोकारौ

( थमप वा दभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 380 -

अथ मतमतत-उः थान अण चानण च स ग अणव भव त रपर च त स ा पवि मन

प ऽवण य तपि तः

(आ पभा यम)

य त तद तम - lsquoउदा ता दष दोषःrsquo इ त स इह दोषो जायत न जायत

(समाधानभा यम)

जायत स दोषः

कथम

उदा त इ यननाणोऽ प त न द य त अनणोऽ प

(समाधानबाधकभा यम)

य य प- अणोऽ प त न द य त न त ा नवि त

क कारणम

थानऽ तरतमो भवती त

(समाधानसाधकभा यम)

कतो न ख वतत- वयोः प रभाषयोः सावकाशयोः समवि थतयोः lsquo थानऽ तरतमrsquo इ त lsquoउरण

रपरःrsquo इ त च lsquo थानऽ तरतमrsquo इ यनया प रभाषया यव था भ व य त न पनरः lsquoउरण रपरःrsquo

इ त

अतः कम

अत एष दोषो जायत-lsquoउदा ता दष दोषःrsquo इ त

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 381 -

य चा यत ऋवण य थान तपदमादशा उ य त तष रपर व न ा नो त-lsquoॠत इ ातोःrsquo

lsquoउदो यपव यrsquo इ त

(३४५ समाधानवा तकम ३)

स त स ग रपर वात

(भा यम)

स मतत

कथम

lsquo स ग रपर वातrsquo उः थान अण स यमान एव रपरो भव त

(आ पभा यम)

क व त यमतत

(समाधानभा यम)

न ह

कथमन यमान ग यत

थान इ त वतत थानश द च स गवाची

(आ पभा यम)

य यवमादशोऽ वश षतो भव त

(समाधानभा यम)

आदश च वश षतः

कथम

पात जलमहाभा यम

- 382 -

वतीय थान हण कतमनवतत त वम भसब धः क र यत- lsquoउः थान अण थान इ त उः

थान स ग अण स यमान एव रपरो भव त

(अ हण योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

अथा हण कमथम न ऊ रपरो भवती यवो यत

( या पभा यम)

ऊ रपर इती य यमान क इदानी रपरः यात

( या पभा यम)

य उः थान भव त

क च उः थान भव त

आदशः

(३४३ आ पबाधकवा तकम ४)

आदशो रपर इ त च र व धष रपर तषधः

(भा यम)

आदशो रपर इ त च र व धष रपर व य तषधो व त यः

क पना र र वधयः

अक लोपाऽऽनङन ी ङादशाः

अकङ-सौधात कः अक

लोप-पत वसयः लोप

पात जलमहाभा यम

- 383 -

आन -होतापोतारौ आन

अन -कता हता अन

र -मा ीय त प ीय त र

र - यत यत र

(३४७ आ पबाधकवा तकम ९)

उदा ता दष च

(भा यम)

उदा ता दष च

कम

रपर व य तषधो व त यः क तः तः

कत तम कतम तम नः पा ह त माद हण कत यम

(एकदश रपर वसाधका धकरणम)

(३४८ आ पवा तकम ६)

एकादश योपस यानम

(भा यम)

एकादश योपस यान कत यम ख व यः माल यः

क पनः कारण न स य त

उः थान अण स यमान एव रपरो भवती य यत न चायमरव थानऽण श यत

क त ह

पात जलमहाभा यम

- 384 -

उ चा य य च

(३४९ समाधानवा तकम ७)

अवयव हणाि स म

(भा यम)

यद ऋवण तदा य रपर व भ व य त त यथा-lsquoमाषा न भो त याःrsquo इ य त म ा अ प न

भ य त

(३५० समाधान नरासवा तकम ८)

अवयव हणाि स म त चदादश रा त तषधः

(भा यम)

अवयव हणाि स म त चदादश रा त य तषधो व त यः होतापोतारौ यथव-उ चा य य च

थानऽण रपरो भवती त एव य उः थानऽण चानण च सोऽ प रपरः यात

( या या तर दषणभा यम)

य द पनः- ऋवणा त य था ननो रपर वम यत ख व यः माल यः

नव श यम इह न स यत- कता हता कर त गर त ऋवणा त य य यत न चत वणा तम

(दषणबाधकभा यम)

नन चतद प यपद शव ावन ऋवणा तम

(दषणसाधकभा यम)

अथवता यपद शव ावः न चषोऽथवान त मा नव श यम न चदवम उपस यान कत यम

इह च रपर व य तषधो व त यः-मातः पत र त

पात जलमहाभा यम

- 385 -

(समाधानभा यम)

उभय न व त यम

कथम

इह यो वयोः ष ठ न द टयोः स ग भव त लभतऽसाव यतरतो यपदशम त यथा -दवद त य

प ः दवद तायाः प इ त

(आ पभा यम)

कथ मातः पत र त

(आ पसाधकभा यम)

का प स ः

(आ पबाधकभा यम)

अ व रपर वम

(आ पबाधकभा यम)

rsquoरा स य lsquoइ त सकार य लोपः रफ य वसजनीयः

(आ पसाधकभा यम)

नव यम इह ह - मातः करो त पतः करोती त rsquo अ यय वसजनीय य lsquoइ त ष व ा नो त

(आ पबाधकभा यम)

अ यय वसजनीय य य यत यय वसजनीय चायम

(आ पसाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 386 -

ल यतऽ ययोः rsquoरा स य lsquoइ त

(समाधानवा तकशषभा यम )

एव त ह-

(३५१ समाधानवा तकम ९)

ात प हण ापकमकादश -

न म तात ष व तषध य

( भा यम)

यदय क का दष ात प श द पठ त त ापय याचायः-नकादश न म तात ष व भवती त

(पवा त वसाधना धकरणम)

(आ पभा यम)

क पनरय पवा तः आहोि व परा दः आहोि वदभ तः

( या पभा यम)

कथ वाऽय पवा तः यात कथ वा परा दः कथ वा अभ तः

( या पसमाधानभा यम)

य य त इ त वतत ततः पवा तः अथा द र त वतत ततः परा दः अथोभय नव तम

ततोऽभ तः

(भा यम)

क चा वशषः

अभ तप दषणवा तकम

पात जलमहाभा यम

- 387 -

अभ त द घल वयग य त वरहला दशष वसजनीय तषधः यया यव था च

(भा यम)

य यभ तः द घ व न ा नो त गीः पः रफवकारा त य धातो र त द घ व न ा नो त

(दषणानपपि तभा यम )

क पनः कारण रफवकारा या धात वश यत न पनः पद वश यत-रफवकारा त य पद य त

(दषणोपपि तभा यम)

नव श यम इहा प स यत-अि नः वायर त

(दषणानपपि तभा यम )

एव त ह रफवकारा या पद वशष य यामः धातनकम-रफवकारा त य पद यको धातो र त

(दषणोपपि तभा यम)

एवम प- य ाम ण कलम य य ाम णः यसना नः अ ा प ा नो त त मा ातरव

वश यत धातौ च वश यमाण इह द घ व न ा नो त गीः पः द घ

(ल वोदाहरणभा यम)

ल व -ल व च न स य त नज ग यत rsquo ो य ङ lsquoइ त ल व न ा नो त

(दोषबाधकभा यम)

नष दोषः इ यन तरयोगषा ष ठ

(दोषसाधकभा यम)

एवम प वज ग यत इ य ा प ा नो त

(दोषबाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 388 -

एव त ह यङा आन तय वशष य यामः अथवा इ त प चमी ल व

(य वरोदाहरणभा यम)

य वर -य वर च न स य त गीयत वयमव पयत वयमव rsquoअचः कतय क lsquoइ यष वरो

न ा नो त रफण यव हत वात

(दोषो ारभा यम)

नष दोषः rsquo वर वधौ य जनम व यमानव व त lsquoइ त नाि त यवधानम य वर

(अ य त वरोदाहरणभा यम)

अ य त वर-अ य त वर च न स य त मा ह म त पप ः मा ह म त बभ ः

rsquoअ य तानामा द दा तो भव त अजादौ लसावधातक lsquoइ यष वरो न ा नो त रफण

यव हत वात

(दोषो ारभा यम)

नष दोषः rsquo वर वधौ य जनम व यमानव व त lsquoइ त नाि त यवधानम अ य त वर

(हला दःशषोदाहरणभा यम)

हला दशष-हला दशष च न स य त ववत ववध अ यास यत हला दशषो न ा नो त

हला दशष

( वसजनीय तषधोदाहरणभा यम)

वसजनीयः ( तषध)- वसजनीय य तषधो व त यः नाकटो नाप यः

rsquoखरवसानयो वसजनीयःlsquoइ त वसजनीयः ा नो त वसजनीय -) तषध(

( यया यव थोदाहरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 389 -

यया यव था च यय यव था न क य- करतः गरतः रफोऽ यभ तः ययोऽ प त

यव था न क पत

(पवा तप ा यपगमभा यम)

एव त ह पवा तः क र यत

(३८३ पवा तप दषणा पवा तकम )

पवा त ववधारण वसजनीय तषधो य वर च

य द पवा तः रोरवधारण कत यम -rsquo रोः स प lsquoरोरव स प ना य य स प ष धन ष इह मा भत -

गीष पष

(इतरप ऽ पलाघवाभावभा यम)

परादाव प स यवधारण कत यम-चति व यवमथम (ववधारणम)

( वसजनीय तषधोदाहरणभा यम)

वसजनीय तषधः- वसजनीय य च तषधो व त यः नाकटः नाप यः rsquoखरवसानयो वसजनीय lsquo

इ त वसजनीयः ा नो त

(इतरप ऽ प लाधवाभावभा यम)

परादाव प वसजनीय य तषधो व त यः नाकि प र यवमथम कि पपदसघातभ तोऽसौ

नो सहतऽवयव य पदा तता वह त म त वसजनीयः ा नो त

( वसजनीय तषधः)

(य वरोदाहरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 390 -

य वरः-य वर च न स य त गीयत वयमव पयत वयमव rsquoअचः कतय क lsquoइ यष वरो न

ा नो त

(दषणबाधकभा यम)

नष दोषः उपदश इ त वतत (य वरः)

(परा दप ा यपगमभा यम)

अथवा- पनर त परा दः

३८४ परा दप दषण पवा तकम

परादावकारलोपौ वपक तषध च यपधा व व मटो यव थऽ यासलोपोऽ य तता द वरोद ध व

(भा यम)

य द परा दः अकारलोपः तष यः कता हता अतो लोप आधधातक इ यकारलोपः ा नो त

(दषणबाधकभा यम)

नष दोषः उपदश इ त वतत

(दषणसाधकभा यम)

य यपदश इ त वतत धनतः कणतः अ लोपो न ा नो त

(दषणबाधकभा यम)

नोपदश हणन क तर भस ब यत क त ह

आधधातकम भसब यत-आधधातकोपदश यदकारा त म त अकारलोप

(औ वोदाहरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 391 -

औ व -औ व च तष यम चकार जहार rsquoआत औ णलः lsquoइ यौ व ा नो त

(दोषो ारभा यम)

नषः दोषः rsquo न द यमान यादशा भवि त lsquoइ यव न भ व य त

(आ पभा यम)

य त ह न द यत त य क मा न भवत

(समाधानभा यम)

रफण यव हत वात औ व

(उदाहरणभा यम)

प तषधः-पक च तष यः कारय त हारय त rsquoआता पक lsquoइ त पक ा नो त प तषध

(उदाहरणभा यम)

च यपधा व वम-च यपधा व व च न स य त अचीकरत अजीहरत rsquoणौ च यपधाया वःrsquorsquo

इ त व व न ा नो त

(उदाहरणभा यम)

इटो यव था इट च यव था न क पत आ त रता नप रता इड प परा दः रफोऽ प त

यव था न क पत इटो यव था

(उदाहरणभा यम)

अ यासलोपः -अ यासलोप च व त यः ववत ववघ rsquoअ यास य इ त हला दशषो न ा नो त

अ यासलोप

(उदाहरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 392 -

अ य त वरः -अ य त वर च न स य त- मा ह म त पप ः मा ह म त बभ ः

rsquoअ य तानामा द दा तो भव यजादौ लसावधातक lsquoइ यष वरो न ा नो त अ य त वर

)उदाहरणभा यम(

ता द वरः -ता द वर च न स य त कता कतम rsquoतादौ च न त क यतौ lsquoइ यष(६२५०) वरो

न ा नो त

(दषणबाधकभा यम)

नष दोषः उ तमतत-कदपदश वा ता यथ मडथमइ त

(उदाहरणभा यम)

द घः- द घ व च न स य त गीः पः rsquoरफवकारा त य धातोः lsquoइ त द घ व न ा नो त द घ

उरण रपरः ५१ (४७ प रभाषास म ११७ आः८)

अलोऽ य य ११५२

(अ हण वशषणता वचारा धकरणम)

(आ पभा यम)

क मदम हणम य वशषणम आहोि व -आदश वशषणम

(भा यम)

क चातः

(अ य वशषण व दषणभा यम )

य य य वशषणम आदशोऽ वश षतो भव त

त को दोषः

पात जलमहाभा यम

- 393 -

अनकाल यादशोऽ य य स यत

(आदश वशषणप लाघवभा यम)

य द पनः rsquo अल य य lsquoइ य यत त ायम यथः -rsquo अनकाि श सव य lsquoइ यत न व त य भव त इद

नयमाथ भ व य त-अलवा य य भव तना य इ त

(आदश वशषण वप आ पभा यम)

एवम य योऽ वश षतो भव त

त को दोषः

वा य या प पद या य य य स यत

(अ य वशषण वऽ प गौरव नरासभा यम)

य द ख व यषोऽ भ ायः-त न यत त अ य वशषणऽ प स त त न क र यत

कथम

rsquo ङ च अलोऽ य य lsquoइ यति नयमाथ भ व य त- ङदवानकाल य य भव त ना य इ त

( थानष ठ वषय व थापना धकरणम)

(आ पभा यम)

कमथ पन रदम यत

(३८५ समाधानवा तक थमख डम)

अलोऽ य य त थान व ात यानसहारः

(भा यम)

अलोऽ य य य यत थान व ात यानसहारः यत थान स त य त

पात जलमहाभा यम

- 394 -

(समाधानसाधकवाि तक वतीयख डम)

इतरथा य न ट स गः

(भा यम)

इतरथा य न ट स यत टि कि मतोऽ य य य यः

(दषणा ाि तसभावनाभा यम)

य द पनरय योगशषो व ायत

(समाधानसाधकभा यवा तकम)

योगशष च

(भा यम)

योगशष च

कम

अ न ट स यत टि कि मतोऽ य य य यः त मा स ठ यत - अलोऽ य य त थान

व ात यानसहारः इतरथा य न ट स ग इ त अलोऽ य य ५२

(४७ प रभाषास म ११७ आ ९)

ङ च११५३

(तात ङ सवादश वसाधना धकरणम)

(आ पभा यम)

तात अ य य थान क मा न भव त rsquo ङ चालोऽ य य lsquoइ त ा नो त

(३५७ समाधानवा तकम १)

पात जलमहाभा यम

- 395 -

तात ङ ङ करण य सावकाश वा व तषधा सवादशः

(भा यम)

तात ङ ङ करण सावकाशम

कोऽवकाशः

गणव तषधाथ ङकारः तात ङ ङ करण य सावकाश वा व तषधा सवादशो भ व य त

(समाधानबाधकभा यम)

योजन नाम त व त य यि नयोगतः यात

य द चाय नयोगतः सवादशः यात तत एत योजन यात कतो न ख वतत ङ करणादय

सवादशो भ व य त न पनर य य या द त

(समाधानसाधकभा यम)

एव त यतदव ापय त-न तातङ य य थान भवती त यदत ङत करो त इतरथा ह लोट

ए करण एव यात - rsquo त यो तादा श य यतर याम lsquoइ त ङ च५३

आदः पर य११५४

(प रभाषास म १९१७आ१०)

(आ द नयमतः सवादशबल य वा धकरणम)

(३५८ स ा तवा तकम १)

अलोऽ य यादः पर यानकाि श सव य यपवाद व तषधा सवादशः

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 396 -

rsquoअलोऽ य य lsquoइ य सगः त य rsquoआदः पर यrsquo lsquoअनकाल श सव य lsquoइ यपवादौ

अपवाद व तषधात सवादशो भ व य त rsquoआदः पर य lsquoइ य यावकाशः -rsquo य त पसग योऽप ईत lsquo

वीपम अ तर पम समीपम rsquoअनकाल शत सव य lsquoइ य याऽवकाशः -rsquo अ तभ ः lsquoभ वता भ वतम

इहोभय ा नो त- rsquoअतो भस ऐसlsquo rsquoअनकाल शत सव य lsquoइ यत व त व तषधन

rsquo श सव य lsquoइ य यावकाशः -rsquo इदम इश lsquoइतः इह rsquoआदः पर य lsquoइ य यावकाशः - स एव इहोभय

ा नो त अ टा य औश -rsquo श सव य lsquoइ यत व त व तषधन आदः पर य५४

अनकाि श सव य११५५

( श हण योजन या याना धकरणम)

(आ पभा यम)

श सव य त कमदाहरणम

( योजनभा यम)

rsquoइदम इश lsquoइतः इह

( योजनबाधकभा यम)

नतदि त योजनम श करणादवा सवादशो भ व य त

( योजना तरभा यम)

इद त ह -rsquo अ टा य औशlsquo

( योजनबाधक मारणभा यम)

नन चा ा प श करणादव सवादशो भ व य त

( योजना तरभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 397 -

इद त ह -rsquo जसः शीrsquo lsquoज शसोः शःlsquo

( योजनबाधक मारणभा यम)

नन चा ा प श करणादव सवादशो भ व य त

( योजनसाधकभा यम)

अ य यि छ करण योजनम

कम

वशषणाथः शकारः

व वशषणाथनाथः

rsquo श सवनाम थानमrsquo lsquo वभाषा ङ योः lsquoइ त

(rsquoनानब धकतमनका वम lsquoइ त प रभाषासाधना धकरणम)

(वचनवय य पपादनभाय म)

श सव य त श यमकतम

कथम

अ य याय थान भव न ययः यात अस या ययस ाया म स ा न यात

अस या म स ाया लोपो न यात अस त लोप अनकाल यदा अनकाल तदा सवादशः यदा

सवादशः तदा ययः यदा ययः तद स ा यद स ा तदा लोपः

(नानब धकतमनका वप रभाषा ापनभा यम)

एव त ह स स त यि छ सव य याह त ापय याचायः -अ यषा प रभाषा -

rsquoनानब धकतमनका व भव त lsquo- इ त

पात जलमहाभा यम

- 398 -

कमत य ापन योजनम

त ास पसवादशदा तषधष पथ वनदशोऽनाकारा त वा इ य तम त न व त य भव त

अनकाल ५५

इ त ीम गव पत ज ल वर चत याकरण महाभा य थम या याय य थमपाद

स तममाि वकम ७

पात जलमहाभा यम

- 399 -

थमा याय य थमपाद अ टमाि नकम

(अ तदश करणम)

(अ तदशस म११८ आ१)

( था नवदादशोऽनि वधौ ११५७ आ १)

(पदक य नवचना धकरणम)

(आ पभा यम)

व करण कमथम

(समाधानभा यम)

lsquo था यादशोऽनि वधौrsquo इतीय य यमान स ाऽ धकारोऽयम त थानी आदश य स ा यात

त को दोषः

lsquoआङो यमहनःrsquo आ मन पद भवती त वघरव या ह तन यात व करण पनः यमाण न दोषो

भव त था नकायमादश अ त द यत lsquoग व ग प rsquo इ त यथा

(आ पभा यम)

अथादश हण कमथम

( या पभा यम)

lsquo था नवदनि वधौrsquo इतीय य यमान क इदानी था नव यात

यः थान भव त

क च थान भव त

आदशः

पात जलमहाभा यम

- 400 -

(समाधानभा यम)

इद त ह योजनम-आदशमा था नव यथा यात एकदश वकत योपस यान

चोद य य त त न व त य भव त

(आ पभा यम)

अथ व ध हण कमथम

( व ध हण योजनभा यम)

सव वभ य तः समासो यथा व ायत- अलः पर य व धः-अि व धः अलो व धः-

अि व धः अ ल व धः- अि व धः अला व धः-अि व ध र त

( व ध हण योजन नरासभा यम)

नतदि त योजनम ा तप दकनदशोऽयम ा तप दक नदशा चाथत ा भवि त न

का च ाधा यन वभि तमा यि त त ा तप दकाथ न द ट या या वभि तमा यत

ब पजायत सा सा आ यत या

( व ध हण योजना तरभा यम)

इद त ह योजनम-उ तरपदलोपो यथा व ायत-अलमा यत अला यः अला यो व धः

अि व ध र त य ाधा यनाला ीयत त व तषधः यात य वशषण वनाला ीयत त

तषधो न यात

क योजनम

द य सी य त वला दल ण इण मा भ द त

(स ार भ योजन नराकरणा धकरणम)

पात जलमहाभा यम

- 401 -

(आ पभा यम)

कमथ पन रदम यत

(३५९ समाधानवा तकम १)

था यादशपथ वादादश था नवदनदशो ग व ग प इ त यथा

(भा यम)

अ यः थानी अ य आदशः था यादशपथ वादत मा कारणात था नकायमादश न ा नो त

त को दोषः

lsquoआङो यमहनःrsquo आ मनपद भवती त ह तरव या वधन या इ यत च- वधर प

या द त त चा तरण य न न स य त त मा था नवदनदशः एवमथ मदम यत lsquoग व

ग प इ त यथाrsquo त यथा-lsquoग व ग प व तत यम rsquo इ त गरौ य काय त ग प ऽ त द यत

एव महा प था नकायमादशऽ त द यत

(स ार भ योजनबाधकभा यम)

नतदि त योजनम लोकत एतत स म त यथा- लोक यो य य स ग भव त

लभतऽसौ त काया ण त यथा-उपा याय य श यो या यकला न ग वा अ ासनाद न लभत

(स ार भ योजनसाधकभा यम)

य य प ताव लोक एष टा तः टा त या प त प षार भो नवतको भव त

(आ पभा यम)

अि त वह कि च प षार भः

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 402 -

अ ती याह

कः

व प व धनाम ह तरा मनपदम यमान ह तरव यात वधन यात

(स ार भ योजन नराकरणभा यम)

एव त याचाय व ि त ापय त- था नवदादशो भवती त यदय lsquoय मद मदोरनादशrsquo इ यादश

तषध शाि त

कथ क वा ापकम

य मद मदो वभ तौ कायम यमान कः स गो यदादशऽ प यात प य त वाचायः-

था नवदादशो भवती त अत आदश तषध शाि त

(स ार भ योजनभा यम)

इद त ह योजनम-अनि वधा व त तषध व यामी त इह मा भत- यौः प थाः स इ त

(स ार भ योजन नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम आचाय व ि त ापय त-अि वधौ था नव ावो न भवती त

यदयम-lsquoअदो जि ध यि त क तrsquo इ त lsquo त क तrsquo इ यव स य हण करो त त मा नाथ नन

योगन

(स स वऽनि व ध हणवय य नराकरणा धकरणम)

(आ पवा तकशषभा यम)

आर यमाणऽ यति मन योग-

पात जलमहाभा यम

- 403 -

(३६० (१) वय या पवा तक थमख डम १)

अि वधौ तषधऽ वशषणऽ ाि त त यादशनात

(भा यम)

अि वधौ तषधऽस य प वशषण समा ीयमाण अस त ति मन वशषण अ ाि त वधः द य

सी य

क कारणम

त यादशनात वलाद र य यत न चा वला द प यामः

(वा तकावतरणभा यम )

नन चवमथ एवाय य नः यत-अ य य कायम यमानम य य यथा या द त

(वय यसाधकभा यम)

स यम एवमथः न त ा नो त

क कारणम

(३६० (२) वय या पसाधकवा तक वतीयख डम २)

सामा या तदश ह वशषान तदशः

(भा यम)

सामा य य त द यमान वशषो ना त द टो भव त त यथा-lsquo ा मणवदि मन य व तत यम rsquo

इ त सामा य य ा मणकाय तत यऽ त द यत य व श ट माठर कौि ड य वा न

तद त द यत एव महा प य सामा य ययकाय तद त द यत य व श ट वलाद र त न

तद त द यत

पात जलमहाभा यम

- 404 -

(वय यबाधक स ाि तभा यम)

य यवम-अ ह त lsquoइट ई टrsquo इ त सचो लोपो न ा नो त अनि वधा व त पन यमान इहा प

तषधो भ व य त- द य सी य त व श ट यषोऽलमा यत वल नाम इह च तषधो न

भ व य त-अ ह द त व श ट यषोऽनलमा यत इट नाम

(आ पवा तकादशषभा यम)

य द त ह सामा यम य त द यत वशष च

(३६१ (१) आ पसाधकवा तक थमख डम)

स या य व ध र टः

(भा यम)

स त च वला द व इटा भ वत यम अ दताम अ दतम अ दत

(उ ताशयान भ भा यम)

कमतो य स त भ वत यम

(३६१ (२) आ पवा तक वतीयख डम )

तषध त ा नो यि व ध वात

(भा यम)

तषध त ा नो त

क कारणम

अि व ध वात अि व धरय भव त त ानि वधा व त तषधः ा नो त

(३६२ स ाि तसमाधानवा तकम ४)

पात जलमहाभा यम

- 405 -

न वानद शक य तषधा दतरण भावः

(भा यम)

न वा एष दोषः

क कारणम

आनद शक य तषधात अ व ानद शक य वला द व य तषधः वा यम वला द व

भ व य त नत ववदामह वला दन वला द र त

क त ह

था नव ावात सावधातक वम षत यम

(आ पोपसहारभा यम)

त ानि वधा व त तषधः ा नो त

( था यला य वधौ तषधसाधना धकरणम)

(आ पभा यम)

क पनराद श य या ीयमाण तषधो भव याहोि वद वशषण आदश आद श न च

क चा वशषः

(३६३ थमप ा पवा तकम ५)

आद यि व ध तषध क वध पबा गणव तषधः

(भा यम)

आद यि व ध तषध क वध पबा गणव योः तषधो व त यः

क व य था नव ावाद गस ा वा य च लघपध वम त लघपधगणः ा नो त

पात जलमहाभा यम

- 406 -

वधक इ य था नव ावाद गस ा वा य चादपध वम त व ः ा नो त

पब य था नव ावाद गस ा वा य चादपध वम त [लघपध] गणः ा नो त

( वतीयप ा गीकारभा यम)

अ त त य वशषण- आदश आद श न च

(३६४ वतीयप ा पवा तकम ६)

आद यादश इ त च सि त कद त द टषपस यानम

(भा यम)

आद यादश इ त च सि त कद त द टषपस यान कत यम

सप-व ाय ल ाय था नव ावा स स ा वा य च यञा द व त तषधः ा नो त

सप

त - अ दताम अ दतम अ दत था नव ावा सावधातकस ा वा य च वला द व

त तषधः ा नो त त

कद त द ट-भवन सवन धवनम था नव ावा ययस ा वा य चाजा द व त

तषधः ा नो त

(तट था पभा यम)

क पनर यायः

(समाधानभा यम)

आद श य या ीयमाण तषध इ यतदव यायः

कत एतत

पात जलमहाभा यम

- 407 -

तथा यय व श ट था नकायमादशऽ त दश त-lsquoग व ग प rsquo इ त यथा त यथा-

lsquoग वदि म ग प व तत यम य ोि छ टभोजना पादोपस हणाचrsquo इ त य द च ग प ोऽ प

ग भव त तद प कत य भव त

( थमप ा यपगमभा यम)

अ त त याद श य या ीयमाण तषधः

(उ ता प मारणभा यम)

नन चो तम- आद यि व ध तषध क वध पबा गणव तषधः इ त

(आ प नराकरणभा यम)

नष दोषः lsquoकरोतौ तपर नदशात स म rsquo प बरद तः वधक इ त नाय वल अ योऽयमकश दः

कदौणा दकः चक इ त यथा

(एकदश वकत याया धकरणम)

(३६५ आ पवा तकम ७)

एकदश वकत योपस यानम

(भा यम)

एकदश वकत योपस यान कत यम

क योजनम

पचत पच त त हणन हण यथा यात

(३६६ समाधानवा तकम ८)

पात जलमहाभा यम

- 408 -

एकदश वकत यान य वाि स म

(भा यम)

lsquoएकदश वकतमन यव व तrsquo इ त त हणन हण भ व य त त यथा- वा कण प छ

वा छ न वव भव त ना वो न गदभ इ त

(३६७ एकद या पसाधकवा तकम ९)

अ न य व ान त त मादपस यानम

(भा यम)

अ न य व ान त भव त न याः श दाः न यष नाम श दष कट थर वचा लभवण-

भ वत यमनपायोपजन वका र भः त स एवाय वकत च इ यति न यष श दष नोपप यत

त मादपस यान कत यम

(ऋ य तरसवादभा यम)

भार वाजीयाः पठि त-

(भार वाजीयवा तकम)

एकदश वकतषपस यानम

(भा यम)

एकदश वकतषपस यान कत यम

पचत पच त त हणन हण यथा यात

क च कारण न यात

(भार वाजीयवा तकम)

पात जलमहाभा यम

- 409 -

अनादश वा

(भा यम)

आदशः था नव द य यत न चम आदशाः

(भार वाजीयवा तकम)

पा य वा च

(भा यम)

अ य ख व प प पचती त अ य पचि व त

(आ प नराकरणभा यम)

इमऽ यादशाः

कथम

आ द यत यः स आदशः इम चा या द य त

(आ पसाधकभा यम १०)

आदशः था नव द त च नाना त वात

(भा यम)

आदशः था नव द त चत त न

क कारणम

अना त वात योऽ ादशो नासावा ीयत य चा ीयत नासावादशः

(आ पबाधकभा यम)

नत म त यम-lsquoसमदाय आ ीयमाणऽवयवो ना ीयतrsquo इ त अ य तरो ह समदायऽयवः

पात जलमहाभा यम

- 410 -

त यथा ndash व ः चलन सहावयवः चल त

(३६९ आ पवा तकम ११)

आ य इ त चदि व ध स ग

(भा यम)

आ य इ त चदि व धरय भव त त ानि वधा व त तषधः ा नो त

(आ पबाधकभा यम)

नष दोषः नव स त कि चदनि व धः या उ यत चदमनि वधा व त त कषग त-

व ा यत- साधीयो योऽि व ध र त

क च साधीयः

य ाधा यनाला ीयत य ह ना तर यकोऽला ीयत नासावि व ध र त

( स ाि तसमाधानभा यम)

अथवो तमादश हण य योजनम-आदशमा था नव यथा या द त

(श द न य वऽ यनपपि तप रहारा धकरणम)

(३७० आ पवा तकम १२)

अनपप न था यादश व न य वात

(भा यम)

थानी आदश इ यति न यष श दष नोप यत

क कारणम

पात जलमहाभा यम

- 411 -

lsquo न य वातrsquo थानी ह नाम- यो भ वा न भव त आदशो ह नाम- योऽभ वा भव त एत च

न यष श दष नोपप यत- य सतो नाम वनाशः यात असतो वा ादभाव इ त

(३७१ समाधानवा तकम १३)

स त यथा लौ ककव दक वभतपवऽ प थानश द योगात

(भा यम)

स मतत

कथम

यथा लौ ककव दकष कता तष अभतपवऽ प थानश द योगो वतत लोक ताव-lsquoउपा याय य

थान श यःrsquo इ य यत न च त उपा यायो भतपवऽ प भव त वदऽ प- lsquoसोम य थान

पतीकतणा य भषणया rsquo इ य यत न च त सोमो भतपव भव त

(३७२ समाधाना तरवा तकम १४)

काय वप रणामा वा स म

(भा यम)

अथवा काय वप रणामाि स मतत

क मद काय वप रणामा द त

काया ब ः- सा वप रण यत

( योगा स भा यम)

नन च काया वप रणामा द त भ वत यम

( योगसाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 412 -

सि त चव यौ तरप दका न वा न

( योगसाधकय य तरभा यम)

अ प च lsquoब ः स ययः इ यनथा तरम काया-ब ः कायः-स ययः काय य-स यय य

वप रणामः काय वप रणमा द त

(समाधाना तरबाधकभा यम)

प रहारा तरमवद म वा प ठतम

(उपपि त नभा यम)

कथ चद प रहारा तर या

(समाधाना तरबाधकभा यम)

य द भतपव थानश दो वतत

(समाधाना तरसाधकभा यम)

भतपव चा प थानश दो वतत

कथम

ब या त यथा कि च क म चदप दश त-lsquo ाचीन ामादा ाःrsquo इ त त य सव ा ब ः

स ता ततः प चादाह-lsquoय ी रणोऽवरोहव तः पथपणा त य ोधाःrsquo इ त स त ा ब या

य ोधब तप यत स ततः प य त-ब या आ ा चापक यमाणान य ोधा चोपधीयमानान

न या एव च वि मि वषय आ ाः न या च य ोधाः ब व य वप रण यत

एव महा यि तर माय वशषणोप द टः त य सव ाि तब ः स ता सः lsquoअ तभ ःrsquo इ यननाि त-

पात जलमहाभा यम

- 413 -

ब या भव तब तप यत स ततः प य त-ब या अि त चापक यमाण भव त

चोपधीयमानम न य एव च वि मि वषयऽि त न यो भव त च ब व य वप रण यत

(उ सगकाय नराकरणा धकरणम)

(३७३ आ पवा तकम १५)

अपवाद स ग त था नव वात

(भा यम)

अपवाद उ सगकत ा नो त lsquoकम यणrsquo lsquoआतोऽनपसग कःrsquo इ त कऽ प अ ण कत ा नो त

क कारणम

था नव वात

(आ पबाधकभा यम)

उ त वा

(भा यम)

कम तम

वषयण त नाना ल गकरणात स मइ त

(भा यम)

(३७४ समाधानवा तकम १७)

स त ष ठ न द ट य था नव वचनात

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 414 -

स मतत

कथम

ष ठ न द ट यादशः था नव द त व त यम

(आ पभा यम)

त त ह ष ठ न द ट हण कत यम

(समाधानभा यम)

न कत यम कतमनवतत

व कतम

lsquoष ठ थानयोगाrsquo इ त

अथवा ndash आचाय व ि त ापय त नापवाद उ सगकत भवती त यदय य नाद न काि चि छतः

करो त- यन नम ना शः न र त

( था नव व ा तदषण नराकरणा धकरणम)

(३७५ आ पवा तकम १८)

त य दोष तयादश उभय तषधः

(भा यम)

त यत य ल ण य दोषः- तयादश उभय तषधो व त यः उभय दवमन याः तयपो

हणन हणा ज स वभाषा ा नो त

(आ प नराकरण स ाि तभा यम)

नष दोषः अयच यया तरम

पात जलमहाभा यम

- 415 -

(आ प नराकरण स ाि तभा यम)

य द यया तरम उभयी त ईकारो न ा नो त

(आ पबाधकभा यम)

मा भदवम मा च इ यव भ व यत

कथम

मा िज त नद यय हणम

क त ह

याहार हणम

व सि न व टाना याहारः

मा श दा भ त आ अयच चकारात

(आ पसाधकभा यम)

य द याहार हणम lsquoक त त ठि तrsquo अ ा प ा नो त

(आ पबाधकभा यम)

एवम प lsquoतलमा ा-घतमा ाrsquo अ ा प ा नो त

अ त इ त वतत

(आ पबाधकभा यम)

स श या स न व ट य न भव त याहार हणन हणम

(३७६ आ पवा तकम १९)

जा या याया बह वचना तदश था नव ाव तषधः

पात जलमहाभा यम

- 416 -

(भा यम)

जा या याया बह वचना तदश था नव ाव य तषधो व त यः ी ह य आगत इ य lsquoघ ङ तrsquo

इ त गणः ा नो त

(आ प नरासभा यम)

नष दोषः उ तमतत- अथा तदशाि स म इ त

(३७७ आ पवा तकम २०)

या हणऽद घः

(भा यम)

या हणऽद घ आदशो न था नव द त व त यम

क योजनम

न कौशाि बः अ तख वः ङया हणन हणा सलोपो मा भ द त

(आ पबाधकभा यम)

नन च द घा द य यत

(आ पसाधकलाघवभा यम)

त न व त य भव त

(तट था पभा यम)

क पनर यायः

(तट था पसमाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 417 -

था नव ाव तषध एव यायान इदम प स भव त- अ तख वाय अ तमालाय lsquoयाडापःrsquo इ त

या न भव त

(आ पभा यम)

अथदानीमस य प था नव ाव द घ व कत प चासौ भतपव इ त क वा lsquoयाडापःrsquo इ त या

क मा न भव त

(समाधानभा यम)

ल ण तपदो तयोः तपदो त यव त

(आ पभा यम)

नन चदानी स य प था नव ाव एतया प रभाषया श य महोप थातम

(समाधानभा यम)

न याह न तह दानी व चद प था नव ावः यात

(ततीया पभा यम)

त त ह व त यम

(समाधानभा यम)

न व त यम

ि ल ट नदशाि स म ि ल ट नदशोऽयम -ङ ई ईकारा तात आ आप आकारा ता द त

(३७८ आ पवा तकम २१)

आ हभवोर तषधः

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 418 -

आ हभवोर तषधो व त यः आ थ अभत अि त हण हणाद ा नो त

(आ यश आ प नराकरणभा यम)

आह ताव न व त यः आचाय व ि त ापय त-नाहर भवती त यदयम- lsquoआह थःrsquo इ त

झला द करण थ व शाि त

( ापकबाधकभा यम)

नतदि त ापकम अि त य यदत य वचन योजनम

कम

भतपवग तयथा व ायत-झला दय भतपव इ त

( ापकसमाधानभा यम)

य यव थवचनमनथक यात आ थमवायम चारयत -lsquo वः प चानामा दत आथो वःrsquo इ त

( वशऽ या प नराकरणभा यम)

भवत चा प न व त यः lsquoअि तस सचोऽप तrsquo इ त वसकारको नदशः अ तः

सकार ता द त

(३७९ आ पवा तकम २२)

व यादश व घत व तषधः

(भा यम)

व यादश व घत वयोः तषधो व त यः वधक प कर म त था नव ावा व वत व

ा नतः

(आ प नराकरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 419 -

नष दोषः उ तमतत-lsquoनाय वल क त अ योऽयमकश दः कदौणा दको चक इ त यथाrsquo

(३८० आ पवा तकम २३)

इ व ध च

इ वधयः आव धषी ट lsquoएकाच उपदशऽनदा तातrsquo इती तषधः ा नो त

(आ प नराकरणभा यम)

नष दोषः आ यदा त नपातन क र यत स नपातन वरः क त वर य बाधको भ व य त

( या पभा यम)

एवम यपद शव ावो व त यः यथव ह नपातन वरः क त वर बाधत एव यय वरम प

बाधतआव धषी ट त

(आ पप रहारभा यम)

नष दोषः आधधातक याः सामा यन भवि त अनवि थतष ययष त ाधधातकसामा य

व धभाव कत स त श ट वात यय वरो भ व य त

(३८१ आ पवा तकम २४)

आकारा ता नकष तषधः

(भा यम)

आकारा ता नकषकोः तषधो व त यः वलापय त भापयत ल भी हणन हणा नकषकौ

ा नतः

(आ पप रहारभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 420 -

(नषः दोषः) ल भयोः ि ल ट नदशाि स म ल भयोः ि ल ट नदशोऽयम-ल ई ईकारा त य भी

ई ईकारा त य च त

(३८२ आ पवा तकम २५)

लोडादश शाभावजभाव ध व हलोप व तषधः

(भा यम)

एषा लोडादश तषधो व त यः श टात हतात भ तात क तात तात लोडादश कत शाभाव

जभावो ध व हलोप ए व म यत वधयः ा नवि त

(आ पप रहारभा यम)

नष दोषः इद मह स धायम- लोडादशः यताम एत वधय इ त कम कत यम

पर व लोडादशः

(आ पभा यम)

अथदानी लोडादश कत पनः स ग व ानात क मादत वधयो न भवि त

(आ पबाधकभा यम)

lsquoसक गतौ व तषध य बा धत त बा धतमवrsquo इ त क वा

(३८३ आ पवा तकम २३)

यादश त तषधः

(भा यम)

यादश त य तषधो व त यः lsquo तसणाम rsquo तसभाव कत lsquo यःrsquo इ त यादशः ा नो त

(आ प नराकरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 421 -

नष दोषः इद मह स धायम- तसभावः यताम यादश इ त कम कत यम

पर वाि तसभावः

(आ पभा यम)

अथदानी तसभाव कत पनः स ग व ानात यादशः क मा न भव त

(समाधानभा यम)

सक गतौ व तषध य बा धत त बा धतमव त

(३८४ आ पवा तकम २७)

आि वधौ च

(भा यम)

आि वधौ च त य तषधो व त यः lsquoचत ि त ठि तrsquo चतसभाव कत lsquoचतरमनडहोरामदा तःrsquo

इ याम ा नो त

(आ पभा यम)

नष दोषः इद मह स धायम- चतसभावः यताम lsquoचतरमनडहोरामदा तःrsquo इ या म त कम

कत यम पर वा चतसभावः

(आ पभा यम)

अथदानी चतसभाव कत पनः स ग व ाना आम क मा न भव त

(समाधानभा यम)

सक गतौ व तषध य बा धत त बा धतमव त

(३८५ आ पवा तकम२८)

पात जलमहाभा यम

- 422 -

वर व वादश

(भा यम)

वर च व वादश तषधो व त यः वदषः प य lsquoशतरनमो न यजाद rsquo अ तोदा ता द यष वरः

ा नो त

(आ प नराकरणभा यम)

नष दोषः lsquoअनमःrsquo इ त तषधो भ व य त

(अनपपि तभा यम)

अनम इ य यत न चा नम प यामः

(अनपपि तप रहारभा यम)

अनम इ त नदमागम हणम

क त ह

याहार हणम

व सि न व टाना याहारः

उकारा भ या नमो मकारात

(अ न टापि तभा यम)

य द याहार हण lsquoलनता पनताrsquo अ ा प ा नो त

(अ न टापि तवारणभा यम)

अन हणन श त वश यत

क त ह

पात जलमहाभा यम

- 423 -

शतव वश यत शता योऽन क इ त अव य चतदव व यम आगम हण ह सतीह स यत-

म चता म चत इ त

(३८६ आ पवा तकम २९)

गोः पव ण वा व वरष

(भा यम)

गोः पव ण वा व वरष तषधो व त यः च व शबल व म lsquoसव वभाषा गोःrsquo इ त

वभाषा पव व ा नो त

(दषण थमा प नराकरणभा यम)

नष दोषः एङ इ त वतत त ानि वधा व त तषधो भ व य त

(समाधान नरासभा यम)

एवम प lsquoह च गो अ मrsquo अ ा नो त

( वतीयततीया पभा यम)

ण वम- च गः च ग च गवः lsquoगोतो णतrsquo इ त ण व ा नो त

आ वम च ग प य शबलग प य lsquoआ गोतः-rsquo इ या व ा नो त

( वतीयततीया पवारणभा यम)

नष दोषः तपरकरणाि स म तपरकरणसाम यात ण वा व न भ व यतः)

(आ पभा यम)

वर-बह गमान lsquoन गो व साववण-rsquo इ त तषधः ा नो त

(३८७ आ पवा तकम ३०)

पात जलमहाभा यम

- 424 -

करो त पब योः तषधः

(भा यम)

करो त पब योः तषधो व त यः क पब त था नव ावा लघपधगणः ा नो त

(आ प नराकरणभा यम)

उ त वा

कम तम

lsquoकरोतौ तपरकरण नदशाि स मrsquo lsquolsquo प बरद तःrsquorsquo इ त

था नवदादशोऽनि वधौ५६

--------------------

(५१ अ तदशस म ११८ आ२)

अचः परि मन पव वधौ११५७

(पदक य नवचना धकरणम)

(अ पद योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

अच इ त कमथम

( योजनदशनभा यम)

नो व नः य वा य वा अ ा टाम आग य

नो व न इ य छकार य शकारः पर न म तकः त य था नव ावात lsquolsquoछ चrsquorsquo इ त

तक ा नो त अच इ त वचना न भव त

पात जलमहाभा यम

- 425 -

(दोषवारणभा यम)

नतदि त योजनम यमाणऽ प वाऽ हणऽव यम तगभाव य नः कत यः

अ तर ग वा तक ा नो त

( वताय योजनोपपादनभा यम)

इद त ह योजनम- य वा य वा वकार य ऊ प र न म तकः त य था नव ावादची त

यणादशो न ा नो त अच इ त वचना व त

(दोषवारणभा यम)

एतद प नाि त योजनम वा यम ा व भ व य त

अथाव- योऽ ादशो नासावा ीयत य चा ीयत नासावादशः

(ततीय योजनोपपादनभा यम)

इद त ह योजनम-अ ा टाम सचो लोपः पर न म तकः त य था नव ावात lsquoषढोः कः

सrsquo इ त क व ा नो त अच इ त वचना न भव त

(दषण नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम व य यतत -पव ा स न था नव द त

(अखि डत योजनभा यम)

इद त ह योजनम-आग य अ भग य अनना सकलोपः पर न म तकः त य

था नव ावा व य त त न ा नो त अच इत वचना व त

(परि मि न यत योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 426 -

अथ परि मि न त कमथम

( योजनभा यम)

यवजा नः वधजा नः वप दका वया प यः आद य

( थम योजनोपपादनभा यम)

यवजा नः वधजा न र त lsquoजायाया न rsquo अपर न म तकः त य था नव ावा lsquoव लrsquo इ त

यलोपो न ा नो त परि मि न त वचना व त

( थम योजन नराकरणभा यम)

नतदि त योजनम वा यम व व भ व य त

अथवा-योऽ ादशो नासावा ीयत य चा ीयत नासावादशः

( वतीय योजनोपपादनभा यम)

इद त ह योजनम- वप दका प दका पाद य लोपोऽपर न म तकः त य

था नव ावा प ावो न ा नो त परि मि न त वचना व त

( वतीय योजन नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम पनल पवचनसाम यात था नव ावो न भ व य त

(ततीय योजनोपपादनभा यम)

इद त ह योजनम-वया प यः

( योजनबाधका पभा यम)

नन चा ा प पनवचनसाम यादव न भ व य त

( योजनसाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 427 -

अि त य य पनल पवचन योजनम

कम

य भस ा नndash या पात यनपा द त

(चतथ योजनोपपादनभा यम)

इद चा यदाहरणम-आद य आव य इकार यकारोनपर न म तकः त य था नव ावा

lsquoयीवणयोद धीव योःrsquo इ त लोपः ा नो त परि मि न त वचना न भव त

(इ त परि मि न यत योजन न पणम )

--------------

(पव व ध हण योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

अथ पव वधा व त कमथम

(समाधानभा यम)

ह गौः बा वीयाः नधयः

( थम योजनोपपादनभा यम)

ह गौ र यौकारः पर न म तकः त य था नव ावा lsquoएङ वा सब ःrsquo इ त लोपः ा नो त

पव वधा व त वचना न भव त

( योजन नराकरणभा यम)

नतदि त योजनम आचाय व ि त ापय त-lsquoन सब लोप था नव ावो भव तrsquo इ त

यदयम lsquoए वा सब ःrsquo इ य हण करो त

पात जलमहाभा यम

- 428 -

( योजनसाधकभा यम)

नतदि त ापकम गोऽथमतत यात

( योजनबाधक ापकशया तरभा यम)

य त ह याहार हण करो त इतरथा ह lsquoओ वा rsquo इ यव या

( वतीय योजनोपपादनभा यम)

इद त ह योजनम-बा वीयाः माधवीयाः वा तादशः पर न म तकः त य था नव ावा

lsquoहल त त यrsquo इ त यलोपो न ा नो त पव वधा व त वचना व त

( योजन नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम वा यम ह व भ व यत

अथवा-योऽ ादशो नासावा ीयत य चा ीयत नाऽसावादशः

(ततीय योजनोपपादनभा यम)

इद त ह योजनम-नधयः आकारलोपः पर न म तकः त य था नव ावा वय ल णो ढग न

ा नो त पव वधा व त वचना व त

(इ त पव व ध हण योजन न पणम)

-----------

(अथ व ध हण योजन न पणम)

(आ पभा यम)

अथ व ध हण कमथम

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 429 -

सव वभ य तः समासो यथा व ायत-पव य व धः पव व धः पव मा व धः पव व ध र त

(अथ प चमीसमास योजन न पणम)

(आ पभा यम)

का न पनः पव मा वधौ था नव व य योजना न

( योजनो शभा यम)

ब भ दता चि छ दता मा थ तकः अपीपचन

( थम योजनोपपादनभा यम)

ब भ दता चि छ दत त अकारलोप कत यलोप च एका ल ण इ तषधः ा नो त

था नव ावा न भव त

( वतीय योजनोपपादनभा यम)

मा थ तक इ यकारलोप कत lsquoता ता कःrsquo इ त कादशः ा नो त था नव ावा न भव त

(ततीय योजनोपपादनभा यम)

अपीपचि न यकादश कत lsquoअ य ता झजस भव तrsquo इ त ज भावः ा नो त था नव ावा न

भव त

(उ ता योजन नराकरणभा यम)

नता न सि त योजना न ा तप दक नदशोऽयम ा तप दक नदशा वथत ा भवि त न

काि च ाधा यन वभि तमा यि त त ा तप दकाथ न द ट या या वभि तमा यत

ब पाजयत सा साऽऽ यत या

( व ध हण योजना तरभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 430 -

इद त ह योजनम- व धमा था नव ावो यथा यात अना ीयमाणायाम प कतौ

वा वोर व व ः lsquolsquo लोपो योव लrsquorsquo इ त यलोपो मा भ द त

(भा यम)

अि त योजनमतत

क तह त

( व वधौ था नव ाव न पणम)

(३३८ आ पबाधक भा यवा तकम १)

अपर वधा व त त व तवयम

(भा यम)

क योजनम

व वधाव प था नव ावो यथा यात

(आ पभा यम)

का न पनः व वधौ था नव ाव य योजना न

( योजनो शभा यम)

आयन आसन घ वि त क वि त द य म व च तः च ः

( थम योजनोपपादनभा यम)

इह तावदाय नासि न त इण योय लोपयोः कतयोरनजा द वा lsquoआडजाद नामrsquo इ या न

ा नो त था नव ावा भव त

( वतीय योजनोपपादनभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 431 -

ध वि त क व ती त यणादश कत वला दल ण इ ा नो त था नव ावा न भव त

(ततीय योजनोपपादनभा यम)

द य म व त यणादश कत सयोगा तलोपः ा नो त था नव ावा न भव त

(चतथ योजनोपपादनभा यम)

च तः च ः यणादश कत अन क वात ववचन न ा नो त था नव ावा भव त

(अ न टापि तभा यम)

य द त ह व वधाव प था नव ावो भव त lsquo वा याम दयम लवनमrsquo अ ा प ा नो त

वा या म य ा व य था नव ावा द घ व न ा नो त

दय मती व य था नव ावा गणो न ा नो त लवन म य गण य था नव ावादवादशो न

ा नो त

(अ न टापि तवारणभा यम)

नष दोषः वा या एत वधयो भ व यि त

(आ पभा यम)

त त ह व त यम-अपर वधा व त

(समाधानभा यम)

न व त यम पव वधा व यव स म

कथम

न पव हणनादशोऽ भसब यत- lsquoअजादशः पर न म तकः पव य व ध त था नव भव त

कतः पव य आदशातrsquo इ त

पात जलमहाभा यम

- 432 -

क त ह

न म तम भसब यत-lsquoअजादशः पर न म तकः पव य व ध त था नव भव त कतः पव य

न म तातrsquo इ त

(आ पभा यम)

अथ न म तऽ भसब यमान य तद य योग य म ा भ ष तमदाहरण तद प सग ह त भव त

क पन तत

प या म य त

(समाधानभा यम)

बाढ सग ह तम

(समाधानबाधकभा यम)

नन च ईकारयणा यव हत वा नासौ न म तात पव भव त

(समाधानसाधकभा यम)

यव हतऽ प पवश दो वतत त यथा- पव मथरायाः पाट लप म त

(प ा तरा यपगमभा यम)

अथवा पनर वादश एवा भसब यत

(आ पभा यम)

कथ या न व वधौ था नव ाव य योजना न

(इ यकद शभा यम)

(अथ स ाि तभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 433 -

नता न सि त इह तावदायन आसन ध वि त क व ती त अय व धश दोऽ यव

कमसाधनो वधीयत व ध र त अि त च भावसाधनः- वधान व ध र त त कमसाधन य

व धश द योपादान न सव म ट सगह त म त क वा भावसाधन य व धश द योपादान व ा यत-

पव य वधान तपव य भाव तपवः या द त था नव वती त एवमा भ व य त इ च न

भ व य त

( स ाि तशषभा यम)

द य च तच र त-प रहार व य त

-----------------

(स योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

का न पनर य योग य योजना न

( योजन लोकभा यम)

तो या यह पा दकमौदवा ह ततः वोभत शातनी पातनी च

नतारावाग छत धार ण राव ण च ततः प चा यत व यत च१

(उपपादानभा यम)

इह तावत-पा दकमौदवा ह शातनी पातनी धार ण राव ण म त अकारलोप कत-प ाव ऊ

अ लोपः टलोप इ यत वधयः ा नवि त था नव ावा न भवि त

यत व यत णलोप कत lsquolsquoअ न दता हल उपाधायाः ि ङ तrsquorsquo इ त नलोपः ा नो त

था नव ावा न भव त

पात जलमहाभा यम

- 434 -

( योजन नराकरणभा यम)

नता न सि त योजना न lsquoअ स वद ाभातrsquo इ यनना यता न स ा न

( योजना तरभा यम)

इद त ह योजनम-या यत वा यत णलोप कतrsquo- यजाद ना क तrsquo स सारण ा नो त

था नव ावा न भव त

( योजन नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम यजा द भर कत वशष य यामः-यजा दना यः क द त

क च यजाद ना कत

यजा द यो यो व हत इ त न चाऽय यजा द यो व हतः

(मधा भ ष त योजना तरभा यम)

इद त ह योजनम- प या म य त पर य यणादश कत पव य न ा नो त ईकारयणा

यव हत वात था नव ावा व त

(आ पभा यम)

क पनः कारण पर य ताव व त न पनः पव य

(आ प नराकरणभा यम)

न य वात न यः परयणादशः कतऽ प पवयणादश ानो त अकतऽ प ा नो त

न य वा परयणादश कत पव य न ा नो त था नव ावा व त

(अ स प रभाषया स योजन नराकरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 435 -

एतद प नाि त योजनम lsquoअ स ब हर गल णम तर गल णrsquo इ त

अ स वा व हर गल ण य परयणादश या तर गल णः पवयणादशो भ व य त अव य चषा

प रभाषा आ यत या वराथम क या ह य त lsquoउदा तयणो ह पवातrsquo इ यष वरो यथा यात

(स योजनवा दभा यम)

अनना प स ः वरः

कथम

( स यपाय लोकवा तकम)

आर यमाण न योऽसौ

( या याभा यम)

आर यमाण वि मन योग न यः पवयणादशः कतऽ प परयणादश ा नो त अकतऽ प

( योजना नराकतभा यम)

परयणादशोऽ प न यः कतऽ प पवयणादश ा नो त अकतऽ प

( स यपायबाधक लोकवा तकम)

पर चासौ यव थया

( या याभा यम)

यव थया चासौ परः

( स यपायबाधक लोकवा तकम)

यगप सभवो नाि त

( या याभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 436 -

न चाि त यौगप यन सभवः

( स यपायसाधक लोकवा तकम)

ब हर गण स य त

(भा यम)

lsquoअ स ब हर गल णम तर ल णrsquo इ यनन स य त

(स योजनवा दभा यम)

एव त ह योऽ ोदा तयण तदा यः वरो भ व य त

(इ टानपपि तभा यम)

ईकारयणा यव हत वा न ा नो त

(इ टोपपि तभा यम)

lsquolsquo वर वधौ य जनम व यमानव व तrsquo इ त नाि त यवधानम

(अ स प रभाषावा दभा यम)

सा त ह एषा प रभाषा कत या

( था नव ाववा दभा यम)

नन चयम प कत या-lsquolsquoअ स ब हर गल णम तर गल णrsquorsquo इ त

(अ स प रभाषावा दभा यम)

बह योजनषा प रभाषा अव यमषा कत या

(अ स प रभाषावा दनो लाघवभा यम)

सा चा यषा लोकतः स ा

पात जलमहाभा यम

- 437 -

कथम

य गवत लोको ल यत त यथा-प षोऽय ात थाय या य य तशर र काया ण ता न

ताव करो त ततः स दाम ततः सबि धनाम ा तप दक चा यप द ट सामा यभतऽथ वतत

सामा य वतमान य यि त पजायत य त य सतो ल गस या यामि वत य बा यनाथन

योगो भव त ययव चाऽऽनप याऽथाना ादभावतयव श दानाम प त व कायर प भ वत यम

(स ार भवा दभा यम)

इमा न त ह योजना न-पटय त अवधीत बह ख वकः

( योजनोपपादकभा यम)

पटय त लघयती त ण च टलोप कत lsquoअत उपधायाःrsquo इ त व ः ा नो त था नव ावा न

भव त

( वतीय योजनोपपादनभा यम)

अवधी द यकारलोप कत lsquolsquo अतो हलादलघोःrsquorsquo इ त व ः ा नो त था नव ावा न भव त

(ततीय योजनोपपादनभा यम)

बह ख वक इ त lsquolsquoआपोऽ यतर यामrsquorsquo इ त व व कत lsquolsquo वा तऽ या पवमrsquorsquo इ यष वरः

ा नो त था नव ावा न भव त

--------------

( था नव ाव ा ता न ट नराकरणम)

(आ पभा यम)

इह वयाकरणः सौव व इ त वोः था नव ावादायावौ ा नत तयोः तषधो व त यः

पात जलमहाभा यम

- 438 -

(३८९ समाधानवा तकम २)

अचः पव व ानादचोः स म

(भा यम)

योऽना द टादचः पव त य व ध त था नव ावः आ द टा चषोऽचः पवः

क व त यमतत

न ह

कथमन यमान ग यत

अच इ त प चमी अचः पव य

(आ पभा यम)

य यवमादशोऽ वश षतो भव त

(आ पबाधकभा यम)

आदश च वश षतः

कथम

न मः यत ष ठ न द टम हण त प चमी न द ट कत यम -इ त

क त य य कत यम

अ य च न कत यम यदवादः ष ठ न द टम हणम त य द श दय ग प चमी भव त-

अजादशः पर न म तकः पव य व ध त था नव व त कतः पव यअच इ त त यथा-

आदशः थमा न द टः त य दवछ दय ग प चमी भव त- अजादशः पर न म तकः पव य व ध

त था नब व त कतः पव य आदशा द त

पात जलमहाभा यम

- 439 -

(भावाभावा तदशसाधनम)

(३९० आ पवा तकम ३)

त ादशल ण तषधः

(भा यम)

त ादशल ण काय ा नो त त य तषधो व त यः वा वोः अ व व ः lsquolsquoलोपो योव लrsquorsquo

इ तलोपः ा नो त

(३९१ समाधानवा तकम ४)

अ स वचनाि स म

(भा यम)

अजादशः पर न म तकः पव य व ध य स ो भवती त व त यम

(३९२ समाधानबाधका पवा तकम ५)

अ स वचनाि स म त चद सगल णानामनदशः

(भा यम)

अ स वचनाि स म त चद सगल णानामनदशः कत यः प या म द य त

(समाधानसाधकभा यम)

नन चतद य स वचनाि स म

(समाधानबाधका पवा तकम)

अ स वचनाि स म त च ना य या स वचनाद य य भावः

अ स वचनाि स म त चत त न

पात जलमहाभा यम

- 440 -

क कारणम

ना य या स वचनाद य य भावः न य य या स वाद य य ादभावो भव त त यथा-

न ह दवद त य ह त र हत दवद त य ादभावो भव त

(३९४ आ पोपसहारवा तकम ७)

त मा था नव वचनम च

(भा यम)

त मा था नव ावो व त यः अ स व च प या म य य था नव ावो वा वोरव त यः

व व र य स वम

(प रहारवा तक मारकभा यम)

उ त वा

कम तम

था नव वचनानथ य शा ाऽ स वात इ त

(समाधानबाधकभा यम)

वषम उप यासः य त त यदकादशा त शा अ स यात अ यद यि मन इह

पनरय तम कथ ह तदव नाम ति म नस यात

(समाधानसाधकभा यम)

तदव चा प ति म न स भव त व य त याचायः चणो ल क त हणानथ य

सघात या यय वा तलोप य चा स वात इ त चणो लक चणो ल यवा स ो भव त

(३९५ समाधान लोकवा तकम ८)

पात जलमहाभा यम

- 441 -

कामम त द यता वा स चास चा प नह भारोऽि त क यो ह वा यशषो वा य व तयधीन

(भा यम)

अथवा व त नदशोऽयम कामचार च व त नदश वा यशष समथ यतम त यथा-

lsquoउशीनरव म ष यवाःrsquo सि त न स ती त lsquoमातवद याः कलाःrsquo सि त न स ती त एव महा प-

था नव व त था नव न भवती त वा यशष समथ य यामह इह ताव प या म य त यथा

था न न यणादशो भव त एवमादशऽ प भवती त इहदानी वा वोर व व र त यथा था न न

यलोपो न भव त एवमादशऽ प न भवती त

(पवश दाथ नणया धकरणम)

(आ पभा यम)

क पनरन तर य व ध त था नव ावः आहोि व पवमा य

(भा यम)

क चा वशषः

(३९५ अन तर हणदषणवा तकम ९)

अन तर य त चदकाननदा त वग वरग त नघातष प यानम

(भा यम)

अन तर य त चदकाननदा त वग वरग त नघातषपस यान कत यम

एकाननदा त-लनी य पनी य इ त lsquolsquoअनदा त पदमकवजम rsquorsquo इ यष वरो न ा नो त

(उदाहरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 442 -

वग वर-प चार यः दशार यः lsquolsquoइग तकाल-rsquorsquo इ यष वरो न ा नो त

(उदाहरणभा यम)

ग त नघात-य लनी य य पनी य

lsquolsquo त ङ चोदा तव तrsquorsquo इ यष वरो न ा नो त

( वतीयप ा गीकारभा यम)

अ त त ह पवमा य

(३९६ पवमा हणदषणवा तकम १०)

पवमा य त चदपधा व वम

(भा यम)

पवमा य त चदपधा व व व त यम वा दतव त योिजतवान -अवीवद वीणा प रवादकन

क पनः कारण न स य त

योऽसौ णौ णल यत त य था नव ावा व व न ा नो त

(३९७ दषणा तरवा तकम ११)

ग स ा च

(भा यम)

ग स ा च न स य त ल मा३ न प ा३ न दा३ य व मा३ व व lsquolsquoहलोऽ तराः सयोगःrsquorsquo

इ त सयोगस ा lsquolsquoसयोग ग rsquorsquo इ त ग स ा lsquolsquoगरोरनतःrsquorsquo इ त लतो न ा नो त

(पवमा वा दभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 443 -

नन च य या यन तर य व ध त था नव ावः त या यन तरल णो व धः सयोगस ा

वधया

(३९८ समाधानवा तकम १२)

न वा सयोग यापव व ध वात

(भा यम)

न वा एष दोषः

क कारणम

सयोग यापव व ध वात न पव व धः सयोगः

क त ह

पवपर व धः सयोगः

(एकादश था नव ावसाधनम)

( ३९९ आ पवा तक थमख डम)

एकादश योपस यानम

(भा यम)

एकादश योपस यान कत यम ायसौ गौमतौ चातरौ आनडहौ पाद उदवाह एकादश कत

नमामौ प ाव ऊ ड यत वधयः ा नवि त

( या पभा यम)

क पनः कारण न स यि त

( या पबाधकवा तकम)

पात जलमहाभा यम

- 444 -

उभय न म त वात

(भा यम)

अजादशः पर न म तक इ य यत उभय न म त चायम

( या पबाधकवा तकततीयख डम १३)

उभयादश वा च

(भा यम)

अच आदश इ य यत अचो चायमादशः

(आ पसाधक थमहत नरासभा यम)

नष दोषः य तावद यत-उभय न म त वा इ त इह य य ाम नगर वा अनक काय

भव त श नो यसौ ततोऽ यतरतो यपद टम त यथा-lsquoग न म त वसामःrsquo इ त

lsquoअ ययन न म त वसामःrsquo इ त

(आ पसाधक वतीयहत नरासभा यम)

यद य यत-उभयादश वा चइ त इह यो वयोः ष ठ न द टयोः स ग भव त

लभतऽसाव यतरतो यपदशम त यथा-दवद त य प ः दवद तायाः प इ त

-----------------------

(अथ हल समदायादश था नव वाभाव नणयः)

(आ पभा यम)

अथ हलचोरादशः था नव भव त उताहो न

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 445 -

क चा वशषः

(४०० समदायादश था नव व दषणवा तकम १४)

हलचोरादशः था नव द त च वशति तलोप एकादशः

(भा यम)

हलचोरादशः था नव द त च वशति तलोप एकादशो व त यः वशकम वश शतम

(४०१ दषणा तरवा तकम १५)

थलाद ना यणा दलोपऽवादशः

(भा यम)

थलाद ना यणा दलोप अवादशो व त यः थवीयान दवीयान

(४०२ दषणा तरवा तकम १३)

ककय म वो रयादश ए वम

(भा यम)

ककय म वो रयादश ए व न स य त ककयः म यः अची य व न स य त

(४०३ दषणा तरवा तकम १७)

उ तरपदलोप च

(भा यम)

उ तरलोप च दोषो भव त द यप स ताः स तवो द धस तवः अची त यणादशः ा नो त

(४०४ आ पवा तकम १८)

य लोप य णय ङवङः

पात जलमहाभा यम

- 446 -

(भा यम)

य लोप य णय ङवङो न स यि त च यः न यः च यः च यः लोलवः पोपवः अची त

य णय ङवङो न स यि त

(प ा तरा यणभा यम)

अ त त ह न था नवत

(४०५ आ पवा तकम १९)

अ था नव व य लोप गणव तषधः

(भा यम)

अ था नव व य लोप गणव योः तषधो व त यः लोलपः पोपवः सर सपः मर मज इ त

(आ पबाधकभा यम)

नष दोषः lsquolsquoन धातलोप आधधातकrsquorsquo इ त तषधो भ व य त

(अथ था या यणाना या धकरणम)

(आ पभा यम)

क पनरा ीयमाणाया कतौ था नव व त आहोि वद वशषण

(भा यम)

क चा वशषः

(४०६ वतीयप दषणवा तकम २०)

अ वशषण था नव द त च लोपयणादश ग व धः

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 447 -

अ वशषण था नव द त च लोपयणादशयोग व धन स य त ल मा३ न प ता३ न

दा३ य न मा३ व व lsquoहलोऽन तराः सयोगःrsquo इ त सयोगस ा lsquolsquoसयोग ग rsquorsquo इ त ग स ा lsquoगरोःrsquo

इ त लतो न ा नो त

(४०७ दषणा तरवा तकम २१)

ववचनादय च तषध

(भा यम)

ववचनादय च तषध व त याः lsquo ववचनवरयलोपrsquo इ त

(४०८ दषणा तरवा तकम २२)

सलोप ल वचनम

(भा यम)

सलोप ल व त यः अद ध अद धाः lsquoल वा दह दह लहगहामा मनपद द यrsquo इ त

(४०९ दषणा तरवा तकम २३)

ह तघ वम

ह तघ व व त यम नि त न त अ नन

( थमप ा यणभा यम)

अ त त या ीयमाणाया कता व त

(५१० थमप दषणवा तकम २४)

हणष था नव द त च ज या द वादश तषधः

पात जलमहाभा यम

- 448 -

हणष था नव द त च ज या दष आदश य तषधो व त यः नरा य समा य lsquoअदो

जि ध यप त क तrsquo इ त अदो जि धभावः ा नो त

(४११ दषणा तरवा तकभा यम )

यणादश यलोप वानना सका व तषधः

(भा यम)

यणादश यलोप वानना सका वाना तषधो व त यः

यलोपो-वा वोः अ व व ः lsquoलोपो योव लrsquo इ त यलोपः ा नो त

उलोप-अक व आशाम-अक याशाम lsquo न य करोतःrsquo lsquoय चrsquo इ यकारलोपः ा नो त

ई व-अल न आशाम-अल याशाम lsquoई ह यघोःrsquo इती व ा नो त

अनना सका व अज आशाम-अज याशाम lsquolsquoय वभाषाrsquo इ यनना सका व ा नो त

(४१२ आ पवा तकम २३)

राया व तषध च

(भा यम)

राया व य च तषधो व त यः रा य आशाम-रा याशाम lsquoरायो ह लrsquo इ या व ा नो त

(४१३ आ पवा तकम २७)

द घ यलोप तषधः

(भा यम)

द घ यलोप य तषधो व त यः सौय नाम हमवतः ग त वान सौय हमवा न त सौ

इ ना य द घ व कत ई त यलोपः ा नो त

पात जलमहाभा यम

- 449 -

(४१४ आ पवा तकम २८)

अतो द घ यलोपवचनम

(भा यम)

अतो द घ कत यलोपो व त यः गागा या वा सा याम द घ कत lsquoआप य य च त तऽना तrsquo

इ त तषधः ा नो त

(आ पबाधकभा यम)

नष दोषः आ ीयत त क त त त इ त

(सवा पप रहारभा यम)

सवषामष प रहारः उ त व ध हण य योजनम- व धमा था नव यथा यादना ीयमाणायाम

कता व त

( वतीयप ा यपगमभा यम)

अथवा पनर व वशषण था नव द त

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम अ वशषण था नव द त च लोपयणादश ग व ध ववचनादय च सलोप तषध

ल वचनम ह तघ वम इ त

(आ प नराकरणभा यम)

नष दोषः य तावद यत अ वशषण था नव द त च लोपयणादश ग व धःइ त उ तमतत न

वा सयोग यापव व ध वात इ त

यद य यत ववचनादय च तषध व त याः इ त उ य त यास एव

पात जलमहाभा यम

- 450 -

सलोप ल वचनम इ त यत यास एव

ह तघ वम इ त स तम प रहार व य त अचः परि म पव वधौ५७

(५२ था नव ाव नषधस म ११८ आ ३)

न पदा त ववचनवरयलोप वरसवणान वारद घज च व धष११५८

(अथ पदा तपदाथ न पणा धकरणम)

(आ पभा यम)

पदा त व ध त न था नव द य यत त वत वा न त ः ा नो त

(समाधानभा यम)

नष दोषः भस ाऽ बा धका भ व य त- lsquolsquoतसौ म वथrsquorsquo इ त

(पवप या पसाधकभा यम)

अकारा तमत स ा त पदस ा त सकारा तम

( स ा यकद शसमाधानभा यम)

नन चव व ायत-यः स त पदा त इ त

(पवप या पसाधकभा यम)

कमसाधन य व धश द योपादान एतदव यात

( स ा तकद शभा यम)

अय च व धश दोऽ यव कमसाधनः- वधीयत व ध र त

(पवप या पसाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 451 -

अि त च भावसाधनः- वधान व ध र त त भावसाधन य व धश द योपादान एष दोषो भव त

इह च- मब वा मब व धकार य ज व ा नो त

( स ा यकद श नभा यम)

अि त पनः क च ावसाधन य व धश द योपादान सती ट सग ह तम आहोि व ोषा तमव त

(पवप तवा यभा यम)

अ ती याह इह का न सि त या न सि त कौ तः यौ त इ त योऽसौ पदा तो यकारो

वकारो वा यत स न यत

ष डक चाऽ प स ो भव त

( स ा यकद शन आ पभा यम)

वा चक त न स य त

(तट थभा यम)

अ त त ह कमसाधनः

( स ा यकद शभा यम)

य द कमसाधनः ष डको न स य त

(तट थभा यम)

अ त त ह भावसाधनः

( स ा यकद शभा यम)

वा चको न स य त

(तट थभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 452 -

वा चकष डकौ न सवदत

( स ाि तभा यम)

कत योऽ य नः

(आ पभा यम)

कथ मब वा- मब व

(समाधानभा यम)

उभयत आ यण ना ता दव द त

(आ पभा यम)

कथ वत वान

(समाधानभा यम)

नव व ायत- पद या तः पदा तः पदा त य व धः पदा त व धः पदा त व ध ती त

कथ त ह

पद अ तः पदा तः पदा त य व धः पदा त व धः पदा त व ध ती त

(समाधाना तरभा यम)

अथवा- यथवा या य प पदकाया यप लव त- व ज व च एव मदम प पदकायमप लो यत

कम

भस ा नाम

--------------------

(वर यलोपपदाथ न पणा धकरणम)

पात जलमहाभा यम

- 453 -

(आ पभा यम)

पर यलोप व ध त न था नव वती य यत त तlsquo अ स यायावरः वपत प डानrsquo

अवणालोपप व ध त था नव यात

(समाधानभा यम)

नष दोषः नव व ायत- वर यलोप व ध त न था नव द त

कथ त ह

वर अयलोप व ध ती त

क मदमयलोप व ध ती त

अवणलोप व ध त यलोप व ध च ती त

(समाधाना तरभा यम)

अथवा योग वभागः क र यत- lsquoवर ल त न था नवतrsquo ततो lsquoयलोप व ध त न था नव rsquo इ त

(आ पभा यम)

यलोप कमदाहरणम

(समाधानभा यम)

क डयतर ययः ndashक ड र त

(समाधानबाधकभा यम)

नतदि त वौ ल त न था नवत

(समाधाना तरभा यम)

योजनम- सौर बलाका

पात जलमहाभा यम

- 454 -

(बाधकभा यम)

नतदि त उपधा व व ध त न था नवत

(समाधाना तरभा यम)

इद त ह योजनम- आ द यः

(बाधकभा यम)

नतदि त पव ा स न था नवत

( योजनभा यम)

इद त ह- क ड तः व ग तः

(बाधकभा यम)

नतदि त योजनम क डया व गया इ त भ वत यम

(समाधाना तरभा यम)

इद त ह- क डयतः ि तच ा मणक ड तः यक ड तः

(४१५ नयमा पवा तकम १)

तषध वरद घयलोपष लोपाजादशो न था नवत

(आ पभा यम)

तषध वरद घयलोप व धष लोपाजादशो न था नव वती त व त यम

( वरोदाहरणोपपादनभा यम)

वर-आक षकः िजह षकः यो य य आदशः था नवदवासौ भव त- प चार यो दशार यः

वर

पात जलमहाभा यम

- 455 -

(द घ दाहरणोपपादनभा यम)

द घ- तद ना तद न यो य य आदशः था नवदवासौ भव त- कय ः गय ः द घ

(यलोपोदाहरणोपपादनभा यम)

यलोप- ा मणक ड तः यक ड तः यो य य आदशः था नवदवासौ भव त

वा वोर व व र त यलोप

(आ पभा यम)

त त ह व त यम

(समाधानभा यम)

न व त यम इह ह लोपोऽ प कतः आदशोऽ प व ध हणम प कतमनवतत

द घादयोऽ प त न द य त कवल त ा भस ब धमा कत यम- वरद घयलोप व धष लोपाजादशो

न था नव द त

(आ पभा यम)

आनप यण सि न व टाना यथ ट सब धः श यत कतम न चता यानप यण सि न व टा न

(समाधानभा यम)

अनानप यणा प सि न व टाना यथ टम भसब धो भव त त यथा- अन वाहमदहा र या

व हर स शरसा क भ भ ग न साचीनम भधाव तम ा ी र त त य यथ टम भसब धो भव त-

उदहा र भ ग न या व क भ हर स शरसा अन वाह साचीनम भधाव तम ा ी र त

(४१६ यनता पवा तकम २)

ि वलगपधा वच पर न ासक वषपस यानम

पात जलमहाभा यम

- 456 -

ि वलगपधा वच पर न ासक वषपस यान कत यम

(ि व हणोदाहरण करणम)

(आ पभा यम)

वौ कमदाहरणम

(समाधानभा यम)

क डयतर ययः-क ड र त

(समाधानबाधकभा यम)

नतदि त यलोप व ध त न था नवत

(समाधाना तरभा यम)

इद त ह- पप ठषतर ययः पपठ ः

(बाधकभा यम)

नतदि त द घ व ध त न था नवत

(समाधाना तरभा यम)

इद त ह-लावयतल ः पावयतः पौः

(बाधकभा यम)

नतदि त अक वा व यावादशौ णलोपः ययल णन व भ व य त

(समाधाना तरभा यम)

इद त ह-लवमाच ट लवय त लवयतर यय लौः पौः था नव ावात ण न ा नो त वौ

ल त न था नव द त भव त

पात जलमहाभा यम

- 457 -

(समाधानबाधकभा यम)

एवम प न स य त

कथम

वौ णलोपः णावकारलोपः त य था नव ावाद न ा नो त

(समाधानबाधकभा यम)

नष दोषः नव व ायत- वौ ल त न था नव द त

कथ त ह वौ व ध त न था नव द त

(इ त ि व हणोदाहरण न पणम)

-------------------

(अथ ल हणोदाहरणा धकरणम)

(आ पभा यम)

ल क कमदाहरणम

(समाधानभा यम)

ब ब बदरम

(समाधानबाधकभा यम)

नतदि त प व ावना यति स म

(समाधाना तरभा यम)

इद त ह-आमलकम

(समाधानबाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 458 -

नतदि त व य यतत-फल ल वचनानथ य क य तर वा इ त

(समाधाना तरभा यम)

इद त ह- प च भः प वी भ तः प चपटः दशपट र त

(समाधानबाधकभा यम)

नन चतद प पव ावनव स म

कथ प व ावः

भ याढ त त प व वती त

(समाधानसाधकभा यम)

भ य य यत यजादौ च भस ा भव त

न चा यजा द प यामः

(समाधानबाधकभा यम)

ययल णन यजा दः

(समाधानसाधकभा यम)

वणा य नाि त ययल णम

(समाधानबाधकभा यम)

एव त ह-lsquoठ छसो चrsquo इ यव भ व य त

(समाधानसाधकभा यम)

ठ छसो च य यत न चा ठ छसौ प यामः

(बाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 459 -

ययल णन

(समाधानसाधकभा यम)

lsquoन लमता ति मनrsquo इ त ययल ण य तषधः

न ख व यव य ठगव त ययः ता यथा एव वा त ताः

क त ह

अ यऽ प त ता य लक योजयि त प च ा यो दवता अ य त प च ः दश ः प चाि नः

दशाि नः

(इ त ल हणोदाहरण न पणम)

-------------

(अथोपधा वोदाहरण न पणम)

(आ पभा यम)

उपधा व कमदाहरणम

(समाधानभा यम)

पप ठषतर ययः- पपठ र त

(समाधानबाधकभा यम)

नतदि त द घ व ध त न था नवत

(समाधाना तरभा यम)

इद त ह-सौर बलाका

(समाधानबाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 460 -

नतदि त यलोप व ध त न था नवत

(समाधाना तरभा यम)

इद त ह-पा रखीयः

(इ यपधा वोदाहरण न पणम)

-------------------

(अथ च पर नहासोदाहरण न पणम)

च प र न ास चोपस यान कत यम वा दतव त योिजतवान अवीवद वीणा प रवादकन

क पनः कारण न स य त

योऽसौ णौ णल यत त य था नव ावा व व न ा नो त

(बाधकभा यम)

नन चतद यपधा व व ध त न था नव द यव स म

(साधकभा यम)

वशषत एत व त यम

यय वधा व त इह मा भत-पटय त लघयती त

(इ त च पर न ासोदाहरण न पणम)

--------------

(अथ क वोदाहरण न पणम)

क व चोपस यान कत यम अचयतरकः मचयतमकः

पात जलमहाभा यम

- 461 -

(उपस यानबाधकभा यम)

नत घञ तम औणा दक एष कश द ति म ना ट मक क वम

(उपस यानसाधकभा यम)

एतद प णचा यव हत वा न ा नो त

(४१७ आ पवा तकम ३)

पव ा स च

(भा यम)

पव ा स च न था नव द त व त यम

(भा यम)

क योजनम

(४१८ योजनवा तकम ४)

योजन सलोपः सलोप

(भा यम)

सलोप सलोप योजनम अद ध अग धाः lsquoल वा दह दह लहगहामा मनपद द यrsquo इ त

ल हण न कत य भव त

(४१९ योजनवा तकम )

दध आकारलोप आ दचतथ व योजनम

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 462 -

दध आकारलोप आ दचतथ व योजनम

ध स ध व ध व म त lsquoदध तथो चrsquo इ त चकारो न कत यो भव त

(४२० योजनवा तकम ६)

हलो यमा य म लोप योजनम

(भा यम)

हलो यमा य म लोप योजनम आ द यः lsquoहलो यमा य म लोपःrsquo स ो भव त

(४२१ योजनवा तकम ७)

अ लोप णलोपौ सयोगा तलोप भ तष

(भा यम)

अ लोप णलोपौ सयोगा तलोप भ तष योजनम पाप यतः पापि तः याय यतयायि टः

पाचयतः पाि तः याजयतयाि टः

(४२२ योजनवा तकम ८)

ववचनाद न च

ववचनाद न च न प ठत या न भवि त पव ा स नव स ा न भवि त

कम वशषण

न याह

(शषवा तकख डम ८)

वरयलोप वरवजम

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 463 -

वरयलोप वर च वज य वा

(४२३ त सववा तकम ९)

त य दोषः सयोगा दलोपल वण वष

(भा यम)

त यत य ल ण य दोषः सयोगा दलोपल वण वष

(उदाहरणभा यम)

सयोगा दलोप-का यथम वा यथम lsquo कोः सयोगा योर त चrsquo इ त लोपः ा नो त

(उदारहणभा यम)

ल वम- नगायत नगा यत lsquoअ च वभाषाrsquo इ त ल व न ा नो त

(उदाहरणभा यम)

ण व- माषवपनी ी हवपनी lsquo ा तप दका त यrsquo इ त ण व ा नो त न पदा त ववचन०

(५३ अ तदशस म १११८ आ४)

ववचनऽ च११५१

(इ टानपपि तप रहारा धकरणम)

(४२४ (१) आ पसाधकवा तक थमख डम )

आदश था नवदन दशा त वतो ववचनम

(भा यम)

आदश था नवदनदशात त वतः

पात जलमहाभा यम

- 464 -

कवतः

आदशवतः ववचन ा नो त

( या पभा यम)

त को दोषः

(४२४ (२) आ पवा तक वतीयख डम १)

त ा यास पम

(भा यम)

त ा यास प न स य त च त च र त

(४२५ समाधानवा तकम २)

अ हण त ापक प था नव ाव य

(भा यम)

यदयम हण करो त तज ापय याचायः- प था नव वती त

कथ क वा ापकम

अ हण यत योजनम-इह मा भत-ज ीयत द मीयत य द च प था नव व त

ततोऽ हणमथ व त अथ ह कायम नाऽथ हणन भव यवाऽ ववचनम

(४२६ समाधानबाधका पवा तकम ३)

त गाङ तषधः

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 465 -

त गाङः तषधो व त यः अ धजग इवणा यासता ा नो त

(समाधानसाधकभा यम)

न व त यः lsquoगा ि ल टrsquo इ त वलकारको नदशः ल ट लकारदा व त

(४२७ आ पा तरवा तकम ४)

(भा यम)

क यज त दवा दनामधात व यास पम

क यज त दवा दनामधात व यास प न स य त

क त-अ चक तत- क त

एज त-ज ल म ल-एज त

दवा द-द यष त स यष त- दवा द

नामधात-भवन म छ त भवनीय त भवनीयतः सन बभवनी यष त

(प ा तरण समाधानभा यम)

एव त ह यय इ त व या म

४२८ वतीयप दषणवा तकम

यय इ त चत क यज तनामधातव यास पम

(भा यम)

यय इ त चत क यज तनामधात व यास प न स य त दवादय एक प र ताः

(ततीयप ा गीकार समाधानभा यम)

एव त ह- ववचन न म त अ यजादशः था नव -इ त व या म

पात जलमहाभा यम

- 466 -

(ततीयप दषणभा यम )

स त ह न म तश द उपादयः न य तरण न म तश द न म ताथ ग यत

(समाधानभा यम)

अ तरणा प न म तश द न म ताथ ग यत त यथा-lsquoद ध पस य ो वरःrsquo

वर न म त म त ग यत lsquoन वलोदक पादरोगःrsquo पादरोग न म त म त ग यत lsquolsquoआयघतम rsquo

आयषो न म त म त ग यत

(समाधाना तरभा यम)

अथवा अकारो म वथ यः ववचनमि म नि त सोऽय ववचनः ववचन इ त

(आ पभा यम)

एवम प न ायत- कय तमसौ काल था नव वती त

(समाधानभा यम)

यः पनराह lsquo ववचन कत यrsquo इ त कत त य ववचन था नव न भ व य त

(आदशप नषध पचतथप ा यपगमभा यम)

एव त ह- तषधः कतः सोऽनव त यत

व कतः

lsquoन पदा त ववचन-rsquo इ त ववचन न म त अ च आदशो न भवती त

(आ पभा यम)

एवम प न ायत- कय तमसौ कालमादशो न भवती त

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 467 -

यः पनराह- ववचन कत य इ त कत त य ववचन अजादशो भ व य त

(प चमप ा यपगमभा यम)

एव त ह-उभयमनन यत- यय च वश यत ववचन च

(आ पभा यम)

कथ पनरकन य ननोभय ल यम

(समाधानभा यम)

ल य म याह

कथम

एकशष नदशात एकशष नदशोऽयम - ववचन च ववचन च ववचनम ववचन कत य

ववचनऽ च यय इ त

(४२९ प चमप दषणवा तकम ६)

ववचन न म तऽ च था नव द त च णौ था नव वचनम

(भा यम)

ववचन न म तऽ च था नव द त च णौ था नव ावो व त यः अवननाव यष त

अवच ाव यष त

(समाधानभा यम)

न व त यः

(समासाधकवा तकम)

ओः पयि जष वचन ापक णौ था नव ाव य

पात जलमहाभा यम

- 468 -

(भा यम)

यदयम-lsquolsquoओः पय यपरrsquorsquo इ याह तज ापययाचाय -भव त णौ था नव ाव इ त

(आ पभा यम)

य यतज ा यत-अ चक तत अ ा प ा नो त

(समाधानभा यम)

त यजातीय य ापकम

(आ पभा यम)

क च त यजातीयः

(समाधानभा यम)

यथाजातीयकाः पय जयः

(आ पभा यम)

कथ जातीयका चत

(समाधानभा यम)

अवणपराः

(आ पभा यम)

कथ ज ल म ल

(समाधानभा यम)

अन मि तकमा वम श त त तषधः

-------------------------

पात जलमहाभा यम

- 469 -

(स योजन न पणा धकरणम)

(आ पभा यम)

का न पनर य योग य योजना न

(समाधानभा यम)

पपतः पपः त थत त थः ज मतज मः आ टटत आ शशत च त च र त

आ लोपोपधालोप णलोपयणादशष कत वन क वा ववचन न ा नो त था नव ावा व त

(समाधानबाधकभा यम)

नता न सि त योजना न पव व तषधना यता न स ा न

कथम

व य त याचायः- ववचन यणयवायावादशा लोपोपधालोप णलोप क कनो व यःइ त

(समाधानसाधकभा यम)

स पव तषधो न प ठत यो भव त

(आ पभा यम)

क पनर यायः

(समाधानभा यम)

था नव ाव एव यायान पव तषध ह सतीद व त य यात-ओदौदादश य उ व त

चटतशरादर यास य इ त

(उ ववा दन आ पभा यम)

नन च वयापी व व त यम

पात जलमहाभा यम

- 470 -

(इ ववा दनो लाघवभा यम)

पराथ मम भ व य त-lsquoस यतःrsquo इ वती त

(उ ववा दनो गौरवप रहारभा यम)

ममा प त य व पराथ भ व य त-lsquoउ पर यातः त चrsquo इ त

(इ ववा दभा यम)

इ वम प वया व त यम य समाना य तदथम-उि पप वषत स यय वषती यवमथम

त मा था नव द यष एव प ो यायान वववचनऽ च

इ त ीम गव पत ज ल वर चत याकरणमहाभा य थम या याय य थम पादऽ टममाि नकम

थमा याय य थमपाद नवममाि नकम

--------------

पात जलमहाभा यम

- 471 -

(५४ लोपस ास म ११९ आ १ म स)

अदशन लोपः११६०

(अ न टापि त नराकरणा धकरणम)

(४३१ आ पवा तकम १)

[ लोपस ायामथस ाकरणम ]

(भा यम)

[लोपस ायाम] अथ य स ा कत या श द य माभ द त

(४३२ आ पवा तकम २)

[ इतरतरा य च]

(भा यम)

इतरतरा य च भव त

का इतरतरा यता

सतोऽदशन य स या भ वत यम स या चादशन भा यत तदत दतरतरा य भव त

इतरतरा या ण च काया ण न क प त

(समाधानभा यम)

लोपस ायामथसतो तम

कम तम

अथ य तावद तम इ तकरणोऽथ नदशाथः इ त

पात जलमहाभा यम

- 472 -

सतोऽ य तम- स त न यश द वा इ त न याः श दाः न यष श दष सतोऽदशन य स ा

यत न स याऽदशन भा यत

४३३(१) सव स ग त सव या य ा ट वात

(भा यम)

सव स ग त भव त सव यादशन य लोपस ा ा नो त

क कारणम

सव या य ा ट वात सव ह श दो यो य य योग वषयः स ततोऽ य न यत प जत

इ य ाणोऽदशनम त lsquoअदशन लोपःrsquo इ त लोपस ा ा नो त

(भा यम)

त को दोष

(४३३(२) आ पवा तकम ४)

त ययल ण तषधः

(भा यम)

त ययल ण काय ा नो त त य तषधो व त यः lsquoअचो ि ण तrsquo इ त व ः ा नो त

(आ पबाधकभा यम)

नष दोषः ि ण य ग याचो व यत य मा यय व ध तदा द ययऽ ग भव त

य मा चा यय व धः न तत यय परतः य च यय परतः न त मा यय व धः

(आ पसाधकभा यम)

ि वप त यदशनम त lsquoअदशन लोपः इ त लोपस ा ा नो त

पात जलमहाभा यम

- 473 -

त को दोषः

lsquoत ययल ण तषधःrsquo त ययल ण काय ा नो त त य तषधो व त यः

lsquo व य प त क त तगrsquo भव त इ त तक ा नो त

(४३४ समाधानवा तकम ५)

स त स तादशन य लोपस ा वात

(भा यम)

स मतत

कथम

स तादशन लोपस भवती त व त यम

(आ पभा यम)

य द स तादशन लोपस भवती य यत ामणीः सनानीः-अ व ः ा नो त

(समाधानभा यम)

स तादशन लोपस भव त ष ठ न द ट य

( स तादशनवा दन आ पभा यम)

य द ष ठ न द ट य य यत lsquoचाहलोप एव यवधारणमrsquo lsquoचा दलोप वभाषाrsquo अ लोपस ा न

ा नो त

(ष ठ न द टवा दन आ पभा यम)

अथ स तादशन लोपस भवती य यमान कथमवतत स यत

( स तादशनवा दनः समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 474 -

को ह श द य स गः य ग यत चाथ न च य यत

(उपसहारभा यम)

अ त त ह स तादशन लोपस भवती यव

(आ प मारणभा यम)

कथ ामणीः सनानीः

(समाधानभा यम)

योऽ ाऽणः स गः ि वपाऽसौ बा यत अदशन लोपः६०

(५५-ल लल स ास म ११९ आ २ य स)

यय य ल ललपः११६१

( ययपद योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

यय हण कमथम

(४३५ समाधानवा तकम १)

लम त यय हणम ययस ा तषधाथम

(भा यम)

लम त यय हण यत अ यय यताः स ा मा भवि न त

(भा यम)

क योजनम

पात जलमहाभा यम

- 475 -

(४३६ योजनवा तकम २)

योजन त तल क कसीयपरश ययोल क च गो क त नव यथम

(भा यम)

त तल क गो नव यथम कसीयपरश ययो च ल क क त नव यथम lsquoल त तल कrsquo इ त

गोर प लक ा नो त यय हणा न भव त lsquoकसीयपरश ययोयञञौ लक चrsquo इ त कतर प लक

ा नो त यय हणा न भव त

( या यानभा यम)

गो नव यथन ताव नाथ

(४३७ या यानसाधकवा तकम ३)

योग वभागात स म

(भा यम)

योग वभागः क र यत-lsquoगो पसजन यrsquo गोऽ त य ा तप दक योपसजन य वो भव त

ततः lsquoि याःrsquo ी यया त य ा तप दक योपजसन य वो भव त ततो lsquoल त तल कrsquo

इ त ि या इ त वतत गो र त नव तम

(४३८ या यानसाधकवा तकम ४)

कसीयपरश ययो व श ट नदशात स म

(भा यम)

कसीयपरश ययो व श ट नदशः कत यः कसीययपरश ययोयञञौ भवत छयतो च ल भवती त

( व श ट नदशाव यकताभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 476 -

स चाव य व श ट नदशः कत यः यमाणऽ प व यय हण उकारसकारयोमा भ द त lsquoकमः

सःrsquo कसः परान शणाती त परश र त

( व श ट नदशाव यकताबाधकभा यम)

नष दोषः उणादयोऽ य प ना न ा तप दका न

(उपसहारभा यम)

स एषोऽन याथ व श ट नदशः कत यः यय हण वा कत यम

(४३९ या यानवा तकम ५)

उ त वा

कम तम

या ा तप दक हणम गभपदस ाथ य छयो च लगथम इ त

(४४० (१) योजनवा तक थमख डम)

ष ठ नदशाथ त

(भा यम)

ष ठ नदशाथ त ह यय हण कत यम ष ठ नदशो यथा क पत

(४४० (२) योजनसाधक वा तक वतीयख डम ६)

अ नदश ह ष यथा स ः

अ यमाण ह यय हण ष यथ या स ः यात

क य

थानयोग व य

पात जलमहाभा यम

- 477 -

( या यानसाधकमा पभा यम)

व पन रह ष ठ नदशाथनाथः यय हणन यावता सव व ष य चायत-अ णञोः त ाज य

यञञोः शप इ त

(समाधानभा यम)

इह न का चत-ष ठ -lsquoजनपद लब rsquo इ त

(समाधानबाधकभा यम)

अ ा प कत यय हणनवतत

व कतम

lsquo ययः पर चrsquo इ त

(समाधानसाधकभा यम)

त व थमा न द टम ष ठ न द टन चहाथः

(समाधानबाधकभा यम)

lsquo या ा तप दका rsquo इ यषा प चमी यय इ त थमायाः ष ठ क प य य त lsquo

त मा द य तर यrsquo इ त

(समाधानसाधकभा यम)

यय व धरयम न च यय वधौ प च यः कि पका भवि त

(समाधानबाधकभा यम)

नाय यय व धः व हतः ययः कत चानवतत

(४४१ योजनवा तकम ७)

पात जलमहाभा यम

- 478 -

सवादशाथ वा वचन ामा यात

(भा यम)

सवादशाथ त ह यय हण कत यम ल ललपः सवादशा यथा यः

अथ यमाणऽ प यय हण कथ मव ल ललपः सवादशा ल याः

वचन ामा यात यय हणसाम यात

( योजन नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम आचाय व ि त ापय त-ल ललपः सवादशा भव ती त यदय- lsquoल वा

दह दह लहगहामा मनपद द यrsquo इ त लोप कत लक शाि त

(४४२ योजनवा तकम ८)

उ तराथ त

(भा यम)

उ तराथ त ह यय हण कत यम

( योजनबाधकभा यम)

यत त व-lsquo ययलोप ययल णमrsquo इ त

( योजनसाधकभा यम)

वतीय कत यम क न ययलोप ययल ण यथा यात एकदशलोप मा भ द त-lsquo आ ीतrsquo

lsquoसराय पोषण मीयrsquo इ त यय य०६१

(५६ ययल णा तदशस म १११९ आ३ य स)

ययलोप ययल णम १११६२

पात जलमहाभा यम

- 479 -

( थम यय हण योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

यय हण कमथम

(समाधानभा यम)

lsquoलोप ययल णमrsquo इतीय य यमान-सौरथी वहती त ग पो तमल णः य स यत

(समाधान नराकरणभा यम)

नष दोषः नव व ायत-लोप ययल णन भव त- यय य ादभाव इ त

कथ त ह

ययो ल णन य य काय य त ल तऽ प भव त

( योजना तरभा यम)

इद त ह योजनम-स त यय य ा नो त त ययल ण यथा यात लोपो तरकाल य ा नो त

त ययल ण मा भ द त

क योजनम

ाम णकल सना नकल म य ौ तरप दक व व कत lsquo व य प त क त तकrsquo इ त तक

ा नो त स मा भ द त

( योजन नराकरणभा यम)

य द त ह-य स त यय ा नो त त ययल णन भव त लोपो तरकाल यत ा नो त त न

भव त जगत जनग द य तग न ा नो त लोपो तरकाल य तगागमः त मा नाथ एवमथन

यय हणन

पात जलमहाभा यम

- 480 -

(आ पभा यम)

क मा न भव त- ाम णकल सना नकलम

(समाधानभा यम)

ब हर ग व वम अ तर ग तक lsquoअ स ब हर गम तर गrsquo

( योजना तरभा यम)

इद त ह योजनम क न ययलोप ययल ण यथा यात एकदशलोप मा भ द त rsquoआ नीतrsquo

lsquoस राय पोषण मीयrsquo इ त

(आ पभा यम)

पवि म न प योग यय हण यत योजनम तम

(समाधानभा यम)

अ यतर छ यमकतम

( वतीय यय हण योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

अथ वतीय यय हण कमथम

(समाधानभा यम)

ययल ण यथा यात वणल ण मा भ द त गव हत गो हतम रायः कल रकल म त

(यि तकथना धकरणम)

(आ पभा यम)

कमथम पन रदम यत

पात जलमहाभा यम

- 481 -

(४४३ समाधानवा तकम १)

ययलोप ययल णवचन सद वा याना छा य

(भा यम)

lsquo ययलोप ययल णमrsquo इ य यत सद वा याना छा य स छा णा वा यायत सतो वा

शा म वा यापक भव त सद वा याना छा य lsquoउ गदचा सवनाम थानऽधातोःrsquo इतीहव यात-

गोम तौ यवम तौ गोमान यवमा न य न यात इ यत च या द त त चा तरण य न न

स यती यतः ययलोप ययल णवचनम इ यवमथ मदम यत

(आ पभा यम)

अि त योजनमतत

(समाधानभा यम)

क तह त

(ल क ययल णसाधना धकरणम)

(४४४ (१) आ पवा तक थमख डम)

ल यपस यानम

(भा यम)

ल यपस यान कत यम प च स त

( या पभा यम)

क पनः कारण न स य त

(४४४ (२) आ पसाधकवा तक वतीय थमख डम २)

पात जलमहाभा यम

- 482 -

लोप ह वधानम

(भा यम)

लोप ह ययल ण वधीयत तन ल क न ा नो त

(४४५ समाधानवा तकम ३)

न वाऽदशन य लोपस वात

(भा यम)

न वा कत यम

क कारणम

अदशन य लोपस वात अदशन लोपस भवती य यत लम स ा चा यदशन य य त तन

ल य प भ व य त

(साकयप रहारा धकरणम)

(सग तभा यम)

य यवम-

(४४६(१) साकया पवा तक थमख डम )

ययादशन त लम स म

(भा यम)

ययादशन त लम स म प ा नो त

(आ पभा यम)

त को दोषः

पात जलमहाभा यम

- 483 -

(४४६ (२) दोषदशनवा तक वतीयख डम ४)

त ल क ल व धः तष यः

(भा यम)

त ल क ल व धः ा नो त स तष यः अि त हि त lsquo लौrsquo इ त ववचन ा नो त

(४४७ साकयवारणवा तकम ५)

न वा पथ स ाकरणात

(भा यम)

न वा एष दोषः

क कारणम

पथ स ाकरणात पथ स ाकरणसाम या ल क ल व धन भ व य त

(लोपस ाया यापक वोपसहारभा यम)

त माददशनसामा या लोपस ा लम स ा अवगाहत

(साकयसाधकभा यम)

यथव त ह-अदशनसामा या लोपस ा लम स ा अवगाहत एव लम स ा अ प

लोपस ामवगाहरन

त को दोषः

अगोमती गोमती स प ना-गोमतीभता lsquoलक त तल कrsquo इ त ङ पो लक स यत

(साकयबाधकभा यम)

नन चा ा प न वा पथ स ाकरणा इ यव स म

पात जलमहाभा यम

- 484 -

(आ पभा यम)

यथव त ह-पथ स ाकरणसाम या लम स ा लोपस ा नावगाह त एव लोपस ाऽ प लम स ा

नावगाहत त स एव दोषो-ल यपस यान म त

(समाधानभा यम)

अ य य लोपस ायाः पथ स ाकरण योजनम

कम

लम स ास यद यत त लोपमा मा भ द त

(४४८ समाधाना तरवा तकम ६)

लम त तषधा वा

(भा यम)

अथवा यदय-lsquoन लमता ग यrsquo इ त ययल ण तषध शाि त त ापय याचाय -भव त ल क

ययल ण म त

(इ टानपपि तप रहारा धकरणम)

(४४९ आ पवा तकम ७)

सतो न म ता भावा पदस ाऽभावः

(भा यम)

सन ययो यषा कायाणाम न म त रा ः प ष इ त स ल तोऽ य न म त या -राजप ष इ त

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 485 -

अ त त या अ न म तम-या वादौ पद म त पदस ा या त lsquoसब त पदम rsquo इ त पदस ा सा

भ व य त

(आ पसाधकभा यम)

स यतत यय आसीत -अनया भ व य यनया न भ व यती त ल त इदानी यय यावत

एवावधः वादौ पद म त पदस ा तावत एव सब त पद म त अि त च ययल णन

यजा दपरत त क वा भस ा ा नो त

(४५० आ पा तरवा तकम ८)

त द घ वयो च व तषधानपपि तरकयोगल ण वात प रवी र त

(भा यम)

त द घ वयो च व तषधो नोपप यत

प रवी र त

क कारणम

एकयोगल ण वात एकयोगल ण ह त द घ व इहndashल त यय सवा ण यया या ण काया ण

पयवप ना न भवि त ता यतन य था य त अननव तग अननव च द घ व म त

तदकयोगल ण भव त एकयोगल णा न च न क प त

४५१ यासा तरण समाधानवा तकम

स त था नस ानदशादा यभा य य

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 486 -

स मतत

कथम

था नस ाऽ यभत य भवती त व त यम

क कत भव त

स तामा मनन यत यथा ा त त द घ व भ व यतः

(आ पभा यम)

त व त य भव त

( यासा तरसाधकसमाधानभा यम)

य य यतद यत अथवत ह था नव ावो नार यत lsquo था नस ाऽ यभत यानि वधौrsquo इ त

व या म

(आ पभा यम)

य यवम lsquolsquoआङो यमहनःrsquorsquo आ मनपद भवती त ह तरव यात वधन यात न ह का च तः

स ाऽि त या वधर त द यत

(समाधानभा यम)

ह तर प स ाऽि त

का

हि तरव

कथम

पात जलमहाभा यम

- 487 -

lsquo व प श द याश दस ाrsquo इ त वचना व प श द य स ा भवती त ह तर प हि तः स ा

भ व य त

(४५२ यासा तर योजना तरवा तकम १०)

भस ाङ फगोरा वष च स म

(भा यम)

भस ाङ फगोरा वष च स भव त

(उदाहरणोपपादनभा यम)

भस ा- रा ः प षः-राजप षः ययल णन lsquoय च भमrsquo इ त भस ा ा नो त

lsquo था नस ाऽ यभत यानि वधौrsquo इ त वचना न भव त भस ा

(उदाहरणोपपादनभा यम)

ङ प- च ाया जाता- च ा ययल णनाण ता दतीकारः ा नो त lsquo था नस ा-ऽ यभत यानि वधौrsquo

इ त वचना न भव त ङ प

(उदाहरणोपपादनभा यम)

फ-वत डी ययल णन lsquoयञ ता rsquo इ त फः ा नो त lsquo था नस ाऽ यभत यानि वधौrsquo इ त

वचना न भव त फ

(उदाहरणोपपादनभा यम)

गोरा वम-गा म छ त-ग य त ययल णना म lsquoऔतोऽ शसोःrsquo इ या व ा नो त

lsquo था नस ाऽ यभत यानि वधौrsquo इ त वचना न भव त गोरा वम

(४५३ यासा तरदषणावा तकम ११)

पात जलमहाभा यम

- 488 -

त य दोषो ङौनकारलोप वि वधयः

(भा यम)

त यत य ल ण य दोषः

(उदाहरणोपपादनभा यम)

ङौ नकारलोपः आ चमन लो हत चमन ययल णन lsquoय च भमrsquo इ त भस ा स ा भव त

lsquo था नस ाऽ यभत यानि वधौrsquo इ त वचना न ा नो त

(उदाहरणोपपादनभा यम)

इ वम-आशीः ययल णन हल ती व स भव त lsquo था नस ाऽ यभत यानि वधौrsquo इ त

वचना न ा नो त

(उदाहरणोपपादनभा यम)

इम-अतण ययल णन हल त इम स ो भव त lsquo था नस ाऽ यभत यानि वधौrsquo इ त

वचना न ा नो त

(तट थभा यम)

स च भ यत

( स ाि तभा यम)

यथा यासमवा त

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम-सतो न म ताभावा पदस ाऽभावः त द घ वयो च

व तषधानपपि तरकयोगल ण वा प रवीः इ त

पात जलमहाभा यम

- 489 -

( थमदषणप रहारभा यम)

नष दोषः व य य प रहारम

( वतीयदषणप रहारभा यम)

इहा प प रवी र त-शा पर व तषधन पर वा ीघ व भ व य त

(स योजनकथना धकरणम)

(आ पभा यम)

का न पनर य योग य योजना न

(४५४ यथा यासस योजनवा तकम १२)

योजनमप त शलोप नममामौ गणव ी द घ वमडा नि वधयः

(भा यम)

अप तलोप शलोप च कत नम अमामौ गणव ी द घ व मम अडाटौ ि व ध र त योजना न

(उदाहरणोपपादनभा यम)

नम-अ न ी त वािजना ी षध था ता ता प डानाम

अमामौ-ह अन वन अन वान

गणः-अधोक अल

व ः- यमा

द घ वम-अ न ी त वािजना ी षध था ता ता प डानाम

इम-अतण

अडाटौ-अधोक अल ऐयः औनः

पात जलमहाभा यम

- 490 -

नि व धः-अ भनोऽ अि छनोऽ

अप त शलोपयोः कतयोरत वधयो न ा नवि त ययल णन भवि त

( या यानभा यम)

नता न सि त योजना न था नव ावना यता न स ा न

(स ाव यकताभा यम)

न स यि त आदशः था नव द य यत न च लोप आदशः

( या यानसाधकभा यम)

लोपोऽ यादशः

कथम

आ द यत यः स आदशः लोपोऽ या द यत

(लोपऽ यादश वसाधकभा यम)

दोषः ख व प या य द लोपो नादशः यात इह lsquoअचः परि मन पव वधौrsquo इ यत य योग य

भ य ठा न लोप उदाहरणा न ता न न यः

(स ार भाव यकताभा यम)

य त ह था नव ावो नाि त तदथमय योगो व त यः

व च था नव ावो नाि त

योऽि व धः

(आ पभा यम)

क योजनम

पात जलमहाभा यम

- 491 -

(४५५ योजनवा तकम१३)

योजन ङौनकारलोप वि वधयः

(भा यम)

ङौनकार लोप वि वधयः योजयि त

ङौनकारलोप तावत- lsquoआ चमन lsquoलो हत चमन था नव ावः अनि वधौlsquo इ त वचना न

ा नो त ययल णन त यची त भस ा स ा भव त

इ वम- आशीः था नव ावः lsquolsquoअनि वधौrsquorsquo इ त वचना न ा नो त ययल णन त हल ती व

स भव त

इम ndash अत ण था नव ावः lsquoअनि वधौrsquo इ त वचना न ा नो त ययल णन त हल तीम

स ो भव त

(४५६ स ार भदषणवा तकम १४)

भस ाङ फगोरा वष च दोषः

भस ाङ फगोरा वष च दोषो भव त

भस ा- रा ः प षो राजप षः ययल णन त यची त भस ाया न लोपः ा तप दका त यrsquo

इ त न लोपो न ा नो त था नव ाव वनि वधा व त वचना न ा नो त

ङ प- च ाया जाता च ा ययल णन वण ता दतीकारः ा नो त थ नव ाव वनि वधा व त

वचना न ा नो त

फ- वत डी ययल णन त यञ तादकारा ता द त फः ा नो त

था नव ाव वनि वधा व त वचना न ा नो त

पात जलमहाभा यम

- 492 -

गोरा वम- गा म छ त ग य त ययल णन lsquoऔतो शसोःrsquo इ या व ा नो त था नव

भाव वनाि वधा व त वचना न ा नो त

(स ार भवा दभा यम)

भस ाया ताव न दोषः आचाय व ि त ापय त-

न ययल णन भस ा भवती त यदयम-lsquoन ङस ब योःrsquo इ त ङौ तषध शाि त

ङ य प नव व ायत-अण तादकारा ता द त

कथ त ह

अ योऽकार इ त

फऽ प नव व ायत-यञ तादकारा ता द त

कथ त ह

यञ योऽकार इ त

गोरा वऽ प नव व ायत-अ म अची त

कथ त ह

अ यमी त

( या यानभा यम)

योजना य प त ह नता न सि त

(दषणो ारभा यम)

य तावद यत-ङौ नकारलोप इ त यत एत यास एव-lsquoन ङसब योःrsquo इ त

(दषणो ारभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 493 -

इ वम प व य यतत शास इ व आशासः वौ इ त

(दषणो ारभा यम)

इि व धर प हल त नव तम

(आ पभा यम)

य द हल त नव त तणहा न अ ा प ा नो त

(समाधानभा यम)

एव त ह-lsquoअ च नrsquo इ यनव त यत

(तट था पभा यम)

न तह दानीमय योगो व त यः

( स ाि तसमाधानभा यम)

व त य च

क योजनम

यय ग ह वा यद यत त ययल णन यथा यात श द ग ह वा यद यत

त ययल णन मा भ द त

क योजनम

शोभना षदोऽ य ा मण य स ष ा मणः lsquoसोमनसी अलोमोषसीrsquo इ यष वरो मा

भ द त ययलोप ययल णम ६२

(५७ ययल ण नषधस म ११९ आ १ ४ स)

न लमता ग य११६३

पात जलमहाभा यम

- 494 -

( यनताप रहारा धकरणम)

(४५७(१) आ पवा तकम )

लम त तषध एकपद वर योपस यानम

(भा यम)

लम त तषध एकपद वर योपस यान कत यम एकपद वर च लमता लत ययल ण न

भवती त

( या पभा यम)

कम वशषण

( या पसमाधानभा यम)

न याह

(४५७(२) आ पशषवा तक वतीयख डम१)

सवामि त स ल वरवजम

(भा यम)

सव वरमामि त वर स ल वर च वज य वा

(उदाहरणोपपादनभा यम)

सव वर सव तोमः सवप ठः lsquoसव य स पrsquo इ या यदा त व यथा यात

(उदाहरणोपपादनभा यम)

आमि त वर-स पराग छ स ताऽऽग छत lsquoआमि त य चrsquo इ या य त व यथा यात

(उदाहरणोपपादनभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 495 -

स ल वर मा ह दाताम मा ह धाताम lsquo आ दः सचोऽ यतर यामrsquo इ यष वरो यथा यात

(भा यम)

क योजनम

(४५८ योजनवा तकम२)

योजन ञ न क ल क वराः

(भा यम)

ञ न क वरा ल क योजयि त गगा व सा वदा उवाः उ ीवा वामर जः lsquoि न तrsquo

इ या यदा त व मा भ द त इह चा यः-lsquo कतःrsquo इ य तोदा त व मा भ द त

(४५९ योजना तरवा तकम ३)

प थमथोः सवनाम थान ल क

(भा यम)

प थमथोः सवनाम थान ल क योजनम प थ यो म थ यः lsquoप थमथोः सवनाम थानrsquo इ यष

वरो मा भ द त

(४६० आ पवा तकम ४)

अ नो र वधौ

(भा यम)

अ नो र वधान लमता ल त ययल ण न भवती त व त यम अहददा त अहभ त lsquoरोऽस पrsquo

इ त ययल णन तषधो मा भ द त

(४६१ आ पवा तकम ५)

पात जलमहाभा यम

- 496 -

उ तरपद व चापदा द वधौ

(भा यम)

उ तरपद व चापदा द वधौ लमता ल त ययल ण न भवती त व त यम परमवाचा परमवाच

परमगोदहा परमगोद ह परम व लहा परम व लह पद य त ययल णन क वाद न मा

भवि न त

अपदा द वधा व त कमथम

द धसचौ द धसचः lsquoसा पदा योःrsquo इ त तषधो यथा यात

(आ पभा यम)

य यपदा द वधा व य यत उ तरपदा धकारो न क पत

त को दोषः

lsquoकण वणल णातrsquo इ यवमा द व धन स य त

(आ पबाधक यासा तरभा यम)

य द पनः नलोपा द वधौ ल य त लमता ल त ययल ण न भवती य यत

( यासा तर नराकरणभा यम)

नव श यम इह ह-राजकमाय राजकमाय इ त शाकल स यत

( यासा तरसाधकभा यम)

नष दोषः यदतत- स त शाकल न इ त एतत- यय शाकल न इ त व या म

(आ पभा यम)

य द lsquo यय शाकल नrsquo इ य यत lsquoद ध अधना- मध अधनाrsquo अ ाऽ प न स यत

पात जलमहाभा यम

- 497 -

( नराकरणभा यम)

यय शाकल न भव त

कतरि मन

य मा यः ययो व हत इ त

(आ पभा यम)

इह त ह-परम दवा परम दव lsquo दव उतrsquo इ य व ा नो त

( वशषान यपगमभा यम)

अ त त य वशषण

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम-उ तरपदा धकारो न क पत त

(प रहारभा यम)

वचनाद तरपदा धकारो भ व य त

(आ पभा यम)

त त ह व त यम

(समाधानभा यम)

न व त यम अनव ि तः क र यत इदमि त-lsquolsquoय मा यय व ध तदा द ययऽ गमrsquorsquo

lsquoसि तङ त पदम rsquo य मा सि त व ध तदा द सब त तङ त च lsquoनः यrsquo ना त य पदस

भव त य मात य व ध तदा द सब त च lsquo स त चrsquo स त पव पदस भव त

पात जलमहाभा यम

- 498 -

य माि स व ध तदा द सब त च lsquo वा द वसवमान थानrsquo वा द वसवनाम थान पव पदस

भव त य मा वा द व ध तदा द सब त च

lsquoय च भमrsquo यजा द यय पव भ भव त य मा यजा द व ध तदा द सब त च

(आ पभा यम)

इह त ह-परमवाक lsquoअसवनाम थानrsquo इ त तषधः ा नो त

(समाधानभा यम)

अ त त याः तषधः-या वादौ पद म त पदस ा या त सब त पद म त पदस ा सा

भ व य त

(आ पभा यम)

स य यय आसीत-अनया भ व य यनया न भ व यती त ल त इदानी यय यावत

एवावधः वादौ पद म त पदस ा तावत एवावधः सब त पद म त अि त च ययल णन

सवनाम थानपरत त क वा lsquo तषधा च बल यासो भवि तrsquo इ त तषधः ा नो त

(समाधानवा तकम)

ना तषधात

(भा यम)

नाय स य तषधः-सवनाम थान न त

क त ह

पयदासोऽयम-यद य सवनाम थाना द त सवनाम थान अ यापारः य द कन च ा नो त

तन भ व य त पवण च ा नो त

पात जलमहाभा यम

- 499 -

(समाधाना तरवा तकम)

अ ा तवा

(भा यम)

अथवा-अन तरा या ाि तः सा त ष यत

कत एतत

अन तर य व धवा भव त तषधो व त पवा ाि तर त ष ा तया भ व य त

(आ पभा यम)

नन चय ाि तः पवा ाि त बाधत

(समाधानभा यम)

नो सहत त ष ा सती बा धतम

(आ पभा यम)

य यव परमवाचौ परमवाच इ त lsquoसि तङ त पदम rsquo इ त पदस ा ा नो त

(समाधानभा यम)

एव त ह योग वभागः क र यत-lsquo वा दषrsquo पव पदस भव त ततः-lsquoसवनाम थान अय चrsquo

पव पदस भव त ततो-lsquoभमrsquo भस भव त यजादावसवनाम थान इ त

(आ पभा यम)

य द त ह-साव प पद भव त एचः ल त वकार पदा त हण चोद य य त इह मा भत- भ

करो ष गौ र त ति मन यमाणऽ प ा नो त

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 500 -

वा यपदयोर य य यव तत

(आ पभा यम)

इह त ह-द धसचौ-द धसचः इ त lsquoसा पदा योःrsquo इ त पदा दल णः ष व तषधो न ा नो त

(समाधानभा यम)

मा भदवम-पद या दः पदा दः पदादन त

कथ त ह

पदादा दः पदा दः पदादन यव भ व य त

(आ पभा यम)

नव श यम इहा प स यत-ऋ -वा - व -कमार ष कशोर ि व त

(समाधानभा यम)

सा तषधो ापकः- वा दष पद वन यषा पदस ा न त यः तषधो भवती त

(आ पभा यम)

इह त ह- lsquoबह सचौ बह सचःrsquo बह जय ययः अ पदादा दः पदा दः पदादन य यमानऽ प न

स य त

(वा तक यासा तरण समाधानभा यम )

एव त ह-

(वा तक यासभा यम)

उ तरपद व च पदा द वधौ

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 501 -

लमता ल त lsquo ययल ण भव तrsquo इ त व या म ति नयमाथ भ व य त-पदा द वधावव न

पदा त वधा व त

(आ पभा यम)

कथ-बह सचौ बह सचः इ त

(४६२ समाधानवा तकम ६)

बह पव य च

(भा यम)

बह पव य च पदा द वधावव न पदा त वधा व त

(४६३ आ पवा तकम ७)

व वऽ य य

(भा यम)

व वऽ य य लमता ल त ययल ण न भवती त व त यम वाक च क च वक च

वा वचम

(आ पभा यम)

इहाभवि न त ययल णन ज भावः ा नो त

(४६४ समाधानवा तकम ८)

स च जसोऽ स ग आकार करणात

(भा यम)

स च सि न म त य जसोऽ स गः

पात जलमहाभा यम

- 502 -

क कारणम

lsquoआकार करणातrsquo lsquoआतःrsquo इ यति नयमाथ भ व य त-आत एव च स लग तात

ना य माि स लग ता द त

(आ पभा यम)

इह-इ त य म प ो ददा त इ य म प ो ददाती य ययल णन य मद मदोः

lsquoष ठ चतथ वतीया थयोवा नावौrsquo इ त वा नादयः ा नवि त

(४६५ समाधानवा तकम ९)

य मद मदोः थ हणात

(भा यम)

थ हण त यत त यमाण वभि त वशषण व ा यत

(समाधानबाधकभा यम)

अ य य थ हण य योजनम

कम

स वभि तक य वा नावादयो यथा य र त

(समाधानसाधकभा यम)

नतदि त योजनम पद य त वतत वभ य त च पदम त ाऽ तरणा प थ हण

स वभि तक यव भ व य त

(समाधानबाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 503 -

भवि स म-य वभ य त पदम य त खल वभ तौ पद त न स य त- ामो वा द यत

जनपदो वा द यत ामो नौ द यत जनपदो नौ द यत

(समाधानसाधकभा यम)

सव हणम प कतमनवतत तन स वभि तक यव भ व य त

(आ पभा यम)

इह- च काम याजयाचकार त lsquo त ङ त rsquo इ त त य च नघात त मा चा नघातः ा नो त

(४६६ समाधानवा तकम १०)

आ म ललोपा त य चा नघात त मा च नघातः

(भा यम)

आ म ललोपा त य चा नघातः त मा च नघातः स ो भ व य त

(अ गपदवा याथ न पणा धकरणम)

(४६७ आ पवा तकम ११)

अ गा धकार इटो व ध तषधौ

(भा यम)

अ गा धकार इटो व ध तषधौ न स यतः िजग मष स वव स अ ग यतीटो व ध तषधौ न

ा नतः

(४६८ आ पवा तकम १२)

मद घ व च

( नभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 504 -

क च

(एकद शसमाधानभा यम)

इट च व ध तषधौ

( स ाि तभा यम)

न याह अदशऽय चः प ठतः म च द घ वम उ ाम स ाम त

(अ गा धकारपर वदषणोपसहारभा यम)

इह क चद गा धकार लमता ल त ययल ण भव त क च चा य न भव त

( यासा तरण दषणो ारा धकरणम)

य द पनः-

(४६९ यासा तरसाधकभा यम)

न लमता ति मन

इ य यत

(आ पभा यम)

अथ न lsquoन लमता ति मनrsquo इ य यमान क स मत व त-इटो व ध तषधौ मद घ व च

(समाधानभा यम)

बाढ स म न इटो व ध तषधौ पर मपदि व य यत

कथ त ह

सकारादा व त त वशषण पर मपद हणम

न ख व प मद घ व पर मपदि व य यत

पात जलमहाभा यम

- 505 -

कथ त ह

शती त त वशषण पर मपद हणम

(४७० आ पवा तकम १४)

न लमता ति मि न त च न णङादशा तलोप

(भा यम)

न लमता ति मि न त च न णङादशा तलोप न स यि त अव ध भवता द यः अगा य भवता

ामः अ यगा य भवताऽनवाकः तलोप कत लङ त ह न णङादशा न ा नवि त

(समाधानभा यम)

नष दोषः न लङ त ह न णङादशा उ य त

क त ह

आधधातक इ त त वशषण ल हणम

(आ पभा यम)

इह च- सव तोमः सवप टः lsquoसव य स पrsquo इ या यदा त व न ा नो त

(एकद शसमाधानभा यम)

त चा प व त यम

( स ाि तसमाधानभा यम)

न व त यम lsquoन लमता ग यrsquo इ यव स म

कथम

न लमता ल तऽ गा धकारः त न द यत

पात जलमहाभा यम

- 506 -

क त ह

योऽसौ लमता ल यत ति मन यद ग त य य काय त न भव त

(आ पभा यम)

एवम प-सव वरो न स य त

(समाधानभा यम)

कत योऽ य नः न लमता ग य६३

(५८ उपधास ास म ११९ आ ५ स)

अलोऽ या पव उपधा११६५

(अल इ य य प च य त व नणया धकरणम)

(आ पभा यम)

क मदम हणम य वशषणम

(इ टापि तभा यम)

एव भ वतमह त

(आ पभा यम)

उपधास ायाम हणम य नदश च सघात तषधः१

(भा यम)

उपधास ायाम हणम य नदश च सघात य तषधो व त यः सघात योपधास ा ा नो त

त को दोषः

lsquoशास इद हलोःrsquo श टः श टवान सघात य व ा नो त

पात जलमहाभा यम

- 507 -

( थमा तप ा यपगमभा यम)

य द पनरल या द य यत

( थमा तप दषणभा यम)

एवम य योऽ वश षतो भव त

त को दोषः

सघाताद प पव योपधास ा स यत

त को दोषः

lsquoशास इद हलोःrsquo श टः श टवान शकार य व स यत

स च भ यत

( स ा तभा यम)

यथा यासमवा त

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम-उपधास ायाम हणम य नदश चत सघात तषधः इ त

(प रहारभा यम)

नष दोषः

(४७२ समाधानवा तकम २)

अ य व ानाि स म

(भा यम)

स मतत

पात जलमहाभा यम

- 508 -

कथम

अलोऽ य य वधयो भव ती य य य भ व य त

(४७३ समाधानबाधकवा तकम ३)

अ य व ानात स म त च नानथकऽलोऽ य व धरन यास वकार

(भा यम)

अ य व ानात स म त चत त न

क कारणम

lsquoनानथकऽलोऽ य व धरन यास वकारrsquo

अनथकऽलो य व धन यषा प रभाषा कत या

कम वशषण

न याह अन यास वकार-अ यास वकारान वज य वा lsquoभञा मत rsquo lsquoअि त पप य चrsquo इ त

( योजनिज ासाभा यम)

का यत याः प रभाषायाः योजना न

(४७४ प रभाषा योजनवा तकम ४)

योजनम य तानकरण यात इतौ

lsquoअ य तानकरण यात इतौrsquo इ य य य ा नो त अनथकऽलो य व धन न भवती त न दोषो

भव त

( योजन नराकरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 509 -

नतदि त योजनम आचाय व ि त ापय त-ना य य पर प भवती त यदयम-

lsquoना डत या य य त वाrsquo इ याह

(४७५ योजनवा तकम ५)

४७५ वसोर ाव यासलोप च

(भा यम)

वसोर ाव यासलोप च य य य ा नो त अनथकऽलोऽ य व धन त न दोषो भव त

( योजन नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम पनल पवचनसाम या सव य भ व य त

( नराकरणय य तरकद शभा यम)

अथवा- श लोपः क र यत स lsquo श सव यrsquo इ त सवादशो भ व य त

(आ पभा यम)

स त ह शकारः कत यः

(समाधानभा यम)

न कत यः यत यास एव वशकारको नदशःrsquo- वसोर ाव यासलोप चrsquo इ त

(४७६ योजनवा तकम ६)

आ प लोपोऽकोऽन च

( यासा तर वश का नराकरणभा यम)

त ठ त स म अ यथा या यायत

(वा तक या याभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 510 -

आ प ह ल लोप इ य य य ा नो त अनथकऽलोऽ य व धन त न दोषो भव त

( योजन नराकरणभा यम)

एतद प नाि त योजनम अन एव लोप व या म

(गौरवा पभा यम)

तदनो हण कत यम

(गौरव नराकरणभा यम)

न कत यम

कतमनवतत

व कतम

lsquoअना यकःrsquo इ त

(अनव ि तबाधकभा यम )

त व थमा न द टम ष ठ न द टन चहाथः

(अनव ि तसाधकभा यम)

हल यषा स तमी अि न त थमायाः ष ठ क प य य त-lsquoति मि न त न द ट पव यrsquo इ त

(४७७ योजनवा तकम ७)

अ लोपोऽ यास य

(भा यम)

अ य य ा नो त lsquoनानथकऽलोऽ य व धःrsquo इ त न दोषो भव त

( योजन नराकरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 511 -

एतद प नाि त योजनम अ हणसाम या सव य भ व य त

( योजनसाधकभा यम)

अ यनद हण य योजनम

कम

स न धकारोऽप यत इह मा भत-दधौ ददौ

( योजनबाधकभा यम)

अ तरणा य हण स न धकारमप यामह

( योजनसाधकभा यम)

स त ह सकारा दरप यत-स न सकारादा व त इह मा भत-िज ाप यषती त

( योजनबाधकभा यम)

अ तरणा य हण सन सकारा दमप यामह

( योजनसाधकभा यम)

कतय त यप य त-एतासा कतीना लोपो यथा यात इह मा भत - पप त यय त

( योजनबाधकभा यम)

अ तरणा य हणमताः कतीरप यामह

( योजनसाधकभा यम)

वषय त यप यत-lsquoमचोऽकमक य गणो वाrsquo इ त इह मा भत-मम त गा म त

( योजनबाधकभा यम)

अ तरणा य हणमत वषयमप यामह

पात जलमहाभा यम

- 512 -

कथम

अकमक य य यत तन य वाय म चरकमक त व भ व य त त मा नाथ ऽनया प रभाषया-

नानथकऽलोऽ य व ध र त

(४७८ यासा तरवा तकम ८)

अलोऽ यात पव ऽलपध त वा

(भा यम)

अथवा य तमव प ठत यम-अलोऽ या पव ऽलपधास ो भवती त

(आ पभा यम)

त त ह व त यम

(प रहारभा यम)

न व त यम

(४७९ समाधानवा तकम ९)

अवचना लोक व ानात स म

(भा यम)

अ तरणा प वचन लोक व ानात स मतत त यथा-लोक-अमीषा ा मणानाम या पव

आनीयता म य त यथाजातीयकोऽ य तथाजातीयकोऽ या पव आनीयत अलोऽ या पव

उपधा६५

(५९-६० प रभाषास ११९ आ ६-७ स)

ति मि न त न द ट पव य ११६६

पात जलमहाभा यम

- 513 -

त मा द य तर य११६७

(उदाहरण न पणा धकरणम)

(आ पभा यम)

कमदाहरणम

(समाधानभा यम)

इह तावत-lsquoति मि न त न द ट पव यrsquo इ त lsquoइको यण चrsquo द य -म व इह

lsquoत मा द य तर यrsquo इ त-lsquo वय त पसग योऽप ईतrsquo वीपम तर प-समीपम

(समाधानबाधकभा यम)

अ यथाजातीयकन श दन नदशः यत अ यथाजातीयक उदा यत

( या पभा यम)

क त यदाहरणम

( या पसमाधानभा यम)

इह तावत-lsquoति मि न त न द ट पव यrsquo इ त-lsquoति म न ण च य माका माकौrsquo इ त

lsquoत मा द य तर यrsquo इ त-lsquoत मा छसो नः प सrsquo इ त

( स ाि तभा यम)

इद चा यदाहरणम-lsquoइको यण चrsquo य त पसग योऽप ई rsquo इ त

कथम

सवना नाऽय नदशः यत सवनाम च सामा यवाची त सामा य न द ट वशषा

अ यदाहरणा न भवि त

पात जलमहाभा यम

- 514 -

(आ पभा यम)

क पनः सामा यम को वशषः

(समाधानभा यम)

गौः सामा यम क णो वशषः

(आ पभा यम)

न तह दानी क णः सामा यम गौ वशषो भव त

(समाधानभा यम)

भव त

(आ पभा यम)

(समाधानभा यम)

य द त ह सामा यम प वशषः वशषोऽ प सामा यम सामा य वशषौ न क पत

(समाधानभा यम)

क पत च

कथम

वव ातः

यदाऽ य गौः सामा यन वव तो भव त क णो वशष वन तदा गौः सामा यम क णो

वशषः यदाऽ य क णः सामा यन वव तो भव त गौ वशष वन वव तः तदा क णः

सामा यम गौ वशषः

( टा ता तरभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 515 -

अपर आह-lsquo क पत चrsquo

कथम

पताप वत त यथा-स एव कि च त पता भव त कि च त प ो भव त एव महा प

स एव कि च त सामा य कि च त वशषः एत ख व प नद शकाना वा ततरका भवि त य

सवना ना नदशाः य त एत ह बह तरक या यत

(आ पभा यम)

अथ कमथमपसगण नदशः यत

(समाधानभा यम)

श द स त या न द ट पव य काय यथा यात अथ मा भत-जनपद अ तशायन इ त

(आ पभा यम)

क गतमतदपसगण आहोि व छ दा ध यादथा ध यम

(समाधानभा यम)

गत म याह

कथम

नरय ब हभाव वतत त यथा- न ा तो दशा - नदशः ब हदश इ त ग यत श द च

श दा ब हभतः अथ ऽब हभतः

(आ पभा यम)

अथ न द ट हण कमथम

(४८० समाधानवा तकम १)

पात जलमहाभा यम

- 516 -

न द ट हणमान तयाथम

(भा यम)

न द ट हण यत आन तयमा आन तयाथम आन तयमा काय यथा यात-lsquoइको

यण चrsquo द य -म व इह मा भत-स मधौ स मधः षदौ- षदः

(स य नयमाथता धकरणम)

(आ पभा यम)

कमथ पन रदम यत

(४८१ समाधानवा तकम २)

ति म त मा द त पव तरयोय गा वशषाि नयमाथ वचन द यदक पच योदनम

(भा यम)

ति म त मा द त पव तरयोय गयोर वशषाि नयमाथ ऽयमार भः ाम दवद तः पवः पर

इ त सदहः ामा वद तः पवः पर इ त सदहः एव महा प-द यदकम पच योदनम lsquoइको

यण चrsquo इ त-उभा वकौ उभावचौ अ च पव य अ च पर य त सदहः lsquo त ङ तङःrsquo इ त-अ तङः

पव य अ तङः पर य त सदहः इ यत चा च पव य या अ तङ च पर य त त चा तरण

वचन न स यती त नयमाथ वचनम एवमथ मदम यत

(काकभा यम)

अि त योजनमतत

(समाधानभा यम)

क तह त

पात जलमहाभा यम

- 517 -

(उभय नदश प चमी नदशबल य वा धकरणम)

(आ पभा यम)

अथ य ोभय न द यत क त पव य काय भव त आहोि वत पर य त

(४८२ समाधानवा तकम ३)

उभय नदश व तषधा प चमी नदशः

(भा यम)

उभय नदश व तषधा प चमी नदशो भ व य त

(भा यम)

क योजनम

(४८३ योजनवा तकम ४)

योजनमतो लसावधातकानदा त व

(भा यम)

व य त-ता या द योऽनदा त व स तमी नदशोऽ य त सजथः(भा६११७०) इ त ति मन

यमाण ता या द यः पर य लसावधातक य लसावधातक परत ता याद ना म त सदहः

ता या द यः पर य लसावधातक य

(४८४ योजनवा तकम ५)

बहो र ठाद नामा दलोप

(भा यम)

बहो तरषा मठ टमयसाम इ ठमयःस परतो बहो र त सदहः बहो तरषा म ठमयसाम

पात जलमहाभा यम

- 518 -

(४८५ योजनवा तकम६)

गोतो णत

गोतः पर य सवनाम थान य सवनाम थान परतो गोत इ त सदहः गोतः पर य

सवनाम थान य

(४८६ योजनवा तकम७)

दा द यः सावधातक

(भा यम)

दा द यः पर य सावधातक य सावधातक परतो दाद ना म त सदहः दा द यः पर य

सावधातक य

(४८७ योजनवा तकम ८)

आन मगीदासः

(भा यम)

आस उ तर यान य आन परत आस इ त सदहः आस उ तर यान य

(४८८ योजनवा तकम९)

आ म सवना नः स

(भा यम)

सवना न उ तर यामः आ म परतः सवना न इ त सदहः सवना न उ तर यामः

(४८९ योजनवा तकम१०)

घ ङ याण न याः

पात जलमहाभा यम

- 519 -

(भा यम)

न या उ तरषा ङताम ङ स परतो न या इ त सदहः न या उ तरषा ङताम

(४९० योजनवा तकम ११)

याडापः

(भा यम)

आप उ तर य ङतः ङ त परत आप इ त सदहः आप उ तर य ङतः

(४९१ योजनवा तकम१२)

ङमो वाद च ङमण न यम

ङम उ तर याऽचः अ च परतो ङमः इ त सदहः ङम उ तर याचः

(४९२ समाधानह वनपपि तवा तकम १३)

वभि त वशष नदशानवकाश वाद व तषधः

(भा यम)

वभि त वशष नदश यानवकाश वादय तोऽय व तषधः सव वा कतसाम या स तमी

अकतसाम या प चमी त क वा प चमी नदशो भ व य त

(४९३ एकद शसमाधानवा तकम १४)

यथाथ वा ष ठ नदशः

(भा यम)

यथाथ वा ष ठ नदशः कत यः य पव य काय म यत त पव य ष ठ कत या य

पर य काय म यत त पर य ष ठ कत या

पात जलमहाभा यम

- 520 -

(आ पभा यम)

स त ह तथा नदशः कत यः

(आ प नरासकद शभा यम)

न कत यः अननव ल ि तभ व य त-ति मि न त न द ट पव य ष ठ त मा द य तर य

ष ठ त

(आ पभा यम)

त त ह ष ठ हण कत यम

(समाधानभा यम)

न कत यम कतमनवतत

व कतम

lsquoष ठ थानयोगाrsquo इ त

(४९४ क पकप दषणवा तकम१५)

क पक म त चि नयमाभावः

(भा यम)

क पक म त चि नयम याभावः उ त चतत- नयमाथ ऽयमार भ इ त

(दषणा तरभा यम)

यय वधौ ख व प प च यः कि पकाः यः

त को दोषः

पात जलमहाभा यम

- 521 -

lsquoगि ति क यः सनrsquo गि ति क य इ यषा प चमी सि न त थमायाः ष ठ क पयत-

lsquoत मा द य तर यrsquo इ त

(दषणा तरबाधकभा यम)

अ त न कि चद य आदशः त न द यत त ाऽ तयतः सनः स नव भ व य त

(दषणा तरसाधकभा यम)

नव श यम इ स ा न क पत उपदश इती स ो यत

(४९५ क पकप आ पा तरवा तकम १६)

क त वकारा यव था च

(भा यम)

क त वकारयो च यव था न क पत lsquoइको यण चrsquo अची यषा स तमी य ण त थमायाः ष ठ

क पयत-lsquoति मि न त न द ट पव यrsquo इ त

(४९६ क पकप आ पा तरवा तकम१७)

स तमीप च यो च भावादभय ष ठ ल ि त त ोभयकाय स गः

(भा यम)

स तमीप च यो च भावादभय व ष ठ ा नो त ता या द य इ यषा प चमी लसावधातक

इ य याः स त याः ष ठ क पयत-lsquoत मा द य तर यrsquo इ त तथा लसावधातक इ यषा स तमी

ता या द य इ त प च याः ष ठ क पयत-lsquoति मि न त न द ट पव यrsquo इ त

त को दोषः

त ोभयकाय स गः

पात जलमहाभा यम

- 522 -

त उभयोः काय ा नो त

( करणकप दषणो ारभा यम)

नष दोषः य तावद यत- क पक म त चि नयमाभावः इ त मा भि नयमः

स तमी न द ट पव य ष ठ क यत प चमी न द ट पर य यावता स तमी न द ट पव य

ष ठ क यत प चमी न द ट पर य नो सहत स तमी न द ट पर य काय भ वत ना प

प चमी न द ट पव य

(आ पबाधकभा यम)

यद य यत-lsquo यय वधौ प च यः कि पकाः यःrsquo इ त स त कि पकाः

(आ प मारणभा यम)

नन चो तम-lsquoगि ति क यः सनrsquo इ यषा प चमी सि न त थमायाः ष ठ क पयत-

rsquoत मा द य तर यrsquo इ त

(प रहार मारणभा यम)

प र तमतत-न कि चद य आदशः त न द यत त ा तयतः सनः स नव भ व य त-इ त

(प रहारबाधकभा यम)

नन चो तम-नव श य म स ा न क पत उपदश इ त इ स ो यत-इ त

(प रहारबाधानपपि तभा यम)

यादष दोषो यद स ा आदश ती त त खल कताया म स ाया लोप च कत आदशो

भ व य त उपदश इ त ह स ो यत

(प रहारा तरभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 523 -

अथवा नान प न स न ल या भ वत यम यदा चो प नः सन तदा कतसाम या

प चमी त क वा ल ि तन भ व य त

(आ पा तरबाधकभा यम)

यद य यत- क त वकारा यव था च -इ त

अ ा प कतौ ष ठ इक इ त वकतौ थमा य ण त य च नाम सौ ी ष ठ नाि त त

ल या भ वत यम

(प रहारा तरभा यम)

अथवाऽ त ताव दको य ण त य नाम सौ ी ष ठ य द चदानीमची यषा स तमी य ण त

थमायाः ष ठ क पयत-lsquoति मि न त न द ट पव यrsquo इ त

अ त न कि चद य आदशः त न द यत त ाऽऽ तयतो यणो यणव भ व य त

(आ पा तरबाधकभा यम)

यद य यत-स तमीप च यो च भावादभय ष ठ ल ि त त ोभयकाय स गः- इ त नष

दोषः आचाय व ि त ापय त-lsquoनोभ यगप कि पक भवतःrsquo इ त यदयम lsquoएकः पवपरयोःrsquo इ त

पवपर हण करो त ति मि न त न द ट पव य त मा द य तर य६७

(६१ स ास म ११९ आ८ म स)

व प श द याश दस ा११६८

(अथव प रभाषासाधना धकरणम)

(आ पभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 524 -

प हण कमथम न lsquo व श द याश दस ाrsquo भवती यव प श द य स ा भ व य त न

य य व श द या य यदतो पात

(समाधानभा यम)

एव त ह स स त य प हण करो त त ापय याचायः-अ य य पा व श द य त

क पन तत

अथः

कमत य ापन योजनम

lsquoअथव हण नानथक यrsquo

इ यषा प रभाषा न कत या भव त

------------

(स योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

कमथ पन रदम यत

(४९७ समाधानवा तकम १)

श दनाथगतरथ काय यासभवात त वा चनः स ा तषधाथ व पवचनम

(भा यम)

श दनो चा रतनाथ ग यत-गामानय द यशान त अथ आनीयत अथ च भ यत अथ

काय यासभवा इह च याकरण अथ काय यासभवःlsquo-अ नढगrsquo इ त न श यतऽ गार यः परो

ढक कतम श दनाथगतरथ काय यासभवा याव त त वा चनः श दा ताव यः सव यः

पात जलमहाभा यम

- 525 -

उ पि तः ा नो त इ यत च-त मादव या द त त चा तरण य न न स यती त त वा चनः

स ा तषधाथ व पवचनम एवमथ मदम यत

(४९८ समाधान नराकरणवा तकम )

न वा श दपवको यथ स यय त मादथनव ि तः

(भा यम)

न वा एत योजनमि त

क कारणम

श दपवको यथ स ययः आत च श दपवकः योऽ प यसावाह यत ना ना नाम च

यदानन नोपल ध भव त तदा प छ त-lsquo क भवानाहrsquo इ त श दपवक चा य स ययः इह च

याकरण श द काय य सभवः अथऽसभवः त मादथ नव ि तः त मादथ य नव ि तभ व य त

( योजनभा यम)

इद त ह योजनम-अश दस त व यामी त इह मा भत-lsquoदाधा वदापrsquo lsquoतर तमपौ घःrsquo इ त

(४९९ योजन नराकरणवा तकम ३)

श दस ा तषधानथ य वचन ामा यात

(भा यम)

श दस ायाः तषधोऽनथकः

श दस ाया व प व धः क मा न भव त

वचन ामा यात श दस ावचनसामा यात

( योजनसाधकभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 526 -

नन च वचन ामा यात स ना स ययः यात व प हणा च स ायाः

( योजनबाधकभा यम)

एतद प नाि त योजनम आचाय व ि त ापय त-श दस ाया न व प व धभवती त

यदयम-lsquo णा ता ष rsquo इ त षकारा तायाः स यायाः ष स ा शाि त इतरथा ह वचन ामा या च

नकारा तायाः स यायाः स ययः यात व प हणा च षकारा तायाः

( योजनसाधकभा यम)

नतदि त ापकम न ह षकारा ता स ाि त का त ह डकारा ता

( योजनबाधकभा यम)

अ स ज वम त या स वात षकारा ता

( योजनभा यम)

म ा यथ तह द व त यम म ऋ च यजषी त यद यत त म श द ऋ श द यजःश द च

मा भत

(५०० योजन नराकरणवा तकम ४)

म ा यथ म त च छा साम यादथगतः स म

(भा यम)

म ा यथ म त चत त न

क कारणम

पात जलमहाभा यम

- 527 -

शा य साम यादथ य ग तभ व य त म ऋ च यजषी त यद यत म श द

ऋ श द यजःश द च त य काय य सभवो ना ती त क वा म ा दसहच रतो योऽथ त य

ग तभ व य त साहचयात

( यनता नराकरणा धकरणम)

(५०१ आ पवा तकम ५)

स त वशषाणा व ा यथम

(भा यम)

सि नदशः कत यः ततो व त यम-lsquoत वशषाणा हण भव तrsquo इ त

क योजनम

व ा यथम lsquo वभाषा व मग-rsquo इ त- ल य ोध ल य ोधाः

(५०२ आ पवा तकम६)

प पयायवचन य च वा यथम

(भा यम)

पि नदशः कत यः ततो व त यम-पयायवचन य च त वशषाणा च हण भव त व य च

प य त

क योजनम

वा यथम lsquo व पषःrsquo वपोष प य त रपोषम धनपोषम अ वपोषम गोपोषम

(५०६ आ पवा तकम ७)

िज पयायवचन यव राजा यथम

पात जलमहाभा यम

- 528 -

(भा यम)

िजि नदशः कत यः ततो व त यम पयायवचन यव हण भव त

क योजनम

राजा यथ lsquoसभा राजाऽमन यपवाrsquo-इनसभम ई वरसभम त यव न भव त-राजसभा

त वशषाणा च न भव त-प य म सभा च ग तसभा

(५०४ आ पवा तकम८)

झ त य च त वशषाणा च म या यथम

(भा यम)

झि नदशः कत यः ततो व त यम- त य च हण भव त त वशषाणा च त

क योजनम

म या यथम lsquoप म यमगान हि तrsquo-माि सकः त वशषाणाम-शाफ रकः शाक लकः

पयायवचनाना न भव त-अिज मान हि त अ न मषान ह ती त अ यक य पयायवचन य यत-

मीनान हि त म नकः

व प श द याश दस ा६८

(६२- हणकशा म ११९आ मस)

६२-अण द सवण य चा ययः६९

(भा यमानन त प रभाषा ापना धकरणम)

(िज ासाभा यम)

अ यय इ त कमथम

पात जलमहाभा यम

- 529 -

(समाधानभा यम)

lsquoसनाशस भ उःrsquo lsquoअ सा तकrsquo

(आ पभा यम)

अ य प मदम यत-अ यय इ त lsquoअ ययादश टि कि मतःrsquo इ त व त यम यय-

उदा तम आदश-lsquoइदम इश rsquo इतः इह ट त-ल वता ल वतम क त-बभव म त-ह अन वन

( ट हणवय यसाधकभा यम)

टतः प रहारः-आचाय व ि त ापय त-lsquoन टता सवणाना हण भव तrsquo इ त यदयम-lsquo होऽ ल ट

द घ व शाि त

( ापक व नराकरणभा यम)

नतदि त ापकम नयमाथमतत यात - होऽ ल ट द घ एव त

( ापका तरभा यम)

य त ह lsquoव तो वा rsquo इ त वभाषा शाि त

(यौ गक व पयदासवय यभा यम)

सवषामष प रहारः-lsquoभा यमानन सवणाना हण नrsquo इ यव भ व य त

(स ापर वऽ प पयदासवय यभा यम)

यय भयान प रहारः-अन भधाना ययः सवणान न ह य त यान ह ययः सवणान

ग णीया न तरथ या भधान यात अन भधाना न भ व य त

( योजनभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 530 -

इद त ह योजनम-इह क च तीय त क च या य त वाः तीय त द घाः

या य त याव च त- या यमानन सवणाना हण न त तावद यय इ त

(आ पभा यम)

क पनद घः सवण हणन ग णीयात

( योजनसाधकभा यम)

वम

( योजन नराकरणभा यम)

य ना ध या न ह य त

( योजनसाधकभा यम)

लत त ह ग णीयात

( योजन नराकरणभा यम)

अन वा न ह य त

( स ा त योजनभा यम)

एव त ह स स त य lsquoअ ययःrsquo इ त तषध शाि त त ापय याचाय -भव यषा

प रभाषा-lsquoभा यमानन सवणाना हण नrsquo इ त

(अ हण योजना धकरणम)

(आ पभा यम)

कमथ पन रदम यत

(५०५ समाधानवा तकम १)

पात जलमहाभा यम

- 531 -

अण सवण यत वरानना स यकालभदात

(भा यम)

अण सवण य य यत वरभदादानना स यभदात कालभदा चाण सवणा न ग णीया

इ यत च हण या द त त चा तरण य न न स यती यवमथ मदम यत

(भा यम)

अि त योजनमतत

क तह त

(५०६ आ पवा तकम २)

त याहार हण सवणा हणमनपदशात

(भा यम)

त याहार हण सवणाना हण न ा नो त-lsquoअकः सवण द घःrsquo इ त

क कारणम

अनपदशात यथाजातीयकाना स ा कता तथाजातीयकाना स या यका या वाना च

यत वानामव स या यका या द घाना न यात

(आ पबाधकभा यम)

नन च वाः तीयमाना द घान स याय य यि त

(५०७ आ पसाधकवा तकम३)

वस यया द त चद चायमाणश दस यायक वा छ द यावचनम

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 532 -

वस यया द त चद चायमाणः श दः स ययको भव त न स तीयमानः त यथा-ऋ ग य त

सपाठमा ग यत ना या अथ ग यत

(समाधानभा यम)

एव त ह वणपाठ एवोपदशः क र यत

(५०८ (१) समाधानबाधकवा तक थमख डम )

वणपाठ उपदश इ त चदवरकाल वात प रभाषाया अनपदशः

(भा यम)

वणपाठ उपदश इ त चदवरकाल वात प रभाषाया अनपदशः

(आ पभा यम)

क परा स ात यत इ यतोऽवरकाला

(समाधानभा यम)

न याह सवथाऽवरकालव वणानामपदश तावत उपदशो तरकालस ा इ स ो तरकाल

lsquoआ दर यन सहताrsquo इ त याहारः याहारो तरकाला सवणस ा सवणस ो तरकालम

lsquoअण द सवण य चा ययःrsquo इ त सषाऽवरकाला-उपदशो तरकाला वणानाम प तौ न म त वाय

क प य यत इ यत न

(५०८ (२)समाधानबाधकवा तक वतीयख डम ४)

त मादपदशः

(भा यम)

त मादपदशः कत यः

पात जलमहाभा यम

- 533 -

--------------------

(अ हण या याना धकरणम)

(५०९ आ पवा तकम५)

त ानव ि त नदश सवणा हणमन वात

(भा यम)

त ानव ि त नदश सवणाना हण न ा नो त-lsquoअ य वौrsquo lsquoय य त च

क कारणम

अन वात न यतऽणो यऽनव ि त नदश क त ह

यऽ रसमा नाय उप द य त

(आ पबाधकभा यम)

एव त यन वादनव तौ न अनपदशा च याहार न उ यत चदम-अण सवणान ग णाती त

त वचना व य त

(५१० आ पसाधकवा तकम६)

वचना य त नाि त

(भा यम)

नद वचना ल यम अि त य यदत य वचन योजनम

कम

य एत याहाराणामा दतो वणा तः सवणाना हण यथा यात

(समाधाना तरभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 534 -

एव त ह-

(५११ (१) स ा तसमाधानम अ या यानवा तकम)

सवणऽ हणमप रभा यमाक त हणात

(भा यम)

सवणऽ हणमप रभा यम

कतः

आक त हणात अवणाक त प द टा सवमवणकल ह य त तथवणाक त तथोवणाक तः

(आ पभा यम)

नन चा याऽऽक तरकार या याऽऽकार य च

(५११ (२) समाधानवा तक वतीयख डम)

अन य वा च

(भा यम)

अन याक तरकार याकार य च

(५११ (३) समाधानसाधकवा तकततीयख डम ७)

अनका तो यन य वकरः

(भा यम)

यो यनका तन भदो नासाव य व करो त त यथा-न यो गो च गो च भदः सोऽ य व करो त

य त खल गो चा व य च भदः सोऽ य व करो त

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 535 -

अपर आह-

(वा तकपाठा तरम)

सवणऽ हणमप रभा यमाक त हणादन य वम

(भा यम)

सवणऽ हणमप रभा यम आक त हणादन य व भ व य त अन याऽऽक तरकार- याकार य च

(वा तकपाठा तरख डम)

अनका तो यन य वकरः

यो यनका तन भदो नासाव य व करो त त यथा- न यो गो च गो च भदः सोऽ य व करो त

य त खल गो चा व य च भदः सोऽ य व करो त

(५१२ स ा तवा तकम ८)

त व च ल हणष

एव च क वा ह हणष स भव त lsquoझलो झ लrsquo अवा ताम अवा तम अवा तम अवा त

य त नाि त ndash अण सवणान ग णा त

(५१३ स ा तसाधकवा तकख डम)

अनका तो यन य वकरः

(भा यम)

इ य ताथम

(५१४ स ा तसाधकवा तकम१०)

त वलि बतयो चानपदशात

पात जलमहाभा यम

- 536 -

(भा यम)

त वलि बतयो चानपदशा म यामह-lsquoआक त हणात स म rsquo इ त यदय क या च व तौ

वणानप द य सव कती भव त

(काकभा यम)

अि त योजनमतत

क तह त

-------------

(व ि तपथ वा धकरणम )

(५१५ (१) आ पवा तक थमख डम )

व ि तपथ व त नोपप यत

(भा यम)

व त त पथ व नोपप यत

(५१५ (२) आ पवा तक वतीयख डम ११)

त मा त तपर नदशाि स म

(भा यम)

त मा त तपर नदशः कत यः

(समाधानभा यम)

न कत यः यत यास एव- lsquoअतो भस ऐसrsquo इ त अण द सवण य चा ययः६९

(६३ तपरस ास म १ १ ९ आ १० म स)

पात जलमहाभा यम

- 537 -

तपर त काल य ११७०

(त कालपदसाधना धकरणम)

(आ पभा यम)

अय तोऽय नदश त काल य त त द यनन कालः त न द यत त द यय च वणः त ाय त

वण य कालन सह सामाना धकर यम

( या पभा यम)

कथ त ह नदशः कत यः

( या पसमाधानभा यम)

त कालकाल य त

(आ पभा यम)

क मद त कालकाल य त

(समाधानभा यम)

त य काल त कालः त कालः कालो य य त सोऽय त कालकाल त कालकाल य त

(तट था पभा यम)

स त ह तथा नदशः कत यः

( स ाि तसमाधानभा यम)

न कत यः उ तरपदलोपोऽ ट यः त यथा-उ मख मव मख य य सोऽयम मखः खरमखः

एव त कालकाल त काल त काल य त

(समाधाना तरभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 538 -

अथवा साहचया ता छ य भ व य त कालसहच रतो वण ऽ प काल एव

( व यथ व नणया धकरणम)

(आ पभा यम)

क पन रद नयमाथम आहोि वत ापकम

( या पभा यम)

कथ च नयमाथ यात कथ वा ापकम

( या पसमाधानभा यम)

य य ा हणमनवतत ततो नयमाथम अथ नवतम ततः ापकम

( वशषिज ासाभा यम)

क चा वशषः

(५१६ नयमप दषणवा तकम १)

तपर त काल य त नयमाथ म त च ीघ हण वर भ ना हणम

(भा यम)

lsquoतपर त काल यrsquo इ त नयमाथ म त च ीघ हण वर भ नाना हण न ा नो त

कषाम

उदा तानदा त व रता[नना सका]नाम

( ापकप ा यपगमभा यम)

अ त त ह ापकम

(५१७ ापकप दषणवा तकम २)

पात जलमहाभा यम

- 539 -

ापक म त च व हण द घ लत तषधः

(भा यम)

ापक म त च व हण द घ लत तषधो व त यः

(समाधानभा यम)

न व त यः

(५१८ समाधानवा तकम ३)

व तषधात स म

(भा यम)

अण सवणान ग णाती यतद त lsquoतपर त काल यrsquo इ त वा lsquoतपर त काल यrsquo

इ यत व त व तषधन अण सवणान ग णाती य यावकाशः- वा अतपरा अणः

lsquoतपर त काल यrsquo इ य यावकाशः-द घा तपराः वष तपरषभय ा नो त lsquoतपर त काल यrsquo

इ यत व त व तषधन

------------------

( फोट यक व न पणा धकरणम)

(भा यम)

य यवम-

(५१९ आ पवा तकम ४)

ताया तपरकरण म यम वलि बतयो पस यान कालभदात

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 540 -

ताया तपरकरण म यम वलि बतयो पस यान कत यम तथा म यमाया

त वलि बतयोः तथा वलि बताया तम यमयोः क पनः कारण न स य त

कालभदात य ह ताया व तौ वणाि भागा धका त म यमायाम य च म यमाया

वणाि भागा धका त वलि बतायाम

(५२० (१) समाधानवा तक थमख डम )

स ववि थता वणा व ति चरा चरवचना व तयो व श य त

(भा यम)

स मतत

कथम

अवि थता वणा तम यम वलि बतास

क कत त ह व ि त वशषः

व ति चरा चरवचना व तयो व श य त व तव कि चदा व भधायी भव त-आश वणान भध त

कि चि चरण कि चि चरतरण [कि चि चरतमन] त यथा तमवा वान कि चदाश ग छ त

कि चि चरण कि चि चरतरण [कि चि चरतमन] र थक आश ग छ त आि वकि चरण

पदा ति चरतरण [ शशि चरतमन]

(समाधानबाधकभा यम)

वषम उप यासः अ धकरणम ा वा िज यायाः त ाय त यद धकरण य व ासौ याताम

(समाधानसाधकभा यम)

एव त ह- फोटः श दः व नः श दगणः

पात जलमहाभा यम

- 541 -

(आ पभा यम)

कथम

(५२०(२) समाधानवा तक टा तख डम ५)

भयाघातवत

(भा यम)

त यथा-भयाघातः भर माह य कि च वश तपदा न ग छ त कि चि शत कि च च वा रशत

फोट तावानव भव त व नकता व ः

व नः फोट च श दाना व न त खल ल यत

अ पो महा च कषा चदभय त वभावतः१

तपर तकाल य७०

(६४ याहारस ास म ११९ आ ११ श स)

आ दर यन सहता ११७१

(स न पणा धकरणम)

५२१ आ पवा तकम १

(आ दर यन सहत यस ययः स नोऽ नदशात )

(भा यम)

आ दर यन सहत त अस ययः

क कारणम

स नोऽ नदशात न ह स नो न द य त

पात जलमहाभा यम

- 542 -

(५२२ यासा तरण समाधानवा तकम २)

स वा द रता सह त म य य त वचनात

(भा यम)

स मतत

कथम

आ दर यन सहता ग यमाणः व य च प य ाहक त म याना च त व त यम

(५२३ यथा यासनव समाधानवा तकम ३)

सबि धश दवा त यम

(भा यम)

सबि धश दवा त यमतत त यथा-सबि धश दाः-मात र व तत यम पत र श षत य म त न

चो यत- व या मात र वि मन पतर त सब धा च ग यत-या य य माता यो य य पत त

एव महा या दर य इ त सबि धश दावतौ त सब धादत ग त यम-य त य आ दर य इ त

च भव त त य हण भव त व य च प य त आ दर यन सहता७१

(६५ स ास म ११ ९ आ १२ श स)

यन व ध तद त य११७२

(तद त व ध वषय नणया धकरणम )

(आ पभा यम)

इह क मा न भव त-lsquoइको यण चrsquo द य म व

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 543 -

अ त अलोऽ य य वधयो भव ती य य य भ व य त

(अ न टापि तभा यम)

नव श यम य अनकाल आदशा तष दोषः या-lsquoएचोऽयवायावःrsquo इ त

(अ न टापि त नराकरणभा यम)

नष दोषः यथव क तत तद ति त व धभव त एवमादशतोऽ प भ व य त त ज त याया य ता

आदशा भ व यि त

(आ पभा यम)

य द चव व च व य त दोषः या mdash म ः मोदकम

(आ पा तरभा यम)

अ प चा तर गब हर ग न क पयाताम

त को दोषः

योनः योना अ तर गल ण य यणादश य ब हर गल णो गणो बाधकः स यत

ऊनश दमा य यणादशो नश दमा य गणः

(आ पा तरभा यम)

अि व ध च न क पत- यौः प थाः स इ त

( यासा तरोपसहारभा यम)

त मात-lsquo कत तद त व धःrsquo इ त व त यम

( यासा तर नराकरणभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 544 -

न व त यम यन त करण एषा ततीया अ यन चा य य व धभव त त यथा-दवद त य समाश

शरावरोदनन च य द तः त वध त तथा-स ाम ह य वरथपदा त भः एव महा यचा धातोयत

वध त अकारण ा तप दक य इञ वध त

( वशषण वश यभावयोयथ ट वा धकरणम)

(५२४ आ पवा तकम १)

यन व ध तद त य त च हणोपाधीना तद तोपा ध स गः

(भा यम)

यन व ध तद त य त च हणोपाधीना तद तोपा धता स गः य हणोपाधय त तद तोपाधयः

यः

त को दोषः

lsquoउत च ययादसयोगपवा rsquo इ त असयोगपव हणमकारा त वशषण यात

त को दोषः

असयोगपव हणन इहव पयदासः यात-अ ण ह त णह त इह न या -आ न ह श नह त

तथा lsquoउदो यपव यrsquo इ त ओ यपव हणमकारा त वशषण यात

त को दोषः

ओ यपव हणन इह स यत-सक णम सगीण म त इह च न या - नपताः प डा इ त

(५२५ समाधानवा तकम२)

स त वशषणवश ययोयथ ट वात

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 545 -

स मतत

कथम

यथ ट वशषण वश ययोय गो भव त यावता यथ टम इह ताव -lsquoउत च ययादसयोगपवा rsquo इ त

नासयोगपव हणन उकारा त वश यत

क त ह

उकार एव वश यत-उकारो योऽसयोगपव तद ता यया द त

तथा-lsquoउदो यपव यrsquo इ त नौ यपव हणन ॠकारा त वश यत क त ह ॠकार एव वश यत-

ॠकारो य ओ ठयपव तद त य धातो र त

(तद तस ा तषधा धकरणम)

(५२६ आ पवा तकम३)

समास यय वधौ तषधः

(भा यम)

समास वधौ यय वधौ च तषधो व त यः समास वधौ तावत- वतीया ता द भः

सम यत-क ट तः नरक तः क ट परम त इ य मा भत

यय वधौ-lsquoनडा द यः फकrsquo नड याप य नाडायनः इह न भव त-स नड याप य सौ ना डः

( या पभा यम)

कम वशषण

(समाधानभा यम)

न याह

पात जलमहाभा यम

- 546 -

(५२७ आ पप रशषवा तकम४)

उ ग वण हणवजम

(भा यम)

उ ग हण वण हण च वज य वा

उ ग हणम-lsquoउ गत चrsquo भवती अ तभवती महती अ तमहती

वण हणम-lsquoअत इञrsquo दा ः ला ः

(आ पभा यम)

अि त चदानी कि च कवलोऽकारः ा तप दक यदथ व धः यात

(समाधानभा यम)

अ ती याह-अततडः-अः त याप यम lsquoअत इञrsquo इः

(त म यप तत याया धकरणम)

(५२८ आ पवा तकम ५)

अक न वतः सवनामा ययधात वधावपस यानम

(भा यम)

अक वतः सवनामा यय वधौ न वतो धात वधावपस यान कत यम

अक वतः सवनाम वधौ-सवक व वक अ यय वधौ-उ चकः नीचकः

न वतः- भनि त छनि त

क पनः कारण न स य त

इह-त य वा हण भव त तद त य वा न चद त ना प तद तम

पात जलमहाभा यम

- 547 -

(५२९ समाधानवा तकम६)

स त तद ता तवचनात

(भा यम)

स मतत

कथम

तद ता तवचनात तद ता त य त व त यम

क मद तद ता त य त

त या त तद त तद तोऽ तो य य त दद तद ता त तद ता त य त

(तट था पभा यम)

स त ह तथा नदशः कत यः

( स ाि तसमाधानभा यम)

न कत यः उ तरपदलोपोऽ ट यः त यथा उ मख मव मखम य उ मखः खरमखः

एव महा प तद तः अ तो य य सोऽय तद त तद त य त

(५३० यथा यासऽ प समाधानवा तकम ७)

तदकदश व ाना वा स म

(भा यम)

तदकदश व ाना वा पनः स मतत तदकदशभत त हणन ग यत त यथा- ग गा यमना

दवद त त अनका नद ग गा यमना च व टा ग गायमना हणन ग यत तथा-दवद ता थो

गभ दवद ता हणन ग यत

पात जलमहाभा यम

- 548 -

(समाधानबाधकभा यम)

वषम उप यासः इह क च छ दा अ तप रमाणानामथाना वाचका भवि त-य एत

स याश दाः प रमाणश दा च प च स त त एकना यपाय न भवि त ोणः खार आढक म त

नवा धक भवि त न यन क च यावदव त व त तावदवाह ः-य एत जा तश दा गणश दा च

तल घत म त खायाम प भवि त ोणऽ प श लो नीलः क णः इ त हमव य प भव त

वटक णकामा ऽ प य इमा चा प स ा अ तप रमाणानामथाना य त ताः कना धक य यः

(समाधानसाधकभा यम)

एव त याचाय व ि त ापय त-

lsquoतदकदशभत त हणन-rsquo ग यत इ त यदय lsquoनदमदसोरकोःrsquo इ त सककारयो रदमदसोः तषध

शाि त

कथ क वा ापकम

इदमदसोः कायम यमान कः स गो य सककारयोः यात प यत वाचायः-lsquoतदकदशभत

त हणन ग यतrsquo इ त ततः सककारयोः तषध शाि त

(तद तस ोदाहरणा धकरणम)

(आ पभा यम)

का न पनर य योग य योजना न

(५३१ योजनवा तकम८)

योजन सवनामा ययस ायाम

(भा यम)

पात जलमहाभा यम

- 549 -

सवनामा ययस ाया योजनम सव परमसव व व परम व व उ चः परमो चः नीचः

परमनीच र त

(५३२ योजनवा तकम९)

उपपद वधौ भया या द हणम

(भा यम)

उपपद वधौ भया या द हण योजनम भयकरः अभयकरः आ य करण वा यकरणम

(५३३ योजनवा तकम १०)

ङ ि वधाव ग हणम

(भा यम)

ङ ि वधाव गद हण योजनम

(भा यम)

ङ ि वधाव ग हण योजनम भवती अ तभवती महती अ तमहती

(५३४ योजनवा तकम ११)

तषध व ा द हणम

(भा यम)

ङ तषध व ा द हण योजनम वसा परम वसा द हता पहमद हता

(५३५ योजनवा तकम १२)

अ परमाण व ता द हण च

पात जलमहाभा यम

- 550 -

(भा यम)

अप रमाण ब ता द हण च ङ तषध योजनम lsquoअप रमाण ब ता चतक ब य यो न

त तल कrsquo व ब ता वपरम ब ता ब ता परम ब ता या चता वपरमा चता

(५३६ योजवा तकम१३)

द त

(भा यम)

द त हण च [ य वधौ] योजनम दतरप य द यः अ दतरप यमा द यः

lsquo द य द या द य-rsquo इ य द त हण न कत य भव त

(५३७ योजनवा तकम १४)

रो या अण

(भा यम)

रो या अ हण च योजनम आजकरौणः सहकरौणः

(५३८ आ पवा तकम १५)

त य च

(भा यम)

त य च त व त यम रौणः

( या पभा यम)

क पनः कारण न स य त न तद ता च तद त व धना स म कवला च यपद शव ावन

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 551 -

lsquo यपपद शव ावोऽ ा तप दकनrsquo

(आ पभा यम)

क पनः कारण lsquo यपद शव ावोऽ ा तप दकनrsquo

(समाधानभा यम)

इह स ा ता भव त दशा ता डो भवती त कवलाद प तमा भ द त

(समाधानबाधकभा यम)

नतदि त योजनम स म तद ता च तद त व धना कवला च यपद शव ावन

सोऽयमव स स त यद त हण करो त त ापय याचायः-स ा तादव दशा तादव त

(समाधानसाधकभा यम)

ना तद ताद पि तः ा नो त इदानीमव य तम -समास यय वधौ तषधःइ त

(गौरवा पभा यम)

सा त यषा प रभाषा कत या

(गौरव नराकरणभा यम)

न कत या आचाय व ि त ापय तlsquo यपद शव ावोऽ ा तप दकनrsquo-इ त यदयम- lsquoपवा द नःrsquo lsquoसपवा चrsquo

इ याह

( ापक नराकरणभा यम)

नतदि त ापकम अि त य तदत य वचन योजनम

कम

सपवा द न व यामी त

पात जलमहाभा यम

- 552 -

( ापका तरभा यम)

य त ह योग वभाग करो त इतरथा lsquoपवा सपवा द नःrsquo इ यव यात

(आ पभा यम)

क पनरयम यव शषः-त य च इ त

(समाधानभा यम)

न याह य चान ा त य चान यत सव यव शषः-त य च इ त

(५३९ योजनवा तकम १६)

रथसीताहल यो य वधौ

(भा यम)

रथसीताहल यो य वधौ योजनम र यः परमर यः सी य परमसी यम ह या परमह या

(५४० योजनवा तकम १७)

ससवाध द छ द यो जनपद य

(भा यम)

ससवाध द छ द यो जनपद य योजनम

स-सपा चालकः समागधकः स

सव-सवपा चालकः सवमागधकः सव

अध-अधपा चालकः अधमागधकः अध

द छ द-पवपा चालकः अपरपा चालकः पवमागधकः अपरमागधकः

(५४१ योजनवा तकम १८)

पात जलमहाभा यम

- 553 -

ऋतोव म वधाववयवानाम

(भा यम)

ऋतोव म वधाववयवाना योजनम पवशारदम अपरशारदम पवनदाघम अपरनदाघम

(५४२ योजनवा तकम १९)

ठि वधौ स यायाः

(भा यम)

ठि वधौ स यायाः योजनम वषाि टक प चषाि टकम

(५४३ योजनवा तकम२०)

धमा नञः

(भा यम)

धमा नञः योजनम धम चर त धा मकः अधम चर त अधा मकः अधमा च इ त न

व त य भव त

(पदा गा धकारप रभाषा धकरणम)

(५४४ आ पवा तकम२१)

पदा गा धकार त य च तद तरपद य च

(भा यम)

पदा गा धकार त य च तद तरपद य च त व त यम

(भा यम)

पदा धकार क योजनम

पात जलमहाभा यम

- 554 -

(५४५ योजनवा तकम २२)

योजन म टकषीकामालाना चततलभा रष

(भा यम)

इ टकषीकामालाना चततलभा रष योजनम इ टक चत च वीत प व टक चत च वीत

इषीकतलन म जषीकतलन मालभारणी क या उ पलमालभा रणी क या

(भा यम)

अ गा धकार क योजनम

(५४६ योजनवा तकम २३)

महद वसन तणा द घ वधौ

(भा यम)

महद वसन तणा द घ वधौ योजनम

महत-महान एव परममहान महत

अप-आपि त ठि त एव वापि त ठि त अप

वस- वसा वसारौ वसारः एव परम वसा परम वसारौ परम वसारः वस

न त-न ता न तारौ न तारः एव परमन ता परमन तारौ परमन तारः न त

(५४७ योजनवा तकम २४)

प य मद मद या यनडहो नम

(भा यम)

प ावः योजनम वपदः प य

पात जलमहाभा यम

- 555 -

(आ पभा यम)

अि त चदानी कि चत कवलः पा छ दो यदथ व धः यात

(समाधानभा यम)

ना ती याह

( योजनदशक भा यम)

एव त ह अ गा धकार योजन ना ती त क वा पदा धकार य योजनम तम- lsquo हमका षह तष चrsquo

यथा प का षणौ प का षणः एव परमप का षणौ परमप का षणः

(आ पभा यम)

य द त ह पदा धकार पाद य तद त व धभव त lsquoपाद य पदा या तगोपहतषrsquo यथह भव त-

पादनोपहत पदोपहतम एवम ा प यात - द धपादनोपहत द धपादोपहत म त

(समाधानभा यम)

एव त य गा धकार एव योजनम

(आ पभा यम)

नन चो तम-न कवलः पा छ द इ त

(समाधानभा यम)

अयमि त पादयतर ययः-पात पदः पदा पद पत

(भा यम)

य मत अ मत -यय वयम परमयय परमवयम

अ या द-अ ना द ना स ना परमा ना परमद ना परमस ना

पात जलमहाभा यम

- 556 -

अनडहो नम-अन वान परमान वान

(५४८ योजनवा तकम २५)

यप थम थप गोस खचतरनडि हणम

(भा यम)

यप थम थप गोस खचतरनडि हण योजनम यौः स यौः प थाः सप थाः म थाः

परमम थाः पमान परमपमान गौः सगौः सखा सखायौ सखायः ससखा ससखायौ ससखायः

परमसखा परमसखायौ परमसखायः च वारः परमच वारः अन वाहः परमान वाहः याणा

परम याणाम

(५४९ योजनवा तकम २६)

यदा द व धभ ा द ी हण च

(भा यम)

यदा द व धभ ा द ी हण च योजनम सः अ तसः भ का भि का बह भ का

बह भि का नभ का नभि का ी हण च योजनम ि यौ ि यः राजि यौ

राजि यः

(५५० योजनवा तकम २७)

वण हण च सव

(भा यम)

वण हण च सव योजनम

व सव

पात जलमहाभा यम

- 557 -

अ गा धकार चा य च अ य ोदा तम अ गा धकार-lsquoअतो द घ य ञ स प चrsquo इहव यात-

आ याम घटा या म य न यात

(५५१ योजनवा तकम२८)

यय हण चाप च याः

(भा यम)

यय हण च अप च याः योजनम य ञञोः फ भव त-गा यायणः वा यायनः

परमगा यायणः परमवा यायनः दा ायणः परमदा ायणः

अप या इ त कमथम

ष तीणा प रष तीणा

(५५२ आ पवा तकम २९)

अलवानथकन

(भा यम)

अलवानथकन ना यनानथकन त व त यम

क योजनम

ह हण ल ह हण मा भत उ हण गम हण ी हण श ी हणम स हण पायस हण

मा भत

(वा तकवय या पभा यम)

कमथ मदम यत न lsquoपदा गा धकार त य च तद तरपद य चrsquo इ यव स म न चद तत ना प

तद तरपदम

पात जलमहाभा यम

- 558 -

(प रभाषानाव यक वलाघवभा यम)

त न व त य भव त

(आ पभा यम)

क पनर यायः

(समाधानभा यम)

तद त व धरव यायान इदम प स भव त-परमा तमहान एत नव त ना प तद तरपदम

(५५३ योजनवा तकम ३०)

अ नन म हणा न च

(भा यम)

अ नन म हणा यथवता चानथकन च तद त व ध योजयि त

अन-रा यथवता सा न यनथकन अन इन-द डी यथवता वा मी यनथकन इन अस -सपया

इ यथवता स ोता इ यनथकन अस मन -सशमा इ यथवता स थमा इ यनथकन मन

(तद तस ापवाद न पणम)

(५९४ आ पवा तकम ३१)

यि मि व ध तदादाव हण

(भा यम)

यि मि व ध तदादा व त व त यम

क योजनम

पात जलमहाभा यम

- 559 -

lsquoअ च नधात वा वो रयडवङौrsquo इ त इहव यात- यौ वौ यो व इ य न यात यन

व ध तद त य७२

(अथ व स ा करणम)

(६६ व स ा करणम ११९ आ १३ स)

व य याचामा द त व म ११७३

(त त पदक य नवचना धकरणम)

(आ पभा यम)

व हण कमथम

(समाधानभा यम)

lsquoय याचामा द त व म rsquo इतीय य यमान lsquoदा तारा ताःrsquo अ ा प स यत व हण पनः

यमाण न दोषो भव त

(आ पभा यम)

अथ य य हण कमथम

(समाधानभा यम)

य य त यपदशाय

(आ पभा यम)

अथा हण कमथम

(समाधानभा यम)

पात जलमहाभा यम

- 560 -

lsquoव य या द त व म rsquo इतीय य यमान इहव यात-ऐ तकायनीयाः औपगवीयाः इह न यात-

गाग या वा सीया इ त अ हण पनः यमाण न दोषो भव त

(आ पभा यम)

अथा द हण कमथम

(समाधानभा यम)

lsquoव य याचा त व म rsquo इतीय य यमान-सभासनयन भवः साभासनयनः-इ य ा प स यत

आ द हण पनः यमाण न दोषो भव त

(स ोपपादना धकरणम)

(५५५ आ पवा तकम १)

व स ायामजस नवशादना द वम

(भा यम)

व स ायामजस नवशाद दर यत नोपप यत न यचा सि नवशोऽि त

(आ पबाधकभा यम)

नन चव व ायत-अजवा द र त

(आ पसाधकभा यम)

नव श यम इहव स यत-औपगवीयाः इह न यात-गाग याः

(आ पभा यम)

एका ता द व त ह व ायत

(५५६ आ पसाधकवा तकम २)

पात जलमहाभा यम

- 561 -

एका ता द व च सव स गः

(भा यम)

इहा प स यत-सभास नयन भवः साभास नयन इ त

(५५७ समाधानवा तकम ३)

स मजाक त नदशात

(भा यम)

स मतत

कथम

lsquoअजाक त नदशातrsquo अच आक त न द यत

(आ पभा यम)

एवम प य जन यव हत वा न ा नो त

(५५८ समाधानवा तकम ४)

य जन या व यमान व यथा य

(भा यम)

य जन या व यमानव ावो व त यः lsquoयथाऽ य rsquo यथाऽ य ा प य जन या व यमान-व ावो

भव त

वा य

वर

( यनताप य धकरणम)

पात जलमहाभा यम

- 562 -

(५५९ आ पवा तकम ५)

वा नामधय य

(भा यम)

वा नामधय य व स ा व त या दवद तीयाः दवद ताः य द तीयाः या द ताः

(५६० आ पवा तकम ६)

गो ो तरपद य च

(भा यम)

गो ो तरपद य च व स ा व त या

क बलचारायणीयाः ओदनपा णनीयाः घतरौढ याः

(५६१ वा तक यासा तरम ७)

गो ा ता वाऽसम तवत

(भा यम)

गो ा ता वा असम तव ययो भवती त व त यम एता यवोदाहरणा न

(आ पभा यम)

कम वशषण

(समाधानभा यम)

न याह

(५६२ शषवा तकम ८)

िज वाका यह रतका यवजम

पात जलमहाभा यम

- 563 -

(भा यम)

िज वाका य ह रतका य च वज य वा ज वाकाताः हा रतकाताः

(आ पभा यम)

क पनर यायः

(समाधानभा यम)

गो ा ता वाऽसम तव इ यव यायः इदम प स भव त- प लका य य छा ाः

प गलका वाः व य याचामा द त व म ७३

(६७ व स ास म११९ आ १४ स )

यदाद न च११७४

(अनव ि त नणया धकरणम )

(आ पभा यम)

य याचामा द हणमनवतत उताहो न

(भा यम)

क चातः

(अनव ि तप दषणभा यम )

य यनवतत इह च स यत- व प य छा ा वा प ाः मा प ाः इह च न यात- वद यो

मद य इ त

( नव ि तप दषणभा यम )

अथ नव तम lsquoए ाचा दशrsquo य याचामा द हण कत यम

पात जलमहाभा यम

- 564 -

(अनव ि तप ा यपगमभा यम )

एव त यनवतत

(आ पभा यम)

कथ वा प ा मा प ा इ त

(समाधानभा यम)

स ब धमनव त यत lsquoव य याचामा द त व म rsquo lsquo यदाद न चrsquo व स ा न भवि त

व य याचामा द त व म lsquoए ाचा दशrsquo य याचामा द हणमनवतत व हण नव तम

त यथा-कि च का तार समपि थत साथमपाद त स यदा न ा तका तारो भव त तदा साथ

जहा त यदाद न च

(६८ व स ास म १११९ आ १५ स)

ए ाचा दश११९१५

( वषय नणया धकरणम)

(आ पवा तकम १)

ए ाचा दश श षकष

(भा यम)

ए ाचा दश श षकि व त व त यम सप रक सप रका कौनग रक कौनग रक त ए ाचा

दश७५

इ त ीम गव पत ज ल वर चत याकरणमहाभा य थमा याय य थमपाद नवममाि नकम

पाद चाय समा तः

पात जलमहाभा यम

- 565 -

Page 4: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 5: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 6: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 7: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 8: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 9: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 10: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 11: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 12: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 13: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 14: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 15: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 16: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 17: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 18: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 19: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 20: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 21: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 22: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 23: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 24: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 25: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 26: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 27: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 28: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 29: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 30: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 31: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 32: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 33: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 34: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 35: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 36: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 37: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 38: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 39: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 40: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 41: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 42: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 43: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 44: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 45: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 46: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 47: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 48: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 49: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 50: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 51: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 52: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 53: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 54: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 55: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 56: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 57: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 58: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 59: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 60: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 61: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 62: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 63: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 64: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 65: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 66: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 67: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 68: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 69: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 70: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 71: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 72: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 73: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 74: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 75: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 76: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 77: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 78: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 79: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 80: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 81: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 82: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 83: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 84: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 85: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 86: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 87: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 88: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 89: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 90: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 91: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 92: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 93: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 94: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 95: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 96: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 97: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 98: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 99: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 100: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 101: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 102: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 103: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 104: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 105: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 106: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 107: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 108: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 109: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 110: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 111: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 112: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 113: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 114: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 115: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 116: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 117: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 118: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 119: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 120: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 121: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 122: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 123: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 124: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 125: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 126: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 127: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 128: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 129: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 130: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 131: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 132: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 133: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 134: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 135: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 136: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 137: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 138: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 139: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 140: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 141: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 142: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 143: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 144: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 145: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 146: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 147: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 148: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 149: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 150: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 151: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 152: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 153: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 154: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 155: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 156: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 157: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 158: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 159: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 160: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 161: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 162: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 163: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 164: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 165: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 166: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 167: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 168: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 169: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 170: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 171: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 172: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 173: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 174: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 175: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 176: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 177: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 178: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 179: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 180: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 181: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 182: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 183: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 184: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 185: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 186: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 187: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 188: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 189: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 190: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 191: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 192: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 193: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 194: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 195: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 196: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 197: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 198: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 199: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 200: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 201: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 202: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 203: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 204: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 205: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 206: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 207: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 208: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 209: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 210: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 211: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 212: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 213: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 214: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 215: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 216: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 217: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 218: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 219: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 220: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 221: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 222: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 223: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 224: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 225: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 226: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 227: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 228: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 229: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 230: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 231: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 232: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 233: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 234: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 235: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 236: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 237: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 238: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 239: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 240: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 241: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 242: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 243: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 244: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 245: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 246: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 247: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 248: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 249: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 250: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 251: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 252: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 253: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 254: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 255: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 256: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 257: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 258: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 259: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 260: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 261: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 262: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 263: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 264: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 265: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 266: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 267: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 268: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 269: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 270: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 271: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 272: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 273: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 274: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 275: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 276: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 277: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 278: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 279: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 280: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 281: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 282: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 283: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 284: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 285: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 286: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 287: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 288: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 289: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 290: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 291: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 292: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 293: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 294: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 295: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 296: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 297: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 298: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 299: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 300: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 301: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 302: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 303: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 304: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 305: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 306: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 307: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 308: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 309: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 310: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 311: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 312: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 313: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 314: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 315: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 316: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 317: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 318: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 319: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 320: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 321: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 322: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 323: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 324: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 325: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 326: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 327: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 328: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 329: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 330: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 331: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 332: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 333: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 334: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 335: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 336: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 337: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 338: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 339: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 340: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 341: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 342: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 343: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 344: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 345: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 346: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 347: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 348: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 349: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 350: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 351: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 352: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 353: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 354: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 355: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 356: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 357: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 358: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 359: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 360: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 361: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 362: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 363: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 364: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 365: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 366: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 367: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 368: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 369: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 370: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 371: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 372: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 373: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 374: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 375: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 376: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 377: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 378: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 379: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 380: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 381: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 382: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 383: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 384: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 385: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 386: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 387: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 388: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 389: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 390: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 391: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 392: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 393: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 394: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 395: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 396: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 397: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 398: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 399: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 400: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 401: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 402: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 403: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 404: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 405: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 406: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 407: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 408: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 409: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 410: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 411: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 412: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 413: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 414: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 415: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 416: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 417: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 418: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 419: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 420: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 421: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 422: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 423: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 424: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 425: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 426: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 427: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 428: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 429: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 430: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 431: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 432: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 433: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 434: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 435: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 436: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 437: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 438: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 439: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 440: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 441: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 442: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 443: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 444: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 445: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 446: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 447: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 448: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 449: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 450: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 451: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 452: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 453: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 454: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 455: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 456: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 457: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 458: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 459: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 460: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 461: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 462: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 463: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 464: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 465: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 466: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 467: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 468: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 469: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 470: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 471: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 472: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 473: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 474: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 475: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 476: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 477: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 478: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 479: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 480: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 481: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 482: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 483: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 484: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 485: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 486: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 487: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 488: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 489: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 490: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 491: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 492: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 493: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 494: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 495: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 496: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 497: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 498: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 499: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 500: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 501: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 502: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 503: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 504: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 505: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 506: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 507: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 508: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 509: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 510: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 511: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 512: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 513: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 514: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 515: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 516: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 517: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 518: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 519: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 520: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 521: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 522: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 523: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 524: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 525: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 526: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 527: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 528: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 529: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 530: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 531: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 532: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 533: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 534: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 535: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 536: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 537: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 538: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 539: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 540: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 541: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 542: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 543: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 544: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 545: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 546: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 547: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 548: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 549: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 550: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 551: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 552: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 553: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 554: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 555: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 556: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 557: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 558: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 559: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 560: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 561: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 562: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 563: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 564: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading:
Page 565: Mahabhashyam12.04 · 2018. 5. 24. · Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading: