mƏdƏnİyyƏt sİyasƏtİ vƏ mƏnƏvİ...

NAMİQ ABBASOV

MƏDƏNİYYƏT SİYASƏTİVƏ

MƏNƏVİ DƏYƏRLƏR

BAKI – 2009

________Milli Kitabxana________

2

Elmi redaktoru və ön sözün müəllifiMübariz Süleymanlı

sənətşünaslıq namizədi, dosent

Rəyçilər:Niyazi Mehdi

fəlsəfə elmləri doktoru, professorİlqar Hüseynov

kulturologiya elmləri doktoru, dosentŞəhrəddin Məmmədov

fəlsəfə elmləri doktoru, professor

Namiq Abbasov. Mədəniyyət siyasəti və mənəvi dəyərlər.Bakı, 2009, 444 səh.

Kitabda Azərbaycan Respublikasının müasir dövrdə mədəniyyətsiyasətinin elmi-müqayisəli təhlili verilir, bu siyasətin milli-mənəvidəyərlərimizin inkişafındakı rolu araşdırılır və qloballaşma prosesi-nin neqativ təzahürləri ilə təmasda milli-mənəvi dəyərlərimizin aşın-madan qorunması istiqamətində məqsəd və vəzifələri şərh edilir. Ha-belə mədəniyyət siyasəti anlayışının təhlili verilir, müstəqillik qa-zandıqdan sonra əldə olan müvəffəqiyyətlərdən, mövcud olan prob-lemlərdən və onların necə aradan qaldırılması yollarından bəhs edi-lir. Hər bir milli mədəniyyətin inkişafı üçün vacib olan mədəniəməkdaşlığın Azərbaycanda nə dərəcədə inkişaf etdiyi öyrənilir.Milli dəyərlərimizin Azərbaycan kulturoloji düşüncəsindəki spesifikxüsusiyyətləri tarixi inkişaf fonunda izlənilir və dəyərləndirilir. Qa-baqcıl dünya ölkələrinin mədəniyyət siyasəti təhlil edilir və onlarınmüsbət cəhətlərinin mənimsənilməsi yolları araşdırılır. Dövlət siya-sətində mədəni və mənəvi irsin qorunması vəzifələrinin metod vəüsulları təhlil edilir, mədəniyyət siyasətinə dair təkliflər verilir.

2007098

4702000000

NQrifli nəşr © “N.Abbasov”, 2009


3

Ön söz

Bəşər mədəniyyəti tarixinin araşdırılması sahəsindəki qaza-nılmış təcrübələr sübut edir ki, insanların mənəviyyatı, əxlaqinormaları və baxışları ilə bağlı olan milli-mənəvi dəyərlərin yaradı-cısı xalqdır. Təbiətin hər bir xalqa bəxş etdiyi ən qiymətli mirasonun milli-mənəvi dəyərləridir. Bu səbəbdən də hər şeydən əvvəlvə hər sahədə, o cümlədən mədəniyyət siyasəti sahəsində mədəniy-yətin təsbiti mövzusuna üstünlük verilməlidir. Milli-mənəvidəyərlər gələcək nəsillərə daha da zənginləşdirilmiş halda ötürül-məlidir. Şübhəsiz ki, mədəniyyət dəyişmədən və zənginləşdirilmə-dən varlığını qoruya bilməz. Bu məqsədlə müasir mədəniyyət siya-sətində yaradıcı və qurucu səciyyəli hər cür fəaliyyət təşviqedilməli, yeni qabiliyyətlərin kəşf edilməsi, istiqamətləndirilməsi,dəyərləndirilməsi fəaliyyətlərinə mühüm əhəmiyyət verilməlidir.

Müasir dünya siyasətində qlobal, regional və lokal problem-lərin, qloballaşma və mədəni inteqrasiya məsələlərinin həllinə yenimünasibət müşahidə edilməkdədir. Demokratiyanın siyasi sistemkimi formalaşdırılmasını tələb edən bu prosesdə AzərbaycanRespublikası da fəal iştirak etməkdədir. Lakin hər zaman diqqətəalınmalıdır ki, yalnız milli və bəşəri dəyərlərin sintezi və dünyatəcrübəsi yönündə həyata keçirilən islahatlar sayəsində dünyanınsosial, mədəni, iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş dövlətlərisəviyyəsinə çatmaq mümkündür. Sosial, mədəni, iqtisadi tərəqqiyəxidmət edən bu prosesdə qarşıya çıxan problemlər isə bilavasitəmədəniyyət sahəsində bəşər tarixinin, dünyanın inkişaf təcrübəsininöyrənilməsini, kompleks əlaqələrinin genişləndirilməsini zərurətəçevirir ki, bütün bunlara da yalnız mükəmməl mədəniyyət siyasətisayəsində nail olmaq mümkündür.

Bu gün Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq miqyasdatanınmasına, müstəqilliyinin möhkəmlənməsinə dair bir sıratədbirlər həyata keçirilir. Eləcə də təhsil və mədəniyyətin inkişafıüçün zəruri qərarlar qəbul edilir. Dövlət aparatının, təhsil vəmədəniyyət institutlarının Avropa standartlarına uyğun şəkildə


4

qurulması istiqamətində səylər göstərilir. Milli-mədəni, intellektualqüvvələr öz fəaliyyətləri ilə dövlətin mədəniyyət sahəsindəkisiyasətinin müasir durumunu təhlil edir və bu siyasətinperspektivlərinə aydınlıq gətirməyə çalışırlar.

Mənəvi dəyərlərimizin qorunub saxlanılması və inkişafetdirilməsi müstəqil respublikanın mədəniyyət siyasətinin əsasvəzifələrindən biridir. Bu mənada Azərbaycan dövləti öz daxili vəxarici siyasətini yeni tarixi şəraitə, müasir tələblərə uyğun olaraq,xalqımızın tarixi və mədəni ənənələrinə, dilimizə, dinimizə, milli-mənəvi dəyərlərimizə istinad edərək həyata keçirir.

Müstəqilliyimizin əldə olunmasından sonra həyata keçirilənmədəniyyət siyasəti milli-mənəvi dəyərlərimizin qorunub sax-lanılması və gələcək nəsillərə çatdırılması üçün böyük zəminyaradır. Xalqımızın əldə etdiyi bu böyük nailiyyət, milli sərvətimizolan mənəvi dəyərlərimizin istifadəsini, bəşəri dəyərlərin tərkibhissəsi kimi inkişafını və inteqrasiyasını təmin edir. Azərbaycanxalqı azad və suveren dövlət quraraq, mədəni-iqtisadi islahatlaraparmaqla öz milli-əxlaqi dəyərlərinə, tarixinə qayıdır, demokratikölkələrin təcrübələrindən istifadə edir.

Dövlətimizin belə bir demokratik mədəniyyət siyasəti xəttitutduğuna və müasir dünya mədəniyyətinə inteqrasiya olunduğu-muza görə, mədəniyyətimizin özündə böyük bir dəyişiklik etmə-dən, yəni mühafizə edilməsi zəruri olan milli şəxsiyyətimizi təşkiledən xarakterik keyfiyyətlərimizi budamadan, milli-mənəvi dəyər-lərimizə xələl gətirmədən, təcrübəyə və elmin mütərəqqi nailiy-yətlərinə söykənərək, forma dəyişikliklərini şüurlu surətdə aparmaqməcburiyyətində olduğumuzu qəbul etməliyik. Bu gün istəsək də,istəməsək də qloballaşma hərəkatından, mədəni inteqrasiyaprosesindən kənarda qala bilmərik. Bu prosesin müsbət cəhətlərinincəmiyyətimizin mədəni tərəqqisinə xidmət etdiyini danmamaq şərtiilə, neqativ təzahürlərinin qarşısını almaq barədə də düşünməliyik.

Müasir dövrdə mədəniyyətin idarəedilməsi üçün zəruri olanelmi təsəvvürün işlənib hazırlanması, ancaq gündəlik məsələlərinhəllinə yönəldilən və mədəniyyətin ayrı-ayrı sahələrini əhatə edən


5

tətbiqi tədqiqatlar sahəsi ilə məhdudlaşdırılmır. Həmin tədqiqatlarçox geniş bir elmi bilikləri özündə ehtiva edən kulturoloji profillisahələrlə həyata keçirilir. Eyni zamanda mədəniyyət haqqında elm– kulturologiya sürətlə inkişaf edən elmi sahələrə aiddir. Bu da beləbir zərurətdən doğmuşdur ki, məhz ümumi kulturoloji konsepsiyamədəniyyət sahəsində bütün tətbiqi tədqiqatların nəzəri və metodo-loji bazasını təşkil etməlidir. Kulturoloji konsepsiyaya ehtiyacnəinki mədəni praktikada və ona bilavasitə xidmət edən tətbiqielmlərdə, həm də bütün ictimai elmlər sistemində özünü göstərir.

Lakin kulturoloji konsepsiyanın bu sistemdə yerini dəqiqmüəyyən etmək zərurəti vardır. Şübhəsiz, bunun üçün ilkin şərtnisbətən müstəqil tədqiqat predmetinin müəyyən edilməsidir.Vaxtilə təbiət və tarix elmlərini, sonralar isə ictimai elmləri bir-birindən ayırmaq üçün vacib hesab edilən təbiət və mədəniyyətinənənəvi fərqləndirilməsi bu gün qənaətbəxş hesab oluna bilməz. Bukonsepsiyanın prinsiplərini ictimai və tarix elmlərinin digər sahələ-rindən ayırmaq üçün kriteriya yoxdur. Vacib olan sahələrin hər biribütün mədəniyyət faktları ilə əlaqəlidir, mədəniyyət haqqında elmonları öz tədqiqat perdmetinə daxil edir. Deməli, mədəni materialaehtiyac, özlüyündə hər hansı bir bilik sahəsini müstəqil mədəniyyətkonsepsiyası kimi qurmaq üçün kifayət deyildir və hələ ki,mədəniyyət və siyasət kulturoloji sahədə elmi tədqiqatın xüsusipredmeti deyildir. Kulturologiyanı elmi tədqiqatın xüsusi predmetikimi ayırdıqda müəyyən konseptual və metodoloji zəminəəsaslanmaq zəruridir. Problemin həllinin çətinliyi mədəniyyətin eləbir fenomen olmasındadır ki, onu sırf zahiri və empirik surətdəictimai həyatın digər sahələrindən ayırmaq mümkün deyildir.Mədəniyyət ən geniş mənada insanın həyat fəaliyyətinin bütün əsassahələrini – maddi istehsal, sosial-siyasi münasibətlər, mənəviinkişaf, məişət, insanlar arasında qarşılıqlı əlaqə sahələrini səciyyə-ləndirir. Müasir sosial həyatın istənilən sahəsi bu fenomeninmədəni əhəmiyyəti və qiyməti baxımından səciyyələndirilməkimkanına malikdir. Deməli, mədəniyyət konsepsiyasının tədqiqi ilədigər ictimai elmlər predmetinin tədqiqini bir-birindən ayıran


6

sərhədin haradan keçməsi məsələsi mədəniyyətin müasirtədqiqatçıları qarşısında çox kəskin şəkildə qoyulur.

Müasir cəmiyyətin bütün mədəni fəaliyyətinin başlıca məzmu-nunu və əsas məqsədini təşkil edən “insan şəxsiyyətinin formalaş-dırılması prosesi”nin mürəkkəb strukturu, eyni zamanda mədəniy-yət konsepsiyasının olduqca mürəkkəb strukturunu aydınlaşdırır.Bu mənada kulturologiya, hər şeydən əvvəl, insanın müəyyən cəhə-tlərinə görə mədəniyyət tərkibinə daxil olan fəaliyyət növlərininmüxtəlifliyini (maddi əməyi, ünsiyyəti, siyasi və ictimai fəaliyyəti,məişəti, asudə vaxtı, elmi, incəsənəti, təhsili və i.a.) diqqətdəsaxlamalıdır. İkincisi, kulturologiya mədəni nemətləri və sərvətləriyaradan, qoruyan, irs qoyan, mübadilə və istifadə edən mədənifəaliyyətin özünün müxtəlif sahələrini birləşdirməlidir. Üçüncüsü,mədəniyyət haqqında elm, mədəniyyətin əsas elementlərinin –sərvətlərin, davranış normalarının, nümunələrinin, dünyagörüşüprinsipləri və ideyaların, mənəvi və estetik idealların təhlilini ver-məlidir. Deməli, cəmiyyətin və ayrılıqda götürülmüş fərdin bütünmədəniyyət binası bu elementlərdən yaranır. Ona görə də kulturo-loji tədqiqatlarda məhz belə bir kompleks xarakterli səciyyəvixüsusiyyətlərə ciddi diqqət yetirilməlidir.

Mədəni dünyaya sürətlə inteqrasiya etməkdə olan AzərbaycanRespublikasının demokratik inkişafı üçün zəruri olan təsisatlar vəhüquqi bazanın formalaşdırılması yönündə müəyyən işlər görül-müşdür. Lakin bu sahədə ciddi uğurlar qazanmaq üçün islahatlaraolan ehtiyac günü-gündən özünü daha qabarıq büruzə verməkdədir.Təbii ki, bu islahatlar mədəniyyət siyasətinin səlahiyyətlərinbölünməsi prinsipi əsasında gerçəkləşməsini təmin edəcək, siyasiplüralizm, fikir azadlığı, vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu sahəsindədaha demokratik mühitin yaranmasına təkan verəcəkdir. Çünkimədəni dünyada vicdan və söz azadlıqları, şəxsiyyətin toxunul-mazlığı, əsas insani hüquq və azadlıqların təmin edilməsi, toleran-tlıq mühitinin bərqərar olması əsl vətəndaş cəmiyyəti formalaşdır-maq yolunda atılmış zəruri addımlardan hesab edilməkdədir.


7

Digər sahələrlə yanaşı mədəniyyət siyasətində əldə edilmişmühüm nailiyyətlər ölkəmizin müstəqilliyinin möhkəmləndiril-məsinə şərait yaradır. Müstəqil respublikamızın nüfuzlu beynəlxalqtəşkilatlara, o cümlədən Avropa Şurasına tamhüquqlu üzv qəbuledilməsi onun beynəlxalq mövqeyinin möhkəmləndirilməsinə,dünya ölkələri içərisində öz layiqli yerini tuta bilməsinə əlverişliimkan vermişdir. Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin möhkəmlən-dirilməsinə xidmət edən mədəniyyət siyasəti dünyanın bütündövlətləri ilə bərabərhüquqlu əsaslar üzərində faydalı əlaqələrininkişaf etdirilməsinə də şərait yaradır.

Mədəniyyətin tərəqqisi haqqında fikir müxtəlifliyi isə yalnızelmi səbəblərlə deyil, eləcə də daha dərin sosial-tarixi səbəblərləşərhini tapır. Mədəniyyət nəinki nəzəri izah tələb edən anlayışdır,həmçinin ictimai inkişafın real praktik və vacib məsələsidir. Mədə-niyyət sahəsində siyasət müstəqillik dövründə təkcə bizim deyil,həm də digər dünya dövlətlərinin siyasətinin tərkib hissəsinə çevril-mişdir. Mədəni inkişaf məsələləri müxtəlif partiyaların, beynəlxalqsiyasi sənədlərin, proqramların mühüm tərkib hissəsi olmuşdur.

Beləliklə, “mədəniyyət” anlayışının fundamental nəzəri əhə-miyyəti və mürəkkəbliyi müasir tarixi situasiyada mədəniyyətproblemlərinin qloballığı və çoxcəhətliyi ilə şərtlənir. Bəşər tari-xində yeni epoxanın – insan həyatının bütün sahələrində köklüdəyişikliklər epoxasının xarakterini dərk etmədən geniş mənadamədəniyyətin məzmununu başa düşmək mümkün deyil. Azərbay-canda yeni cəmiyyətin qurulması ilə şərtlənən dəyişikliklərinmühüm amili, ümumiyyətlə yeni dövrdə geniş miqyas almış elmi-texniki tərəqqidir. Təbii ki, cəmiyyətdə baş verən genişmiqyaslıdəyişikliklər mədəniyyətin inkişafına da təsirsiz qalmamışdır. Bəşərmədəniyyətinin perspektivləri ilk növbədə, dünyanın mövcud di-lemmanı necə həll edəcəyindən asılıdır ki, bu baxımdan dövlətlərinmədəniyyət siyasətləri və xalqların mənəvi dəyərlərinin mühafizəsiproblemlərilə bağlı tədqiqatların əhəmiyyəti danılmazdır.

Bu vaxta qədər bütün dünyada, o cümlədən AzərbaycanRespublikasında mədəni quruculuq məsələləri, mədəniyyət sa-


8

həsində inkişafın təmin edilməsinə dair problemlər bir çox kul-turoloqların, tarixçilərin, filosofların, filoloqların, sənətşünasların,psixoloqların, sosioloqların, politoloqların, pedaqoji sahə mütəxəs-sislərinin diqqətini cəlb etmişdir. Mədəniyyət sahəsində siyasətinuğurla həyata keçirilməsinə dair araşdırmalarda bir sıra suallaracavab axtarılmış, dünya kulturoloji fikrində müəyyən elmi qənaət-lər əldə edilmişdir. Eləcə də son dövrlərdə azərbaycanlı alimlərinaraşdırmaları içərisində mədəniyyət siyasətinə və milli-mənəvidəyərlərimizin mühafizəsi probleminə həsr olunmuş (və ya bumövzuya toxunulan) bir çox elmi tədqiqatlar aparılmış, elmi-nəzəriəsərlər yazılmışdır. Lakin müasir şəraitdə mədəniyyət siyasəti vəmənəvi dəyərləri mövzusu Namiq Abbasovun “Mədəniyyət siya-səti və mənəvi dəyərlər” adlı monoqrafiyasında ilk dəfə sistemlişəkildə araşdırılmışdır.

Bu sevindirici bir haldır ki, Azərbaycanın müstəqilliyinə qovuş-duğu dövrdən etibarən yaranan imkanlar və milli-mənəvi dəyərləri-mizin mühafizəsinə göstərilən qayğı, gənc alimlərin və tədqiqat-çıların bu sahədəki araşdırmalarına da stimul verməkdədir. Bumənada Namiq Abbasovun “Mədəniyyət siyasəti və mənəvi dəyər-lər” mövzusunda yazmış olduğu monoqrafiya da məhz belə birzəmin üzərində ərsəyə gəlmişdir. Mədəniyyət siyasəti sahəsindəkifəaliyyətlərə elmi dəstək vermək məqsədindən irəli gələn butədqiqatın aparılması prosesində, təbii ki, mədəniyyət fenomeni iləbağlı yuxarıda qeyd olunan səciyyəvi xüsusiyyətlər və bu sahədəəldə edilmiş elmi qənaətlər nəzərə alınmışdır. Bu baxımdan, milli-mənəvi dəyərlərin mühafizəsi və inkişafını, mədəniyyət siyasətininmahiyyəti, icra mexanizmi və perspektivlərinin tədqiqini nəzərdətutan monoqrafik araşdırma mövzusu aktuallıq kəsb etməkdədir.

Mübariz Süleymanlı


9

Giriş

Mədəniyyət siyasəti sahəsində qazanılan nailiyyətlər sübutedir ki, Azərbaycan dövlət müstəqilliyi getdikcə möhkəmlən-dirilməkdə, respublikamızda demokratik, hüquqi, dünyəvidövlət quruculuğu prosesi daha da sürətlə inkişaf etməkdədir.Dövlətçiliyin təməlinin, milli varlığın özülünün, əsasının mədə-niyyətə bağlı olduğunu aydın dərk edən mərhum prezidentHeydər Əliyev 13 avqust 2001-ci il tarixli bəyanatındasöyləmişdir: “Biz öz milli-mənəvi dəyərlərimizlə, öz dinidəyərlərimizlə, adət-ənənələrimizlə fəxr edirik. Bizim xalqımızyüz illərlə, min illərlə adət-ənənələrimizi, milli-mənəvi dəyər-lərimizi yaradıbdır və bunlar indi bizim xalqımızın mənəviy-yatını təşkil edən amillərdir”.

Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin yürütdüyü siyasi-mədəni xəttin layiqli davamçısı prezident İlham Əliyevininamla və sədaqətlə həyata keçirməkdə olduğu mədəniyyətsiyasətinin uğurlu nəticələri və perspektivləri artıq gözqabağındadır. Belə ki, “2006 – 2016-cı illər üçün mədəniyyətsahəsində dövlət inkişaf konsepsiyası”nın əsas qayəsi daxili vəxarici dövlət mədəniyyət siyasətinin təminatı mexanizmlərinidünya standartları səviyyəsinə çatdırmaq yolunda mədəni irsinqorunması, yaradıcılığın dəstəklənməsi və mədəni sənayelərindirçəldilməsi kimi prioritet istiqamətləri müasir dövrüntələblərinə uyğun şəkildə inkişaf etdirməklə qədim və möhtə-şəm Azərbaycan mədəniyyətinin və incəsənətinin qorunubsaxlanılmasına, gələcək inkişafına və dünya mədəniyyətinəuğurlu inteqrasiyasına nail olmaqdır. Mədəniyyət və incəsənə-tin bütün sahələrində müasir informasiya-kommunikasiyatexnologiyalarının tətbiqi həyata keçiriləcək islahatların əsasməğzi kimim nəzərdə tutulmuşdur.

Mədəniyyət siyasətinin perspektivlərini müəyyənləşdirən“2006 – 2016-cı illər üçün mədəniyyət sahəsində dövlət inkişafkonsepsiyası”nın ümumi məqsəd və vəzifələri mədəniyyət


10

siyasətinin təminat mexanizmləri kimi çıxış edən və mədəniy-yətin bütün sahələrini əhatə edən mədəniyyətin idarəolunma,hüquqi, maliyyə, elmi-informasiya təminatı, insan resurslarınıninkişafı, maddi-texniki infrastrukturun müasirləşdirilməsi vəbeynəlxalq əməkdaşlığın möhkəmləndirilməsi kimi ümumiməsələlərin inkişaf etdirilməsindən, o cümlədən daxili və xaricidövlət mədəniyyət siyasətinin göstərilən sahələrinin dünyastandartları səviyyəsinə çatdırılması üçün tələb olunan islahat-ların həyata keçirilməsinin təmin edilməsindən ibarətdir.

“2006 – 2016-cı illər üçün mədəniyyət sahəsində dövlətinkişaf konsepsiyası”nın müddəalarında belə bir elmi yanaşmayer alır ki, digər ictimai-siyasi konsepsiyalarla yanaşımədəniyyət konsepsiyası da cəmiyyətdə mühüm dərketmə vədünyagörüşü funksiyasını yerinə yetirməli, baş verən mədəniproseslərin mənasını, məzmununu, istiqamətini müəyyənləş-dirməli, kulturologiyanın gələcək inkişaf yollarını, vasitələrinivə məqsədlərini əsaslandırmalı, gələcəyə doğru gedəninsanların ali humanist sərvətlərini qorumalı, müasir inkişafetmiş ölkələrin mədəniyyət praktikasının neqativ tərəflərini,mədəniyyət haqqında qeyri-bəşəri “ifrat müasir” konsepsiyala-rının əsassızlığını sübut etməlidir. Mədəniyyət konsepsiyasımədəniyyətin bir ictimai hadisə kimi mahiyyətini açmalı, onunmüasir cəmiyyətdə müxtəlif əlaqələrini, yerini və rolunuaydınlaşdırmalı, mədəni həyatın yaradıcılıq, mədəni irsə müna-sibət, mədəni sərvətlərin yayılması, istifadə olunması vəqorunması kimi mühüm tərəflərini hərtərəfli öyrənməlidir.

Belə bir kulturoloji yanaşmaya görə, mədəniyyət konsep-siyasına ehtiyac həm də gündəlik mədəni fəaliyyət praktika-sında, siyasətdə, müəssisələrin və sosial mədəniyyət institut-larının işində, habelə mədəniyyətin sosial idarəolunması vəcəmiyyətin mədəni həyatının təşkili sahəsində də özünügöstərir. Bu ehtiyac müstəqillik əldə etmiş cəmiyyətlərdə insa-nın hərtərəfli inkişafına, humanist tipli şəxsiyyətin formalaş-masına yönəldilmiş elmi, mədəni, tərbiyəvi işə və maariflən-


11

dirici fəaliyyətlə məşğul olanların hamısına aiddir. Təsadüfideyildir ki, dünyanın digər ölkələrindəki mədəni quruculuğunnəzəri təminatı ölkəmizdə də mədəniyyət konsepsiyasınınmühüm şərtidir. Mədəniyyət faktları ilə əlaqəsi olan ictimaielmin konkret və ixtisaslaşdırılmış sahələrindən fərqli olaraq,bu konsepsiya mədəniyyət haqqında bütöv və ümumiləş-dirilmiş konsepsiyadır.

Müasir şəraitdə Azərbaycan dövlətinin mədəniyyət siyasətivə mənəvi dəyərlər mövzusunda aparılmış bu araşdırmadahəmin əsərlərə istinad edilmişdir ki, onların müəllifləriiçərisində F.Qasımzadə (61; 62), B.Qurbanov (66; 67; 68; 106;107), F.Məmmədov (81; 128; 129; 130; 131; 132; 133),A.Şükürov (99; 100; 101), Ə.Tağıyev (30; 102), N.Cəfərov(20; 21), R.Bədəlov (139; 161), S.Məmmədəliyeva (139),S.Dadaşova (23), R.Aslanova (8), M.Süleymanlı (92; 93; 94;95; 96; 97; 114; 115), İ.Hüseynov (51; 52; 53; 54; 55; 56),M.Manafova (19; 59; 70; 76; ), N.Axundova (7), N.Əfəndiyeva(28; 29; 56; 76), M.Əsədli (19; 37; 38; 76) S.Əliyeva (19; 59;76), O.Sultanov (23), A.Əlizadə (34; 35), İ.Əliyeva (32),A.Haqverdiyev (42), Y.Əliyeva (33) kimi azərbaycanlıkulturoloqların tədqiqatları xüsusilə qeyd edilməlidir.

Monoqrafiyada yeri gəldikcə Avropa (121; 136; 138; 158;160), Rusiya (120; 122; 123; 125; 127; 137; 159) və Türkiyə(104; 105; 109; 116; 117; 118; 119; 141; 142; 143; 144)alimlərinin əsərlərindən faydalanılmış, Azərbaycan Respubli-kasının və Türkiyə Cümhuriyyətinin mədəniyyət siyasətinə dairqəbul etdiyi proqramlardan (109; 117; 118; 139;), rəsmistatistik məlumatlardan, mədəniyyətin inkişafına istiqamətlən-miş tədbirlər planından, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyininbeynəlxalq təşkilatlar üçün hazırladığı hesabat xarakterli “MilliMəruzə”dən, habelə YUNESKO-nun tövsiyələrindən vəAvropa Şurası ekspertlərinin hesabatlarından (139; 157; 161)istifadə edilmişdir.


12

Azərbaycan dövlətinin mədəniyyət sahəsində siyasətinitədqiq edən alimlər içərisində tarix elmləri doktoru, professorF.Məmmədovun və onun rəhbərlik etdiyi mədəniyyət assosiasi-yasının fəaliyyəti xüsusilə qeyd edilməlidir. Onun “Kulturolo-giya”ya dair dərslik və elmi monoqrafiyalarında (81; 128; 129;130; 131; 132; 133) dövlətin mədəniyyət siyasəti hərtərəflinəzərdən keçirilmişdir. Bundan əlavə “Azərbaycan və müasirdünya” məcmuəsində “Azərbaycanda yeni mədəniyyət siyasə-tinin vəzifələri haqqında” məqaləsi nəşr edilmişdir. Eynizamanda 2001-ci ilin 27-29 iyununda “Azərbaycanda yenimədəniyyət siyasətinin formalaşdırılmasına yardım” layihəsiüzrə Açıq Cəmiyyət İnstitutu-Budapeşt SOROS Fondununhimayəsi ilə keçirilmiş Beynəlxalq konfransın və sosiolojitədqiqatın sənəd və materialları məcmuəsində (81) FuadMəmmədovun, Nigar Axundovanın, Fuad Qasımzadənin, Sol-mina Dadaşovanın, Oqtay Sultanovun, Əli Abasovun, CəmiləSəttarovanın, Rəhman Bədəlovun və xarici ölkə alimlərininmədəniyyət siyasəti haqqında məqalələri çap olunmuşdur.Həmin məcmuədə layihənin mahiyyəti anketlərin nəticələri vəs. materiallarda öz əksini tapmışdır. Artıq ilk sayı işıq üzügörmüş “Simurq” jurnalında (Baş redaktor: F.Məmmədov) damövzuyla əlaqəli elmi yazılar dərc edilmişdir.

Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin “Mədəniyyət siyasəti”şöbəsinin hesabat və nəşrlərində, habelə nazir müaviniprofessor Sevda Məmmədəliyevanın “Azərbaycanda mədəniy-yət siyasəti” (elmi icmal, 2002), “Azərbaycanın mədəniyyətsiyasəti” (Avropa Şurasının “Stage” layihəsi əsasında, 2003),“Qloballaşma dövründə mədəniyyət” (2004) və “Mədəniyyətvə insan” (2005) monoqrafiyalarında (139) mövzuya dair çoxdəyərli elmi təhlillər yer almaqdadır.

Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universite-tinin elmi nəşri kimi və bu vaxta qədər AAK-ın elmi nəşrləri-nin qeydiyyatında olan kulturologiyaya dair yeganə məcmuəolan “Mədəniyyət dünyası”nın (Baş redaktoru: M.Süleymanlı)


13

bütün buraxılışlarında (2001–2008-ci illər ərzində cəmi ondörd sayı nəşr edilmişdir) mədəniyyətin ən müxtəlif problem-lərinə həsr edilmiş elmi yazılar çap edilmişdir.

Azərbaycan mədəniyyətinin bəzi problemlərini işıqlandırannamizədlik və doktorluq dissertasiyalarının yazılması damövzuya olan ciddi elmi-tənqidi münasibəti əks etdirməkdədirki, müəllif yeri gəldikcə bu tədqiqat əsərlərindən də yararlan-mışdır. Belə ki, son vaxtlar mövzuyla bağlı İlhamə Əliyevanın“Azərbaycan bayramları və milli mənəvi dəyərlərimiz” (32),Anar Haqverdiyevin “Müstəqil Azərbaycan Respublikasınınmədəniyyətinin aktual problemləri” (42), Yeganə Əliyevanın“Azərbaycanda kulturoloji fikrin tarixi inkişaf mərhələləri”(33), Fatimat Məmmədovanın “Azərbaycan mühacirətininelmi-nəzəri tədqiqatlarında dil kulturoloji baxışlar konteks-tində” (82), Zaur Cəfərzadənin “Şərq mədəniyyətlərinin tarixitipologiyasının metodoloji problemləri” (22), Fərqanə Hüsey-novanın “Müstəqillik dövründə Azərbaycan – Türkiyə əlaqələ-rinin kulturoloji aspektləri (elm, təhsil, mədəniyyət)” (57) adlınamizədlik dissertasiyaları və Nigar Əfəndiyevanın “Azərbay-canlı özünüdərki və özünüidentifikasiyanın kulturoloji-fəlsəfiproblemləri qloballaşma kontekstində” (29) mövzusundadoktorluq işi diqqəti cəlb edir. Həmin dissertasiyalarınmövzusu bilavasitə Azərbaycan dövlətinin mədəniyyət siyasə-tinə və mənəvi dəyərlərimizə həsr olunmasa da, bu və ya digərparaqraflarda həmin problemlərə toxunulmuşdur.

Lakin müasir şəraitdə Azərbaycan dövlətinin mədəniyyətsiyasəti və mənəvi dəyərlərin inkişaf amilləri mövzusu məhzbu monoqrafiyada ilk dəfə sistemli şəkildə araşdırılmışdır.

Tədqiqatın əsas məqsədi mədəniyyət siyasətinin elmi,müqayisəli və tənqidi təhlilini verməkdən, bu siyasətin milli-mənəvi dəyərlərimizin inkişafındakı rolunu araşdırmaqdan vəşərh etməkdən ibarətdir. Araşdırmada yeni mədəniyyət siyasə-tinin milli-mənəvi dəyərlərimizin inkişafındakı rolu və yerininmüəyyənləşdirilməsi, mədəniyyətdə qloballaşma prosesinin


14

neqativ təzahürləri ilə təmasda aşınmadan qorunması istiqamə-tində qarşıya qoyulmuş məqsəd və vəzifələr başlıca yer tutur.

Bu məqsədlə tədqiqat işində aşağıdakı vəzifələr qarşıyaqoyulmuşdur: Mədəniyyət siyasəti anlayışını təhlil etmək vəAzərbaycanda mədəniyyət siyasətinin istiqamətlərini öyrən-mək; Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra mədəniyyəti-mizdə baş verən hadisələri, əldə olan müvəffəqiyyətləri, möv-cud olan problemləri və onları necə aradan qaldırmağı öyrən-mək; Hər bir milli mədəniyyətin inkişafı üçün vacib olan mə-dəni əməkdaşlığın və onun Azərbaycanda, müasir dövrdə nədərəcədə inkişaf etdiyini öyrənmək; Milli dəyərlərimizin Azər-baycan kulturoloji düşüncəsindəki spesifik xüsusiyyətlərinitarixi inkişaf fonunda izləmək və dəyərləndirmək; Qabaqcıldünya ölkələrinin mədəniyyət siyasətini təhlil etmək və onlarınmüsbət cəhətlərini milli mədəniyyətimizi qoruyub saxlamaqşərtilə Azərbaycanın mədəniyyət siyasətinə tətbiq etmək; Döv-lət siyasətində mədəni və mənəvi irsin qorunması vəzifəsininmetod və üsullarının təhlil etmək; Azərbaycan mədəniyyətiningələcəkdə daha da yüksək səviyyədə inkişaf etməsi üçünmədəniyyət siyasətinə dair təklif və tövsiyələr vermək.

Mədəniyyət konsepsiyasını ancaq mənəvi mədəniyyətinöyrənilməsi çərçivəsinə salmaq, maddi mədəniyyətin mövcud-luğunu inkar etmək, onun digər fəaliyyət sahələri və ictimaifəaliyyət növləri ilə bağlı elementlərini təhlildən kənardaqoymaq olmaz. Monoqrafiyada mədəniyyət konsepsiyasının,insan fəaliyyətinin bütün növlərini və üsullarını, həminfəaliyyətin subyekt kimi inkişafı, təkmilləşməsi baxımındantəhlil etməyə qadir olduğu haqqında müddəanın hərtərəfliəsaslandırılmasına cəhd edilmişdir. Ona görə də mədəniyyətinperdmeti cəmiyyətin hər hansı bir ayrıca “sahəsi” deyil,bütövlükdə bütün cəmiyyətdir; insanın özünü ictimai varlıqkimi hazırlayan, tam insan şəxsiyyətini formalaşdıran cəmiy-yətdir, xalqdır. Sosial həyatda ictimai fəaliyyətin bu və ya digərsahəsinin insanın özünə təsir göstərən, onu formalaşdıran, fərdi


15

inkişaf xarakterini müəyyənləşdirən amilə çevrilməsidərəcəsindən asılı olaraq mədəniyyət konsepsiyası tədqiqatlarpredmetinə aiddir. İnsanın öz ictimai və istehsal fəaliyyətindənecə formalaşması haqqında məsələ mədəniyyət konsepsiyanınmərkəzi məsələsi kimi özünü göstərir. Deməli, mədəniyyətkonsepsiyası cəmiyyətdə fərdi və bəşəri aspekti ayırır və onu,özünün xüsusi təhlili mövzusuna çevirir.

Müasir kulturoloji konsepsiya, insanın fəaliyyət prosesindəictimai istehsal və təkrar istehsal nəzəriyyəsi kimi müəyyən-ləşdirilməklə, çağdaş sosial-tarixi nəzəriyyənin mühüm tərkibhissəsi olaraq nəzərdən keçirilir. İctimai hadisə olan mədəniy-yət tarixi ancaq sosial həyatın bütün cəhətlərinin (iqtisadi,sosial, siyasi, mənəvi) kontekstində dərk edilə bilər, onların hərbirini özlərinə xas bəşəri məzmun baxımından səciyyələndir-mək mümkün olur. Məhz mədəniyyət nəzəriyyəsi ictimai siste-min humanistlik “ölçüsünü”, onun insanların mənafeyinə, məq-sədinə, tələbatına uyğunluğunu müəyyən etməyə imkan verir.

Mədəniyyətin mütərəqqi nəzəriyyəsi, sosial və tariximəzmundan məhrum olan mücərrəd düşüncəli insanın tələblə-rinə cavab vermir. İstənilən sosial sahənin mədəni mənasınıaşkara çıxarmağa cəhd göstərən bu konsepsiyanın təhlilində ənəvvəl, öz əməyi ilə cəmiyyətin maddi və mənəvi sərvətiniyaradan insanların mənafelərini nəzərə alır. Həmin konsepsiyaüçün cəmiyyətin mədəni hazırlığının zəruri göstəricisi,insanların ictimai istehsal sistemində real mövqeyi, onlarınictimai-siyasi və mənəvi həyatda iştirak səviyyəsi, şüurluluq vəsosial fəallıq dərəcəsidir.

Mövcud cəmiyyətin maddi həyatının təkrar istehsal prose-sinin əsas elementlərinin (istehsal, mübadilə, bölgü, istehlak)birliyi haqqında bir sıra tədqiqatçıların müddəası geniş,ümumsosioloji mənaya malikdir və habelə mənəvi istehsalsahəsinə də aiddir. Həmin müddəa mədəniyyətin tədqiqi, onuncəmiyyətdə fəaliyyət göstərməsi üçün mühüm metodolojiəhəmiyyətə malikdir. Ümumilikdə götürdükdə, istər mədəniy-


16

yətin tarixi və nəzəriyyəsi problemlərinin öyrənilməsi və əldəolunan təcrübənin bəşəriyyətin tərəqqisi naminə istifadəolunması baxımından, istərsə də dünya dövlətlərinin bu yöndəhəyata keçirdikləri mədəniyyət siyasətlərində uğurlu nəticələrənail olunması, habelə ictimai-siyasi və sosial-mədəni proseslərkontekstində mənəvi dəyərlərin mühafizəsi və təbliği baxımın-dan dünya, o cümlədən Azərbaycan kulturoloji fikrində çox-saylı tədqiqatlar aparılmışdır. Bununla belə indiyədəkAzərbaycanda dövlət mədəniyyət siyasətinin tarixilik və pers-pektivlər baxımından sistemli şəkildə elmi-tənqidi təhliliniverən və bu siyasətdə mənəvi dəyərlərin çəkisini dəyərləndirənmonoqrafik tədqiqat əsərləri çox azdır.

Məhz bu mənada monoqrafiya Azərbaycanın mədəniyyətsiyasətinin mənəvi dəyərlərimizin inkişafındakı fəaliyyətini əksetdirən ilk əsərlərdən biridir. Tədqiqat işinin elmi yeniliyi dəməhz problemin özünün qoyuluşu ilə müəyyən olunur vəəsasən aşağıdakı müddəalarda öz əksini tapır:

– Azərbaycan dövlətinin mədəniyyət siyasətinin problemlərkontekstində müstəqillik dövrünün prioritetləri, sosial məqsəd-lər və mənəvi dəyərlər baxımından kulturoloji mahiyyəti ilkdəfə olaraq tədqiqata cəlb edilmiş, mədəniyyət sahəsində plan-laşdırma, qanunvericilik təminatı məsələləri şərh edilmişdir;

– Müasir dövrdə dövlət mədəniyyət siyasətinin qarşılaşdığıçətinliklər, siyasi və iqtisadi sistem dəyişikliklərinin mədəniy-yət sahəsindəki təzahürləri, mədəniyyət müəssisələrininfəaliyyəti, əhalinin mədəni həyatda iştirakı, yaradıcılığın dəs-təklənməsi, mədəniyyətin maliyyələşməsi və milli-mənəvidəyərlərin mühafizəsi problemləri elmi meyarlar çərçivəsindətədqiq edilmişdir;

– Azərbaycanda mədəniyyət siyasətinin effektivləşmə vəsəmərəliləşmə perspektivlərinə diqqət yetirilmiş, dünya dövlət-lərilə müqayisəli təhlillər aparılmış, bu siyasətin tənzimlən-məsində yerli və beynəlxalq təşkilatların rolu göstərilmişdir.YUNESKO və Avropa Şurası qərarlarının ümumi çərçivəsində


17

elm və təhsil sahəsində Azərbaycanın mədəniyyət siyasətininməqsədlərinə, ali təhsilli kadr hazırlığı problemlərinə və qeyri-hökumət təşkilatlarının yeni mədəniyyət siyasətinin formalaş-dırılmasına yardımlarına aydınlıq gətirilmişdir.

– Azərbaycan dövlətinin mədəniyyət siyasəti sahəsindəkinailiyyətləri və uğura doğru perspektivlərinə elmi-tənqidi qiy-mət verilmiş, mədəniyyət industriyaları və milli-mənəvi irsinqorunması ilə bağlı fəaliyyətlər nəzərdən keçirilmiş, gənclərsiyasətinin mədəni və mənəvi aspektlərinə baxılmış, turizmininkişaf perspektivləri və mədəni-asudə vaxt problemləri elmicəhətdən dəyərləndirilmişdir.

Aparılmış araşdırmalar keçid dövründə müstəqil Azərbay-can Respublikasının mədəniyyətində baş verən proseslər haq-qında ümumi anlayış formalaşdırmağa imkan yaradır. Bütünbunlar mədəniyyətimizin nailiyyətlərini obyektiv qiymətləndir-məyə və gələcək üçün onun inkişaf yollarını proqnozlaşdır-mağa kömək edəcəkdir.

Tədqiqat işinin obyektini Azərbaycan mədəniyyətinintarixi-kulturoloji problemləri kontekstində dövlətimizin mədə-niyyət siyasətinin nəzəri və əməli məsələləri təşkil edir. Dünyavə Azərbaycan kulturoloqlarının mədəniyyət siyasəti ilə bağlımonoqrafik araşdırmaları, dissertasiyalar və problematik məqa-lələr tədqiqata cəlb edilmişdir. Bu məqsədlə azərbaycanlı araş-dırıcılarla yanaşı, Rusiya və Türkiyə alimlərinin mövzu iləbağlı tədqiqatlarından geniş istifadə edilmiş, mədəniyyət siya-sətinə dair qəbul edilmiş proqramlardan, rəsmi statistik məlu-matlardan, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin “MilliMəruzə”sindən, habelə YUNESKO-nun tövsiyələrindən vəAvropa Şurası ekspertlərinin hesabatlarından tədqiqat obyektikimi faydalanılmışdır.

Araşdırmanın nəzəri və metodoloji əsasını tarixilik,varislik, məntiqilik və sistemlilik prinspləri təşkil edir. Müəllifmüasir mədəniyyətimizdə baş verən hadisələrin şərhi ilə pro-seslərə obyektiv qiymət verməyə çalışmış, keyfiyyət, kəmiyyət,


18

struktur təhlilin, o cümlədən, müqayisəli və konkret-təhlilinmetodlarından istifadə etmişdir. Müəllif tədqiqatda konkrettarixi fakt və təhlillərə əsaslanmışdır. Tarixi hadisə və proses-lərin işıqlandırılmasında xronoloji ardıcıllığın saxlanılmasınaxüsusi diqqət yetirilmiş, bütün mənbələrə tənqidi yanaşmametodundan istifadə edilmişdir. Hadisə və proseslərin təhlili iləyanaşı səbəb-nəticə əlaqələri də nəzərdən qaçırılmamışdır.

Tədqiqat işi çoxsaylı və çoxşaxəli qaynaqlar əsasında ya-zılmışdır. Tədqiqatda mədəniyyətə dair qanunlardan və qanun-vericilik aktlarından, proqram, çıxış və hesabatlardan, dövrimətbuatdan, monoqrafiyalardan, dərs vəsaitlərindən, elmi mə-qalələrdən, elmi konfrans materiallarından, kulturoloji fikrinelmi-nəzəri qənaətləri və təcrübəsindən faydalanılmış, mövzuilə bağlı tədqiqat müəlliflərinin fikir və mülahizələrindən, ana-loji araşdırmaların təcrübə və nəticələrindən istifadə edilmişdir.

Araşdırma zamanı əldə olunan başlıca elmi qənaət vənəticələr müasir dövrdə Azərbaycanda mədəniyyət siyasətinintəməl prinsiplərinin açıqlanması və uğurla həyata keçirilməsi,habelə bu məqsədlə mənəvi dəyərlərin inkişaf amillərininmüəyyənləşdirilməsi baxımından elmi-nəzəri əhəmiyyətdaşıyır. Monoqrafiya təhlil istiqamətləri, nəzəri yanaşma vəaraşdırma üsulları baхımından sonrakı dövrün tədqiqatları üçünelmi-nəzəri və praktik əhəmiyyət daşıyır. Qeyd etmək lazımdırki, monoqrafiya təkcə kulturoloqlar üçün deyil, həmçininmədəniyyətin müхtəlif problemlərini araşdıran tədqiqatçılarüçün də əhəmiyyət daşımaqdadır.


19

MƏDƏNİYYƏT SİYASƏTİNİN MAHİYYƏTİ VƏPROBLEMLƏRİ

XXI əsrə sürətli inkişaf yolunda olan müstəqil bir dövlətkimi qədəm qoymuş Azərbaycan Respublikası qazandığıistiqlalı qoruyub saxlamaq, demokratik dövlət qurmaq, fikirplüralizmi və azad bazar iqtisadiyyatına malik olan vətəndaşcəmiyyəti yaratmaq uğrunda inamla mübarizə aparmaqdadır.Müasir şəraitdə Azərbaycan dövlətinin mədəniyyət siyasətinintəməl prinsiplərinin, bu siyasətin tarixi, ictimai-siyasi, sosial-mədəni, elmi və kulturoloji əsaslarının araşdırılmasına keçməz-dən əvvəl, təbii ki, həm mədəniyyət siyasəti, həm də, ümu-miyyətlə, mədəniyyət anlayışının mahiyyətinə açıqlıq gətiril-məsinə və mədəniyyət siyasətinin həyata keçirilməsi prose-sində mənəvi dəyərlərin çəkisinin müəyyənləşdirilməsinəehtiyac duyulur.

Çünki XXI əsr bütün dünya dövlətləri və millətləri arasındaiqtisadi, siyasi, mədəni əlaqələrin artması, son nəticədəqloballaşma ilə xarakterizə olunmaqla yanaşı, eyni zamandaayrı-ayrı xalqların etnik-mənəvi köklərinə yenidən dönüşü ilədə xarakterikdir. İndi Planetin bütün irili-xırdalı dövlət vəmillətləri könüllü və ya könülsüz, ixtiyari və ya qeyri-ixtiyarison nəticədə böyük qloballaşmaya aparıb çıxaran nəhənginteqrasiya magistralına qoşulmaqdadır. Qloballaşma kontek-stində etnik-milli mövcudluğun siyasi, iqtisadi, kulturəl,mənəvi suverenliyi ilə bağlı milli konsepsiya və konseptualideyalar yekcins deyil. Bu prosesi sosial-siyasi, mədəni-mə-nəvi, iqtisadi-güzəran, elmi-intellektual müstəvilərdə vahidqlobal harmoniya hesab edənlər də var, kainatın daha çox vahidbir mərkəzdən idarə olunan bürokratik-texnoloji ərazi vahidinəçevrilmə prosesi olduğunu iddia edənlər də. Ən müxtəlifmövqe və münasibətlər xarakterindən asılı olmayaraqqloballaşmaya aparan nəhəng inteqrasiya magistralı bütünplaneti sorub aparmaqdadır. Mümkün olan ən optimal variant


20

bu prosesə hər bir etnosun milli-mənəvi “Mən”ini dərk edərəkqoşulmasıdır. Bəlkə də, bu zərurətin dərkindən doğan həqiqətinnəticəsidir ki, indi qloballaşma ayrı-ayrı xalqların etnik-mənəviköklərinə yenidən dönüşü ilə də xarakterizə olunur. Bu dacəmiyyət tarixinin inkişaf qanunauyğunluğunun özünüqorumainstinktindən doğur (17, s.8-9).

XX əsrin son on illiyi və XXI əsrin əvvəllərində mədəniy-yətin qloballaşma prosesi sürətlə inkişaf etmişdir. Mədənidiffuziya, daha dəqiq desək, mədəni dəyərlərin mənimsənilmə-sinin kortəbii və yaxud nəzarət edilməyən cəhəti həm pozitiv,həm də neqativ aspektlərə malikdir. Bir tərəfdən o xalqlaraimkan verir ki, bir-biriilə ünsiyyətə girsin və bir-birini yaxın-dan tanısın. Ünsiyyət və tanıma xalqların yaxınlaşmasına şəraityaratmışdır. Digər tərəfdən həddindən artıq fəal ünsiyyət vəmənimsəmə mədəni orijinallığın itirilməsi üçün təhlükədir.Eyni mədəni nümunələrin bütün dünyada yayılması, mədənitəsir üçün sərhədlərin açılması və mədəni ünsiyyətin genişlən-məsi alimləri müasir mədəniyyətin qloballaşma prosesihaqqında danışmağa məcbur etmişdir. Qloballaşma millətlərindünya sisteminə inteqrasiyasının sürətləndirilməsinə təsir edir,müasir nəqliyyat vasitələrinin və iqtisadi əlaqələrin inkişafı iləgüclənir, kütləvi informasiya vasitələrinin insanlara təsirinigücləndirir. Bu xalqlar arasında mədəni kontaktların genişlən-məsinə imkan verir və insanların miqrasiya proseslərinigüclənidirir.

XX əsr elmi-texniki tərəqqi əsri, XXI əsr isə qloballaşma,inteqrasiya və informasiya əsri adlanır. Qloballaşma prosesitəşəkkül tapdığı vaxtdan indiyə kimi Qərb və Şərq dövlətləriarasında sosial, iqtisadi, mədəni və hərbi əlaqələr sürətlənir,kommunikasiya vasitələri genişlənir. Qloballaşma inkişaf etmişQərb dövlətlərində məqbul sayılan ideoloji standartlar əsasındabaş verdiyindən, müsəlman dünyası bu proseslər zamanı,onlara ayrılmış yeri və xüsusi çəkini müəyyən etmək zərurətiilə qarşılaşmışdır (50, s.127).


21

Dünyada ortaq dəyərlər olan insan haqları, hüququnüstünlüyü və demokratiyanın əhəmiyyəti getdikcə artmaqdadır.Ötən əsrin sonlarından etibarən maliyyə bazarlarındakisərbəstləşmə hərəkatları və informasiya texnalogiyasındakıinkişafla başlayan, xarici ticarətdəki sərbəstləşmə və texnolojiinkişafla sürətlənərək iqtisadiyyatın diğər sahələrini da təsirialtına alan qloballaşma prosesi, son illərdə sosial və mədənisahələrdə da istiqamətverici olmağa başlamışdır.

Kompyuter və informasiya texnologiyalarındakı sürətliinkişaflar nəticəsində məlumatların uzun məsafələr boyuncaasan və sürətli ötürülə bilməsi Yer üzünün qloballaşmasındaəhəmiyyətli rol oynamışdır. Bu proses, beynəlxalq rəqabətqaydalarında köklü dəyişikliklərə yol açmışdır. İstehlakçılarında məlumatlara çox sürətli və asan yiyələnmə imkanı ilə bağlıtələbi də qloballaşmışdır. Bunun nəticəsində müxtəlif ölkələr-dəki istehlakçı seçimləri və həyat tərzləri arasında bənzərliklərmeydana gəlməkdədir.

İnformasiya cəmiyyətunun yaranması prosesində ənəhəmiyyətli istehsal faktoru məlumat olduğundan, işkeyfiyyətinin yüksəldilməsi və inkişaf etmiş bir informasiyastrukturuna sahib olmanın əhəmiyyəti artmaqdadır. Bu səbəblədə belə fikrə gəlinir ki, XXI əsrdə inkişafda olan ölkələrininkişafına ən böyük yardımı insan qaynaqlarına yatırım vəstrukturun yaxşılaşdırılması göstərəcəkdir.

Ümumiyyətlə isə, qloballaşma pozitiv və neqativ cəhətlərəmalikdir. Qloballaşmanın neqativ momentləri hər bir xalqınözünün mədəni özünəməxsusluğunun itməsi imkanını aşkaraçıxarır. Bu proses assimlasiya təsirinə imkan verir. Müasircəmiyyətdə mədəni özünəməxsusluğu qoruyub saxlamaqsivlizasiyanın ən ali nailiyyəti kimi dəyərləndirilir. Əvvəllər buməsələlərə diqqət yetirilmirdi. Ona görə də bir millət digərmilləti öz içərisində əridirdi, itaət altına alınmış xalqınmədəniyyət qalıqlarının müsbət ünsürlərini tamamilə özünəgötürürdü. Misal üçün Latın Amerikası və Afrika ölkələrinin


22

Avropa müstəmləkəçiliyi dövründə bu işlər baş vermişdir.Müasir dövrdə əksər sivilizasiyalı insanlar üçün “sosialsiyasət” və “mədəniyyət siyasəti” ifadələri vərdişə çevrilmişdir.Sual oluna bilər, bunlar nə üçün yalnız sivilizasiyalı insanlarüçün adiləşmişdir? Ona görə ki, bu, məqsədyönlü cəmiyyətinsosial-mədəni sahələrinin idarə edilməsi konsepsiyasınaəsaslanır. Bütövlükdə bunlar sivilizasiyalı ölkələrin fərqlən-dirici əlamətləri hesab olunur. Bu xalqlar üçün bu hallar yalnızXX əsrin ortalarından başlayaraq adiləşdirilmişdir. Elə həminvaxtdan başlayaraq bütün bəşəriyyətin mədəni genefondununsaxlanılmasına yeni yanaşma inkişaf etdirilmişdir. Bukonsepsiya BMT çərçivəsində ayrıca götürülmüş hər bir ölkəyəaid edilir.

BMT-nin təhsil, elm və mədəniyyət məsələləri üzrəniazmnaməsində deyilir: “İnsan ləyaqətini qorumaq üçünmədəniyyət və təhsil ədalət, azadlıq və sülh əsasında bütüninsanlar arasında geniş yayılmalıdır; ona görə də, bu baxımdanbütün xalqların üzərinə qarşılıqlı əməkdaşlıq ruhunda yerinəyetirilməli olan müqəddəs vəzifələr qoyulur. Buna görə dəonlar dünyanın bütün xalqlarının təhsil, elm və mədəniyyətsahəsində əməkdaşlığı yolu ilə tədricən beynəlxalq sülhə vəbəşəriyyətin rifahına nail olmaq məqsədi” (75, s.9) güdür.

Dünya kulturoloji fikri yekdilliklə belə bir ümumi qənaətəgəlir ki, ənənəvi tədqiqatlarda bir-birindən ayrı, əlahiddətəqdim edilən qədim mədəniyyətlər, biri digərinin tarixi davamıvə tamamlayıcısı olan qədim sivilizasiyaların təzahürü olmaqetibarilə vahid bir mədəniyyət hadisəsidir və indi bu sivilizasi-yaların müasir varisləri XXI əsrin ilk onilliyini tamamlamaq-dadır. Vahid mənşədən vüsət alan sivilizasiyalar tarixi epoxalarsınağından keçərək yenidən bir-birinə qovuşur. Beləliklə, türketnik-mənəvi “Mən”inin dərk olunma və ümumtürkmiqyasında psixoloji həzmi zərurəti bu günün reallıqlarındandoğur. Və bütün bəşəriyyət gücündən, iqtisadi qüdrətindən,mənəvi-mədəni səviyyəsindən asılı olmayaraq milli varlığını


23

qorumaq istəyirsə, bu prosesə qoşulmalı, onun labüdlüyünüdərk etməlidir(16, s.7).

Dünya xalqlarının hər birində kökünə, soyuna, ilkin maddi-mənəvi dəyərlərinə qayıdış meyli son zamanlar bir qədər dəgüclənməkdədir. Xalq ruhunun, milli mənəviyyatın bütün ifadəçalarlarını və özəlliklərini qoruyub saxlayan milli-mənəvidəyərlər bu qayıdışa rəvac verən sönməz idrak, solmaztəfəkkür, orijinal dünyaduyumudur. Məhz bu səbəblərdən dəmənəvi dəyərləri də ğzündə ehtiva edən mədəniyyət məfhumuilə bağlı tədqiqatlar və müzakirələr bu gün də səngimək bilmir,yəqin ki, hələ neçə-neçə onilliklər də bitib-tükənməyəcəkdir.

XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq mədəniyyət siyasətiQərb ölkələrinin fəaliyyətində tədricən mühüm yer tutmağabaşlayır. Sonralar isə Avropa Şurası mədəniyyət siyasətinədemokratik inkişaf siyasəti kimi ciddi diqqət yetirir. 1986-cıildə Avropa Şurası Avropa ölkələrində geniş yayılmış“Mədəniyyət siyasətinin qısa proqramı”na başlanğıc verdi. Buproqran Mədəniyyət Nazirlikləri tərəfindən milli hesabatlarınhazırlanmasını nəzərdə tutur. Sonra bu hesabatlar AvropaŞurasının ekspertləri tərəfindən qiymətləndirilərək müvafiqtövsiyyələr hazırlanır. Bu tövsiyyələr məhsuldar fəaliyyətproqramının işlənməsi məqsədi ilə Strasburqda və ayrı-ayrıölkələrdə müzakirə edilir. 1997-ci ildə Avropa Şurasınınmədəniyyət siyasəti şöbəsinin fəaliyyətini yaxşılaşdırmağaxidmət edən “Mədəniyyət siyasətinin sistemləşdirilməsi vəistehsalı ittifaqı” yarandı. İttifaq mədəniyyət siyasəti üzrəmaterialların yığılması, sistemləşdirilməsi və istehsalı, onlarınçoxaldılaraq müxtəlif ölkələrin dövlət və qeyri-hökumətstrukturları arasında yayılması ilə məşğul olur. O, müxtəlifölkələrdə mədəniyyət siyasəti sahəsində işləyənlər üçün təmasşəbəkəsi müəyyənləşdirir. Avropada mədəniyyətin inkişafı vəmədəniyyət siyasəti üzrə diskusiyaların keçirilməsi vəinformasiya mübadiləsi məqsədi ilə 1998-ci ildə 40-dan çoxmədəniyyət şəbəkəsi və təşkilatını özündə birləşdirən Forum


24

yaradılmışdır. O, müxtəlif mədəniyyətlər arasında qarşılıqlıanlaşma körpüləri, dostluq və sülhün qurulmasında, dünyaölkələrində demokratik mədəniyyətin inkişaf etdirilməsindəmühüm rol oynayır.

(58, s. 68)Mədəniyyət siyasəti mədəniyyətin inkişafında böyük rol

oynayır, çünki mədəniyyət siyasi amillərdən, dövlətin mədəni


25

inkişafına təkan verən və ya tormozlayan siyasi sistemindənasılıdır (18, s.28-29). Ona görə də mədəniyyət siyasətininmahiyyətini açmaq üçün ilk növbədə kulturoloji fikirdə“mədəniyyət” məfhumuna olan münasibətə aydınlıq gətirməklazımdır.

Dünya elmi fikrində mövcud olan bəzi təriflərdə“mədəniyyət” məfhumu əsasən belə izah edilir ki, bu fenomenvarlığın və şüurun bütün sahələrində bəşəriyyətin predmet-ləşdirmə (sərvətlər, normalar, işarə sistemləri yaradılması və s.)və predmetsizləşdirmə (mədəni irsin mənimsənilməsi) proses-lərinin dialektik vəhdətindən ibarət, gerçəkliyin yenidəndəyişdirilməsinə, bəşər tarixi zənginliyinin şəxsiyyətin daxilizənginliyinə çevriləmsinə, insanın mahiyyət qüvvələrinin hərvasitə ilə aşkara çıxarılmasına və inkişaf etdirilməsinəyönəldilmiş sosial-mütərəqqi yaradıcı fəaliyyətidir. Məhdudmənada əsasən maddi mədəniyyət (texnika istehsal təcrübəsi,maddi sərvətlər), mənəvi mədəniyyət (elm, incəsənət vəədəbiyyat, fəlsəfə, əxlaq, maarif və s.), həmçinin siyasimədəniyyət (cəmiyyətin, sinfin, qrupun, fərdin fəaliyyətininictimai münasibətlərin dəyişdirilməsinin subyekti kimi şəxsiy-yətin sosial inkişafının meyarını səciyyələndirən məqsədləri,nəticələri) haqqında danışmaq qəbul olunmuşdur (39, s.276)Uzun illərdir ki, təriflərin bəzilərində qeyd olunur ki, mədə-niyyət – ictimai-iqtisadi formasiyaların bir-birini əvəzeməsindən asılı olaraq inkişaf edən tarixi hadisədir. Mənəvimədəniyyəti maddi əsasdan ayıran və onu “elita”nın (fr. elite –ən yaxşı, seçilmiş) mənəvi məhsulu kimi izah edən idealistmədəniyyət nəzəriyyələrinin əksinə materializm maddi nemət-lərin istehsalı prosesini mənəvi mədəniyyətin inkişafının əsasıvə mənbəyi kimi nəzərdən keçirir; belə çıxır ki, mədəniyyətbilavasitə bütün xalqların fəaliyyətilə yaradılır. Qeyd etməklazımdır ki, maddi şəraitdən asılı olan mənəvi mədəniyyətmaddi əsas arxasınca avtomatik dəyişmir, əksinə nisbi


26

müstəqilliyi ilə (inkişafda varislik, müxtəlif xalqlarınmədəniyyətlərinin bir-birinə təsiri və s.) səciyyələnir (39, s.24).

Ümumiyyətlə, mədəniyyətin mahiyyətinə müxtəlif mövqe-lərdən yanaşan çoxsaylı təriflər mövcuddur. Bu terminolojiproblemlər içərisində maraqlı olan anlayışlar kifayət qədərdir.Adətən, mədəniyyət dedikdə ictimai qrup, fərdi varlıq vəşüurun vəziyyəti, həmçinin həmin vəziyyətin dəyişilməsisahəsində fəaliyyət başa düşülür. Varlığın vəziyyəti, onundəyişilməsindəki fəaliyyət adətən maddi vəziyyət adlanır.Varlıq haqqında təsəvvürlərin dəyişilməsinə aid fəaliyyəti vəhəmin fəaliyyətin nəticələri çox vaxt mənəvi mədəniyyətadlanır. Maddi və mənəvi mədəniyyət bir-birilə sıx surətdəəlaqədardır. “Varlıq şüuru müəyyən edir” fikri qədər, “şüurvarlığı müəyyən edir” fikri də fəlsəfi və kulturolojidiskussiyaların müzakirə obyektidir (138, s.151). Tanınmıştədqiqatçı Y.M.Lotmanın: “şüurdakı hər hansı dəyişiklik maddimədəniyyətin dəyişilməsinə təsir edir” və ya əksinə “mədəniy-yət təkcə binanı yaratmır, o həm də insanları yaradır” kimifikirləri çox alimlər tərəfindən qəbul edilməkdədir (127, s.29).

Qeyd etmək lazımdır ki, mənəvi mədəniyyəti mənəviistehsalla eyniləşdirmək olmaz. Mənəvi istehsal – ideyaların,normaların, dəyərlərin məcmusudur. Mənəvi mədəniyyət dahageniş anlayış olub, mənəvi istehsalı da özünə daxil edir.Deməli, mədəniyyət maddi və mənəvi dəyərlərin məcmusudur.Konkret olaraq mədəniyyətə, belə bir tərif vermək olar.Mədəniyyət – cəmiyyətin bütün tarixi boyu əldə etdiyi maddivə mənəvi sərvətlərin məcmusudur, həmçinin onlarınyaradılması qabiliyyəti və bəşəriyyətin tərəqqisi üçün onlardanistifadə etmək və onları nəsildən-nəslə vermək bacarığıdır.Mədəniyyət insanın sirli-sehirli dünyasıdır. Onun özünü dərketməsi və şəxsiyyətin mövcudluq üsuludur (99, s.428).

Əksər tədqiqatçıların rəyinə görə maddi və mənəvimədəniyyət arasındakı fərq nisbidir. Çünki onların hər ikisiinsanın mahiyyət qüvvələrinin predmetləşdirilməsi və


27

predmetsizləşməsi nəticəsi olaraq meydana çıxır və onunyaradıcılıqda tələbatının reallaşmasıdır. Maddi mədəniyyət“şey” tələbatının ödənilməsi üçün dəyər yaradır. İnsanıncismani təşkilini əsaslandıran qida, paltar və yaşayış yeri və s.üçün dəyərlərin içərisində prioritet xarakterə malik olur.Mənəvi dəyərlər bütün tələblərdən “yüksəkdədir”. O cismanitələbatlar çərçivəsindən kənara çıxır və onların ödənilməsi üsu-lunu mürəkkəbləşdirir. Mənəvi mədəniyyət iki növdə mövcudolur. Birincisi, predmet şey dəyərləri kimi, bu adətən insandanözgələşmiş əmtəə forması almışdır. Onlar maddi istehsalınnəticələrinə oxşayır. İkincisi, mənəvi mədəniyyət fəaliyyətaktını təmsil edir və burada nəticə insandan özgələşməmişdir, oyaradıcılıq prosesinin özü ilə üst-üstə düşür (tamaşa, dərs,müalicə təsiri). Buradan mənəvi istehsalın spesifikası maddiistehsalla müqayisədə fərqlənir. Mənəvi istehsal unikal,təkrarsız dəyərləri yaradır. Bu maddi rifah sahəsindəkiistehsaldan fərqli olaraq şablona, tirajlaşdırmaya aid deyildir.Çünki maddi istehsal sahəsində ağalıq edən standart sxemdənfərqlənir. Deməli, mənəvi istehsal prosesində insan daha çoxazadlığa malik olduğundan, şablondan uzaqdır və buradayaradıcılıq potensiyasını daha geniş şəikldə təzahür etdirir.Maddi mədəniyyət əsasən kollektiv cəhd nəticəsində yaranır vəbilavasitə korporasiyanın sahəsində mümkün olur. Mənəviistehsal korporasiyaya məruz qalır lakin o, təkbaşına baş verir(rəssamlıq, dramaturqiya, bədii ədəbiyyat, dini ehkamlar və s.konkret mənəvi məhsulun yaradılış məqamı bir müəllifiniştirakı baş verir).

Mədəniyyət insan tərəfindən yaradılır, mədəniyyətiöyrənirlər, çünki, o gen yolu ilə keçmir, hər bir nəsil onuyenidən yaradır və gələcək nəsilə ötürür. Bu proses sosi-allaşmanın əsasıdır. Dəyərlərin, inamların, normaların,qaydaların və idealların mənimsənilməsi nəticəsində uşağınşəxsiyyətinin formalaşması və bu hərəkətinin tənzinlənməsi başverir. Əgər sosiallaşma prosesi kütləvi ölçüdə dayansaydı bu,


28

mədəniyyətin məhvinə gətirib çıxarırdı. Mədəniyyətcəmiyyətin üzvlərinin şəxsiyyətini formalaşdırır, bununla dalazımi dərəcədə onların hərəkətini tənzimləyir.

Məhz mədəniyyət fenomeni, sadəcə əşyaların və zehninsadəcə abstrakt formalarda istehsalını deyil, insanın özününsosial hadisə kimi, yəni onu ictimai əlaqələrin vəmünasibətlərin bütün bolluğunda istehsalını üzvi birləşdirməyəşərait yaradır. İnsanın məzmun qüvvəsinin formalarından birikimi cəmiyyətin, onun müxtəlif sosial qruplarının proseslərinindərəcə və ölçüsünün göstəricisi kimi çıxış edən mədəniyətideyalırın, baxışların, dəyər istiqamətinin və ya praktikfəaliyyətinin müxtəlif formalarının birliyini göstərir.Mədəniyyətdə yaradıcı qüvvənin sosial şəxsi keyfiyyətləri əksolunur və möhkəmlənir.

Hər bir insan cəmiyyəti öz şəxsi spesifik mədəniyyətinə vəya müəyyən dərəcədə digər sistemlərlə üst-üstə düşən sosialmədəni sistemə malikdir. Sosial mədəni sistemlər arasındafərqlər fiziki şəraitlərlə və resurslarla; fəaliyyətin müxtəlifsahələrinə məxsus olan imkanların diapozonu ilə, dilin,ritualların və ənənələrin, alətlərin hazırlanmasının istifadəedilməsininin tipi ilə; sosial inkişaf dərəcəsi ilə bağlıdır.Fərdin, onu əhatə edən, içərisində yaşadığı mədəniyyət, onunmünasibətlərinə, dəyərlərinə, ideal və inamlarına təsir edir.Şübhəsiz ki, fərd bir neçə müxtəlif mədəniyyətlər çərçivəsindəyaşaya və yerdəyişmə edə bilər.

Mədəniyyətin əsas funksiyaları arasında zehni, aksioloji,qadağanedici, stimullaşdırıcı, tənzimləyici, harmonikləşdirici,dəyişdirici, gedonistik (zövq), varislik funksiyasının adınıçəkirlər.

Ümumiyyətlə, mədəni universililər nədir? Mədəniuniversililər – zaman və məkandan, cəmiyyətin sosial qurulu-şundan asılı olmayaraq bütün mədəniyyətlərə məxsus olannormalar, dəyərlər, qaydalar, ənənələr və xassələrdir.


29

Sosiologiyada mədəniyyət – sosial təbiətə malik olan vəinsanların müxtəlif sosial situasiyalarda qarşılıqlı anlaşmasınıtəmin edən, predmetlərin, ideyaların, dəyər anlayışlarının yara-dılmasına, anlanılmasına, qorunmasına və yayılmasına yönəl-miş sosial münasibətlərdə əks olunan mürəkkəb dinamik quru-luş kimi nəzərdən keçirilir. Sosioloji tədqiqatın obyekti, cəmiy-yətdə mövcud olan mədəniyyət obyektlərinin yaradılması,örtülməsi, mənimsənilməsi üsullarının və formalarının konkretbölgüsü, mədəni həyatda daimi və dəyişkən proseslər, həmçi-nin onların sosioloji faktorları və mexanizmləridir. Bu kon-tekstdə sosiologiyada sosial birliklərin, qrupların və bütövlükdəcəmiyyət üzvlərinin təbii və sosial ətrafı ilə zamanca təkrar-lanan, geniş yayılmış müxtəlif münasibət formalarını, birliklə-rin mədəniyyətinin inkişaf səviyyəsini müəyyən etməyə və de-məli onların mədəni tərəqqisi və ya tənəzzülü haqqında danış-mağa imkan verən mədəniyyətin inkişaf dinamikasını öyrənir.

Hər bir konkret birlik (sivilizasiya, dövlət, xalq və s.), birçox əsrlər boyu fərdin, bütün həyatı boyu onu izləyən vənəsildən nəslə ötürülən öz şəxsi mədəniyyətini yaradır. Nəti-cədə çox mədəniyyətlər meydana çıxır. Sosioloqlar qarşısındainsan mədəniyyətində nə isə ümumiliyin, elmi dildə desək,mədəni universalilərin olub- olmadığını öyrənmək problemiyaranır.

1959-cu ildə Amerika sosioloq və etnoqrafi Corc Merdək70-dən yuxarı universalilərin bütün mədəniyyətlərdə eynielementlərə malik olduğunu göstərdi: yaş dərəcələri, idman,bədən bəzək əşyaları, təmizliyə riayət etmə, qəbilə quruluşu,qida hazırlamaq, əməyin korporasiyası, kosmologiya,pərəstişkarlıq, rəqslər, dekorativ incəsənət, fala baxma,yuxuların yozulması, əməyin bölgüsü, təhsil və s.

Mədəni universalilər ona görə yaranır ki, bütün insanlardünyanın hansı bir hissəsində yaşasalar da fiziki cəhətdən eynicür quruluşdadırlar. Onların eyni bioloji tələbatları var. Deməli,bütövlükdə bəşəriyyət qarşısında ətraf mühitin ümumi prob-


30

lemləri ilə qarşılaşırlar. İnsanlar doğulurlar və ölürlər, bunagörə də bütün xalqlarda doğum və ölümlə bağlı adətlərmövcuddur. Onlar birgə həyat sürdüklərindən onlarda əməyinbölgüsü, rəqslər, oyunlar, salamlaşmalar və s. yaranır.

Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, elmi və ensiklopedikədəbiyyatlarda, habelə sözlük və lüğətlərdə adətən, bəşəriyyətinəmək sahəsində, ictimai və mənəvi həyatda əldə etdiyi, tarixəninsanlığın yaratmış olduğu maddi və mənəvi sərvətlərin toplusukimi başa düşülən mədəniyyət anlayışına dünya, o cümlədənTürkiyə və Azərbaycan mütəfəkkirləri tərəfindən özünəməxsusyanaşmalar mövcuddur. Onlar mədəniyyət və millət məfhumlarınabiri digərini doğuran, tamamlayan, mühafizə edən amillər kimiyanaşmış, bu mədəniyyətəl hadisələri vahid, tam orqanizminayrılmaz tərkib hissələri hesab etmişlər. M.K.Atatürk, M.Ə.Rə-sulzadə, M.B.Məhəmmədzadə kimi “milli dövlət ideoloqları” bir azda irəli gedərək mədəniyyət və millət məfhumlarını eyni mövqedəndəyərləndirmişlər. Mübariz Süleymanlı bununla bağlı yazır: “Eləbu səbəbdəndir ki, milli dövlət quruculuğu uğrunda qanlarınıəsirgəməmiş, canlarını fəda etmiş Türk böyüklərinin demokratiya,hürriyyət, istiqlal uğrundakı ideya mübarizələri mədəni inkişafa,mədəni tərəqqi və intibah əsaslarına söykənmişdir. Artıq dünyadövlətçilik tariхində sınaqdan çıхmış, Azərbaycanda isə millidiriliyimizi mədəni təməllərə bağlayan M.Ə.Rəsulzadənin, “Millidövlət kültür yaradıcılığının ən yüksək şəklidir” deyənM.B.Məhəmmədzadənin Azərbaycan Хalq Cümhuriyyətininqurulması ilə təsdiqlənən elmi müddəaları milli dövlət qurucu-luğunda dil, kültür və mədəniyyətin ən mühüm və əvəzedilməzamil olduğunu bir daha aşkarlamaqda, хatırlatmaqda və bəyanetməkdədir” (95, s.58).

Mədəniyyətlə bağlı Azərbaycan kulturoloji fikrində işlədilənmilliyyət və millət, kültür və mədəniyyət məfhumlarına açıqlıqgətirilmədən müasir dövrdə mədəniyyət siyasətimizin təməlprinsiplərini elmi-tənqidi baxımdan təhlil etmək anlaşılmazlıqyaradar.


31

M.Ə.Rəsulzadəyə görə millət anlamını ifadə etmək üçündilimizdə iki söz vardır: Milliyyət və millət. Bunlardan birincisilisanı (dil), dini, irqi, qövmi, tariхi, coğrafi, iqtisadi və siyasiamillərin təsiri ilə meydana gələn etnik bir cəmiyyəti ifadə edər.İkincisi isə bu topluluqdan doğan ümumi bir iradəni anladar.“Millət olmaq əzmi” başlıqlı məqaləsində o, Düikeym vəMadzininin tərifləri arasındakı ifadə fərqliliklərinə tənqidiyanaşaraq yazır ki, dilləri, adətləri, tariхləri, dinləri, vətənləri vəsairələri bir olan insanlar bir milliyyət təşkil edərlər; fəqət, birmilliyyətin millət halına keçməsi ümumi şüur və kollektiv iradəninortaya çıхmasına bağlıdır (111, s.17-18). Bunun isə yalnız “ictimaihafizə” vəzifəsini görən orqanın təşəkkülü ilə vücudə gəldiyinigöstərən M.Ə.Rəsulzadə – “Milliyyət etnik bir anlam ikən, millətsiyasi bir anlamdır” qənaətinə gəlir.

“Millətçilik-patriotizm” məqaləsində M.Ə.Rəsulzadə yazır:“Milliyyət müəyyən şərtlər və hadisələr nəticəsində vücuda gəlmişstatik bir varlıqdır; millət isə bu statik varlığın şüurlaşan dinamik(fəal) bir şəklidir. Statik bir keyfiyyət ərz edən milliyyətbaхımından vətən coğrafi bir anlamdır. Halbuki şüur və iradəyəmalik bulunan millət baхımından vətən, siyasi bir məna ifadə edər”(112, s.19-20).

“Qövm və millət” məqaləsində isə, “Milliyyətin dövlət olmaqəzmini göstərdiyi və bunda israr etdiyi zaman ancaq, millətolduğunu” söyləyən M.Ə.Rəsulzadə fikirlərində böyük türkfilosofu Ziya Göyalpa istinad edərək yazır ki, “Millət (nation)şəхsiyyətini uzun müddət qeyb etdikdən sonra təkrarcanlandırmağa çalışan bir Qövm deməkdir”, “Millət, çağdaşmədəniyyəti külli tam, özünü də onun tərkib hissəsi olaraq görür”(113, s. 24-25).

Kulturoloji fikrimiz tarixində mədəniyyət və mədəniyyətanlamları da əsasən Ziya Göyalpın təklif etdiyi terminoloji modeldəbaşa düşülməlidir. Ziya Goyalp sosiologiyasının, təliminin əsasınıhars (milli kültür) və mədəniyyət ikiliyi və sintezi təşkil edir.“Kültür milli, mədəniyyət isə beynəlmiləldir. Kültür yalnız bir


32

millətin din, əхlaq, hüquq, ağıl, estetika, dil, iqtisadiyyat və teхnikailə bağlı yaşayışlarının ahəngdar bir bütünüdür. Mədəniyyət isəeyni inkişaf səviyyəsində olan bir çoх millətlərin ictimaihəyatlarının ortaq bir bütünüdür” (41, s.40).

Hər bir xalqın mədəni irsi onun milli yaradıcılıq potensialınınetibarlı göstəricisidir. Mədəni irsin qorunması və inkişafetdirilməsi, ümumilikdə cəmiyyətin inkişafının və iqtisadiyyatlaəlaqəli olan sahələrdən əlavə digər sahələrdə daha yüksəknailiyyətlər əldə etmək cəhtlərinin ayrılmaz bir hissəsidir.

Mədəni irs anlayışına bir sıra xarici ölkəərdə dörd mövqe dpxiledilir – tarix və memarlıq abidələri, muzeylər, kitabxanalar vəarxivlər.

Azərbaycanın maddi və mənəvi mədəniyyət abidələri onunmədəni irsini tarixindən xəbər verir. Azərbaycan – qədim və ortadövr abidələri, qalaları, körpüləri, məbədləri, karvansaraları iləzəngin bir ölkədir. Min ildən artıq Qafqaz Albaniyasının paytaxtıolmuş Qəbələ şəhəri, Qədim Naxçıvan, Gəncə və Bərdə şəhərlərisənətkarlıq və mədəniyyət mərkəzləri kimi şöhrət tapmışdır.Bundan əlavə Azərbaycan qalalarla zəngindir. Kəlbəcər rayonundadəniz səthindən 2500 metrdən uca dağın başında tikilmiş Lek qalasıvə oradakı qədim tikililər, Gədəbəy rayonundakı Namərd qala,Bakıda 28 metr hündürlüyündə 8 mərtəbəli Qız qalası, İsmayıllırayonunda Cavanşirqala, Naxçıvanda Əlincə, Şəkidə «Gələrsən,Görərsən», Şamaxıda Gülüstan qalaları, Qaleyi-Buğurt və başqalarısözün əsl mənasında tariximizin möcüzələridir (64, s. 68).

Azərbaycanın tarixi memarlıq abidələri haqqında daha çoxdanışmaq olar. Bunlar bizim tarixi keçmişimizi əks etdirən maddimədəniyyət nümunələridir. Bu nümunələrin hər biri bizə ulutariximizə, keçmişimizə iftixar hissi ilə baxmağa əsas verir. Bunagörə də hər bir Azərbaycan vətəndaşı, eləcə də Azərbaycan dövlətivə mədəni abidələrin mühafizəsi, onların bərpası və təbliği üçünxüsusi səy göstərməlidir.

Azərbaycan hazırkı keçid dövrü şəraitində, mədəniyyətsahəsində kəskin tənəzzüllə üzləşmişdir. Bir çox kütləvi


33

mədəniyyət mərkəzlərinin (muzeylər, kitabxanalar, parklar, teatr vəkonsert zalları) əsaslı bərpasına və modernləşdirilməsinə ehtiyacduyulur. İncəsənət sahəsində tənəzzülün və mədəni irsin itməsinincəmiyyətə təsiri istənilən halda iqtisadi inkişaf üzrə qarşıya qoyulanməqsədlərlə heç cür müqayisə edilə bilməz. Bu baxımdanhökümət, yoxsulluğun azaldılması məqsədləri çərçivəsindəincəsənət sahəsində tənəzzül meyllərinin qarşısını alınmasına vəmədəniyyətin inkişaf etdirilməsinə yönəldilmiş əsas tədbirlərişləyib hazırlamalıdır.

Hökumət yoxsulluğun azaldılması ilə bağlı məqsədlərə öztəsirini iki əsas istiqamətdə göstərməlidir. Mədəni irsə vəmədəniyyətin gələcək inkişafına qayğının artırılması. Hazırdamədəniyət sahəsində çalışan işçilərin əmək haqqları çox və dövlətmədəniyyət müəssisələrində çalışan işçilərin əmək haqqlarınınartırılması yolu ilə mədəniyyət işçilərinin yaşayış səviyyəsininyaxşılaşdırılması təmin olunmalıdır.

Dünyanın bir çox ölkələrində bir qayda olaraq mədəni irsinqorunması, saxlanması və fundamental inkişafı dövlət siyasətinintərkib hisəsi kimi, onun maliyyə vəsaitləri hesabına həyata keçirilir.Buna baxmayaraq mədəniyyətlə bağlı əlavə fəaliyyət sahələrinəözəl sektorun cəlb olunması da həvəsləndirilə bilər. Burayamüxtəlif təlim proqramları – bədii gecələrin, incəsənət tədbirlərininvə mədəniyyət mərkəzlərinə ekskursiyaların təşkil olunması,nəqliyyət, informasiya texnologiyası və nəşriyyat, eləcə dəpərakəndə satış sahələri aiddir. Bundan əlavə bəzi mədəniyyət özəlsektora idarəetməyə verilə bilər. Bütün bünlar hökümtin inkişafstrategiyasına tam uyğun olaraq, gəlir əldəetmə imkanlarınınyaradılmasına birbaşa təsir göstərəcəkdir.

Böyük türk sosioloqu Ziya Göyalp “mədəniyyətlə” “kültür”anlayışlarını bir-birindən fərqləndirməyə çalışmışdır. Onun fikrincəkültürlə mədəniyyət arasında məzmunca həm bmrləşmə, həm dəayrılma vardır. Bunlarn hər ikisi toplum şəklində olduqları üçünaralarında bir bənzərlk möcuddur. Ziya Göyal kültürü mahiyyətcəmilli, mədəniyyəti isə beynəlmiləl hesab edirdi. O, yazır ki, kültür


34

milli olduğu halda, mədəniyyət uluslararasıdır, beynlmiləldir. Kül-tür yalnız bir millətin din, əxlaq, hüquq, ağıl, estetika, dil, iqtisadiy-yat və texnika ilə bağlı yaşayışlarını uyumlu – ahəngdar bir bütünü-dür. Mədəniyyət isə eyni inkişaf səviyyəsində olan bir çox millətlə-rin tomlunmsal-içtimai həyatlarının ortaq birbütünüdür (41, s. 160).

Böyük sosioloqun mədəniyyət haqqındakı mülahizələrindəkültür və yetkinlik ifadələri işlədilir. Kültür ilə yenilik arasındafərqlərdən birisi, kültürün “demokratik”, yeniliyin isə “aristok-


35

ratik” olmasıdır. Kültür xalqın gələnəklərində – ənənələrindən,alaşqanlıqlarından, şifahi və yazılı ədəbiyyatlarından, dilindənvə musiqisindən, dinindən, əxlaqından, bədii və iqtisadi məh-sullarından ibarətdir. Bu gözəlliklərin sərvətlərin xəzinəsi vəmuzeyi xalq olduğu üçün kültür demokratikdir. Yetkinlik isəyalnız yüksək təhsil görmüş, yüksək bir tərbiyə ilə yetişmiş hə-qiqi ziyalılara aiddir. Yetkinliyin əsası yaxşı bir tərbiyə görməkağıla söykənən biliklərin (dərk edilə bilinənləri) incəsənəti,ədəbiyyatı, fəlsəfəni, elmi və heç bir fanatizmə yol vermədəndini süni olmayan, səmimi bir məhəbbətlə sevməkdən ibarətdir.Aydın olur ki, yetkinlik xüsusi br tərbiyə ilə təşəkkül tapmışduyum, düşünmə, (təfəkkür) və yaşayış tərzidir (41, s. 84).

Milli kültür xalqın mənəviyyatını – mənəvi dəyərlərinitəşkil edirsə, mədəniyyyət ziyalılıq, yetkinlik kimi başa düşülürZiya Göyalp xalqa doğru ifadəsini iki məqsəd üçün işlədirdi:birinci xaqdan milli kültür tərbiyəsi almaq üçün xalqa doğrugetmək, ikinci xalqa mədəniyyət aparmaq üçün xalqa doğrugetmək. Çünki xalq milli kültürün canlı bir muzeyidir.

Ziya Göyalp milliliyin daşıyıcısı, müəyyənləşdiricisi olanxalq sərvətlərini, şifahi və yazılı ədəbiyyatı, dini, əxlaqı, musi-qini, bir sözlə mənəvi dəyərləri xammal kimi təsvir edir, buxammalları isə alimlər, tədqiqatçılar, sənətşünaslar mükəmməlşəkildə emal etməli, işləməlidirlər. Onu da qeyd etmək lazımdırki, “kültür” sözü əslində latıncadakı “kultura” dan yaranıb. Bu“kultura”nın bir anlamı isə “becərmə, becərilmə” torpağınemalıdır.

Böyük sosioloqun daha bir mülahizəsinə görə kültür milli,mədəniyyət isə beynəlmiləldir. Kültürlə mədəniyyət arasındahəm birləşmə, həm də ayrılma vardır. Lakin mədəniyyət həmbilgilərlə, düşüncə ilə bağlı olduğu halda, kültür duyğularımız-la bağladır. Duyğularımızla bağlı olan mənəvi aləmimiz –kültür obyektiv varlıqdır. Dil, din, əxlaq, estetika kimi duyğu-sal elementlər baxımından ortaq olan, yəni eyni tərbiyənigörmüş fərdlərdən ibarət olan zümrə millət adlanır. Milli


36

mənəvi dəyərlərimiz dedikdə məhz duyğularımızla bağlı olankültürümüz – dilimiz, dinimiz, əxlaqımız nəzərdə tutulur. ZiyaGöyalpın fikirlərinə əsaslanaraq belə nəticəyə gəlmək olur ki,mədəniyyət bilgilərlə, düşünüşlə bağlıdır. Hər hansı bir fərdduyğulardan azad deyil. Çünki insanlardakı ruh (psixologiya)duyğular və fikirlərdən ibarətdir. Yəni, psixologiya alimlərinəgörə duyğu həyatımızın əsasıdır, düşüncə həyatımız onaaşılanmışdır. Deməli, ruhumuzun normal halda ola bilməsiüçün fikirlərimizin, düşüncə və bilgilərimizin duyğularımızatamamilə uyğun olması lazımdır. Öz düşüncələrinin, fikirləri-nin duyğularına – mənəvi aləmə uyğun gəlməyən insanı təsəv-vür etmək çətindir.

Ona görə də biz əgər mədəniyyəti bilgilərlə, duşunuşləbağlı qəbul etsək, onda görərik ki, o, duyğularımızla bağlı olankültürümüzün (mənəvi dəyərlərimizin) inikşafına xidmət etmə-lidir.

Milli mənəvi dəyərlər hər hansı millətin tarix boyu əldəetdyi nailliytləridir. Yeni dünyaya gəlmiş hər hansı br insn hələbeşikdə ikən eşitdiyi laylalar ilə ana dilinin təsiri altında qalır.Buna görədir ki, ən sevdiyimiz dil ana dilimizdir. Ruhumuzutəşkil edən bütün dini-əxlaqi, bədii-etetik duyğularımız da budil vasitəsilə anlamışıq. Əslində ruhumuzun sosial duyğularıdinə, əxlaq və estetikaya – ədəbiyyata aid duyğulardan ibarət-dir. İnsan ən səmimi, ən dərin duyğularını ilk tərbiyə zamanıalır. Hər bir normal insan hansı millətin tərbiyəsini alıbsa, an-caq onun ülküsü- idealı uğründa çalışa bilər. Böyük İskəndər“Mənim gerçək atam Filipp deyil, Aristoteldir. Çünki birincimaddiliyimin – maddi quruluşumun, ikinci mənəviyyatımın –mənəvi quruluşumun meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur” –deyirdi.

Bu baxımdan mədəniyyətimizin inkişafı mənəvi dəyərlə-rimizin inkişafından asılıdır. Mənəvi dəyərlər xalqı ruhənyaşadan, ona ideya, istiqamət, stimul verən bir dəyərdir. Bu də-yər hətta içtimai hadisələrə səbəb ola biləcək qüvvəyə malikdir.


37

Fransız sosioloqu Emil Dürkheym duyğunu (kültürü),düşüncəni (mədəniyyəti) toplum yaradır fikrini irəli sürür vətoplumda kollektiv şüuran rolunu qeyd edir, iş bölümünü(əmək bölgüsünü) solsial həmrəyliyin əsası sayırdı. Bununla daO, tarixi materializmin iqtisadi modelini arxa plana keçirirdi.“Milli iqtisadiyyatımız ancaq iqtisadi gerçəkliyimizi tədqiqetdikdən sonra iqtisadi hadisələrmdən normal və xəstə olanlarıayırd edə biləcək və ancaq o zaman iqtisadi xəstəliklərimizinmüalicəsi üçün arayış və ya resept verə biləcəkdi (41, s. 70)”.

E.Dürkheym daha bir yazısında qeyd edirdi ki, milli iqtisadelmi hər yerdə milli ülkudən öncə deyil, sonra doğur.

Millətimizin mənəvi-əxlaqi dəyərləri ilə bağlı, bütövlükdəmənəvi mədəniyyəti dastanlarımız, nağıl və folklorumuz,miflər, əfsanələr, dini inanaclar, eləcə də əxlaq hüquq texnikavə iqtisadiyyatla bağlı qaydaların, elm və fəlsəfə ilə bağlıgörüşlərin hər biri kollktiv təsəvvürlərdir. Dini inamın – etiqa-dın və nəzəriyyənin ziddi sayılan ayinlər və praktiki fəaliyyətdə öncə ağılda təsəvvür olunub sonra həyata keçilirdikləri üçünəslində hər biri kollektiv (ortaq) təsəvvürlərdir. İçtimi kollektivtəsəvvürlər çoşqün böhranlar əsasında çox şiddətli həyacanlarabölünərək son dərəcə böyük qüdrət və gücə malik olurlar.İçtimai təsəvvürlərin bu durumuna ülkü məfkurə adı verilir.İçtimai təsəvvürlər gerçək (əsl) ülkü halını aldıqdan sonrahəqiqi inqilabların səbəbi olurlar (41, s. 67).

Məsələn, XVIII əsrdən XX əsrə qədər xalqımızın dövlət-çilik ənənələrinin əvvəlcə xanlıqlar, sonra isə imperiyalar tərə-findən bölüşdürülməsi azərbaycançılıq məfkurəsini yaratdı.

XIX əsr Azərbaycan marifçiliyi bu məfkürənin təsiri altın-da fəaliyətə başladı. Bu haqda professor N.Şəmsizadə yazır:“Azərbaycan maarifçiliyi Abbasqulu Ağa Bakıxanov simasındamaarifçi mütləqiyyət simasında meydana atılır və Axundovnümunəsində respublikaçı baxışlara qədər tarixi bir inkişaf yo-lu keçir”. H. Zərdabi, H. Z. Tağıyev, Ə. Hüseynzadə, Ə.Ağa-yev, Ə.Topçubaşov, M.Ə.Rəsulzadə, C.Məmmədquluzadə,


38

Ü.Hacıbəyov, M.Ə.Sabir və H.Cavid kimi şəxsiyyətlərin vəonların başçılıq etdiyi ədəbi-tarixi cərəyanların fəaliyyətisahəsində XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Azərbaycandamilli ideologiya formalaşdı və tarixdə ilk dəfə 1918-ci ildə mil-li dövlətin, Azərbaycan Demokratik Cumhuriyyəti yaranmasıilə nəticələndi. Özündə türkçülük, islamçılıq və qərb dəyərlə-rini birləşdirən həmn ideologiya azərbaycançılıq idi (98, s. 38).

İnsan üçün mənəviyyat – mənəvi quruluş maddiyyatdan,maddi quruluşdan öncə gəlir. Normal bir insan hansı millətintərbiyəsini alıbsa ancaq onun ülküsü – idealı uğrunda çalışabilər. Çünki ülkü – məfkurə (ideya) yuksək həyəcan qaynağıolduğuna görə onun uğrunda mübarizə aparılır.

Məfkürəçilik içtimai-siyasi tələbatlar, tarixi təbəddülatlardövründə xüsusilə qabarıq şəkil alır ki, Azərbaycanda da 1988-ci ildən başlayaraq məfkurəçiliyə çiddi tələbat yaranıb.

Xalqımızın çoxəsrlik cəmiyyət təcrübələri, dini və əxlaqiənənələrindən nəşət edən bu məfkurəçiliyin birinci probleti,çıxış nöqtəsi – “özünə dönmək” (“Bölgə xaqan kitabəsi” 673-732-ci illər) kökə qayıdış, başqa sözlə istiqlalçılıqdır. Və yaxudNəriman Nərimanovun təbirincə desək “Ümumideala çatmaqüçün, yəni insaniyyətə xidmət edmək üçün millətə lazımdırözünü tanısın. Bir milət özünü tanımz isə, özü ilə qeyrisininfərqini düşünməyə qadir olmaz isə xüsusi məsləki dalınca yerişedə bilməz. Bu yoldda yeriş etməz isə ümumi müqəddəs məs-lək nə olmağın da düşünməz. Tariximizin bu günkü mər-hələsində işğalçılığın başlıca şərti ittihadçılıq – birlikçilikdir(98, s. 71)”.

Ümummili lider mərhum Heydər Əliyev mənəvi dəyərlə-rimiz haqqında deyirdi. “Bizim mili-mənəvi dəyərlərimiz əsrlərboyu xalqımızın həyatında. Yaşayışında formalaşıbdır. Milli-mənəvi dəyərləri olmayan millət, həqiqi xalq ola blməz”. Dahasonra isə o deyirdi: “Azərbaycan xalqı cürbəcür hökmdarlarınəlində olubdur, tarix boyu nə qədər əziyyətlər çəkibdir. Ancaq


39

dilini də, öz mənəvi əxlaqi mentalitetini də saxlayıbdır. Buxalqımızın nə qədər dərin kökləri olduğunu göstərir” (151).

Milli mənəvi dəyərlərmiz əsrlərdən bəri formalaşmış,xalqın yaşayışına, maəişətinə daxil olunmuşdur. Azərbaycanxalqının mənəvi dərələrini fərqləndirən,onun xarakterini qaba-rıqlaşdıran əlamətlərindn ibarətdir. Azərbaycan xalqına məxsusən başlıca milli-mənəvi keyfiyyətlər bunlardır:

– mərdlik, köməksizə humanistlik;– sözünəbütövlülük, əliaçıqlılıq, səxavətlilik;– ailəyə sədaqətlilik və bağlılıq;– dostluğa möhkəmlik;– vətənə, torpağa bağlılıq;– düzlüyə aparan inam və etiqadın müqəddəsliyi;– abır, həya, ismət və onun qorunması (151).Bütün bu keyfiyyətlər Azərbaycan xalqının milli-mənəvi

dəfərlərinə məxsusdur. Müasir şəraitdə Azərbaycan dövlətininəsas vəzifəsi bu dəyərlərin qorunub saxlanması, inkişaf etdiril-məsi və gələcək nəsillərə ötürülməsindən ibarətdir. Bunun üçündə dövlətin mədəniyyət siyasəti mənəvi dəyərlərin inkişafınaönəm verməli, bu sahədəki boşluqları aradan qaldırmalıdır.

Mədəniyyətə dair nəzəri konsepsiyaların müхtəlifliyi və busahədə nəzəri fikir birliyinin olmaması səbəblərindən birimürəkkəb və çoхcəhətli fenomenin elmi tədqiqinin obyektivçətinliyidir. “Mədəniyyətin hər hansı traktovkası tədqiqatməsələlərinin spesifikasından və mədəniyyətin müхtəlif fənlərçərçivəsində nəzərdən keçirilməsinə münasibətdən, bu fənlərdətəşəkkül tapmış kateqorial aparatdan asılıdır” (101, s.79).

Humanitar elmlərin heç bir anlayışı “mədəniyyət” qədərmüхtəlif mühakimələrə, mülahizələrə meydan açmamış və buqədər tərifin yaranmasına səbəb olmamışdır. Хüsusilə dəkonkret elmlər çərçivəsində mədəniyyət haqqında bir-birindənfərqli, çoх müхtəlif təsəvvürlər mövcuddur. Və deyək ki, həttabu gün mədəniyyətə verilən heç bir müfəssəl tərif belə onunməzmununu tam aça bilmir. Kulturologiya, fəlsəfə,


40

sosiologiya, tariх, etnoqrafiya, psiхologiya və digər ictimaielmlərdə mədəniyyətin çoх zaman bir-birindən olduqca fərqlitəriflərinə təsadüf edilir. Həmin təriflər çoх vaхt mədəniyyətinayrı-ayrı, bəzən də olduqca mühüm tərəflərini əhatə etsə də,yenə heç də az əhəmiyyətli olmayan digər tərəflərini nəzərdənqaçırır.

Mənbələrdə belə bir fikir müхtəlifliyi təkcə elmi səbəblərlədeyil, eyni zamanda sosial-tariхi səbəblərlə izah edilir.Mədəniyyət nəinki nəzəri izah tələb edən anlayışdır, həmçininictimai inkişafın real praktik problemidir. Mədəniyyət problemidünyanın tariхi prosesinin bilavasitə törəməsi və nəticəsidir.

Mədəniyyət elə bir fenomendir ki, onu ictimai həyatın digərsahələrindən ayırmaq, təcrid olunmuş şəkildə düşünməkmümkün deyildir. Mədəniyyət ən geniş mənada insanın həyatfəaliyyətinin bütün əsas sferalarını – maddi istehsal, sosial-siyasi münasibətlər, mənəvi inkişaf sahəsi, məişət, insanlararasındakı qarşılıqlı əlaqələri səciyyələndirir.

Mədəniyyət ictimai hadisədir və yalnız ictimai həyatınbütün tərəflərinin (iqtisadi, sosial, siyasi, mənəvi) kontekstindədərk edilə bilər, onların hər birini özlərinə хas bəşəri məzmunbaхımından səciyyələndirə bilər.

Mədəniyyətlə bağlı yüzlərlə tərifi özündə ehtiva edənmüasir kültüroloji ədəbiyyatda “mədəniyyət” anlayışı adətəniki mənada – “geniş” və “məhdud” mənada işlədilir. Genişmənada cəmiyyətdə qəbul edilən və təsdiqini tapan bütün həyatformalarını – adətlər, normalar, institutlar, o cümlədən dövlətvə iqtisadiyyatı daхil etməklə hər şeyi ifadə edir. Məhdudmənada mədəniyyətin hüdudları mənəvi yaradıcılıq sahələrininhüdudları ilə, incəsənət, mənəviyyat, intellektual fəaliyyətləüst-üstə düşür (101, s.18). Azərbaycan kulturoloji fikirtarixində mədəniyyət anlayışı əsasən ən geniş mənadaişlədilərək, bəşəri və хüsusilə də milli хarakterli hadisə kimidəyərləndirilir. Yalnız kültürəl dəyərlər sayəsində milli dövlətquruculuğunun mümkünlüyü qəbul edilir, belə bir tezis irəli


41

sürülür ki, “milli istiqlala malik olmayan bir millət hürriyyət vəharsını hifz edəməz” (Anlaşıqlı olsun deyə, “kültür” məfhu-munu, daha çoх işlətməyə meyilli olduğumuz “milli mədəniy-yət”ə sinonim kimi də qəbul etmək olar). M.B.Məhəmmədza-dəyə görə bəşər mədəniyyəti milli mədəniyyətlərin məcmusun-dan ibarətdir. Millətlər müstəqil olmadıqca milli mədəniy-yətlərini mühafizə edə bilməzlər, buna görə də bəşər mədəniy-yəti qüsurlu olar.

Həyati-bəşər təbiətlə mübarizədən ibarətdir. Mədəniyyəti-bəşəriyyə bu mübarizələrdən hasil olan qənimətdir. Məqsədi-bəşər mədəniyyəti-bəşəriyyəni daha ziyadə təmin etmək vəonun feyzini daha ziyadə ümumiləşdirməkdir. Mədəniyyəti-bəşəriyyə isə milli harsların (kültürlərin) iştirakından və gözəl-liklərinin məcmusundan hasil olma bir yekundur. Mədəniy-yətin təmini, insanların cəmaətliklə yaşaması ancaq mədənihökumət təsisi ilə mümkündür. Mədəniyyəti-bəşəriyyə millikültürlərin məcmusundan ibarət ikən ən müvafiq və ən təbiidövlətin də milli dövlət olması aşkardır (108, s.145).

Müasir Azərbaycan kulturoloji fikrinin bir sıra nümayəndə-lərinin tədqiqatlarında da varislik ənənələrinin mühafizəsiözünü aşkar etməkdədir. Məsələn, Nizami Cəfərovun tariхi-kulturoloji mülahizələrinə görə milli mədəniyyət, milli təfəkkürvə milli mövcudluq – bunların dialektik münasibəti milliхarakteri verir;

milli mövcudluq milli хarakterin maddi əsasıdır – buanlayışda хalqın tariх səhnəsinə gəlişi, coğrafi lokallaşması,yerdəyişmələri, məskunlaşmalar… ifadə olunur;

milli təfəkkür milli хarakterin potensiyasıdır – bu anlayışdaхalqın yaradıcılıq imkanı ifadə olunur;

milli mədəniyyət isə milli хarakterin bilavasitə göstərici-sidir – bu anlayışda хalqın bütün tariх boyu yaratdığı nə varsa,hamısı ifadə olunur (21, s.16).

Milli diriliyi bütünlükdə mədəniyyətə bağlayan M.Ə.Rəsul-zadə “Milli dirilik” adlı məqaləsində yazırdı: “Məncə,


42

mədəniyyəti-bəşəriyyə millətlərin zəhmətlərindən hasil olan biryekundur. Hər millət öz iqtidar və öz istiqlalı sayəsində, yəniöz dirilyi ilə özünə хüsusi, хüsusi olduğu qədər də qiymətlibəzi şeylər əlavə edir ki, bir millətin ölməsi və yaхud ölgünfikirlərlə yaşaması yalnız özünün bədbəхtliyinin deyil,bəşəriyyətin də böyük bir nöqsanını təşkil edir” (86, s.462).

Əhməd bəy Ağaoğluda da mədəniyyəti daha geniş, bütüntərifləri içinə alan və bu kəlməyə ən geniş mənanı verən “həyattərzi” kimi qəbul edərək “Üç mədəniyyət” əsərində yazır:“Mədəniyyət demək – həyat tərzi deməkdir”. Bir şərtlə ki,burada həyat qavramının özü ən geniş və hərtərəfli bir mənadaşımalı, həyatın bütün sahə və tərəflərini, maddi və mənəvihadisələrini özündə ehtiva etməlidir. Belə olan haldamədəniyyət düşüncə və aхtarış tərzindən başlayaraq geyinişşəklinə qədər həyatın bütün təzahürlərini, hadisələrini əhatəetmiş olur (95, s.62).

Bu məqamda kulturoloji fikir tariximizdə tez-tez qarşılaş-dırılan və ya bəzən sinonim kimi də verilən “kültür” və “mədə-niyyət” məfhumlarına nəzər yetirsək, bu anlamların bəzən bir-birinə nüfuzetmə, qarşılıqlı təsir baхımından ikili mənada işlə-nildiyinin də şahidi oluruq. M.Ə.Rəsulzadənin baхışlarınaistinadən bu mülahizəmizə şərh versək, görərik ki, beynəlmiləlmiqyasda götürüldükdə “mədəniyyət” daha geniş anlama gəlirvə kültürlər məcmusu halında işlədilir. Eyni anlayışa milli as-pektdən yanaşdıqda isə mədəniyyət kültürün tərkib hissəsi kimitəqdim edilir. Məsələn, “Azərbaycan kültür gələnəkləri” əsərin-də M.Ə.Rəsulzadə yazır: “Bütün kültürlər üç böyük amilinqarşılıqlı təsirindən doğarlar: coğrafi amil – vətən, etnoqrafikamil-millət və mənəvi amil-mədəniyyət” (110, s.9). Buradamüəllif mədəniyyəti dar anlamda – mənəvi sahələrlə məhdud-laşdırmış, kültürü isə ən geniş çərçivələrdə təqdim etmişdir.

M.Ə.Rəsulzadəyə görə hər bir milli mədəniyyət digərmillətlərin mənəvi sərvətlərini öyrənməli, milliliyə хələlgətirməyən cəhətləri mənimsəməlidir. Yalnız bu yolla milli


43

mədəniyyətləri zənginləşdirmək, onu bəşər mədəniyyətininayrılmaz tərkib hissəsinə çevirmək olar.

Mədəniyyət siyasəti mədəniyyətin inkişafında böyük roloynayır, çünki mədəniyyət siyasi amillərdən, dövlətin mədəniinkişafına təkan verən və ya tormozlayan siyasi sistemindənasılıdır (18, s.28-29).

Türkiyə Cümhuriyyətinin beşillik inkişaf planı ilə bağlıxüsusi ixtisas komissiyasının hesabatında göstərilir ki, iqtisadivə sosial inkişaf fəaliyyətləri iqtisadi olduğu qədər bəşərimülahizələrlə də yönləndirilmə məcburiyyətindədir. Busəbəbdəndir ki, mədəniyyət məsələlərilə bağlı fəaliyyətlərtəlim-tərbiyə ilə əlaqəsini davam etdirməklə bərabər özəl birxarakter və hədəflər mənzuməsi halını almışdır.

Millətlərarası bir quruluş olan YUNESKO-da ittifaqlaqəbul edilən tarifə görə mədəniyyət, bir insan cəmiyyətinin öztarixi təkamülü xüsusunda sahib olduğu şüur deməkdir. Buinsan cəmiyyəti bur tarixi təkamül şüuruna aid mövcudiyyətinidavam etdirmə əzmini göstərir və inkişafını təmin edir.

Ölkəmizin çox yaxın keçmişdə qarşılaşdığı böhranıntəməlində sosial və mədəni dəyərlər etibarilə yaradılan çoxciddi bir qərarsız və tutarsız dəyərlərin gənclərimizin zehninənəqş edilə bilmiş olaması durur. Ancaq bu yollardır ki, ölkənibölmə cəhdləri inkişaf edə bilmiş, öz dövlətinə və insanınaqruplar ortaya çıxa bilmişlər. Və yenə bu yolla çalışma vəistehsal qarətlərinə səd çəkilə bilmiş, iqtisadi və sosial sabitlikbərabərcə pozulmuşdur (109, s.XXII).

Türkiyənin beşillik inkişaf planı ilə bağlı xüsusi ixtisaskomissiyasına göndərdiyi məktubunda Turqut Özal yazırdı:“Bu gün cəmiyyəti gücləndirməyə yönəldilmiş bütün səylər,müdaxilə edilə bilir maddi ünsürlərə olduğu qədər bəşəriünsürlərə də yönəlmək məcburiyyətindədir. İnkişaf sadəcəkapital deyil, insan ünsürünə də dayandırıldığı zaman bütünlükərzedən və ulaşılabilir bir hədəf halını almaqdadır. Xaricidünyaya açılan ölkəmiz, ölkə xaricində yaşayan yüz minlərcə


44

vətəndaşlarımızla birlikdə dəyərləndirilirsə, xarici təsirlərəancaq öz mədəni dəyərlərinə sahib çıxaraq, milli xarakteriləmüqavimət edəcək, birlik və bərabərliyini qoruya biləcəkdir.Dövlət iqtisadi və sosial inkişafın kəmiyyəti ilə olduğu qədərkeyfiyyəti ilə də maraqlanmaq məcburiyyətindədir. Bu mənadadövlətin mədəniyyət fəaliyyətlərini tənzimləməsi, cəmiyyətinmaddi rifahı ilə mənəvi mirası arasında ahəngli bir bütünləşmə-ni təmin etmək və inkişaf yoluyla əldə edilən inkişafı nəticədəinsanlarımız üçün bir daxili zənginliyin qaynağı halınagətirmək hədəfinə yönəldilmiş olmalıdır. Bu səbəblə iqtisadiinkişaf səylərimizi geniş bir proqram çərçivəsində davametdirirkən, insan ünsürünə və millətimizin tarixindən süzülübgələn mənəvi mirasına da əyilmək zorundayıq. Milli xaraktervə dəyərlərimiz inkişaf səylərinin həm başlıca dayanağı həm dəhədəfi olmaq məcburiyyətindədir (109, s.XXIII).

Dünya və Azərbaycan elmi fikrindən gətirdiyimiznümunəlrdən də göründüyü kimi mədəniyyət anlayışı həmgeniş, həm də çərçivələnmiş mənalarda tərif edilməkdədir.Eləcə də “Mədəniyyətin siyasəti”, “siyasi mədəniyyət və“mədəniyyət siyasəti anlayışlarını bir-birindən fərqləndirməklazımdır. Akademik Fuad Qasımzadənin yazdığı məqalədə bubarədə deyilir: “XX əsrin italyan filosofu Norbert Babbionun(1909-cu ildə anadan olmuş, əsərləri əsasən əsrin ortalarındaTurində nəşr olunmuşdur) yaradıcılığı baxımından bu vacibdir.Liberalizm tərəfdarı olan Babbio siyasi mübarizənigücləndirməyi, kəskinləşdirməyi ziyalıların vəzifəsi sayırdı.Ziyalıların siyasi fəaliyyətini o, “mədəniyyətin siyasəti hesabedirdi və onu mədəni siyasətə qarşı qoyurdu. Bu partiyalarınmənafeyinə uyğun gəlir (61, s.74).

Digər tədqiqatlarda isə “siyasi mədəniyyət” anlayışınınelmə ilk dəfə Q.Almond və S.Veberin gətirdikləri qeyd edilir.Hər iki alimin apardıqları araşdırmaların məqsədi fərdin vəcəmiyyətin siyasi sistemi daxilində oynadığı rolun, eləcə dəQərb siyasi həyat tərzinin mahiyyətini təşkil edən demokrati-


45

yanın mədəni özüllərini müəyyənləşdirmək olub. S.Veberinsosioloji görüşlərinə əsaslanan Q.Almond belə hesab edirdi ki,siyasi mədəniyyətin xarakteri siyasi quruluşla müəyyən olunurvə onun strukturu sistemdə fərdin siyasi fəaliyyət formaları,davranışları və inamlarından ibarətdir. Q.Almondun həmkarıS.Veberin irəli sürdüyü tezisə əsasən siyasi mədəniyyət fərdinsiyasi sistemi bütövlükdə psixoloji planda dərk etməsidir.

Böyükağa Qubatoğlunun fikrinə əsasən siyasi mədəniyyətşəxsiyyətin mühüm diqqəti cəlb edən keyfiyyətidir. O, ideya vəsiyasi şüurla sıx surətdə bağlıdır. Bunlar isə dünyagörüşünmühüm cəhətləri və siyasi mədəniyyətin nüvəsidir. Buna görədə siyasi şüurun, siyasi təfəkkürün və daxili mədəniyyətininkişafı olmadan siyasi mədəniyyətin varlığından söhbət olabilməz. Siyasi şüur və siyasi mədəniyətin yüksəlməsi, cəmiy-yətdə buna uyğun demokratik dəyərlərin qəbulu demokratikrejimin yaradılması üçün sosial zəmin hazırlayır(65, s.66-68).


46

(58,s 60-61)Mədəniyyət siyasəti xalqın intellektual potensialının, mənə-

vi sağlamlığı və rifahını yüksəltməyə xidmət edən siyasətdir.O, həm də millətin mənəvi, sosial-iqtisadi inkişafının möhkəm-lənməsini təmin edir. Mədəniyyət siyasətinin vəzifəsi maddi vəmənəvi sərvətlərin istehsalı, qorunması və inkişaf etdirilməsi,eyni zamanda gələcək nəsillərə ötürülməsi üçün şəraitinyaradılmasıdır. Cəmiyyətdə insanların qeyri-bərabər mədəniinkişafını və mədəni deletantlığı aradan qaldırmaq üçün inkişafetmiş ölkələrdə mədəniyyət siyasəti koordinasiya və tənzimlən-mə yolu ilə elmi surətdə təşkil edilir və idarəetmə əsasındahəyata keçirilir. Belə olan halda cəmiyyətin müxtəlif sosialqruplarının və xalqın marağını əks etdirən balanslı mədəni inki-şafa nail olmaq olar.

Mədəniyyət siyasəti hüquqi təminata arxalanmalı vəhadisələri qabaqlamağı bacarmalıdır. İnkişaf etmiş demokratikölkələrdə mədəniyyət siyasətinə xalqın sosial vəziyyətinin vərifahının yüksəlməsi kimi baxılır. Çünki bu siyasətin əsasməqsədi insan həyatının qorunub saxlanması vəyaxşılaşdırılmasına xidmət etməkdir.

Professor Fuad Məmmədov öz tədqiqatlarında bir-biri iləsıx əlaqədə olub qarşılıqlı təsirdə olan ayrı-ayrı sahələrin mədə-niyyət modelini təklif edir. Buraya təhsil və tərbiyə, elm vətexnologiya, ədəbiyyat və incəsənət, din, etika, informasiya,


47

mətbuat və turizm, hüquq, təşkilat və idarəetmə, həyat tərzi, dilvə mədəni irs səhiyyə, ekologiya və həyat fəaliyyətini təminedən digər sistemlər daxildir. Həm də mədəniyyətin bütövsistem kimi inkişafının bazis əsası hərəkətverici qüvvəsi, insa-nın intellektual fəaliyyəti və humanizm olan “mənəvi isteh-sal”dır. Azərbaycanda yeni mədəniyyət siyasətinin zərurili-yinin, rolunun və əhəmiyyətinin məntiqi dərk etmək üçün birneçə sxematik şəkil göstərilir və aşağıdakı kimi təsvir edilir.

– Son və ali məqsəd mənvi kamilliyə və yüksək rifaha nailolmaqdır. Bundan ötəri mədəniyyət siyasəti cəmiyyətin və döv-lətin hərtərəfli inkişafı üçün əlverişli şəraitin yaradılmasına nailolmalıdır,

– Müasir mədəni inşafla yanaşı şər qüvvələr və dağıntılarda mövcuddur. Bu halda mədəniyyətlə antimədəniyyət arasındabalansın mədəniyyətin xeyirinə dəyişdirilməsinə nail olmaqlazımdır.


48

– Sosial-coğrafi ölçülərdə mədəni qeyri-bərabərliliyinaradan qaldırılması və müxtəlif xalqların mədəniyyətləri arasındamədəni inkişafın harmoniyasinı təşkil etmək.

– Mədəniyyət siyasəti bütöv bir sosial sistem kimi ideolojitexnoloji və təşkilati səviyyələrdə inkişafın əsaslandırılmış idarəedilməsini nəzərdə tutur

– Mədəniyyət bir sosial fenomen kimi düzgün başa düşməküçün onun dar (adiləşmiş) kontekstual və elmi anlayışlariarasındakı fərqi bilmək lazımdır.

– Müasir şəraitdə mədəniyyəti bütöv bir sosial sistem kimiaydın təsəvvür etmək olar. Bu zaman biz “mənəvi istehsalın”iqtisadi inkişafın əsas vasitəsi olduğunu görürük. Bu da ictimairifahın artmasının açarı olan kulturoloji qanunauyğunluğun dərkedilməsidir. Dövlətin iqtisadi istehsalının səmərəliliyi elmin vəelmi texnalogiyaların nailiyyətlərinin təhsil və tərbiyə sistemininsəmərəliliyi ilə düz mütənasibdir.

– Mədəniyyəti yaradan və daşıyan insan olduğuna görə,mədəni insan düsturunu da bilmək lazımdır. O, insanın özünü tək-milləşdirmək və onu əhatə edən dünyanı mütərəqqi dəyişməkdəimkanlarını açıqlayır.

– Nəhayət insan, cəmiyyət və dövlətin sosial-mədəniinkişafının əsas istiqamətləri, şərtləri və prioritetləri düzgün təyinetmək üçün mədəni inkişafın əsas amil və qanunlarını, habeləkulturologiya metodologiyasını bilmək lazımdır (128, s.191-198).

Bizcə mədəniyyət anlayışı geniş anlamda dərk olunmalıdır.Belə olan halda yuxarıda qeyd edilmiş mədəni insan düsturuortalığa çıxır. Mədəni insan hər şeyə qadirdir. Təəssüf ki, bir çoxhallarda mədəniyyət anlayışı dar mənada qəbul edilir, ədəbiyyatvə incəsənət kimi başa düşülür. Əlbəttə bu çox səhv düşüncədir.


49

(58, s9)Ziya Göyalpın bu barədəki fikirləri daha maraqlıdır: “Milli

mədəniyyət – hars ilə mədəniyyət arasında həm bir birləşməyeri, həm də ayrılıqlar vardır. Mədəniyyət ilə mədəniyyətarasında birləşmə yeri ikisinin də bütün toplumsal – ictimaihəyatları içlərinə almasından ibarətdir. Toplumsal ictimaihəyatlar bunlardır: Din, əxlaq, hüquq, ağıl, estetika, iqtisadiy-yat, dil və texnika ilə bağlı həyatlar. Bu səkkiz növ toplumsal –ictimai həyatın toplamına cəminə “mədəniyyət” adı verildiyikimi, mədəniyyət də deyilir. Bax, mədəniyyət ilə mədəniyyətinbirləşdiyi yer və bənzərliyi bundan ibarətdir.

Mədəniyyət siyasəti mədəniyyətin bəşəriyyətin inkişa-fındakı rolunu şərh edən və bu istiqamətdə ardıcıl, sistemlifəaliyyət göstərən bir sahədir. Məhz buna görə də inkişaf etmişdemokratik ölkələrdə mədəniyyət siyasəti keçən əsrinortalarından diqqət mərkəzindədir. Mədəniyyət siyasətinininkişafı dünyada sülhün, firan həyat tərzinin və rifahın rəmzikimi dərk olunmaqdadır.

Ümumilikdə götürüldükdə, mədəniyyət anlayışı ilə bağlıelmi ədəbiyyatda, lüğət və sözlüklərdə olan mövcud təriflərdə“mədəniyyət” məfhumu əsasən belə izah edilir ki, bu fenomenvarlığın və şüurun bütün sahələrində bəşəriyyətin predmetləş-dirmə (sərvətlər, normalar, işarə sistemləri yaradılması və s.)və predmetsizləşdirmə (mədəni irsin mənimsənilməsi)


50

proseslərinin dialektik vəhdətindən ibarət, gerçəkliyin yenidəndəyişdirilməsinə, bəşər tarixi zənginliyinin şəxsiyyətin daxilizənginliyinə çevriləmsinə, insanın mahiyyət qüvvələrinin hərvasitə ilə aşkara çıxarılmasına və inkişaf etdirilməsinəyönəldilmiş sosial-mütərəqqi yaradıcı fəaliyyətidir. Məhdudmənada əsasən maddi mədəniyyət (texnika istehsal təcrübəsi,maddi sərvətlər), mənəvi mədəniyyət (elm, incəsənət və ədəbi-yyat, fəlsəfə, əxlaq, maarif və s.), həmçinin siyasi mədəniyyət(cəmiyyətin, sinfin, qrupun, fərdin fəaliyyətinin ictimaimünasibətlərin dəyişdirilməsinin subyekti kimi şəxsiyyətinsosial inkişafının meyarını səciyyələndirən məqsədləri, nəticə-ləri) haqqında danışmaq qəbul olunmuşdur (39, s.276) Uzunillərdir ki, təriflərin bəzilərində qeyd olunur ki, mədəniyyət –ictimai-iqtisadi formasiyaların bir-birini əvəz eməsindən asılıolaraq inkişaf edən tarixi hadisədir. Mənəvi mədəniyyəti maddiəsasdan ayıran və onu “elita”nın (fr. elite – ən yaxşı, seçilmiş)mənəvi məhsulu kimi izah edən idealist mədəniyyət nəzəriyyə-lərinin əksinə materializm maddi nemətlərin istehsalı prosesinimənəvi mədəniyyətin inkişafının əsası və mənbəyi kiminəzərdən keçirir; belə çıxır ki, mədəniyyət bilavasitə bütünxalqların fəaliyyətilə yaradılır. Qeyd etmək lazımdır ki, maddişəraitdən asılı olan mənəvi mədəniyyət maddi əsas arxasıncaavtomatik dəyişmir, əksinə nisbi müstəqilliyi ilə (inkişafdavarislik, müxtəlif xalqların mədəniyyətlərinin bir-birinə təsirivə s.) səciyyələnir (39, s. 377).

Mədəniyyət tarixinin araşdırılması təsdiq edir ki, mədəniy-yətlə siyasətin əlaqəsi tarixən möhkəm olmuşdur. Bununlabağlı çoxsaylı istinadlar vermək mümkündür. Məsələn, rustarixçisi V.O.Klyuçevski yazırdı ki, siyasi terminlər öz tarixinəmalikdir. Həqiqətən də hələ qədim Yunanıstanda “siyasət” an-layışı altında dövlət fəaliyyətinə aid olan bütün nə varsa daxiledilirdi. V.İ.Dal siyasət dedikdə dövlətidarəçiliyinə aid olanelmi başa düşürdü. Bura hökmdarın əhval-ruhiyyəsi, məqsədi,əməllərinin tərzi, çox vaxt həqiqi niyyətlərin gizlədilməsi da-


51

xildir. Fransız ensiklopediya lüğətində “siyasət sənəti” ifadəsiişlədilir (134, s.212). M.Ə.Rəsulzadə isə deyirdi ki: “Mədə-niyyətin qayəsi siyasəti elmə tabe etdirməkdir” (113, s.84).

Mədəniyyət sahəsindəki siyasət dövlət tərəfindən əhəmiy-yətli dərəcədə ciddi həyata keçirilən, maliyyələşdirilən, nizam-lanan praktiki tədbirlər sistemidir. Bu siyasət millətin mədənivə mənəvi irsinin toplanması, inkişafı və saxlanılmasına yönəl-mişdir. Mədəniyyət siyasəti sayəsində, hər şeydən əvvəl,aşağıdakı suallar meydana gəlir. Millətin mədəni irsi necəqorunur? Bu tədbir bütün etnik və sosial qruplara necə aidedilir? Bütün istifadə edilən dillər bərabər statusa malikdirmivə ya ayrıca götürülmüş ölkədə mədəni və dil diskrinimasiyasımümkündürmü? Rəsmi dövlət dili əcdadların dili hesab olunur,yoxsa ki, müstəmləkəçi ağalığından qalan irsdir? Qeyri əsasdillər dövlət tərəfindən hansı səviyyədə müdafiə olunur vəyaxud bu, yalnız icmanın qayğısı əhatəisndədir? Həmin dillərcəmiyyətdə mədəni və sosial fərqlərin qorunub saxlanılmasıüçün nə dərəcədə istifadə olunur və yaxud dil qrupları arasındaantoqonizmin aradan qaldırılmasına və inkişafına şəraityaradırmı? Bu gün bir çox ölkələrdə mədəniyyət sahəsindəkisiyasət assimlyasiya modelindən başqa sahələrə orientasiyagötürür, nəticədə azlıqda olanlar özlərinin bəzi mədəniənənələrindən və dəyərlərindən imtina edir, onu əksəriyyətinmüdafiə etdiyi ənənələrlə əvəz edir. Nəticədə əksəriyyətinmulti mədəni modeli müdafiə edilir. Burada fərd sosiallaşır vəetnik mədəniyyətdə dominantlıq rolu ifa edir. Məsələn, ABŞ-da milyonlarla insan ingilis dilində və həmdə özünün etnikdilində danışır. Onlar ümummilli və etnik bayramları qeydedirlər. Onlar öz ölkəsinin tarixini və millətinin tarixini öyrənir.Qlobal beynəlxalq miqrasiya, zəif inkişaf etmiş ölkələrintəsərrüfatının struktur yenidən qurulmasına stimul verir.Mexanikiləşmə və sənayeləşmə bura inkişaf etmiş ölkələrdəndaxil olur, aqrar sektor ixtisara düşür və milyonlarla kəndəhalisi iş axtarmaq məqsədilə şəhərlərə köçməli olur. Onları


52

şəhər həyat tərzi cəlb edir. Eyni zamanda şəhərlərin orta sinfiadətən qərb həyat tərzinə yönəmlidir, buna görə də o öz ölkə-sində rahat ixtisaslı iş tapa bilməyənlər, bu işi ABŞ da vəyaxud Qərbi Avropada tapa bilir.

Azərbaycanın zəngin milli mədəniyyətinin qorunubsaxlanılması dövlətimizin ən mühüm vəzifələrindən biridir.Mədəni sərvətin qorunub saxlanılması və istifadəsi problemləriölkənin Əsas Qanununda – Azərbaycan RespublikasınınKonstitusiyasında öz əksini tapmışdır. “Hər kəs tarixi, mədənivə mənəvi irsə hörmətlə yanaşmalı ona qayğı göstərməli, tarixvə mədəniyyət abidələrini qorumalıdır”.

Müstəqillik yenidən bərpa olunduqdan sonra Azərbaycandahüquqi-vətəndaş cəmiyyəti yaranmasının bünövrəsini təminmədəni quruculiq işləri geniş vüsət almağa başladı. Və ötən buillər ərzində mədəni inkişafın hüquqi tənzimlənməsinə dairqanunvericilik bazasının yaradılması ilə bağlı xeyli işlərgörülmüşdür. İlk növbədə onu qeyd edək ki, 1995-ci ilinnoyabr ayının 12-də ümumxalq referendumu ilə qəbul edilmişmüstəqil Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının“Mədəniyyət hüququ” adlanan 40-cı maddəsi mədəniyyəthüququnun müdafiəsinə həsr edilmişdir:

“I. Hər kəsin mədəni həyatda iştirak etmək, mədəniyyəttəsisatlarından və mədəni sərvətlərdən istifadə etmək hüququvardır.

II. Hər kəs tarixi, mədəni və mənəvi irsə hörmətlə yanaş-malı, ona qayğı göstərməli, tarix və mədəniyyət abidələriniqorumalıdır” (9, s.22).

“Mədəniyyət haqqında Azərbaycan RespublikasınınQanununda isə “Mədəniyyət sərvətləri” haqqında deyilir:“Mənəvi və estetik ideallar, normalar və davranış qaydaları,dillər, dialektlər, ləhcələr, milli və etnik ənənələr və adətlər,tarixi toponimlər, folklor, tətbiqi xalq sənətləri, mədəniyyət vəincəsənət əsərləri, mədəniyyət fəaliyyətinin elmi tədqiqatınınnəticələri və metodları, tarixi və mədəni əhəmiyyəti olan


53

binalar, tikililər, əşyalar, tarix və mədəniyyət baxımındanunikal ərazilər və obyektlər mədəniyyət sərvətləridir” (77, 18aprel 1998-ci il, № 86). Bu Qanuna əsasən AzərbaycanRespublikasının mədəniyyət sahəsində dövlət siyasətinin əsasprinsipləri bunlardır: sosial və maddi vəziyyətindən, milli, irqi,dini və cinsi mənsubiyyətindən asılı olmayaraq hər kəsinmədəniyyət sərvətlərinin yaradılmasında, istifadəsində vəyayılmasında hüquq bərabərliyi; hər kəsin istedadının, əqliimkanlarının üzə çıxarılmasının və yaradıcılıq azadlığınıntəmin edilməsi; milli mədəniyyətin bəşər mədəniyyətinin tərkibhissəsi kimi inkişaf etdirilməsi. Bu Qanuna əsasən AzərbaycanRespublikasının mədəniyyət sahəsində dövlət siyasətininvəzifələri bunlardır: mədəni həyat tərzinin formalaşdırılması;milli və dünya mədəniyyəti sərvətlərinə qovuşmağa yönəldiləntəhsil sisteminin inkişaf etdirilməsi; mədəniyyət sahəsindəinhisara yol verilməməsi; dövlət mədəniyyət sistemininmüxtəlif mənbəələrdən maliyyələşdirilməsinin uzlaşdırılması;yaradıcılıq fəaliyyətinin bütün sahələr üzrə yüksəlişi üçünşərait yaranmasına kömək etmək məqsədi ilə ictimaimüzakirələrin müxtəlif formalarından, ekspertiza müsabiqələr-dən istifadə etməklə mədəniyyətin inkişaf istiqamətlərininhazırlanması; mədəniyyət sərvətlərinin qorunması və artırıl-ması; Azərbaycan Respublikasının mədəniyyət potensialınıninkişafına, mühafizəsinə və ondan hərtərəfli istifadəolunmasına, mədəniyyət sahəsində geniş miqyaslı beynəlxalqəməkdaşlığa şərait yaradılması; dövlət mədəniyyət sistemininelmi və mütərəqqi metodlarla idarəçiliyinin təmin edilməsi;tarix və mədəniyyət abidələrinin qeydiyyata alınması, qorun-ması və bərpası üçün müvafiq tədbirlərin görülməsi;mədəniyyətin inkişafına dair milli proqramların hazırlanmasıvə həyata keçirilməsi, beynəlxalq proqramların hazırlanma-sında iştirak edilməsi; görkəmli mədəniyyət xadimlərininxatirəsinin əbədiləşdirilməsi üçün tədbirlər görülməsi; mədə-niyyətin inkişafı fondlarının yaradılmasının təmin edilməsi;


54

Azərbaycan Respublikasında milli mədəniyyətin tərəqqisi vəmüvafiq dünya mədəniyyəti ilə inteqrasiyasını, milli ənənələrindirçəldilməsi və inkişafını, əhalinin mənəvi təlabatınınödənilməsini təmin edən mədəniyyət əsərlərinin yaradılmasıüçün həvəsləndirici tədbirlərin görülməsi; mədəniyyət vəincəsənətin nailiyyətlərindən istifadə edilməsində vətəndaşlarınKonstitusiya hüquqlarının, əhalinin zəngin milli və dünyamədəniyyəti sahələrindən faydalanmasının təmin edilməsi;mədəniyyət təsisatlarının normal fəaliyyətinin, onlarn maliy-yələşdirilməsinin və maddi-texniki bazasının möhkəmləndiril-məsinin təmin edilməsi; mədəniyyətin ixtisaslı kadrlara olanehtiyacının təmin edilməsi.

Mədəniyyət haqqında Qanun özündə Avropa Şurasınınhumanist prinsiplərini də əks etdirir (barada Avropa konven-siyasının əsas müddəaları nəzərə alınıb). Qanun dövlətin vəbütövlükdə cəmiyyətin maraqlarının müdafiə edilməsi baxı-mından mədəniyyət sahəsində konkret hüquqi münasibətlərqrupunu tənzimləyən normaları əks etdirir. Qanunda vətəndaşcəmiyyətinin tələblərinə cavab verən müddəaların nəzərdətutulması müsbət əhəmiyyətə malikdir. Bunlara mədəniyyətləvə yaradıcılıq fəaliyyəti ilə məşğul olan subyektlərin hüquqlarıvə azadlığının müdafiəsi, mədəniyyət təşkilatlarının yaradıl-ması və onların inkişafına kömək, mədəni fəaliyyətə dövlətinmüdaxiləsinin məhdudlaşdırılması, mədəniyyət sahəsindəinhisarçılığın qadağan edilməsi aiddir. IX fəsil, 51 maddədənibarət olan Qanunda ölkənin sosial-mədəni inkişafı üçün yaxşıəsaslar qoyulmuşdur.

Azərbaycanda mədəniyyət strategiyalarının inkişafına dairhesabat və məruzələrindən öyrənirik ki, Azərbaycanda mədə-niyyət siyasətinin ümumi strateji məqsədləri çox yığcamşəkildə ifadə olunmuşdur: keçmişin mühafizə edilməsi, indinindəstəklənməsi və inkişaf etdirilməsi; gələcəyin təmin edilməsi.Bu məqsədlərin həyata keçirilməsi üçün Azərbaycan Respubli-kası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi çox vacib bir işə – ölkədə


55

mədəniyyət siyasətinin ümumi mənzərəsini cızmağa cəhdgöstərmişdir. Bu, mədəniyyət sahəsində islahatların dərk olun-ması və həyata keçirilməsi yolunda ilk mühüm addımdır (139).

Beynəlxalq ekspertlərin fikrincə isə, bütövlükdə mədəniy-yət sektoru ilə bağlı hökumətin üzərində düşünməli olduğu birsıra məsələlər mövcuddur və Mədəniyyət və Turizm Nazirliyionların həllində strateji lider rolunu oynamalıdır: islahatlar vəmədəniyyət sahəsində qanunvericiliyin həyata keçirilməsi;informasiyalar, treninqlər və misallar (müsbət təcrübə və im-kanları göstərən) vasitəsilə köhnə münasibətlərin dəyişdiril-məsi; müxtəlif sektorların və xadimlərin niyyət və arzularınadiqqətlə yanaşılması; milli əhəmiyyətə malik layihə və müəssi-sələrin zəruri dərəcədə maliyyələşdirilməsi və dəstəklənməsi;yaradıcılığın və iştirakın təşkil edilməsi; gənclər üçün siyasətintəmin edilməsi; mədəni çoxçeşidliliyin təşviq olunması. “Bütünbu vəzifələr 2001-ci ilin sonlarında işlənib hazırlanan 5 illikstrateji planda – “Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafına dairdövlət proqramında” da nəzərdə tutulmuşdur və bu proqramnazirliyinin, əslində Milli Məruzəyə islahatlar prosesininbirinci mərhələsi kimi baxdığını bir daha nümayiş etdirir. DigərAvropa ölkələrində uğurla sınaqdan çıxan və nisbətən yaxındövrlərin məhsulu olan mədəniyyəti müdafiə təşəbbüsüinkişafın digər sahələri üçün mədəniyyət və incəsənətin ehtiyacvə üstünlüklərinə diqqətin artırılmasını və mədəniyyətininkişafı naminə, onun digər planlara daxil edilməsi yolu iləmüxtəlif hökumət orqanları arasında, habelə işgüzar dairələrləsıx əməkdaşlıq yaradılmasını nəzərdə tutur. Bu, dövlətsiyasətinin hər bir aspektini yaxşılaşdıran, eyni zamanda digərmaraqlı amillərə dəstək gətirən ən yaxşı inteqrasiya fəaliyyətistrategiyalarına aparıb çıxarır. Artıq Azərbaycanda inteq-rə edilmiş layihələrə aid bir neçə bu cür uğurlu təcrübə nümu-nəsi vardır, lakin onlar hələ strategiya olmaqdan çox uzaqdır.Mədəniyyət sahəsində treninq təlimçiləri üçün strategiya daqısa və orta müddətli inkişafın əsas məsələlərindən biridir.


56

Nazirlikdə, yerli hakimiyyət orqanlarında və mədəniyyətmüəssisələri səviyyəsində lazımi sayda mədəniyyət menecerivə inzibatçısı olmadan heç bir islahat həyata keçirilə bilməz.Bunun ardınca isə sektoral islahat proqramları, məsələn, mu-zeylər, kitabxanalar, teatrlar üçün proqramlar həyata keçiril-məlidir” (139).

Belə qənaətdəyik ki, müasir dövrdə Azərbaycan dövlətininmədəniyyət siyasətini, getdikcə daha cox qloballaşan və həmdə siyasiləşən dünyanın siyasi hadisələrindən təcrid edilmişşəkildə təhlil və şərh etmək doğru olmaz. Və bu məsələdəhökmən siyasi amillərin mahiyyətinə və təsiretmə gücünədiqqət yetirmək lazımdır. Bunun üçün də ilk növbədə siyasianlayışların, o cümlədən “siyasət” məfhumunun etimoloji ma-hiyyətinə açıqlıq gətirməyə ehtiyac vardır. Belə ki, buməfhumla bağlı fəlsəfi lüğətlərdə əsasən belə qeyd edilir ki,siyasət – siniflər, millətlər və digər sosial qruplar arasındakımünasibətlərlə bağlı, əsas məqsədi dövlət hakimiyyətinin ələkeçirilməsindən, əldə saxlanılmasından və istifadə olunmasın-dan ibarət fəaliyyətdir. Siniflər arasındakı münasibətlər vədeməli, onların köklü mənafelərini ifadə edən siyasət həminsiniflərin iqtisadi vəziyyətindən irəli gəlir. Siyasi ideyalar vəonlara uyğun təsisatlar iqtisadi bazis üzərində üstqurumu təşkiledir. Lakin bu heç də o demək deyildir ki, siyasət guyaiqtisadiyyatın passiv nəticəsidir. Siyasətin dəyişdirici qüvvəyəçevrilməsi üçün o, cəmiyyətin maddi həyatının inkişafıtələbatını düzgün əks etdirməlidir. Mürtəce qrupların siyasəticəmiyyətin irəliyə doğru inkişafını ləngidir, çünki bu siyasətcəmiyyətin obyektiv tələbatının ziddinə aparılır. İctimaihəyatın müxtəlif sahələrinə uyğun olaraq siyasət iqtisadi,sosial, milli, aqrar siyasəti və sairəyə bölünür (39, s.371).

1985-91-ci illərdə keçmiş SSRİ tarixinə “yenidənqurma vəaşkarlıq” bir dövrü kimi daxil olmuşdur. Bu dövr Sov. İKP-nin başkatibi və SSRİ-nin birinci prezidenti M.S.Qarboçovun adı iləbağlıdır. Həmin dövrdə SSRİ məkanında mühüm hadisələr baş


57

vermişdir. Sovet İttifaqı və sosialist düşərgəsi dağılmış, kommunistpartiyaların monopolyalarına son qoyulmuş, iqtisadiyyatliberallaşdırılmış, senzura yumşaldılmış, söz azadlığının əlamətləriüzə çıxmışdır. Eyni zamanda xalqın maddi vəziyyəti pisləşmiş,planlı iqtisadiyyat dağılmışdır. Keçmiş sovetlər birliyində birləşəndövlətlər müstəqillik əldə etdi, o cümlədən Rusiya Federasiyasıyaradıldı. Ayrı-ayrı ölkələrdə eyni zamanda Rusiya Federasiya-sında 1993-cü ildən ümumxalq referendum keçirildi, RusiyadaB.N.Yeltsin hakimiyyətə gəldi. Onun dövründə Rusiya Federasiya-sında mədəni situasiyaya köklü sürətdə dəyişməyə doğru getdi.Xaricdə və sürgündə olan məşhur mədəniyyət xadimləri geriyəqayıtdı. O cümlədən, musiqiçilər M.L.Rostropoviç, müğənniQ.Vişnevskaya, yazıçılar A.Soljenitsin və T.Voynoviç, rəssamE.Neizvestnı və başqaları geriyə qayıtdı. Lakin bu dövrdəRusiyadan minlərlə alimlər və mütəxəsssislər o cümlədən, texnikaelmləri sayəsində tanınmış mütəxəssislər vətəni tərk etdilər.Azərbaycandan da Avropaya, Amerikaya, xüsusilə Türkiyəyəmüəllim işləmək üçün alimlər, musiqiçilər və digər sahələrdəkimütəxəssislər getmişdir. 1991–94-cü illərdə Rusiyada elmə ayrılanmaliyyə vəsaitinin 80%-ə qədəri ixtisara düşdü. 70-90 min nəfərəqədər 31-45 yaşlı alim hər il xaricə işləməyə getməyə başladı.Xüsusilə, gənc kadırların artımı aşağı düşmüşdü. Təkcə 1994-cüildə ABŞ-a 444 min patent və lisenziyalar satılmışdır. Rusiyada isəyalnız 4 min potent və lisenziyalar satılmışdır. Rusiyanın elmipotensialı 3 dəfə azalmışdır. Əgər 1980-cı ildə elmlə məşğul olan 3milyon mütəxəssis çalışırdısa, 1996-ci ildə elmlə məşğul olanlar 1milyondan az idi (137, s.10).

Eləcə də ötən əsrin son onilliyində Azərbaycanda elmə sərfolunan maliyyə xərcləri özünü minimal şəkildə göstərirdi. Elmikonfranslarda, seminarlarda və s. tədbirlərdə iştirak etmək üçünxaricdən dəvət almış tanınmış alimlərin heç biri maliyyəucbatından gedə bilmirdi. O zaman məlum olurdu ki, “beyinlərinaxını” inkişaf etmiş ölkələrdə mümkündür. Məntiqə görə hansıölkədən alimlər axını varsa, deməli həmin ölkə yüksək elmi və


58

mənəvi potensiala malikdir. Əgər Avropa və Amerikada keçmişSSRİ məkanından gələn alimlərə, mütəxəssislərə ən yaxşılaboratoriyalarda iş verilirsə bu onu sübut edir ki, keçmiş dövrdəsovet elmi qabaqcıl mövqelərə malik olmuşdur. Rusiyanın vəkeçmiş SSRİ məkanındakı ölkələrin iqtisadi böhran səviyyəsinədüşməsinə baxmayaraq onlar dünyaya müxtəlif elm və texnikasahələrində yüzlərlə unikal kəşflər verə bilər. XX əsrin 90-cıillərində mədəniyyətin maliyyələşməsinin azalması saysız-hesabsızxüsusi nəşriyyatların yaranmasına mane olmadı. Keçmiş SSRİməkanında o cümlədən Azərbaycanda şəxsi mətbəələr vənəşriyyatlar yarandı. Vaxtilə qadağan edilmiş, xüsusilə Freydin,Zimmelin, Berdyayevin və s. alimlərin əsərləri çap olundu. Onlarlaədəbi jurnallar, nəşr olunurdu. Yeni ədəbiyyat müstəqil sahə kimiyüzlərlə əsərinin çapını gücləndirdi. Dindarların sayının artmasıçoxsaylı məscidlərin tikilməsinə, müqəddəs yerlərin təmiredilməsinə şərait yaratdı. Dini kitablarla yanaşı dini jurnallar danəşr olunmağa başlandı. Ali məktəblərin nəzdində ilahiyyatfakultələri yaradıldı. Çoxsaylı ilahiyyatçılar müxtəlif sahələrdəçalışmağa başladı. Sovet dövründə hətta ağla gəlməyəcək tədbirlərhəyata keçirildi. Əlbəttə 90-cı illərin sonunda qüsurlar olsa da, XXəsrin sonunda XXI əsrin əvvəllərində mədəniyyət sahəsində sözünhəqiqi mənasında irəliləyiş özünü göstərməyə başladı (50, s.127).


59

Dövlətin mədəniyyət siyasətininprioritetləri və məqsədləri

(mənəvii dəyərlər kontekstındə)

Qeyd etmək lazımdır ki, mədəniyyət siyasəti anlayıvşı həmAzərbaycanda, həm də, ümumiyyətlə bütün dünyada nisbətənyeni anlayışdır. Mədəniyyət siyasətinin bir elm kimi əsasınıqoyanlardan biri Fransanın əfsanəvi mədəniyyət naziri,istedadlı fransız yazıçısı Andre Malro olmuşdur. XX əsrin 60-cı illərinin fransız cəmiyyətində mədəniyyət haqqında yenianlayışın, onun inkişafının strategiyasının, cəmiyyətdə yenirolunun formalaşdırılması ona nəsib olmuşdur. Şübhəsiz ki, buideyalar cəmiyyətin özünün belə dəyişikliklərə həvəsini,hazırlığını və istəyini əks etdirirdi (7, s.59).

İnsan inkişafının və dövlət quruculuğunun potensial imkan-larının həyata keçirilməsi, təşkilati, maliyyə və dünyagörüşüxarakterli obyektiv və subyektiv çətinliklərlə bağlıdır. Postso-vet məkanının digər ölkələri kimi Azərbaycan Respublikasınında qarşısında ideoloji yenidənqurma və mədəni yeniliklər,təhsil, elm, səhiyyə şəbəkələrinin, ekoloji strukturun optimal-laşdırılması, dövlətin texnoloji rəqabətə davamlılığının təminatıvə əhalinin həyat təsnifatı sistemlərinin effektivliyinin artırıl-ması ilə əlaqədar bir sıra mürəkkəb məsələlərin həlli durur.Ancaq bu gün tək təbii-milli irsiyyət, qan və gen yaddaşı dakifayət etmir. Texniki tərəqqi, tətbiqi kibernetika, fono və fotocəbbəxanası zəka yaddaşı kimi obrazlı yaddaşın da köməyinəgəlir. Mədəniyyət, xüsusilə ədəbiyyat-folklor münasibətlərindəmüasir dövrü daha belə cəbbəxanasız təsəvvürə gətirmək müm-kün olmur (60, s.84-85).

Struktur sosial, regional və fərdi ölçüləri də, mədəniinkişafın qeyri-müntəzəmliyini də çətinilklərə aid etmək olar.Bu özünü həm də tam bir sistem kimi baxılan mədəniyyətinayrı-ayrı sahələrinin bərabərsizliyində, əhalinin elitar və kütləvimədəniyyətinin inkişafındakı ciddi daxili dispropasiyalarda,


60

inkişaf mədəniyyəti kimi mədəniyyət nailiyyətlərindən istifa-dədə, gender bərabərhüquqluğunun olmamasında, ölkəninmüxtəlif regionlarının qeyri-bərabər mədəni inkişafında daözünü göstərir. Bu isə, mədəniyyətin sosial institutlarınıninkişafı prioritetlərinin seçimi məsələsini günün vacib problem-ləri sırasına çıxarır. Sadalanan məsələlərin müvəffəqiyyətlihəlli, mədəniyyət və mədəniyyət siyasəti sahəsində zamanın tə-ləblərinə cavab verən yenilikçi islahatların keçirilməsinə yar-dımçı olan model və proqramların tərtibini və həyata keçiril-məsini təkidlə tələb edir. Belə proqramların yaradılması üçünruhi mədəniyyətin yüksək missiyasının yeni görünüşü və onuninsanın, sosial sahənin və dövlətin inkişafında yenilikçidəyişdirici rolunun imkanlarını açan problemlərin kulturolojitəhlili lazımdır.

Adətən, cəmiyyətdə baş verən qlobal sosial və ideolojihadisələr miqyasca ona tay, bərabər ədəbi təlatüm və dalğadaəks-səda tapır. Bu gün bədii-ədəbi ideoloji həyatda miqyas vəəhatəcə məhz belə bir dalğadan xəbər verir. Şübhə etmirik ki,bizim Azərbaycan ziyalıları bu yeni mərhələni həyatda da,sənətədə də yaradanların ön xəttində, ilk cərgəsində olacaqdır.Məhz həmin mərhələyə, tarixi dönüş və çıxış nöqtəsi kiminəzəri vəzifəmizi qısa şəkildə belə formula etmək olar. Müasircəmiyyət, hər şeydən əvvəl, özünü dərk etməlidir. Hər sahədə,o cümlədən ədəbi-bədii, humanitar fikirdə axtarış vüsəti,ideyalar yarışı, düşüncə və fikir cəsarəti, sərbəst polemikmeydan bunun üçün ən yaxşı təminatdır.

Yeni təfəkkür, tam həqiqət, aşkarlıq, demokratiya – ideolojivə mənəvi fəaliyyətin bütün sahələrində eyni dərəcədə vacib vəəhəmiyyətli amillərdir. Lakin onların həm pozitiv, həm dəneqativ təzahürü özünü humanitar sahədə ikiqat kəskinlikləgöstərir. Yaxın tarixi keçmişin bütün sərt, acı təcrübəsi iləaşkarlanan və nəzəri fikirdə də artıq etiraf olunan ibrətli əxlaqidərs, fəlsəfi qənaət, bizcə odur ki, indi heç bir şey cəmiyyətəməhz yanlış ideoloji təlim, saxta nəzəriyyə, süni siyasi


61

konsepsiya qədər böyük zərər vurmur. O, şəxsiyyət və istedaditkilərinə, mənəvi dəyərin, əxlaqi sərvətlərin tələfatına, fərdi vəictimai vicdanla durğunluğa gətirib çıxarır. Deməli, bütün buhallarda məhz humanist, humanitar meyarlar və prinsiplərəməli şəkildə özünü göstərir.

Milli mədəniyyət milli siyasətin əsaslandığı, istinad etdiyibaşlıca istiqamətlərdən biridir. Çünki o, digər sahələrə nisbətənmilli psixologiyanı daha dolğun, dürüst və obyektiv əks etdirir.

Postsovet cəmiyyətlərinin xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki,onların mədəniyyəti özündə müxtəlif mədəniyyətlərin çoxlutipini cəmləşdirən çoxkomponentli sistemdir. Bunlara totalitarsovet, avtoritar-feodal, sosialist, demokratik, oliqarxik, monar-xik, elita-aristokrativ, adi-kütləvi, ənənəvi xalq və etnik tipləriaid etmək olar. Bununla yanaşı hər bir müasir cəmiyyətdəvəhşilik və barbarlıq dövrü mədəniyyətlərinin fəsadlarına rastgəlinir. Bu şəraitdə dövlətin mədəniyyət siyasətinin çox daasan olmayan vəzifələri bu mədəniyyətlərin vahid millimdəniyyət çərçivəsində tənzim edilməsi və harmonikləş-dirilməsi, cəmiyyətdə demokratik mədəniyyət dəyərlərinintədricən bərqərar olmasına yönəldilməsidir. Əsas məsələlərdənbiri “yüksək” mədəniyyətə – elmi biliklərə, peşə bacarıqlarına,mütəşəkkilliyə və mənəviyyata malik sosial-aktiv insan şəxsiy-yətinin formalaşdırılması üçün zəruri şəraitin yaradılmasıdır.

Keçid dövrü Azərbaycanda yeni mədəniyyət siyasətininhəyata keçirilməsini tələb edirdi ki, bu da sovet tipli avtoritarmədəniyyətdən demokratiyanın siyasi sistem kimi təşəkkültapması üçün etik-normativ əsas olan demokratik mədəniyyətəkeçidi təmin edirdi. Mədəniyyətin demokratiya prinsip vədəyərlərinə əsaslanan yeni sosial tipini formalaşdıraraq bu cürsiyasət insanın daxilən dəyişilməsi, sosial inkişaf, dövlətquruculuğu və beynəlxalq münasibətəlrin mühüm problemləri-nin həllini təmin edəcəkdi. İntellektual inkişaf, azadlıq və etiktərbiyə prioritetlərinə yönəldilmiş demokratik mədəniyyətsiyasəti Azərbaycan mədəniyyətinin sosial dinamikasında


62

köklü dəyişikliklərə kömək etməyə, Azərbaycan xalqının yara-dıcı potensialını və onun insan, cəmiyyət və dövlətin inkişafıbaxımından istifadə edilməsi imkanlarını ölçülməz dərəcədəyüksəltməyə xidmət etməlidir (18, s.22-23).

Milli psixologiya milli siyasətin həm obyekti, həm dəsubyektidir. Milli siyasət: milli psixologiyada formalaşır vəmilli psixologiya vasitəsilə idarəedici qüvvəyə çevrilir. Bununüçün milli siyasət ilk növbədə hər bir tarixi dövrdə, yaxudkonkret mərhələdə milli psixologiyanı nəzərə almağaməcburdur. Hər bir millətin psixologiyası isə ilk növbədə onuntarixi düşüncə tərzini, adət-ənənələrini, bədii təfəkkürü, etik vəestetik baxışlarını, dünyaduyumunu yüksək bədii formalarda,kompleks şəkildə özündə əks etdirən milli mədəniyyətdə özünügöstərir.

Milli siyasətin milli mədəniyyətlə əsas təmas nöqtəsitarixilikdir. Milli mədəniyyət istənilən tarixi dövrü, onun faktvə proseslərini, tarixi şəxsiyyətləri, təfəkkür tərzini, etik vəetnoqrafik əlamətlərini, zövqünü bədii forma imkanları ilə mü-asirlik müstəvisində təqdim edə, bununla da milli siyasət üçünarsenala çevrilə bilər.

Mədəniyyətdə milliilik və bəşəriliyin dialektikası ifadəolunur. Ən qiymətli milli sərvət olan istedadla yaradılmış sənətəsəri yalnız bir millətə yox, bütün millətlərə məxsusdur.Homer, Firdovsi, Nizami, Şekspir, Bethoven, Bax, Ü.Hacıbə-yov, Mikelancelo kimi şəxsiyyətləri hər biri öz millətinin vəbütün bəşəriyyətindir.

Milli siyasət milli mədəniyyət vasitəsilə dünya siyasətinəbirləşə bilər. Bu o deməkdir ki, milli mədəniyyətə bədiilikxasdır: o təkcə ideyaları və dünyagörüşünü, habelə millipsixologiyanı yox, tarixi, fəlsəfi, dini əxlaqi baxışları özünədəbirləşdirir. Bütün bunlarsız isə milli siyasəti təşkil etmək, onuhərəkətə gətirmək qeyri-mümkündür.

Mədəniyyətdə başlıca yeri insan tutur, o əslində insanınözünə yaratdığı bədii abidədir. Milli siyasət də ilk növbədə


63

insana, onun tarixdəki rolu və dünyəvi əlaqələrinin, həmçininmüxtəlif millətlərdən olan insanlar arasında real münasibətlərintənzimlənməsinə xidmət edir. Milli siyasət insanları ictimaiqanunlar, milli mədəniyyət isə gözəllik qanunları ilə idarə edir.İctimai qanunlar tarixən keçici, gözəllik qanunları isə əbədidir.Milli siyasət cəmiyyətin ictimai birliyini, milli mədəniyyət isəəxlaqi bütövlüyünü qorumağa xidmət etməlidir. Azərbaycanmədəniyyəti respublikanın bütün xalqları və etnik qruplarınınbədii sərvətidir. Ona görə də Azərbaycan milli siyasəti və millimədəniyyətinin bir nömrəli problemi azərbaycançılıqdır. Buhəm də milli siyasət və mədəniyyətin ortaq məxrəci, birləşmənöqtəsidir. Azərbaycançılıq həm milli siyasətin, həm də millimədəniyyətin demokratizmini təmin edir. “Bir milli mədəniy-yətdə iki mədəniyyət” şüarı mədəniyyətdə millətlərin yox,sinfilərin mənafeyini ifadə etdiyinə görə, milli mədəniyyətlərininkişafını ləngitdi, onu beynəlmiləl mədəniyyət haqqında saxtaehkamının məngənəsində saxladı. Son 70 ildə Azərbaycandabaşqa mənada iki mədəniyyət mövcud olub: kommunistideologiyasına xidmət edən sovet mədəniyyəti və xəlqi və milliideallar ifadə edən sovet dövrü mədəniyyəti (98, s.77-78).

Mədəniyyətin demokratikləşdirilməsi – şəxsiyyətin özünürealizə etməsi, mədəniyyət nemətlərindən azad istifadə etməsi,imkanlarının genişləndirilməsini, habelə mədəniyyətinvətəndaş cəmiyyəti və hüquqi dövlətin siyasi dəyərlərinə cavabverən yeni dialektik diferensiasiya və inteqrasiya proseslərinintənzim edilməsini tələb edir. Müstəqil ölkənin demokratikmədəniyyətini liberalizm dəyərləri ilə, Azərbaycan xalqınınmilli dəyərlərinin sintezi yolu ilə yaratmaq zəruridir. Həminprosesdə mühüm yeri yeni ümumsosial mədəni dəyərlər və nor-maların, demokratik mədəniyyətin əsasını təşkil edən ideallar,etika, təhsil sistemi, istehsalat, ekoloji, hüquqi və məişətnormativlərinin, incəsənət və maddi təcəssümlərin formalaş-dırılması vacibdir. Ənənəvi milli və yenilikçi dünya mədəniy-


64

yətlərinin fəal qarşılıqlı təsiri Azərbaycan cəmiyyətininmütərəqqi inkişafına hərtərəfli yardımçı olacaqdır.

Müasir Azərbaycanın mədəniyyət siyasəti mədəniyyətintəşkili və idarə edilməsində dərin struktur islahatları, ölkəninmilli-mədəniyyət quruculuğunda sosial- mədəni inkişafındünya təcrübəsinin məhsuldar istifadə edilməsini təmin etmə-lidir. Ölkənin mədəniyyət siyasətinin əsas vəzifəsi perpektiv-liliyi elmi cəhətdən əsaslandırılmış proqramlar əsasında“mənəvi istehsal” sahəsinin idarə edilməsinin səmərəliliyiniartırmaqdır. Bu zaman nəzərə almaq lazımdır ki, vətəndaş cə-miyyətində təkcə dövlət deyil, habelə beynəlxalq normalaramüvafiq olaraq cəmiyyətin təşkil və idarə edilməsiməsələlərində milli hökümətlərlə əməkdaş kimi çıxış edənqeyri-hökümət təşkilatları ilə təmsil olunan cəmiyyətlər dəmədəniyyət siyasətinin subyektidir (18, s.23-24).

Azərbaycanda mədəniyyət siyasətinin formalaşması üçünqiymətli mənbə BMT, YUNESKO, Avropa Şurası və digərbeynəlxalq təşkilatların fəaliyyət təcrübələri, habelə Yaponiya,ABŞ, Rusiya və digər dünya ölkələrinin sosial-mədəni inkişaftəcrübələridir. Bu ölukələrdə təhsilə, elm və incəsənətə “mənə-vi istehsalın” əsas komponentləri kimi, şəxsiyyət və cəmiyyətinhəyat təhlükəsizliyinin, onun keyfiyyətinin artılırmasının,dövlətin mənəvi və maddi rifahının yüksəlməsinin təminedilməsinə xidmət edən vasitə kimi baxılır.

Mədəniyyətə mənəvi, maddi, intellktual və hissi elementlərkompleksi kimi, yeninin yaranması və köhnənin dəyişməsininfasiləsiz prosesi kimi geniş baxış, demək olar ki, birinci dəfəmədəniyyət sahəsində siyasət üzrə ümumdünya konfransında(Mondiakult, Mexiko-Siti, 1982) qəbul edilmiş tərifdə özəksini tapmışdır. Konfrans, mədəniyyət və bəşəri dəyərlərəinkişafın əsas amilləri kimi baxılmasının getdikcə daha çoxdərk edilməsini qeyd etmişdir. Bu konfransın qərarlarınaəssalanaraq 1986-cı ildə BMT Baş Assambleyası 1988 – 1997-ci illərdə BMT və YUNESKO-nun himayəsi altında mədəniy-


65

yətin ümumdünya inkişaf onililyinin keçiriləcəyini elan etdi.Mədəniyyəti daha geniş inkişaf strategiyalarına, habelə sə-mərəli praktiki fəailiyyət proqramlarına daxil etmək üçünmədəniyyətin inkişaf onilliyi ilə yanaşı, yaxın keçimşdə BMTvə YUNESKO-da mədəniyyət və inkişaf üzrə ümumdünyakomissiyası yaradılmış, sivilizasiyaların sülh və dialoqmədəniyyəti onilliyi elan edilmişdi (18, s.27).

Müasir şəraitdə dövlətin həll etdiyi vəzifələr daha mürək-kəb və daha çoxsahəlidir. Onun ölkənin daxili həyatına, o cüm-lədən, mədəniyyətin inkişafına istiqamətverici təsirinin miqyasıartmışdır. Maddi və mənəvi istehsalın üzvi birliyinin təminedilməsi, mədəniyyətin və kütləvi informasiya vasitələrininmaddi-texniki bazasının daim möhkəmləndirilməsi, geniş xalqkütlələrinin tarixi yaradıcılığa daha çox cəlb edilməsi, ikimədəniyyət sisteminin kəskinləşən ideoloji ziddiyyətləri, digərxalqlarla mədəni əməkdaşlığın genişlənməsi – bütün bunlardövlətin mədəniyyətin inkişafındakı rolunun artmasını şərt-ləndirir.

Mənəvi mədəniyyət sahəsində dövlətin nəzəri, təşkilati vəəməli fəaliyyəti, elm və mədəniyyətin nailiyyətlərindən bütüninsanların istifadə imkanlarının təmininə, cəmiyyətitn hər birüzvünün hərtərəfli, harmonik inkişafı üçün şərait yaradılmasınayönəldilmişdir. Mədəniyyət sahəsində dövlət siyasəti aşağıdakıəsas məsələlərin həllinin təmin edilməsinə yönəldilir: Mədəniy-yətin inkişafının əsas istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi;Mədəni fəaliyyətin nəzəri əsaslarının inkişaf etdirilməsi,mədəni quruculuğun idarə olunmasının forma və metodlarınıntəkmilləşdirilməsi; Ziyalı kadrların formalaşması və milli ideo-logiyanın tərbiyəsi, yaradıcılıq ittifaqlarının işinə yardım göstə-rilməsi; Geniş xalq kütlələrinin ölkəmizin və dünya mədəniy-yətinin sərvətlərindən faydalanması üçün şərait yaradılması;Kütlələrin mədəni quruculuğa cəlb edilməsi, bacarıqların vəistedadların inkişafı üçün əlverişli ictimai atmosferinyaradılması; Mədəniyyətin maddi bazasının inkişaf etdirilməsi.


66

Bütün bu prinsiplər bir daha sübut edir ki, dövlətinmədəniyyət siyasətinin inkişaf etdirilməsi mühüm yer tutur.Çünki, cəmiyyət özünü mədəniyyətdə ifadə və dərk edir. Siyasimədəniyyət siyasi proses subyektlərini bilavasitə öz fəaliyyə-tində göstərən, varislik əsasında cəmiyyətin siyasi həyatınıntəzələnməsini təmin edən, tarixən təşəkkül tapmış dayanıqlısərvətlərin, istiqamətlərin davranış modelləri sistemidir. Siyasimədəniyyət vətəndaşların və hakimiyyətin qarşılıqlı münasibət-ələrini tənzimləyən, mənəvi-siyasi dəyərlərin davranış qay-dalarını, adət və ənənələrin məcmusunu ifadə edir. Siyasimədəniyyət sahəsi siyasi həyatdır, hakimiyyət və idarəetməproblemlərinə, insanların siyasətdə iştirakına, həmçinin siyasətvə hüquq, siyasət və iqtisadiyyat, siyasət və mənəviyyatınqarşılıqlı təsiri məsələlərinə toxunur.

Dövlət mədəniyyətə və incəsənətə, xalqın adından və onunmənafeyindən çıxış edərək rəhbərlik edir. Müstəqil dövlətinelmi və bədii yaradıcılıq inkişafının düzgün istiqamətləndirl-məsi barədə, onun yeni cəmiyyəti quran xalqın həyatı iləəlaqəsinin möhkəmləndirilməsi barədə göstərdiyi qayğıdahəmin sahəyə dövlət rəhbərliyinin yüksək, humanist mahiyyətiöz ifadəsini tapır.

Mədəniyyət sahəsində rəhbərliyin dövlət prinsipləri, elmivə bədii yaradıcılığın təbiətinin, mədəniyyətin obyektiv fəaliy-yət qanunlarının, onun müəyyən konkret-tarixi situasiyada təsirmexanizminin idrakına əsaslanır. Bu prinsiplər mədəniyyətinictimai həytanın müxtəlif sahələri ilə əlaqələrinin bütünməcmuyuna, tarixi sahələri ilə əlaqələrinin bütün məcmuyuna,tarixi münasibətlə və onu nəzərə almaqla xarakterizə edilir.

Dövlət mədəniyyət sisteminin başlıca vəzifəsi milli mədə-niyyət sərvətlərinin, dünya mədəniyyəti nümunələrinin etibarlışəkildə toplanıb qorunaraq gələcək nəsillərə çatdırılmasından,onların əhali arasında geniş təbliğindən, Azərbaycan xalqınınadət və ənənələrinə bağlı, milli, mənəvi və mədəni, bəşəridəyərlərə yiyələnən, müstəqil və yaradıcı düşünən vətəndaşlar


67

yetişdirilməsinə fəal yardım etməkdən ibarətdir (77, 18 aprel1998-ci il, № 86 ).

Azərbaycanda Mədəniyyət siyasətinin təminatı aşağıdakıistiqamətlərdə həyata keçirilir: Qanunvericilik təminatı; Müəl-liflik hüququ; Mədəniyyətin maliyyələşməsi; Mədəniyyət sahə-sində təhsil, treninqlər və tədqiqatlar; Beynəlxalq münasibətlər;Əhalinin mədəni həyatda iştirakı; Mədəni və təbii irs;Muzeylər; Kitabxanalar; Ənənəvi incəsənət; İfaçılıq sənəti –yaradıcılığın dəstəklənməsi; Mədəniyyət industriyaları; Avropaekspertlərindən ibarət müstəqil qrupun məruzəsi (Mədəniyyətvə sabit inkişaf; Azərbaycanda mədəniyyət strategiyalarınıninkişafı; Nəticə və beynəlxalq əməkdaşlıq məsələləri;Mədəniyyət və özünəməxsusluq: milli, regional və azlıqlarsəviyyəsində perspektivlər və cari vəziyyət); Mədəniyyət Sahə-sində Qanunvericilik və Mədəniyyət Siyasətinin İnkişafi (139).

Tarixi kontekstdən baxıldıqda məlum olur ki, dövlətinmədəniyyət siyasəti, müəyyən obyektiv amillərin mövcudluğuhalında təşəkkül tapır; bu amillər bilavasitə ona təsir göstər-məklə qalmayıb, həm də bir növü onun təcəssümünün zaman-məkan kontinuumunu təşkil edir. Buna görə də hər hansı birkonkret ölkənin mədəniyyət siyasəti haqda təsəvvür əldə etməküçün ilk növbədə onun tarixi, təbii-coğrafi şəraiti ilə, eləcə dəhəmin ölkədə ictimai və fərdi həyat sahələrində ümumivəziyyətlə tanış olmaq lazımdır. Bu səbəbdən də hər bir ölkə-nin (təbii ehtiyatlardan tutmuş sosial və beynəlxalq xarakteris-tikalara qədər), onun mədəniyyət siyasətinin obyektiv şərtlə-rinin məcmusunu təşkil edən cəhətlərin öyrənilməsinə zərurətvardır. Bu cəhətlərə qısaca olaraq Azərbaycan Respublikasınınnümunəsində diqqət yetirək.

Məlumdur ki, XX əsr ərzində Azərbaycanda əhali artımı vəurbanizasiya sahəsində böyük prosseslər baş vermişdir.Əhalinin sayı azı dörd dəfə – 1897-ci ildə 1 806 700 nəfərdən2000-ci ildə 8 016 200 nəfərədək artmışdır. Siyasi strukturagəlincə isə Azərbaycan demokratik, hüquqi, dünyəvi


68

respublikadır. Azərbaycan Respublikasının 1995-ci il noyabrın12-də ümumxalq referendumunda qəbul edilən hazırkı Kons-titusiyası qanunverici, icraedici və məhkəmə hakimiyyətlərininbölünməsini, prezident, parlament və bələdiyyə seçkilərininkeçirilməsini nəzərdə tutur. Azərbaycan Respublikasının siyasimodeli “prezident respublikası”na uyğundur. Siyasi qərarlarqüvvədə olan qanunvericilik çərçivəsində Azərbaycan Respub-likasının prezidenti səviyyəsində qəbul edilir, sonra isə NazirlərKabineti və nazirliklər vasitəsilə həyata keçirilir. Milli Məclismajoritar sistemlə 5 il müddətinə seçilən 125 millət vəkilindənibarətdir. Məhkəmə səlahiyyətləri Konstitusiya, ali və iqtisadiməhkəmələrə, habelə aşağı səviyyəli ümumi və ixtisaslaşmışməhkəmə instansiyalarına verilmişdir. 2002-ci il avqustun 24-də keçirilən ümumxalq referendumuna əsasən ölkənin bundansonra da demokratik yolla irəliləməsi üçün konstitusiyayaəlavələr və düzəlişlər edilmişdir. Azərbaycanda vətəndaş cə-miyyəti quruculuğu prossesi öz inkişafının birinci mərhələsiniyaşayır. Ədliyyə Nazirliyində 1500-ə yaxın qeyri-hökuməttəşkilatı qeydiyyatdan keçmişdir, çox sayda QHT qeydiyyatsızfəaliyyət göstərir. Lakin, onlardan yalnız çox az bir qismihəqiqətən fəal hesab olunur. QHT-lərin əksəriyyəti lazımimaliyyə mənbələri, təşkilati vərdiş, tədqiqat potensialı vəiştirakçıların sayı baxımından ciddi korluq çəkir.

Azərbaycan Respublikası 30-dan artıq beynəlxalq vəregional təşkilatın üzvüdür: ATƏT (yanvar, 1992), BMT (mart,1992), YUNESKO (iyun, 1992), İƏT (İqtisadi ƏməkdaşlıqTəşkilatı, 1992), Avropa Bərpa və İnkişaf Bankı (1992), DünyaBankı (1992), İslam Konfransı Təşkilatı (1992), Qara Dənizİqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (1992), TÜRKSOY (iyul, 1993),MDB (sentyabr, 1993), YUNİSEF (1993), ÜmumdünyaSəhiyyə Təşkilatı (oktyabr, 1992), İNTERPOL (1993), Bey-nəlxalq Olimpiya Komitəsi (1993), Beynəlxalq Qırmızı Xaç vəQırmızı Aypara Federasiyası (1993), GÖUAM (1997), AvropaŞurası (yanvar, 2001) və s. Bundan əlavə, Azərbaycan


69

Respublikası 1996-ci ildə Avropa Birliyi ilə tərəfdaşlıq vəəməkdaşlıq sahəsində müqavilə imzalamışdır və 1994-cü ildənetibarən NATO-nun “sülh naminə tərəfdaşlıq” proqramındaiştirak edir.

Azərbaycanın xarici siyasəti milli dövlət müstəqilliyinin vəonun ərazi bütövlüyünün qorunmasına və gücləndirilməsinə,bərabərhüquqlu və qarşılıqlı faydalı münasibətlərin inkişafına,dünyanın bütün ölkələri ilə dostluq əlaqələrinin qurulmasınayönəldilmişdir. Azərbaycanın coğrafi vəziyyəti, sosial-siyasisəyləri, tarixi-mədəni ənənələrindən doğan transregionalxüsusiyyətləri müstəqil Azərbaycan Respublikasının gələcəkdədaha da inkişaf edəcəyinə və möhkəmlənəcəyinə hər cür əsasverir. Bu da, heç şübhəsiz, onun daxili və xarici mədəniyyətsiyasətinin inkişafına böyük təkan verəcəkdir (139).

Müasir Azərbaycanın mədəniyyət siyasəti, hər şeydənəvvəl, öz tarixinin son on yeddi ilini müstəqillik bayrağı altındayaşayan bir ölkənin siyasətidir. Siyasi rejimin dövlətquruculuğu, iqtisadiyyat və sosial sahələrdə köklüdəyişikliklərə səbəb olan transformasiyası mədəni prossesinməzmununa və dinamikasına bilavasitə təsir göstərmişdir. Eynizamanda, həyat gerçəkliyinin spesifik inikas forması olan vədüşüncənin, psixologiyanın, sosial şüurun dərin qatlarına nüfuzedən mədəniyyətdə baş verən dəyişikliklər digər sahələrdəkikimi heç də sürətli və aşkar şəkildə olmamışdır. Son illərdəölkənin mədəni həyatında baş verən prosseslər üçün “sovet”keçmişindən “postsovet” indisinə nisbətən hamar keçidxarakterikdir. Şərti olaraq bu prossesi mədəniyyətdə“məxməri” inqilab adlandırmaq olar, çünki baş verənlərintempi, metodları və xarakteri “dəyişiklik naminə dəyişikliyə”deyil, yeni reallığın tədricən mənimsənilməsinə yönəlmişdir.Qeyd etmək lazımdır ki, siyasi, iqtisadi, hüquq-mühafizə vətəhsil sahələrindən fərqli olaraq mədəniyyət rəsmən islahatlarsahəsi elan edilməmişdi və bunun da nəticəsi olaraq dövləttərəfindən verilən əlavə güzəştlərdən və beynəlxalq


70

təşkilatların maliyyə yardımından məhrum qalmışdı. Ancaqburada həm aşağı, həm də yuxarı səviyyədədəyişiklər deklarativ bəyanatlar olmadan baş vermişdir (139).

Bəs bu dəyişiklərin məğzi nədən ibarətdir? Onların həyatakeçirilməsi mexanizmləri hansılardır? Bu dəyişiklikləringerçəkləşməsinə cəmiyyətin hansı təbəqələri cəlb olunmuşdur?Azərbaycanın müasir mərhələdə mədəniyyət siyasətini araşdır-maq istəyən hər kəs istər-istəməz bütün bu, eləcə də digərsuallara cavab tapmaq məcburiyyətindədir. Çox güman ki,əvvəlki illərin süst düşüncəsindən tədricən azad olancəmiyyətin öz şüurunda baş verən dəyişiklikləri son on ilin ənbaşlıca nailiyyəti adlandırmaq olar. Azərbaycanda yeni mədə-niyyət siyasəti yuxarıların təşəbbüsü ilə deyil, real həyatda başverən prosseslərin inikası kimi formalaşmışdır. Müasir dövrünçox sürətlə dəyişən sosial mədəni konteksti, qloballaşmaprosseslərinin güclənməsi, mədəniyyət sahəsində prioritetlərinyenidən bölüşdürülməsi, kütləvi mədəniyyətin və mədəniyyətindustriyasının ümumi mədəni həyat panoramına müdaxiləsi,bədii irsin qorunub saxlanması və yeni nəsillərə ötürülməsisahəsində kommunikativ partlayış və nəhayət mədəniyyətinlabüd inkişaf amili olduğunun aydın dərk edilməsi,mədəniyyətin, eləcə də mədəniyyət siyasətinin prinsipal şəkildəyeni dərki üçün zəmin yaratdı. Bununla yanaşı, nəzərə almaqlazımdır ki, real mədəniyyət siyasəti özünə ağ kağız üzərindəhansısa ideal bir layihə yarada bilməz. Bu layihədə keçiddövrünün bütün çətinlikləri və ziddiyyətləri, əvvəlki və indikizamanın bütün reallıqları nəzərə alınmalıdır (139).

Mədəniyyəti idarə etmək mümkündürmü? Mədəniyyətlədövlətin birgə mövcud olduğu uzun əsrlər boyu bu sual nəinkiöz aktuallığını itirməmiş, inkişaf etməkdə olan vətəndaşcəmiyyəti şəraitində həm də yeni məna kəsb etmişdir. Bu günmədəniyyətin komanda-inzibatçılıq metodundan imtina edil-məklə idarə olunması, bu sahənin hüquqi və maliyyə təmina-tının həyata keçirilməsi, onun strateji inkişaf xəttinin işlənib


71

hazırlanması ilə bağlıdır. Azərbaycanda bu funksiyalar çoxsəviyyəli sistem vasitəsilə həyata keçirilir. Həmin sisteməaşağıdakılar daxildir:

Milli Məclisin – Azərbaycan parlamentinin mədəniyyətməsələləri üzrə daimi komissiyası və sosial qanunvericilikşöbəsi – mədəniyyətin qanunvericilik əsaslarını təmin edir;

Prezident Aparatının humanitar siyasət şöbəsi – mədəniquruculuğun strategiya və taktikasını işləyib hazırlayır;

Nazirlər Kabinetinin elm, mədəniyyət, xalq təhsili və sosialproblemlər şöbəsi – dövlətin sosial proqramlarının həyata keçi-rilməsini əlaqələndirir və təmin edir; Mədəniyyət və TurizmNazirliyi – mədəniyyət sahəsi üçün dövlət büdcəsini tərtib edir,yuxarıda sadalanan bütün funksiyaları özündə cəmləşdirənbirləşdirici mərkəz rolunu oynayır, dövlətin mədəniyyətsiyasətinə bilavasitə rəhbərlik edir və bu siyasətin konkretrealizasiyasını və əlaqələndirilməsini həyata keçirir.

Respublikanın 7 şəhərində və 61 rayonunda mədəniyyət vəturizm şöbəsi vardır. Bütün parametrlərinə görə belə bir struk-tur mədəniyyət siyasətinin daha çox dördüncü modelinə (Fran-sada və keçmiş Sovet İttifaqında yayılmışdır) yaxındır. O,güclü adminstrasiya, dövlət tərəfindən güclü maliyyələşmə,mədəni həyat üzrə bütün tərəfdaşların, xüsusilə də regional vəyerli cəmiyyətlərin müxtəlif peşə təşkilatlarının fəaliyyətininstimullaşdırılması və əlaqələndirilməsini tələb edir. Heç şübhə-siz ki, bu model bir çox cəhətdən sovet keçmişindən miras qal-mışdır. Bu da qanunauyğun haldır, çünki mədəniyyət siyasətiniyaradan insanlar bir çox cəhətdən öz ölkələrinin tarixiənənələrinin, onun dövlət qurluşunun, cari siyasi və iqtisadisituasiyaların, milli mentalitetin, mədəniyyət və incəsənətelitasının öz daxilindəki qüvvələr nisbətinin “əsiridirlər”. Eynizamanda mədəniyyət siyasəti yeni elmdir. O sürətlə güc top-layır, getdikcə daha çox dövləti öz aktiv fəaliyyət dairəsinəcəlb edir, həmin dövlətlər arasında informasiya və intellektualmübadiləni stimullaşdırır. Nəticədə, bütün bunlar müxtəlif


72

ölkələri mövqe yaxınlaşmasına sövq edir və onların müsbəttəcrübələrinin dünya arenasına yayılmasına rəvac verir. Bu pro-ssesin aktivləşməsində YUNESKO, son illər isə Avropa Şurasıkimi beynəlxalq təşkilatlar əhəmiyyətli rol oynayır (139).

Azərbaycanda mədəniyyət məsələləri bilavasitə aşağıdakıorqanların ixtiyarındadır: Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi,İdman, Gənclər və İdman Nazirliyi, Dövlət Teleradio Şirkəti,Dövlət Arxivi. Bu cür müxtəlif idarələrə bölünmə, yaxşı inkişafetmiş üfüqi əlaqələr sisteminə malik, uzlaşdırılmış mədəniyyətsiyasətinin işlənib hazırlanmasının zəruriliyi kimi köklü birproblem doğurur. Son illərin əlamətdar tendensiyalarından biriəvvəllər müstəqil fəaliyyət göstərən Abidələrin Mühafizəsi,Bərpası və İstifadəsi üzrə dövlət Komitəsinin və “Azərkino-video” istehsalat birliyinin Mədəniyyət və Turizm Nazirliyistrukturuna daxil edilməsi olmuşdur. Mətbuat və İnformasıyaNazirliyinin yenidən strukturlaşması nəticəsində, onun funksi-yalarının bir qismi Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinə keçmiş-dir. Heç şübhəsiz ki, həmin addımlar müsbət qiymətləndiril-məlidir, çünki onlar dövlətin vahid mədəniyyət siyasətininplanlaşdırılması və realizasiyasını asanlaşdırır, onun üçünümumi fəaliyyət sahəsi yaradır.

Beləliklə, bu gün mədəniyyət siyasətinin inkişafını iki əsastendensiya – mərkəzəqaçma və mərkəzdənqaçma tendensiyala-rı müəyyən edir. Bir tərəfdən, mədəniyyət müəssisələrinin ida-rə olunması funksiyaları tədricən şəhər, kənd səviyyəsində yerliicra orqanlarına verilir, digər tərəfdən isə abidələrin mühafi-zəsi, kitab nəşri, kinematoqrafiya kimi mühüm istiqamətlər biridarənin – Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin çətiri altındabirləşdirilir.

Üç “D” konsepsiyası: desentralizasiya, demonopolizasiyavə demokratikləşmə, mədəniyyətin idarə olunması sahəsindədesentralizasiya, demonopolizasiya və demokratikləşmə pro-seslərini sürətləndirməyi nəzərdə tutan Avropa mənşəli “Üç“D” konsepsiyası”nın mütərəqqi ruhuna haqq qazandırmaqla


73

yanaşı, qeyd edək ki, bu gün Azərbaycanda həmin prinsiplərinhəyata keçirilməsi böyük ehtiyatlılıq tələb edir. Problemondadır ki, böyük şəhərlərdə demokratik dəyişiklilər açıq-aşkarhiss edilsə də, kənd yerləri və regionlarında həmin prosseslərkifayət qədər intensiv getmir, mədəniyyətə ayrılan büdcəvəsaitləri isə heç də həmişə məqsədyönlü istifadə olunmur.Belə bir vəziyyətdə keçid dövrü üçün elə idarəetmə modelləriaxtarıb tapmaq lazımdır ki, ümumdövlət səviyyəsində güclüinzibatçılıq hər bir konkret hala çevik yanaşa, büdcə plan-laşdırması isə məqsədli və fərdi layihələrə uyğunlaşdıra bilsin.

Desentralizasiya prossesi formal olaraq mədəniyyət fəaliy-yəti praktikasında hər gün baş verir. Belə ki, mərkəzi və yerlihakimiyyət orqanları arasındakı büdcə maliyyələşməsi ortahesabla 20 – 80% nisbətində müəyyən edilir. Lakin bu 80%-inreal bölüşdürülməsi, onlardan istifadənin adekvatlığı, nəhayət,onların realizasiyasına nəzarət heç də yaxşı halda deyildir.

Təəssüflər olsun ki, hər şeydən əvvəl məhz yerli mə-dəniyyət obyektlərinin vəziyyəti qənaətbəxş deyil. Vəsaitlərindağınıqlığı və mədəniyyət prosseslərinə səriştəsiz rəhbərlikbunda heç də az rol oynamır.

Mədəniyyət fəaliyyətinin demonopolizasiyası prossesi eynivaxtda iki istiqamətdə – yuxarıdan və aşağıdan inkişaf edir.Belə ki, məsələn, 4 oktyabr 1997-ci il tarixli prezident fərma-nına uyğun olaraq ölkədə lisenziyalaşdırma sistemi tətbiq olun-mağa başladı ki, bu da müstəqil şəkildə, dövlətdən asılıolmadan konsert-əyləncə tədbirlərini keçirmək hüququ verdi;qeyri-rentabelli mədəniyyət obyektləri özəlləşdirildi. 2002-ciildən isə konsert-əyləncə proqramlarının təşkili üçün tələbedilən lisenziya sistemi də ləğv olundu.

Digər tərəfdən, mədəniyyət indüstriyaları – kitab nəşri,mətbuat, audiovizual və fonoqram məhsulları, əyləncəindüstriyası və yeni texnologiyalar bazarı sürətlə inkişaf edir.Praktik olaraq, bu gün bu bazar milli mədəniyyət siyasətinəinteqrasiya olunmayan, dövlət tərəfindən maliyyələşdirilməyən


74

və nizamlanmayan müstəqil biznes sahəsidir (kinomatoqrafiyaistisna edilməklə). Hal-hazırda Mədəniyyət Nazirliyi AçıqCəmiyyət İnstitutu ilə birlikdə “Azərbaycanda mədəniyyətinstitutları: müasir vəziyyət və inkişaf perspektivləri” layihəsinihəyata keçirir. Layihədə ilk dəfə olaraq həmin bazarın sərhəd-lərinin müəyyən edilməsinə, müəllif hüquqlarına riayət olun-ması probleminin öyrənilməsinə, bu sahədə sosioloji tədqiqat-lar aparılmasına cəhd edilir. Artıq layihənin həyata keçirilmə-sinin ilkin mərhələsində aydın olmuşdur ki, bir çox rəqəmlərüzə çıxarılmır və xüsusi sahibkarlar tərəfindən səylə gizlədilir.Lakin çox da dərin araşdırmalar aparmadan belə audio, videovə kompüter məhsulları bazarında müəlliflik hüquq və vergiqanunvericiliyinə riayət edilməsilə bağlı ciddi problemlərolduğu aydın şəkildə üzə çıxır. Mədəniyyət industriyalarının vəonların istehsal etdiyi kütləvi mədəniyyətin rolunu qiymətlən-dirməmək dövlət siyasəti üçün bağışlanmaz səhv olardı. Leqalbiznes üçün şərait yaradılması, vergi qanunvericiliyinin təkmil-ləşdirilməsi, konsultativ və texniki yardım – məhz bu vasitələrdövlətə bu qeyri-qanuni doğulmuş “enfant terrible” ilə ümumidil tapmaqda və onu legitimləşdirməkdə kömək edə bilər.

Xidmət təklif edən sahələrdə – rəsm qalereyalarının, suve-nir mağazalarının, dizayn bürolarının və s. açılmasında özəlsektorun inkişafı getdikcə güclənir. Bundan əlavə, hətta mədəniirsin mühafizəsi kimi ənənəvi dövlət sahəsi də özəl muzeylərintimsalında özünə “rəqiblər” qazanmağa başlamışdır.

Mədəni həyatın demokratikləşməsi vətəndaş cəmiyyətininformalaşmasına səbəb olur, özəl təşəbbüslərin üzə çıxması vəfərdi layihələrin həyata keçirilməsi üçün geniş imkanlar açır.Yeni qanunvericiliyin açdığı imkanlar mədəniyyət və onunlakəsişən sahələrdə çalışan xeyli sayda qeyri-hökumət təşkila-tının yaranmasına gətirib çıxardı. Ədliyyə Nazirliyində rəsmənqeydə alınmış belə təşkilatların sayı 80-ə çatır. Onların əhatəetdikləri istiqamət spektri olduqca genişdir. Lakin bu heç də odemək deyil ki, bu təşkilatların 80-i də aktiv və məhsuldar


75

fəaliyyət göstərir. Onlardan bəziləri, “qrant çaxnaşması” ilədoğulanlar, nə qədər sürətlə peyda olsalar da, əsl fəaliyyətəbaşlamamış yox olurlar. Eyni zamanda, son illərdə stabilliyənail olan, ölkədə geniş populyarlıq qazanan, bir çox beynəlxalqtəşkilatlarla əlaqə yaradan qeyri-hökumət təşkilatları damövcuddur. Onların arasında Soros Fondunun Açıq Cəmiyyətİnstitutu və İSAR xüsusilə seçilir, bu təşkilatların fəaliyyətiüçüncü sektorun dəstəklənməsinə və inkişaf etdirilməsinəyönəlmişdir. Təəssüflər olsun ki, büdcədən maliyyələşdirməimkanlarının məhdudluğu hazırkı mərhələdə QHT sisteminidövlət səviyyəsində himayə etmək mümkün deyildir. LakinMədəniyyət və Turizm Nazirliyi belə əlaqələrin genişləndiril-məsini və bu təşkilatların birgə layihələrə cəlb edilməsiniözünün prioritet vəzifələrdən hesab edir.

Azərbaycan mədəniyyətinin rəngarəngliyi məsələsinəgəldikdə qeyd olunmalıdır ki, müasir Azərbaycanın digər, heçdə az mühüm olmayan bir gerçəkliyi də əhalisinin çoxmillətlivə yarıkonfessional olmasıdır. Təkcə Bakı şəhərində iyirmidənçox – rus, Ukrayna, kürd, lak, ləzgi, slavyan, tat, tatar, gürcü,inqloy, talış, avar, axıska türkləri, Avropa yəhudiləri, dağyəhudiləri, gürcü yəhudiləri, alman, yunan və s. xalqlarınmüxtəlif mədəniyyət cəmiyyəti fəaliyyət göstərir.

Bütün ölkə miqyasında belə cəmiyyətlərin sayı xeyliyüksəkdir; praktik olaraq, onlar etnik azlıqların sıx yaşadıqlarıbütün rayonlarda mövcuddur. Milli siyasətin əsas müddəalarıAzərbaycan Konstitusiyasında təsbit edilmişdir və onlar etnik,irqi, dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, respublikanınbütün vətəndaşlarının hüquq bərabərliyini təmin edir. Bundanəlavə, bir çox əsrlər boyu Azərbaycan üçün xarakterik olantarixi, iqtisadi və mədəni xüsusiyyətlər sayəsində ölkə əhali-sinin psixoloji statusu dözümlülük, başqa etnosların və milliazlıqların mədəniyyətinə hörmət şəraitində formalaşmışdır. Üçdindən – zərdüştlük, xristianlıq və islam dinlərindən keçdiyimərhələləri öz şüurunda qoruyub saxlayan Azərbaycan


76

xalqının genetik yaddaşı da, onun həm ölkə daxilində, həm dəbeynəlxalq arenada tarazlaşdırılmış, üzvi mədəniyyətlərarasıünsiyyət qura bilməsi üçün heç də az əhəmiyyətə malik amilolmamışdır. Hal-hazırda Mədəniyyət və Turizm NazirliyiATƏT-in və Norveç Səfirliyinin dəstəyilə “Azərbaycandamədəniyyət plüralizmi” layihəsini həyata keçirir; layihədəölkənin bütün etno-mədəniyyət rəngarəngliyinin əks etdirilməsiplanlaşdırılır. Müxtəlif milli azlıqların mədəniyyət cəmiyyət-lərini onun realizasiyasına cəlb etməklə, Mədəniyyət Nazirliyiözünün ən mühüm strateji vəzifələrindən birini – mədəniyyət-lərarası dialoqu inkişaf etdirmək və dəstəkləmək vəzifəsinihəyata keçirir.

Mədəniyyət siyasətinin dövlət prioritetlərinə gəldikdə isə,ilk növbədə deyilməlidir ki, 1997–2001-ci illərdə Azərbaycanxalqının mədəni və təbii irsinin mühafizəsi, qorunubsaxlanması, bu irs əşyalarının oğurlanması və qaçaqmalçılıqyolu ilə daşınmasına qarşı mübarizənin gücləndirilməsisahəsində geniş Proqram qəbul edilmişdir. Həmin Proqramçərçivəsində respublikada əsas beynəlxalq Konvensiyalarradifikasiya edilmiş, bir sıra qanunlar qəbul olunmuşdur (75,s.5). 2001-ci ilin sonlarında isə Mədəniyyət və turizm Nazirliyiyaxın 5 il üçün “Azərbaycan mədəniyyətinin dövlət inkişafproqramı”nı işləyib hazırlamışdı. Proqram Azərbaycanın dövlətmədəniyyət siyasətinin strateji məqsədlərinə nail olunmasınayönəldilmişdir və əsas prioritetlər kimi aşağıdakıları irəli sürür:

– mədəni və tarixi irsin mühafizəsi;– yaradıcılığın dəstəklənməsi;– mədəni sahənin hüquqi, elmi, informativ inkişafı;– kadr hazırlığı və gənc istedadların dəstəklənməsi;– milli kinematoqrafiyanın dirçəlişi və inkişafı;– mədəniyyət turizmi infrastrukturunun yaradılması və

inkişafı;– kitab nəşrinin inkişafı (139).


77

Eyni zamanda, cəmiyyətin məlumatlandırılmasına yönəl-dilən və bununla da onun həm daha da demokratikləşməsinə,həm də dünya birliyinə inteqrasiya edilməsinə rəvac verənkitabxana və muzey sistemlərinin köklü şəkildə modernləş-dirilməsi və yenidən qurulması nəzərdə tutulurdu.

Proqramda mədəniyyətin idarə olunmasının yeni demok-ratik formalarının yaradılmasına, dövlətsizləşdirməyə və bəzimədəniyyət obyektlərinin tədricən özəlləşdirilməsinə xeyli yerayrılırdı. Mədəniyyət müəssisələri və təsisatları üçün güzəştlitariflər müəyyən etmək vasitəsi ilə mədəniyyət sahəsinininkişafını stimullaşdıran, habelə bu sektora kənardan əlavəvəsait ayrılmaları cəlb edən vergi siyasətinin işlənib hazır-lanması da xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi (139).

Bu istiqamətdə nəzərdə tutulmuş ən son Proqramda –mədəniyyət sahəsində dövlət inikşaf konsepsiyasında deyilir ki,“2006 – 2016-cı illər üçün mədəniyyət sahəsində dövlət inkişafkonsepsiyası”nın ümumi məqsəd və vəzifələri mədəniyyət si-yasətinin təminat mexanizmləri kimi çıxış edən və mədəniyyətinbütün sahələrini əhatə edən mədəniyyətin idarəolunma, hüquqi,maliyyə, elmi-informasiya təminatı, insan resurslarını inkişafı,maddi-texniki ifrastrukturun müasirləşdirilməsi və beynəlxalqəməkdaşlığın möhkəmləndirilməsi kimi ümumi məsələlərininkişaf etdirilməsindən, o cümlədən daxili və xarici dövlətmədəniyyət siyasətinin göstərilən sahələrinin dünya standartlarısəviyyəsinə çatdırılması üçün tələb olunan islahatların həyatakeçirilməsinin təmin edilməsindən ibarətdir (10, s.6).

Yuxarıda deyilənlərə yekun vuraraq, belə bir faktı təsdiqetmək olar ki, Azərbaycan Respublikasının mədəniyyət siyasə-tinin müasir məqsədləri keçmişi qoruyub saxlamaq, indinidəstəkləmək və inkişaf etdirmək, gələcəyə inamla baxmaqdır.Cəmiyyətin ardıcıl surətdə demokratikləşməsi, ölkənin dünyabirliyinə inteqrasiyası, mədəniyyətin bəşər inkişafının ayrılmazfaktoru kimi dərk olunması və qəbul edilməsinin getdikcəgüclənməsi nikbin proqnozlar üçün əsas verir.


78

Mədəniyyət siyasətinin planlaşdırılması,mədəniyyətin qanunvericilik təminatı

və dövlətin bu sahədəki vəzifələri

Dünya təcrübəsində dövlətin mədəniyyət siyasəti və onunplanlaşdırılmasındakı vəzifələrindən danışarkən ilk növbədəqeyd edilməlidir ki, bir ölkədə sosial dəyişikliklər kütləvihadisəyə çevrildiri zaman zəruri olan tədbir və təşkilatlanmanıdövlət təmin etməlidir. Bu gün yaşanmaqda olan sürətlidəyişikliklər prosesi dövlətə yeni bir məsuliyyət yükləmək-dədir. Dövlət, içində mədəni-mənəvi dəyərlərin yer alığı birmədəniyyətin optimal ehtiyaclarını təmin etmək üçün birmədəniyyət çərçivəsi təsbit etmək məcburiyyətindədir. Ancaqplanlaşdırma doğrudan-doğruya mədəniyyətlə deyil, mədəniy-yətin yayılması və paylaşılmasını təmin edən vasitələr iləbağlıdır. Dövlət iqtisadi və sosial inkişafın kəmiyyəti ilə oldu-ğu qədər keyfiyyəti ilə də maraqlanmaq məcburiyyətindədir.Bu halda problem, dövlətin mədəniyyət sahəsindəki məsuliy-yətini təsbit etmək və bu sahədə görüləcək fəaliyyətləri iqtisadivə sosial planlaşdırma fəaliyyətləri ilə uyğunlaşdırmalıdır (109,s.6-7).

Planlaşdırmanın mədəniyyət sahəsinə daxil olması, bircəmiyyətdəki kollektiv dəyərlərin dövlət tərəfindən təyinedilməsi və planlanlaşdırılmış bir mədəniyyətin yaradılmasıdemək deyildir. Planlı mədəniyyətdən məqsəd, rəsmi birmədəniyyət, hakim bir ideologiya də deyildir. Belə ki, bumənada dövlətin vəzifəsi daha dar, daha müəyyən bir sahəyəinhisar edərək mədəniyyətin bütünü deyil, mədəni fəaliyyətolaraq yerinə yetiriləcəkdir. (109, s.7)

YUNESKO mədəniyyət siyasətini, bir cəmiyyətdəmüəyyən bir zamanda mövcud olan fiziki və bəşəriqaynaqlardan optimal ölçüdə faydalanaraq bəzi mədəniehtiyaclarını təmin etmək üzrə görülən şüurlu və məqsədliişlərin bütünü olaraq tərif etməkdədir. Siyasət prosesi şüurlu,


79

metodlu və məqsədli olub, məqsədlərin müəyyənləşdirilməsivə ehtiyacların təyin edilməsini zəruri edir (109, s.7).

Azərbaycan xalqı özünün çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrinidavam etdirərək “Azərbaycan Respublikasının Dövlət müstə-qilliyi haqqında” Konstitusiya aktında əks olunan prinsipləriəsas götürərək, indiki və gələcək nəsillər qarşısında öz məsu-liyyətini anlayaraq, suveren hüquqdan istifadə edərək aşağıdakıniyyətlərini bəyan edir: “Ümumbəşəri dəyərlərə sadiq olaraqbütün dünya xalqları ilə dostluq, sülh və əmin-amanlıq şəraitin-də yaşamaq və bu məqsədlə qarşılıqlı fəaliyyət göstərmək əsasprinsipə çevrilməkdədir”.

Müasir dövrdə yüksək milli mədəniyyət yalnız öz xalqınaxidmət etməklə yekunlaşmır və həm də bəşəri xarakter daşıyır.Qarşılıqlı ünsiyyətdə həm özü zənginləşir, həm də başqamillətlərin mədəniyyətlərinin mənəvi dəyərlərinin zəngin-ləşməsinə rəvac verir. Yaşadığımız müasir dövr mədəniy-yətlərin eyniləşdirilməsinə, milli köklər və qaynaqlarındanayrılmasına qarşı çıxaraq onun gələcəyini, mədəniyyətlərinəməkdaşlığında, ünsiyyətində, bədii yaradıcılıq əlaqələrininmöhkəmlənməsində və qarşılıqlı fəaliyyətinin mütərəqqi prose-sində görür.

Bu gün Azərbaycan Respublikası dünyanın bir sıra ölkələriilə mədəni əlaqə saxlayır. Bu mədəni əlaqələr millətlərarasıünsiyyət mədəniyyətinə, xalqların bir-birinə yaxınlaşmasına,onların arasında inam və etimadın möhkəmlənməsinə köməkedir (6, s.54).

Azərbaycanda müstəqil cəmiyyətin qurulması siyasi, sosial-iqtisadi, təhsil, hüquq və s. bu kimi sahələrdə çoxlu saydaislahatlarla müşayiət olunmuşdur. İslahatların elan olunmasımaksimum əlverişli şərait rejimini, dövlət büdcəsindən əlavəmaliyyələşdirməni, böyük beynəlxalq təşkilatlar tərəfindənəhəmiyyətli kömək göstərilməsini nəzərdə tuturdu. Mədəniyyətrəsmi surətdə islahat sahəsi elan edilmədiyinə görə, nəticədəhər hansı bir imtiyazdan məhrum olmuşdur. Lakin deklarasi-


80

yalar olmadan da burada həm yuxarıdan və həm də aşağıdandəyişikliklər baş vermişdir.

Hər bir milli respublikanın suverenliyi və tam müstəqilliyiiqtisadi-sosial sahələrlə yanaşı, onun milli mədəniyyətinin dəhər vasitə ilə inkişaf etdirilməsini, bu mədəniyyətin özünəməx-susluğunun qorunub saxlanmasını, xalq ənənələrinin, mərasimvə adətlərinin, mənəvi dəyərlərinin dirçəldilməsini və eynizamanda xarici ölkələrlə mədəni əməkdaşlığı genişləndirməkləbədii və qarşılıqlı yaradıcılıq əlaqələrinin bir daha möhkəmlən-dirilməsini tələb edir.

Mədəniyyətin qanunvericilik təminatı problemindən bəhsedərkən isə vurğulanmalıdır ki, müstəqil Azərbaycan Respub-likası ümumbəşəri dəyərləri prioritet qəbul edərək, demokratik,dünyəvi və hüquqi dövlət qurmaq yolunu seçmişdir. Həmin yolhəm ölkənin dünya birliyinə sivil inteqrasiyasının, həm dəhəyat fəaliyyətinin bütün sahələrinin normal işləməsininbaşlıca şərti olan qanunun aliliyinin təsdiqi və ona riayətolunması prinsipini nəzərdə tutur. Cəmiyyətimiz bütövlükdəmədəni həyatın və ayrı-ayrılıqda onun hər bir mərhələsinin –mədəni dəyərlərin yaradılması, qorunub saxlanması, yayılmasıvə mənimsənilməsi (qəbul edilməsi) prosseslərinin tənzimlən-məsində komanda – sərəncamçılıq metodlarının yolverilməz-liyi barədə razılığa nail olmuşdur. O, mədəniyyətin müxtəlifnöv – maddi, maliyyə, kadr və informasiya resurslarındanistifadə etməklə və yalnız diqqətlə düşünülmüş, yaxşı hazırlan-mış və müasir tələblərə cavab verən qanunvericilik vasitəsiləidarə olunmasını qəbul etmişdir. Bu səbəbdən, mədəniyyətsiyasətinin həyata keçirilməsinin ən əsas vasitələrindən biriolan hüquqi cəhətdən mükəmməl qanunların hazırlanması, qə-bul edilməsi və tətbiq olunması müstəsna əhəmiyyət kəsb edir.

Azərbaycanda qanunlar necə yaranır? Hər şeydən əvvəlqeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikası Konstitu-siyasının “Qanunvericilik təşəbbüsü hüququ” haqqında 96-cımaddəsinə, həmçinin Azərbaycan Respublikası Milli Məcli-


81

sinin daxili Nizamnaməsinin “Milli Məclisin daimikomissiyalarında qanun və qərar layihələrinin hazırlanması vəbaxılması Qaydaları”nın 15-ci maddəsinə uyğun olaraq, qanunlayihələri və digər məsələləri Milli Məclisin müzakirəsinəçıxarmaq hüququ Milli Məclisin deputatlarına, ölkə Prezi-dentinə, Ali Məhkəməyə və Naxçıvan Muxtar RespublikasınınAli Məclisinə məxsusdur. Özü də ölkə Prezidentinin, AliMəhkəmənin və NMR Ali Məclisinin qanunvericilik təşəbbüsüqaydasında Milli Məclisin müzakirəsinə təqdim etdikləri qanunlayihələri olduğu kimi müzakirəyə çıxarılır və səsə qoyulur.Belə qanun layihələrinə dəyişikliklər qanunvericilik təşəbbüsühüququndan istifadə edən orqanın (NMR Ali Məclisi) razılığıilə edilir. Fiziki və hüquqi şəxslərə, o cümlədən AzərbaycanRespublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinə gəldikdəisə onların hamısının bu və ya digər qanunun hazırlanması vəqəbul edilməsinin, yaxud hazırda qüvvədə olan qanunlaraəlavələr edilməsinin zəruriliyini əsaslandırmaq məqsədilə MilliMəclisin müvafiq daimi komissiyasına (cəmi 11 belə komis-siya mövcuddur) müraciət etmək hüququ vardır. Onlar həm-çinin qanun layihəsinin ilkin, qaralama variantını təqdim edəbilərlər. Dəlillər inandırıcı olduğu halda müvafiq komissiyanın,mədəniyyətlə bağlı isə mədəniyyət məsələləri üzrə daimikomissiyanın üzvü olan deputatlar öz iclaslarında konkretqanun layihəsinin hazırlanması barədə qərar qəbul edirlər.Sonra komissiya qanun layihəsi üzərində bilavasitə işləməküçün xüsusi işçi qrupu yaradır və ölkənin həmin sahədə ənyaxşı mütəxəssislərini o qrupa dəvət edir. Əgər qanun bir neçədaimi komissiya tərəfindən hazırlanırsa, o zaman ümumi işçiqrupu da yaradıla bilər. Sonrakı mərhələ digər ölkələrinmüvafiq qanunlarını axtarıb tapmaqdan, hazırlanan qanununölkə daxilində nizamlamalı olduğu sahədə işlərin vəziyyətini,mövcud problemləri və nöqsanları diqqətlə öyrənməkdənibarətdir. Hər bir qanun hazırlanarkən, həmçinin hökmənmüvafiq beynəlxalq konvensiyalar nəzərə alınır. Nümunə üçün


82

deyək ki, təkcə Azərbaycan Respublikasının birinci çağırış(1995-2000) Milli Məclisinin mədəniyyət sahəsilə bağlıqanunvericilik fəaliyyəti xeyli intensiv olmuşdur. Bu müddətərzində mədəniyyət sahəsində 15 əsas qanun qəbul edilmişdir.

Müstəqillik elan edildikdən sonra mədəniyyət sahəsindəbütövlükdə 19 qanun qəbul olunmuşdur: Latın qrafikalı Azər-baycan əlifbasının bərpa edilməsi haqqında (25 dekabr 1991-ciil); Kütləvi informasiya vasitələri haqqında (21 iyul 1992-ci il);Azərbaycan Respublikasının Müəlliflik Hüquqları Agentliyihaqqında (10 sentyabr 1993-cü il); “AZƏRKİNOVİDEO”istehsalat Birliyi haqqında (13 dekabr 1993-cü il); Müəlliflikhüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında (5 iyun 1996-cı il);Reklam haqqında (3 oktyabr 1997-ci il); Mədəniyyət haqqındaQanun (6 fevral 1998-ci il); Tarix və mədəniyyət abidələrininqorunması haqqında (10 aprel 1998-ci il); Qrantlar haqqında(17 aprel 1998); İnformasiya azadlığı haqqında (19 iyun 1998-ci il); Kinematoqrafiya haqqında (3 iyul 1998-ci il); Memarlıqfəaliyyəti haqqında (3 iyul 1998-ci il); Kitabxana işi haqqında(20 dekabr 1998-ci il); Turizm haqqında (4 iyun 1999-cu il);Şəhərsalmanın əsasları haqqında (11 iyun 1999-cu il); MilliArxiv Fondu haqqında (22 iyun 1999-cu il); Kütləviinformasiya vasitələri haqqında (8 fevral 2000-ci il); Muzeylərhaqqında (24 mart 2000-ci il); Nəşriyyat işi haqqında (30 may2000-ci il).

Milli Məclisin, mədəniyyət sahəsinin qanunvericiliközülünü təmin edən mədəniyyət məsələləri üzrə daimikomissiyası və sosial qanunvericilik şöbəsi müzakirəyə verilənhər bir qanunu hazırlayarkən, bu qanunların dünyanın inkişafetmiş ölkələrinin standartları və praktikalarına uyğun olmasına,onlarda Avropa Şurasının mədəniyyət prioritetlərinin, eləcə dəAzərbaycanın reallıqları və spesifik özəlliklərinin hökmən əksedilməsinə çalışmışlar. Bundan da əsas məqsəd səmərəli vətəsirli, zamanın ruhuna uyğun, mədəniyyət fəaliyyətinin bütünsubyektlərinin hüquq və maraqlarını təmin edən, müasir daxili


83

və xarici tələblərə cavab verən qanunlar yaratmaq olmuşdur.Bütün bu qanunların hamısında xüsusi olaraq qeyd edilir ki,əgər mədəniyyət sahəsini tənzimləyən milli normativ hüquqiaktlarla Azərbaycan Respublikasının qoşulduğu beynəlxalqmüqavilələr arasında ziddiyyət olarsa, o halda həmindövlətlərarası müqavilələrin müddəaları tətbiq olunur. Buvəziyyət məhz beynəlxalq hüquqi normaların bizim cəmiyyət(dövlət) üçün prioritet təşkil etdiyini bir daha təsdiqləyir.

Mədəniyyət sahəsində qəbul edilən qanunvericilik aktlarına“Mədəniyyət haqqında Qanun” (1998) kimi bütövlükdə mədə-niyyət sahəsini tənzimləyən qanunlar və “Kinematoqrafiyahaqqında”, “Şəhərsalma haqqında”, “Muzeylər haqqında”,“Nəşriyyat işi haqqında” və s. kimi mədəniyyət fəaliyyətininkonkret növlərilə bağlı olan qanunlar daxildir.

Mədəniyyət haqqında qanunda, hər şeydən əvvəl, dövlətsiyasətinin prinsipləri, məqsədləri və vəzifələri ifadə olunmuş,həmin sahədə mərkəzi (dövlət) və yerli (bələdiyyələr) icrahakimiyyəti orqanlarının səlahiyyətləri müəyyən edilmişdir.

Bu qanunla hər bir şəxsin yaradıcılıq hüquqları vəazadlıqları, beynəlxalq əlaqələrin və əməkdaşlığın inkişafı,habelə mədəniyyət sahəsində dövlətin antiinhisar siyasəti, milliözünəməxsusluğun, o cümlədən həm Azərbaycan xalqının,həm də tarixən Azərbaycan Respublikasında yaşayan etnikqrupların mədəni irsinin qorunub saxlanması və inkişafetdirilməsi, mədəniyyət fəaliyyətilə məşğul olan ictimaibirliklərin və təşkilatların yaradılması imkanları təmin olunur.Dövlətin bu sahəyə müdaxiləsi zorakılığın, irqi, milli və dinidözülməzliyin, pornoqrafiya və narkomaniyanın təbliğininqadağan edilməsilə məhdudlaşır. Bu cür qadağaların real şəkil-də fəaliyyət göstərə bilməsi məhkəmə proseduru vasitəsilətəmin edilir. Mədəniyyət fəaliyyətinə digər müdaxilə formala-rına qanunla icazə verilmir. Bir sözlə, mədəniyyət fəaliyyəti vəonun inkişafı ilə bağlı bir çox məsələlər həmin qanunçərçivəsində ümumi şəkildə həll edilmişdir.


84

Azərbaycanın mədəniyyət siyasətinin prioritetproblemlərindən birinə – mədəni irsin qorunub saxlanılmasınagəldikdə isə, bu məsələ artıq hüquqi planda “Tarix vəmədəniyyət abidələrinin mühafizəsi haqqında”, “Milli ArxivFondu haqqında”, “Kitabxana işi haqqında” qanunların qəbuledilməsi sayəsində həll edilib. Tarix və mədəniyyət abidələrinimühafizə etmək həm konstitusiyada, həm də “Mədəniyyəthaqqında Qanun”da hər bir vətəndaşın əsas vəzifəsi elan edilsədə, ölkədə bu cür abidələrin aşkar edilməsi, öyrənilməsi,qorunması və istifadəsilə bağlı münasibətləri tənzimləyənxüsusi bir qanuna kəskin ehtiyac duyulurdu. Buna görə də,“Tarix və mədəniyyət abidələrinin mühafizəsi haqqında”qanun, abidələrin mühafizəsinin dövlət və bələdiyyə təminatıilə bağlı məsələləri, onların istifadəsi, öyrənilməsi, konservasi-yası, təmiri, bərpası, yenidən qurulması, regenerasiyası vətəhlükəsizliyi qaydalarını ətraflı şərh edir. Qanunda abidələriqorumaq məqsədilə aparılan abadlıq və möhkəmləndirici tikintiişləri ilə bağlı problemlər hərtərəfli həll edilmişdir. Onda, tarixvə mədəniyyət abidələrinə ümumdünya, ölkə və yerli (regional)səviyyədə mədəni dəyər statusu verilməklə onların tamsiyahısının tərtib və təsdiq edilməsi, dövlət uçotuna alınması vəpasportlaşdırılması, daşınmaz abidələrin xəritəsininhazırlanması, onlar üzərində mülkiyyət formalarının müəyyənedilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Qanunda abidələrin bədii-estetiksimasının dəyişdirilməsinə və onların tamamilə və ya qisməndağılmasına səbəb olan təmir, tikinti, təsərrüfat və digər növişlərin aparılmasının qadağan edilməsi də müsbət haldır.

Milli Arxiv Fondunun formalaşmasına və fəaliyyətinəqoyulan yeni tələblər, dövlət və qeyri-dövlət arxiv fondunun vəonlarda saxlanılan sənədlərin mülkiyyət formalarının vəhüquqlarının dəqiq müəyyən edilməsinin vacibliyi, habelə buqədər böyük mənəvi sərvətin günün tələblərinə müvafiqnormativ-hüquqi əsaslarının olmaması bu sahədə xüsusiqanunun hazırlanması və qəbul edilməsi zəruriyyətini doğur-


85

muşdur. “Milli Arxiv Fondu haqqında” Qanun arxivlərin fəa-liyyəti, Milli Arxiv Fondunun formalaşdırılması, mühafizəsi vəistifadəsi ilə bağlı bütün münasibətləri tənzimləyir, arxivişçilərinin sosial müdafiəsini xeyli gücləndirir.

Kitabxana işinin təşkilinin təkmilləşdirilməsi, onun səmərə-liliyinin gücləndirilməsi, məhsuldarlığının artırılması, eləcə dəkitabxana informasiyası sahəsində oxucuların hüquqlarınıntəmin edilməsi məqsədilə ölkədə “Kitabxana işi haqqında”qanun qəbul edilmişdir. Qanun cəmiyyətin intellektual vəmənəvi potensialının inkişafıına, ən müasir tələblərə cavabverən bilik səviyyəsinin yüksəldilməsinə fəal yardım göstərir,çünki o, kitabxanaların öz funksiyalarını, o cümlədən informa-siya funksiyalarını həyata keçirmələri üçün, kitabxana işinikeyfiyyətcə yeniləmək və yaxşılaşdırmaq üçün möhkəmhüquqi əsas yaradır. Qanunda başlıca diqqət həmin sahədəkiprinsiplərin qismən dəyişdirilməsinə deyil, yeni iqtisadi vəsiyasi sistem şəraitində onların köklü surətdə yenidən nəzərdənkeçirilməsinə və yenidən formalaşdırılmasına yönəldilmişdir.Bu qanun kitabxana işi sahəsində dövlət siyasətinin əsasprinsiplərini, kitabxana sisteminin ümumi əsaslarını, kitabxanafondlarının formalaşdırılması və mühafizəsi üçün zəruri olantələbləri, kitabxanaların maliyyə mənbələrini, onlarınyaradılması və fəaliyyəti qaydalarını, vətəndaşların kitabxana-lardan istifadə zamanı hüquq və vəzifələrini, kitabxana işisahəsində beynəlxalq əməkdaşlığın prinsiplərini müəyyən edir.

Tarix və mədəniyyət abidələrinin mühafizəsi ilə bağlı bütünproblemlərin hüquqi cəhətdən tənzimlənməsi beynəlxalqkonvensiyalara, o cümlədən “Silahlı münaqişələr zamanı mə-dəni dəyərlərin qorunması haqqında” (Haaqa, 1954), “Ümum-dünya mədəni irsinin mühafizəsi haqqında” (Paris, 1970),“Mədəni dəyərlərin qeyri-qanuni aparılmasının, məsinin,onların mülkiyyət hüququnun başqasına verilməsinin qadağanedilməsinə və qarşısının alınmasına yönəldilən tədbirlərhaqqında” (Paris, 1970), “Oğurlanmış və qeyri-qanuni


86

aparılmış mədəni dəyərlər haqqında” (1995) konvensiyalara,həmçinin YUNESKO-nun və onun nəzdində fəaliyyət göstərənbeynəlxalq təşkilatların (İKOM, İKOMOS və İKKROM) vəmədəni dəyərlərin mühafizəsi məsələləri ilə geniş şəkildəməşğul olan digər beynəlxalq qurumların layihə və tövsiyələ-rinə uyğun olaraq həll edilmişdir.

Ölkənin 1919-cu ildən formalaşmaqda olan muzey nunqorunmasını və keyfiyyətcə zənginləşməsini gücləndirmək,muzeylərimizin fəaliyyətini xeyli yaxşılaşdırmaq (bu günölkədə 231 muzey var), yenilərini, o cümlədən özəl muzeyləryaratmaq üçün xüsusi qanun qəbul edilmişdir. “Muzeylərhaqqında” qanun dövlətlə muzeylər arasında qarşılıqlı əlaqələritənzimləyən, onların vəzifə və funksiyalarını, imtiyaz vəsəlahiyyətlərini müəyyən edən, muzeylərin qaydalarını vəhüquqlarını dəqiq ifadə edən, muzey fondunun qorunmasına,saxlanmasına, inkişaf etdirilməsinə və zənginləşdirilməsinəyardım edən və muzey işçilərinin sosial müdafiəsini güclən-dirən təsirli bir sənəddir.

Müstəqilliyin ilk illərində şəhərsalma sahəsində meydanaçıxan və şəhər və yaşayış məntəqələrinin bədii-estetik, lıqsimasını xeyli korlanmasına səbəb olan mənfi tendensiyalar“Memarlıq fəaliyyəti haqqında” və “Şəhərsalmanın əsaslarıhaqqında” qanunların qəbul edilməsini zəruri etdi. Hər ikiqanun tikintidəki özbaşınalıq ucbatından ölkədə milli lığın vəşəhərsalma praktikasının düçar olduğu tənəzzülü mağa,memarlıqla tikintinin ahəngdar, qarşılıqlı vəhdətini bərpaetməyə, uzun əsrlər boyu formalaşan memarlıq mədəniyyətini,şəhərlərimizin təkrarolunmaz kaloritini qorumağa və onlarıləyaqətli səviyyədə gələcək nəsillərə çatdırmağa yönəldil-mişdir. Azərbaycan memarlığının spesifik özəlliklərini qoru-maq və inkişaf etdirmək naminə xarici vətəndaşlara və hüquqişəxslərə yalnız Azərbaycan vətəndaşları və ya hüquqi şəxsləriilə birgə, qanuna müvafiq qaydada memarlıq layihəsi həyatakeçirməyə icazə verilir. Təkrarlığın və gözyorucu oxşarlığın


87

qarşısını almaq məqsədilə hər bir memarlıq layihəsindən yalnızbir dəfə istifadə edilməsi nəzərdə tutulur. “Şəhərsalmanınəsasları haqqında” qanun əhalinin optimal yerləşdirilməsisisteminin yaradılmasını müəyyən edir, ərazilərdə, şəhərlərdəvə digər yaşayış məntəqələrində tikinti və abadlıq üçün normalşəraitin təmin edilməsinə, sosial, nəqliyyat və mühəndisinfrastrukturunun inkişafına, təbiətdən səmərəli istifadəolunmasına imkan yaradır, şəhərsalma fəaliyyətinin səlahiy-yətlərini dəqiqləşdirir, həmçinin tarix, mədəniyyət abidələrininqorunması və ətraf mühiti mühafizəsi sahəsində münasibətlərinizamlayır. Hər iki qanun hüquqi planda ölkənin memarlıqsimasının proporsional, ardıcıl və ahəngdar inkişafına, habeləmürəkkəb şəhər təsərrüfatı prosseslərinin düzgün və məqsəd-yönlü idarə edilməsinə yardım göstərir.

Vahid sistem kimi nəşriyyat-poliqrafiya fəaliyyəti sahə-sindəki çatışmazlıqlar və həmin sahənin bütün ən vacibproblemlərini tənzimləyən müvafiq qanunun yoxluğu nəzərəalınaraq, “Nəşriyyat işi haqqında” qanun qəbul edilmişdir.Qanun pozulmuş nəşriyyat-poliqrafiya siklini bərpa etməyə vəonun dirçəlişini təmin etməyə yönəldilmişdir. Qanunda dövlətsiyasətinin əsas prinsipləri və nəşriyyat işi sahəsində dövlətinvəzifələri ifadə olunmuş, nəşriyyat-poliqrafiya fəaliyyətinintəşkil olunması və həyata keçirilməsinin optimal üsullarımüəyyən edilmiş, həmin sahədə subyektlər arasındakı münasi-bətləri tənzimləyən prinsiplər dəqiqləşdirilmişdir. Ölkədəki iq-tisadi reallıqları nəzərə alan, praktik, tətbiqi xarakter daşıyanbelə bir sənədin qəbul edilməsi Azərbaycanda nəşriyyat-poliq-rafiya işinin perspektivlərinə böyük ümidlə baxmağa əsas verir.

“Kinematoqrafiya haqqında” qanunda bu sahəyə dövləthimayəsinin əsas formaları açıqlanır. Qanunda milli film vəkinoepopeyaların ilkin materiallarının qorunması kimi prob-lemlər öz həllini tapır, milli filmlərin istehsalı, yayımı vəbeynəlxalq festivallarda iştirakının dövlət tərəfindən maliy-yələşdirilməsinin qayda və şərtləri müəyyən edilir. Hüquqi


88

planda kino yaradıcılığı fəaliyyətini və kinematoqrafiyatəşkilatlarının işini tənzimləyən məsələlər həll edilir.

“Azərbaycan dilindən istifadə və onun qorunması haqqın-da” son dərəcə vacib olan qanunu, xüsusilə qeyd etməklazımdır. Həmin qanunun aktuallığı bununla bağlıdır ki,Azərbaycan Dövlət Respublikasının Konstitusiyasında (1995)Azərbaycan dilinin dövlət dili elan edilməsinə və buna müvafiqolaraq, həyatımızın bütün sferalarında ondan geniş istifadəolunması üçün hər cür şərait yaradılmasına baxmayaraq, busahədə xüsusi qanun qəbul olunmasını zəruri edən bir çoxmühüm səbəblər mövcuddur. Xüsusilə də, dünyanın inteqrasiyaolunduğu, qloballaşma prosseslərinə məruz qaldığı bir dövrdəAzərbaycan dili digər dillərin dağıdıcı təzyiqi ilə üzləşir.“Müasirləşdirmə” adıyla Azərbaycan dilini süni şəkildə yaddillərlə qarışdırma onun zibillənməsinə, ona xas normalarındəyişməsinə, sintaksis və intonasiyanın təhrifinə gətirib çıxarır.Bu cür “inkişaf yolu” Azərbaycan dilinin əsrlər boyu təşəkkültapmış tipologiyasının, onun qrammatik qurluşunun pozulma-sına, habelə fonetik normaların xeyli dəyişməsinə, lüğəttərkibinin itkisinə səbəb olur. Bundan əlavə, latın qrafikalıAzərbaycan əlifbasına keçidlə bağlı da xeyli çətinliklərmövcuddur. Bu və bir çox digər qüsurların qarşısını almaqməqsədilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti HeydərƏliyevin “Dövlət dilinin tətbiqinin təkmilləşdirilməsi haqqın-da” 21 iyun 2001-ci il tarixli fərmanı dərc olunmuş, onun 4 iyul2001-ci il tarixli digər bir fərmanı ilə dil üzrə dövlətkomissiyası yaradılmışdır; bu komissiyanın funksiyasınabundan əvvəl dərc olunmuş fərmanın həyata keçirilməsinənəzarət etmək daxildir. Bu fərmanlarla bağlı yuxarıda adıçəkilən qanuna müəyyən dəyişikliklər və əlavələr edildikdənsonra, təkcə dövlət dilinin hüquqlarını təsdiq etməklə qalma-yıb, eyni zamanda tarixən Azərbaycan Respublikasının ərazi-sində yaşayan bütün etnik qrupların dillərinin də hüquqlarınımüdafiə edən və beləliklə də hüquqi baxımdan ölkədəki


89

mühüm etnodil prosseslərini düzgün tənzim edən bu sənədAzərbaycan dilinin mədəni, sosial və siyasi əhəmiyyətininyüksəlməsinə praktik yardım göstərəcəkdir.

“KİV haqqında” qanunun 2000-ci ildə qəbul edilməsinəbaxmayaraq, KİV fəaliyyətinin qanunvericilik bazasının dur-madan yaxşılaşdırılmasına və ümumavropa məkanına inteq-rasiya olunmağa səy göstərilməsi bu qanuna yenidən baxıl-masının başlıca səbəblərindəndir. 2001-ci ilin dekabrındaAzərbaycan Respublikasının Prezidenti “KİV-ə dövlət qayğısısahəsində əlavə tədbirlər haqqında” fərman imzaladı.Fərmanda qəzet kağızının ixracına qoyulan rüsumların ləğvedilməsi, KİV-nin inkişafı üçün uzunmuddətli və güzəştlikreditlər ayrılması məsələlərilə bağlı imkanların yaxşılaşdırıl-ması, müstəqil televiziya və radio şirkətlərinin veriliş əhatə-sinin genişləndirilməsilə bağlı tədbirlər görülməsi, xarici tele-viziya şirkətlərinin Azərbaycan ərazisində verilişlərinin qanun-vericiliyə uyğun olaraq tənzimlənməsi, qəzet yayımına və özəlteleviziya və radio şirkətlərinin verilişlərinə qoyulan vergihədlərinin yenidən nəzərdən keçirilməsi, özəl qəzetlərin dövlətnəşriyyatlarında maneəsiz çap olunmasının təmin edilməsi kimitədbirlər nəzərdə tutulur.

Eləcə də “Teatr və teatr fəaliyyəti haqqında”, “Yaradıcılıqbirlikləri və yaradıcı işçilər haqqında”, “Milli qoruqlar və milliparklar haqqında”, “Folklor ifadələrinin qeyri-qanuni istifadə-dən və onların qorunub saxlanmasına ziyan vuran digər fəaliy-yətlərdən qorunması haqqında” qanunlar qəbul edilmişdir (75).

Müəlliflik hüququ qanunvericiliyinə gəldikdə isə, Azər-baycan Respublikasının sivilizasiyalı cəmiyyətlərin ən yüksəkölçülərinə cavab verən “Müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar”haqqında yeni qanunu 1996-cı il oktyabrın 8-də qüvvəyəminmiş və Azərbaycan tarixində müəlliflik hüququ sahəsindəilk qanun kimi, respublika rəhbərliyi tərəfindən elan edilənhüququ dövlət quruculuğu prinsiplərini təsdiq etmişdir. Buqanunun ən diqqətəlayiq cəhəti ondadır ki, o, əsər yaradıcıları


90

ilə onun istifadəçiləri arasında qeyri-bərabər münasibətlərprinsipi əsasında yaradılan və daha haqlı olaraq “əsərlərdənistifadə hüququ” adlandırıla biləcək “Sovet müəlliflik hüqu-qu”nun postulatlarını tamamilə ləğv etmişdir.

Azərbaycanda dövlət və müəlliflik hüququ sistemi dünyastandartları səviyyəsində qurulmuşdur. Bu da bir sırazərurətlərdən irəli gəlmişdir. Belə ki, Azərbaycan qədim vəzəngin mədəniyyət ölkəsidir, görkəmli alimləri, yazıçıları vəbəstəkarları ilə bütün dünyada məşhurdur. Mənəvi mədəniyyətənənələri, yaradıcılıq nailiyyətlərinin himayə olunması vəstimullaşdırılması müasir Azərbaycanda qayğı ilə qorunubsaxlanmaqda və çoxaldılmaqdadır. Məhz bu səbəbdən gəncAzərbaycan dövləti respublika rəhbərliyinin düşünülmüş vəuzaqgörən siyasəti sayəsində intellektual mülkiyyətə böyükdiqqət yetirir. Azərbaycan Respublikasının yeni Konstitusiya-sının bu hüquqların əhəmiyyətini qeyd edən 30-cu maddəsindədeyilir ki, “hər kəsin intellektual mülkiyyət hüququ vardır.Müəlliflik hüququ qanunla qorunur”.

“Müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında” qanunmədəniyyət sahəsində dövlət siyasətinin əsas istiqamətlərinimöhkəmləndirir və özündə aşağıdakıları ehtiva edir: elm,ədəbiyyat və incəsənət əsərlərinin yaradılması ilə bağlıyaradıcılıq fəaliyyətinin təşviq edilməsi və stimullaşdırılmasıvə millətin mənəvi dəyərlərinin çoxaldılması; qabaqcılbeynəlxalq təcrübə əsasında müəllif hüquqlarının müəyyənedilməsi və qorunmasını təmin edən qanunvericilik bazasınınyaradılması; müəlliflik hüquqları və əlaqəli hüquqlar sahəsindədövlət idarəsinin təşkili; beynəlxalq əlaqələri inkişafetdirməklə, digər ölkələrin ərazisində milli hüquq sahiblərininmüəlliflik hüquqlarının qorunması.

Hüquqların qorunması sahəsində qanunvericilik və norma-tiv-hüquq bazasına gəldikdə isə, 1996-cı ildə “Müəlliflikhüquqları və əlaqəli hüquqlar haqqında” qanun qəbul etməkləAzərbaycan postsovet məkanında bu sahədə qanunvericilik


91

bazası yaradan ilk ölkələrdən biri olmuşdur. Beynəlxalqekspertlərin də etiraf etdiklərinə görə bu qanun demokratik,sivilizasiyalı cəmiyyətlərin meyarlarına uyğundur. “Müəlliflikhüquqları və əlaqəli hüquqlar haqqında” qanun müəlliflər(hüquq sahibləri), əsərlər və istifadəçilər arasında münasibətləritənzimləyir, müəlliflik hüququnun milli qanunvericilik bazasınıtəmin edir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab HeydərƏliyevin 1996-cı il tarixli sərəncamına əsasən bu qanununtətbiqi və müəlliflik hüququ sferasının idarə olunması qaydalarımüəyyən edilmiş, müəlliflik hüququ qanunvericiliyinin icrasınadair ən mühüm tədbirlərin həyata keçirilməsi təmin olunmuş vəmilli dövlət orqanının – Azərbaycan Respublikasının MüəllifHüquqları Agentliyinin səlahiyyətləri müəyyən edilmişdir.

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 38 saylı 2may 1997-ci il tarixli Qərarına uyğun olaraq və sonrakıhökumət qərarları əsasında müxtəlif əsər növləri üzrə minimaltarif hədləri təmin edilmiş, müəlliflik hüququ müqavilələrininnümunəvi formaları təsdiq olunmuş, əsərlərin könüllü qeydiy-yatdan keçirilməsi və onların qeydiyyatına dair şəhadətna-mələrin verilməsi qaydaları və müəlliflik hüququ qanunve-riciliyinin tətbiqində mühüm rol oynayan digər məsələlərnizama salınmışdır. Bununla bərabər, Müəllif HüququAgentliyi tərəfindən, Ədliyyə Nazirliyi ilə razılaşdırılmaqla,qanunun icrasının təmin olunmasına köməklik göstərən bir sıranormativ-hüquqi aktlar və xidməti təlimatlar təsdiq edilmişdir.

Müəlliflik hüququna dair ayrı-ayrı müddəalar “Sahibkarlıqfəaliyyəti haqqında”, “Mədəniyyət haqqında”, “Kinematoqra-fiya haqqında”, “Memarlıq fəaliyyəti haqqında”, “Şəhərsalmahaqqında”, “Reklam haqqında”, “Nəşriyyat işi haqqında” və s.kimi bir sıra mühüm qanunlarda öz əksini tapmışdır. Bütöv-lükdə, intellektual mülkiyyət haqqında Azərbaycan Respub-likasının qanunvericiliyi, bütün inkişaf etmiş ölkələrdə olduğukimi kompleks xarakter daşıyır və dövlət, inzibati, maliyyə,


92

əmək, prossesual və hətta cinayət hüququnun müddəalarınıəhatə edir. Bu deyilənlər müəllif hüququnun kompleks, tama-milə müstəqil hüquqi institut olması haqda, onun, tənzim edilənmünasibətlərə yalnız müxtəlif hüquq sahələrini təşkil edənnormalarla vəhdətdə səmərəli hüquqi təsir göstərməsi haqdafikir yürütməyə imkan verir. Bu halda əsərlərə və əlaqəli hüquqobyektlərinə aid edilən hüquqların özü ənənəvi olaraq mülkihüquq strukturuna daxil edilir.

Azərbaycan intellektual mülkiyyət sahəsində beynəlxalqəməkdaşlıqda fəal iştirak edir. Azərbaycan Respublikası 1996-cı ildən ÜİMT-in üzvüdür, 1997-ci ildən Müəlliflik Hüququnadair Ümumdünya Konvensiyasında öz iştirakını davam etdirir.Azərbaycan 1998-ci ildən Ədəbiyyat və İncəsənət ƏsərlərininQorunmasına dair Bern Konvensiyasının üzvü, 2001-ci ildənFonoqramlara dair Cenevrə Konvensiyasının iştirakçısıdır.Bunlarla yanaşı, Azərbaycanın əlaqəli hüquqlar üzrə RomaKonvensiyasında, ÜİMT-in müəlliflik hüququ və fonoqramlarvə ifalar üzrə İnternet-müqavilələrində iştirakı barədə təkliflərsəlahiyyətli orqanların müzakirəsinə verilmişdir. RespublikaMDB çərçivəsində müəlliflik hüququ ilə bağlı sazişlərdə fəaliştirak edir, habelə bəzi dövlətlərlə ikitərəfli hökumət müqa-vilələri bağlamışdır.

Dövlət siyasətinin təmin olunması sahəsində müəlliflikhüququ və əlaqəli hüquqlar institutunun inkişaf Konsepsiyasıhəyata keçirilir, qanunvericiliyə və hüquqların idarə olun-masına dair beynəlxalq təcrübə ümumiləşdirilir. Bu işbeynəlxalq ekspertlərlə sıx əməkdaşlıq şəraitində görülür.Müəlliflərin və istifadəçilərin uçot şəbəkəsi yaradılmışdır,istənilən maddi daşıyıcıya yazılmış əsərlərin qeydiyyatı, dövlətreyestrində qeydə alınmış əsərlərin elektron arxivləşdirilməsivə onların ekspertizasının təşkili təmin edilir. Agentlik müəllifhüquqları sahəsində fəaliyyət göstərən ictimai təşkilatların,habelə kollektiv idarəçiliklə məşğul olan mütəxəssislərin işiniəlaqələndirir və onlara metodiki və hüquqi yardım göstərir,


93

keçirdiyi bir sıra seminarlar, təlimati yığıncaqlar, televiziya vədigər kütləvi informasiya vasitələrində etdiyi onlarla çıxış,həmçinin bu sahədə hazırladığı elmi, metodiki və praktikimateriallar da daxil edilməklə hüquq sahiblərinin məlumatlan-dırılması yönündə iş aparır.

Avropa ölkələrinin müəlliflik hüququ qanunvericilikləri iləmilli qanunvericiliyin müqayisəli təhlilinin, habelə ÜİMT-in vəTRİPS-in İnternet müqavilələrinin məzmunundan irəli gələntələblərin həyata keçirilməsi, milli qanunvericiliyin təkmilləş-dirilməsinə dair təkliflər hazırlamağa, həmçinin hamılıqlaqəbul olunmuş beynəlxalq praktikaya uyğun bir sıra təşkilatitədbirlər həyata keçirməyə imkan verdi. Müəlliflərin əmlakhüquqlarının kollektiv idarə olunması çərçivəsində müəlliflərəvə hüquq sahiblərinə düşən qonararların toplanması, bölüş-dürülməsi və onlara çatdırılması təşkil edilir, nəzərdə tutulmuşistifadəçilərin dairəsi daha çox kommersiya strukturlarınınəhatə edilməsi hesabına genişləndirilir.

Beynəlxalq əməkdaşlıq və kooperasiya məsələlərindəÜİMT Azərbaycan Respublikasının dövlət orqanları ilə fəaləməkdaşlıq edir. Məsələn, 1998-ci ildə Müəllif HüquqlarıAgentliyi ÜİMT-lə birlikdə Azərbaycanda ÜİMT-in yenimüqavi-lələri (internet müqavilələri) ilə bağlı məsələlər üzrə,habelə TRİPS sazişi üzrə milli seminarlar keçirmişdir. 2000-ciilin mayında agentliklə ÜİMT Cənubi Qafqazda piratçılığaqarşı mübarizə məsələlərinə həsr olunmuş ilk regional seminar-simpozium keçirmişdir; həmin seminar-simpoziumda Gürcüs-tanın və Mərkəzi Asiya respublikalarının müəlliflik hüququtəşkilatlarının, həmçinin bu ölkələrin hüquq-mühafizə vəgömrük strukturlarının nümayəndələri iştirak etmişlər. Yeniminilliyin ilk ilində “Gələcəyi bu gün yaradaq” devizi altındaÜİMT tərəfindən elan edilən 26 aprel – Beynəlxalq İntellektualMülkiyyət Gününün, habelə üç il dalbadal 23 aprel – Kitab vəMüəllif Hüququ Gününün bayram edilməsi ölkədə böyükrezonans doğurmuşdur.


94

Azərbaycanda intellektual mülkiyyət, xüsusilə də müəlliflikhüququnun inkişaf perspektivlərini aşağıdakı istiqamətlərprizmasından nəzərdən keçirmək daha məqsədəuyğundur:müasir tendensiyalar və Azərbaycanın yeni beynəlxalqsazişlərdə və dövlətlərarası kooperasiyalarda iştirakınıngenişləndirilməsi nəzərə alınmaqla milli qanunvericiliyintəkmilləşdirilməsi; bu sahədə dövlət siyasətinin və müəllifhüquqlarının idarə olunmasını həyata keçirən milli orqanınbundan sonra da modernləşdirilməsi və onun səlahiyyətlərinininkişaf etdirilməsi; pozulmuş hüquqların təmin edilməsindəhüququn tətbiqi praktikasının gücləndirilməsi.

Hər şeydən əvvəl qeyd etmək lazımdır ki, bütün dünyadaolduğu kimi Azərbaycanda da rəqəmli texnologiya və İnternetadi praktikaya çevrilməyə başlamışdır. Bununla əlaqədarolaraq, agentlikdə hüquqların rəqəmli şəbəkələrdə idarəolunması perspektivləri üzrə iş aparılmışdır. Rəqəmlişəbəkələrdə müəlliflərin hüquqlarının qorunması ilə əlaqədarAzərbaycanın müəlliflik hüququ qanunvericiliyinə “fonoq-ram”, “hamının nəzərinə çatdırmaq hüququ” və “yayımhüququ” anlayışları ilə bağlı dəqiqləşdirmələr və agentliyinhazırladığı digər müvafiq təkliflər əlavə edilir. ÜİMT-in yenibeynəlxalq müqavilələrində – “Müəlliflik hüququ haqqındaMüqavilə” və “İfalar və fonoqramlar haqqında Müqavilə”dəAzərbaycan Respublikasının iştirakı məsələsinə səlahiyyətliorqanlarda baxılması ilə əlaqədar hazırlıq işləri aparılır.

Mühüm vəzifələrdən biri milli qanunvericiliyin, yerinəyetirilmiş olan müqayisəli təhlil əsasında Avropa direktivlərinəuyğunlaşdırılmasıdır.

Azərbaycanda, əlaqəli hüquqların qorunmasına dair RomaKonvensiyasına üzv olmaq istiqamətində hazırlıq işləriaparılmışdır, çünki milli qanunvericilik bu beynəlxalq sazişintələblərinə uyğun gəlir. Azərbaycanın Ümumdünya Gömrüktəşkilatına üzv olmağa hazırlaşması və TRİPS müqaviləsitələblərinin yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar Azərbaycan


95

Respublikasının Gömrük Məcəlləsinə sərhəddə piratçılığa vəsaxtakarlığa qarşı ehtiyat tədbirlərini sərtləşdirən bəzidəyişikliklər edilməsi nəzərdə tutulur.

Azərbaycanda müəlliflik hüququ sisteminin inkişaf etdiril-məsi planına əhalinin və hüquq sahiblərinin məlumatlandırıl-ması məqsədilə yaxın vaxtlarda “İntellektual mülkiyyət” jurna-lının nəşri, broşürlərin, bukletlərin və xüsusi nəşrlərin hazırlan-ması daxildir. Bununla əlaqədar, rəqəmli mikromətbəə vəxüsusi təşkilati texnika əldə edilməsi məsələlərində ÜİMT-inagentliyə göstərdiyi yardım hər cür tərifə və təşəkkürə layiqdir.

Müasir müəlliflik hüququnun rolu haqqında danışarkənvurğulamaq lazımdır ki, hər bir ölkə özünün təkrarolunmazsimasına görə öz xalqına borclu olduğu kimi, müəlliflikhüququ da özünün bu günkü vəziyyətinə görə mövcud əsərlərəborcludur. Volterin kitablar haqqında söylədiyi qiymətli sözlərtamamilə haqlı olaraq bütün əsərlərə şamil edilə bilər: “Onlarbizim ocaqlarımızdakı od kimidirlər: biz onları kimdənsəgötürür, ocağımızı qalayır, sonra başqalarına ötürürük.Nəticədə onlar hamının malı olur”.

Millətin ən başlıca sərvəti olan intellekt öz mənbəyi kimihəmişə yaradıcılığa əsaslanmışdır. Yaradıcılıq məhsulları –elmi, bədii və incəsənət əsərləri bütün tarix boyunca bəşərmədəniyyətini hərəkətə gətirən lokomativ rolunu oynamışdır,onların qorunub saxlanılması isə mədəni təkrar istehsala səbəbolmuşdur. Yaradıcı şəxslərin hüquqlarını qoruyan və müdafiəedən qanunvericilik aktları da milli irsin, mədəniyyət ənənə-lərinin və ölkənin özünəməxsusluğunun mühafizə olunmasınınzəruri şərti kimi meydana çıxmışdır. Güclü və müstəqilmədəniyyət industriyasının yaradılması belə qanunlarınmövcudluğundan asılıdır.

XX əsrin sonlarında bilik və mədəniyyətin funksiyalarındabaş verən prinsipal dəyişikliklər və rəqəmli XXI əsrinimkanları intellektual fəaliyyət nəticələrindən istifadəninmiqyasının kəskin surətdə genişlənməsinə gətirib çıxardı. İnsan


96

ağlının yaradıcılıq məhsulları iqtisadi dövriyyənin ən mühümnövlərindən birinə çevrildi.

Müasir dünyada heç bir sərhəd yaradıcılıq əsərlərininyayılması üçün maneə törədə bilmir: bu səbəbdən müəllifhüququ elə bir sahəyə çevrilmişdir ki, onun mərkəzi nöqtəsidünyanın hər yerindədir, çevrəsi isə ümumiyyətlə yoxdur.Bütün bunlar mədəni nemətlərin beynəlxalq ticarətinin inkişa-fında son dərəcə vacibdir və belə qarşılıqlı fəaliyyətin təh-lükəsizliyini nəzərdə tutur.

Bununla da, cəmiyyətin qorunub saxlanılması və inkişafıüçün mədəniyyətin qorunması və stimullaşdırılmasınınvacibliyinin dövlət tərəfindən dərk edilməsinin hüquqi ifadəsiolan müasir müəlliflik hüququ intellektual fəaliyyətin təkcəmədəni-intellektual deyil, həm də iqtisadi nəticələrininreallığını diqqətə alır. Əgər yaradıcılığın dəstəklənməsi vəstimullaşdırılması şəxsiyyət azadlığı və insan hüquqlarındandoğursa, onda bu hüquq və azadlıqların, yaradıcılığın obyektivifadə olunmuş nəticələrinin mühafizəsi və qorunub saxlanıl-ması ilə inteqrasiyası onların iqtisadi dövriyyədə fəal iştirakedən bazar məhsulları olduğunu qəbul etmək deməkdir.Müəlliflik hüququnun ikili təbiəti illər ötdükcə özünü dahaaydın büruzə verir, şəxsi və əmlak hüquqlarının sıxı surətdəbir-birinə qarışması, bizim fikrimizcə, yaradıcının şəxsiyyətiləsıx bağlı olan müstəqil müəlliflik hüququ institutununyaranmasına səbəb olmuşdur.

Bununla yanaşı, müəlliflik hüququ haqqında qanunverici-liyin üç əsrlik tarixi, müəlliflə cəmiyyətin maraqları arasındaağıllı balans – sərbəst ideya və biliklər axınında cəmiyyətintələbatları ilə öz yaradıcı əməyinin ədalətli şəkildə mükafatlan-dırılmasını arzulayan müəllif marağı arasında kompromisaxtarışından ibarət olmuşdur. Müəlliflik hüququ sahəsindətoplanmış beynəlxalq təcrübədən istifadə olunması, milli ənənəvə xüsusiyyətlərin və nəhayət bütün tərəflərin maraqlarınınnəzərə alınması mühüm rol oynayır: son nəticədə bu sahədə


97

çıxarılan hər bir qərar kiminsə mənafeyinə toxunur, çünkikiminsə hüququ eyni zamanda kiminsə vəzifəsidir. Bütün busəbəblər Azərbaycanın müasir müəlliflik hüququnun, yuxarıdasadalanan kompromislərin və mövcud ənənələrin məcmusukimi formalaşmasına gətirib çıxarmışdır.

Bütövlükdə intellektual mülkiyyətin, ayrıca götürüldükdəisə müəlliflik hüququnun bu günkü vəziyyətini xarakterizəedərkən, Azərbaycan xalqının çoxəsrlik müəlliflik hüququənənələrini diqqətə almamaq olmaz. Azərbaycan müəlliflikhüququnun kökləri lap qədim dövrlərə, ibtidai-təbii anonimanlayışının müəlliflik şəxsiyyətilə əvəz edildiyi dövrlərə gedibçıxır. 1300 illiyini bu yaxınlarda qeyd etdiyimiz “Kitabi-DədəQorqud” buna parlaq nümunə ola bilər, hərçənd bəziməlumatlara görə Qorqudun təsvir etdiyi hadisələr eramızın ilkəsrlərinə aid edilir. Məhz həmin əsrlərdə sadəcə folklor nümu-nələrini yazıya alan deyil, öz müəlliflərinin adlarını da qoruyubsaxlayan əsərlər meydana çıxmağa başlayır. Orta əsr Azərbay-canında azərbaycanlı müəlliflər – aşıqlar, öz müəlliflikləriniəbədiləşdirməyin orjinal formasını tapdılar və bu, bütün Şərqəyayıldı. Yaradıcının əsl adı və poetik ləqəbi hökmən şerin –nəğmənin son beytinə, “tapşırma”ya salınırdı. Müasir müəllif-lik hüququ terminologiyası ilə ifadə etmiş olsaq, bu müəllifinşəxsi hüquqlarının qorunmasının aktiv forması idi. Tapşır-madan mənimsəmələr və ya onun dəyişdirilməsi adi mülkihüquqla – adətlə təqib edilirdi və plagiatçılıq edən şəxslərictimai nifrətə məruz qalırdılar. Azərbaycanda müəllifin şəxsihüquqlarının mühafizə olunması ənənələri və kağız istehsalınıngur inkişafı sayəsində Nəsrəddin Tusi, Təbrizi, Mərzban,Həbibulla Gəncəvi, Marağayi, Naxçivani, Xaqani, Beyləqani,Məhsəti Gəncəvi, Nizami və digər Azərbaycan alimləri vəşairlərinin əlyazmaları orta əsrlərdən günümüzə qədər gəlibçatmışdır.

Bugünkü müəllif hüququ ənənəsində müəllifin əmlakhüququ adlandırılanlar o vaxtlar mesenatçılıq xarakteri daşı-


98

yırdı. Vergil, Horatsi, Marsial öz himayədarlarının – mesenat-ların maddi köməyi ilə yazıb-yaratdıqları kimi böyük Azərbay-can memarı Əcəmi Naxçivani də özünün ən gözəl əsərləriniAzərbaycan Atabəylərinin sifarişi və himayəsilə yaratmışdı.Azərbaycan Şirvanşahları Seyid Yəhya Bakuvi kimi görkəmlialim-filosof, Xaqani və Fələki kimi məşhur şairlərə hima-yədarlıq edirdilər. Dahi Nizami Gəncəvi özünün “Xosrov vəŞirin” poemasına görə böyük hökmdar Qızıl Arslan tərəfindənxüsusi bəxşişlə mükafatlandırılmışdı.

Məlum olduğu kimi, Qutenberqin çap üsulunu kəşf etməsi mü-asir müəlliflik hüququnun formalaşmasının başlanğıcı hesab edilir.

Azərbaycanın Ağqoyunlu və Səfəvilər dövlətlərinin QərbiAvropa ölkələri, xüsusilə də Venetsiya Respublikası ilə xariciəlaqələri sayəsində 1594-cü ildə Romada “Mediçi” məntəqəsindəilk azərbaycanlı müəllifin kitabı çap üsulu ilə nəşr olundu. Bu kitabböyük Azərbaycan alimi Nəsrəddin Tusinin, XIX əsrin son-larınadək Asiya və Şərq ölkələrində həndəsə və cəbr fənləri üzrə ənyaxşı dərslik hesab edilən və əlyazması halında hələ 1248-ci ildənmövcud olan “Təhriri-Oqilidis” əsəri idi. Bu əsər sonralar 1598-ciildə, latın dilinə çevrildikdən sonra isə 1657-ci ildə Londondatəkrar nəşr olundu və lap bizim dövrə qədər Avropa məktəblərindəondan dərslik kimi istifadə edilirdi.

XVII əsrdən, şrift üsulu ilə kitab nəşrinin fəal inkişaf etdiyiSəfəvilər dövründən Azərbacanda müəlliflik hüququ müasirmənada qəbul edilməyə başlamışdı və onun tənzimlənməsi adihüquq çərçivəsində həyata keçirilirdi.

Xalqımızın zəngin müəlliflik ənənələri sayəsində müəlliflik hü-quqlarının Azərbaycanda təşəkkül tapmasının qısa tarixçəsi belədir.Tamamilə təbiidir ki, Azərbaycanın müasir, bugünkü müəlliflik hü-ququ latın və anqlo-sakson hüquq ənənələrinin, ÜİMT-in (Ümu-mdünya İntellektual Mülkiyyət Təşkilatı) və inkişaf etmiş ölkələrinən yaxşı təcrübələri ilə tamamlanmış və zənginləşdirilmişdir.

Fransız yazıçısı Şatobrianın sözləri ilə desək, “hüquq borcuyox, borc hüququ doğurmuşdur”. Cəmiyyətin, dövlətin alimlər və


99

mədəniyyət xadimləri qarşısında borcu müəlliflik hüququnukristallaşdıraraq bugünkü səviyyəyə çatdırmışdır.

ÜİMT-in rəqəmli WIPOnet şəbəkəsinin yaradılması sahəsindəgördüyü nəhəng işlər və agentliyin dünyanın ilk beş intellektualmülkiyyət idarəsi sırasında onda iştirakı bu şəbəkəyə xidmətgöstərən mütəxəssislərin yenidən hazırlamasını tələb edir. Bununlaəlaqədar ÜİMT-in gələcək üçün planlaşdırılan belə bir işi dərəğbətlə qarşılanır. Hüquqların kollektiv idarə olunması şəbəkə-lərinin inkişaf etdirilməsi və modernləşdirilməsi də aktualvəzifələrdən biridir.

Hazırda piratçılığa qarşı mübarizə hüququnun tətbiqi praktikasıçox mühüm rol oynayar. Vəziyyəti mürəkkəbləşdirən odur ki,yaranmaqda olan industriya (məsələn, rəqəmli fonoqram istehsalıvə s.) səbəbindən yerli istehsalçılar, praktiki olaraq, texniki müdafiəvasitələrindən məhrumdurlar. Dövlət qanunauyğun qaydadaburaxılan intellektual məhsula identifikasiya sistemi tətbiq etməklə,onlara kömək göstərmək istəyir və Müəllif Hüquqları Agentliyibelə bir layihə hazırlamışdır. ÜİMT-in təcrübə mübadiləsimövzusunda təşkil etdiyi beynəlxalq seminarların keçirilməsiməsələləri də aktual olaraq qalır. Bununla əlaqədar Azərbaycan özmilli agentliyini Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələri üçün,həm simpoziumlar keçirilməsində, həm də şəbəkə informasiyamübadiləsində baza kimi istifadə olunması təşəbbüsü ilə çıxış edir.

ÜİMT-in YUNESKO ilə birlikdə ənənəvi biliklərin vəfolklorun qorunması məsələləri sahəsində böyük işlər gördüyüməlumdur. Biz millətə məxsus olan bu intellektual mülkiyyəthüququnun qorunması sahəsində yeni beynəlxalq alətin yara-dılmasına yönəldilmiş həmin fəaliyyəti hər vasitə ilə dəstəkləyirik.Bu məsələ bizim üçün son dərəcə aktualdır, çünki Azərbaycanın birçox nəğmə janrlı əsərləri, folklor və dekorativ xalça sənətinümunələri, çox təəssüflər olsun ki, bəzi qonşularımız tərəfindənvicdansızcasına mənimsənilərək öz əsl milli mənsubiyyətindənməhrum edilirlər.


100

Demokratik və totalitarmədəniyyət planlaşdırılması

BMT-nin İnsan Haqları Bəyannaməsinin 27 (1) maddə-sində “Hər kəs cəmiyyətin mədəniyyət həyatına azad olaraqqatılma haqqına sahibdir” ifadəsi yer almaqdadır. Beləcəmədəniyyət bir sosial haqq olaraq qəbul edilməkdə və digərsosial haqlar kimi dövlətə bəzi vəzifələr yükləməkdədir. Buyanaşma mədəniyyəti bir zümrə imtiyazı olmaqdan çıxarmaqdavə insan həyatının dövlət tərəfindən də dəstəklənəcək birsferası halına gətirməkdədir.

Mədəniyyət cəmiyyətin bütün maddi-mənəvi dəyərlərinincəmidir (109, s.19). Bu etibarla sürətli bir sosial inkişaf vədəyişmə içərisində olan Azərbaycan cəmiyyətinin mədəniehtiyaclarının ödənilməsi, sadəcə maddi rifah səviyyəsi ilədəyərləndirilməsi mümkün olmayan inkişafın yerinəyetirilməsi zəruri bir vəzifəsi halına gəlmişdir.

Maddi və mənəvi varlığımızın, milli xarakterimizinözəlliklərindən ilham alaraq inkişaf etdirilməsində,dövlətimizin ölkə və millətlə bölünməz bir bütün halındaqorunması, yaşadılması və gücləndirilməsində, mənəvibərabərlik və həmrəyliyimizin güclü, bağlayıcı, bütünləşdiriciortaq milli mövqe və davranışlarınin inkişafında millimədəniyyətümüz, tükənməz bir qaynaq təşkil etməkdə və bubaxımdan, cəmiyyətimizin bugünkü inkişaf səviyyəsi etibariləçox önəmli bir rol oynamaqdadır (109, s.20).

Yuxarıda da bildirdiyimiz kimi çox müxtəlif mədəniyyəttərifləri verilmişdir. Ən ümumi mənası ilə bir cəmiyyətiçərisində “həyatı ehtiva edən hər şey mədəniyyətə daxildir,mədəniyyətə girməyən insani bir fəaliyyət yoxdur”. Ancaqmədəniyyət siyasəti və planlaşmasından bəhs edildiyi zamanbu tərifdə böyük ölçüdə məhdudlaşdırma və ya xüsusi birperspektiv bəhs mövzusudur.


101

Türkiyə Cümhuriyyətinin beşillik inkişaf planına dairxüsusi komissiyanın hesabatında deyilir: “Ölkəmizin sonillərdə keçirmiş olduğu təsrübələrə istinadən komissiyamız buxüsusi perspektivi YUNESKO mütəxəssislərinin birgə qəbuletmiş olduqları bir tərif içərisində görməkdədirlər: Mədəniyyət,bir insan cəmiyyətinin öz tarixi təkamülü xüsusunda sahibolduğu şüur deməkdir; o mənada ki, bu insan cəmiyyəti butarixi təkamül şüuruna məxsus varlığını davam etdirmə əzminigöstərir və inkişafını təmin edir” (109, s.8) Bu tərif bir ölkədəsosial və iqtisadi inkişafa lazım olan mədəniyyət və tarixiyaddaşın təzələnməsi və inkişaf prosesini öz mədəniyyət vətarixi ilə bütünləşdirərək gerçəkləşdirmənin əhəmiyyətinimüəyyənləşdirməkdədir.

Demokratik qayda ilə idarə olunan ölkələrdə, dövlətinvəzifəsi insanların özü-özlüyündə meydana gələn və müxtəliftəsirlərlə yüksələn yaşayış tərzlərini, inanc və dəyərləriniortadan qaldırmaq etmək və bunların yerinə iqtidarda olanlarındüşüncələrinə uyğun formaları yerinə qoymaq, bu məqsədlə birsiyasət təyin edərək icrasını plana bağlamaq olmaz. Bununmümkün olmayan iki tərəfi düşünülə bilir. Birincisi,demokratik cəmiyyətdə insan haqq və azadlıqları müqəddəsdirvə ancaq zərurət varsa məhdudlaşdırılması mümkündür.Mədəni haqlar da insanların himayə etməsi zəruri olan həqiqiazadlıqlarından qaynaqlanır. İkincisi olaraq, siyasi rejim beləbir siyasət və planlaşdırmanın gerçəkləşdirilib tətbiqedilməsinə imkan verməz. Demokratiyada iqtidar vətəşkilatlanmış müxalifət vardır. Sürəkliliyi lazım bilinən birmədəniyyət siyasətinin belə bir rejimdə tətbiq edilməsi şansınınaz olduğu düşünülə bilir.

Nəhayət, deyilir ki, azadlığın müqəddəsliyi təməlinəsöykənən bir sistemdə öz-özlüyündən, ünsürlərinin bir-biriüzərindəki təsir və təzyiqləri, bunların hər hansı sintezi iləformalaşan mədəniyyət ünsürlərinə müdaxilə, demokratiyanınməntiq və fəlsəfəsi ilə tutarlı deyildir (109, s.9).


102

Ancaq “mədəniyyət sahəsində heç bir zaman mütləq birliberalizm hökm sürməmişdir. Məsələn, təhsildə daimamüəyyən qədər düzənləmə olmuşdur. Liberal dövlət,cəmiyyətin davamı üçün lazımlı gördüyü davranış modellərinitəyin etmişdir. O halda yaradıcı müdaxilə azad demokratikcəmiyyət quruluşu içərisində, planlaşdırılmış bir müəssisələrçərçivəsi daxilinə soxula bilir” (109, s.9).

YUNESKO mütəxəssislərinin fikrincə, birgə qəbul edilənvə yuxarıdakı açıqlanmaya söykənmək şərtilə mövzuya bir azdaha aydınlıq gətirmək, beləcə mümkün olmaqdadır. Beləolunca hər cəmiyyət sözügedən “tarixi inkişafı xüsusundakışüur”u sağlam tutmaq, bunu hər yöndən gələn hücumlara qarşıqorumaq məcburiyyətindədir. Demokratik cəmiyyətin buməcburiyyətdən kənarda qala bildiyini qəbul etmək isə əslamümkün deyildir. Əslində liberal və eyni zamanda plansız,yəni rəhbərsiz, lidersiz bir demokratik cəmiyyət bir çoxtəhlükələrlə qarşı-qarşıyadır. Bu təhlükələrdən ən başda gələnidə, heç şübhəsiz cəmiyyətin bir mədəniyyət hücumuna vəbunun nəticəsində mədəniyyət aşınmasına məruz qalmasıdır.Ziyalıların mədəniyyət həyatına ilham verə bilmədiyi, onuyönləndirə bilmədiyi cəmiyyətlər yabançı mədəniyyət istilasınaaçıq hala gəlməkdədir (109, s.10).

Liberal cəmiyyətdə mədəniyyətin demokratikləşməsiqaçılmaz bir nəticədir. Ancaq demokratikləşmə, böyük kütləcəmiyyətlarində bölgəçiliyə doğru olan meyli gücləndirməkdə,belə bir hal isə, mədəniyyətün əsas mahiyyətini meydanagətirən ortaq tarixi inkişaf şüuruna zərər verməkdədir. Bütünbu hallar liberal kütlə cəmiyyətlərində çox böyük zərərlərmeydana gətirə biləcək mədəniyyət böhranlarını ortaya çıxarabilməkdədir.

Bu etibarla mədəniyyətin planlaşdırılması cəmiyyətin həmvarlığını davam etdirə bilməsi və həm də demokratikxarakterlərini qoruyaraq diktatorluq bəlasından məsun qalabilməsi üçün zorunludur.


103

Bu halda dövlətin mədəniyyət sahəsindəki fəaliyyətlərininqayəsi cəmiyyətin maddi rifahı ilə mənəvi mirası arasındaparalel bir inkişafı təmin etmək, elmi inkişaf və irəliləməyi ocəmiyyətin insanları üçün bir daxili zənginlik qaynağı halınagətirərək, keçmişin uzantısı olan indiki zamanın tarixidavamlılığını təmin etməkdədir (109, s.11).

İnkişaf planlarının məqsədi, sosial münasibətlərdə müəyyənbir tənzimləməni təmin etmək surətilə, cəmiyyətin bütününüiçinə alan tarazlı bir inkişafdır. Cəmiyyətin bütününü əhatəedən, yəni iqtisadi, sosial və mədəniyyət yönlərindən inkişafsəyləri iqtisadi olduğu qədər bəşəri mülahizələrlə istiqamətlən-dirilməkdədir. Texniki tərəqqi və bərabərində gətirdiyiyeniliklər səbəbilə, iqtisadi inkişaf, bu kimi inkişafların qəbuledilmə şəklinə, həm istehsalçı, həm də istehlakçı olaraq fərdinbu sürətli və davamlı dəyişməyə göstərdiyi uyğunluğa bağlıdır.Dəyişikliklə ayaqlaşmaq və bunu qəbul etmək gücü, mədəniy-yət standartlarını yüksəltmək və kollektiv həyatı tənzimləyəcəkdəyərləri mühafizə etmək və ya yaratmaq surətilə təmin edilir.Dəyər sistemləri də, əks etdirdikləri mədəniyyətlər kimi,mənəvi ünsürlərdəki pozulma səbəbilə çökər. Modern dünyadabu pozulmaya səbəb olan amillərin ən mühümlərindən biri“dəyər yükü” daşımadığı zənn edilən, ancaq gerçəkdə dəyər iləyüklü olan yeni texnologiyanın yayılmasıdır. Yenə önəmli birbaşqa amil də çağdaş informasiya kommunikasiyalarınınhəddindən artıq inkişafı səbəbindən kainatın ruhi-psixolojihəcminin kiçilməsidir (109, s.12).

Günümüzdəki inkişaf əsasında yaranmış sonsuz bəşəri vəəxlaqi problemlərə məhdud və texniki həll variantları aranmaq-dadır. Beləcə də, xüsusilə insan hərəkətinin təməlində vasitəninqayədən, şəklin mahiyyətdən ayrı olmayacağı unudulmaqdadır.

Mədəniyyətün inkişaf etdirilməsi ilə əlaqəli fəaliyyətlər, bugün hələ təlim-tərbiyə ilə əlaqəsini davam etdirməklə bərabər,xüsusi bir xarakter və qəti məqsədlər daşımaqdadır. Budurumun üç dəyişik amillər qrupunun təsiri ilə ortaya çıxdığı


104

bilinməkdədir: Texniki amillər, sosial-iqtisadi amillər vəsosioloji amillər (109, s.13).

– Texniki amillər – elektro-mexanik produksiyalar (musiqivə dramın qeyd və və filmlər yolu ilə çoxaldılması), radio vəteleviziya kimi texnik kütlə informasiya vasitələrinin inkişafı(bu yeni texnologiya milyonlarca insana istənildiyi qədərmaterialı qısa zamanda çatdırmaqdadır).

– Sosial-iqtisadi amillər – həyat səviyyəsinin yavaş-yavaş və təhsil səviyyəsinin ümumi olaraq yüksəlməsinəticəsində daha ümumi bir kütləyə xitab olaraq açıqlanması.

– sosioloji amillər – sürətli şəhərləşmə hadisəsi və birinsanın özünə ayıra biləcəyi boş zamanın artmış olması(ənənəvi məhəlli mədəniyyətlərindən qopmuş olanların dahayaxşı bir sosial həyata olan ehtiyaclarının artması, yenidavranış örnəklərinin müəyyən edilməsi və gözlədiklərinindəyişməsi – daxili turizm, adi ticarət, zərərli əyləncəfəaliyyətlərinin önlənməsi məcburiyyəti və b.).

Mədəniyyət planlaşdırıılması mədəniyyət vasitələrininkəmiyyətcə nəzərə alınması ilə başlayır. Kəmiyyətcə təsbitedilməsi gərəkli olan mədəniyyətin özü deyil, imkan vəqaynaqlarıdır.

Milli mədəniyyət siyasətinə kantitatif ünsürün daxiledilməsindən öncə bəzi ümumi tədqiqatların aparılmasınaehtiyac vardır. Bunların başında, mövcud mədəniyyətimkanları, bunları istifadə edənlər, bunlara xidmət (109, s.14)edən personal və fəaliyyət sahələrinə aid statistik məlumatlarıtoplamaq gəlir. Bu çalışmalar aşağıda müəyyən edilənlərlənəzərdə tutulur:

– İctimai dairələr, digər qurumlar və insanlar tərəfindənistifadə edilən mədəniyyət xərcləmələri;

– Əhalinin müxtəlif qruplarının mədəniyyət davranışmodelləri


105

– ümumi inkişafın bir parçası olaraq mədəni inkişafınsəviyyəsini təsbit etmək üçün gərəkli görülən araşdırmalar(109, s.14).

Ancaq bu sahədə heç əskiksiz statistik məlumat toplamaqçox çətin və ağır bir çalışma olduğundan, mütəxəssislərümumilikdə bəzi qərarlara gəlmək, mədəniyyət siyasətini təyinetmək və nəticələri tədqiq etmək kimi daha məhdud məqsədlərüçün məlumat əldə etməyin daha yararlı olduğunainanmaqdadırlar. Bunun üçün sektorlar arası bilgilərin tutarlıolması məqsədi ilə metodları standartlaşdırmaq lazım gəlir.

Bu bilgilərin, mədəniyyət siyasətinin təsbitində faydalı olabilməsi üçün, ölkənin mədəniyyət potensialını təsbit etməyə vəhər hansı bir tarixdə mədəniyyət baxımından tərəqqisəviyyəsini təxmin etməyə yardımçı olması lazım gəlir.

Bu bilgilərlə yanaşı mədəniyyət həyatında coğrafi amilinyeri; çeşidli mədəniyyət tiplərinin inkişaf təmayüllərinin analizi(ənənəvi mədəniyyəti, məhəlli mədəniyyətlər kimi); bu fərqlitiplər arasında mümkün təhlillər, hələ ki, üzə çıxmamışmədəniyyət ehtiyaclarının təhlili və müxtəlif sosial qruplararasımədəniyyət mübadiləsi kimi araşdırmalara da ehtiyac vardır.(109, s.15).

Mədəniyyət siyasəti xalqın intellektual potensialının,mənəvi sağlamlığı və rifahını yüksəltməyə xidmət edənsiyasətdir. O, həm də millətin mənəvi, sosial-iqtisadiinkişafının möhkəmlənməsini təmin edir. Mədəniyyətsiyasətinin vəzifəsi maddi və mənəvi sərvətlərin istehsalı,qorunması və inkişaf etdirilməsi, eyni zamanda gələcəknəsillərə ötürülməsi üçün şəraitin yaradılmasıdır. Cəmiyyətdəinsanların qeyri-bərabər mədəni inkişafını və mədənideletantlığı aradan qaldırmaq üçün inkişaf etmiş ölkələrdəmədəniyyət siyasəti koordinasiya və tənzimlənmə yolu ilə elmisurətdə təşkil edilir və idarəetmə əsasında həyata keçirilir. Beləolan halda cəmiyyətin müxtəlif sosial qruplarının və xalqınmarağını əks etdirən balanslı mədəni inkişafa nail olmaq olar.


106

Mədəniyyət siyasəti hüquqi təminata arxalanmalı vəhadisələri qabaqlamağı bacarmalıdır. İnkişaf etmiş demokratikölkələrdə mədəniyyət siyasətinə xalqın sosial vəziyyətinin vərifahının yüksəlməsi kimi baxılır. Çünki bu siyasətin əsasməqsədi insan həyatının qorunub saxlanması vəyaxşılaşdırılmasına xidmət etməkdir.

Müstəqil Azərbaycan Respublikası üçün mədəniyyətsiyasəti yeni olsa da daha uğurlu aparılmaqdadır. Bunun üçünmüstəqil Azərbaycan Dövlətinin mədəniyyət siyasəti üzrəprioritetləri müəyyənləşdirmişdir və bu sahədə ardıcıl və inadlıfəaliyyət proqramı vardır. Hazırki vəziyyətdə mədəniyyətsiyasətinin prioritetləri ümumiləşdirilmiş halda aşağıdakı kimimüəyyənləşdirilir: Mədəni irsin mühafizəsi və mənəvidəyərlərin inkişaf etdirilməsi; Yeni Qanunların qəbul edilməsi;Beynəlxalq təşkilatlarla əlaqələrin yaradılması; Bələdiyyələrinvə Qeyri-Hökumət Təşkilatlarının təşkili və fəaliyyətləriningenişləndirilməsi; Sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişaf etdirilməsi.

Heydər Əliyevin tətbiq etdiyi mədəniyyət siyasəti bildir-diyimiz əsas və prinsiplər baxımından hədəfi göstərməkdədir:onun mədəniyyət siyasətinin ana xətti millilikdir. Bu siyasətəsasında mədəniyyətün öz mənliyini, kimliyini qorumasınadayanır; ancaq mədəniyyət özü öz varlığı və inkişafı içindəzənginləşməyə, başqa mədəniyyətlərin nailiyyətlərindən özstrukturuna uyğun olanları almağa açıq, amma təqlidçilikdənuzaqdır. Heydər Əliyev milli səviyyə və tariximizlə mütənasibbir mədəniyyət siyasəti yürüdürdü. Onun tövsiyələrinə görəmədəniyyətün zəmini millətin səciyyəsidir (109, s.21).

Bu gün ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindənmüəyyənləşdirilən mədəniyyət siyasəti Prezident İlham Əliyevtərəfindən uğurla davam etdirilir. Azərbaycanın son illərdəkinailiyyətləri içərisində ən çox izlənilən inkişaf mədəniyyətsahəsinə aiddir. Burada da dövlət siyasəti olan üç prinsipəlazımi şəkildə riayət olunub. Birincisi, Azərbaycanın tarixənyaranmış mədəniyyəti mühafizə olunur. Tarixi abidələrin,


107

ədəbiyyatın, çoxlu sayda muzeylərin bərpası, ölkənin qədimmənəvi mədəniyyətinin mühafizə olunması, yəni muğamın,rəssamlığın və s. maddi-mənəvi nə sərvətlərimiz varsa, onlarınqorunması üçün çox böyük işlər görülüb. Eyni zamanda, biz bumədəniyyətimizi dünyaya çatdırırıq, eləcə də dünyanın böyükmədəniyyətini mənimsəyirik. Yəni vaxtilə yaradılmış nə varsa,bu gün onlar qorunur. Mədəniyyətimizin yaddaşsızlaşmaproblemi yoxdur. İkincisi odur ki, tədricən mədəniyyət vəincəsənət müasir şəraitə uyğunlaşdırılır. Yəni həm mədəniy-yətin, incəsənətin yaradılması prosesi, həm də onun istehlakıprosesi müasir standartlara uyğunlaşdırılır. Artıq Azərbaycandamədəniyyət siyasətinin normal həyata keçirilməsi üçünprodüsser institutu formalaşmaqdadır. Bu mənada, on il əvvəlqəbul edilmiş mədəniyyət haqqında qanunu əsaslı şəkildəmüzakirə edirik ki, günün tələblərinə uyğun dəyişdirək.Üçüncü prinsip ondan ibarətdir ki, ölkədə mədəniyyət vəincəsənət adamına xüsusi qayğı göstərilir. Yəni, mədəniyyətivə incəsənəti yaradan ayrı-ayrı böyük istedadlardır və buistedadlara qayğı göstərilməlidir. Bu məqsədlə, böyüksənətkarların yubileyləri keçirilir, onlara maddi köməklikgöstərilir. Prezident təqaüdü və digər dövlət mükafatları təqdimedilir. 1980-ci illərin sonu, 90-cı illərin əvvəllərində böyüksənətkarlarımızı itirirdiksə, onlar xaricə işləməyə gedirdilərsə,artıq belə problem yoxdur. Qeyd etdiyim mədəniyyətsiyasətinin əsası ümumilli liderimiz Heydər Əliyev tərəfindənqoyulub. Bu siyasət Prezident İlham Əliyev tərəfindən uğurladavam etdirilir (139; 161).


108

Milli mədəniyyətin mahiyyəti və onun mühafizəsinədair dövlət tədbirləri

Bir milləti meydana gətirən ünsürlər içərisində mədəniyyətbirliyi və bütünlüyü ən önəmli yer tutur. Bir millətin millimədəniyyəti, onun milli tarixindən qopub gələn bir ata mirası,maddi varlığının, inanc və əxlaq ucalığının, dil və sənətzənginliyinin, ənənələrinin əmələ gətirdiyi ortaq bir dəyərlərməcmusudur. Bir millətin var ola bilməsi, dünya millətlərinəvarlığını qəbul etdirə bilməsi üçün, elm işığı altındamədəniyyət dəyərlərini incələməsi, şüurlu olaraq yaşadıbinkişaf etdirməsi zəruridir (117, s.36-37).

Bu gün inkişaf etmiş bir millət ola bilmə üçün elmdə, tex-nikada, iqtisadiyyatda və tenologiyada irəliləmiş və güclənmişolmaq lazımdır. İqtisadi və texnologiya sahəsində millətlərinhəyatında mədəniyyət və sənətin nə qədər önəmli bir yertutduğu, iqtisadi və texniki sahələrdə inkişaf etmiş cəmiyyət-lərdə açıqca görülməkdədir. Bu cəmiyyətlərdə milli mədəniy-yəti yaşatma, araşdırma və dəyərləndirmə yolunda müxtəlifcəhdlər edilməkdə, çeşidli tədbirlər görülməkdədir (117, s.38).

Milli mədəniyyətimizin təməlləri – ailə, məktəb, milli dil,milli tarix, etnoqrafiya, folklor, incəsənət, sənət, teatr, opera,kitabxanalar, coğrafiya və iqtisad, insanlıq və müasir mədəniy-yət, dünyagörüşü, vətən sevgisi, əski Azərbaycan əsərləri vəmuzeylər, nəşr, təbliğat və təşviqat kimi maddi-mənəvi vəmədəni dəyər, fəaliyyət və strukturlara bağlıdır (117, s.38).

Bir millətin mədəniyyət həyatını yaşatmaq və inkişafetdirmək üçün hüdudları aydın cızılmış, inkanları gerçəklikləhesablanmış bir ümumi mədəniyyət siyasətinə ehtiyac vardır.“Şərqin qapalı, mistik və sxolastik mədəniyyət anlayışındanağlın hökmranlığına söykənən qərb anlayışına keçişdurumunda olan millətimizin lazım duyduğu milli birmədəniyyət siyasətinin üç xüsusiyyəti əhatə etməsi zəruridir:


109

1. Milli mədəniyyət şüurunu oyandırmaq və oyanıqtutmaq.

2. Mədəniyyət dəyəri olan əsərləri qorumaq, yaşatmaq,tanıtmaq, sevdirmək.

3. Hər cür yol və üsuldan faydalanaraq mədəniyyətdəyaradıcılığı təşviq etmək” (117, s.39).

Bu söylənilənləri xülasə etsək, mədəniyyət siyasəti üçyöndə inkişaf etdirilməlidir: “Milli mədəniyyət şüuru vəimkanı daima canlı tutulmalıdır; Mədəniyyət əsərlərimiz əngeniş anlamıyla qorunmalı, tədqiq edilməli, dünyaya vəözümüzə anladılmalıdır; Millətimizin mədəniyyət yaradıcılığısistemli olaraq təşviq edilməlidir” (117, s.40).

Türkiyə Cümhuriyyətinin milli mədəniyyət siyasətinin anahədəflərini müəyyənləşdirən Milli mədəniyyət Özəl İxtisasKomissiyası, milli mədəniyyət planlaşdırması xüsusundakıçalışmalarının başlanğıcında milli mədəniyyət siyasətininhədəfləri və təməl prinsipləri üzərində durmuş və aşağıdakıəsaslar üzərində məqsədəmüvafiq nəticəyə gəlmişdir: “Millimədəniyyət siyasətinin ana hədəfi ilə Türkiyənin milli hədəfiarasında uyğunluğun olması şərtdir. Məlum olduğu kimiTürkiyənin milli hədəfi ölkədaxili sabitliyin və ölkə xaricindəsülhün gerçəkləşdirilib davam etdirilməsi, müstəqillik, azadlıq,ədalət və haqq bərabərliyinə söykənən bir dünya düzəniiçərisində milli birliyi, bütünlüyü və Türkiyə vətəndaşlarınınqanunlarla təminat altında olan haqq və hürriyyətləriniqoruyaraq həyat şərtlərini demokratik düzən içərisində vəsosial ədalət prinsiplərinə uyğun olaraq inkişaf etdirməksurətilə Türkiyə xalqını müasir mədəniyyət səviyyəsinəyüksəltməkdir. Bunun üçün gənc nəsillər fiziki və ruhicəhətdən saglam, vətənpərvər, millətimizi ucaltmağı məqsədbilən və demokratiyaya inanclı və milli ideallara bağlı birzehniyyətlə yetişdirilməlidirlər. Bunun üçün Türkiyəmədəniyyət və sənəti dəyərləndirilməli, araşdırılmalı və bütün


110

ölkə səthində yayılaraq bütün cəmiyyətin bu mədəniyyətdənyararlanması və tanıması təmin edilməlidir” (109, s.26).

Eynilə Azərbaycan milli mədəniyyət siyasəti ilə uyğungələn bu nümunədə göstərildiyi kimi mədəniyyət siyasəti dəmüəyyənləşdirilən milli siyasət hədəflərinə uyğunlaşdırılmışşəkildə formalaşdırılmalı və buna müvafiq mahiyyətqazanmalıdır. Bu mənada nəzərdən qaçırılmamalıdır ki, dilmədəniyyətün ən böyük, ən başda gələn ünsürüdür. Dil,mədəniyyətün ilk və təməl ünsürü olduğu kimi, digərmədəniyyət ünsürlərinin də başlıca daşıyıcısı və xəzinəsidurumundadır. Bu etibarla millət hər şeydən öncə və daha çoxdil birliyi deməkdir (109, s.27-28).

Bir dilin qorunması, ancaq gələcək nəsillərə ötürülməsiləmümkün olur. Gələcək nəsillərə ötürülməyən dil, ölü dillərarasına girər. Dili ötürmənin başlıca yolu, milli təlim-tərbiyə vətəhsildir. Azərbaycan dili öz strukturu daxilində və bütünzənginliyi ilə yeni nəsillərə öyrədilməlidir. Bunun üçün bütündərs kitabları yaşayan, canlı, təbii və zəngin Azərbaycan dili iləyazılmalı, müəllimlər bu Azərbaycan dili ilə təchiz edilməli,dərs kitablarında klassikləşmiş mətnlər yer tutmalı, təhsiləyardımçı olaraq ayrıca texniki mərkəz və vasitələrdən seçilmişədəbi əsərlərə qədər başqa əlavə dəstəklərdən faydalanmaqyoluna əhəmiyyət verilməlidir (109, s.31).

Ümumilikdə isə milli mədəniyyətimizin mühafizəsi vəinkişafı üçün mədəniyyət siyasətində diqqət yetiriləcək sahələribelə təsnifatlaşdırmaq olar: Mədəniyyət və ədəbiyyat; Mədə-niyyət və Azərbaycan musiqisi; Mədəniyyət, Azərbaycanmemarlığı və məkan tənzimləməsi; Mədəniyyət və Azərbaycantamaşa sənətləri; Mədəniyyət və Azərbaycan incəsənəti; Mədə-niyyət və folklor; Mədəniyyət və kütləvi informasiya vasitələri;Mədəniyyət mühafizə və təbliğat müəssisələri; Mədəniyyət vəAzərbaycanın xarici münasibətləri (Azərbaycan mədəniyyətünsürlərinin təsbiti və mühafizəsi, ölkə daxilində-ölkə xaricin-də; Milli mədəniyyətin ölkə xaricində tanıdılması və yayılma-


111

sı); Mədəniyyət və tarix; Sosial araşdırmalar və mədəniyyətdəyişmələri; Mədəniyyət, din və əxlaq (109, s.32-39).

XX əsr Azərbaycan xalqının həyatında silinməz izlərqoymuşdur. Əslində yüzililklərin, minililklərin qovuşuğundayeni bir Azərbaycn təşəkkül tapmışdır. Xalqımızın tarixi taleyielə imkan yaratmışdır ki, son yüzililkdə Azərbaycan köhnədünyadan sürətlə qopmuş, elm, mədəniyyət, səhiyyə, təhsilictimai-siyasi intibah yolunu tutmuşdur. Bu gün hər birazərbaycanlı fəxr edə bilər ki, ata-babalarımız olduqca qısa birzaman ərzində kütləvi savadsızlığa son qoymuş, vətənimizbütün insanların oxuyub yazmağı bacaran savadlılar diyarınaçevrilmişdir. Vətənpərvər və təəssübkeş ziyalılarımızın vətən-daş fəallığı sayəsində Şərqdə ilk teatr, ilk opera, ilk kino və s.Azərbaycanda meydana gəlmişdir. Kütləvi sürətdə savadlan-maq, elmə, mədəniyyətə, təhsilə can atmaq Azərbaycanxalqının mənəviyyatını da, həyat tərzini də, xarici görünüşünüdə dəyişmiş, onu inkişaf edən dünyaya qovuşdurmuşdur.

Demokratik, müstəqil Azərbaycan dövlətinin bərqərar ol-ması xalqımızın həm iqtisadi, həm də mənəvi qələbəsi olmuş-dur. Bu gün Azərbaycanın təhsili, mədəniyyəti, ümumiyyətlə,iqtisadi, sosial, mədəni, mənəvi və siyasi həyatının bütün sahə-ləri dünya sivilizasiyasına tam cavab verən bir səviyyədədir.

70 ililk ayrılıqdan sonra əldə etdiyimiz müstəqilliyinyenidən özümüzə qayıtdığı son 17 ildə minililklərdən süzülübgələn mədəniyyətmizin doğma qaynaqlara söykənməkləümumbəşəri dəyərlərə qovuşması üçün əsl mənada münbitzəmin təmin edilmişdir. Söykökə qayıdış, millətimizin özünüdərk etməsi, xalqımızın və dövlətimizin sivil bəşəriyyətinbirgəyaşayış qaydalırını mənimsəmək prosesi gücləndikcəAzərbaycan xalqının malik olduğu ümumbəşəri mədəniyyətintəntənəsi daha aydın nəzərə çarpır. Müstəqilliyimizin on yeddiili ərzində mədəniyyət işçilərimizin qazandığı uğurlar, bütöv-lükdə mədəni həyatımız belə deməyə əsas verir ki, XX əsrhəqiqətən tarixə mədəniyyətimizin təntənəsi ilə daxil olmuşdur.


112

Əlbəttə müstəqil dövlət qumraq, onu daha da möhkəm-ləndirib inkişaf etdirmək üçün hərtərəfli, savadlı, mədəni şəx-siyyətin yetişdirilib tərbiyə edilməsi də mühüm amillərdəndir.Çünki şəxsiyyətin hərtərəfli inkişafı, cəmiyyətdə insanlararasında onun rolu, tutduğu mövqe onun dünyagörüşünüformalaşdırır, siyasi, mədəni, əxlaqi və mənəvi, bədii və estetikinkişafı bütün dövrlərdə, zamanlarda olduğu kimi, müasirşəraitdə, müstəqililk illərində də aktuallıq kəsb edir.

Hazırda şəxsiyyətin inkişafı problemi bir çox aspektlərdəntədqiq edilir, sosioloji tədqiqatlar aparılır. Əsərlər, monaqrafi-yalar, dissertasiyalar yazılır və s. işlər aparılır. Ümumiyyətlə,müstəqillik həyatımızın mühüm tərkib hissəsi kimi bütüninsanları düşündürən məşğul edən vacib bir məsələyə çevrilir(58, s.5).

Azərbaycan mədəniyyəti bu gün milli-mənəvi qaynaq-lardan qidalanaraq, özünün böyük hamisi Prezident HeydərƏliyevin qoyduğu ənənə, qayğı və diqqət sayəsində dahamöhtəşəm bir dövrünü yaşayır. Müstəqililk dövründə tarixişəxsiyyətlərimizin, milli mədəniyyətimizin görkəmli nümayən-dələrinin, habelə ayrı-ayrı milli bayramların və tarixi günlərinqeyd edilməsi ilə bağlı tədbirlər dövlət başçınsı İlham Əliyevinimzaladığı fərman və sərəncamlarla keçirilir. Bu sənədlərəəsasən görkəmli şəxsiyyətlərimizirn adı ilə, tarixi hadisələrləbağl yeni küçələr, meydanlar salınır, muzeylər açılır, müxtəlifnəşrlər çap olunur, sənət ustalarımız ölkəmizin ali mükafatlarıilə təltif edilir, onların istedadı, mədəniyyətimizin iknişafındaxüsusi yeri və rolu bir daha təsdiq olunur.

Ən sevindirici olanı budur ki, Azərbaycan artıq özmədəniyyəti, ədəbiyyatı və incəsənəti, şəxsiyyətləri ilə dünyameridianlarına çıxır. Prezidentmizin müvafiq fərmanları ilədahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Məhəmməd Füzulinin500 illik yubileyinin Fransada, Türkiyədə, İraqda, İranda vəRusiyada, dünya şöhrəti Bülbülün 100 illik yubileyininMoskvada, Tbilisidə və Ankarada, məşhur bəstəkar Qara


113

Qarayevin 80-illik yubileyinin Moskvada və Parisd,ə görkəmlimüğənni Rəşid Behbudovun 80 illik yubileyinin Moskvada,türk xalqlarının Ana kitabı olan “Kitabi-dədə Qorqud”dastanının 1300 illik yubileyinin Parisdə – YUNESKO-nuniqaqmətgahında yüksək səviyyədə qeyd olunması müstəqilAzərbaycanı yenidən dünyaya tanıtmışdır (79, № 11, s.3).

Hazırda Azərbaycanda 27 professional teatr, 50-dək xalqteatrı və özəl teatr, 13 konsert təşkilatı fəaliyyət göstərir.Mədəniyyət nazirliyi sistemində 2 böyük simfonik orkestr, xalqçalğı alətləri orkestri, bir neçə kamera və estrada kollektivlərivar. Ölkəmiz üçün ən çətin məqamlarda prezidentimizinköməyi ilə Opera və Balet Teatrının, balet truppasının,Azərbaycan Dövlət Simfonik Orkestrinin, Dövlət Xorkapellasının, Dövlət rəqs Ansamblının qorunub saxlanması,üstəlik də yeni Xalq Çalğı Alətləri Orkestrinin yaradılmasıhəqiqətən əsl incəsənətə vurğunluq, bu yolda fədəkarlıqnümunələri sayıla bilər.

Bu gün mədəniyyət nazirliyi sistemində 3275 klubmüəssisəsi, 4313 kitabxana, 61 mədəniyyət və istirahət parkıfəaliyyət göstərir. Xalqımızın mənəvi sərvətlərinin qoruyucusu,tədqiqatçısı və təbliğatçısı olan 137 muzey, 27 dövlət şəkilqalereyası və 2 bədii sərgi salonunda əsrin nailiyyətləri özəksini tapır. Bakı Musiqi Akademiyası, Milli Konservatoriya,Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti, BakıXoreqrafiya məktəbi, musiqi, rəssamlıq texnikumları, 300-əyaxın uşaq musiqi, rəssamlıq və incəsənət məktəbləri Azərbay-can mədəniyyətinin gələcəyini yaşadacaq kadrlar hazırlayır.

Yaxın və uzaq xariclə mədəni əlaqələr əsrin son illərindəgeniş vüsət almışdır. Hər il Azərbaycan mədəniyyəti vəincəsənəti dünyanın bir çox ölkələrində geniş nümayiş etdirilirvə özünə hər dəfə çoxlu təzə pərəstişkarlar tapır.

Ölkə daxilində keçirilən yubiley tədbirləri dövlət başçısınınmədəniyyətimizin tərəqqisinə göstərdiyi daim qayğını əksetdirir. Təkcə 2000 – 2006-cı illərdə keçirilmiş yubileylər və


114

dövlət əhəmiyyətli tədbirlər sadalanarsa, uzun bir siyahı alınar.Bu siyahıya Cəlil Məmədquluzadə, Üzeyir Hacıbəyov, MüslümMaqomayev, Səməd Vurğunun anadan olduğu tarixi günlər,Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin 125 ililyi, tərzən QurbanPrimovun 120 illiyi, xalq artistləri Möhsün Sənani vəMəmmədəli Vəlixanlının 100 illiyi, Leyla Bədirbəylinin 80illiyi, görkəmli rejissor və pedaqoq Tofiq Kazımovun 75 illiyi,pianoçu Vaqif Mustafazadənin 60 illiyi və öz həyatlarını millimədəniyyətimizin inkişafına həsr etmiş, adlarını çəkəbilmədiyimiz onlarca digər sənətkarımızın yubileyləri daxildir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə üçildən bir keçirilən Bülbül adına Vokalçıların BeynəlxalqMüsabiqəsi artıq dünya musiqiçilərinin nüfuzlu yarışınaçevrilmişdir. 2000-ci ildə keçirilən ikinci müsabiqədə 11 ölkə-dən (Rusiya, Ukrayna, Gürcüstan, Türkiyə, Moldova, Özbəkis-tan, Türkmənistan, Qazaxıstan, Çin, Koreya respublikası vəAzərbaycan) 78 vokalçı iştirak etmişdir.

Xalqımızın əsrlərlə qoyurub saxlaya bildiyi mədənidəyərlər sırasında qüdrətli teatr sənəti öz qabaqcıl mövqeyinimüstəqililk illərində daha da inkişaf etdirmişdir. Hər il teatrmüəssisələrində 100-110 yeni tamaşa hazırlanır. Yeni drama-turqlar, teatrlar üçün işləyən yeni bəstəkarlar, rəssamlar yetişir.Teatr kollektivlərinin xarici dövlətlərdə, o cümlədən Moskva-da, Sankt-Peterburqda, Ufada, Tiflisdə, Rustavidə, Ankarada,İstanbulda, İzmirdə, Bayburtda, Tehranda, Dehlidə, Havanada,Praqada, Sofiyada keçirilən beynəlxalq festivallarda uğurluiştirakı, xarici ölkələrə uzun müddətli qastrol səfərləri sübutedir ki, milli teatrımız inkişaf və tərəqqi yolundadır (69, 25dekabr 1991).

Ötən on illər ərzində respublikamıza, onun incəsənət dün-yasına maraq daha da artmış, planetin ən müxtəlif ölkələrinintanınmış kollektivləri və ifaçıları qastrol proqramları iləAzərbaycana gəlmiş, milli səhnəmizin ustad sənətkarları iləbirlikdə çıxış etmişlər. Onların arasında dünya şöhrətli musiqiçi


115

Mstislav Rostropoviç, Belçikalı dirijor Fan Beyli, Amerikapianoçusu Nikolay Suk, dünyaca məşhur balet ustası MayaPlisetskaya, İqor Moiseyevin rəhbərlik etdiyi Rusiya Dövlətrəqs Ansamblı, Fransa və Türkiyənin teatr sənəti ustaları, Çinxalq Respublikasının rəqs kollektivi və bir çox başqa sənətxadimlərinin və kollektivlərinin adlarına rast gəlmək olar.

Bənzərsiz xanəndə Alim Qasımov muğam sənətinin inkişa-fındakı xidmətlərinə görə 1999-cu ildə YUNESKO MilliŞurasının ali mükafatına və “Pikasso-miro” qızıl medalınalayiq görülmüşdür (79, № 11, s.3).

Fransada böyük bəstəkar Gektor Berliozun vətəni la KontSent-Andre şəhərində 7-ci Beynəlxalq musiqi FestivalındaÜzeyir Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Simfonik orkestri-nin böyük qələbəsi ölkəimzdə böyük iftixar hissi ilə qarşılandı.Festivalda orkestrin ifasında digər sənət korifeyləri ilə yanaşıÜzeyir Hacıbəyovun, Fikrət Əmirovun, Qara Qarayevin dəəsərləri səslənmişdir. Tamaşaçılar onların musiqisinə heyranqaldıqlarını bildirmiş, bu böyük sənəit koriyefeylərimizi dün-yanın musiqi dühaları ilə müqayisə etmişdilər. O günlərin unu-dulmaz hadisələrindən biri də xalq artistimiz Fərhad Bədəlbəy-linin Fransanın yüksək “Şevalye” Ədəbiyyat və İncəsənətordeni ilə təltif edilməsi olmuşdu. Yeri gəlmişkən, möhtərəmPrezidentimizin şəxsi göstərişi ilə Azərbaycan nümayəndəheyəti üçün xüsusi təyyarə ayrılmışdı ki, Fransanın kütləviinformasiya vasitələrində bu hadisə Heydər Əliyevin mədəniy-yətə böyük qayğısı kimi qiymətləndirilmişdi.

Azərbaycan incəsənət ustalarının “Ekspo-2000” Ümum-dünya sərgisində bənzərsiz çıxışları müstəqil dövlətimizinmədəniyyət sahəsində əldə etdiyi uğurlardan sayıla bilər.Almaniyanın Hannover şəhərində Azərbaycan dövlət kameraOrkestrinin, Dövlət rəqs Ansamblının, dövlət mahnı teatrının,Azərbaycanın tanınmış sənətkarları, xalq artistləri QərinəKərimovanın, Təranə Muradovanın, əməkdar artistlər ƏliƏsgərovun, Bilal Əliyevin, Gülyaz və Gülyanaq Məmmədo-


116

vaların çıxışları mədəniyyətimizə yeni şöhrət gətirdi. Planetin174 ölkəsinin və 34 beynəlxalq təşkilatının təmsil olunduğusərginin Baş Komissarlığı Azərbaycan Respublikasınınmədəniyyət proqramını ayrıca qeyd edərək, dünya ölkələriarasında ən güclü bədii proqramlar sırasına daxil etdi. Sərginintəşkilat Komitəsi mədəniyyət xadimlərimizin istedadını xüsusisertifaktla qiymətləndirdi.

Azərbaycan tarixində ilk dəfə olaraq Şirvanşahlar Sarayı vəQız Qalası daxil olmaqla içəri Şəhər Dövlət Tarix MemarlıqKomleksi YUNESKO-nun “Dünya mədəni irs siyahısı”na daxiledilmişdir. Bu respublika rəhbərliyinin qayğısı ilə əhatə olunanAzərbaycan elminin və mədəniyyətinin böyük uğuru vəqələbəsi sayıla bilər.

Son illərdə mədəniyyətimizi təbliğ etmək məqsədilərespublika mədəniyyət nazirliyi xətti ilə Azərbaycandafəaliyyət göstərən ayrı-ayrı şirkətlərlə müştərək layihələr dəyaradılır və həyata keçirilir. Bakıda yerləşən “ASIR” şirkəti iləbirgə fəaliyyət nəticəsində 2000-ci ildə Azərbaycan musiqisiincilərindən ibarət “Küləklər və Odlar musiqisi” adlı nəfistərtibatlı kompleks disk buraxılmışdır. Musiqinin müxtəlifjanrlarını əhatə edən bu diskdə ilk dəfə olaraq millimədəniyyətimizin görkəmli nümayəndələri – Üzeyir Hacıbə-yov, Müslüm Maqomayev, Qara Qarayev, Fikrət Əmirov,Cövdət Hacıyev, Rauf Hacıyev, Tofiq Quliyev, Bülbül, RəşidBehbudov, Şövkət Ələkbərova, Rafiq Babayev, ZeynəbXanlarova, Fərhad Bədəlbəyli, Fidan Qasımova, XuramanQasımova, Alim Qasımov və başqa sənətkarın yaradıcılığı biryerdə sənətsevərlərə təqdim olunur.

Türkiyənin “Kaspian trans KO İNK” firması iləMədəniyyət nazirliyi üç ildir ki, “xalq yaradıcılığı-millisərvətlər” devizi ilə xalq sənətkarlarının əl işlərinə respublikabaxış müsabiqəsini keçirir. Məqsəd ənənəvi el sənətləriniyaşatmaq, əhalini bu sahəyə cəlb etmək, istedadlı xalqsənətkarlarını aşkara çıxarmaqdır. Artıq bu sahədə müəyyən


117

işlər görülmüşdür. 2000-ci ildə keçirilən üçüncü müsabiqəninyekun turunda respublikamızın 52 şəhər və rayonundan 569nəfər el sənətkarı iştirak etmişdir.

Prezidentmizin bəstəkar, yazıçı, şair, aktyor, müğənni,rəssam əməyinə verdiyi yüksək qiymət sayəsində ölkəmizinyüzlərlə sənətçisi xalq şairi, xalq yazıçısı, əməkdar mədəniyyətişçisi kimi müxtəlif fəxri adlara layiq görülmüşdür. HeydərƏliyev yolunu davam etdirən prezident sənətkarlarınqayğılarına hər zaman diqqətlə yanaşmış, onlara maddi vəmənəvi dayaq olmuşdur. O, ölkənin maliyyə çətinlikləri ilə üz-üzə durduğu bir vaxtda da sənət insanlarından öz qayğısınıəsirgəmədi. Həyatını milli mədəniyyətimizin və elmimizininkişafına, istedadını və ömrünü xalqına həsr edən 60 nəfərəyaxın görkəmli mədəniyyət və incəsənət xadimi Prezidentimiztərəfindən təsis edilmiş xüsusi təqaüdə layiq görüldü.

Son illər ərzində Prezident fərmanı ilə dövlət simfonikorkestrinin və Azərbaycan dövlət Xor Kapellasının əməkhaqlarının dörd dəfə, balet artsitlərinin əmək haqlarının isə beşdəfə atırılması bu sahədə çalışanlara əsl dövlət qayğısıolmuşdur. Prezidentmizin bu kollektivlərin malik olduğu imicisaxlamaq, onların milli sərvət kimi nüfuzunu artırmaq,qorumaq, təbliğ və inkişaf etdirmək sahəsindəki qayğısı bufərmanlarla bir daha təsdiq edilmişdir.

Bütün deyilənlər bir daha təsdiq edir ki, qədim tarixi vəmədəniyyəti olan Azərbaycan xalqı yenidən müstəqillikqazandıqdan sonra dünya birliyində öz layiqli yerini tutmaqüçün digər sahələrdə olduğu kimi, mədəniyyətin inkişafısahəsində də çox uğurlu addımlar atmışdır və XXI əsrin ilkonilliklərində dünyanın ən mədəni millətlərindən birinəçevrilmək əzmindədir.


118

Mədəniyyətlərarası kommunikasiyalarvə mədəni ünsiyyət

Müasir dövrdə kommunikativ proseslərin bir sosio-mədənifenomen kimi öyrənilməsi hələ SSRİ dövründə, daha dəqiqdesək XX əsrin 70-ci illərində başlamışdır. Bu hər şeydənəvvəl fəlsəfi-sosioloji və kulturoloji tədqiqatlara ictimaitələbatın təzahürü ilə özünü göstərmişdir. Buna görə kom-munikativ fəaliyyətin müxtəlif forma və növlərini öyrənilməsizəruri olmuşdur. Hələ sosializm dövründə kommunikativfəaliyyət dərin, məqsədyönlü xarakter daşıyırdı. O həmincəmiyyətin mənəvi-mədəni tələbatlarının ödənilməsindəmüəyyən funksiyanı yerinə yetirirdi. Bu funksiyaya eynizamanda ünsiyyətə tələbat prinsipi də daxil idi.

Mənəvi-mədəni ünsiyyət mənəvi həyatın reallaşmasınınzəruri üsuludur. Kommunikasiya prosesində ünsiyyətdə olaninsanlar qarşılıqlı olaraq bir-birini zənginləşdirirlər. Kommu-nikativ proseslərdə iştirak etmə qabiliyyəti təkcə insanlarınfərdi mənəvi həyatının emosional zənginliyindən və intellek-tual səviyyəsindən asılı deyildir. Həmin iştirakın effektivliyi iləəməli xarakteri çox halda cəmiyyətin mənəvi iqlimini müəyyənedir. Bəzi insanlar mənəvi ünsiyyətin rəngarəngliyində mədənihəyatın zənginliyinin əsasını görürlər.

Cəmiyyət inkişaf etdikcə insanlar istehsalın, cəmiyyətin vədövlət işlərinin idarə edilməsinə daha çox cəlb edilirlər.Getdikcə onların sosial-siyasi fəaliyyəti yüksəlir. Mənəvi-mədəni kommunikasiya prosesində təkcə biliklər, qabaqcılideyalar deyil, dostluq, məsuliyyət, hörmət, insanlara yaxşıhisslər arzulaması və s. kimi insani hisslər də nəsildən-nəsiləötürülür. Bu xüsusiyyətlər xalqlara, millətlərin etnikmənşəyindən asılı olmayaraq, demək olar ki, bütün insanlarıaiddir. Bu ümumi təsəvvürlər, ümumi maraq və vəzifələrləyanaşı, mühüm inkişaf yollarına da aiddir. Müxtəlifcəmiyyətlər çərçivəçində insanlar arasındakı mənəvi kontaktlar


119

müxtəlif obrazlı formalarda və ən müxtəlif istiqamətlərdəhəyata keçirilir. Onun genişlənməsinin və dərinləşməsininəsasında ümumbəşərilik durur. Qeyd etdiyimiz sosio-mədənikonteksdə ən mühüm rollardan birini də ünsiyyətin tərbiyəvifunksiyası oynayır. Normal insan tipinin formalaşması, əxlaqi,mənəvi, estetik cəhətdən zəngin olan insanların yetişdirilməsibütün zəmanələrdə və bütün cəmiyyətlərdə arzu edilən işolmuşdur. Yeni qlobal şüurun və ümumbəşəri əxlaqı prinsip vənormaların fəal təsdiqi bütün bunların kompleks problemlərisırasına daxildir. Eyni zamanda mənəvi-mədəni kommu-nikasiya prosesində həmin prinsiplərin reallaşmasına şəraityaranır.

Müasir insanlar arasındakı ünsiyyət, səciyyəvi cizgilərininformalaşması şərtlərini ön plana çıxarır. İndi informasiyamübadiləsi, kütləvi kommunikasiya vasitələri, xüsusiləmətbuat-radio, kino, televiziyanın köməyi ilə aparılır. Bununözü də social-siyasi idarəçiliyin mühüm alətinə çevrilir. Onlareyni zamanda insanların şüuruna və davranışına ən güclüvasitələrə çevrilə bilir. Kütləvi kommunikasiya vasitələri sosio-mədəni informasiyaların yayılmasına deyil, eyni zamandamövcud rəylərin sabitləşməsinə kömək edir və insanınsosiallaşması prosesinə mühüm təsir göstərir.

Yuxarıda qeyd edilən faktorların məcmuyu kommunikativproseslərin alimlər tərəfindən tədqiqatını ön plana çıxarır və buməsələ ətrafında filosofların, sosioloqların, estetiklərin,kulturoloqların əməkdaşlığını gücləndirir. Bu sahədə xeyliuğurlar əldə edilmişdir. Son illərdə Azərbaycanda A.Şükürov,Q.Əliyev, Ə.Tağıyev və M.Bayramovun M.Qəniyev vəE.Məmmədovun, F.Məmmədovun, Ələkbər Məmmədovun,S.Dadaşovanın, M.Süleymanlının, İ.Hüseynovun, M.Manaf-ovanın və başqalarının əsərləri çap olunmuşdur. Bu kitablardamədəniyyətşünaslığın müxtəlif problemləri ilə yanaşımədəniyyət sistemlərində kommunikasiya məsələləri dənəzərdən keçirilmişdir.


120

Bəşər cəmiyyəti mürəkkəb, özünü nizamlayan sistem kimiməlumdur. Cəmiyyətin inkişafı prosesində mədəniyyəttədqiqatın sosial “kodu” kimi çıxış edir. Semiotika sahəsindəhardasa məlumat (“mətn”) kimi nəzərdən keçirilir. Buradainsanın təbiətlə qarşılıqlı münasibəti, əlaqəsi və digər insanlarınvə cəmiyyətlərin bir-birilə əlaqəsi, mövcud biliyin nəsildən-nəsilə ötürülməsi nəticəsində yaranır. Mədəniyyətin ən mühümvəzifəsi şəxsiyyətin formalaşmasıdır. Elə buna görə dəşəxsiyyətin sosiallaşması prosesində əhəmiyyətli rolumədəniyyətin kommunikativ funksiyası oynayır. Bununlabərabər mədəniyyətin aparıcı funksiyaları sırasında informa-siya və idarəçilik vəzifələri də durur. Ümumiyyətlə, müasirədəbiyyatda kommunikasiya və “ünsiyyət” anlayışları hərtərəf-li nəzərdən keçirilmişdir. Həmin anlayışların mürəkkəbliyi vəkifayət qədər işlənməsi hərtərəfli nisbətdə öyrənilməmişdir. Birsıra alimlər “sosial ünsiyyət” və “sosial kommunikasiya”anlayışlarını eyniləşdirirlər. V.S.Yumatovun fikrincə beləeyniləşdirmə ancaq o halda mümkündür ki, sosial informasiyahaqqında söhbət ictimai orqanizmin atributiv xassəsindən,keyfiyyətindən gedir. Sosial kommunikasiyadan söhbət gedər-sə, nəzərə almaq lazımdır ki, onun təbiəti insanların informa-siya münasibətlərində işarə, məna əlaqələri olması ilə müəyyənedilir. Başqa cür desək, ön plana semantik, semiotika, sintaksi-sin sosial unsiyyəti problemləri çıxır. “Ünsiyyət” və “kommu-nikasiya” anlayışlarının genezisi eyni deyildir (137, s.45).

Yuxarıdakı fikri əvvəlcə V.S.Korabeynikov (138, s.142)təsdiq etmişdir. Həmin fikri V.S.Yumatov da qeyd edirdi. O,mənəvi ünsiyyətin unikal vasitəsi kimi dilin fuknsional rolunuyüksək qiymətləndirirdi. Nitqin sayəsində cəmiyyətdə təkcəsosial informasiya ötürülmür, eyni zamanda material qəbul edi-lir, şifrə edilir və toplanırdı. Lakin V.S.Yumatov mənəvi (so-sial) ünsiyyətin spesifikasının tərifini vermir. Onun digəranlayışlarda qarşılıqlı təsiri təhlil edilmirdi. O yalnız sxem ilə


121

məhdudlaşırdı. O bu sxemi aşağıdakı 4 əsas maddə ilə təklifedirdi:

1. Sosial ünsiyyət (gerçək ünsiyyət-bazis forması) –insanların birgə predmet maddi fəaliyyəti prosesində onlarıntarixən formalaşan maddi münasibətlərinin məcmuyudur.

2. İnsanların maddi qarşılıqlı təsirinin alternativ xassəsi vəcəmiyyətdə sosial informasiyanın toplanması və yayılmasıprosesidir.

3. Sosial cəhətdən yığılmış informasiyanın mübadiləsinətələbat, insanlar arasında informasiya əlaqəsi müvafiq işarəsistemini yaradır. Bu da mənəvi-intellektual ünsiyyətin sosialkommunikativ formalaşmasında iştirak edir.

4. Öz növbəsində informasiya, kommunikativ hadisələrinaktuallaşması prosesi və cəmiyyətin mənəvi həyatındakıproseslərin müxtəlif vasitələrilə çıxış edir. Xüsusilə tarixiinkişafın müəyyən mərhələsində kütləvi informasiya və təbliğatvasitələri (kütləvi kommunikasiya) çıxış edir (137, s.48).

Təəssüf ki, bu müddəalar komminikasiyanın müxtəlifforma və növlərinin xarakteristikası ilə əlaqədar olsa da,Yumatovda ancaq tezis səviyyəsində qalmışdır. Halbuki hər birtezisin ətraflı şərhə ehtiyacı vardır. Bunun irəli sürdüyümüddəalar təsdiq olunmurdu.

V.M.Sonovninə görə ünsiyyət prosesi yalnız informasiyamübadiləsi ilə məhdudlaşdırılmalıdır. O, özündə qarşılıqlı təsirivə fəaliyyət aktını birləşdirir. Çünki onlar çoxsaylı möhkəmsaplarla maddi ictimai münasibətlərlə bağlıdır (136, s.57).

Subyektiv-obyektiv münasibətlər sistemlərində fəaliyyətinmüəyyən növünü nəzərdən keçirən ünsiyyət subyektin fəalistiqamətli fəaliyyətidir. M.S.Kaqan qeyd edir ki, ünsiyyət,fəaliyyət dörd növündən birini çıxmaq şərtilə üçündənfərqlənir. Bunlar təzədən dəyişmə, dərk edilmə və dəyəristiqamətli növlərdir. O subyekti obyektə deyil, digərsubyektlərə və yaxud özünə yönəltmişdir (120, s.63). Buzaman ünsiyyətin təşəbbüskarı kimi çıxış edənlər:


122

1. şəxsiyyətdir;2. sosial qrupdur;3. bütövlükdə cəmiyyətdir.Cəmiyyətin morfoloji bölgüsü planında üç əsas forma – a)

şəxsiyyətlərarası, b) qruplararası, v) sosiumarası – çıxış edir(20, s.44).

Kaqanın irəli sürdüyü müddəalar Uledov tərəfindən tamam-lanmışdır. O, qeyd edirdi ki, mənəvi ünsiyyət sosial subyektlərarasında fəallığın təzahürüdür. Bu sosial subyektlər arasındafəallığın təzahürüdür. Bu fəallığın hansı formada təzahüredilməsinə baxmayaraq, o bütün hallarda fəaliyyət kimisəciyyələndirilir (138, s.97). Bununla bərabər Uledov mənəviünsiyyət haqqında verdiyi tərifə düzəlişlər verməyin zəru-riliyini qeyd edirdi. Uledov mənəvi ünsiyyət dedikdə, onumənəvi həyatın mövcudluğu üsulu kimi nəzərdən keçirirdi.Mənəvi həyatla mənəvi istehsalı əlaqələndirirdi. Eyni zamandamənəvi vəziyyətin təzahürünün bütün formalarını və mənəvitələbatları mənəvi istehsalla əlaqələndirirdi. Sosioloji plandaUledov öz fikrini davam etdirərək deyirdi ki, təhlil prosesindəünsiyyət fəaliyyət kimi tələbatın ödənilməsinə xidmət edirdi.Deməli, bunlarda kommunikativ fəaliyyəit qarşılıqlı əlaqədəgöstərilirdi. Müəllif haqlı olaraq qeyd edirdi ki, kommunika-siya termininin məzmunu hələ indiyə qədər də tam aydınlaşdı-rılmamışdır. Orada əks olunan məzmun ünsiyyətə aid edilir.Çox vaxt kommunikasiya anlayışı altında, xüsusilə, kütləvikommunikasiya adı altında kütləvi informasiya vasitələrifəaliyyəti başa düşülür. Kütləvi ünsiyyətin səviyyəsi üçünsəciyyəvi cəhət, sayca çoxluq nəzərdə tutulsa da adətənauditoriyada azsaylı qruplar toplaşır və qarşılıqlı təsirvasitələrindən istifadə edir (138, s.97-98). Y.M.Lotmanınardınca nəzər kommunikasiya (ünsiyyət) təhlilinə A.A.Brudnıvə N.N.Talizinə yaxınlaşır (120, s.117). Məlumatınsemantikasından asılı olaraq “siqnallar” (informasiyalar) yadəqiq şəkildə məlum ünvana yönəldilir, ya da bəzi ehtimallara


123

görə çoxluğa yönəlir. Bu istiqamətlənmənin xarakteri kommu-nikativ proseslərin iki yerə bölünməyinin əsası olur. Brudnınınrəyinə görə kommunikal proses məlumatı ciddi şəkildə mü-əyyənləşdirir. Lotmanın və onun məktəbinin ideyalarındançıxış edərək N.N.Talizinə ünsiyyətin iki növünü fərqləndirir:

1. İnformasiyanın həcmini saxlamaqla ötürülməyəistiqamətlənmiş ünsiyyət (ünsiyyət mədəniyyətin təkraristehsalı mexanizmi kimi).

2. İnformasiyanın artımına istiqamət götürən ünsiyyət,burada şəxsiyyətin inkişafına aid olan yeni mətnlərinyaradılması (ünsiyyət mədəniyyətin inkişafı mexanizmi kimi).

Sonuncu prinsip fərdin fəal mövqeyini nəzərdə tutur. Bu daöz növbəsində yeni qabiliyyətlərin aşkar edilməsini vəformalaşmasını üzə çıxarır. Onlar fəal surətdə yeni ünsiyyətformalarına aid edilir. Ümumiyətlə şəxsiyyətin formalaşmasıprosesi normativ şəxsiyyətin, fərdin sosial həyatınınmüəyyənliklərilə və sosial fəaliyyətin şəxsi xarakteristikalarıarasınlakı zidliyyətləri müəyyənləşdirir. Həmin vasitəçi faktorrolunu mətn oynayır. Burada mətn yeni yaradılan kimi eynizamanda fəaliyyətin normativ və şəxsi aspektini təqdim edir.Keçid dövrü cəmiyyətinin mənəvi mədəniyyətinin formalaş-ması milli və ideoloji sahənin böyük yaradıcı vəzifəsidir.Mədəniyyət sahəsində köklü dəyişikliklər keçid dövrününümumi qanunauyğunluqlarından biridir. Yeni cəmiyyət quru-culuğu prosesində, mənəvi mədəniyyətin köklü surətdədəyişilməsi, təhsilin və gənc nəslin mədəni səviyyəsinin ümumiyüksəlişi insanların mənafeyini ifadə edən və ona xidmətgöstərən yeni dövr mədəniyyətinin yaranması böyükdəyişikliklərlə müşayiət olunur. Keçid dövründə mövcudquruluşun mahiyyətinə aid olan mədəniyyət təşəkkül tapır. Bumədəniyyət istər öz məzmununa, istərsə də insanlarınhəyatında oynadığı pola görə əvvəlki cəmiyyətin mədəniyyə-tindən əsaslı surətdə fərqlənir. Sosializm dövründə sosializməməxsus yalnız sosialist mədəniyyətinin ünsürləri təşəkkül


124

tapırdı. Bütövlükdə mədəniyyətin inkişafı hakim partiyanın,daha dəqiq desək, Kommunist Partiyasının mahiyyəti iləmüəyyən olunurdu. Həmin cəmiyyətdə mənəvi sərvətlərdənhakim partiya öz məqsədləri üçün istifadə edirdi. Onlar elm vətexnikanı istehsala tətbiq edərkən ideologiyanın üstünlüklərinisübut etməyə çalışırdı. Bu cəmiyyətdə ədəbiyyat və incəsənətvasitələri sosializm münasibətlərini möhkəmləndirməyə, insan-ların şüuruna mövcud qaydalarla təsir etməyə və buprinsiplərin dəyişilməz olması barədə fikir aşılamağa cəhdgöstərirdilər. Doğrudur, məcburi təhsil sistemi işləyirdi. Ammasənətkarların fəaliyyətində azadlığa məhdudiyyət qoyulurdu ki,bu da qəbuledilməzdi.

Siyasi hakimiyyət elmin, texnikanın, incəsənətin, nailiy-yətlərinin xalqın xidmətinə verilməsini dönə-dönə qeyd edirdi.Elə buna görə də Lenin yazırdı: “keçmişdə insanın bütünzəkası, onun bütün dühası yalnız bəzilərinə texnika vəmədəniyyətin bütün nailiyyətlərini vermək, başqalarını isə ənzəruri şeydən, maarif və inkişafdan məhrum etmək üçünyaradırdı. İndi isə texnikanın bütün xarüqələri, mədəniyyətinbütün nailiyyətləri ümumxalq malı olacaqdır və bundan sonrainsan zəkası və dühası heç bir zaman zorakılıq vasitəsinəçevriləmyəcəkdir” (138, s.491).

Sovet dövlətinin qurulduğu ilk illərində mədəniyyət,incəsənət, təhsil inkişaf etmişdir. Sonrakı illərdə bu siyasiləşdivə kommunist partiyasının siyasətini təbliğat vasitəsinə çevirdi.Onlar iddia edirdilər ki, bizim mədəniyyət sosial baxımdanspesifik mədəniyyətidir. Əslində isə mədəniyyət bütün əvvəlkiinkişafın ən yaxşı nailiyyətini əks etdirir və bununla bərabərbəşəriyyətin mənəvi tərəqqisində, sosial mədəniyyətində“proletkultçular” adlananlar da sovet hakimiyyətinin ilkillərində sosialist mədəniyyətinin yaradılması yollarıhaqqındakı məsələlərdə yanlış, onlara yararlı baxışları müdafiəedirdilər. Həmin ifrat qanadın müəllifləri özlərinin proletarmənafeyinin qızğın tərəfdarları kimi qələmə verərək təsdiq


125

edirdilər ki, fəhlə sinfi keçmişin mədəni irsindən və vaxtiləburjuaziyaya qulluq göstərən köhnə mütəxəssislərin xidmətin-dən imtina etməli, yenidən özünün proletar mədəniyyətiniyaratmalıdır. Təkrarsız milli-mənəvi sərvətimiz təbiətlə yanaşı,həm də milli mənəviyyat tarixdir. O, keçmişə yox, bugünəməxsusdur. O, özü dünənə çevriləndə yox, biz onu unudandatarix “ölür”. Tarixin əbədi-mənəvi diriliyi onun fasiləsiz əxlaqitərbiyə və təsir qaynağı olmasındadır. Mədəniyyət tarixindənistifadə etməyən xalq, yeraltı sərvətindən, təbii enerjiehtiyatlarından, meşələrindən və çaylarından istifadə etməyənxalq kimi köməksiz və yoxsuldur. Yalnız yaddaşını itirənmillət torpağını, folklorunu, mədəniyyətini və dilini də itirəbilir.

XX əsr bəşər sivilizasiyası tarixində ən dinamik dövrdür vəo mədəniyyətin bütün xarakterində əks olunmuşdur.

XXI əsrin ümumi xarakteristikasını elmin, bəşəriintellektualın təntənəsi, sosial fırtınalar, sarsıntılar, paradokslar,epoxalar təşkil edir. Müasir cəmiyyət insana məhəbbətləəlaqədar olan yüksək ideallar formalaşdıraraq bərabərlik,azadlıq, demokratiya, eyni zamanda həmin dəyərlərinsadələşdirilmiş anlamını yaratmışdır. Buna görə də müasirmədəniyyətdə baş verənlər çoxtərəfliliyi doğurmuşdur.

Ümumiyyətlə, XX əsr sosial sistemlərin, dinamik mədəniproseslərin sürətlə dəyişməsinin göstəricisi olan dövrdür. Bunagörə də həmin dövrün inkişafının birmənalı olmayanqiymətinin yaranmasına imkan vermişdir (120, s.7).

Vaxtilə T.D.Lısenko, ümumiyytələ, genetikanı inkar vərədd etdiyi kimi, mədəniyyət, o cümlədən ədəbiyyatda dairsiliyi dananlar olmuşdur. Mənəvi yaddaşa vulqar qəsdlər,xüsusən, otuzuncu illər üçün səciyyəvi olmuşdur. Lakin artıqelmi və ideoloji demokratizmin bu günkü zirvəsində keçmişirsə münasibət məsələsini də müasir “tam həqiqət”konsepsiyasından kənarda qoymaq olmaz. “Bütöv həqiqət” isəartıq tabu və veto əxlaqı “olar” və “olmaz” qrafiki, qadağan və


126

yasaq dozası tanımır. Aşkarlığa hüdud qoymaq axar çaya,yayılan işığa sərhəd qoymaq kimi şeydir. Həm bu günün, həmdə dünənin tarix, mədəniyyət və ədəbiyyat xəritəsində bizimüçün mənimsənilməmiş qitə, qütb və ada qalmamalıdır. Haqsızkultlaşanla yanaşı haqsız unudulan barədə də tarixi ədalətibərpa etmək zərurəti yaranırdı. “Tanrı”, “Bütöv həqiqət”konsepsiyası klassik irsə münasibətin bir sıra məsələlərinə dəyenidən qayıtmağı, ideoloji təcrübənin müasir dərsləri ilə onabəzi təhlillər verməyi tələbini irəli sürürdü. Bu gün müasirdünyada, hətta qərb mədəniyyətində, ədəbiyyatında vəədəbiyyatşünaslığında Azərbaycanla bağlı hər şeyi öyrənməkmümkündür. Ona marksist münasibəti ifadə etmək insanlarıtəmin etmirdi. “Öz” spesifik ədəbiyyat və mətbuatımızı isə hələdə planlı, sistemli, sanballı elmi-nəzəri tədqiqatların predmetiedə bilməmişik. Bu gün Azərbaycan mədəniyyəti və ədəbiyyatelminin nəzəri və metodoloji hazırlığı elə səviyyədədir ki, o,milli bədii inkişafın bütün mürəkkəbliyinə, obyektiv-tarixitəzad və paradokslarına ən yüksək, professional münasibətifadə edə bilər və etməlidir. Əgər biz hətta indi də bütünlükdəkapitalist, yaxud feodal dövrünün mədəniyyətini yox, ancaqonlardakı mütərəqqi əxlaqi və inqilabi demokratik hadisələriöyrənsək, əvvələn hadisələri bütün ziddiyyətləri və mürək-kəbliyi ilə öyrənmək tələbini irəli sürən müasir-metodolojimüddəanı təhrif edərik. İkincisi, tarixi-ədəbi inkişafınmənzərəsi barədə təsəvvürün tamlığına xələl gətirərik. Ortaəsrlərin və yeni dövrün ayrı-ayrı elə mühüm bədii, ictimai,fəlsəfi, dini, ideoloji hadisələri, faktları, abidələri, simaları varki, onlar ən əsaslı, prinsipial səriştəli təhlilə layiq olduğu halda,biz onlara münasibətdə səthi, qeyri-professional təftiş vəelementar inkar məqamlarından irəli gedə bilməmişik.

Müasir obyektiv tərəqqi prosesinin bütöv bir qütbünüatmaq, bəzi alimlər üçün bu tərəqqi hərəkatını bütünmürəkkəbliyi və ziddiyyətləri ilə dərk və təhlil eləməkdən asangörünmüşdür.


127

XX əsr mədəniyyətində üç dövrü ayırmaq zərurətimövcuddur.

1) XX əsrin əvvəli – 1917, Azərbaycanda 1917 – 1918-ciillər – sosial-siyasi proseslərin kəskin dinamikası, bədii-mədəniüslub və formaların, fəlsəfi konsepsiyaların yaranması.

2) 20–30-cı illər – köklü yenidənqurma, mədənidinamikanın bəzi sabitlik əlamətlərinin yaranması,mədəniyyətin yeni-sosialist formasının meydana gəlməsi.

3) müharibədən sonrakı dövr, daha dəqiq desək, bütün XXəsrin ikinci yarısını əhatə edən, regional mədəniyyətinformalaşması mərhələsi, milli özünüdərkin yüksəlişi,beynəlxalq hərəkatın yaranması, texnikanın sürətli inkişafı,yeni, qabaqcıl texnologiyanın meydana çıxması, ərazilərin fəalsurətdə mənimsənilməsi, elmin istehslalla çulğaşması, elmiparadiqmaların bir-birini əvəzləməsi, yeni dünyagörüşünformalaşması dövrü.

Ümumiyyətlə, mədəniyyət elə bir sistemdir ki, burada hərşey qarşılıqlı əlaqədədir, həm də hər şey qarşılıqlı formadamüəyyən edilmişdir (123, s.157).

Şəxsiyyətə və istedada münasibətdə sosial mənsubiyyətimeyar kimi mütləqləşdirən doğmalardan təmizləmədən, əbədivə ümumbəşəri sərvətlərə münasibətdə fərqliliyin elmiprinsiplərini mexaniki, nadan və vulqar tətbiqlərdən birdəfəlikxilas etmədən ədəbi prosesin istedad sərvəti, tarixi təcrübəsi vəperspektiv gələcəyi barədə doğru qənaətlərə gəlmək mümkünolmaz. Halbuki məhz bu baxımdan, xüsusən, mədəni keçmişəmünasibətdə sosial ədalətin pozulmasına çoxlu misallargətirmək olar. Milli-mədəni xidmətlər və humanist əxlaqidəyərlər estafetinə kimin hədiyyəsi və əlavəsi daha artıqolmuşdur. Bizim bayağı, burokrat, vulqar “sosioloqun”,ədəbiyyatşünasın, kustar, empirik, fanatik ehkamçının, yoxsaayrı-ayrı kapitalstin və ya milyoner Tağıyevin? Dini-tarixi,milli-mədəni abidələri uçuran, əski əlifbalı kitabları yandıranməlum, tanış demaqoqun (ateistin klassik 37-ci və 60-cı illər


128

tipinin), yoxsa xeyirxah və dindar Tereza ananın? Rüşvətxor,tüfeyli oğru “milyoner”in, yoxsa puluna gimnaziya açan, qızməktəbi təsis edən, teatr tikdirən, tələbələr oxudan savadsız,“vəzifəsiz”, “zəhmətkeş” Tağıyev kimi milyonerin?

Ümumiyyətlə, ən səmimi dindar üzərində də simasız, be-yinsiz ateistin kultu varsa, əgər yalnız quru, çılpaq “milyonçu”sözünə və adına görə başqa bütün dəlil, meyar və məntiqlər birtərəfə atılırsa, günah yenə ədəbi, ictimai elmi, fəlsəfi fikirdədir.

Sözün həqiqi mənasında biz tarixi də, təbiəti də müasirliyinmahiyyətini səhvsiz dərk edə bilməsək, xeyrinə səfərbəretməsək, onu getdikcə daha fəal şəkildə bədii- fəlsəfi düşüncə,əxlaqi-estetik tərbiyə silahı etməsək, tarix yalnız keçmişin,təbiət isə yalnız öz ən qorxusuz, texnikasız, intellektsizsakinlərinin sərvəti olaraq qalar. Məlum olduğu kimi, tarix-mədəniyyət əxlaq tərbiyə edir. Məhz yüz illərin mənəvi dərsivə təcrübəsi kimi formalaşan milli, tarixi, ictimai əxlaq həyatınözündə real əməli işə, yüz minlərdə hərəkətə gətirən qüvvətəçevrilə bilər. Mənəvi müqəddəsliyə çevrilə bilməyəndə isəinsanı da şüar kimi havadan, damdan və bacadan asmağaehtiyac əmələ gəlir. Ümumiyyətlə, yüzlərlə əsrdir ki, əcdad-ların əxlaqı bizim ən yaxşı xəlqi və milli ənənələrdə yaşayır;onlar ritorika ilə, şüarla yaranmadığı üçün şüarla da ötəri,konyuktur plakatla da məhv olmur.

Gənclərin ləyaqətli vətəndaş kimi yetişməsi üçün onlarhərtərəfli biliyə, milli keyfiyyətlərə malik olmalıdrlar. “Öz dili,mədəniyyəti, mənəvi dəyərləri ilə tərbiyə olunmuş gənclər heçvaxt vətəninə, xalqına ögey münasibət bəsləməz. Gənclərimizmilli ruhda tərbiyə olunmalı, bizim milli mənəvi dəyərlərimizinəsasında tərbiyələnməlidirlər. Gənclərimiz bizim tariximiziyaxşı bilməlidir, keçmişimizi yaxşı bilməlidir, dilimizi yaxşıbilməlidir, milli dəyərlərimizi yaxşı bilməlidir.

Milli dəyərlərimizi, milli ənənələrimizi yaxşı bilməyən,tariximizi yaxşı bilməyən gənc vətənpərvər ola bilməz” (47, 3fevral, 1996).


129

Milli dəyərlərin, milli adət-ənənələrin zəruriliyi mərhumHeydər Əliyevin məruzə və çıxışlarında həmişə qürurlasöylənilirdi. Heydər Əliyev göstərirdi ki, milli mənəvi dəyərlərxalqın mənəvi sərvəti, mənəvi xəzinəsidir, bu sərvətə, xəzinəyəbiganə olmaq cinayətdir. Son illərdə xalqımızın milli adət-ənənələrinə biganəlik halları haqlı olaraq xalqın, xüsusiləziyalıların etirazına səbəb olmuşdur. Bu etiraz və narazılıqlarhaqqında mətbuatda çıxışlar milli-mənəvi dəyərləri qorumaqçağırışına çevrildiyi bir vaxtda mərhum prezident, ümummilliliderimiz Heydər Əliyev bir sıra məqamlara aydınlıq gətirmiş,görüləcək işlərin perspektivini müəyyənləşdirmişdi: “Fürsətdənistifadə edərək, bir-iki məsələyə toxunmaq istəyirəm. O daondan ibarətdir ki, biz öz dəyərlərimizi, adət-ənənələrimizi,əxlaqi dəyərlərimizi bütün iistiqamətlərdə qorumalıyıq,saxlamalıyıq və gənc nəsli əsrlər boyu sınaqlardan keçmiş bumənəvi, əxlaqi dəyərlər ruhunda tərbiyələndirməliyik. Hərxalqın öz mentaliteti var. Bizim Azərbaycan xalqınınmentaliteti onun böyük sərvətidir. Heç vaxt iki xalq bir-birinəbənzəməz. Heç vaxt iki xalq bir-birinə bənzər dəyərlərə malikola bilməz. Yenə də deyirəm, hər xalqın özünə, öz tarixi kök-lərinə, əcdadları tərəfindən yaradılmış milli, mənəvi dəyər-lərinə bağlılığı böyük amildir. Biz də indi dünyanın mütərəqqimənəvi dəyərlərindən istifadə edərək, xalqımızın mədəni səviy-yəsini daha da inkişaf etdirərək, gənc nəsli daha da sağlaməhval-ruhiyyədə tərbiyələndirməliyik” (15, 13 avqust 2001).

Burada birinci növbədə torpaq, dil, ocaq, əcdad, övlad vəqadınla bağlı şərəf, ləyaqət və namus ənənələrini nəzərdətutmaq lazımdır. Müasir Avropada və Amerikada bir sıraxalqların milli faciə, qlobal fəlakət kimi yaşadığı müasir əxlaqidemoqrafik bəlalara (ailə-nikah-nəsil böhranı, alkoqol-narkoman-nihilizm sərxoşluğu ilə bağlı ifratlara) qarşı ən yaxşısipər təbii-insani, milli tarixi sərvətləri müqəddəs tutubqorumaq, gələcək üçün də zədəsiz saxlamaq olmazdımı?!


130

Təəssüf ki, belə sərvətlərə münasibətdə də həssaslığın lazımisəviyyədə olmadığı hallara rast gəlirik.

Hələ Şekspirin Hamleti üsyan edirdi ki, dünya mənəviməhvərdən çıxıb və zamanlar arasında bağlar qırılıb. İndi isədünyanı sözün hərfi mənasında zamansızlıq oxundan,orbitindən çıxmaq qorxusu gözləyir. Lakin əbədi Hamlet sualıindiki ədəbi planetin qarşısında heç də əvvəlki intibahkəskinliyi ilə durmur. Niyə? Yoxsa diriliyə və əxlaqa mənəviqəsdi obrazlı təfəkkür fiziki qəsddən – dünyanı gözləyən totalvə qlobal intihardan daha həssas, gərgin “qısa” bədii dalğadaqəbul edir? Yox! Məsələ heç də intihara “mənəvi” və “fiziki”mahiyyət baxımından verilən təsnifdə və çeşiddə deyil bəlkə –“qlobal” ilə fərdi, “total” ilə milli arasında nisbətin bunlardanbirincisinin xeyrinə kəskin şəkildə dəyişməsindədir. Çünki,klassik bədii düha və fəlsəfi düşüncə üçün fərdi və milli faciəniümumiləşdirib ümumbəşəri fəlakət, qlobal mənəvi sarsıntısəviyyəsində yaşamaq daha təbii və qanunauyğun idi, nəinkiplaneti və bəşəri bütünlükdə gözləyən heçlik və yoxluqperspektivini bilavasitə şəxsi və “milli” müsibət kimi qavramaqvə fərdiləşdirmək! Hətta bir neçə cahanı “mən”ə sığdırmaq və“mən”i cahana sığdırmaq yox: “məndə sığar iki cahan, mən bucahana sığmazam!” Çünki fərdə “sığışanda” hətta cahan da“mən”ləşir, fərdiləşir və milliləşir, cahana “sığanda”, cahanlabərabərləşəndə isə “mən” məhz “mən” kimi təkrarsızlığını,insani fərdiliyini, milli məxsusiliyini itirir, təkrarlaşaraq,mütləqləşərək mücərədləşir və simasızlaşır (60, s.98).

Zaman insanın yaşadığı dövr kimi olmalıdır. Əgər beləolmursa, zaman insandan geri qalırsa, ya qabağa gedirsəböhran başlanır. İnsan bütün hallarda zamanı geridəqoymalıdır.

Şəxsiyyətin əxlaq, fərdi günah və cavabdehliyi yox olandaisə faciənin də bəşəri fəlsəfi-vicdani məzmunu öz sərhədləriniitirir. Zamanın bağları qırılıb və onun yenidən bərpası ayrı-ayrıqəhrəmanlara tapşırılır. Bu intibah nikbinliyi idi! Bugünkü


131

obrazlı, bədii-fəlsəfi fikir isə nüvə faciəsinin xilaskar Hamletinihələ ki, axtarır. Öz fərdi və milli sərhədləri ilə birilkdə “mən”öz fəallıq və enerji mənbəyini (nüvəsini) də itirir, belə fərdi vəmilli nüvədən məhrum “mən”lərdən yaranan kütlə, axın,təbəqədə mənəvi dayağı və təməli həmişə özündə deyil, uzaqdaarayır.

Deməli, bəşər tarixində “intibah” anlayışı həmişə insani,fərdi və milli amillərin vəhdətindən yaranır və yalnız onlarınqanad açması üçün üfüq və meydan yarananda mahiyyətcəhumanist və insani olan tarixi epoxalarda gerçəkləşir.

Elmi ədəbiyyatda ünsiyyətin sosial-kulturoloji mahiyyətinə,onun tərbiyə prosesindəki roluna aid müxtəlif fikirlərmövcuddur. Ünsiyyətin elmi əsasları əsasən sovet mədəniyyət-şünaslığında və pedaqoji elmdə kommunist metodologiyasıaspektində şərh edilmişdir. Çox zamanlar bu tədqiqatlarreallıqlardan uzaq olmuş, sosialist həyat tərzini kommunistprinsiplərinə uyğunlaşdırılmalı idi. Kommunist cəmiyyətiünsiyyətin azad mühiti kimi göstərilmiş, ancaq ünsiyyətin millivə dini formaları, onun tarixi ənənəviliyə söykənməsi haqqındaelmi tədqiqat və təhlillər aparılmamışdır. Tarixi, fəlsəfiaspektlərdə aparılan bir sıra tədqiqatlardan aydın olur ki,insanın təkamül prosesi onun ünsiyyət mədəniyyətindən dəasılı olmuşdur. Ünsiyyət mədəniyyəti bu və ya digər formadaictimai şüurun başqa sahələrinə də təsir etmiş, dünyagörü-şünün, yaradıcılıq vərdişlərinin, əxlaqi cəhətlərin, davranışnormalarının, ictimai mühiti əhatə edən bütün amillərin hərəkətvə inkişaf rüşeyminə çevrilmişdir.

Ünsiyyət bəşər tarixinin ilkin dövrlərində instinkt xarakteridaşıdığı haldı, yeni əmək formalarının yaranması, eləcə dəkainatın dərk olunmasına olan maraq insan zehniyyatınıdərinləşdirmiş, onu fizioloji varlıqdan ictimai varlığaçevrilmişdir. Bunun da nəticəsində şüurlu ünsiyyətin təkamülprosesi başlanmışdır (103, s.152).


132

“İnsan – “təbiətin şah əsəridir”, “dünyanın əşrəfidir”, “hərşeyin meyarıdır” – bu intibah tərifləri bütün cəmiyyətformasiyalarında sosial-iqtisadi və ictimai tərəqqinin dəyişməzgöstəricisi olaraq qalır. Bu baxımdan insan amili və milli amilmüasir yenidənqurmada da sosial-iqtisadi, ictimai-mənəvi vəideoloji fəaliyyətin bütün sahələrdə məhək daşı misalındadır.Bu gün milli dilə və mədəniyyətə, tarixi-mədəni keçmişə, təbii-ekoloji mühitin gələcəyi, taleyi probleminə inqilabi-radikaldönüş, müstəsna həssaslıq və maraq təsadüfi deyil. Bütünlükdəbəşərin taleyi, diriliyi məsələsi bu problemlərin hər üçündən,onların əsl demokratik, humanist-beynəlmiləl mövqedənqoyuluşundan və həllindən bilavasitə asılıdır.

Təbiətin, şəxsiyyətin və milliyyətin ekologiyası ilə bağlıqayğılar indii qarşıda vahid, monolit, kompleks proqramşəklində durur, onları bir-birindən ayırmaq mümkün də deyilvə belə ayırma cəhdi getdikcə daha da çətinləşir. Çünkitəbiətdə, sivilizasiyada hər şey sanki getdikcə güclənən zəncir,əlaqəli, qapalı dövrə təşkil edir. Təbiətin bəkarətinə hər hansıqəsd dərhal insanın özünün fikri kamilliyi əleyhinə çevrilir,irsiyyətdə əks olunur: indii dünyada hər onuncu uşaq xəstə vəşikəst doğulur, əqlin qüsuru ilə fitri-fizioloji qüsur və əksinə,şərtlənmişdir.

Pozulan genetik kod (mənəviyyatsız şüur-qrafoman alim,vəzifə sahibi, məmur, hərbi xadim) təbiətin ahəngliyini pozurvə pozulan təbii harmoniya öz növbəsində irsi proqramda,gendə təbii inkişafı dayandırır (60, s.99-100).

Ümumiyyətlə, insan, cəmiyyətin təkamülü haqqında əldəolunmuş bilgilərə görə, üst paleolit dövründən başlayaraqünsiyyətin mahiyyəti şüurun təkamülünə uyğun şəkildətərəqqiyə çatmışdır. Adi ünsiyyət get-gedə məqsədli ünsiyyəthəddinə çatmışdır. Müasir insanları əhatə edən aləminmürəkkəbliyinin dərki prosesində ünsiyyətin də yenikeyfiyyətləri və xassələri meydana çıxmışdır. Əvvəllər ov üzə-rində qalib gəlmək, düşməni məğlub etmək üçün birləşən


133

insanlar sonralar daha mürəkkəb və məqsədli ünsiyyət forma-larından istifadə etmək məcburiyyəti qarşısında qalmışlar.İnsan təbiət və cəmiyyətdə hökm sürən qanunauyğunluqlarınmahiyyətini, onların hər birinin özünəməxsusluğunu müəyyən-ləşdirmək həvəsi göstərir. Həqiqətən də bu müəyyənləşdirməkistəyi insan təfəkküründə bir sıra inanclar, vərdişlər, adət vəənənələr yaratmışdır.

İnsan təbiət və cəmiyyətindəki hadisələrlə daha yaxın vəemosional ünsiyyət yaratdıqca, onun baxışları və zövqü dəmüəyyən istiqamətdə formalaşır, onu yeniləşməyə doğruirəliləməyə məcbur edir.

Azərbaycan xalqının mənəvi-mədəni varlığı, milli taleyi vətarixi ilə bağlı bir sıra ciddi əyintilər məhz vulqar sosiologizm,şəxsiyyətə sitayiş və durğunluq dövründə baş verib. Təkcəbunu qeyd etmək lazımdır ki, iki on il müddətində xalqınəlifbası iki dəfə dəyişib. Nəticədə təkcə torpağımız yox, əlif-bamız da iki yerə parçalanıb. İki əlifbalı bir xalq! – dünyadaikinci belə fenomen yoxdur. Əlifba bizim təkcə tariximizi yox,coğrafiyamızı da iki yerə bölüb. Yalnız indiimzlə keçmişimizarasında yox, Şimalımızla Cənubumuz arasında da Arazaçevrilib.

Hansının – əlifbanın, yoxsa Arazın? Biri daha zirehlikeçilməz sərhədlə ayırdığı barədə hətta mübahisə etmək olar,axı onlardan biri torpaqdan, ikincisi-mənəviyyatdan keçir!Birincisini qılıncla tarix, ikincini-qələmlə özümüz yaratmışıq(60, s.101).

Qeyd etmək lazımdır ki, mədəniyyəti insanın ictimi varlıqkimi inkişafı ilə bağlayaraq belə bir sual vermək olar ki, buinkişaf nədən ibarətdir və nə ilə ölçülür? Burada əsas göstəriciyəqin ki, insanın təbiətə, başqa insanlara və özünə münasibə-tinin xarakteri ola bilər. Nəticədə mövcud münasibətlər nəqədər inkişaf etsə, nə qədər universal olsa, insan özü də bir oqədər inkişaf etmiş, universal olar, mədəniyyətin daha yüksəkpilləsinə yüksələ bilər. Deməli, həyata keçirilən ictimai


134

fəaliyyətin subyekti bütün tarixi prosesin subyekti olan insanıntələbat, qabiliyyət səviyyəsi öz əksini mədəniyyətdə tapır.

Ümumiyyətlə, tarixin ilkin mərhələlərində insan özünütəbiətdən tam ayırmır, istifadə etdiyi alətləri, vasitələrininməhdudluğu ucbatından ondan birbaşa asılı olur. Fərdinmədəni inkişaf məhdudluğu burada özünün mədəni həyatın xü-susiyyətindən keçmişin, hazırki dövrü üzərində hakim olmasınıgüman edən nəçilikdə, insanların bu və ya digər tarixi birlik(nəsil, tayfa, icma) çərçivəsində yaşamasının lokal (yerli, təcridolunmuş, xüsusiləşmiş) xarakterində maddi və mənəvi fə-aliyyətdə dəqiq ifadə edilmiş fərdi başlanğıcın olmasındaözünü göstərir. İnsanın burada da praktik iştirakçı kimi (bumənada da mədəni iştirakçı kimi) çıxış etməsinə baxmayaraq,onun fəaliyyəti təbiət tərəfindən yaradılmış obyektiv və sub-yektiv şəraitdən, daha doğrusu əməkdən qabaq onun təbiizəmini kimi, mövcud olan kimi çıxış edir. İnsanın buradan dapraktik iştirakçı kimi (bu mənada da mədəni iştirakçı kimi)çıxış etməsinə baxmayaraq, onun fəaliyyəti hələ bir çox cə-hətdən, təbiət tərəfindən yaradılan, başqa sözlə zəhmətdənqabaq onun zəmini kimi mövcud olan obyektiv və subyektivşəraitlə məlum olur.

Yalnız ictimai istehsalın sonrakı inkişafı nəticəsində önplana insanın təbiətdən deyil, tarixən yaranmış şəraitdən, yəniəvvəlki əməyin nəticəsindən asılılığı çıxır. Əmək prosesindətəbiət qüvvələrini ictimai məhsuldar qüvvələrə çevirən insan özfəaliyyətini mədəni zəmin əsasında qurur. İnsan özü isə sırftəbii varlıq xüsusiyyətləri üzərində yüksəlir və ictimai-istehsalat fəaliyyətinin əsl subyekti olur.

Ünsiyyətin cəmiyyət üçün ən yuxarı formaları ilk növbədəonun özünün yaratdığı sosial, tarixi, inqilabi və vətənpərvərlikənənələridir. Bura rəsmi dövlət bayramları, tarixi bayramlar,xatirə günləri, görkəmli şəxslərin ad günləri və s. daxildir.Həmin formalı ünsiyyət tədbirləri rəsmi şəkildə təşkil olunur.Şübhəsiz, onların təşkil olunmasında əsasən hakimiyyətin,


135

mövcud rejimin və ya ictimai birliyin maraqları üstünlük təşkiledir. Buna görə də hakimiyyət kütləni özü ilə həmrəy etmək,onu daima öz təsiri altında saxlamaq məqsədi ilə insanlarıkütləvi ünsiyyətə cəlb etmək imkanlarını əldən vermir. Məlumməqsədə görə də, belə ünsiyyət tədbirlərində əsas təşkilatçıhakimiyyət olur. Ayrı-ayrı fərdi keyfiyyətlər kütlənin real şüursəviyyəsinə enir. Onlar kütləni idarə edən insanların düşünübhazırladığı plana itaət edir, verilən əmrlərə tabe olurlar.

Ümumiyyətlə, məhz qeyd olunan səbəbə görə kommunizmrejimi dövründə süni şəikldə olsa da bir çox adət və ənənələryaradılmışdır. Lakin, hakimiyyət tərəfindən təşkil olunmuş bubayram tədbirləri xalqın sosial maraqlarına uyğun gəlmirdi.Hər halda idarə, müəssisə rəhbərləri vasitəsilə geniş xalqkütləsi bu təbliğat məkanına cəlb edilir, onların şüuruna təsirolunurdu.

Deməli, ziddiyyətli cəmiyyətlərdə insan əməyinin ictimaiməhsuldar qüvvələrinin və nəticə etibarilə insanın özününictimai fəaliyyət subyekti kimi inkişafı zəhmətkeş fərdlərinəksəriyyətinin inkişafı ilə dərin ziddiyyət təşkil edir, insana yadvə düşmən olan qüvvə forması alır. İctimai qüvvələrin insanıəsarət altına alan və istismar edən, şəxsiyyətini tapdalayanqüvvəyə çevrilməsi ziddiyətli cəmiyyətində və düzgünolmayan hökmranlığı şəraitində son həddə çatır. Tarixin bumərhələsində mədəni inkişafın sosial məhdudluq formasıbundan ibarətdir. Paradoksal vəziyyət yaranır: mədəniyyətözünün antoqonist formasında öz-özünü inkar edir, çünkiözünün insani məzmunu ilə ziddiyyətə rastlaşır.

Ancaq hümanistlərin əsl insan tarixi adlandırdığı tariximərhələdə – ümumbəşəri cəmiyyət adlandırdığı mərhələdəmədəni inkişaf insanın azad və kamil şəxsiyyət kimi, təbiətə,başqa insanlara və özünə fəal münasibət bəsləyən insan kimivarlığının təzahürü olur.

Qeyd etmək lazımdır ki, mədəniyyətin insanın özününuniversal inkişafı kimi ümumtarixi mənası əyani şəkildə özünü


136

göstərir. Bu isə insanın yaratdığı ictimai qüvvələrin və münasi-bətlərin bütün məcmuyunun inkişafı ilə bilavasitə uyğun gəlir.

Ümumiyytələ, mədəniyyətin ümumi tarixi inkişaf perspek-tivləri nəzərə alınmaqla olan fikirlər onun izahında eyni dərə-cədə əsassız ifratçılıqlardan qaçmağa şərait yaradır. Həminifratçılıqlar həm marksaqədərki, həm də müasir dövrün təfək-kürü üçün səciyyəvidir. Qeyd olunan ifraçtılıqlardan biri –mədəniyyətin reallıqdan uzaq kateqoriya kimi mücərrədtraktovkasıdır. O, insanların müxtəlif tarixi mərhələlərdə vəmüxtəlif ictimai şəraitlərdə mədəni həyat xüsusiyyətlərinə mə-həl qoymur, müxtəlif ictimai-iqtisadi formasiyaların, xalqlarınmədəniyyətləri arasındakı prinsipial fərqləri ört-basdır edir vəi.a. Bu halda mədəniyyət haqqında, onun nə zamanda yara-dılması, kimə xidmət etməsi, qarşısına hansı məqsədlər qoy-ması nəzərə alınmadan danışılır. Digər ifratçılıq mədəniyyətinmüxtəlif formalarının, xüsusiyyətlərinin (mütləqləşdirilməsi),bəşəriyyətin mədəni inkişafında vəhdətin, varisliyin,ümumiliyin inkar edilməsidir. Bunun sayəsində mədəniyyətmüstəqil, bir-birindən təcrid olunmuş, hər bir əlaqədən məhrum“lokal” hissələrə parçalanır. Bu da mədəni plyuralizmintəsdiqinə, ən məxtəlif mədəniyyətlərin eyni əhəmiyyətə malikolması fikrinin bəyənilməsinə, mədəniyyətin inkişafideyalarının dağılmasına, onun bütün insanlar üçün çox mühümolan sərvətlərdən və nailiyyətlərdən ibarət ümumbəşəri halkimi başa düşülməsinin inkarına səbəb olur.

Azərbpaycan müstəqililk əldə etdikdən sonra mədəniyyətmərkəzləri üzərindən nəzarət götürüldü.

Lakin, Sovet dövrünün mənəvi tərbiyə sahəsindəkifəaliyyətini birtərəfli şəkildə heçə endirmək də haqsızlıq olardı.Mədəniyyətin təkamülünə daha çox üstünlük verən bucəmiyyətdə böyüməkdə olan nəslin tərbiyə problemi ön planaçəkilirdi. Məktəbdənkənar tərbiyə müəssisələri yaradılır, hərbir gəncin yaradıcılıq potensialını və istedadını üzə çıxartmaqüçün dərnək və birliklər meydana gəlirdi. Bu da əsasən


137

cəmiyyətin daxilində işsizlik probleimnin olmasından, əməkkollektivlərində sağlam mənəvi mühitin mövcudluğundan,məktəblə mədəniyyət müəssisələrinin qarşılıqlı əlaqələrininolmasından, asudə vaxt büdcəsinin yaradıcılıq meyllərinəbalanslı şəkildə uyğunlaşdırılmasından irəli gəlirdi. Hamı bilirki, mədəni asudə vaxt şəxsiyyətin hərtərəfli, ahəngdar inkişafı,istirahət, sağlamlığın möhkəmləndirilməsi və fiziki inkişafı,ictimai iş və təhsil, elm, texnika və mədəniyyət sahəsindəqabiliyyətin inkişafı, bədii yaradıcılıq, yoldaşlıq ünsiyyəti vəuşaqların tərbiyəsi üçün istifadə edilən istehsaldan kənarəhəmiyyətli bir vaxtın hissəsidir (103, s.160).

Mədəniyyətin belə mürəkkəb, çoxplanlı və müxtəlifsəviyyəli strukturu ona cəmiyyətdə bir sıra sosial funksiyalarıhəyata keçirməyə imkan verir.

Mədəniyyətin anlamaq funksiyası, qnoseoloji funksiyasıdır.Ümumiyyətlə, mədəniyyət insanın, təbiətin kortəbii qüvvələrivə cəmiyyət üzərində hökmranlıq dərəcəsinin, eləcə də insanınözündə “insanlığın” inkişaf dərəcəsinin müəyyən ölçüsüdür.Mədəniyyət vəhdətdə götürülmüş bütün ictimai şüur forma-larını əhatə edərək, dünyanın dərk olunması və mənimsənil-məsinin tam mənzərəsini yaradır. Şübhəsiz, mədəniyyət dünyahaqqında biliklərin məcmuyu kimi izah olunmur, lakinsistemləşdirilmiş elmi biliklər onun mühüm elementlərindənbiri kimi çıxış edir. Bu, müasir dövrdə elmi-texniki nailliyyət-lərin genişlənməsi və elmin, mədəniyyətin bütün növlərinibirləşdirdiyi və ona təsir göstərdiyi amilə çevrilməsi ilə əlaqə-dar olaraq özünü daha aydın göstərir.

Göründüyü kimi mədəniyyət insanın ətraf aləmi dərketməsi dərəcəsini yalnız səciyyələndirmir. Cəmiyyət, xalq,millət özünü bütövlükdə mədəniyyətdə, onun bütün növlərindəvə mədəniyyət vasitəsilə dərk edir. Bu zaman mədəniyyətnəinki bütün ictimai şüur formalarını onların vəhdətində vətamlığında (inkişaf dərəcəsini) meydana çıxarır, həm də


138

insanların praktiki fəaliyyətində təzahür edən bacarıq vəvərdişlərinin səviyyəsini aydın şəkildə göstərir.

Dövlət quruluşunun və onun ictimai-siyasi mühitinindəyişməsi mədəni ünsiyyət vasitələrinin də yeni elmi-nəzəriəsaslarının işlənməsini aktuallaşdırmışdır. Söhbət ondan gedirki, quruluşun dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq mədəni-maarif mü-əssisələrinin işində deformasiya gedir. Həmin deformasiyanıaradan qaldırmaq və ünsiyyəti bilavasitə insanların maraq vəehtiyaclarına uyğun şəkildə qurmaq üçün ilk növbədə,kommunist rejimindən qalmış ideoloji və siyasi məhdudiyyətprinsiplərindən uzaqlaşmaq lazımdır. Əslində elə buna görə dəbu problemin elmi həlli, xüsusilə mədəni-maarif müəssisə-lərində mədəni ünsiyyət mexanizminin işlənib, tətbiq edilməsibu gün olduqca aktualdır. Eyni zamanda Azərbaycanın dünyamədəniyyətinə inteqrasiya olunması üçün beynəlxalq nümunə-lərin öyrənilməsi və müxtəlif mədəni ünsiyyət vasitələrininölkəmizdə tətbiqi öz elmi aktuallığını bir daha təsdiqləyir. Bugün milli mədəniyyəti yaşatmaq, onu inkişaf etdirib gələcəknəsillərə düzgün çatdırmaq hər bir kulturoloqun əsas vəzifədir.

Texnoloiji fəaliyyət faktorunu nəzərə almamaq şərtiləmədəniyyət aşağıdakı vasitələrlə çıxış edir. Birinci, dərketmə;ikincisi, davranışın idarə olunması; üçüncüsü, dəyərlərsisteminin qiymətləndirilməsi.

Qeyd etmək lazımdır ki, zaman faktorunun nəzərə alınmasımədəniyyətin ən vacib funksiyasıdır. Burada tarixi varislik,sosial irsliyin nəsildən-nəslə ötürülməsi mühüm rol oynayır. Bumənada mədəniyyət, ənənəvi varislik formalarının əvəzinəmeydana çıxır. Varisliyin bu formaları ibtidai cəmiyyətdəhakim olsa da, indi də ailə səviyyəsində öz varlığını saxlayır.

Mədəniyyət, həmçinin insanın evristik məqsədlərinin yeri-nə yetməsinə: onun yeniliyi dərk etməyin daha məhsuldar for-malarını axtarmasına, sosial həyatın yeni yollarının və metod-larının tapılmasına, insanın təbiətin kortəbii qüvvələri üzərindəhökmranlığının güclənməsinə şərait yaradır.


139

Tarixi varislik, sosial təcrübənin ötürülməsi funksiyası iləəlaqədardır. Çox vaxt bunu informasiya funksiyası kimiverirlər.

Cəmiyyətin sosial təcrübəni, “sosial irsiyyəti” yeganəötürmə mexanizmi mədəniyyət olaraq qalmaqdadır. İnsanınsosial keyfiyyətləri genetik proqramla ötürülmür. Cəmiyyətdəonun inkişafının hər bir mərhələsində obyektiv şərtləndirilmiş“sosial proqram” meydana gəlir. Maddi və mənəvi mədəniy-yətin vəziyyəti öz əksini bu proqramda tapa bilir. O, “maddiolaraq texnologiya ilə, incəsənt abidələri, memarlıq, nəqliyyatvasitələri və digər “insaniləşdirilmiş” əşyalar ilə təqdimedilmişdir. Bu, həm də elmi və bədii ədəbiyyatlarda, rəngkar-lıqda, musiqidə, hüquq noromalarında öz ifadəsini tapmışdır”(127, s.16). Mədəniyyət sayəsində sosial təcrübə həm birnəsildən digər nəslə, həm də bir nəslin həyatı dövründə ölkələrvə xalqlar arasında ötürülür və translyasiya olunur. Bu mühümsosial funksiyanı yalnız mədəniyyət yerinə yetirə bilər.Mədəniyyət mürəkkəb işarə sistemidir. Bu sistem nəsillərinsosial təcrübəsini məfhumlarda və sözlərdə, riyazi simvollarda,elmi düsturlarda, mədəniyyətin xüsusiyyət təşkil edəndillərində, insan əməyinin məhsullarında (istehsal alətlərində,istehlak cisimlərində) qoruyub saxlayır, daha doğrusu o, insanhaqqında, onun yaradıcılıq qüvvələri və imkanları haqqında,onun yaradıcılıq qüvvələri və imkanları haqqında “danışan”işarələrdir. Deməli, mədəniyyəti bəşəriyyətin “hafizəsi”adlandırmaq olar. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, mədəniyyəttəkcə bəşəriyyətin sosial təcrübəsinin toplandığı “yer” deyil,onun fəal işlənməsi, ictimai qruplara məhz şəxsiyyət tipininformalaşdırılması üçün lazım olan informasiyanın seçilməsivasitəsidir.

İnsanların bir-biri ilə ünsiyyətə girməsinin əsas səbəblərin-dən biri də müxtəlif aktual informasiyalara yiyələnmək tələbatıilə bağlıdır. Hələ lap qədim zamanlardan informasiyamübadiləsi, insan cəmiyyətində xüsusi yer tutmuş, şəxsiyyətlər


140

arasındakı ünsiyyətin, yaxınlaşmanın əsas vasitələrindən birinəçevrilmişdir. Eramızdan əvvəl V əsrdə yaşamış sofistlərmücərrəd şəkildə olsa da informasiya mübadiləsinin ünsiyyətətəsirini kommunikasiya prosesi ilə əlaqələndirməyə çalışmışlar.Bəsit formada olsa da onlar kommunikasiyanı üç mühümaspektə bölmüşlər. Bu bölgüyə görə:

1) Kommunikativ əlaqələr insanlar arasında mövcud olanəlaqələr və onların bir-birinə qarşılıqlı təsirindən ibarətdir;

2) İnsanlar arasında əmələ gələn kommunikativ əlaqələrözbaşına, təsadüfən yaranmış, əslində o, mühitdən, şəraitdənasılıdır və müəyyən səbəblərlə bağlıdır;

3) Kommunikativ əlaqə hər iki tərəfin yalnız xeyri ilənəticələnmir. Təriflərdən biri bu əlaqədən az və ya çoxdərəcədə zərər çəkə bilər.

Bununla yanaşı qədim yunan filosofu Sokratın fikrincə,kommunikasiya insanın özünüdərketməsinə də kömək edir,onu təminatlı dərəcədə istiqamətləndirir.

Kommunikasiya prosesinin baş verməsi informasiyamübadiləsi yaratmaq istəyən iki tərəfin hissi, əməlifəaliyyətindən asılıdır. Təbii ki, onların hər ikisinin içindərəylər, məlumatlar yığımı mövcuddur və tərəflər bu rəy vəməlumatları bir-biri ilə ünsiyyət yaratmaqla aşkarlaya bilirlər.Belə bir vəziyyətdə hər iki tərəf ünsiyyətin həm obyektinə, həmdə subyektinə çevrilirlər (103, s.161).

İnformasiyanın ötürmə vasitəsi yalnız mənəvi mədəniyyətəşyaları deyil, həm də maddi mədəniyyət əşyalarıdır. Hər biristehsal alətinin, yaxud istehlak əşyasının funksional əhəmiy-yəti vardır, o, insanın bu və ya digər tələbatını ödəməklə, eynizamanda insan haqqında, öz dövrünün ictimai münasibətlərihaqqında müəyyən informasiya daşıyıcısıdır. Tədqiqatçılarqeyd edirdilər ki, ictimai praktika prosesində əşya “insanəşyası, yaxud insan tərəfindən əşyalaşdırılımış olur” (138,s.121). Ötən əsrlərdə yaşamış insanların sosial münasibətləri


141

haqqında insanın yaratdığı əşyalara və cisimlərə əsasənmühakimə yürütməsi təbii olmuşdur.

Mədəniyyətin informasiyası, funksiyası onunkommunikativ funksiyası ilə qırılmaz surətdə əlaqədardır.İnsan maddi və mənəvi mədəniyyət abidələrində həkk olunmuşinformasiyanı dərk etməklə, bu abidələri yaratmış insanlarladolayı və ya vasitəli ünsiyyətə girir.

İnsanlar arasında ünsiyyət vasitəsi birinci növbədə şifahidildir. Söz insanları bütün ideoloji və mədəni fəaliyyətininbütün proseslərini müşayiət edir. Dil, birinci növbədə ədəbi dilbu və ya digər milli mədəniyyətə yiyələnməyin “açarıdır”.Lakin insanlar ünsiyyət prosesində həm də incəsənətin spesifikdillərindən (riyazi, fiziki, kimyəvi və digər simvollar vədüsturlardan) istifadə edirlər.

Rasionallığın və emosionallığın harmonik əlaqələndirilməsizərurəti insanın mahiyyət qüvvələrinin başlıca komponent-ləridir və təhsilin, mədəniyyətin mərkəzi vəzifəsidir. Mədəniy-yətin yeni prinsiplərinin həyata tətbiqində “harmoniya” anlayışıəsas yer tutur. Harmoniyasız cəmiyyət mədəniyyətsizcəmiyyətə bərabərdir. Harmoniya cəhətdən inkişaf etmiş insan,ən mühüm inteqrativ keyfiyyətlərə malik olur ki, bu da insanlararasında ahəngdar münasibətlərin inkişafına imkan verir.

Elmi-texniki inqilab əsrində insanların ünsiyyət proseslərixeyli genişlənmiş və mürəkkəbləşmişdir. Əgər tarixin keçəndövrlərində birbaşa, bilavasitə ünsiyyət dolayı ünsiyyətənisbətən üstünlük təşkil edirdisə, hazırda texniki vasitələrinköməyi ilə həyata keçirilən dolayı ünsiyyət hakim mövqe tutur.Kütləvi informasiya vasitələrinin (mətbuat, radio, televiziya,kino, dram və videoyazılar və s.) meydana gəlməsi mədəniy-yətin yayılmasında mühüm amil olmuşdur. Lakin cəmiyyətinhəyatında bu vasitələrin rolu, onların hansı qrupun əlindəolmasından və hansı mədəniyyəti yaymasından asılıdır. Qərbnəzəriyyəçiləri mədəniyyətin işarə sisteminin rolunu mütləqləş-dirirlər, ona real gerçəklikdə heç bir analoqu olmayan sərbəst


142

sistem kimi subyektivist nəzərlərlə baxırlar. Hətta mədəniyyətəsosial vərəsə və sosial ünsiyyət kimi baxan Avropa filosfları vəsosioloqları (məsələn, A.Veber, B.K.Malinovski, E.Mepir,R.Linton, P.E.Park) onu şərti rəmzlərin məcmuyu kimi düzgünolmayan şəkildə şərh edirlər.

Mədəniyyət həm də cəmiyyətin müəyyən təbəqəsininnormalar sistemi və insanların fəaliyyətinin bütün sahələrinə(əmək, məişət, şəxsiyyətlərarası münasibətlər sahəsi) tələblərsistemi kimi çıxış edərək nizamlayıcısı, normativ funksiyayerinə yetirir.

Ziddiyyətli cəmiyyətdə bu və ya digər mədəni hadisəmüxtəlif təbəqələrin nümayəndələri tərəfindən müxtəlifşəklində dəyərləndirilir. Bu, heç də yuxarıda göstərildiyi kimi,obyektiv qiymət vermək imkanlarını inkar edə bilməz. Bununlayanaşı mədəniyyətin bəzi sərvətləri mədəniyyətin ümumbəşəribaşlanğıcını əks etdirərək müxtəlif insanların tələbatını ödəyəbilər.

Mədəniyyətin nizamlayıcı funksiyası onun strukturundanolan əxlaq və hüquq kimi normativ sistemlərlə qorunur. Bu vəya digər ictimai qrupun və ya şəxsiyyətin davranışının vəfəaliyyətinin müəyyən sosial mənəvi normalar və prinsiplərəuyğunluq dərəcəsini qiymətləndirmə xarakteristikası ilə çıxışedən mədəniyyət insanın ictimai həyatın müxtəlif sahələrindəgündəlik davranışını qaydaya salır.

Mədəniyyət cəmiyyətin modernləşdirilməsində fundamen-tal rol oynayır və dərin sosial-iqtisadi transformasiyalarıngeneratoru funksiyasını yerinə yetirir. Bu hər şeydən əvvəl,mədəniyyətin sosiuma xas olan spesifik prinsiplərinin inkişa-fına kömək edir, ikinci tərəfdən müəyyən sivilizasiya çərçi-vəsində etno-tarixi bütövlüyü təmin edir. İnteqrasiya prosesləri,müxtəlif xalqların və dövlətlərin həyat tərzlərinin univer-sallaşması həm lokal, həm də qlobal sivilizasiyaların təkamü-lünə yardımçı olur. Ümumiyyətlə, dünya sivilizasiyası bəşəriy-yətin tarixində müəyyən mərhələdir və insanların tələbatlarına


143

cavab verir. Dünya sivilizasiyasının bir-birini əvəz etməsi, ta-rixi tərəqqinin irəliyə doğru hərəkətinin, bəşəriyyətin özinkişafının ifadəsi kimi çıxış edir.

Qeyd etmək lazımdır ki, dərketmə fəaliyyəti informasiyamübadiləsinin əsas komponentlərindəndir. Həmin fəaliyyətnövü də ünsiyyət prosesində iki istiqamətdə inkişaf edir.Birinci mərhələ informasiyanın bir-birinə ötürülməsi vəmənimsənilməsi prosesidir. İnformasiyanın bir-birinə ötürül-məsi əsasən fərdiləşdirilmiş ünsiyyət prosesində baş verir.Ancaq həmin informasiyanın çatdırılması prosesi mühazirə,disput, tədbirlər, dərnək məşğələləri zamanı da görünür. Hər ikihalda informasiya büdcəsi artır. Eyni zamanda mübadiləolunur. İnformasiyanın mübadiləsi isə yeni müzakirələrin,diskussiyaların yaranması üçün mövzular meydana gətirir. Hərbir fərdin yeni evristik fəaliyyəti formalaşır. Yəni, informasiyamübadiləsi təfəkkürü dərinləşdirir, yeni biliklərin əldəolunmasının həm də evristik fəaliyyət mühitini yaradır.

Mədəniyyətin sosial məzmununu və mənasını əks etdirənbaşlıca sistem (əməlgətirici funksiyası) onun humanistfunksiyasıdır. Yuxarıda qeyd edilən funksiyalar ona tabedir vəəslində onun modifikasiyalarıdır. Mədəniyyətin vəzifəsi bu vəya digər qrupun (bütövlükdə cəmiyyətin) mənafeyinə vətələblərinə uyğun gələn müəyyən şəxsiyyət tipiniformalaşdırmaqdır. Ziddiyyətli cəmiyyətdə mədəniyyətin buinsanyaradıcı funksiyası əslində təhrif olunmuş şəkildə təzahüredir. Mədəniyyət şəxsiyyətin oyuncağa çevrilməsi vasitəsi olur.Keçmiş dövrlərin mədəniyyəti həmin ictimai münasibətlərinəkor-koranə uyğunlaşan şəxsiyyətin düşüncəsiz konformistin vəistehlakçının formalaşmasına imkan verir.

Kulturologiyanın humanist funksiyasının həyata keçirilməsiüçün müstəqil cəmiyyətlərdə geniş meydan açılır. Bu zamanhərtərəfli inkişaf etmiş harmonik şəxsiyyətə ictimai tələbatözünü geniş surətdə göstərir. Milli mədəniyyətinin məqsədinəinki mədəni sərvətləri istehlak edən, həm də onun


144

yaradılmasında fəal iştirakçı adamın sosial, fəal, yarıdıcışəxsiyyətinin formalaşmasından ibarətdir. Milli-ümumbəşərimədəniyyət heç də insanların müəyyən sosial mühitə uyğunlaş-ması demək deyil, bu, şəxsiyyətin fəal həyat mövqeyiniformalaşdırma, ətraf aləmi dəyişdirə bilən şəxsiyyət tərbiyə-ləndirmə vasitəsi kimi təzahür edir.

Ümumiyyətlə, ünsiyyət insanın emosional vəziyyətinin ənvacib xüsusiyyətidir. Ünsiyyət bir qayda olaraq incəlikdənkobudluğa, məhəbbətdən nifrətə qədər emosionallığa malikdir.Buna görə də, ünsiyyət prosesində insanlar bir-biri ilə sadəcəməlumat, informasiya mübadiləsi etmir, eyni zamanda bir-birinə öz münasibətlərini də bildirirlər. Nəticədə, qarşılıqlıünsiyyətdə olan insanların ətrafında onlar üçün arzu olunan vəvacib sayılan xüsusi mühit yaranır.

Lakin, ünsiyyətdə, olarkən insan özünə, hərəkətlərinə,kənardan başqalarının gözü ilə baxmağı da bacarır. Özfəaliyyətini görüb təhlil etmək bacarığı hər bir fərdə özhərəkətlərini qiymətləndirmək, vaxtında öz səhvlərinidüzəltmək şəraiti yaradır.

Mədəniyyətin ən maraqlı, ən lazımlı humanist funksiyasızidd, lakin üzvi surətdə əlaqədar proseslərin: şəxsiyyətinsosiallaşdırılması və fərdiləşdirilməsi proseslərinin vəhdətindəözünü büruzə verir. Sosiallaşdırılma prosesində insan ictimaimünasibətləri mənimsəyir, onu öz şəxsiyyətinin daxili mahiy-yətinə, öz sosial keyfiyyətlərinə çevirir. Ancaq bumünasibətləri hər bir şəxs özünəməxsus: təkrar olmayanformada mənimsəyir. Müstəqil cəmiyyətlərdə sosiallaşdırılmaprosesi eyni zamanda şəxsiyyətin fərdiyyətləşdirilməprosesidir. Mədəniyyət sosiallaşdırmanı və şəxsiyyətinfərdiyyətləşdirilməsini təmin edən xüsusi ictimai mexanizmdir.

Mədəniyyətin cəmiyyətdə əsas funksiyaları xüsusi rolamalikdir. Şübhəsiz, belə bir qəti bölgü onun öyrənilməsininmünasib olmasına imkan verir. Real həyatda bu funksiyalarqarşılıqlı təsirdə və möhkəm əlaqədədirlər. Yeni cəmiyyətin


145

əsas, yeganə məqsədi yeni tip insanın – hərtərəfli, harmonikinkişaf etmiş Azərbaycan cəmiyyəti qurucusu şəxsiyyətininformalaşmasıdır.

Mədəniyyət anlayışı olduqca mürəkkəb və çoxsahəli faktorolub, bəşəriyyətin varlığını səciyyələndirir. Ümumiyyətlə,mədəniyyətin ümumi tərifləri mühüm rol oynayır. Buradatəsvirçilik, antropoloji dəyərləndirmə, normativ, tarixi, funksi-onal, simvolik, germeneftik, psixoloji, didaktik və sosiolojinövlər mühüm rol oynayır. Hər bir növ, mədəniyyətin müxtəlifcəhətlərini göstərə bilir. Bütün bunlar mədəniyyətinmahiyyətini açır, onun rolunu və hərtərəfli funksiyasınıgöstərir.


146

MƏDƏNİYYƏT SİYASƏTİNİNRASTLAŞDIĞI ÇƏTİNLİKLƏR

Azərbaycanda mədəniyyət sektoru 90-cı illərin əvvəlindəvə ortalarında ölkəni təlatümə gətirən dərin iqtisadi və siyasiböhranın, habelə yüksək səviyyədə işsizliyin ciddi təsiri altındaolmuşdur. Biz buna, həmçinin keçmiş sovet mədəniyyətorqanlarının həddən artıq mərkəzləşdirilmiş olmasını vəonların avtoritarizmini, habelə keçmiş SSRİ respublikalarınınözünəməxsusluğu və mədəni hüquqlarının müəyyən “bayraməhval-ruhiyyəsində” təqdim edilməsinə baxmayaraq, həmişəikinci planda durması faktını da əlavə etməliyik.

Ənənəvi QİYŞ bazarının dağılmasından sonra bütün sabiqsovet respublikalarını bürüyən böhran iqtisadiyyatı nəvəziyyətə saldısa, mədəniyyət də o vəziyyətə düşdü. Dahahəssas sfera, ideoloji təzyiq predmeti və partiyanın bilavasitədiqqət mərkəzində olduğundan mədəniyyət Azərbaycanda vədigər sovet respublikalarında partiya aparatının güclü təsirinəməruz qalırdı; bu aparat mədəniyyətin hər bir sahəsi üçünyaradılmış geniş təsisatlar şəbəkəsinə nəzarət edir, beləliklə,mədəniyyət müəssisələri arasında bircinsli məcburi əlaqə və ocür də ənənəvi mərkəzləşdirilmiş büdcə tipləri müəyyənləş-dirirdi. Müstəqillik əldə edildikdən sonra, bu sistem də təbiiolaraq dağıldı və hər bir respublika artıq indi tamamiləmüxtəlif olan tələbatlara – demokratik təsisatların qurulması,qanunun aliliyi, insan hüquqlarına hörmət və mədəni rənga-rəngliyə uyğun islahatçı mədəniyyət siyasəti yaratmaq məcbu-riyyətində qaldı. Bunun üçün isə heç bir milli qanunvericilikmövcud deyildi. Lakin əsasən keçid dövrünün iqtisadi çətinlik-ləri və Dağlıq Qarabağ uğrunda Ermənistanla münaqişə ucba-tından mədəniyyətə ayrılan büdcə xeyli az olsa da, əsas qənaətondan ibarətdir ki, mədəniyyətin marginallaşma risqi iləüzləşdiyi digər ölkələrdən fərqli olaraq, Azərbaycanda mədə-niyyət cəmiyyətin, ölkənin özünəməxsusluğunun və onun gələ-


147

cək inkişafının vacib hissəsi hesab edilir və burada ona əyləncəvə bəzək vasitəsi və yaxud faydalı ritorika aləti kimi baxılmır.

Eyni zamanda Ermənistanın Azərbaycana təcavüzünəticəsində yaranmış Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin hələ də özhəllini tapa bilməməsi Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafınaəngəl törədən ən böyük problem olaraq qalmaqdadır. 1988-ciildən başlayaraq Ermənistanın işğalçılıq siyasəti nəticəsindəDağlıq Qarabağ və ona bitişik olan Kəlbəcər, Ağdam, Laçın,Cəbrayıl, Qubadlı, Zəngilan və Füzuli rayonları – Azərbaycantorpaqlarının 20 faizi işğal edilmişdir. İşğal olunmuşərazilərdən qovulan qaçqınların və məcburi köçkünlərin sayıbir milyon nəfərdən çox olmuşdur. İşğal olunmuş ərazilərdəyaşayış evləri, sənaye və kənd təsərrüfatı obyektləri ilə yanaşıçoxlu sayda mədəniyyət müəssisələri qalmışdır: 927 kitabxana,808 mədəniyyət sarayı, klub və mədəniyyət evi, 85 musiqi vərəssamlıq məktəbi, 22 muzey və onların filialları, 4 rəsmqalereyası, dünya əhəmiyyətli 13, ölkə əhəmiyyətli 242 və yerliəhəmiyyətli 434 tarix və mədəniyyət abidələri. Onlarınarasında 11 və 15 arşınlı Xudafərin körpüləri (VII-XII əsrlər),Kəlbəcər rayonundakı Gəncəsar və Xudavənd məbədləri (hərikisi XIII əsr), Ağdam rayonunun Xaçın Türbətli kəndindəkiməqbərə (XIV əsr) kimi ümumdünya əhəmiyyətli 6 memarlıqvə 7 arxeoloji abidə, habelə Azərbaycanın musiqi beşiyi olanqədim Şuşa şəhər qoruğu vardır. Dövlət mədəniyyət siyasətininümdə vəzifəsi Azərbaycanın haqq səsini dünya ictimaiyyətinəçatdırmaq, mədəni informasiya müharibəsində ədalətin zəfərçalmasına nail olmaqdan ibarətdir.

Azərbaycanın müstəqilliyi bərpa edildikdən sonrarespublika ilk illər çoxsaylı daxili və xarici problemlərləüzləşmiş və mürəkkəb dövlət quruculuğu dövründən keçməliolmuşdur. Xalqın tələbi ilə ölkə rəhbərliyinə Azərbaycanxalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin qayıdışından sonraölkədə daxili siyasi sabitlik bərpa edilmiş və onun gələcəkinkişafının strategiyası və əsas istiqamətləri müəyyənləş-


148

dirilmişdir. Həmin andan etibarən Azərbaycanın dövləthəyatının bütün sahələri, o cümlədən mədəniyyət sahəsi üzrədövlət siyasətinin müəyyən olunması və inkişaf etdirilməsitarixində yeni mərhələ başlanmışdır. AzərbaycanRespublikasının mədəniyyət siyasəti öz müstəqlliyinə sondövrlərdə yenidən qovuşmuş bir dövlətin ümumi siyasətinintərkib hissəsidir. Dövlət quruculuğu, iqtisadiyyat və sosialsahələrdə köklü dəyişikliklərə səbəb olan siyasi rejimintransformasiyası mədəni proseslərin məzmununa vədinamikasına bilavasitə təsir göstərimşdir (10, № 11, s.5).

Keçid dövründə mədəniyyət siyasəti. Mədəniyyət siyasəti,Avropa Şurasının “Çərçivədən kənar” məruzəsinə uyğunolaraq, “mədəniyyət sahəsində dövlət tədbirləri üçün ümumiçərçivələr kimi müəyyən edilir. Bu tədbirlər milli hökumətlərvə yerli hakimiyyət orqanları və yaxud onların agentlikləritərəfindən qəbul edilə bilər. Mədəniyyət siyasəti dəqiqmüəyyən olunmuş məqsədlər tələb edir. Bu məqsədləringerçəkləşməsi üçün planlaşdırmanı həyata keçirməni vədəyərləndirməni mümkün edən mexanizmlər mövcudolmalıdır” (139). Bu, həmçinin fəlsəfə, dünyagörüşü vəmədəniyyəti ümumi inkişafın bir göstəricisi kimi yenidənnəzərdən keçirməyə kömək edən bir sıra orta və uzunmüddətlivəzifələr deməkdir.

Azərbaycanda mədəniyyət siyasətinin inkişafı haqqında ilkbəyanat bundan ibarətdir ki, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyiöz siyasətini, son on illiklərdə əksər Avropa ölkələrində rəhbərtutulan əsas prinsipləri nəzərə alaraq və onları ölkəninreallıqları ilə müqayisə edərək müəyyənləşdirir. Üç əsasprioritet müəyyənləşdirilmişdir: mədəni və tarixi irsinqorunması (bu, mədəniyyət təsisatlarının bütüninfrastrukturunu özündə əks etdirir); yaradıcılığın himayəedilməsi, mədəniyyətin insan inkişafı amili kimi dərk edilməsivə qəbul olunmasının gücləndirilməsi.


149

Hökumətin və Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin buprioritetlərə nail olunması və onların həyata keçirilməsi üçünyaradılan təsisatların bütöv məqsəd və fəaliyyət sahələribunlardır: alternativ maliyyə mənbələri axtarışı, mədəniyyətsahəsində inzibatçılığa dair treninqlər, mədəni inkişafstrategiyalarının işlənib hazırlanması, xeyriyyəçi mədəniyyətfondunun təsis edilməsi.

Qanunvericilik tədbirləri ilə yanaşı mədəni islahatlarınhəyata keçirilməsində nəzərəçarpacaq nailiyyətlərin əldəedilməsinə və onların dəstəklənməsinə səbəb ola biləcəksahələrdən biri də maliyyələşmə məsələsidir. Müharibə vəqaçqınlarla əlaqədar situasiyanın hələ də həll olunmamasısəbəbindən ölkədə daha da dərinləşən iqtisadi çətinliklərnəticəsində mədəniyyətə ayrılan büdcə yeni şərtlərin gerçəkləş-məsi üçün kifayət edəcək səviyyədən xeyli aşağıdır. Ölkədəmədəniyyətin maliyyələşməsi 95% dövlət büdcəsi hesabına başverir və mədəniyyət müəssisələri tərəfindən yaradıla və istifadəoluna bilən və heç zaman ümumi büdcənin 1%-dən artıqolmayan məhdud kateqoriyalı ekstra büdcə fondlarından başqason dərəcə az sayda əlavə maliyyə ehtiyatları mövcuddur.Mədəniyyət haqqında Qanuna uyğun olaraq illik büdcəninilbəil artması göz qabağındadır, lakin buna baxmayaraq,büdcənin artması ilə infilyasiya səviyyəsi arasındakı fərqimüəyyənləşdirmək çox çətindir. Bununla belə, məsələn,abidələrin bərpası ilə bağlı 2001-ci ildə büdcənin, demək olarki, iki dəfə artması hadisəsində olduğu kimi, sektorlar üzrənəzərə çarpacaq differensiya meydana çıxır ki, bu damədəniyyət siyasətindəki dəyişiklikləri əyani nümayiş etdirir.

Maliyyə dəstəyinin modernləşdirilməsi yolunda ən böyükəngəl tarixən təşəkkül tapmış büdcə strukturudur və o, keçiddövrü ərzində dəyişməz olaraq qalmışdır. Ancaq, bununlabərabər, həmin vəziyyət büdcə dekonsentrasiyasının inkişafıbaxımından yaxşı əlamətdir, çünki bu halda büdcənin 75-80%-iyerli səviyyədə bölüşdürülür və bu barədə qərar yerli


150

hakimiyyət orqanları və rayon mədəniyyət şöbələri tərəfindənqəbul edilir.

Mədəniyyət müəssisələrinin (muzeylərin, kitabxanaların,mədəniyyət evlərinin) büdcəsi hələ də üç kateqoriyaya bölünür:əmək haqları və sosial ödəmələr; binaların icarə, təmir vəqulluq haqları; incəsənət əsərlərinin (bu siyahıda musiqiəsərləri yoxdur, amma güman edirik ki, onlar həmin siyahıyadaxil ediləcəkdir), habelə kitabxana fondları üçün kitabların vədövri mətbuatın satın alınması. Üçüncü kateqoriya ümumibüdcənin ən aşağı faizinə malikdir və 10%-dən yuxarı olmur.Bu, yerli hakimiyyət orqanları tərəfindən idarə edilənmüəssisələr üçün də xarakterikdir, bu səbəbdən yerli təşəbbüsvə layihələr üçün çox az yer qalır.

Qayğı və diqqətə möhtac olan digər bir sahə vergi siyasə-tidir. 2002-ci ilin yanvarında vergi məcəlləsində islahatlarınhəyata keçirilməsinə əngəl törədən və hətta bəzi mədəniyyətmüəssisələrinin mövcudluğunu təhlükə altında qoyandəyişikliklər edilmişdir. Bu vaxta qədər mövcud olan verginormaları, rüb ərzində maliyyə dövriyyəsi 21 000 ABŞdollarını keçməyən nisbətən kiçik mədəniyyət müəssisələriniƏDV və gəlir vergisi ödəməkdən azad edirdi və yalnız ənböyük və ən vacib mədəniyyət müəssisələri 18% ƏDV və 27%gəlir vergisi ödəməli idilər. Heç şübhəsiz ki, bu da onlar üçünçox ağır idi. Dövriyyə səviyyəsini 6300 ABŞ dollarına endirənyeni normaların qəbul edilməsindən sonra isə, hətta bu vaxtaqədər özlərini güclə qoruyub saxlayan kiçik müəssisələr beləindi bağlanmaq təhlükəsi ilə üzləşiblər. Belə bir şəraitdə vəhəm də bundan asılı olmayaraq Nazirlik mədəniyyətmüəssisələrinin ƏDV ödəməkdən tamamilə azad olunmasınıtəmin edən yeni vergi normaları haqda sorğu vermişdir. Budəyişikliklərin qəbul edilməsi və dərc olunması halında, ƏDV-dən azad edilmə, fikrimizcə, ən münasib hal kimiqiymətləndirilə bilər.


151

Bürokratik ətalət və ixtisaslaşmış ştatla bağlı böhrannəticəsində daha da mürəkkəbləşən belə bir situasiyada hələ dənazirliyin həm maliyyə məsələlərilə bağlı “təminedici”, həm dəteatrların repertuarları kimi peşə məsələlərilə bağlımərkəzləşdirilmiş qaydada qərarlarından hədsiz asılılıqmövcuddur.

Mədəniyyət sektorunda çalışan adamların – artistlərin,yazıçıların və yaxud inzibatçıların əmək haqları, hətta ortaaylıq əmək haqqı səviyyəsi ilə müqayisədə xeyli azdır; bu damütəxəssislərin həmin sahəni tərk etmələrinə və ixtisaslı işçitapılmasında çətinliklər yaranmasına səbəb olur. Bəzi müəs-sisələr və kateqoriyalarla bağlı yaranmış vəziyyəti yaxşılaş-dırmaq üçün ölkə Prezidentinin “Azərbaycan Simfonik Orkes-trinin fəaliyyətini yaxşılaşdırmaq haqqında”, “Yaradıcı xadim-lərin fərdi pensiyalarla təmin edilməsi haqqında”, “QırmızıKitaba daxil edilən gənc istedadların fərdi təqaüdlərlə təminedilməsi haqqında”, “Azərbaycan Dövlət Akademik Opera vəBalet Teatrının balet truppasının sosial təminatı haqqında”,“Gənc yazıçıların fərdi təqaüdlərlə təmin edilməsi haqqında”fərmanları dərc olunmuşdur. Habelə, Prezidentin “Dövlətmükafatları haqqında” fərmanı mövcuddur.

Mədəniyyət sahəsində xarici investisiyalar, maliyyə dəstəyivə birgə müəssisələr təşviq olunur. Ölkənin mədəniyyətsiyasətinə daimi əsasda öz töhfəsini verən iki qeyri-hökuməttəşkilatı mövcuddur: Soros Fondu və Avrasiya Fondu.Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin Bakıda sektoralstrategiyasını dəstəkləməklə yanaşı, onlar, həmçininmədəniyyət sahəsində qeyri-hökumət təşkilatlarını, ayrı-ayrıartistlərin və gənclərin layihə ərizələrini və s. maliyyələşdirənəsas təminedici təşkilatlardır. Ədliyyə Nazirliyi tərəfindənmədəniyət sahəsində 80 QHT qeydə alınsa da, Mədəniyyət vəTurizm Nazirliyi onları maliyyə cəhətdən himayə etmir. Ancaqeyni zamanda, o bu vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları ilə əlaqələrigenişləndirmək və onları birgə layihələrə cəlb etmək


152

niyyətində olduğunu bəyan etmişdir. Digər ölkələrdə olduğukimi, qapalı cəmiyyətdən açıq cəmiyyətə keçid zamanıəhəmiyyətli rol oynayan belə təşkilatlar hökumət strukturlarıilə ictimai institutlar, icmalarla individuumlar arasında mühüməlaqə mexanizmi vəzifəsini yerinə yetirirlər.

Mədəniyyət üzrə ekspertləri belə hesab edirlər ki, “müəs-sisələrdə, mədəniyyət xadimlərində, əhalinin müxtəlif təbəqə-lərində və sektorlarda, Bakıda və əyalətlərdə, şəhərlərdə vəxırda icmalarda, azlıqlarda, yaşlı və cavan adamlarda, müxtəliftəhsil səviyyəsinə malik adamlarda və s. və mövcud olan tələbvə gözləmlər arasında heç bir əks təsirə malik olmayan siyasətişləyib hazırlamaq üçün mədəniyyət siyasəti də iqtisadi vəsiyasi dəyişiklərə cəld uyğunlaşa biləcək dərəcədə çevik vədinamik olmalıdır. Yalnız bütün sektorları və insanları əhatəedən peşəkar araşdırmalar və qiymətləndirmələr qanun-vericiliyin, maliyyələşmənin yaxşılaşdırılmasından başlayaraq,müəssisələrin gücləndirilməsi və nəhayət, müvafiq anlaşma vəiştirak iqliminin yaradılmasına qədər, islahatları davametdirmək üçün gözəl bünövrə yarada bilər (139).


153

Siyasi və iqtisadi sistem dəyişikliklərininmədəniyyət sahəsindəki təzahürləri

Postsovet məkanında müstəqilik əldə etmiş respublikalarüçün bir çox sahələrdə çətinliklər var idi. Bunlardan ən əsasımədəniyət siyasətinin düzgün qurulması idi. Bu baxımdanAzərbaycan Respublikası daha çox çətinliklərə məruz qalan birölkə idi. Ölkənin geocoğrafi relyefi, Avropa və Asiyanın qovuş-duğu məkanda yerləşməsi müxtəlif maraqların toqquşmasına vəsonda Azərbaycana xarici müdaxilənin artmasına şərait yaradırdı.Eyni zamanda ölkənin daxilində sovet ideologiyası iləsilahlanmış bəzi adamlar da mövcud şəraiti düzgün qiymətlən-dirə bilmirdilər. Onlar hadisələrə hələ də “bəlkə də qaytardılar”düşüncəsi ilə liberal münasibət göstərirdilər. Daha bir qrup isəhadisələri qabaqlayaraq emosional vəziyyət yaradir, əhalinikütləvi şəkildə küçələrə, mitinqlərə çağırırdılar. Beləliklə, ölkədəictimai-siyasi vəziyyət sürətlə dəyişir, qeyri-sabit şərait hökmsürürdü. Hadisələr öz çevikliyi ilə insanların hadisələri qavramaimkanlarını çox-çox qabaqlamışdı. İctimai şüuru formalaşdırıb,onu hadisələrin çevikliyinə qarşı qoya bilən bir baza mövcuddeyildi. Belə olan halda respublikada mədəniyyət siyasətiniqurmaq, onu həyata keçirmək olduqca çətin idi.

Belə bir vaxtda Azərbaycana xarici müdaxilə və təzyiqlərçoxalmışdı. Xalqımız böyük bir bəla ilə üzbəüz idi. Azərbay-canın varlığı təhlükə altında idi. Dağlıq Qarabağ məsələsi özü iləböyük bir fəlakət gətirirdi. Ermənistanın təcavüzü davam edirdi.Azərbaycanın torpaqları bir-birinin ardınca işğal olunurdu.Günahsız insanlar qətlə yetirilirdi, öldürülürdü, şikəst olurdu.Qaçqınların sayı çoxalırdı. Ermənistandan, Dağlıq Qarabağdan,işğal olunmuş ərazilərdən adamlar qaçıb ölkənin içərilərinəpənah gətirirdilər. Çoxları da yollarda itib-batırdı. Şəhərlər,kəndlər dağılırdı. İnsanlar maddi, mənəvi, psixoloji iflasauğrayırdı. Min illər boyu xalqın yaratdığı maddi mədəniyyətabidələri məhv edilirdi.


154

İşğal olunmuş ərazilərdə çox sayda mədəniyyət müəssisələriqalmışdır. 927 kitabxana, 808 mədəniyyət sarayı, klub vəmədəniyyət evi, 85 musiqi və rəssamlıq məktəbi, 4 rəsmqalareyası, 762 memarlıq və arxeoloji abidələr. Onların arasında11 və 15 aşırımlı Xudafərin körpüləri (VII-XII əsrlər), Kəlbəcərrayonundakı Qanzasar və Xudavənd məbədləri (XII əsr), Ağdamrayonunun Dorbatlı kəndindəki məqbərə (1314-cü il) kimi dünyaəhəmiyyətli 5 memarlıq və 7 arxeoloji abidə, həmçininAzərbaycan xalqının milli musiqi beşiyi olan qədim Şuşa şəhərqoruğu və Azıx mağarası vardır.

Ancaq bu, ermənilərin xalqımızın başına gətirdikləri vəhşi-liyin tam siyahısı deyil. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiya-sının alimlərinin apardıqları tədqiqatlardan aydın olur ki, müasirErmənistan ərazisində qədim İrəvan xanlığına aid olan 1585məscid, 23 mədrəsə-məktəb, Zəngəzur və İçmiəzdin mahallarınaaid isə 830 məscid, 1394 mədrəsə-məktəb və külli miqdardadigər mədəniyyət abidələri dağıdılmış, “Cuqa” qəbiristanlığıkimi qədim olan 500-dən çox qəbristanlıq yer üzündən tamamiləsilinmişdir. Başqa bir mənbəəyə əsasən işğal olunmuşərazilərimizdə 387 tarixi, 474 memarlıq, 213 arxeolojiabidəqalmışdır, onlardann 249 tarixi, 201 memarlıq, 5 arxeoloji abidəməhz Şuşada yerləşir (79, № 5, s.31; №11, s. 3).

Kənardan göstərilən təcavüzlə yanaşı, ölkənin daxilində dəbir xaos baş verirdi. Separatçı qüvvələr belə bir situasiyadanistifadə edərək ölkəni parçalamaq həddinə gətirib çıxarmışdılar.Xarici qüvvələrin bilavasitə təsiri ilə separatçı dəstələr silahlıterror yoluna düşmüşdülər. Cənubda Talış-Muğan Respublikasıkimi bədnam bir qurum hazırlanırdı. Şimalda sadvalçılar Şimalrayonlarəının parçalanmasına cəhd göstərirdilər. Gəncədə,Qazaxda və başqa regionlarda xanlıq iddiasına düşübquberniyalar yaratmaq istəyənlər peyda olmuşdu. Daxildən vəxaricdən irticaçı qüvvələr birləşib Azərbaycanın məhvıplanlarını həyata keçirməyə çalışırdılar.


155

Azərbaycan məhv olmaq təhlükəsi ilə üzləşdiyi belə birzamanda müxtəlif siyasi partiyaların sayı artırdı. Onların sayıartdıqca hər birinin öz mövqeyi yaranırdı. Siyasi partiyalarınsayı artdıqca hər birinin də öz mənafeyi yaranırdı. Bu darespublikada qarşıdurma yaradırdı. İnsanlar biri-birinə etibaretmirdilər, öz qüvvələrini düşmənə qarşı yönəltmək əvəzinə, bir-birinə qarşı yönəldib özləri-özlərinə ziyankarlıq verirdilər. Adını“milli ordu qoyan xırda-xırda silahlı dəstələr quldurluq vəsoyğunçuluq edirdilər, günahsız adamların qanını axıdırdılar.Gün olmazdı ki, neçə-neçə gəncin ölüm xəbəri gəlməsin. Ölkəbir tərəfdən xaos içində idi, digər tərəfdən yasxanaya dönmüşdü,çörək tapılmırdı, gündəlik məişət malları çətin əldə olunurdu,enerji qıtlığı isə bir tərəfdən insanları sıxırdı. Xəstəlik, səfalət,yoxsulluq, dağıntı ölkəni başına götürmüşdü. Qanunlar işləmirdi.Çox çətin bir vəziyyət yaranmışdı.

Ölkədəki dağıntılar, pozuculuq, pərakəndəlik, başlı-başınalıqinsanları vətəndaş müharibəsi, qardaş qırğını həddinə gətiribçıxarmışdı. Sərbəst hərəkət etmək, evdən bayıra çıxmaqproblemə çevrilmişdi. İnsanlar çox zaman hara gəldi baş götürübgetmək fikri ilə nəfəs alırdılar. Mənəvi həyat pozulduqcatəsərrüfat da pozulurdu, iqtisadiyyat dağılırdı.

Belə bir vəziyyətin yoluna qoyulması çox çətin idi. Çünkicəmiyyətdə baş vermiş pərakəndəliyin, dağıntının, inamsızlığın,mənəvi iflasın qarşısını almaq üçün insanlarda sabahkı günəinam yaratmaq lazım idi, onların arasında münasibətləri bərpaetmək lazım idi, vətəndaş həmrəyliyi yaratmaq lazım idi, millibirlik yaratmaq lazım idi. Azərbaycan xalqına məxsus tarixi,milli münasibətləri və ənənələri bərpa etmək zərurəti qarşıdadururdu. Bunları etmədən cəmiyyəti iflasdan qurtarmaqmümkün deyildi.

Müstəqil Azərbaycan dövlətinin mədəniyyət siyasətininhəyata keçirilməsində əsas çətinliklərdən biri də qloballaşmadır.Müstəqilliyə qədəm qoymuş gənc bir dövlət üçün qloballaşmaadı altında milli-mənəvi dəyərlərinin sıxışdırılması, onun məhvi-


156

nə gətirib çıxara bilər. Qloballaşma beynəlxalq aləmdə labüdolan bir proses kimi həyatımızdan yan keçə bilməz. Bir şərtlə ki,bu prosesdən ümumi inkişafımız üçün səmərəli istifadə edə bilək.

Müstəqilliyimizin ilk ilılərində qloballaşmanın zərərli təza-hürləri açıq-aşkar hiss olunmaqda idi. Kazinoların, diskotekala-rın, bəzi televiziya və şou-biznes proqramlarının ifrat fəallığımənəvi dəyərlərimizin mövcudluqunu şübhə altına qoyurdu.Qloballaşma, cəmiyyətdə gedən prosesin təzahürünə çevrilmişdi.Cəmiyyətin bütün sahələrinə sirayət edən bu prosesin sədası(həm müsbət, həm də mənfi) mədəniyyətdə daha çox özünübiruzə verirdi.

Ümumilikdə, mədəniyyət fenomeninin mahiyyətinə, təbiəti-nə, onun yeni iqtisadi şəraitdə düçar olduğu yerinin müəyyənləş-dirilməsi probleminə müasir dövrdə yenidən baxılması, mədə-niyyət sahəsində mövcud vəziyyətin düzgün qiymətləndirilməsiüçün bütövlükdə keçmiş ittifaq respublikaları qarşısında duranproblemlərə kompleks halda yanaşmaq lazımdır. Çünkirespublikamızda mövcud olan mədəniyyət müəssisələrinin əsasısovet ideologiyasının bərqərar olduğu bir dövrdə qoyulmuşdur.Daha doğrusu bu müəssisələr həmin dövrün bəhrəsidir. Ona görədə müasir ictimai-siyasi şəraitdə mədəniyyət müəssisələrininvəziyyətindən və mədəniyyətimizin problemlərindən bəhsedərkən bir neçə mühüm amili nəzərə almalıyıq: ölkəninmüharibə vəziyyətində olmasını, torpaqlarımızın iyirmi faizinindüşmən tapdığında olmasını, bir milyondan artıq qaçqının ol-masını, inzibati-amirlik sistemindən bazar iqtisadiyyatına keçidmərhələsinin çətinliklərini, dövlət büdcəsindən sosial-mədənisahəyə ayırmaların ehtiyacları tam ödəmək səviyyəsində olma-masını və s. Əlbəttə bu amillərin siyahısını daha da artırmaqolar. Buna görə də bu qədər çətinliklərə məruz qalmış birsahənin bütün problemlərini birdən-birə həll etmək mümkündeyil. Bu, hətta uzunmüddətli və çox ağır bir işdir (94, s.350).


157

Mədəniyyət müəssisələrinin fəaliyyəti, əhalinin mədənihəyatda iştirakı və yaradıcılığın dəstəklənməsi

Azərbaycan Respublikasında mədəniyyət sahəsində dövlətsiyasətinin əsas prinsiplərini, vətəndaşların hüquq vəazadlıqlarını, milli mədəniyyət sərvəti obyektlərinin qorunubsaxlanmasını və inkişafını, mədəniyyət sisteminin demokratikəsaslarla təşkili və idarəolunmasını, mədəniyyət sahəsindəfəaliyyətin hüquqi əsaslarını və beynəlxalq əlaqə formalarınımüəyyənləşdirən “Mədəniyyət haqqında Azərbaycan Respubli-kasının qanunu” mədəniyyət müəssisələrinin idarəedilməsi vəiqtisadiyyatının da əsas müddəalarını və təməl prinsipləriniözündə ehtiva edir. Bu qanun mədəniyyət idarələrinin,təşkilatlarının və müəssisələrinin idarəedilməsində bütünxalqların mədəni özünəməxsusluğunun mənbəyi olan şifahixalq yaradıcılığının, adət-ənənələrin qorunmasını, mədənisərvətlərin yaradılması, artırılması və yayılmasını, yaradıcıişçilərin sosial müdafiəsinin təmin olunmasını ən mühümvəzifə kimi qarşıya qoyur (92, s.3).

Dünya sosializm sisteminin dağılması nəticəsindəmədəniyyət sahəsində dövlət siyasətinə və mədəniyyətinmaliyyələşdirilməsinə yenidən baxılması zəruriliyinin, inzibati-amirlik sistemindən bazar iqtisadiyyatı sisteminə keçidinreallaşdığı bir dövrdə mədəniyyət siyasəti sahəsindəməsuliyyətin əhəmiyyətli bir hissəsi mədəniyyət işçilərininüzərinə düşür. Mədəniyyət müəssisələrinin idarəedilməsiprosesində meydana çıxan çətinliklər bu məsuliyyətin ağırlığınıdaha da artırır. Belə ki, imperiya ideologiyasınınmənəviyyatımıza vurduğu zərbələrin, siyasi həyatımızdakıtəbəqələşmənin elmə, mədəniyyətə tətbiq olunmasının, mənəvidəyərlərimizin ideoloji zəmində saf-çürük edilməsinin ağrı-acıları nəticə etibarilə bu gün də hiss edilməkdədir. İttifaqrespublikaları arasında uzun illər mövcud olmuş mədəni-iqtisadi əlaqələrin qırılması qanunauyğun şəkildə bütün


158

respublikaları demək olar ki, eyni problemlərlə üzləşdirdi.Lakin qərəzli siyasət nəticəsində müharibə vəziyyətinəgətirilmiş müstəqil Azərbaycanın bu problemlərdə payı ikiqatartıq oldu (92, s.4).

Azərbaycan mədəniyyətinin inkişaf perspektivlərinimüəyyən etməyə çalışarkən sivil dünyanın mədəni təcrübəsi iləyanaşı mədəniyyətimizin yaxın keçmişdəki vəziyyətini təhliletməyə də ehtiyac duyulur. Əgər bu vaxta qədər mədəniyyətmüəssisələrinin strukturunda yaxşılığa doğru əhəmiyyətlidəyişikliklər nəzərə çarpmırsa, onlar öz fəaliyyətlərini faktikolaraq əsasən sovet dövründəki forma və vasitələrlə həyatakeçirməyə çalışırlarsa, yeni fəaliyyət mexanizmləri hələ heçnəzəriyyə formasında da hazır deyilsə, onda bu təhlilinzəruriliyi daha qaçılmaz olur. Digər tərəfdən erməni işğalınınmədəniyyətimizə gətirdiyi bəlaları da nəzərdən qaçırmaqolmaz. Belə ki, işğal olunmuş ərazilərdə mədəniyyət sərvətləri-miz talanmış, maddi və mənəvi mədəniyyət abidələrimizdağıdılmışdır. Ermənilər təcavüz nəticəsində 500 tarixiartixektura abidəsini, 100-dən çox arxeoloji obyekti, 22 muzey,4 şəkil qalereyası və 808 klub müəssisəsini, 927 kitabxana, 85musiqi məktəbi, 10 park, 4 dövlət teatrı və 2 konsertmüəssisəsini planlı surətdə məhv etmiş, yaxud özününküləş-dirmişlər (92, s.5). Belə bir vəziyyət mədəniyyət müəssisələ-rinin idarəedilməsi və iqtisadiyyatının təşkili ilə bağlı həllimüşkül olan bir sıra ciddi problemlər meydana çıxartdı.

Mədəniyyət müəssisələrinin üzləşdiyi çətinliklər içərisindəşəxsi və işgüzar keyfiyyətləri müasir tələblərə cavab verəcəkixtisaslı kadrlar qıtlığı da başlıca əngəllərdəndir. Çünki,Mübariz Süleymanlının təbirincə desək, “yalnız mədəniyyətsahəsində dövlət siyasətinin əsas prinsiplərini, vətəndaşlarınhüquq və azadlıqlarını, milli mədəniyyət sərvəti obyektlərininqorunub saxlanılmasını və inkişafını, mədəniyyət sisteminindemokratik əsaslarla təşkili və idarə olunmasını, mədəniyyətsahəsində fəaliyyətin hüquqi əsaslarını və beynəlxalq əlaqə


159

formalarını müəyyən edən “Mədəniyyət haqqında AzərbaycanRespublikasının qanunu”nun əsas müddəalarını həyata tətbiqedəcək, onu öz əməli fəaliyətləri ilə reallaşdıracaq, bu qanununişlək mexanizmini yaradacaq mütəxəssislər ordusu formalaş-dırılacağı təqdirdə Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafından,mqəsədyönlü perspektivlərindən danışmaq olar. Belə birməsuliyyətli vəzifənin həlli bütün səlahiyyətli dövlət vəhökumət strukturları, qurulmları ilə yanaşı təhsil müəssisə-lərinin keyfiyyət göstəricilərindən, tədris proqramlarının,dərsliklərin və s. səviyyəsindən də çox asılıdır” (92, s.6).

İndiyədək respublikamızda mədəniyyət fəaliyyətinintənzimlənməsi məqsədi daşıyan bir sıra qanunların qəbulusevindirici haldır. Mədəniyyət müəssisələrinin iqtisadiyyatı vəidarəedilməsinə birbaşa və ya dolayısı ilə aidiyyatı olanqanunlar bütövlükdə mədəniyyətimizin gələcək perspektivlə-rinin müəyyənləşdirilməsində əhəmiyyətli rol oynayır. Dövlətəməxsus mədəniyyət sərvətlərindən, bu sərvətlərin və millimədəniyyətin inkişafı, mühafizəsi, təbliği və artırılması iləməşğul olan mədəniyyət müəssisələri şəbəkəsindən, mədəniy-yəti idarə edən orqanlardan, milli-mədəni əmlakın bərpası,mədəniyyət müəssisələrinin maddi-texniki bazasının möhkəm-ləndirilməsi ilə məşğul olan digər dövlət mədəniyyəttəsisatlarından ibarət olan Azərbaycan Respublikasının dövlətmədəniyyət sistemi məhz bu qanunlar çərçivəsində fəaliyyətgöstərir. Dövlət mədəniyyət sisteminə daxil olan bir təsisatkimi bütün mədəniyyət müəssisələri də fəaliyyətlərində buqanunları rəhbər tutmalı, idarəetmə prosesini həmin qanunlarvasitəsilə tənzimləməlidir (92, s.6-7).

Digər mədəniyyət təsisatları kimi mədəniyyət müəssisələridə mülkiyyət formasından asılı olaraq dövlət büdcəsindən, yerlibüdcələrdən, xüsusi mülkiyyətçinin vəsaitləri, habelə özlərininfəaliyyətindən əldə edilmiş gəlirlər və Azərbaycan Respublika-sının qanunvericiliyi ilə qadağan olunmamış digər mənbələrhesabına maliyyələşdirilir. Hazırda ölkədə müxtəlif tipli cəmi


160

3275 klub müəssisəsi mövcuddur. Bu müəssisələrdə 8236kollektiv və qrup müxtəlif fəaliyyət növlərini həyata keçirir.Həmin klubların 107 517 iştirakçısı vardır.

Avropa Şurasına təqdim edilmiş Milli Məruzədə deyilir ki,mədəniyyət müəssisələri və mədəniyyət aləmi ilə bağlı öz rolvə məsuliyyətini gələcəkdə yenidən nəzərdən keçirmək üçünMədəniyyət və Turizm Nazirliyinin yaxşı imkanlarımövcuddur. Mərkəzləşdirilmiş qaydada ümumi “təminetmək/həyata keçirmək”, bilavasitə idarə etmək və pul ayırmaqfunksiyasını yerinə yetirmək əvəzinə, tədricən həyata keçiriləndesentralizasiya nəticəsində o, gələcəkdə öz rolunudəyişdirməyə, islahatların, mədəniyyət siyasətinin vəmədəniyyəti himayənin əlaqələndiricisinə çevrilməyə müvəffəqola bilərdi. Müəssisələrin saxlanılması ilə bağlı təbii tələbat vəarzular həmişə mövcuddur, lakin onlar özlərini və özfunksiyalarını yenidən tapmalı, öz auditoriyalarınımüəyyənləşdirməli, bununla bərabər nə təklif etdikləri ilə nətələb olunduğu arasında uyğunluğun mövcudluğuna əminolmalıdırlar. İctimaiyyət üçün öz cazibədarlığını itirənmuzeylərlə bağlı situasiya belədir və bunun nəticəsi olaraqonları ziyarət edənlərin sayı dramatik şəkildə azalır, çünkionlar müasir siyasət tələblərinə, məsələn, cəmiyyətintələbatlarına cavab verən proqramlara ləng uyğunlaşırlar. Buhadisə, həm də son onilliklərdə çoxlu yeni muzeylərin açılmasıfaktına baxmayaraq baş verir.

Dövlət kitabxanalarının ən mühümlərində informasiyalarakompüter vasitəsilə yol tapmaq imkanı mövcud olmasınabaxmayaraq, onaların vəziyyətində də bu hal müşahidə olunur.Cəmiyyətlə daha yaxşı münasibətlərin qurulması, cəmiyyətintələbatlarının müəyyən edilməsinə gətirib çıxaran tədqiqatlaraparılması, gənclər üçün təhsil proqramları, ictimai birliklərinresurs mərkəzləri kimi yeni fəaliyyət xüsusiyyətlərinəyiyələnmələri kitabxanaların rolunun yaxşılaşdırılmasına öztöhfəsini verəcəkdir.


161

Məktəblərdəki rəssamlıq təhsili də daxil olmaqla, xeyliyaxşı inkişaf etmiş ənənəvi proqramların mövcud olmasınabaxmayaraq, gənclərin mədəni tələbatları zəif tədqiqedilmişdir. Azərbaycanın demoqrafik strukturunda gənclər çoxböyük faiz nisbətinə malikdirlər; mədəniyyət sektoru və onunmüəssisələrinin bu yeni publikanın tələbatlarına uyğunolmaması təhlükəsi mövcuddur. İslahatlar prosesi bu amili dənəzərə almalı olduğuna görə, nazirlik çərçivəsində “vəzifəqrupu” yaradılmasını tövsiyə edirik; bu qrup gənclərin arzu vəistəklərini ən dolğun şəkildə cavablandırmaq üçün onlarınmədəniyyətdə iştirakı məsələlərini və tələbatlarınıöyrənəcəkdir. Gənc istedadların müəyyən edilməsi vədəstəklənməsinə yönəldilən “Azərbaycan uşaqları” dövlətproqramı bu mənada müsbət reaksiyanı əks etdirir.

Azərbaycan musiqi mədəniyyətini maliyyələşdirən xüsusifondlar mövcud deyildir. Ayrı-ayrı fondlar bütövlükdəmədəniyyətlə, o cümlədən musiqi ilə bağlı olan bəzi layihələringerçəkləşməsinə yardım göstərirlər. Onların arasında“Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları” Fondu xüsusilə seçilir,bu fondun köməyi ilə “İpək Yolu” Bakı Beynəlxalq KlassikMusiqi Festivalı, rus baletinin ulduzları Vyaçeslav Qordeyevvə Nadejda Pavlovanın qastrolları, Rəşid Behbudov və MüslümMaqomayevin yubiley gecələrinin, Azərbaycanda YaponiyaMədəniyyəti Günlərinin keçirilməsi kimi mədəniyyət tədbirləritəşkil olunmuşdur. Bununla yanaşı Fond “Azərbaycan – İrs”jurnalının nəşrini həyata keçirir və ayrı-ayrı nəşrləri maliyyə-ləşdirir. Onun maliyyələşdirdiyi son nəşrlərdən biri S.Abdulla-yevanın “Azərbaycan xalq musiqi alətləri” (Bakı, 2000-ci il)kitabı olmuşdur. Açıq Cəmiyyət İnstitutu (Soros Fondu) davaxtaşırı bəzi musiqi tədbirlərini maliyyələşdirir və Mədəniy-yət Nazirliyi ilə birlikdə müxtəlif layihələri həyata keçirir.

Not və musiqişünaslıq ədəbiyyatının nəşri işində mürəkkəbvəziyyət yaranmışdır. Musiqişünaslıq əsərlərinin böyük birhissəsi müəlliflərin öz vəsaiti, çox nadir hallarda isə


162

sponsorların qoyduqları vəsait hesabına nəşr olunur. Ötən on ilərzində bəzi müəlliflər Azərbaycan musiqisi problemlərinə həsrolunmuş tədqiqatlarını, kiçik tirajla da olsa, nəşr edə biliblər ki,bu da mövcud musiqi ədəbiyyatının zənginləşməsinə qiymətlitöhfə olmuşdur.

1999-cu ildə Azərbaycanda ilk dəfə olaraq, peşəkar musiqijurnalının – Bəstəkarlar İttifaqının təsis etdiyi “Musiqi dün-yası” toplusunun işıq üzü görməsi diqqətəlayiq bir hadisə oldu.Bu, rüblük, elmi-pedoqoji, tənqidi-publisistik, mədəni-maarifjurnalı müasir Azərbaycan musiqisi problemlərinin müzakirə-sinə geniş yer verir, oxucuları müxtəlif ölkələrdən olanalimlərin ən yeni axtarışları ilə tanış edir. İnternetdəki xüsusisaytı sayəsində jurnal ən geniş oxucu kütləsinin malı olmuşdur.

Digər bir dövri nəşr Bakı Musiqi Akademiyasının “Şərqi”jurnalıdır. İldə iki dəfə nəşr olunan bu jurnal ölkənin musiqihəyatında baş verən ən maraqlı hadisələri işıqlandırmaqlayanaşı, əsasən tələbəlik həyatına, musiqi pedaqogiyasınınaktual problemlərinə diqqət yetirir.

Səsyazma studiyalarının sayı son illərdə xeyli artmışdır,ancaq onlar əsasən populyar musiqi nümunələrinin yazılmasıüzrə ixtisaslaşmışlar. Azərbaycanda yüksək peşəkarlıq səviyyə-sinə malik mütəxəssislərin olmasına baxmayaraq, lazımitexniki avadanlığın yoxluğu klassik musiqi nümunələrininkeyfiyyətli şəkildə yazıya alınmasını çətinləşdirir. Bu səbəbdənCD-lərin çoxu xaricdə buraxılmışdır. Belə ki, altı diskdənibarət “Klassik Azərbaycan musiqisi” “AMOCO” neftşirkətinin və “Azerbaijan International” jurnalının iştirakı iləABŞ-da, Fərəc Qarayevin CD-si Belçikada, FirəngizƏlizadəninki İsveçrədə nəşr edilmişdir.

Bu gün Azərbaycanın musiqi mədəniyyəti qarşısında ciddiproblemlər durur və bu problemlərin həlli üçün musiqisənətinin vəziyyətinə cavabdehlik daşıyan bütün institut vətəşkilatların öz səylərini birləşdirməsi tələb olunur. Dövlətinmusiqi sənəti sahəsində mədəniyyət siyasətinin əsas


163

istiqamətləri kimi aşağıdakıları göstərmək olar: yaradıcıpotensialın qorunub saxlanması, musiqi kadrlarının başqafəaliyyət sahələrinə, ölkənin hüdudlarından kənara axınıprossesinin zəiflədilməsi, musiqiçilərin onlara layiq əməkhaqqı ilə təmin edilməsi; bəstəkarların yaradıcılığınınstimullaşdırılması, janrların bərabər həddə inkişafının təminedilməsi, daha istedadlı müəlliflərin əsərlərinə sifarişsisteminin qaydaya salınması; orjinal kredit forması kimipeşəkar musiqi yaradıcılığına dövlət qrantlarının ayrılmasısisteminin yaradılması (istedadlı uşaqlar üçün xüsusi təqaüdlər,yaradıcılıq mübadiləsinin genişləndirilməsi, müsabiqələrkeçirilməsi və s.); müvafiq hüquqi mexanizmlər (vergi siyasəti,müəllif hüquqüna dəqiq riayət edilməsi) vasitəsilə musiqibazarının dövlət tənzimlənməsinin təmin edilməsi; musiqimenecerləri dövlət institutunun formalaşdırılması; bütün dünyamusiqi mədəniyyətinin yalnız ən yüksək bədii nümunələrininümayiş etdirən xüsusi telekanalın (“Mədəniyyət” kanalı) yara-dılması; musiqi mədəniyyətinin inkişafı üçün regionalproqramların işlənib hazırlanması; ən yeni poliqrafik bazayamalik xüsusi musiqi nəşriyyatının yaradılması; klassik Azər-baycan musiqisi nümunələrinin yazılması və bərpası üçünmüasir texniki avadanlıqla təchiz olunmuş səsyazma studiya-sının yaradılması; ölkənin mədəni həyatının sabitlik “qovşaq-larının” yaradılması – müntəzəm olaraq beynəlxalq festivalla-rın, o cümlədən müasir musiqi, caz və muğam musiqisi fes-tivallarının, müsabiqələrin keçirilməsi; konsert fəaliyyətinincanlandırılması və xarici konsert firmaları ilə əlaqələrin sah-mana salınması üçün festivallar, müsabiqələr və baxışlar haq-qında açıq məlumat bankının formalaşdırılması; uşaqlara ün-vanlanan yüksək bədii keyfiyyətə malik musiqi əsərlərinin ya-radılması və yayımı üçün ən əlverişli şəraitin formalaşdı-rılması.

Azərbaycanın ənənəvi musiqi mədəniyyəti janr və formarəngarəngliyini canına hopduran çoxplanlı bir hadisədir.


164

Azərbaycan xalq incəsənəti ta qədimdən iki əsas xətt üzrə:əmək, mərasim, məişət nəğmələri, kollektiv və solo rəqslər vəxalq teatrı janrlarından ibarət olan folklor məcrası və muğam-ları, xalq mahnılarını ifa edən aşıq və xanəndələrin yaşatdığışifahi ənənəli peşəkar musiqi sənəti məcrası ilə inkişafetmişdir.

90-cı illərdən etibarən Azərbaycanın musiqi mədəniyyə-tinin infrastukturunda müəyyən dəyişikliklər baş vermişdir.Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyi müxtəlifnöv sənətlərin əlaqələndirilməsini həyata keçirir, respublikaəhəmiyyətli teatr-tamaşa və konsert müəssisələrinə bilavasitərəhbərlik edir, kitabxana fondlarını zənginləşdirmək üçünmusiqili dram və bədii əsərləri, teatrların və yaradıcı kollektiv-lərin repertuarına salınmaq üçün musiqi əsərlərini satın alır.Mədəniyyət Nazirliyi beynəlxalq festivallar, müsabiqələr keçi-rir, yubiley gecələri və görkəmli hadisələrə həsr olunmuş kon-sertlər təşkil edir. Xarici ölkələrlə fəal əməkdaşlıq edir, Mədə-niyyət Günləri keçirir, mədəni əməkdaşlıq çərçivəsində yara-dıcı kollektivləri qastrollara göndərir və başqa ölkələrdən gəl-miş kollektivləri və solistləri qəbul edir. Mədəniyyət Nazirliyimusiqi məktəblərinə metodiki kömək göstərir, tədris proqram-ları və dərsliklərin yaradılmasında təşkilati işlərlə məşğul olur.

Azərbaycanda musiqinin inkişafına xidmət edən bir sıraictimai təşkilatlar fəaliyyət göstərir. Bunlardan biri üzvlərininsayı 164 nəfər olan “Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqı”dir.İttifaqın nəzdində bu bölmələr fəaliyyət göstərir: musiqilisəhnə əsərləri bölməsi, simfonik musiqi bölməsi, kameramusiqisi bölməsi, mahnılar bölməsi, musiqi tənqidi bölməsi vəs. Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqı öz üzvləri haqda informa-siyalar toplayır, öz imkanları daxilində onların yaradıcılıq vəşəxsi xarakterli müxtəlif problemlərinin həllinə kömək edir. Butəşkilata üzvlük artıq peşə karyerasının zəruri elementi hesabolunmur.


165

“Azərbaycan Musiqi Xadimləri İttifaqı”nın əsas vəzifə-lərinə müxtəlif müsabiqələrə və festivallara səfərlərin təşkilin-də musiqiçilərə və musiqi kollektivlərinə köməklik göstərmək,ölkədə müxtəlif müsabiqələr keçirmək, məişət problemlərininhəllində musiqiçilərə yardım göstərmək daxildir.

1995-ci ildə təşkil edilən “Yeni Musiqi” cəmiyyəti isə yenişəraitdə geniş beynəlxalq əlaqələr qurmağa, Azərbaycanmusiqisini dünya arenasında təbliğ etməyə çalışır. “YeniMusiqi” Cəmiyyəti Azərbaycanı İSCL və ACL-də təmsil edir,ən yeni musiqi ilə bağlı müxtəlif festival layihələrini həyatakeçirir, Azərbaycan musiqiçiləri ilə tanınmış xarici ifaçılar vənəşriyyatlar arasında vasitəçilik edir.

Azərbaycanda bir yaradıcılıq ittifaqı nümunəsi kimiözünüidarəetmə prinsipi ilə fəaliyyət göstərən təşkilatAzərbaycan Aşıqlar Birliyidir. Qeyd etmək lazımdır ki, buqeyri-dövlət təşkilatı 1984-cü ildən Azərbaycan MədəniyyətNazirliyinin nəzdində fəaliyyət göstərən Respublika AşıqlarBirliyinin davamçısıdır. Aşıqlar Birliyinin fəaliyyətini ümumişəkildə nəzərdən keçirərkən, hər şeydən əvvəl onu qeyd edəkki, həmin təşkilat bu, son dərəcə mürəkkəb dövrdə yeni şəraitəuyğunlaşmaqda kifayət qədər çeviklik göstərə bilir. Maliyyəehtiyatlarının məhdudluğuna baxmayaraq, Birlik rəhbərliyionlarla tədbir, o cümlədən müasir dövrün ən məşhur aşıqlarınınyaradıcılıq, keçmişin görkəmli ustad aşıqlarının isə xatirəgecələrini keçirmişdir. Birliyin nəzdində iki aşıq ansamblıfəaliyyət göstərir, xalq yaradıcılığı problemini işıqlandıran“Ozan” qəzeti nəşr edilir. Aşıqlar Birliyi həmçinin qonşudövlətlərin (İran, Türkiyə) dastan ustadları ilə mədəniəməkdaşlığının yaradılması və inkişaf etdirilməsi istiqamətindədə müəyyən iş aparır. İran aşıqları ilə xüsusilə sıx yaradıcılıqəlaqələri qurulmuşdur.

Mənşəyilə ta qədim dövrlərə gedib çıxan Azərbaycantəsviri sənət ənənələri özündə neçə-neçə nəsillərin bədiitəcrübəsini yığıb saxlamışdır. Buraya Qobustan və Abşeron


166

mağaralarındakı mezolit və neolit dövrlərinə aid qayaüstürəsmlər, zəngin bəzəyə malik əmək alətləri və məişət əşyaları,öz gözəlliyi və rəngarəngliyilə nadir olan xalçaçılıq sənəti,zərgərlik əşyaları və s. daxildir. Həmçinin öz nəfisliyi vəzərifliyi ilə seçilən memarlıq abidələrini – məscidləri, məqbərə-ləri, sarayları və kaşı naxışlarını da xatırlamamaq mümkündeyil. Bədii yaradıcılıq prossesi tarixində Azərbaycan miniatürrəssamlığı və onun görkəmli nümayəndələri Sultan Məhəmmədvə Mirzə Əlinin yaradıcılıqları unikal bir tarixi hadisədir.

Bütün bunlar Azərbaycan xalqının bədii mədəniyyətininözünəməxsus “genofond”unu yaratmış, onun zəngin irsinitəşkil etmişdir. Həmin irs XIX əsrin ortalarından yenitendensiyalarla daha da dolğunlaşmışdır. Məhz bu dövrdə,güclənməkdə olan Rusiya – Azərbaycan bədii və mədəniəlaqələrinin güclənməsinin təsiri altında incəsənətdə tədricənkeyfiyyət dəyişiklikləri baş verdi və bu da milli incəsənətdəyeni realist xüsusiyyətlərin meydana çıxması ilə nəticələndi.Bu dövrün əsas nümayəndələri kimi istedadlı fırça ustalarıMirzə Qədim İrəvani, Mir Mövsüm Nəvvab, şair və rəssamNatəvan və bir çox digərləri çıxış edirdi.

Azərbaycan təsviri sənətində növbəti keyfiyyətdəyişiklikləri XX əsrin əvvəllərində baş verdi: həmin dövrdəbu sənətin inkişafında yeni növ, janr və formaların, başlıcasıisə demokratik satirik qrafika və dəzgah rəngkarlığınınmeydana gəlməsi prossesini müşahidə etmək olar.

Artıq 1910-cu ildə təsviri sənətin əhali arasında populyar-laşdırılması işi aparılırdı: rus rəssamlarının sərgiləri keçirilirdi.1912-ci ildə isə “Bakı Rəssamları Cəmiyyəti” təşkil olmundu.

Azərbaycan rəssamlıq məktəbinin yaranmasında onun rusrəssamlıq ənənələri ilə əlaqələri mühüm rol oynadı. XIX əsrinsonlarında və XX əsrin əvvəllərində bir çox rus realistrəssamları Azərbaycanda oldular və yerli milli ənənələrə böyükmaraq göstərərək, onlardan özlərinə məxsus tərzdə əsərlərindəistifadə etdilər. Digər tərəfdən, bu əməkdaşlıq bir çox cəhətdən


167

yerli rəssamlıq məktəbinin, əsasən də təsviri sənət sahəsində,yaradıcı şəkildə yeniləşməsinə səbəb oldu. 1920-ci illərinsonlarında Bakıda açılan rəssamlıq məktəbi peşəkarlığıninkişafında böyük rol oynadı və xeyli istedadlı rəssamyetişdirdi. Onların arasında Tağı Tağıyev, Mikayıl Abdullayev,Böyük Ağa Mirzəzadə, Səttar Bəhlulzadə və s. kimi bir çoxböyük rəssamlar vardı. İndi rəssamların mənimsədikləri əsasüslub istiqaməti realistlik, yeni həyat gerçəkliyinin həqiqi, realobrazlarda interpretasiyası idi. Məhz bu, realist tendensiyaAzərbaycan təsviri sənətində bir çox onilliklər ərzində aparıcıistiqamət olaraq qalmışdır.

1920-ci ildən, sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonrarespublikada incəsənət sahəsində təşkilati quruculuq işlərinəbaşlanıldı və bu iş 1932-ci ildə Azərbaycan Sovet Rəssamlarıİttifaqının yaradılması ilə başa çatdı.

Azərbaycan rəssamları (eləcə də bütün Rusiyada və digərmilli məktəblərdə) öz əsas vəzifələrini zəhmətkeş xalqınhəyatını doğru-düzgün təsvir etməkdə görürdülər. Lakin, millirəssamlıq ənənələrinin əsas cəbbəxanası dekorativ-tətbiqisənətlə, yəni öz məğzi etibarı ilə qeyri-realist ifadə vasitələri iləbağlı olduğuna görə, həm rəngkarlıqda, həm də heykəltəraş-lıqda dərhal ustalıq – həyat gerçəkliyini realist baxımdangerçək formalarda əks etdirmək bacarığı məsələsi meydanaçıxdı. Buna paralel olraq, milli incəsənətin özünəməxsusluğuməsələsi, müzakirə edilməyə başladı ki, bu da faktiki olaraq,əsas problem kimi 1990-cı illərə qədər davam etdi.

1930-cu illərin ortalarında Azərbaycan Dövlət RəssamlıqMəktəbində (ADRM) tədris-pedaqoji işin yenidən qurulmasıbaş verdi, bunun da nəticəsində onun bir çox məzunu Moskvavə Leninqrad (indiki Sankt-Peterburq) şəhərlərinin aliməktəblərinə ezam edildi.

Başqa sözlə, sovet dövrünün Azərbaycan təsviri sənətiSovet İttifaqında həyata keçirilən bədii siyasətə tamamiləcavab verirdi, yəni həmin illərdə icazə verilən yeganə bədii


168

istiqamətdə – sosializm realizmi çərçivəsində inkişaf edirdi.Əslində, bu istiqamətin elə bir xüsusi, yalnız ona xas olancəhətləri yox idi. Onun yeganə spesifik xüsusiyyəti ciddiideoloji yönümlülüyə malik olması idi. “Sosialist həyattərzi”nin üstünlüyünü nümayiş etdirməyən hər bir əsərdüşmənçilik, dövlət qurluşu üçün təhlükə kimi qiymətləndi-rilirdi. Belə bir vəziyyət bütövlükdə bütün ölkədə və bütünmilli respublikalarda hökm sürürdü.

Belə ideoloji təzyiqin milli incəsənətin taleyinə yalnızmənfi təsir göstərdiyini də söyləmək olmaz. Azərbaycanmədəniyyətinin 70 illik sovet dövrü tarixində işıqlı səhifələr dəaz deyil. Bu, böyük sənət adamlarının – incəsənətdə realististiqamətin həqiqi müdafiəçilərinin yaradıcılığı deməkdir.Onlar sosializm realizmi sahəsində əldə etdikləri nailiyyətlərləsəmimi qəlbdən fəxr edirdilər və bu nailiyyətlər çox vaxt realistyaradıcılığın həqiqətən yüksək keyfiyyətli bədii nümunələri idi.Bu dövrün Azərbaycan incəsənətinin, xüsusilə də rəssamlığınfəxr edəsi çox şeylər vardır və bu gün Dövlət İncəsənətMuzeyinin divarlarını bəzəyən o dövrə aid istedadlı əsərlərinsayı o qədər də az deyil. Artıq yuxarıda adlarını çəkdiyimizsənətkarlarla yanaşı həmin dövrdə Salam Salamzadə, MahmudTağıyev, Xalidə Səfərova, Əyyub Məmmədov, ToğrulSadıqzadə, parlaq “60-cı illər” nəslindən isə Tahir Salahov,Toğrul Nərimanbəyov, Rasim Babayev, Asəf Cəfərov, NadirƏbdürrəhmanov kimi istedadlı fırça ustaları yetişmişdir.

Heç şübhəsiz ki, Azərbaycan rəngkarlığında o dövrdə ha-kim olan ideologiyanı prinsip etibarı ilə qəbul etməyən və busəbəbdən hakimiyyət orqanlarının rəğbətini qazanmayanrəssamlar da olmuşdur. Onların özlərini bilərəkdən “sosialistqurluşu”nun heç də az olmayan imtiyazlarından məhrum etdik-lərindən danışmaq artıq olardı, amma məhz bu sənətkarlarınsənətdə “ideologiyadan uzaq” mövqeləri 1980-ci illərin orta-larındakı məlum siyasi dəyişikliklərdən sonra aparıcı mövqeyəçevrildi. Belə rəssamlar arasında ilk növbədə Əşrəf Murad-


169

oğlunun, Cavad Mircavadovun, Kamal Əhmədovun adlarınıçəkmək lazımdır.

Bu gün Azərbaycan təsviri sənəti dolğun, yetkin vəçoxşaxəli bir fenomen kimi çıxış edir və onu parlaq orjinal birhadisə kimi fərqləndirən xarakterik struktur xüsusiyyətlərinəmalikdir. Bu sənətdə dünya praktikasında mövcud olan bütünəsas bədii istiqamətlər təmsil olunmuşdur. Rəngkarlıqda realisttendensiya öz “sağlam”, hər cür yalançı pafosdan uzaq məcra-sına qovuşmuşdur. Primitivizm, ekspressionizm, abstraktsio-nizm kimi bir çox digər istiqamətlər də onunla dinc “yanaşıyaşayır”. 1990-cı illərin sonlarında rəngkarlıq həyatına qədəmqoyan gənc rəssamlar konseptual incəsənətin müxtəlif növlərinimənimsəyirlər ki, bunlar da, heç şübhəsiz, ənənəvi texnika-lardan fərqli olaraq daha ciddi maliyyə və mənəvi dəstək tələbedir. Həmin növlər müasir yaradıcılığın Lend-Art, installasiya,fotoqrafiya və Video-Art, aksiya, performans və s. kiminövlərini əhatə edir.

Heç şübhəsiz ki, bu gün rəssamlar öz düşüncə və bədiiideyalarını gerçəkləşdirməkdə sərbəstdirlər. Həmçinin, heçşübhəsiz ki, (bunu qeyd etmək çox vacibdir!) tarixilik baxı-mından bu, istənilən xalqın incəsənətinin inkişafı taleyində ənmühüm andır. Lakin bu qədər uzun illər boyu həsrətində qaldı-ğımız və arzuladığımız demokratik azadlıqların təsdiqi, cəmiy-yətin həyatına heç də təkcə müsbət dəyişikliklər gətirməmişdir.

Sosializmin inkaredilməz üstünlüklərindən biri mədəniyyətvə incəsənət xadimlərinin maliyyə cəhətdən dövlət tərəfindəndəstəklənməsi idi. Rəssamlar üçün bu, onların Rəssamlarİttifaqının hesabına saxlanılan (və bu gün də saxlanılmaqdadavam edir!) emalatxanalarla pulsuz təmin edilməsi, sərgilərinmüntəzəm keçirilməsi, sistematik olaraq Mədəniyyət Nazirliyi,dövlət muzeyləri, Bədii Fond tərəfindən rəsm əsərlərinin satınalınması, nəhayət rəssamların planlı, müntəzəm surətdə təkcəölkənin daxilinə deyil, həm də xarici ölkələrə yaradıcılıqezamiyyətinə göndərilməsi və “dövlət əhəmiyyətli” mövzulara


170

həsr olunmuş əsərlərin yaradılmasına dövlət sifarişlərisisteminin həyata keçirilməsi demək idi. Bütün bu “nemətlərin”əvəzi (əvvəldə də qeyd edildiyi kimi) ciddi senzura vəəsərlərdə “ideoloji əhəmiyyətin” vurğulanması kimi ağırtələbin yerinə yetirilməsilə ödənilirdi.

Artıq 10 ildir ki, rəssamların həyat fəaliyyətini təmin edən“qida sistemi” çökmüşdür və indi onların uğurlarının yeganətəminatçısı istedad və “əlahəzrat təsadüf” olmuşdur. Başqasözlə, sənət dünyasında təbii seçim baş vermişdir: ortabablar,hər şəraitə uyğunlaşanlar haçansa çox nüfuzlu olan bu sahələritədricən tərk edirlər və bu günkü Azərbaycan rəssamlıqməktəbinin simasını yalnız əsl ustalar, əsl istedadı olanlar, “özordenlərinin cəngavərləri” müəyyən edirlər.

Hazırda Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının 800-ə yaxınüzvü vardır. Əvvəllər olduğu kimi, burada rəngkarlıq,heykəltəraşlıq, dekorativ-tətbiqi sənət, monumental incəsənət,qrafika və tənqid bölmələri fəaliyyət göstərir. Əvvəlki kimiyenə də rəssamlara İttifaqın tabeliyində olan iki qalereyada özsərgilərini pulsuz təşkil imkanı verilir. Lakin, hər haldasərgilərin tam şəkildə təşkili üçün, heç olmazsa afişaların,dəvətnamələrin və ən yaxşı halda, kataloqların çapı üçün əlavəvəsait lazımdır.

Mədəniyyət Nazirliyinin tabeliyində olan sərgisalonlarında, hər şeydən əvvəl, S.Bəhlulzadə adına SərgiSalonunda və R.Mustafayev adına Dövlət İncəsənət Muzeyininzallarında yubileylərə həsr olunan və plan üzrə sərgilər pulsuztəşkil edilir. Muzeyin fəal sərgi fəaliyyətini xüsusilə qeydetmək istərdik: təkcə ötən il ərzində burada 22 sərgikeçirilmişdir. Mədəniyyət Nazirliyinin tabeliyində cəmi 26şəkil qalereyası və iki sərgi salonu vardır. Bunlara yuxarıda adıçəkilən S.Bəhlulzadə adına Sərgi Salonu, «İçəri şəhər» BədiiSərgi Salonu, Azərbaycan Respublikası Dövlət ŞəkilQalereyası, Gəncə, Şamaxı, Lənkəran və s. kimi rayonmərkəzlərində yerləşən 25 qalereya daxildir.


171

Dövlət büdcəsindən ayrılan vəsait hesabına MədəniyyətNazirliyi həm yaxın, həm də uzaq xaricdə xeyli sayda sərgitəşkil etmişdir. Onlardan, hər şeydən əvvəl, Azərbaycanrəssamlarının Rusiya Federasiyasında (Moskva), Ukraynada(Kiyev), Amerika Birləşmiş Ştatlarında, Avstriyada (Vyana)Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Günləri çərçivəsindəkeçirilən sərgilərini qeyd etmək lazımdır. Bu növ tədbirlərin ənaxırıncılarından biri Azərbaycan rəssamlarının Strasburqdakeçirilən və Azərbaycanın Avropa Şurasına daxil olmasının birilliyinə həsr edilən sərgisidir.

Həmçinin bir sıra Azərbaycan rəssamlarının (FərhadXəlilovun, Vidadi Nərimanbəyovun, Teymur Məmədovun,Ədalət Qaranın, Namiq Dadaşovun, Sakit Məmmədovun)Mədəniyyət Nazirliyinin bilavasitə dəstəyi ilə Fransada,İtaliyada, İsveçdə, Türkiyədə və Rusiyada keçirilən fərdisərgilərini də qeyd etmək lazımdır.

Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən öz növbəsində Azərbay-canda Rusiya Federasiyasından (onlardan ən maraqlılarının –Azərbaycanda Rusiya Federasiyası Mədəniyyəti Günləriçərçivəsində keçirilən “Dövlət Tretyakov Qalereyası Fondla-rından” adlı rus avanqard rəssamlığına həsr olunmuş sərgini,“Rus naxışları” baş örtükləri və rus qobeleni sərgilərini,nəhayət rus rəssamı Nikas Safronovun fərdi sərgisinin adlarınıburda ayrıca qeyd etmək istərdik), habelə digər MDBölkələrindən (məsələn, gürcü rəssamı Tengiz Caparidzeninfərdi sərgisi) gətirilən sərgilər himayə edilmiş və keçirilmişdir.

Hər bir ölkənin tarixi kimi bizim tariximiz də, həm faciəvi,həm də sevincli unudulmaz hadisələrlə doludur. Onları daimxatırlamaq, böyüməkdə olan gənc nəslə yaxşı tanıtmaqmüqəddəs borcumuzdur. Mədəniyyət Nazirliyi AzərbaycanRəssamlar İttifaqı ilə birlikdə hər il 20 yanvar, Xocalı faciəsiqurbanlarının xatirəsinə, həmçinin Novruz bayramına vəMüstəqillik Gününə həsr olunmuş sərgilər keçirir.


172

Mədəniyyət Nazirliyi gənc rəssamları da unutmur, axıAzərbaycan incəsənətinin sabahını məhz onlar müəyyənedirlər. Gənc istedadların əsərlərindən ibarət sərgilər ABŞ-da,İsveçdə, Yaponiyada, İranda, Türkiyədə, Fransada nümayişetdirilmişdir. Gənc rəssamların çoxu dəfələrlə beynəlxalqmüsabiqələrdə iştirak etmiş, vətənə priz və mükafatlarlaqayıtmışlar. Məsələn, 13 yaşlı Tamara Məmmədova ABŞ-da,İsveçdə və Yaponiyada keçirilən sərgilərdə qızıl medallaralmışdır.

Mədəniyyət Nazirliyi özəl sektorla da əlaqə saxlayır.Bakıda bir sıra özəl şəkil qalereyaları fəaliyyət göstərir, onlarınarasında Bakı İncəsənət Mərkəzi, eləcə də “Abşeron” və “Qızqalası” qalereyaları öz fəallığı ilə xüsusilə seçilir. Belə ki,1994-cü ildən başlayaraq, Bakı İncəsənət Mərkəzində hər il“Azərbaycan bu gün” plakatı üzrə milli müsabiqə keçirilir. Bumüsabiqənin baş sponsoru “UNOKAL-Khazar” neft şirkətidir.Mədəniyyət Nazirliyinin nümayəndəsi bu müsabiqəninmünsiflər heyətinin daimi üzvüdür.

1998-ci ildə Bakıda Azərbaycan Fotoqraflar İttifaqıyaradıldı: o öz sıralarında həm peşəkarları, həm də həvəskarlarıbirləşidirir. İttifaq hər ay sərgi-müsabiqələr keçirir, tanınmışxarici fotoqraflarla fəal əməkdaşlıq əlaqələri saxlayır, birgəlayihələrdə iştirak edir. İttifaq yarandığı andan xeyli məhsuldarfəaliyyət göstərmişdir. Belə ki, 10 fərdi sərgi təşkil olunmuş,habelə məşhur fotoqraf Jozef Kudelkanın iştirakı ilə 2beynəlxalq seminar keçirilmişdir. 2000-ci ildə 11 Azərbaycanfotoqrafı “World press foto” kimi nüfuzlu beynəlxalqmüsabiqənin mükafatlarına layiq görülmüşdür.

Tətbiqi sənət sahəsində bu və ya digər layihələr əsasənmüxtəlif fond və firmaların dəstəyilə həyata keçirilir. OnlardanAzərbaycan Açıq Cəmiyyət İnstitutunun fəaliyyətini xüsusiqeyd etmək lazımdır.

Təsviri sənətin inkişafına dövlət dəstəyinə gəldikdə isə, budəstək sərgi fəaliyyəti ilə yanaşı rəssamlıq təhsili sahəsinə


173

yönəldilmişdir. Uzun illərdir ki, Uşaq Şəkil Qalereyasıfəaliyyət göstərir və o, uşaqların bədii tərbiyəsində əsas mərkəzhesab olunur. 2000-ci ildə Dövlət Mədəniyyət və İncəsənətUniversitetinin bədii fakultələri bazasında Rəssamlıq Akademi-yası yaradılmışdır. İndi bu təhsil ocağının qarşısında bədiitəhsil sisteminin yenidən təşkili və yeniləşdirilməsi sahəsindəciddi vəzifələr durur. Bunu təkcə ölkədə yaranmış vəziyyətdeyil, həm də bədii yaradıcılığa getdikcə daha çox qeyri-ənənəvi, bəzən hətta gözlənilməz texnologiyaların fəal tətbiqedildiyi dünya praktikası tələb edir.

Rəssamlıq kadrlarının yetişdirilməsi ilə yanaşı MədəniyyətNazirliyi, iqtisadi vəziyyətin çətinliklərinə baxmayaraq, imkandaxilində rəssamların işlərini satın almağa davam edərək,onlara maddi yardım da göstərir. Belə ki, Mədəniyyət NazirliyiAzərbaycan rəssamlarının 2000-ci il ərzində 44, 2001-ci ildə49 əsərini satın almışdır. Belə əsər müəllifləri arasında həmyaşlı, həm də cavan nəslin nümayəndələri vardır.

• Azərbaycanda təsviri sənətin gələcək inkişafı və dəstək-lənməsinin ən vacib problemlərindən biri Müasir İncəsənətMuzeyinin yaradılmasıdır. Dövlət İncəsənət Muzeyi XX əsrincəsənəti (rəngkarlıq, qrafika, heykəltəraşlıq) əsərlərininkifayət qədər böyük kollegiyasına malikdir və onların bir qismiekspozisiyalarda nümayiş etdirilir. Lakin akademik yönümlüyüsəbəbəindən bu muzey müasir bədii praktikada yaranmışvəziyyəti olduğu kimi tam şəkildə əks etdirmir və etdirə bilməzdə. Bununla bərabər həqiqətən parlaq və orijinal bir fenomenolan müasir Azərbaycan incəsənətinin nümunələri özəlkolleksiyalara (daha çox xarici ölkələrdəki), yaxud darəssamların emalatxanalarına səpələnmişdir. İşləməyən zavod-lar, fabriklər və s. kimi qeyri-ənənəvi ekspozisiya yerlərinədiqqət yetirmək lazımdır.

• Müasir Azərbaycan İncəsənəti Albomunun nəşri də aktualproblemlərdən biridir; belə bir albomun varlığı yuxarıda adıçəkilən muzeyin yoxluğunu qismən əvəz edə və müasir


174

incəsənətin ən parlaq nümunələrinin populyarlaşmasına köməkedə bilər.

• Dövlət siyasətinin əsas vəzifələrindən biri ölkənin mədənihəyatında bölgələrin bərabər inkişafına və iştirakınayönəldilməlidir.

• Yüksək peşəkarlıq səviyyəsinin qorunub saxlanması vəfikir mübadiləsi üçün Azərbaycan rəssamlarının yaxın və uzaqxarici ölkələrin ən yaxşı ali məktəblərində daimi təcrübəkeçmələri və təhsil almaları sistemi yaradılmalıdır.

• Maliyyə dəstəyinin təmin edilməsi, müxtəlif tətbiqi sənətformalarının gündəlik həyata tətbiqi məqsədilə yeni binalarınbədii tərtibatı və dizaynı üçün məcburi ayırmalar (1%-ə qədər)haqqında qanun işlənib hazırlanmalıdır.

• Estetik tərbiyə və bədii zövqün inkişaf etdirilməsiməqsədilə məktəb proqramlarına dünya mədəniyyətinin,dizaynının, xalq sənəti peşələrinin öyrənilməsi üzrə məcburifənn daxil edilməlidir.

Kökləri etibari ilə tarixin ən dərin qatlarına gedib çıxansənətkarlıq növlərinin xeyli hissəsi indiyə kimi öz mövcudlu-ğunu davam etdirir. Xalçaçılıq, daş oymaçılığı, ipəkçilik, mis-gərlik, zərgərlik, şəbəkəçilik kimi ənənəvi sahələr də sənətpeşələrinin əsasını təşkil edir. Ölkədə sənayenin inkişafıənənəvi peşə sənətlərinin ixtisar prossesinə təsir etmişdir.Ancaq, buna baxmayaraq qeyd etmək lazımdır ki, bir sıraspesifik peşə sənəti məhsullarına daimi tələbatla bağlı olaraq,Şəkidə, Bakıda, Qazaxda və Azərbaycanın digər şəhərlərindəqədim peşə ənənələrini qoruyub saxlayan hələ çox ustalarvardır.

Son illərdə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi xalq-tətbiqisənətinin inkişafına xüsusi diqqət yetirir. Xalq sənətinümunələri üzrə üç dəfə respublika sərgi-müsabiqəsinin keçi-rilməsi buna parlaq sübutdur. Bu sərgilərin keçirilməsindəməqsəd bütün çoxcəhətliliyilə birlikdə Azərbaycan xalq tətbiqisənətinin daha tam mənzərəsini yaratmaq olmuşdur: burada


175

Azərbaycanın hər yerindən xalçaçılıq, zərgərlik, ağac oymaçılı-ğı, metalişləmə, bədii tikmə nümunələri, xalq musiqisi alətlərinümayiş etdirilmişdir. Həmin tədbirlərin keçirilməsi, bəzinövləri artıq itib-batmaq həddində olan xalq tətbiqi sənətinininkişafı üçün, heç şübhəsiz, güclü stimul olmuşdur.

Mədəniyyət üzrə Elmi-Metodiki Mərkəz (əvvəlki adıRespublika Xalq Yaradıcılıq Evi olmuşdur) həmişə müxtəlifənənəvi mədəniyyət sahələrinin hərtərəfli tənzimlənməsindəəlaqələndirici rolunu oynamışdır. Məhz Xalq Yaradıcılığı Eviəməkdaşlarının ötən əsrin 30-40-cı illərində intensiv axtarışlarısayəsində Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinin qiymətli folklornümunələri toplanmış və nəşr edilmişdir. Sonrakı illərdə XalqYaradıcılığı Evi həm yerli, həm də beynəlxalq xarakterliçoxsaylı festivilların, baxışların, müsabiqələrin keçirilməsinintəşəbbüsçüsü kimi çıxış etmişdir. Bu tədbirlər, heç şübhəsiz,bəzən müəyyən siyasi xəttin təbliği və təşviqi aləti olsa da,bütövlükdə xalq yaradıcılığının müxtəlif janrlarının inkişafınıstimullaşdırır, ənənəvi incəsənətin mövcud vəziyyətinin bütövmənzərəsini yaratmağa imkan verir, Azərbaycanın müxtəlifbölgələrinin xalq yaradıcılığı evlərilə, rayon mədəniyyət şöbə-lərilə əlaqələri həyata keçirir, onların nəzdində fəaliyyət gös-tərən xalq musiqisi kollektivlərinin attestasiyasını keçirir, lazımgəldikdə isə onlara metodik yardım göstərirdi. Əldə edilənməlumatlara görə respublikanın rayonlarında yaranmış ağıriqtisadi vəziyyətlə əlaqədar bəzi kollektivlər öz fəaliyyətlərinəxitam versələr də onların çoxu həm respublikada, həm də onunhüdudlarından kənarda aktiv yaradıcı fəaliyyətlə məşğul olur.

İfaçiliq sənəti – yaradiciliğin dəstəklənməsi məsələlərindənbəhs edərkən isə qeyd olunmalıdır ki, bu gün Azərbaycantəsviri sənəti dolğun, yetkin və çoxşaxəli bir fenomen kimiçıxış edir və onu parlaq orjinal bir hadisə kimi fərqləndirənxarakterik struktur xüsusiyyətlərinə malikdir. Bu sənətdə dünyapraktikasında mövcud olan bütün əsas bədii istiqamətlər təmsilolunmuşdur. Rəngkarlıqda realist tendensiya öz “sağlam”, hər


176

cür yalançı pafosdan uzaq məcrasına qovuşmuşdur. Primi-tivizm, ekspressionizm, abstraktsionizm kimi bir çox digəristiqamətlər də onunla dinc “yanaşı yaşayır”. Heç şübhəsiz ki,bu gün rəssamlar öz düşüncə və bədii ideyalarını gerçəkləş-dirməkdə sərbəstdirlər. Həmçinin, heç şübhəsiz ki, tarixilikbaxımından bu, istənilən xalqın incəsənətinin inkişafı taleyindəən mühüm andır. Lakin bu qədər uzun illər boyu həsrətindəqaldığımız və arzuladığımız demokratik azadlıqların təsdiqi,cəmiyyətin həyatına heç də təkcə müsbət dəyişikliklərgətirməmişdir.

Azərbaycanda peşəkar teatr yaranmamışdan əvvəl çoxəsrlikxalq teatrı ənənələri mövcud olmuşdur. Bütpərəstlik, dini,folklor-musiqi və ədəbi rəqs motivlərini özündə əks etdirənmeydan tamaşaları bu teatrın məğzini və başlıca dəyərinimüəyyən edirdi. Məhz, mayası fəal improvizasiyaya əsaslanan,müəyyən hallarda isə dini-mərasim təsəvvürləri elementlərinəmalik xalq teatrı XIX əsr maarifçilərinə yeni teatrın əsasınıqoymaq imkanı verdi. Həmin dövrdə Azərbaycan cəmiyyətininmədəni həyatında baş verən mütərəqqi tendensiyalar özünü birçox sahələrdə, o cümlədən teatr sənətində də büruzə verirdi.Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan ziyalılırının odövrkü təşəbbüsləri səhnə sənətilə məşğul olmağa o qədər dəmaraq göstərməyən ənənəvi islam cəmiyyəti şəraitindəmeydana çıxmışdı.

Klassik milli dramaturgiyanın əsasını qoyan Mirzə FətəliAxundovun pyesləri Azərbaycanda dünyəvi teatrın yaranma-sında həlledici rol oynamışdır. Onun 1873-cü ildə Bakıda,məşhur maarifçilər Həsənbəy Zərdabi və Nəcəfbəy Vəzirovuntəşəbbüsü ilə səhnəyə qoyulan “Lənkəran xanının vəziri” və“Hacı Qara” pyesləri təkcə Azərbaycanda deyil, bütünmüsəlman Şərqində ilk dramaturji tamaşalar olmuşdur.

Bütün Şərqdə Avropa üslublu musiqili teatr janrının əsasınıgörkəmli bəstəkar, publisist və ictimai xadim Üzeyir


177

Hacıbəyovun “Leyli və Məcnun” operası (1908-ci il) və “Arşınmal alan” operettası (1913-cü il) qoymuşdur.

Teatr tamaşaları təkcə, o zaman quberniya mərkəzi olanBakıda deyil, həmçinin Quba, Şəki, Şuşa, Naxçıvan kimi əyalətşəhərlərində, habelə qonşu quberniyalarda – xeyli azərbaycanlıəhalinin yaşadığı Tiflis (Tbilisi) və İrəvan (Yerevan) şəhər-lərində oynanılırdı. Teatr repertuarı yerli müəlliflərin, o dövrünən vacib problemlərinə toxunan pyesləri ilə daim zənginləş-dirilirdi. Rusiyada və Avropada təhsil almış gənclər xariciklassiklərin əsərlərini fəal surətdə tərcümə edir və dünyadramaturgiyası nümunələrini tamaşaya qoyurdular. O dövrünkanonlarına uyğun olaraq qadın rollarını kişi aktyorlar oynayır-dılar, tamaşaların rejissurası və tərtibatı da cəlbedici deyildi.Bununla belə, Azərbaycanda yeni tipli, Avropa ənənələrini özcanına hopduran, amma öz milli xüsusiyyətlərindən də imtinaetməyən teatrın yaranma prossesi durmadan davam edirdi.

Azərbaycan Demokratik Respublikasının mövcud olduğuqısa dövrdə (1918-1920) milli özünüdərk dalğası xeyligücləndi. Cəmiyyət həyatının bütün sahələrində, o cümlədənteatr sahəsində əhəmiyyətli hadisələr baş verdi. İlk demokratikrespublika hökuməti pərakəndə halda fəaliyyət göstərən teatrtruppalarını birləşdirərək 1919-cu il oktyabrın 24-də dövlətteatrı yaratdı.

Cəlil Məmmədquluzadə, Hüseyn Cavid, Cəfər Cabbarlıkimi görkəmli dramaturqların yaradıcılığı peşəkar teatrıninkişafına yeni təkan verdi. Onların dramaturgiyası parlaqaktyorlar pleyadasının meydana çıxmasına səbəb oldu. Onlarınarasında Hüseyn Ərəblinski, Abbas Mirzə Şərifzadə, SidqiRuhulla və b. kimi görkəmli sənətkarlar var idi.

Sovet dövründə Azərbaycan teatrı öz peşəkarlıq səviyyəsinisürətlə artıraraq milli mədəniyyətin ayrılmaz hissəsinə çevrildivə geniş əhali kütləsinin maariflənməsində, sonrakımərhələlərdə isə estetik baxışların formalaşmasında,ümumbəşəri dəyərlərin təbliğində əhəmiyyətli rol oynadı.


178

İkinci Dünya Müharibəsi başa çatdıqdan sonra teatr parti-yanın ideoloji təbliğat maşını üçün o qədər də maraqlı olmadı,əvvəlcə kino, sonra isə televiziya onu sıxışdırmağa başladı.

1991-ci ildə dövlət müstəqilliyinin bərpa olunması milliteatrın inkişafı üçün geniş perspektivlər və yeni imkanlar açdı.Bununla yanaşı keçid dövrünə xas olan dağıdıcı prosseslər,həm sosial-ictimai, həm də fərdi xarakterli köhnə təsəvvürlərinalt-üst olması mədəniyyətin bu sahəsinin inkişafına mənfi təsirgöstərdi. 90-cı illərin əvvəllərində özünüidarəetmə prinsipləri-nin mexaniki surətdə teatr fəaliyyəti sahəsinə tətbiq edilməsinəcəhd göstərilməsi yaranmış vəziyyəti tam sabitləşdirə bilmədi.Bu çətinlikləri dəf etmək üçün bütün sosial-mədəniyyətsahəsində köklü dəyişikliklər həyata keçirilməsi, menecmentinyeni bazar mexanizmlərinin işlənib hazırlanması və tətbiqedilməsi tələb olunur.

Hazırda Mədəniyyət Nazirliyi sistemində 26 dövlət teatrıvardır: Dövlət Akademik Opera və Balet teatrı, 13 dram teatrı,Musiqili Komediya Teatrı, Musiqili Dram Teatrı, GəncTamaşaçılar Teatrı, 5 kukla teatrı, Poeziya Teatrı, PantomimaTeatrı, Dövlət Sirki.

Milli teatrlarla yanaşı ölkədə mədəni dözümlülük siyasətinəuyğun olaraq Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqlarındillərində tamaşalar hazırlayan teatrlar da fəaliyyət göstərir.Bunlara misal olaraq, ilk növbədə, əsası və hələ 1923-cü ildəqoyulmuş S.Vurğun adına Rus Dram Teatrının, Ləzgi Teatrının(1992), Qax rayonunun Əlibəyli kəndində fəaliyyət göstərənGürcü xalq teatrının adlarını çəkmək lazımdır.

Son illərdə bələdiyyə teatrları və özəl teatrlar, studiyalar,özəl antreprizlər fəaliyyət göstərməyə başlamışdır.

Keçid dövründə teatr prossesini stabilləşdirmək, teatrşəbəkəsinin planauyğun və məhsuldar fəaliyyətini təmin etməkməqsədilə Mədəniyyət Nazirliyi bütün mövcud maliyyə,təşkilati və yaradıcı imkanlarını səfərbərliyə almışdır. Sonillərdə büdcə vəsaiti hesabına 120-dən çox yeni tamaşa


179

hazırlanmışdır: bu tamaşalar arasında Şekspir, Şiller, Molyer,Hüqo, Bomarşe, Eduard de Filippo, habelə Füzuli, Mirzə FətəliAxundov, Cəlil Məmmədquluzadə, Hüseyn Cavid, CəfərCabbarlı və başqalarının adları ilə təmsil olunan xarici və millidramaturgiya nümunələri mövcuddur. Həmin müddət ərzindənazirlik 213 orjinal pyes, 92 tərcümə işi, 9 opera (onlardan 5-iuşaqlar üçündür), 12 musiqili komediya, 13 müzikl və 2 baletəsəri satın almışdır.

Dağlıq Qarabağ münaqişəsi nəticəsində dörd dövlət teatrıöz fəaliyyətini məcburi köçkün şəraitində davam etdirməyəməcbur olmuşdur. İrəvan və Şuşa teatrları müvəqqəti olaraqBakıda, Füzuli teatrı Sumqayıtda, Ağdam teatrı isə Bərdədəyerləşdirilmişdir. Ciddi maddi itkilərə məruz qalan bu teatrlarıniş rejimini bərpa etmək məqsədilə Mədəniyyət Nazirliyi dövlətsifarişləri verməklə onların tamaşalarını sistematik olaraqmaliyyələşdirir.

Dövlət sifarişi teatrlarına maliyyə yardımının əsas for-masıdır. O, tamaşa layihələrinin seçilməsini nəzərdə tutur, buseçim zamanı təklif olunan layihələrdən yaradıcı planda ənperspektivli işlərə üstünlük verilir. Dövlət sifarişlərilə təkcəpaytaxt teatrları təmin edilmir. Praktiki olaraq, ölkədə fəaliyyətgöstərən hər bir teatr müəssisəsi hər il dövlət tərəfindən maliy-yələşdirilən tamaşa hazırlamaq imkanına malikdir. Praktikagöstərir ki, bu cür dəstək forması bu gün teatr ustalarının özyaradıcı ideyalarını səhnədə genişləndirə bilmələri üçün ənəlverişli şərait yaratmağa imkan verir. Özəl sponsorlarıntamaşaları maliyyələşdirməyə cəlb edilmələri təşviq olunur.

Teatrların tövsiyələri və təklifləri əsasında hər il onlarlayerli müəllifin əsəri satın alınır, xarici dramaturqların pyesləriAzərbaycan dilinə tərcümə etdirilir və s. Qeyd etmək lazımdırki, repertuar siyasəti teatr kollektivlərinin tamamilə özixtiyarındadır. Kontrakt əsasında çalışan teatr rəhbərləri də(direktor, bədii rəhbər), öz növbəsində, teatrlarının yaradıcı vəbədii-texniki heyətilə müqavilə əsasında əməkdaşlıq edirlər.


180

Keçid dövründə dövlətin üzləşdiyi iqtisadi çətinliklərteatrların maddi-texnika bazasının tam təminatına imkanvermir. Bununla əlaqədar, bir sıra teatrlarda geniş miqyaslıtəmir-bərpa işlərinin həyata keçirilməsini nəzərdə tutan“Azərbaycanda dünyəvi peşəkar teatrın yaradılmasının 125illiyi haqqında” prezident fərmanı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.Ən qədim teatr müəssisələrindən biri olan Musiqili KomediyaTeatrının yeni binası tikilmiş, Milli Dram və digər teatrlarınbinaları təmir edilmişdir, Dövlət Filarmoniyası binasınınbərpası üzrə əsaslı işlər görülür.

Maliyyə çatışmazlığına baxmayaraq, festival-qastrol fəaliy-yəti davam etdirilir. Qonşu Rusiya, Türkiyə və Gürcüstanlabağlanmış müqavilələrə əsasən teatr tədbirləri mübadilə edilir.Təkcə 2001-ci ildə Azərbaycanın teatr kollektivləri Ankarada,Sankt-Peterburqda və İzmirdə keçirilən beynəlxalq teatrfestivallarında iştirak etmişlər. Milli teatr festivalları, ölkədaxilinə qastrol səfərləri təşkil olunur. Bizim rejissorların xariciteatrların fəaliyyətində iştirak etməsi beynəlxalq əməkdaşlığınyeni formasına çevrilmişdir.

Muzey müəssisələrinin fəaliyyətindən danışarkən isə qeydedilməlidir ki, Azərbaycanda muzey yaradılmasına ilk dəfəXIX əsrin sonlarında Nehrəm kəndində məktəb muzeyi təşkiledildiyi dövrdə cəhd göstərilib.

XX əsrin əvvəlində Bakıda Xalq Məktəbləri Müdiriyyətinəzdində Pedaqoji muzey fəaliyyət göstərirdi. Elə həmin illərdəÜmumrusiya Texnika Cəmiyyətinin Bakı filialı nəzdindəqapalı muzey yaradıldı. Burada müxtəlif mövzular (“Neft”,“Şamaxı zəlzələsi” və s.) üzrə eksponatlar nümayiş etdirilirdi.

Azərbaycan Demokratik Respublikasının mövcudluğudövründə (1918-1920) Bakıda Müstəqillik Muzeyi yaradıl-mışdı. Muzey 1919-cu il dekabrın 7-də açılmışdı və öz fəaliy-yətini Azərbaycan parlamentinin binasında həyata keçirirdi.1921-ci ilin mayında Azərbaycan Dövlət Muzeyi yaradıldı;muzeyin ilk müsafirləri arxeologiya, tarix, etnoqrafiya, təbiət


181

şöbələri ilə tanış olurdular. Sonralar muzeydə incəsənət şöbəsidə açıldı.

20-ci illərdə respublikanın bir çox şəhərlərində – Gəncədə,Naxçıvanda, Şəkidə, Lənkəranda tarix-diyarşünaslıq muzeyləriyaradılmağa başladı. Azərbaycan Dövlət Muzeyinin müvafiqşöbələri əsasında Azərbaycan Dövlət Teatr Muzeyi (1934-cı il),Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyi (1936-cı il) yaradıldı,Azərbaycan Dövlət Muzeyinin özü isə Azərbaycan TarixMuzeyi adı altında yenidən təşkil olundu (1936-cı il). 1939-cuildə dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin anadanolmasının 800 illik yubileyi münasibətilə Bakıda Nizami adınamuzey yaradılması haqqında hökumət qərarı qəbul edildi.Beləliklə, 1945-ci ildə Nizami adına Ədəbiyyat Muzeyi açıldı.1940-cı ildən Bakıda Bakı Xalq Təhsili Muzeyi fəaliyyətgöstərir. 1967-ci ildə hökumət qərarı ilə respublikada DövlətMusiqi Mədəniyyəti Muzeyi (Bakı ş.), Azərbaycan Xalçası vəXalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyi (Bakı ş.), DiyarşünaslıqMuzeyi (Zaqatala ş.), Diyarşünaslıq Muzeyi və unikal ÇörəkMuzeyi (Ağdam ş.) və digər muzeylər yaradıldı.

70-ci illər Azərbaycanda muzey şəbəkəsinin daha sürətliinkişafı ilə əlamətdar oldu ki, bu da Azərbaycana rəhbərlikedən Heydər Əliyevin fəaliyyəti və şəxsi təşəbbüslərilə bağlıidi. Bu dövrdə və sonrakı onilliklərdə Azərbaycanın görkəmliincəsənət və ədəbiyyat xadimlərinə həsr olunan yeni-yenixatirə muzeyləri açılmaqda davam edirdi. Belə ki, 1975-ci ildəSəməd Vurğun və Üzeyir Hacıbəyovun, 1982-ci ildə Bülbül,Cəfər Cabbarlı və Nəriman Nərimanovun xatirə muzeyləriaçılmışdır. Azərbaycan muzeylərinə metodiki kömək göstər-mək məqsədilə muzey işi üzrə Respublika Elmi-MetodikKabineti təşkil olunmuşdur (1980-cı il); həmin kabinetinəməkdaşları həm paytaxt muzeylərinə, həm də Azərbaycanınrayonlarına səfərlər etməklə əyalət muzeylərinə metodikiməsləhətlər verirlər. 1980-cı ildə hökumət qərarına uyğunolaraq, demək olar ki, respublikanın bütün iri rayonlarında


182

(Ağcabədi, Göyçay, Zərdab, Şəmkir, Ucar və s.) tarix-diyarşünaslıq muzeyləri, habelə Zəngilanda Daş HeykəllərMuzeyi, Lerikdə Uzunömürlülər Muzeyi və s. yaradıldı.1972-ci ildə Bakıda Azərbaycan Xalçası və Tətbiqi SənətiDövlət Muzeyi açıldı. Həmin muzeydə qiymətli tarixieksponatlar: tunc dövrünün arxeoloji abidələri, XII əsrə aidsaxsı qab, XVII əsrə aid xalça və xalçaçılıq məlumatları, XIXəsrə aid bədii tikmə və milli geyimlər və bir çox başqa əşyalarsaxlanılır. Muzeyin kolleksiyalarından ibarət sərgilər dünyanın50-dən çox ölkəsində, o cümlədən İngiltərədə, Hollandiyada,İsraildə, Hindistanda, İranda, İspaniyada, İtaliyada, Kubada,Portuqaliyada, Rusiyada, Türkiyədə, Fransada və s. nümayişetdirilib. Qeyd etmək lazımdır ki, muzey beynəlxalqsimpoziumlar, konfranslar və s. keçirmək yolu ilə milli mədəniirsin təbliği sahəsində böyük iş görür.

İncəsənət Muzeyinin nəzdində 1957-ci ildən fəaliyyətəbaşlayan bərpa emalatxanası 1982-ci ildə qiymətli muzeyəşyaları və qədim əşyaların elmi bərpa mərkəzi statusualmışdır; o, respublika muzeylərinə və əhaliyə bərpa vəkonservasiya işləri üzrə geniş spektrdə xidmət göstərir.

90-cı illərdə Azərbaycanda baş verən sosial-siyasihadisələrin, ideoloji dəyişikliklərin nəticəsi olaraq muzeylərinsayı və tematikasında da müəyyən dəyişikliklər baş verdi. Beləki, Ateizm Muzeyi Din Tarixi Muzeyi ilə əvəz olundu. Sovetdövrünün siyasi xadimlərinə həsr olunmuş muzeylər bağlandı.Məsələn, Lenin, Fialetov, Kirov adına muzeylər və s. əvəzinəAzərbaycanda demokratik hərəkat tarixinə, müstəqillik uğrun-da mübarizəyə həsr edilən yeni muzeylər yaranır. Məsələn,“İstiqlal” muzeyi (1991-ci ildə yaradılıb). Keçid dövrününçətinliklərinə baxmayaraq, muzey şəbəkəsi genişlənməkdədavam edir. Son on il ərzində 21 yeni muzey açılmışdır.

1991-ci ildə Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət İncəsənətUniversitetində “Muzey və Mədəniyyət işi” kafedrası yaradıl-mış və tələbələrə “Muzey işi və mədəniyyət abidələrinin


183

qorunması” ixtisası tədris edilməyə başlanmışdır. 1992-ci ildəİKOM-un Azərbaycan milli komitəsi yaradılmışdır və bukomitə həmin vaxtdan muzeylərin işində fəal iştirak edir.İKOM milli komitəsinin sədri və üzvləri İKOM-un İcraiyyəKomitəsinin iclaslarında iştirak edir, profil üzrə İKOMkomitələrinin beynəlxalq konfranslarında məruzələr oxuyurlar;bunlarla yanaşı “İKOM-Azərbaycan” bülleteninin bir neçənömrəsi nəşr olunmuşdur, maliyyə çətinliyi ucbatından hazırdahəmin bülletenin nəşri dayandırılmışdır. Hazırda AzərbaycanRespublikasında 146 muzey və 30 şəkil qalereyası vardır. 146muzeydən 138-i (21 filial da daxil olmaqla) MədəniyyətNazirliyinin, 4 muzey Milli Elmlər Akademiyasının, qalanlarıisə digər nazirlik və idarələrin tabeliyindədir. Muzeylərin əsasfondu 1.150.936 eksponatdan ibarətdir.

Muzeylərin profil üzrə bölgüsü aşağıdakı kimidir: Tarixi vəkompleks (diyarşünaslıq) muzeylər (82); Ədəbiyyat muzeyləri(25); İncəsənət üzrə muzeylər (23); Elm və texnologiyamuzeyləri (6); Memarlıq abidə-muzeyləri (4); Təbiət tariximuzeyi (1). Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi muzeylərlə bağlıişində “Muzeylər haqqında” Qanunu və “AzərbaycanRespublikasının dövlət muzeylərində saxlanan muzeyəşyalarının uçotu və saxlanması üzrə Təlimatlar”ı (Bakı, 1996-cı il) əldə rəhbər tutur, həmçinin muzey işi üzrə Elmi-MetodikiKabinetin tövsiyələrinə və metodik vəsaitlərinə əsaslanır.

Muzeylərin profil üzrə bölgüsü aşağıdakı kimidir:

Tarixi və kompleks (diyarşünaslıq) muzeylər 82Ədəbiyyat muzeyləri 25İncəsənət üzrə muzeylər 23Elm və texnologiya muzeyləri 6Memarlıq abidə-muzeyləri 4Təbiət tarixi muzeyi 1Cəmi 146


184

Ən iri muzeylər aşağıdakılardır:• R.Mustafayeva adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət

Muzeyi (əsas fondu – 14 525 eksponat);• Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət

Muzeyi (əsas fondu – 9823 eksponat);• Azərbaycan Dövlət Tarix Muzeyi (əsas fondu – 255 375

eksponat);• “Şirvanşahlar Sarayı” Dövlət Memarlıq Tarixi Xatirə

Kompleksi (əsas fondu – 21 391 eksponat);• C.Cabbarlı adına Azərbaycan Dövlət Teatr Muzeyi (əsas

fondu – 116 783 eksponat);• Azərbaycan Musiqi Mədəniyyəti Dövlət Muzeyi (əsas

fondu – 31 284 eksponat);• Nizami adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Dövlət Muzeyi

(əsas fondu – 59 275 eksponat).Azərbaycanın bütün muzeylərində 2 228 nəfər çalışır. On-

lardan 900 nəfəri mühafizəçi, elmi əməkdaş, ekskursiyaçıdır.Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyi və İKOM-un milli

komitəsi işğal olunmuş ərazilərdə qalan muzeylərin və onlarıneksponatlarının taleyi ilə bağlı YUNESKO qarşısında dəfələrləməsələ qaldırmışdır. Bu məqsədlə problemin öyrənilməsi üçünYUNESKO-nun Azərbaycana iki missiyası göndərilmiş (1994,1995-ci illərdə) və bunun da nəticəsi olaraq YUNESKO başdirektorunun müavini işğal olunmuş ərazilərdə mədəni dəyərlə-rin müdafiə edilməsinə çağıran müraciət imzalanmışdır. Həm-çinin YUNESKO-nun yardımı və onun loqosu altında qəsbolunmuş qiymətli muzey əşyalarının bəzilərinin təsvirini vəonlar haqda informasiyaları əks etdirən liflet nəşr olunmuşdur.

İşğal edilmiş ərazilərdəki muzeylərin öz binalarından,demək olar ki, bütün kolleksiyalarından, təsərrüfat inventarın-dan və sərgi avadanlıqlarından məhrum olmalarına baxmaya-raq, onlar hüquqi vahid kimi ləğv edilməmiş, ştatları isə olduğukimi saxlanmışdır. “Qaçqın muzeylər”in öz toplayıcı və s.fəaliyyətlərini davam etdirə bilmələri üçün onların Mədəniyyət


185

Nazirliyi tərəfindən maliyyələşdirilməsi davam etdirilir; bumuzeylərə müvəqqəti yer ayrılmış və onların işçilərinə əməkhaqqı ödənilir (buna görə də həmin muzeylər Mərkəzi Statis-tika İdarəsi və Mədəniyyət Nazirliyi məlumatlarında yer alır).

Bəzi vacib problemləri muzeylər sponsor cəlb etmək, qrantalmaq yolu ilə həll edə bilirlər. Sponsor rolunda əsasən xaricişirkətlər və səfirliklər, Soros Fondu – Açıq Cəmiyyət İnstitutu,YUNESKO, BMT, habelə yerli şirkətlər və sahibkarlar çıxışedirlər, hərçənd iqtisadi çətinlik və mədəniyyətə sponsorluqlabağlı vergi güzəştləri haqqında qanunun olmaması səbəbindənyerli sponsorlar xaricilərə nisbətən muzeylərə daha az və dahagec-gec kömək göstərirlər. Bütövlükdə, bu yardım o qədər dəböyük deyil və muzey işinin ümumi inkişafına müsbət təsirgöstərə bilməz.

Mədəniyyət Nazirliyi muzeylərlə bağlı işində “Muzeylərhaqqında” Qanunu və “Azərbaycan Respublikasının dövlətmuzeylərində saxlanan muzey əşyalarının uçotu və saxlanmasıüzrə Təlimatlar”ı (Bakı, 1996-cı il) əldə rəhbər tutur, həmçininmuzey işi üzrə Elmi-Metodiki Kabinetin tövsiyələrinə vəmetodik vəsaitlərinə əsaslanır.

Muzeylərin əsas fondlarını təşkil edən bütün əşyalar bütünmuzeylərdə mövcud olan eyni tipli daxil olma kitablarında (vəyaxud Baş İnventar kitablarında) qeydə alınmışdır. Bu günəqeydə alınmış muzey vahidlərinin sayı 1 151 000-dir. Hələlikheç bir muzeydə kompüter məlumat bazası yoxdur. Ən iri,aparıcı paytaxt muzeyləri onun yaradılması işinə başlayırlar.Yaranmış iqtisadi vəziyyətin çətinliyi, xüsusilə də muzeylərəayrılan maliyyə vəsaitinin ümumiyyətlə kifayət qədər olma-ması səbəbindən yalnız paytaxt muzeyləri (heç də hamısı yox)kompüterlə (bir və ya iki ədəd) təchiz edilmişdir. Kompütertexnikasına malik muzeylərdə ondan, bir qayda olaraq, cari,inzibati və fond işləri üçün istifadə edilir. Ekspozisiyalarda isəhələlik kompüterdən istifadə olunmur. Üç aparıcı muzeyİnternetə qoşulmuş və onların öz Web saytları vardır (Azərbay-


186

can Musiqi Mədəniyyəti Dövlət Muzeyi, “Şirvanşahlar SarayıKompleksi” Dövlət Tarixi-Memarlıq Muzeyi, AzərbaycanXalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyi).

Bütövlükdə, muzeylər texniki cəhətdən kifayət qədər təchizedilməmişdir. Bu səbəbdən, temperatur – nəmlik rejiminəriayət edilməsi, sərinləşdirici sistem yaradılması, xüsusiişıqlandırma imkanı, eləcə də onların bir çoxunun mühafizə vəyanğın əleyhinə siqnalizasiyası yoxdur. Muzeylər nəqliyyatvasitələri, müasir qablaşdırma materialları və taradanməhrumdur, onların çoxunun fond anbarları ağzınadək doludurvə avadanlıqları çatışmır.

Muzeylərin yalnız bir qisminin öz nəşrləri və reklamməhsulları vardır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində muzeylərvəsait əldə etmənin (fundraisinq) üsullarını mənimsəyirlər.Muzeylərin göstərdikləri xidmətlərin spektri genişləndirilir(Mədəniyyət nazirinin əmri ilə yaradılan xüsusi komissiyavasitəsilə incəsənət əşyalarının ekspertizasını həyata keçirmək,suvenir məhsullarının satışı ilə məşğul olmaq və s.).

Bəzi vacib problemləri muzeylər sponsor cəlb etmək, qrantalmaq yolu ilə həll edə bilirlər. Sponsor rolunda əsasən xaricişirkətlər və səfirliklər, Soros Fondu – Açıq Cəmiyyət İnstitutu,YUNESKO, BMT, habelə yerli şirkətlər və sahibkarlar çıxışedirlər, hərçənd iqtisadi çətinlik və mədəniyyətə sponsorluqlabağlı vergi güzəştləri haqqında qanunun olmaması səbəbindənyerli sponsorlar xaricilərə nisbətən muzeylərə daha az və dahagec-gec kömək göstərirlər. Bütövlükdə, bu yardım o qədər dəböyük deyil və muzey işinin ümumi inkişafına müsbət təsirgöstərə bilməz.

Muzeylərin sərgi fəaliyyəti muzeyin öz kolleksiyalarındantəşkil olunan və onun özündə nümayiş etdirilən, müxtəlifmuzeylərin kolleksiyalarından toplanan, xaricdəki Azərbaycanmuzeylərinin eksponatlarından təşkil olunan və Azərbaycandanümayiş etdirilən xarici tematik sərgiləri əhatə edir. Sondövrdə Azərbaycandakı ən mühüm xarici sərgilərə “Tretyakov


187

Qalereyasından seçmələr” sərgisini (23 gün ərzində bu sərgiyə20 min adam baxmışdır), rəssam Nikas Safronovun fərdisərgisini (1997-ci il), üç israilli qadın rəssamının işlərindənibarət sərgini (1999-cu il), İran tətbiqi sənəti sərgisini (2000-ciil) misal göstərmək olar. Milli sərgilərin də tematikasırəngarəng olmuşdur. Məsələn, İncəsənət Muzeyi son illərdəxeyli sərgi təşkil etmişdir. Onların arasında yubileyləriləəlaqədar ustad rəssamların fərdi sərgiləri, gənc rəssamlarınsərgisi, “Azərbaycan qaçqınları. Avtoportret” foto sərgisi,“Yəhudilər Azərbaycanda” sərgisi, “Kitabi-Dədə Qorqud”un1300 illiyinə həsr olunmuş sərgi, muzeylərin kolleksiyalarıəsasında təşkil olunan rus avanqard incəsənəti sərgisi və s. kimisərgilər vardır.

Rayon (əyalət) muzeyləri də müəyyən sərgi və maariflən-dirmə işi aparır. Onlar Azərbaycanın Milli Müstəqillik Gününə,20 yanvar – Şəhidlərin Xatirəsi Gününə, ədəbiyyat, elm vəincəsənət korifeylərinin yubileylərinə, Milli Musiqi Gününə, 8mart Beynəlxalq Qadınlar Gününə, Ana Dili Gününə və s. həsrolunmuş tədbirlər və sərgilər keçirirlər.

1996-cı ildə musiqi muzeyi (Azərbaycan MusiqiMədəniyyəti Dövlət Muzeyi) nəzdində orta əsrlərə aidrekonstruksiya edilmiş musiqi alətlərində çalan 12 nəfərlikansamblın yaradılması muzey işi praktikasında diqqətəlayiqyenilik kimi qiymətləndirilə bilər.

Muzeylərin gələcək fəaliyyət prioritetləri aşağıdakılardır:• mərkəzləşdirilmiş kompüter məlumat bazasının

yaradılması, İnternet vasitəsilə muzey əşyaları və muzeylərinfəaliyyəti haqqında maksimum informasiya əldə etməkimkanının təmin edilməsi;

• muzey kolleksiyalarının komplektləşdirilməsi işiningücləndirilməsi;

• muzeylərin tərtibatının keyfiyyətinin müasir tələblərəuyğun olaraq yüksəldilməsi;


188

• muzey praktikasında yeni texniki vasitələrin tətbiqininsürətləndirilməsi;

• muzey işçilərinin peşəkarlığının və muzeylərdə xidmətsəviyyəsinin yüksəldilməsi;

• muzeylərdə marketinqin inkişaf etdirilməsi;• əlillərlə işə böyük diqqət yetirilməsi;• hər vəchlə diqqətin muzey işçilərinin əmək haqlarının

artırılması, onların sosial müdafiəsi problemlərinə yönəldilməsivə muzey işçisi peşəsinin nüfuzunun qaldırılması;

• mədəni turizmdə muzeylərin rolunun artırılması;• yeni iş formaları axtarışı;• muzeylərdə mühafizə və təhlükəsizlik sisteminin

möhkəmləndirilməsi;• Azərbaycan muzeyləri arasında əlaqələri möhkəmlən-

dirmək məqsədilə İKOM-un milli komitəsi nəzdində muzeylər-arası şuranın yaradılması (Azərbaycan Muzeyləri İttifaqı).

Muzeylərin ölkənin bütün mədəni irs spektrinəistiqamətlənməsi və kollektiv təcrübənin muzey ekspozisiyalarısistemi vasitəsilə yayılması əhalinin sosial fəallığını, onlarınsosial əhəmiyyətli problemlərin həllinə diqqətini artırır vəAzərbaycanın adekvat imicinin yaranmasına kömək edir.

Kitabxana işinin tarixinin öyrənilməsi də mədəniyyətsahəsindəki umumi mənzərənin obyektiv təhlilinə köməklikgöstərmiş olar. Belə ki, Azərbaycan ərazisində ilk kitabxanalarən erkən dövlət qurumlarının meydana gəldiyi dövrlərdəmövcud olmuş, V əsrdə isə Qafqaz Albaniyasında 52 hərfdənibarət alban əlifbası yaradılmışdır. Bunun sayəsində bir çoxkitablar alban dilinə tərcümə edilmiş, kilsə və məktəblərdəkiçik kitabxanalar təşkil olunmuşdur. VII əsrdə Azərbaycanərəblər tərfindən zəbt edildikdən sonra isə məscid vəmədrəsələrdə kitabxanalar meydana gəldi. Orta əsrlərdəAzərbaycanda bir neçə növ – saray, dini, xüsusi elmi və şəxsikitabxanalar mövcud idi. Saray kitabxanaları arasında Şirvan-şahlar Sarayının kitabxanasını (XII əsr), Təbriz kitabxanalarını


189

(XIII əsr), Ağqoyunlu, Qaraqoyunlu və Səfəvilər dövlətlərininsaray kitabxanalarını (XIV- XVI əsrlər) qeyd etmək lazımdır.Saray kitabxanaları arasında XIV əsrdə Azərbaycanıngörkəmli dövlət xadimi böyük sərkərdə Şah İsmayıl Xətaitərəfindən yaradılan Təbriz saray kitabxanası çox mühüm yertutur. 1522-ci ildə Şah İsmayıl Xətai kitabxana işi haqqındadövlət fərmanı imzalamışdır. Bu dövrün dini kitabxanalarıarasında Ərdəbildəki Şeyx Səfi rəsədxanasının kitabxanası,elmi kitabxanalar arasında isə fondunda 400 000-dən çox kitabolan Marağa rəsədxanasının (XIII əsr) kitabxanası xüsusiləmühüm yer tutur. Nizami, Xətai, Bəhmənyar, Xətib Təbrizi,Əbu Vəfa, Qətran Təbrizi və s. kimi görkəmli şair və alimlərinşəxsi kitabxanaları olması haqqında məlumatlar mövcuddur.

XIX əsrin 40-cı illərindən başlayaraq, Azərbaycanda yenimilli ictimai kitabxanalar, habelə bir çox görkəmli simalarınşəxsi kitabxanaları meydana gəlməyə başladı. Bunlara misalolaraq, Abbasqulu Ağa Bakıxanovun, Mirzə Fətəli Axundovunkitabxanalarını göstərmək olar. XIX əsrin ikinci yarısındaictimai-kütləvi kitabxanalar və qiraətxanalar meydana gəldi.1859-cu ildə Şuşada, 1868-ci ildə Gəncədə, 1887-ci ildəBakıda ictimai kitabxanalar açıldı. 1887-ci ildə Bakıda üçkitabxana var idi. XIX əsrin sonlarında Bakıda neft sahəsiişçiləri üçün texniki ədəbiyyat kitabxanaları yaradılmağabaşladı. 1905-1907-ci illərdə Azərbaycan milli mədəniyyətinininkişafı üçün çalışan ziyalılar, inqilabın təsiri altında xeyriyyəcəmiyyətləri təşkil edir, kitab nəşrini yaymağa çalışır,kitabxana və qiraətxanalar açırdılar.

Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə (1918-1920-ci illər) M.Ə.Sabir adına Kitabxana və Bakı DövlətUniversitetinin kitabxanası yaradılmışdır. 1920-ci ildəAzərbaycanda 965 məktəb kitabxanası vardı. Bakı və onunətraf rayonlarında 50-yə yaxın, rayon və kəndlərdə isə 100-dənçox kitabxana fəaliyyət göstərirdi.


190

Bütün çətinliklərə baxmayaraq, sovet hakimiyyətinin ilkillərində mədəniyyət, xüsusilə də kitabxana işi sahəsində cidditədbirlər həyata keçirilmişdir.1920-1925-ci illərdə KitabxanaKollektoru və Kitab Palatası yaradıldı, bu təşkilatlar kitabxanaişinin inkişafında böyük rol oynadı. 1926-cı ildən kitabxanalardövlət büdcəsindən maliyyələşdirilməyə başladı. Respublikadaümumi kitab fondu 905100 nüsxə kitabdan ibarət olan 108ictimai kitabxana fəaliyyət göstərirdi. 1934-cü ildəkitabxanaların ümumittifaq siyahıya alınması keçirildi.Siyahıya almanın nəticələrinə görə Azərbaycanda 2037kitabxana vardı. 1947-ci ildə filologiya fakultəsi nəzdindəkitabxanaşünaslıq şöbəsinin açılması ali təhsilli kitabxanaçılarhazırlanması işinin təməlini qoydu. 1950-1955-ci illərdəkitabxana işinə ayrılan vəsaitlərin xeyli artırılması nəticəsindəkitabxanaların maddi-texniki bazası möhkəmləndirildi, onlarınkitab fondları xeyli zənginləşdirildi. Faktlara müraciət edək:əgər 1950-ci ildə Azərbaycanda 2290 kitabxana var idisə(ümumi kitab fondu 4 230 100 nüsxə), 1955-ci ildə onların sayı2394-ə çatdırılmışdı (ümumi kitab fondu 9 614 200 nüsxə).1958-ci ildə Azərbaycanda 5776 kitabxana vardı və onlarınümumi kitab fondu 20 mln. nüsxədən artıq idi. Onlardan 2583-ü ictimai kitabxanalar idi. 60-cı illərdə kitabxana şəbəkəsiinkişaf etməkdə davam edirdi. 1960-1965-ci illər ərzindərespublikanın 45 rayonunda ictimai kitabxanalar üçün 78 binatikilib istifadəyə verilmiş, şəhər kitabxanalarının sayı 70-əçatmışdı. Bu dövrdə M.F.Axundov adına Dövlət Kitabxanasıöz fəaliyyətilə xüsusi olaraq seçilirdi. Bütün kitabxanalarınmetodik mərkəzi kimi o, kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiyasahəsində böyük elmi-metodiki və elmi-tədqiqat işləri aparırdı.

1970-ci illərdə Mədəniyyət Nazirliyinin mərkəzləşdirilmişkitabxana sistemi yaradıldı. Bu prosses 80-ci illərdətəkmilləşdirildi və davam etdirildi. Həmçinin RespublikaElmlər Akademiyası kitabxanalarının mərkəzləşdirilməsi dəböyük əhəmiyyət kəsb etdi. 1970-80-ci illərdə kitabxana işi


191

sahəsində bir çox mürəkkəb problemlər öz həllini tapdı. Buproblemlər arasında aşağıdakıları ayrıca qeyd etmək lazımdır:ictimai kitabxanalar şəbəkəsinin mərkəzləşdirilməsi və onunvaxtaşırı təkmilləşdirilməsi, kitabxanaların informasiya-məlumatlandırma fəaliyyətinin inkişafı ilə əlaqədar onlarınfunksiyalarının xeyli genişləndirilməsi, kitabxana fondlarınınformalaşdırılması prossesinin əsaslı şəkildə yaxşılaşdırılması,kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya sahəsində elmi-tədqiqatişlərinin gücləndirilməsi, müxtəlif kitabxana sistemlərininfəaliyyətinin əlaqələndirilməsi və s. Beləliklə, 80-ci illərinsonlarında Azərbaycanda ümumi kitab fondu 114 milyonnüsxədən artıq olan 9548 kitabxana fəaliyyət göstərirdi. Budövrdə Azərbaycanda baş verən sosial-siyasi və iqtisadidəyişikliklər mövcud kitabxanaları tamamilə yeni şərtlərəuyğun olaraq fəaliyyət göstərməyə məcbur etdi.

1991-ci ildə Azərbaycan xalqı öz müstəqilliyini bərpa etdi.Təkcə siyasi, iqtisadi sahələrdə deyil, həmçinin mədəniyyət,təhsil, ideologiya sahələrində də ciddi islahatların həyatakeçirilməsi üçün böyük imkanlar açıldı. Yeni iqtisadi şəraitdəəhalinin informasiyaya marağının artması kitabxanalaramüraciət edənlərin sayının çoxalmasına səbəb oldu. 1997-ci illəmüqayisədə 1999-cu ildə onların sayı 17% artdı. Tədricənyerlərdə kitabxanalar əhalinin informasiya ilə təminedilməsində əhəmiyyətli rol oynayan mədəni mərkəzlərəçevrildilər. Ancaq kitabxanaların yeni nəşrlərlə təmin edilməsibaşlıca problem olaraq qalırdı. Kitabxanaların komplektləşdi-rilməsi üçün dövlət büdcəsindən ayrılan vəsaitlər xeyli az idi.Bütün bu sadalananlar kitabxana işi sahəsində dövlətsəviyyəsində köklü dəyişikliklərin həyata keçirilməsi üçünlazımi tədbirlər görülməsini tələb edirdi. 1999-cu ildə MilliMəclis “Kitabxana işi haqqında” qanun qəbul etdi. Ölkəninmədəni həyatında mühüm rol oynayan bu qanun kitabxana işisahəsində dövlət siyasətinin əsaslarını müəyyənləşdirildi,dövlət fəaliyyətinin mühüm sahəsi kimi kitabxana işinin təşkili


192

və idarə olunmasının əhəmiyyətini bir daha təsdiq etdi. Yeniiqtisadi və ictimai münasibətlər sistemində kitabxanalarıninkişafı, onların maliyyələşdirilməsi və kitab fondlarınınmühafizəsi işində həmin qanunun rolu çox yüksəkdir. Belə birfakt xüsusi əhəmiyyət kəsb edir ki, qanunda kitabxanafondlarının komplektləşdirilməsi üçün dövlət büdcəsindənayrılan vəsaitlərin mütəmadi olaraq artırılması nəzərdətutulmuşdur. Bundan əlavə, hüquqi və fiziki şəxslərinrespublika ərazisində müxtəlif dövlət və özəl mətbələrdə çapetdirdikləri nəşrlərin nüsxələrini məcburi qaydadakitabxanalara təqdim etmələri sisteminin yaradılması da böyükəhəmiyyətə malikdir. Bu addım nəşr məhsullarının arxivfondunun yaradılması üçün xüsusilə vacibdir.

2001-ci il yanvarın 1-nə Azərbaycan ərazisində müxtəlifidarə və nazirliklərin tabeliyində təxminən 10 minə yaxınkitabxana fəaliyyət göstərir. Onlardan 4313-ü MədəniyyətNazirliyi sisteminə daxildir. Milli Kitabxana, Milli ElmlərAkademiyası və Bakı Dövlət Universitetinin elmi kitabxanalarırespublikada ən iri kitabxanalardır. Mədəniyyət Nazirliyininictimai kitabxanalar şəbəkəsi isə ən geniş şəbəkədir. Bu günMədəniyyət Nazirliyi sistemində respublika əhəmiyyətli 4kitabxana, 74 mərkəzi şəhər və rayon kitabxanası fəaliyyətgöstərir. Hazırda hər 700 nəfərə bir stasionar kitabxana düşür.Mədəniyyət Nazirliyi sisteminə daxil olan kitabxanalarınfondlarında 35,9 milyon nüsxə kitab vardır.

Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq, respublikada kitabxanaişi öz inkişafını davam etdirir. Oxuculara kitabxana işinin yeniforma və metodları təqdim edilir. M.F.Axundov adına kitab-xanada internet zalı fəaliyyət göstərir. Oxucular onları maraq-landıran informasiyaları operativ əldə etmək imkanı qazan-mışlar. Onlar müasir tipli kompüterlərin köməyilə dünyanın əniri kitabxanalarının fond və kataloqlarında mövcud olan materi-allardan yararlana bilirlər. Soros Fondu – Açıq Cəmiyyət İnsti-tutunun sponsorluğu sayəsində artıq 7 mərkəzi şəhər və rayon


193

kitabxanasında regional informasiya mərkəzlərinin yaradılmasısahəsində iş aparılır. Bakı, Əli Bayramlı və Gəncə şəhərlərinin,Lənkəran, Bərdə, Şamaxı və Quba rayonlarının mərkəzi kitab-xanaları ümumdünya İnternet şəbəkəsinə qoşulacaqdır.Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikası bütövlükdəçox geniş kitabxana şəbəkəsinə malikdir. Bu gün bukitabxanalar ölkədə sosial-iqtisadi dəyişikliklərin həyata keçi-rilməsində, o cümlədən torpaq, təhsil və mülkiyyət sahələrindəislahatlar keçirilməsində mühüm rol oynayır. Onlar ümum-təhsil səviyyəsinin yüksəlməsinə, peşəkar kadrların hazırlan-masına, demokratiyanın inkişafına və qanunun aliliyini təminedən vətəndaş cəmiyyətinin formalaşmasına kömək edir.Bununla yanaşı, kitabxana sisteminin köklü surətdə təkmilləş-dirilməsi tələb olunur. Buna nail olmaq üçün aşağıdakı təd-birləri həyata keçirmək lazımdır:

• bütün kitabxanaların pasportlaşdırılması;• kitabxana fondlarının latın qrafikalı Azərbaycan əlifba-

sında olan kitablarla komplektləşdirilməsi;• kitabxanaların maddi-texniki bazasının inkişaf etdirilməsi

və təkmilləşdirilməsi;• kitabxanaların iş təcrübəsində müasir informasiya

texnologiyalarından istifadə edilməsi;• ölkə kitabxanaları arasında mərkəzləşdirilmiş kompüter

sistemi əlaqəsinin yaradılması;• milli inteqral kitabxana informasiya sisteminin və milli

katoloqlaşdırma standartının yaradılması;• ölkə kitab fondunun bərpa edilməsi və onun mühafizəsi

üçün lazımi qədər vəsaitin ayrılması;• yeni ədəbiyyatların alınması üçün lazımi vəsaitin

ayrılması;• kitabxanaların beynəlxalq, reyonlararası və idarələrarası

əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi;• Dövlət Kitab Palatasının fəaliyyətinin bərpa edildməsi.


194

Lakin bu günə qədər kitabxana işinə ayrılan büdcə vəsai-tinin həcmi xeyli az olaraq qalır. Əgər 80-ci illərdə mədəniy-yətə ayrılan büdcə vəsaitinin 30-40%-i kitabxana işinininkişafına yönəldilirdisə, 1990-cı illərin ortalarında bu məbləğ12-13%-ə bərabər olmuş, hazırda isə 15-18% təşkil edir.Kitabxana işçiləri çox az əmək haqqı alan işçilər kateqoriyasınadaxildir. Yeni ədəbiyyatların alınmasına ayrılan məbləğlərinaz, yeni kitabların qiymətlərinin isə yüksək olması ona gətiribçıxarmışdır ki, əksər kitabxana fondlarının yeniləşməsi kifayətdərəcədə olmur. Maddi-texniki bazanın zəifliyi və əmək haq-qının az olması səbəbindən kadrların işdən getməsi kitabxanaişinin təşkilində ciddi problemlər yaradır.

Mədəni həyatda iştirak barədə məlumatlar ölkədə əhalininyaşayış səviyyəsini, siyasi və iqtisadi vəziyyəti əks etdirən ənvacib göstəricilərdən biridir. Bu məlumatlar mədəniyyətininkişafının strateji planlaşdırılmasında və büdcənin tərtibedilməsində əhəmiyyətli rol oynayır. Eyni zamanda onu daqeyd etmək lazımdır ki, statistik məlumatlar müntəzəm olaraqtoplansa da, mədəniyyət sahəsində sosioloji tədqiqatlar aparıl-ması praktikası hələ kifayət dərəcədə işlənib hazırlanmamışdır.Bu faktı nəzərə alan Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi xüsusiolaraq Milli Məruzə üçün SİAR sosial və marketinqtədqiqatları mərkəzinə “Mədəniyyətdə iştirak” mövzusundaaraşdırma sifariş vermişdir. Həmin icmal əsasən mədəniyyətindustriyaları – televiziya, kinematoqrafiya, radio, kompütertexnologiyası, qəzet və kitab buraxılışı sahələrindəki mövcudvəziyyəti əks etdirir. Burada Mədəniyyət Nazirliyinin Elmi-Metodiki Mərkəzi tərəfindən təqdim edilən informasiyalarnazirliyin mədəniyyət müəssisələrinin məlumatları əsasındahazırlanmışdır. Həmçinin Mərkəzi Statistika İdarəsinin əsasmədəniyyət mərkəzlərinə gələnlərin sayının dinamikasını əksetdirən məlumatlar da daxil edilmişdir.

Həm bu icmala, həm də Mərkəzi Statistika İdarəsininməlumatlarına istinadən deilə bilər ki, televiziya gündəlik


195

həyata o qədər dərindən nüfuz etmişdir ki, müasir cəmiyyətinmövcudluğunu onsuz təsəvvür etmək mümkün deyil. Bunu birsıra amillərlə izah etmək olar: televiziya zəruri informasiyamənbəyidir, ictimai rəyin formalaşmasına təsir vasitəsidir,nəhəng kommersiya bazarıdır və nəhayət, daha ucuz, bəlkə dəən ucuz yolla əldə edilən mədəni istirahətdir. Beləliklə,gözlənildiyi kimi, respondentlərin, demək olar ki, hamısı (97%)televiziyaya baxdıqlarını bildirmişlər. Bundan əlavə televizi-yaya baxma tezliyi, təqribən həftədə 7 gündür. Qeyd etməklazımdır ki, televiziyaya münasibətdə əhəmiyyətli dəyişikliklərSSRİ dağıldıqdan, müstəqil Azərbaycanın televiziya bazarındaözəl telekanallar meydana gəldikdən sonra baş vermişdir.Hazırda 18 telekanal öz verilişlərini ölkə ərazisinə yayımlayır.Bu kanallardan əlavə tamaşaçılar öz istəklərinə əsasən kabel vəya sputnik televiziyasına qoşula bilərlər.

Son illər ərzində ölkədə baş verən sosial-siyasi dəyişikliklərictimai həyatın bütün sahələrində olduğu kimi kinematoq-rafiyaya da öz təsirini göstərmişdir. Fərəhli haldır ki, kinema-toqrafiya Azərbaycanda hələ də öz əhəmiyyətini qoruyubsaxlayır. Əhalinin təxminən yarısı (46%) müntəzəm olaraqmüxtəlif videofilmlərə baxır. Tamaşaçıların filmlərin seçilmə-sində üstünlük verdikləri başlıca amil filmlərin janrıdır (36%).Azərbaycanda bu ya komediya (24%), ya da tarixi janr (18%)ola bilər. Paytaxt ümumi mənzərədən bir qədər fərqlənir: bura-da daha çox üstünlük verilən janr melodramdır (17%). Qeydetmək lazımdır ki, Azərbaycanda filmlərin yayımı ilə məşğulolan mağazaların xeyli hissəsi xarici filmlər təklif etsələr də,əhalinin böyük bir hissəsi (44%) milli filmlərə baxmağaüstünlük verir, bu da ölkədə kinematoqrafiyanın gələcəyinənikbin baxmağa imkan verir.

İcmalın məlumatlarına uyğun olaraq meydana çıxan mən-zərə bu gün Azərbaycanda radionun da sürətlə inkişaf etdiyinigöstərir. Ölkə əhalisinin 43%-i müntəzəm olaraq radioya qulaqasır. Ölkədə radionun populyarlığını belə bir fakt da sübut edir


196

ki, Azərbaycan əhalisi həftədə orta hesabla altı gün öz radio-sundan istifadə edir. Beləliklə, həm iş (42%), həm də istirahət(45%) günlərində radio dinləmə reytinqi axşam saat 18:01-dən22:00-dək ən yüksək həddə çatır. Ölkə əhalisinin fikrinə görəən cəlbedici radio verilişləri musiqili veriləşlərdir, onlarınarasında isə ən çox üstünlük verilən milli pop musiqisidir.

Kompüter texnologiyası ilə bağlı məsələdən danışarkən,qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan insanının həyatınakompüter 90-cı illərin ortalarından başlayaraq daxil olub vəcəmisi bir neçə il ərzində biznesin və gündəlik həyatın ayrıl-maz elementinə çevrilib. Gənclərin kompüter texnologiyasınavə İnternetə böyük maraq göstərməsi onları müasir həyatınzəruri tərkib hissəsinə çevirib. Belə ki, icmalın nəticələrinəgörə hazırda ölkə əhalisinin 13%-i müntəzəm olaraq kompütertexnologiyasından istifadə edir. Bundan əlavə, gözlənildiyi ki-mi, paytaxtda (16%) kompüterdən istifadə səviyyəsi regionlar-dakından (9%) yüksək olmuşdur. Daha fəal istifadəçiləringənclər olduğunu da qeyd etmək lazımdır. İnsanların beynəl-xalq informasiya şəbəkəsinə daim artmaqda olan marağıAzərbaycan cəmiyyətindən də yan keçməyib. Belə ki,kompüter texnologiyasından istifadə edən respondentlərin59%-i İnternetdən müntəzəm olaraq istifadə etdiklərinibildirmişlər. Başlıca internet istifadəçiləri 15-39 yaşlıinsanlardır. İnformasiya texnologiyasının gur inkişafıkompüterə gələcəkdə Azərbaycan cəmiyyətinin əhəmiyyətli birtərkib hissəsi kimi baxmaq imkanı verir.

Müasir Azərbaycanda qəzetlər öz populyarlığına görə tele-viziyadan sonra gələn ikinci KİV vasitəsidir. İcmal zamanıalınan nəticələr göstərir ki, əhalinin yarısından çoxu (52%)müntəzəm olaraq qəzet oxuyur. Bu məsələdə paytaxt sakinləri(69%) kənd əhalisini (32%) xeyli qabaqlayır. Qəzet oxucu-larının yarıdan çoxu (53%) qəzet bazarında əldə edilə bilənmüxtəlif adda qəzetlərin çoxluğundan müəyyən dərəcədəməmnun qaldıqlarını bildirmişlər. Azərbaycan oxucularının


197

əldə edə bildikləri müxtəlif qəzetlər tamamilə müxtəlifmaraqları, məqsədləri, ideya və mövqeləri əks etdirir. Belə birvəziyyət ona gətirib çıxarır ki, müxtəlif iqtisadi, sosial-ictimaivə siyasi məqsədlərə xidmət edən qəzetlər tez-tez bir-birinəzidd olan informasiyalar dərc edirlər; bu da oxucularınqəzetlərə olan etibarına dərhal təsir göstərir. Belə ki, ictimairəy sorğusunun nəticələrinə görə respondentlərin 60%-i qəzetməlumatlarını etibarlı saymır.

Kitab oxuma, heç şübhəsiz ki, qəzet və jurnal oxumaqdanfərqlidir və öz spesifik xüsusiyyətlərinə malikdir. Sovet döv-ründə mütaliə intellektual yaradıcılıq formalarından və“əyləncə bazarı”nın yoxluğu şəraitində bütün yaşlardan olaninsanların ən sevimli məşğuliyyətlərindən biri idi. Necə deyər-lər, “qalın jurnallar” oxumağı da, faktiki olaraq, kitab mütaliə-sinə bərabər tutmaq olardı, çünki həmin jurnallarda müntəzəmsurətdə ən maraqlı milli və xarici ədəbiyyat nümunələri çapolunurdu.

90-cı illər müxtəlif sosial irəliləyişlərlə əlamətdar oldu vəonlar da öz növbəsində oxucu mühitində nəzərə çarpacaqdəyişikliklər doğurdu. Kitab mütaliəsi öz yerini, hazırdagündəlik hadisələrin əsas arenasına çevrilən dövri mətbuatmütaliəsinə təslim etdi.

Klassik ədəbiyyata, ciddi müasir nəsr əsərlərinə indi yalnızintellektual elita, yaşlı və orta nəsil müəyyən maraq göstərir.Kitab bazarı sürətlə “yumşaq üzlüklü” ədəbiyyat – detektivlər,melodramlar, trillerlər tərəfindən zəbt olunur. Azərbaycanoxucuları üçün ən populyar janr belletristikadır (58%). Realtarixi hadisələri təsvir edən ədəbiyyat nümunələri və elmi-kütləvi ədəbiyyat da onların diqqətini çəkir. Soruşanlarınböyük bir hissəsi (40%) kitab seçimində onlar üçün başlıcaamilin mütaliənin məqsədi olduğunu qeyd etmişlər.Sorğuya cəlb edilən oxucuların əksəriyyəti evlərində özkitabxanaları olduğunu bildirmişlər (68%). Belə adamların sayıpaytaxtda, rayonlarda olduğundan xeyli çoxdur (müvafiq ola-


198

raq 77% və 55%). Ev kitabxanalarında olan kitabların sayı ortahesabla 260-a bərabərdir. İctimai rəyin öyrənilməsi göstərdi ki,hazırda ictimai kitabxanalara, əsasən, təhsil alan gənclərmüraciət edir. Qeyd etmək lazımdır ki, həm Bakıda, həm dərayonlarda yaşayan və ictimai kitabxanaların xidmətindənistifadə edən oxucular həmin kitabxanalardan əldə edəbildikləri kitabların çeşid müxtəlifliyindən müəyyən dərəcədəməmnundurlar (55%).

Statistik məlumatları yekunlaşdıraraq bir daha vurğulamaqistəyirik ki, hazırda Azərbaycanda 27 teatr vardır, onlardan 4-üişğal edilmiş ərazilərdən köçürülmüşdür. Ağdam, Şuşa, Füzuliteatrları Bakıda və Sumqayıtda öz fəaliyyətlərini davam etdirir,Xankəndi teatrı isə praktiki olaraq öz varlığına son qoymuşdur.Göstərilən il ərzində bütün teatrlarda cəmi 4258 (o cümlədənkənd əhalisi üçün 477) tamaşa oynanılmış və bu tamaşalara925 400 tamaşaçı baxmışdır. İl ərzində 102 yeni tamaşaqoyulmuş, 7 tamaşanın nümayişi bərpa edilmişdir.

Hal-hazırda Azərbaycanda mövcud olan 146 muzeydən138-i Mədəniyyət Nazirliyinin tabeliyindədir. Göstəriləndövrdə fərdi ziyarətçilərin sayı 597 676, ekskursiya qruplarıtərkibində gələnlərin sayı isə 644 697 nəfər olmuşdur. Cəmi 29903 ekskursiya, 1285 sərgi təşkil olunmuş, 3140 mühazirəoxunmuşdur.

Mədəniyyət Nazirliyi sisteminə daxil olan 4 313 kitabxa-naya oxucuların 2 804 070 dəfə gəlişi qeydə alınmışdır. Onlar-dan 1065-i yaşı 15-dən az olan uşaqların payına düşür.

Ölkədə müxtəlif tipli cəmi 3275 klub müəssisəsi mövcud-dur. Bu müəssisələrdə 8236 kollektiv və qrup müxtəliffəaliyyət növlərini həyata keçirir. Həmin klubların 107 517iştirakçısı vardır.

1990-1999-cu illərdə muzey, teatr və kitabxanalara gələn-lərin sayı (Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarınaəsasən).


199

1990 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999Muzeylərin sayı 124 128 136 135 145 145 150 152 153Muzeyə gələnlərinsayı 1154 2027 2290 1595 1543 1635 1502 1377 1235

Teatrların sayı(peşəkar) 20 22 24 26 26 26 26 26 26

Tamaşaçıların sayı 1376 1372 1587 1459 1201 744 801 842 853Kitabxanaların sayı 4605 4909 4890 4872 4794 4644 4608 4522 4382Kitabxanalaragələnlərin sayı (minnəfər)

4145 3246 3141 3107 3031 2962 2967 2881 2899

Təhlillərdən və statistik məlumatlardan da göründüyü kimimədəniyyət müəssisələrinin dövlət mədəniyyət sisteminintərkib hissəsi kimi başlıca vəzifəsi milli mədəniyyətsərvətlərinin, dünya mədəniyyəti nümunələrinin etibarlı şəkildətoplanıb qorunaraq gələcək nəsillərə çatdırılmasından, onlarınəhali arasında geniş təbliğindən, Azərbaycan xalqının adət vəənənələrinə bağlı, milli, mənəvi və mədəni, bəşəri dəyərlərəyiyələnən, müstəqil və yaradıcı düşünən vətəndaşlar yetişdiril-məsinə fəal yardım etməkdən ibarətdir (92, s. 56).


200

Qloballaşma və mədəni inteqrasiya şəraitindəmədəniyyətin maliyyələşməsi və milli-mənəvi

dəyərlərin mühafizəsi problemi

Bu gün qloballaşmaya ümumi mənada dünyalaşma və yaqlobal inteqrasiya kimi tərif verilir: “Qloballaşma ölkələrarasındakı iqtisadi, sosial və siyasi əlaqələrin inkişafı, fərqlicəmiyyətlərin və mədəniyyətlərin inanc və görüşlərin tanınması,millətləırarası əlaqələrin genişlənməsi kimi fərqli görünən,lakin bir-biri ilə bağlı məsələləri birləşdirən bir anlayışdır”(115, s.8). Başqa bir ifadə ilə qloballaşma ölkələrin sahibolduqları maddi və mənəvi dəyərlərin çərçivəsində əmələgəlmiş münasibətlərin, milli hüdudları aşaraq dünya səviyyə-sində yayılması və fərqliliklərin bütünlük və uyğunlaşma adıaltında birləşməsidir. Bu o deməkdir ki, həyatımızın elə birsferası yoxdur ki, qloballaşmanın təsirinə məruz qalmasın. Sondüvrlər dünya iqtisadiyyatında qloballaşma prosesi daha sürətlivə gözədəyəndir. Bu zəmində dünya ölkələrinin sərbəst şəkildədünya bazarına inteqrasiya olunması və bunun üçün lazım olanşərtlərin daha da əlverişli edilməsidir. Qloballaşan dünyadadövlətin sabaha hansı siyasətlə getməsi, hansı maraqlarıgüdməsi birmənalı qarşılanmır. Çünki qloballaşma proseslərimilli mədəniyyətin imkanlarını məhdudlaşdıraraq bilavasitəmədəni siyasətə təsir göstərir. Bəşəriyyət özünün salamatqalması, planetimizin qorunub saxlanılması məqsədilə iqtisadi,siyasi, milli-etnik problemlərin birlikdə həll edilməsininzəruriliyini artıq dərindən dərk edir.

Qloballaşma mahiyyət etibarilə dünya dövlətlərininbütövlüyünün, mədəni iqtisadi münasibətlərdə ayrı-seçkiliyinaradan götürülməsinə xidmət etməlidir. Təbii ki, bu günqloballaşmanın bir çox ölkələr üçün yaratmış olduğu problem-lər bizi çox narahat edir. Çünki bu problemlər bilavasitəmədəniyyət sahəsində bəşər tarixinin dünyanın inkişaftəcrübəsinin öyrənilməsini, yaradıcılıq əlaqələrinin genişləndi-


201

rilməsini zərurətə çevirir. Müasir dünya tərəfindən dərk edilənvə etirazlarla qarşılanan neqativ təzahürləri siyasi və iqtisadimənafelərin güdüldüyü, qloballaşmanın üzdə olmayanməqsədləri də vardır ki, son nəticədə mədəni tərəqqiyə dağıdıcızərbə vurur. Qloballaşma mədəniyyət sahəsində də qeyd edilənmənafelərə xidmət etdiyi təqdirdə bəşəriyyət böyük fəlakətlərləqarşılaşa bilər. Siyasi sahədə qloballaşma milli dövlətçiliok,milli-mənəvi dəyərlər problemi ilə qarşılayır. Milli özünüdərk,milli ləyaqət siyasi qloballaşmanın əsas problemidir.İnteqrasiya prosesinin qaçılmaz olduğu bir zamanda milli-mənəvi əxlaqi və tərbiyəvi dəyərlərimizin qorunmasına qayğıvə maraq daha da artmışdır. Çünki qloballaşmanın ziddiyyətligedişatından doğan bu zərurət cəmiyyət həyatının bütünsahələrini əhatə etmişdir. Buna görə də biz milli-mənəvidəyərləri aşınmalardan qorumalı, milli mədəniyyətimizimillətin qloballaşmadan özünü müdafiə vasitəsinə çevirməliyik.Yalnız birgə səmərəli fəaliyyət nəticəsində mədəniyyətəl milliözünəməxsusluğu, milli-mədəni dəyərləri qorumaq vəmühafizə etmək mümkündür (115, s.9).

Bir tərəfdən respublikamızda milli və bəşəri dəyərlərinsintezini, dünya təcrübəsinə inteqrasiyanı təmin edən mühitinformalaşdırılması yönündə həyata keçirilən islahatlar dünyanınsosial, mədəni, iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş dövlətlərisəviyyəsinə çatmağa şərait yaradır. Digər tərəfdən sosial,mədəni, iqtisadi tərəqqiyə xidmət edən bu prosesdə qarşıyaçıxan problemlər isə bilavasitə mədəniyyət sahəsində bəşərtarixinin, dünyanın inkişaf təcrübəsinin öyrədilməsini,kompleks təlim-tərbiyə sisteminin qurulmasını, yaradıcılıqəlaqələrinin genişləndirilməsini zərurətə çevirir. Şübhəsiz ki,inteqrasiya prosesinin qaçılmaz olduğu bir dövrdə milli-mənəvivə əxlaqi-tərbiyəvi dəyərlərimizin qorunmasına qayğı daha daartırılmalıdır. Bu zərurət cəmiyyət həyatının bütün sahələrini –iqtisadiyyatı, siyasəti və mədəniyyəti əhatə edən qloballaş-manın ziddiyyətli gedişatından, onun görünən və görünməyən


202

tərəflərinin mövcudluğundan doğur.Şübhəsiz ki, Azərbaycan Respublikası dünya birliyinin

üzvü kimi bu inteqrasiya proseslərindən təcrid oluna bilməz.Deməli, bu gün kənar təsirlər qarşısında milli-mənəvi dəyərlə-rimizin mühafizəsi probleminə daha ciddi fikir verilməlidir.Ona görə də biz bu dəyərləri aşınmalardan qorumalı, millimədəniyyətimizi millətin qloballaşmanın mənfi təzahürlərindənözünü müdafiə vasitəsinə çevirməliyik.

(58, s 76)Mədəniyyət sahəsində özünü tənzimləmə metodları tətbiq

edilməli, prioritetlər aydınlaşdırılmalı və maliyyələşdirilmə-lidir. Yalnız birgə səmərəli fəaliyyət nəticəsində milli mədəniy-yətin özünəməxsusluğunu, milli-mədəni dəyərləri qorumaq,mühafizə etmək mümkündür.

Bu mənada mədəniyyət sahəsində vergi siyasəti mədəniy-yətə vəsait və investisiya cəlb edilməsində əsas mexanizmlər-dən biridir. 2001-ci il yanvarın 1-dən Azərbaycan Respub-


203

likasının yeni Vergi Məcəlləsi qüvvəyə minmişdir. Bu qanununən mütərəqqi cəhəti sadələşdirilmiş sistem üzrə vergi tətbiqolunmasıdır. Yeni vergi məcəlləsinin 219.2 bəndində deyilir:“Sadələşdirilmiş sistem üzrə vergi ödəyən müəssisələr ƏDV,gəlir vergisi, torpaq vergisi, əmlak vergisi ödəyicisi deyillər”.Əvvəlki üç ay ərzində 100,0 mln manatdan (təxminən 21 minABŞ dolları) az dövriyyəyə malik olan müəssisələr sadələş-dirilmiş sistem üzrə vergi ödəyirlər. Sadələşdirilmiş sistem üzrəvergi norması dövriyyə məbləğinin 2%-ni təşkil edir.

İqtisadiyyatda keçid dövrünü yaşayan bütün ölkələrdəolduğu kimi Azərbaycanın da vergi qanunvericiliyi özününtəşəkkül mərhələsindədir. Bu sahədə axtarışlar heç də həmişəvə dərhal müsbət nəticə vermir. Belə ki, 2002-ci il yanvarın 1-dən qüvvəyə minən Vergi Məcəlləsinə indiyədək 100-dən çoxdəyişiklik və əlavələr edilib; onlardan biri sadələşdirilmişsistem üzrə vergiylə bağlıdır. Sadələşdirilmiş sistem üzrə vergiödənilməsi üçün əvvəlki üç aylıq dövriyyə həddi 30.0 mln.manata (təxminən 6300 ABŞ dolları) endirilib. Bu dəyişiklik-lərin qəbul edilməsi onunla nəticələndi ki, ƏDV və gəlir vergisiödəyən mədəniyyət təşkilatlarının sayı kəskin surətdə artdı vəbu da onların vəziyyətini xeyli pisləşdirdi.

Lakin, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Azərbay-can Respublikasında sahibkarlığın inkişafına dövlət himayəsisahəsində əlavə tədbirlər haqqında” 10 sentyabr 2002-ci iltarixli fərmanına uyğun olaraq 2003-cü il yanvarın 1-dən aşağı-dakılar nəzərdə tutulur: vergi növləri üzrə hədlərin azaldılması;vergilərin sahələr və regionlar üzrə dərəcələrə ayrılması; sadə-ləşdirilmiş vergi sisteminin tətbiq dairəsinin genişləndirilməsi;sosial sığorta haqlarının azaldılması. Bütün bu tədbirlər mədə-niyyət sahəsində vergi sisteminin gələcəkdə daha da inkişafetdiriləcəyinə əsas verir.

Mədəniyyətin maliyyələşməsi üzrə son illərin məlumat-larını təhlil edərək isə, aşağıdakı əsas nəticələri çıxarmaq olar:


204

1. Respublika büdcəsində bütövlükdə mədəniyyətinmaliyyələşmə payı, o cümlədən mədəniyyətə, incəsənətə vəabidələrin bərpasına ayrılan xərclər son dərəcə azdır (buradadövlət büdcəsinin özünün həcmini də nəzərə almaq lazımdır);

2. İncəsənət nümunələrinin satın alınmasına və kitabxanafondlarının zənginləşdirilməsinə buraxılan vəsaitlər minimalhəcmdədir;

3. Mərkəzi səviyyədə pullu xidmətlər son dərəcə azdır,regionlarda isə, demək olar ki, tamamilə yoxdur (burada büdcə-dənkənar vəsaitlər nəzərdə tutulur).

4. Mərkəzi səviyyədə mədəniyyət müəssisələri tərəfindəninvestisiyaların cəlb olunması və qrant alınması kifayət qədərdeyil və son dərəcə nadir xarakter daşıyır, regional səviyyədəisə bunlar ümumiyyətlə yoxdur;

5. Mədəniyyət sahəsində vergi siyasəti kifayət qədər çevikdeyil. Mədəniyyətin maliyyələşməsi məsələsinin əsasperspektivləri və həlli yolları, fikrimizcə, aşağıda təklif edilənbütöv tədbirlər kompleksinin həyata keçirilməsindən asılıdır:dövlət büdcəsində bütövlükdə mədəniyyətə ayrılan xərclərinhəcmini daim artırmaq və bu payı 5 – 6%-ə çatdırmaq;abidələrin bərpasına ayrılan xərcləri artırmaq; mədəniyyətlayihələrinə ayrılan xərcləri artırmaq; incəsənət əsərlərininsatın alınmasına və kitabxana fondlarının zənginləşməsinəyönəldilən xərc maddələrini smetaya daxil etmək (bu, bütünxərclərin ən azı 25%-ni təşkil etməlidir); dövlət büdcəsindənmaliyyələşməni saxlamaqla, eyni zamanda ilk növbədə 3-cüqrup xərclərinin dəstəklənməsinə yönəldilən büdcədənkənardaxil vəsaitlərin daxil olmasını artırmaq; həm mərkəzi, həm dəregional səviyyədə mədəniyyət müəssisələrinin investisiyalarcəlb etməsinə və qrantlar almasına nail olmaq. Bütün bunlarınhəyata keçirilməsi üçün vergi məcəlləsində bir sıra güzəştlərtətbiq edilməli və ilk növbədə, əvvəllər olduğu kimi,mədəniyyət sahəsi ƏDV-dən azad olmalıdır.


205

Azərbaycan Respublikasında mədəniyyətin maliyyələşməsikeçid iqtisadiyyatı dövrünü yaşayan bütün ölkələrdə mövcudolan eyni tendensiyalara malikdir. Büdcə maliyyələşməsiölkədə mədəniyyətin başlıca maliyyələşmə mənbəyidir. Buvəziyyət respublikada mədəni irsi qoruyub saxlamağa, bazariqtisadiyyatına keçid kimi çətin bir dövrdə mədəniyyətişçilərini sosial cəhətdən mümkün qədər qorumağa imkan verir.Ölkə büdcəsində mədəniyyətə ayrılan xərclərin payına nəzərsalmazdan əvvəl, bu faktı qeyd etmək lazımdır ki, 2001-ci ilüçün bütün dövlət büdcəsi təxminən 1 milyard ABŞ dollarıhəcmində olmuşdur. 1997-2001-ci illərdə büdcədən mədəniy-yətə ayrılan xərclərin strukturu isə aşağıdakı kimi olmuşdur:

İllər 1997 1997 1998 1998 1999 1999 2000 2000 2001 2001

mln.manat % mln.

manat % mln.manat % mln.

manat % mln.manat %

Respublikabüdcəsi

3194369,0 100 3796847,

3 100 3969040,8 100 3930934,5 100 4595000,0 100

Mədəniyyət, incəsənət,

kütləviinformasiya

vasitələri

89002,6 2,78 103114,8 2,71 89755,3 2,26 99810,4 2,53 111098,2 2,42

Mədəniyyət. incəsənət

vəabidələrin

bərpası

48348,1 1,51 57808,9 1,52 51628,8 1,30 56762,2 1,44 61314,0 1,33

Büdcədən mədəniyyətə ayrılan vəsaitlər ümumi büdcə həcmi-nin 2,5%-ə qədərini təşkil edir. Amma bu xərcləri ayrı-ayrı fəaliy-yət sahələri üzrə nəzərdən keçirərkən, məlum olur ki, konkret ola-raq mədəniyyət, incəsənət və abidələrin bərpasına düşən pay ortahesabla ildə 1,5 faizdir. Beləliklə, biz mədəniyyətin maliyyələşmə-sində iki münasibətlə üzləşirik: bütövlükdə mədəniyyətə ayrılanxərclər və Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin ixtiyarında olanxərclər. Aşağıdakı cədvəldə göstərilənlər bu məsələ ilə daha ətraflıtanış olmaq imkanı verir. 1997-2001-ci illərdə fəaliyyət sahələri üz-rə mədəniyyətə ayrılan xərclərin strukturu:57808,9


206

1997 1997 1998 1998 1999 1999 2000 2000 2001 2001mln.manat % mln.


manat % mln.manat %

Mədəniyyət vəkütləviinformasiyavasitələrinəayrılanrespublikabüdcəsi, ocümlədən:

89002,6 100 103114,

8 100 89755,3 100 99810,

4 100 111098,2 100

Mədəniyyət,incəsənət vəabidələrinbərpası

48348,1 54,3 57808,9 56,0 51628,

8 57,5 56762,2 56,9 61314,0 55,2

Radio vəteleviziya

32828,8 36,9 38032,5 36,9 30223,

9 33,7 34798,8 34,9 38739,1 34,9

Mətbuat və s. 3675,7 4,1 5123,4 5,0 5902,6 6,6 6049,4 6,0 8045,1 7,2Kinematoqrafiya 4150,0 4,7 2150,0 2,1 2000,0 2,2 2200,0 2,2 3000,0 2,7

Mədəniyyətə ayrılan büdcə xərcləri payının faiz göstərici-lərinin Avropa ölkələrindəki göstəricilərlə müqayisəli təhlilibüdcə həcmlərinin hədsiz dərəcədə fərqli olması səbəbindəngerçək vəziyyəti əks etdirmir. Bundan əlavə, AzərbaycanRespublikasında mədəniyyət 95%-dən çox büdcə hesabınamaliyyələşirsə, Avropa ölkələrində bu maliyyələşmənin bir çoxbaşqa, alternativ mənbələri də mövcuddur.

Aşağıdakı cədvəldə 1997-2001-ci illərdə mədəniyyətə vəincəsənətə mərkəzi və regional səviyyələrdə ayrılan büdcəxərclərinin strukturu verilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, mə-dəniyyətə ayrılan büdcə xərclərinin son illərdə desentralizasi-yasi nəticəsində bu vəsaitlərin 75-80%-i respublikanın region-larında bölüşdürülür. Yerli icra hakimiyyəti orqanları rayonmədəniyyət şöbələrilə birlikdə respublikanın regionlarında (ra-yonlarında) mədəniyyətə ayrılan xərclərin strukturunu mü-əy-yən edirlər. Burada onu da qeyd etmək lazımdır ki, rayonlardasubyektiv amil çox güclüdür, çox şey yerli icra hakimiyyətirəhbərindən asılıdır və keçirilən monitorinqlərin də göstərdiyikimi mədəniyyətə münasibət rayonlar üzrə xeyli fərqli olabilər.


207

Mərkəzləşdirilmiş xərclərin əsas hissəsi paytaxtın – Bakışəhərinin payına düşür. Bundan əlavə, büdcə vəsaitlərinin daimçatışmazlığı şəraitində, ilk növbədə əsasən Bakıda yerləşənrespublika əhəmiyyətli təşkilatlar maliyyələşdirilir.

1997-2001-ci illərdə mədəniyyətə və incəsənətə mərkəzi vəregional səviyyələrdə ayrılan büdcə xərclərinin strukturu:

İllər 1997 1997 1998 1998 1999 1999 2000 2000 2001 2001mln.manat % mln.


manat % mln.manat %

ədəniyyət,incəsənət vəabidələrinbərpasınaCəmi:

48348,1 100 57808,

9 100 51628,8 100 56762,

2 100 61314,0 100

Mərkəzləşdirilmiş xərclər 8202,9 17,0 11817,

8 20,4 11584,8 22,4 12064,

5 21,3 15364,1 25,0

Regional xərclər 40145,2 83,0 45991,1 79,6 40044,

0 77,6 44697,7 78,7 45949,9 75,0

Cədvəldən də göründüyü kimi 1999-cu il istisna edilməkləhəm bütövlükdə, həm də mərkəzi və regional səviyyələrdəmədəniyyətə ayrılan xərclərin daim artması müşahidə olunur;bu da mədəniyyət haqqında qanuna uyğundur.

Mərkəzləşdirilmiş xərclərin yüksək faiz təşkil etməsionunla izah olunur ki, respublika əhəmiyyətli 4 kitabxana və 15muzeyin saxlanması, 14 teatrın dotasiyası, mərkəzləşdirilmiştədbirlərin keçirilməsi, dram, musiqi və təsviri incəsənətəsərlərinin satın alınması, mədəniyyət abidələrinin bərpası vəyenilərinin yaradılması, xarici ölkələrdə müxtəlif tədbirlərinkeçirilməsi və s. üçün lazım olan xərclər onlara daxildir.Aşağıdakı cədvəldə üç il üçün bu xərclərin strukturu əyanişəkildə nümayiş etdirilmişdir.


208

İllər 1999 2000 2001Mərkəzləşdirilmiş xərclər üzrədövlət büdcəsi, min manatlacəmi:o cümlədən:

13584754 14264531 18364125

Kitabxanalar 819691 866901 1022028Muzeylər 1225820 1270125 1437536Teatr-tamaşa müəssisələri 4776000 6185000 7388000Mərkəzləşdirilmiş tədbirlər 3966954 2934000 4156500Bərpa işləri 500000 500000 1000000Kino 2000 000 2200000 3000000Digər mədəniyyət müəssisələri 296289 308502 360061

Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin istifadə etdiyi xərclərinxeyli hissəsi teatr-tamaşa müəssisələrinin dotasiyasına yö-nəldilir. Təxminən 25%-i mədəniyyət layihələrinin geniş spek-trindən, bədii, musiqi və dram əsərlərinin satın alınmasından vəs. ibarət olan mərkəzləşdirilmiş tədbirlərə sərf olunur.

Qeyd etdiyimiz kimi regional səviyyəli xərclərin böyük birqismi Bakının payına düşür. Aşağıdakı cədvəldə Bakı şəhərininbüdcəsində mədəniyyətə ayrılan büdcə xərcləri (minmanatla) və onların strukturu verilir.

İllər 1999 2000 2001Bakı şəhərinin büdcəsi 339.345.450 350.652.716 393.710.453Mədəniyyətə ayrılan xərclər (minman.) və onların Bakı şəhər büdcəsinəfaiz nisbəti, o cümlədən:

13.009.0573.83%

12.307.6323.51%

12.935.9133.29%

Kitabxanalar 262.409 305.969 299.116Muzeylər 336.211 938.023 430.521Teatr-əyləncə müəssisələri 871.500 776.100 670.079Mərkəzləşdirilmiş tədbirlər 655.241 607.938 234.356Musiqi məktəbləri 10.735.785 9.582.985 11.197.064Mərkəzi aparat və digər mədəniyyətmüəssisələri 147.911 96.617 104.777

Beləliklə, paytaxt büdcəsində mədəniyyətə ayrılan xərclər3,5% təşkil edir. Xərclərin strukturunda onların böyük bir


209

qismi – 80%-dən çoxu musiqi təhsilinin payına düşür. 6 – 7%-iteatr-əyləncə müəssisələrinə sərf olunur, kitabxana vəmuzeylərə sərf olunan xərclər isə mədəniyyətə ayrılan xərclərinümumi məbləğinin 6 – 7%-dən çox olmur.

Qeyd etmək lazımdır ki, mədəniyyətə ayrılan büdcəxərclərinin son illərdə desentralizasiyası nəticəsində buvəsaitlərin 75-80%-i respublikanın regionlarında bölüşdürülür.Yerli icra hakimiyyəti orqanları rayon mədəniyyət şöbələriləbirlikdə respublikanın regionlarında (rayonlarında)mədəniyyətə ayrılan xərclərin strukturunu müəyyən edirlər.Burada onu da qeyd etmək lazımdır ki, rayonlarda subyektivamil çox güclüdür, çox şey yerli icra hakimiyyəti rəhbərindənasılıdır və keçirilən monitorinqlərin də göstərdiyi kimimədəniyyətə münasibət rayonlar üzrə xeyli fərqli ola bilər.

Mərkəzləşdirilmiş xərclərin əsas hissəsi paytaxtın – Bakışəhərinin payına düşür. Bundan əlavə, büdcə vəsaitlərinin daimçatışmazlığı şəraitində, ilk növbədə əsasən Bakıda yerləşənrespublika əhəmiyyətli təşkilatlar maliyyələşdirilir.

Mərkəzləşdirilmiş xərclərin yüksək faiz təşkil etməsionunla izah olunur ki, respublika əhəmiyyətli 4 kitabxana və 15muzeyin saxlanması, 14 teatrın dotasiyası, mərkəzləşdirilmiştədbirlərin keçirilməsi, dram, musiqi və təsviri incəsənətəsərlərinin satın alınması, mədəniyyət abidələrinin bərpası vəyenilərinin yaradılması, xarici ölkələrdə müxtəlif tədbirlərinkeçirilməsi və s. üçün lazım olan xərclər onlara daxildir.Mədəniyyət Nazirliyinin istifadə etdiyi xərclərin xeyli hissəsiteatr-tamaşa müəssisələrinin dotasiyasına yönəldilir. Təxminən25%-i mədəniyyət layihələrinin geniş spektrindən, bədii,musiqi və dram əsərlərinin satın alınmasından və s. ibarət olanmərkəzləşdirilmiş tədbirlərə sərf olunur.

1997-ci ilin oktyabrından etibarən büdcə vəsaitlərininxərclənməsi Maliyyə Nazirliyinin təsdiq etdiyi smetalarəsasında xəzinədarlıq vasitəsilə həyata keçirilir; həminsmetalarda büdcə vəsaitlərinin maddələr üzrə xərclənməsi


210

göstərilir ki, bu da Maliyyə Nazirliyinin rayon xəzinədarlıq-larına pulların xərclənməsini dəqiq uçota almaq və ona nəzarətetmək imkanı verir. Qeyd etmək lazımdır ki, həmin maddələrinvə yarımmaddələrin sayı otuzdan çoxdur. Onların sayca buqədər çoxluğu mühasiblərin işini çətinləşdirir və bir çoxetirazlar doğurur. Şərti olaraq, bu xərc maddələrini üç blokdaqruplaşdırmaq olar: birinci blok – əmək haqqı, sosial və digərödənişlər; ikinci blok – binaların və otaqların saxlanması üzrəkommunal, icarə, təmir və s. xərcləri; üçüncü qrupa isə muzeyvə kitabxana fondlarını zənginləşdirmək üçün yeni incəsənətəsərləri və kitabların satın alınmasına, Azərbaycan mədəniyyə-tinin xaricdə təbliği ilə bağlı tədbirlərin keçirilməsinə, kitabnəşrinə, müxtəlif layihələr üçün vəsait ayrılmasına və s. xidmətedən maddələri daxil etmək olar.

Bu gün büdcə xərclərinin əsas məqsədi mədəniyyətmüəssisələrini qoruyub saxlamaq və onların işçilərinin sosialmüdafiəsini təmin etməkdir. Eyni zamanda, üçüncü qrup üzrəxərclər təxminən 10%-ə bərabərdir və hətta bəzən bundan daazdır. Mədəniyyətin əsas funksiyalarına nəzər salarkən, aydınolur ki, faktiki olaraq yaradıcılığa deyil, qoruyub saxlamaqfunksiyasına üstünlük verilir. Axı məhz bu xərc bloku mədənidəyərlərin qorunub saxlanılması və zənginləşdirilməsiməqsədlərinə xidmət edir. Mədəniyyətin bu qədər cüzi ölçüdəmaliyyələşdirilməsi halında incəsənət əsərlərinin satınalınması, yeni bədii əsərlər üçün sifariş verilməsi, müəlliflərinstimullaşdırılması və kitabxana fondlarının zənginləşdirilməsiüçün minimal vəsait xərclənməsi tendensiyasının davametdirilməsi qaçılmaz olaraq milli mədəniyyətin ümumivəziyyətinin pisləşməsinə gətirib çıxaracaqdır.

Bütövlükdə, belə bir faktı təsdiq etmək lazım gəlir ki, keçiddövründə ölkədə mədəniyyətin maliyyələşdirilməsi çoxluproblemlərə malikdir. Onlardan biri əmək haqqının aşağısəviyyədə olması və bununla bağlı mütəxəssislərin iş yerlərinitərk etmələridir. 2001-ci ildə mədəniyyət sahəsində çalışanların


211

orta əmək haqqı 59.883 manata (təqribən 13 ABŞ dolları),mədəni-maarif müəssisələri işçilərininki – 52.090 manata(təqribən 11 ABŞ dolları), teatr-tamaşa müəssisələriişçilərininki isə 104.776 manata (təqribən 22 ABŞ dolları)bərabər olmuşdur.

Bu sahədə, heç şübhəsiz, ən müsbət amil kimi respublikaprezidentinin mədəniyyət işçilərinin sosial şəraitininyaxşılaşdırılmasına yönəldilən ayrı-ayrı fərman vəsərəncamlarını qeyd etmək lazımdır:

– “Azərbaycan simfonik orkestrinin fəaliyyətininyaxşılaşdırılması tədbirləri haqqında”, № 701, 02.12.97;

– “Azərbaycan Respublikasının mədəniyyət və incəsənətxadimlərinə fərdi pensiyalar verilməsi haqqında”, № 714,22.12.97;

– “Qırmızı Kitab”a daxil edilən gənc istedadlara prezidenttəqaüdü verilməsi haqqında”, № 662, 13.09.97;

– “Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrınınbalet truppası işçilərinin sosial təminatının yaxşılaşdırılmasıhaqqında”, № 281, 06.12.99;

– “Azərbaycan Respublikasının gənc yazıçılarına fərditəqaüdlər verilməsi haqqında”, № 277, 06.12.99;

– “Azərbaycan Dövlət Xor Kapellası işçilərinin sosialtəminatının yaxşılaşdırılması haqqında”, № 432, 02.06.2000;

– “Azərbaycan Dövlət Rəqs Ansamblı işçilərinin sosialtəminatının yaxşılaşdırılması haqqında”, № 819, 15.10.2001;

– “İncəsənət xadimləri üçün Azərbaycan RespublikasıPrezidentinin mükafatlarının təsis edilməsi haqqında”, №707, 08.05.2002;

– “Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərditəqaüdlərinin təsis edilməsi haqqında”, 11.06.2002.

Mənəvi planda isə hökumət mükafatları sistemi əhəmiyyətlirol oynayır. Prezidentin 22 may 1998-ci il tarixli “AzərbaycanRespublikasının fəxri adları haqqında” Fərmanına uyğunolaraq, görkəmli mədəniyyət xadimlərinə fəxri adlar (xalq


212

yazıçısı, xalq şairi, xalq artisti, xalq rəssamı, əməkdar incəsənətxadimi, əməkdar artist, əməkdar rəssam, əməkdar mədəniyyətişçisi) verilir.

Mədəniyyətin maliyyələşməsinin alternativ mənbələri, ilknövbədə, büdcə və təsərrüfat təşkilatlarının özlərinin qazandığıbüdcədənkənar vəsaitlərdir. Buraya muzeylərin, sərgi salonla-rının və kitabxanaların pullu xidmətləri daxildir. Ancaq buvəsaitlər o qədər cüzidir ki, mədəniyyətə, incəsənətə və abidə-lərin bərpasına ayrılan büdcə maliyyəsinin ümumi məbləğinin1%-dən də azına bərabərdir. Müvafiq icra orqanları əlavəvəsait cəlb etmək üçün milli mədəniyyət fondları yaradırlar.Yerli özünüidarə orqanları, ictimai birliklər, hüquqi və fizikişəxslər də bu məqsədlə mədəniyyətin maliyyələşdirilməsi üçünmüxtəlif fondlar yarada bilərlər. Maliyyə mənbəyi tapılmasıprobleminin həlli metodlarından biri özəlləşdirmədir, yənimədəniyyət sahəsinin idarə olunmasının şəxsi əllərə verilmə-sidir. Mədəniyyət sferasına bütövlükdə nəzər saldıqda aydınolur ki, özəlləşdirmə, əsasən dövri mətbuat, kitab məhsulu,teleradio verilişləri, audiokaset və lazer diski istehsalı, konsert-lərin təşkili sahəsində şou biznes və təsərrüfat xarakterli digərmədəniyyət obyektlərini əhatə edib. Bununla belə, özəlləşdir-mə, kifayət qədər maliyyə qoyuluşu tələb edən kinoistehsalı vəkinoprokat sahələrinə, praktiki olaraq, toxunmayıb. Özəlləş-dirmə ilə bağlı qoyulan bir sıra məhdudiyyətləri də qeyd etməklazımdır. Özəlləşdirmə predmetinə çevrilə bilməyən mədəniy-yət obyektlərinin bütöv bir siyahısı mövcuddur. Buraya dövlətmuzeyləri, kitabxanaları, qalereyaları, tarixi abidələri, beynəl-xalq əhəmiyyətli mədəniyyət obyektləri və s. aiddir. Mədəniy-yət industriyalarının gələcək mümkün inkişaf yollarından birixarici sərmayənin bu sahəyə cəlb edilməsidir. Belə əməkdaş-lığa və mədəniyyət industriyaları sahəsinə sərmayə qoyuluşunaKinematoqraflar İttifaqı ilə “İTİL” özəl ingilis firmasının müş-tərək kinoprokatla məşğul olan “Azerbaijan International Cine-ma Company” birgə müəssisəsini misal göstərmək olar; həmin


213

birgə müəssisə “Azərbaycan” kinoteatrını ən yeni tələblərəuyğun bərpa etmiş və avadanlıqlarla təchiz etmişdir.

Respublika əhəmiyyətli obyektlərin gələcək inkişafını tə-min etmək məqsədilə əlavə vəsait cəlb edilməsinin daha biruğurlu nümunəsi kimi Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teat-rının iş təcrübəsini göstərmək olar; teatrın öz fəaliyyətini tamgücü ilə davam etdirə bilməsi üçün hami şura təşkil edilmiş vəonun tərkibinə AGIP, AMOCO, ARCO, BP, HSBS BritishBank, MOBIL, SHELL, TEXAKO, Wicklow Group və başqa-ları kimi iri beynəlxalq şirkətlərin nümayəndələri daxilolmuşlar.

Mədəniyyət xadimlərini himayə sistemində qrant nisbətənyeni anlayışdır. 1998-ci ildə Azərbaycan Respublikasında“Qrant haqqında” qanun qəbul edilmişdir; bu qanun qrantlarınverilməsi, alınması və istifadəsilə bağlı iqtisadi və hüquqimünasibətləri tənzimləyir. Mədəniyyət xadimlərinə real yardımgöstərən fondlar arasında Soros Fondu və Avrasiya Fondununadlarını çəkmək lazımdır. Onların fəaliyyəti yaxın və uzaqxarici ölkələrlə qarşılıqlı rəssam, musiqiçi, sənətşünasmübadiləsinin dəstəklənməsinə yönəldilmişdir. Bu fondlarınsəfərlər üçün ayırdığı qrantlar sayəsində mədəniyyət xadimləri-nin xarici seminarlarda, konfranslarda, festivallarda iştirak,sosial elmlər, o cümlədən kulturologiya və sənətşünaslıq üzrətədqiqatlar aparmaq imkanları genişlənmişdir. Belə ki,məsələn, Avrasiya Fondu M.F.Axundov adına AzərbaycanDövlət Kitabxanasında beynəlxilq kompüter sistemi qovşağınınvə Cənubi Qafqazın informasiya işçiləri və kitabxanaçılarıüçün Regional İxtisasartırma Mərkəzinin yaradılmasınaqrant ayırmışdır. 2002-ci ildə Yaponiya hökumətinin ayırdığıqrant hesabına Dövlət Simfonik Orkestri üçün 300 000 ABŞdolları məbləğində yeni musiqi alətləri alınmışdır.

Ümumiyyətlə, təhlillərdən belə ümumiləşdirici nəticəyəgəlmək mümkündür ki, son illərin çətinlikləri ilə yanaşıAzərbaycanın dünyaya mədəni inteqrasiyası şəraitində


214

mədəniyyətin maliyyələşməsi probleminin həlli istiqamətindəümidverici proseslər müşahidə edilməkdədir. Və bu proseslərfonunda milli-mənəvi dəyərlərin mühafizəsi məsələsi də daimadövlət rəhbərliyinin diqqət mərkəzində olmuşdur. Bu da ondanirəli gəlir ki, müstəqilliyinin bərpasından ötən illər ərzindəAzərbaycanın dövlət müstəqilliyi getdikcə, möhkəmləndiril-məkdə, respublikamızda demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlətquruculuğu prosesi daha da sürətlə inkişaf etməkdədir.Dövlətçiliyin təməlinin, milli varlığın özülünün, əsasınınmədəniyyətə bağlı olduğunu aydın dərk edən görkəmli siyasətvə mədəniyyət xadimi, xalqımızın ümummilli lideri HeydərƏliyev rəhbərlik etdiyi bütün illərdə milli-mənəvi dəyərləri-mizə həmişə qaygı ilə yanaşmış və bununla bağlı bəyanatlarlaçıxış etmiş, qanunlar imzalamışdır (14; 15; 43; 45; 47). O,dünyanın mütərəqqi mənəvi dəyərlərindən istifadə edərək, gəncnəsli daha da sağlam əhval-ruhiyyədə, saf əxlaqi ruhdatərbiyələndirirməyin dövlətimiz, xalqımız qarşısında ən zəruri,həlli qaçılmaz vəzifələr olduğunu 13 avqust 2001-ci il tarixlibəyanatında da söyləmişdir: “Hər xalqın öz adət-ənənəsi var,öz milli-mənəvi və dini dəyərləri var. Biz öz milli-mənəvidəyərlərimizlə, öz dini dəyərlərimizlə, adət-ənənələrimizlə fəxredirik. Bizim xalqımız yüz illərlə, min illərlə adət-ənənələrimizi, milli-mənəvi dəyərlərimizi yaradıbdır və bunlarindi bizim xalqımızın mənəviyyatını təşkil edən amillərdir”(15, 13 avqust 2001-ci il).


215

MƏDƏNİYYƏT SİYASƏTİNİNEFFEKTİVLƏŞMƏ, SƏMƏRƏLILƏŞMƏ

PERSPEKTIVLƏRI

Azərbaycanda mədəniyyət siyasətinin kəmiyyət vəkeyfiyyət baxımından perspektivlərinin təhlilinə keçməzdənöncə “mədəniyyət”, “cəmiyyət” və “sosial” məfhumlarını vəbunların bir-biriləri ilə olan əlaqələrini nəzərdən kecirməyilazım bilirik. Ralph Linton və Melville T.Herskovitsə görə,“mədəniyyət” insanların həyat şəklidir; “cəmiyyət” isəmüəyyən bir həyat şəklini sürdürən fərdlərin təşkilatlanmışbütünüdür, bir sistemdir. “Sosial” hadisələr insanın insanla vəya qrupla olan əlaqələrini; bu əlaqələrin struktur, funksiya vəmərhələlərini (zaman içərisində inkişafını) əhatə edər.“Mədəniyyət” deyimi sənət, elm, texnoloji, fəlsəfə və b. kimisahələr ilə, sosial təşkilatlanmanın və bunun forma vəqaydalarını, bir kəlmə ilə, bütün həyat tərzini əhatə edir (109,s.1). Əhməd bəy Ağaoğlunana görə də “Mədəniyyət həyattərzi-yaşam tərzidir” (95, s. 58).

Sosial inkişaflar sosial strukturlarda, yəni sosial xarakter vəmünasibət örnəklərindəki inkişafdır. Bu inkişaf, dəyərlər,normalar, statuslar, rollar, rəmzlər və bütün mədəniyyətməhsulları üzərində nəticələr verir. A.L.Kroeber və TalcottParsonsa görə, geniş mənası ilə “mədəniyyət”, insandavranışına və bu davranış yolu ilə gətirilən əsərlərə formaverən dəyər, fikir və digər rəmzləşmiş məna sistemlərinin,dövredilən və yaradılan mahiyyət və örnəkləridir. (109, s.1).Buna qarşılıq cəmiyyət və ya sosial sistem yuxarıda ifadəedildiyi kimi, fərdlər və topluluqlararası münasibətlərinnizamıdır. Ancaq bu nizam da mədəniyyətin hətta çox önəmlibir parçasıdır. Mədəniyyət qədəmlərinin sosial hadisə ilə çoxyaxından əlaqəsi açıqdır. Mədəniyyət dəyişmələri sosialdəyişməyi, sosial dəyişimlər də mədəniyyət dəyişmələrinidoğurur (109, s.2).


216

İnsan fəaliyyətlərində dəyişmə həm sosial, həm dəmədəniyyət ünsürlərini ehtiva etməkdədir. Bu haldamədəniyyəti bir seçkinlər qrupunun (elitanın) istehsal etdiyi –yaratdığı, topladığı, mühafizə etdiyi əsərlərin və biliklərinməcmusundan ibarət saymaq xətadır. Mədəniyyət ehtiyacı bilikqazanmaq, müəyyən bir həyat şəklini tələb etmək və onu təminedəcək ünsürləri inkişaf etdirmək, anlaşma və xəbərləşmətələbatlarını ifadə edir.

Mövzu baxımından önəmli olan sosial dəyişməninünsürlərinə və mədəniyyətlə əlaqələrinə gəldikdə qeydedilməlidir ki, bu dəyişmə də müxtəlif sosial quruluş vəmüəyyən dəyərlərlə bağlıdır. Dəyişmə amillərindən başlıcasıbunlardır: iqtisadi amil; elm və texnologiya; demoqrafik təsir;müxtəlif əhali kateqoriyalarındakı dəyər dəyişiklikləri; ideolojiamillər; liderlik amili; siyasi amil; təhsil; kütləvi informasiya;sosial fəaliyyətlər; xarici dünya təsirləri; planlaşdırma və b.

Göründüyü kimi, bir cəmiyyətdə dəyişmə və inkişafistiqamətində göstərilən səylər bir çox sosial-mədəniamillərindən təsirlənməklə bərabər onlara da təsiretmədurumundadır (109, s.3)

Bu amillərə Azərbaycanın mədəniyyət siyasətində dəmühüm əhəmiyyət verilməkdədir. Azərbaycan RespublikasıMilli Məclisinin daimi komissiyaları haqqındakı Qanununmüvafiq maddələri buna parlaq nümunədir. Belə ki, Elm vətəhsil məsələləri daimi komissiyasına dair 15-ci maddədədeyilir: “Elm və təhsil məsələləri daimi komissiyası elm vətəhsil sahələrində dövlət siyasətinin formalaşdırılması vəhəyata keçirilməsinə dair qanun və qərar layihələri üzrə aparıcıdaimi komissiyadır. Elm və təhsil məsələləri daimikomissiyası: elm, texnika, təhsil, peşə hazırlığı, ixtiraçılıq vəpatent hüququ, informatika və informasiyanın mühafizəsisahələrinə aid qanun layihələrini hazırlayır və ya təqdimolunmuş qanun layihələrinə dair rəy verir; dil, din, kütləviinformasiya sahələri üzrə qanun layihələrini hazırlayır və ya


217

təqdim olunmuş qanun layihələrinə dair rəy verir; AzərbaycanRespublikası Milli Məclisinin və ya Azərbaycan RespublikasıMilli Məclisi sədrinin tapşırığı ilə qanun və qərar layihələrindəelm və təhsil sahələrinə aid məsələlərə dair rəy verir” .

Maddə 16. Mədəniyyət məsələləri daimi komissiyasına dair16-cı maddədə isə qeyd olunur ki: “Mədəniyyət məsələləridaimi komissiyası mədəniyyət və mədəni sərvətlərinmühafizəsi sahələrində dövlət siyasətinin formalaşdırılması vəhəyata keçirilməsinə dair qanun və qərar layihələri üzrə aparıcıdaimi komissiyadır. Mədəniyyət məsələləri daimi komissiyası:mədəniyyət, o cümlədən dil, ədəbiyyat, incəsənət, muzey, teatr,kino, dizayn, memarlıq, şəhərsalma, kitabxanaçılıq, arxiv işi,habelə mədəni sərvətlərin mühafizəsi sahələrinə dair qanunlayihələrini hazırlayır və ya təqdim olunmuş qanun layihələrinədair rəy verir; dil, din, kütləvi informasiya sahələri üzrə qanunlayihələrini hazırlayır və ya təqdim olunmuş qanun layihələrinədair rəy verir; Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin və yaAzərbaycan Respublikası Milli Məclisi sədrinin tapşırığı iləqanun və qərar layihələrində mədəniyyət məsələlərinə dair rəyverir” (139).


218

Azərbaycan mədəniyyəti və dünya mədəniyyətinininkişaf mərhələləri. Siyasi mədəniyyət

Dünya tarixinin müxtəlif dövrlərində insanlar müxtəlif cürhəyat sürmüşlər. İnsanların maddi həyatı dəyişidikcə, ictimaiquruluşları da, şüur və həyat tərzi də, buna uyğun olaraqinsanlar özləri də təbəddülata uğramışlar. Onların arasındatarixi inkişafla, cəmiyyətdə baş verən dəyişiklilklərinxarakterilə şərtlənən fərq öz təcəssümünü mədəniyyətdə tapabilmişdir. Mövcud olan hər bir tarixi dövr cəmiyyətin xüsusiformasıdır. Buna görə hər bir xalqın öz mədəniyyətinə uyğunhəyat tərzi olmuşdur. Çox vaxt bütün dövrlər və xalqlar üçünhəlledici rolu öz adlarına yox, həmin təbii şəraitin adınayazırdılar, onu ilahiləşdirir, dini sitayiş, həqiqi pərəstişobyektinə çevirirdilər. İbtidai zamanlardan əsasını götürənçoxsaylı mifoloji və dini pərəstiş obyektləri insanlarıntəbiətdən bilavasitə asılılığının göstəricisidir. İnsanlar təbiətəxüsusi insani xassələr verirdilər, təbiətin şüurlu, iradəliolmasını, hadisələrin gedişini qabaqca müəyyənləşdirəbilməsini fikirləşirdilər. Mədəni xassələrin təbiət hadisələrinəvə proseslərinə aid edilməsi insanın təbii mühitdən hələ tamasılı olmasının sübutudur.

Mədəniyyət fenomeninə kulturoloji yanaşmanın mənasıbundan ibarətdir ki, o, özündə maddi və mənəvi istehsalınnəticələrini əks etdirir. Mədəniyyət ictimai tələbatı ödəməküçün əsrlər boyu bəşəriyyət tərəfindən yaradılan və yaradıl-maqda olan maddi və mənəvi sərvətlərin məcmusudur, bu sər-vətlərin istehsalı, istehlakı yayılması və qorunması prosesidir.

Kulturologiyada mədəniyyət sosial təbiətə malik olan vəsosial münasibətlərdə ifadə edilən əşyaların, ideyaların, dəyərlitəsəvvürlərin, mənəvi-əxlaqi ünsürlərin, estetik aləminyaradılması, mənimsənilməsi, saxlanılması və yayılmasınaistiqamətlənən mürəkkəb dinamik hadisə kimi araşdırılır.Müxtəlif elmlər – fəlsəfə, tarix, sənətşünaslıq, etnoqrafiya və


219

kulturologiya mədəniyyəti “öz predmeti” hesab etsə də,cəmiyyətşünaslığı hər şeydən əvvəl, cəmiyyətin fəaliyyəti vəinkişafı, cəmiyyətin fəaliyyəti və inkişafında mədəniyyətin yerivə rolu maraqlandırır. Mədəniyyət sosiumda baş verən hər birdəyişikliyə dəqiq münasibət bildirir və xeyli sosial proseslərifopmalaşdırmaqla həmin dəyişikliyə müəyyən təsir göstərir.

Mədəniyyətin tarixi bəşəriyyət tarixi kimi qədimdir. Həmintermindən müstəqil əhəmiyyət kəsb etmək etibarilə daha tamşəkidə XVII əsrdə istifadə olunmuşdur. Tanınmış almantarixçisi S.Pufendorfun (1632–1694) formalaşdırdığımədəniyyət anlayışı, ümumiyyətlə, insanı, xüsusilə ictimaitəsisatları, paltarı, dili, elmi, əxlaqi özündə birləşdirir. Bunlarisə zəka və adətlərlə istiqamətlənir. Mədəniyyətə aid fikirləriniİ.Herder (1744–1803) və Adelunq (1732–1806) həmin nəzəriçərçivədə şərh edirdilər. Eyni zamanda ümumi mədəniyyətanlayışının tərkib hissəsi olan siyasi mədəniyyət anlayışınıelmə məhz XVIII əsrdə alman filosofu Herder gətirmişdir.

Yalnız məşhur ingilis antropoloqu E.B.Teylorun“bəşəriyyətin qədim tarixinin kəşfi” adlı əsərinin meydanaçıxması ilə (1866) mədəniyyət anlayışı elmi cəhətdənəsaslandırıldı. O, həmin əsərdə bəşər mədəniyyətinin ibtidaiinkişaf mərhələsini tədqiq edərək mədəniyyət anlayışınınbaşlıca müddəalarını formalaşdırdı. E.B.Teylor həmin kitabınınardınca yazdığı “İbtidai mədəniyyət” kitabında isə mədəniyyətanlayışını daha geniş və əhatəli elmi məzmunla zənginləş-dirərək göstərir ki, insanın təbiəti, psixologiyası və təfəkkürüetibarilə eynidir, elə buna görə də müxtəlif xalqların mədəniy-yəti vahid və eyni yollarla tərəqqi tapır. Teylor belə hesabedirdi ki, çoxsaylı ictimai hadisələr, primitiv və sivilizasiyalıxalqların adətləri, imkanları oxşardır və ya eyniliyi ilə xarak-terizə olunur. O, mədəniyyəti müəyyən inamlardan, adətlərdən,vərdişlərdən, alətlərdən, paltardan, əxlaqdan, incəsənətdən,mülkiyyət qaydalarından ibarət olan sosial bütövlük kimiqiymətləndirirdi. Teylorun mədəniyyətə dair baxışlarına


220

maarifçilər didaktik və maarifçi mövqedən yanaşaraq mədəniy-yəti cəmiyyətdən təcrid edilmiş muxtar sahə kimi əsaslandır-maqla onu cəmiyyətə qarşı qoyurdular. Bu fikir müasirkulturologiya üçün qəbul edilməzdir. Çünki mədəniyyətin özüspesifik sosial sistemdir, cəmiyyətdə mövcud olan, cəmiyyətləqarşılıqlı əlaqə kəsb edən xüsusi sosial fenomendir.

Klassik alman fəlsəfəsində mədəniyyət qeyri-həqiqigerçəkliyin sahəsi (İ.Kant) və ya ruhun müstəqilliyi və azadlığıkimi (İ.Fixte) müəyyənləşdirilir. Kant qeyd edirdi ki, insanmədəniyyətə qeyri-həqiqi gerçəklikdən daxil olur.

D.Bidney mədəniyyət anlayışına aid təsəvvürlərindəki səhvcəhətləri tipolojiləşdirərək: 1) Pozitiv, 2) Normativ, 3)Metafizik, 4) Kulturoloji, 5) Naturalist formada qruplaşdırır.

Mədəniyyətə dair müasir təsəvvürlərin formalaşmasınaF.Boasa, Rut Benedikt (1887–1948), A.L.Kreber (1876–1960)və V.Malinovski mühüm təsir göstərmişdir. V.Malinovskininfunksionalizm nəzəriyyəsi bu baxımdan daha əhəmiyyətlidir.Yuxarıda adlarını qeyd etdiyimiz tədqiqatçılarla yanaşımədəniyyətin öyrənilməsinə A.R.Redklif Braun, A.Kazo,A.Krayt, sosial antropoloqlardan R.Firt və M.Fortesdiqqətəlayiq əsərlər yazmışlar (136., s.108).

Tədqiqatçılar mədəniyyəti müxtəlif mövqelərdən qiymət-ləndirirlər. Lakin bütün hallarda həmin sosial fenomen yalnızinsanların fəaliyyətinin nəticəsi deyil, eləcə də üsulu kimidəyərləndirilir. Mədəniyyət probleminin görkəmli müasirtədqiqatçısı A.İ.Arnoldov onu konkret tarixi inkişaf kəsb edənmənəvi sərvətlər sistemi, cəmiyyətin mənəvi potensialı,insanların yaradıcılıq prosesi və insanlar arasında müəyyənmünasibətlərin ifadəsi kimi nəzərdən keçirir. M.S.Kaqanmədəniyyəti insanların fəaliyyəti nəticəsində meydana çıxanhadisə, mənəvi mədəniyyəti isə onun tərkib hissəsi kimi təhliledir. G.A.Baller qeyd edir ki, mədəniyyət yalnız maddi vəmənəvi sərvətləri edyil, həm də bəşər tarixinin hər birmərhələsi üçün səciyyəvi olan mədəniyyətin yaradılması və


221

istifadə olunması metodunu, müəyyən əmək vərdişlərini, təhsilənənələrini, eləcə də yaradılan sərvətlərin yayılması vəmübadiləsinin təşkili formalarını, onların saxlanılmasını vəsairəni əhatə edir. Danilo J.Markoviç mədəniyyətlə cəmiyyətinqarşılıqlı əlaqəsi mexanizminin açılmasına, əmək vəmədəniyyətin bir-birini qarşılıqlı şərtləndirməsinə,mədəniyyətlə sivilizasiyanın spesifik, fərqli cəhətlərinin üzəçıxarılmasına xüsusi dtqqət yetirir (123, s.24).

V.E.Davidoviç, Ö.A.Jdanov və başqalarının tədqiqatlarındamədəniyyət fəaliyyət üsulu (texnologiyası) kimi araşdırılır.L.N.Koqanın fikrincə mədəniyyət sosial sistemin fəaliyyətiüçün əhəmiyyət daşıyan ünsürlərin məcmusudur (125, s.76-80).

Mədəniyyət probleminin elmi təhlili ilə əlaqədar çoxsaylıtədqiqatların mövcudluğuna baxmayaraq mədəniyyətin perd-metilə bağlı başlıca nəzəri-metodoloji prinsiplər hələ kifayətqədər hərtərəfli şərhini tapmamışdır. Bu mənada bir neçəbaşlıca prinsipial müddəaların müəyyənləşdirilməsi zəruridir.

Birincisi, mədəniyyəti cəmiyyətin mənəvi sahəsinin ənmühüm sistemli keyfiyyəti kimi əsaslandırılan tədqiqatlçılarınmövqeyi xüsusilə diqqətəlayiqdir (138, s.165-183). Bubaxımdan cəmiyyət və mədəniyyət anlayışlarının nisbəti bütövvə hissənin deyil, bütöv ilə keyfiyyətin nisbəti kimi izah edilir.Mədəniyyətin keyfiyyətli inteqrativ hadisə kimi müəyyənləş-dirilməsi böyük mənaya malikdir. Bu isə öz növbəsindəmədəniyyətin təsir gücünü, ictimai həyatın bütün sahələrindəfəaliyyətini göstərir.

İkincisi, mədəniyyət həmişə yaradıcı fəaliyyətlə bağlıolmaqla onun həm maddi həm də mənəvi tərəfi insan zəkasınınsəciyyələndirilməsinin ayrılmaz hissəsi kimi mövcuddur və o,ən mühüm problemlərin həllində böyük dəyişdirici qüvvə kimiçıxış edir.

Üçüncüsü, kultulogiyada mədəniyyətə maddi və mənəvisərvətlərin məcmusu kimi baxmaq məqsədəuyğundur. Bu


222

yanaşmada sərvətlər və ya tələbatlar bir-birinin əvəz edilməsikimi başa düşülmür, eləcə də sərvətlərə adi səviyyədə deyil,sistemli münasibət bildirilir. Bununla bağlı belə bir təsəvvüryarana bilər ki, mədəniyyət məhz müsbət hadislərə aidedilməlidir. Elə isə bəs mənfi sərvətlər hara şamil olunmalıdır?

Dördüncüsü, mədəniyyət anlayışını müəyyənləşdirərkənnəzərə almaq lazımdır ki, estetik komponent (estetiklik) insanındünyaya sərvətli münasibətlərinin və insanların fəaliyyətsahəsinin spesifik təzahürüdür.

Nəhayət, mədəniyyətin sosiologiyası belə bir nöqteyinəzərdən çıxış edir ki, mədəniyyət mədəni-tarixi prosesinsubyekti olmaq etibarilə, ictimai fərdlərin özünü reallaşdırmasısahəsi kimi fəaliyyət göstərməsinə, bir tərəfdən cəmiyyətininkişafına istiqamətlənən hadisə, digər tərəfdən isə hər birfərdin özünün mənəvi aləminin formalaşmasını vətəkmilləşməsini şərtləndirən xüsusiyyət kimi diqqətyetirilməlidir. Cəmiyyətin mənəvi mədəniyyəti onun mənəvihəyatı ilə qırılmaz əlaqəyə malikdir və bir-birilə qarşılıqlısurətdə bağlıdır. Mənəvi mədəniyyət nə qədər çox inkişaf etmişolarsa, mənəvi həyat da bir o qədər zəngin olar. Eyni zamandamənəvi həyatın inkişafı mənəvi mədəniyyətin zənginləşməsinişərtləndirir. Bir sözlə, mədəniyyətdə insanın sosial-şəxsiyyətkeyfiyyətləri ifadə olunur və möhkəmlənir.

Mədəniyyət ictimai fəaliyyətin tərəflərindən biri hesabolunur. Elə buna görə onun təzahürünün xüsusi üsulları möv-cuddur. Başqa sözlə, mədəniyyət ictimai tərəqqinin ölçüsüdür,humanist məqsədlərin təcəssüm dərəcəsidir və mənəvisərvətlərin birləşməsinin xüsusi formasıdır. Elə bu mənadamədəniyyətin spesifik sosial sistem kimi təhlili hər şeydənəvvəl, mədəniyyət və cəmiyyətin nisbəti məsələsininaydınlaşdırılmasını tələb edir.

Çağdaş kulturologiyada və mədəniyyət nəzəriyyəsindəmədəniyyət və cəmiyyət arasındakı münasibətlərinmüəyyənləşdirilməsi ilə bağlı müxtəlif baxışlar hökm sürür.


223

Həmin baxışlar iki istiqamətdə diqqəti cəlb edir. Birinciistiqamətə görə mədəniyyət özünəməxsus müstəqil bütövlükkəsb etdiyi üçün, onu cəmiyyətdən asılı olmayan sistem kimiöyrənmək zərurəti ortaya çıxır. Məlum təsəvvür müasir kultu-roloji nəzəriyyələrdə öz ifadəsini tapır. İkinci istiqamətintərəfdarı isə cəmiyyətə mədəniyyətin hər şeyi əhatə edənkonteksti kimi baxırlar. Lakin belə halda da cəmiyyət vəmədəniyyət anlayışları eyniləşdirilmir. Belə nəzəri konsepsiyaçərçivəsində etiraf olunur ki, cəmiyyət və mədəniyyət tameynilik təşkil edə bilməz. Çünki müəyyən mədəniyyət hətta hərhansı dərəcədə konkret cəmiyyətin məhsulu olmasa da, oözündə universal sərvətləri saxlayır, həm də elə sərvətləri ki,mədəniyyətin öz çərçivəsindən kənara çıxmağı bacarır.Cəmiyyət və mədəniyyət belə bir mənada da fərqləndirilə bilərki, bu fenomen həyat tərzinin özü və müəyyən cəmiyyətinmövcudluğu kimi qeyd olunur. Həmin nəzəri-kulturolojikontekstdə cəmiyyət mədəniyyətlə eyniləşdirilə bilməz, çünkimədəniyyət insanın mənəvi aləimnin məhsulu olmaqla onaimkan verir ki, öz gündəlik həyatından kənara çıxa bilsin.

Bütövlükdə mədəniyyət şəxsiyyətin və xalqların fərdiintellktinin, yaradıcılıq potensialının göstəricisidir. Təsadüfideyil ki, hər bir xalqın və şəxsiyyətin xarakterik xüsusiy-yətlərinə, daxili dünyasının mənzərəsinə və potensial imkan-larına bələd olmaq istəyənlər birinci növbədə onun yaratmışolduğu mədəni sərvət əsərlərinə və abidələrinə müraciəteditrlər. Çünki mədəniyyət yaradan xalq (şəxsiyyət) eynizamanda bu prosesdə özü formalaşır. Ona görə də xalqınxarakteri onun öz əsərində –mədəniyyətində üzə çıxır (84, s.9).

Müasir kulturologiyada “cəmiyyət” və “mədəniyyət”kateqoriyalarının işlədilməsi axırıncının bütöv fenomen kimibaşa düşülməsi zərurətindən irəli gəlir. Müasir Polyak alimiZ.Bauman “Mədəniyyət və cəmiyyət” kitabında mədəniyyətləcəmiyyətin semantik və genetik əlaqələrini qeyd etmiş vəgöstərmişdir ki, bunların nisbəti “xüsusinin ümumi


224

kompleksinin hər bir səviyyəsində tədqiqi” kimi tədqiq olun-malıdır. “Bütöv” anlayışını əsas götürməklə o, mövcudməsələnin təhlilində “sistem” anlayışından istifadə edir. Bu,həmin tədqiqatçıya imkan verir ki, mədəniyyət anlayışını həmsistem, həm də məcmu (müəyyən ünsürlərin toplusumənasında) kimi tədqiq etsin. “Bütöv” və “sistem” kateqori-yalarının başlıca əhəmiyyəti kompleksində Z.Bauman mədə-niyyət və cəmiyyəti iki bütöv kimi müəyyənləşdirir və beləqənaətə gəlir ki, “simvolların” təzahürü və bunların “nitq”şəklində təsisatlaşması mədəniyyət sahəsi ilə cəmiyyət sahəsinipraktiki və nəzəri baxımdan fərqləndirməyə zəruri imkan verir.

Funksionalizm nəzəriyyəsinin görkəmli nümayəndəsiTolkott Parsonsa görə cəmiyyət və mədəniyyətin həddinigöstərən “mədəniyyət sistemləri” və xüsusi “ictimai sistemlər”mövcuddur. Bunlar yarımsistemlər kimi səciyyələnməkləcəmiyyəti müəyyənləşdirirlər. O, belə hesab edir ki, cəmiyyətvə mədəniyyət eyni mənalı olmasalar da onları empirik yollafərqləndirmək qeyri-mümkündür. Mədəniyyətin və cəmiyyətinnisbətinə dair belə baxışlara Qordon Olportun nəzəri mülahizə-lərində də təsadüf olunur. O, iddia edir ki, mədəniyyət sistemiözündə şəxsiyyətə təsir göstərən ənənəvi anlayışları vəsərvətləri birləşdirir, eyni zamanda hər hansı şəxsin digərləri iləqarşılıqlı fəaliyyətdə bu sərvətləri yaratması ictimai sistemiəmələ gətirir.

Mədəniyyət cəmiyyətin yaranmasından sonra təşəkkültapan ictimai fenomendir. Mövcud sosial sistemin tarixənmeydana çıxan sosial normalarının və sərvətlərinin məcmusuonun mədəniyyətini yaradır. Mədəniyyət müxtəlif sosialsistemlərə və şəxsiyyətə münasibətdə obyektiv amil kimi çıxışedir. Eyni zamanda insanlar öz sosial və mədəni əhatəsinin buvə ya digər cəhətlərini, mövcud sosial sistemin mədəniyyətiniyaradır, müdafiə edir və dəyişdirirlər. Nəticədə mədəniyyətmövcud ictimai yarımsistemlərin və ya sosial birliklərin norma


225

və sərvətlərinin sistemi kimi fəaliyyət göstərir, inkişaf edir vədəyişilir, eləcə də insanların norma və dəyərlərini dəyişdirir.

Kulturologiya spesifik sosial sistem olmaq etibariləmədəniyyətin inkişafında bir neçə başlıca qanunauyğunluğudəqiqləşdirilir:

– Mədəniyyət tipinin təbiət və cəmiyyət həyatının sünişəraitindən asılılığı və onun bu şəraitə əks təsiri;

– Mədəniyyətin inkişafında varislik. Bu müvəqqəti(vertikal) və məkan daxilində (horizontal), pozitiv (bu və yadigər mədəni ənənələrin davamı) və neqativ (əvvəlki mədənitəcrübəni inkar etmək) şəkildə olur;

– Mədəniyyətin inkişafında qeyri bərabərlik. Bu, ikiaspektdə ifadə olunur; a) mədəniyyətin çirklənməsi vətənəzzülü dövrü ilə üst-üstə düşmür (məsələn, iqtisadiyyatda).Mədəniyyətin öz növləri qeyri-bərabər inkişaf edir.

Məsələn, bu gün bədii mədəniyətin yüksək səviyyədəinkişafını təsdiq ediriksə bunu siyasi mədəniyyətə aid edəbilmərik və ya ekoloji partlayış vəziyyətini inkar etməkmümkün deyildir.

– Mədəni prosesdə şəxsiyyətin rolu danılmazdır.– Mədəniyyətin inkişafında və fəaliyyətində elmin və

texnikanın yeri diqqətəlayiqdir. Bunar mədəni sərvətlərinistehsalı və yayılmasında yeni imkanlar açır. Mədəniyyətanlayışında insan yaradılan yox, yaradan, xarici şəraitə, əhatəolunduğu aləmə passiv şəkildə deyil məhz, dəyişdirici tarixisubyekt kimi təcəssüm olunur. Adi dildə və elmdə uzunmüddət “mədəniyyət” termini insan fəaliyyətinin nəticələrininməcmusu kimi işlədilmişdir (təbiət hadisələrindən fərqliolaraq) və buna görə obyektiv əsasa malikdir. Beləliklə,mədəniyyətin yalnız təbiətdən deyil, eləcə də cəmiyyətdənfərqləndirilməsi zərurəti meydana çıxır. Məhz bu əsasdaspesifik sosial sistem kimi mədəniyyətin tədqiqinin, onuncəmiyyətdə yeri və ictimai həyatla qarşılıqlı fəaliyyətimexanizminin öyrənilməsi daha qətiyyətlə həyata keçirilmişdir.


226

Mədəniyyət insanların qarşılıqlı fəaliyyətinin mühümmexinazmi kimi formalaşır, qrupların, birliklərin qarşılıqlıfəaliyyəti prosesində onların birliyinin və bütövlüyününsaxlanmasına kömək edir.

Kulturologiyada mənəvi, əxlaqi və estetik sərvətlərtəcəssüm olunduğu halda, sivilizasiya insan üçün utilitar, xaricivə ikinci dərəcəli mahiyyət daşıyır. Osvald Şpenqler“Avropanın süqutu” (1918) əsərində tarixin morfologiyası(qədim, orta, yeni əsrlər) ideyasına qarşı çıxır və sivilizasiyayabelə tərif verir: “Sivilizasiya son dərəcə xarici və son dərəcəsüni vəziyyətlərin elə məcmusudur ki, insanlar inkişafınaxırıncı mərhələsinə çatmağa qabildirlər” (102, s.41). O,özündən əvvəlki təriflərə qoşularaq sivilizasiyada səkkizmədəniyyət vahidinin mövcudluğu ideyasını irəli sürür: Romamədəniyyəti, Misir mədəniyyəti, Asur-Babilstan mədəniyyəti,Hind mədəniyyəti, Ərəb mədəniyyəti, Meksika mədəniyyəti vəQərbi Avropa mədəniyyəti.

L.Toynbinin sivilizasiyaya dair görüşləri isə bir növtamamlanmamış və ya diffuziyalı hesab oluna bilər. Bu aliminnəzəriyyəsinə görə bir sivilizasiyanı digərindən ayırmaqçətinliklə mümkündür. A.Toynbi ümumi sivilizasiya anlayışınaxeyli sivizilasiyanı, eləcə də çoxlu millətləri, dövlətləri vəictimai iqtitsadi formasiyanı əhatə edən bir sivilizasiyanı aidedir. A.Veberə görə mədəniyyət və sivilizasiya qarşılıqlıfəaliyyətilə səciyyələnir. O, mədəniyyətin genezisinə dairbaxışlarında mədəniyyətlə sivilizasiyanın qarşılıqlı fəaliyyətin-də üç cəhətin təzahürünü nəzərə çatdırır: sosial proses, siviliza-siyalı proses, mədəni hərəkat. Bunların qarşılıqlı fəaliyyətindəvə qarşılıqlı nüfuz etməsində həm də funksiyaları üzə çıxır.A.Veberin mədəniyyətlə sivilizasiyanın həddini müəyyənləş-dirmək cəhdindən, ümumiyyətlə, onun mürəkkəb müqayisəlitəhlilindən belə qənaətə gəlmək olur ki, mədəniyyət cəmiyyətinvə sivilizasiyanın konkret formalaşmasında mühüm ünsür kimisəciyyələnir. A.Veber belə nəticəyə gəlir ki, sosial proses,


227

sivilizasiyalı proses və mədəni hərəkat bir-biri ilə daimdinamik münasibətlərdə davam edir.

Ümumiyyətlə, sivilizasiya hər şeydən əvvəl, maddi vətexnoloji proseslə bağlılıq kəsb etmiş, öz əsasında yüksəkbəşəri sərvətləri təcəssüm etdirmişdir. Mədəniyyət insanlatəbiət, insan və cəmiyyət, insanla insan arasında münasibətlərsistemidir.

İnsanlar onların həyatında çox şeyin özlərindən, öz fiziki vəmənəvi fəallıqlarından, əmək fəaliyyətlərindən asılı olduğunudərk etdikcə, mədəniyyət haqqında ilk təsəvvürlər yaranmağabaşladı. Əldə edilən məhsulun allahların mərhəmətindən deyil,torpağın becərilmə keyfiyyətindən asılı oldğunu başa düşmək,səcdə obyekti olan təbiət ilə onun dəyişdirilməsi vəyaxşılaşdırılması nəticəsi olan mədəniyyət arasında fərqqoymaq üçün zərurəti yaranırdı. Mədəniyyət aləmində hər birəşayaya və ya hadisəyə təbiət qüvvələrinin və olduqca böyükfövqəltəbii qüvvələrin təsir nəticəsi deyil, insanların özlərinintəbiətin bilavasitə verdiyi şeyləri təkmilləşdirməyə, becərməyə,dəyişdirməyə yönəldilmiş səylərinin nəticəsi kimi baxılır.Mədəniyyət insanın özü ilə özünün yaratdığı arasındakı fərqkimi dərk edilir. Deməli, mədəniyyətin kəşfində insanınözünün özündən, öz əmək fəaliyyətindən, özünün yaradıcıməhsuldar qüdrətindən asılılığını dərk etməsi özünü göstərir.

Varlıq sahəsinin mövcudluğu nə təbii zərurətdən, nə dəilahi qismətindən yox, müstəqil və azad varlıq sayılan insanınfəaliyyəti nəticəsində determinə olunur. İnsanı yaradıcı surətdəquruculuq qüvvələri mənbəyi hesab edən yeni dövrün şüuru,həmin qüvvələrin təsirindən yaranan “sahəni”, mədəniyyətsahəsinin ümumi şəkildə təsvirini vermişdir. Mədəniyyət aləmi– yalnız insanın özünün meydana gətirdiyi aləmdir.Mədəniyyətdə insan yaradılan canlı kimi deyil, yaradıcı məx-luq kimi xarici və ondan asılı olmayan şəraitin təsirinin passivobyekti deyil, özü dəyişdirə və yenidən qura bilən bir subyektkimi təqdim olunur.


228

Mədəniyyəti ancaq fərdlərin daxili səbəblərdən mənəviinkişaf sahəsi kimi şərhetmənin tam tərsi olan, onların fəal-praktik varlıq kimi mövcudluğunun əsl inkişafının sahəsi kiminəzərdən keçirir. Aydın olur ki, mədəniyyət həm maddi, həmdə mənəvi formalar daxil olmaqla insanların bütün ictimaifəaliyyət sahəsini əks etdirir. Deməli, hazırda mədəniyyətə,ancaq mənəvi həyat hadisələri və prosesləri aid edilirsə, bunəzəri mülahizələrdən çox ənənə ilə aydınlaşdırılır. Ənənəninözünün də tənqidi dərk olunması vacibdir.

Deməli, mədəniyyətin başlıca vəzifəsi, insanın ictimaifəaliyyət subyekti kimi inkişafıdır. Mədəniyyətin obyektləri əngeniş mənada, təbiət və cəmiyyətdir (bura insanın özü, onunmənəvi aləmi də daxildir).

Ümumi mənada mədəniyyətin tam sisteminin strukturunuda iki böyük sahəyə ayırmaq lazımdır: insanın təbiətidəyişdirmək prosesində onun dəyişilməsi ilə bağlı olan maddimədəniyyət, insanın mənəvi aləminin və sosial varlığınındəyişməsi ilə əlaqədar olan mənəvi mədəniyyət.

Dövlət mədəniyyət siyasətinin səmərəliliyi ruhi mədəniyyətsahəsinin ideoloji, texnoloji və təşkilatı səviyyələrdə idarəetməsistemlərinin səmərəliliyindən asılıdır. Əgər idarətetməninməqsədi mədəniyyətin bütün sahələrinin ahəngdar, qarşılıqlısurətdə əlaqəli inkişafıdırsa, onda onun əsas fəaliyyət sahəsi –mədəniyyətin müasir, “mənəvi istehsalın” əsas qüvvəsini təşkiledən təhsil, elm və incəsənət kimi aparıcı sahələrintənzimlənməsidir. Bundan ötrü dövlət hüquqi, təşkiltat vəmaddi vasitələrdən istifadə edir (81, s.19).

Mədəniyyətə dair bölgü, əlbəttə, şərti və nisbidir. Realhəyatda mədəniyyətin vahid sisteminin bütün bu elementlərisıx qarşılıqlı əlaqədədir və bir-birinə qarşılıqlı təsir göstərir.Mədəniyyətin müasir inkişaf dövründə bu daha aydın təzahüredir. Elmi-texniki inqilab qanunauyğun surətdə maddi vəmənəvi mədəniyyətin getdikcə daha böyük inteqrasiyasınasəbəb olur. Əvvəla mənəvi mədəniyyətin maddi tərəfinin rolu


229

və əhəmiyyəti durmadan artır (kütləvi informasiya və təbliğatvasitələri, mətbuat, radio, televiziya, kino inkişaf edir,televizor, maqnitofon, tranzistorlu radioqəbuledici,videokasetlər kimi mədəniyyətdən evdə istifadə vasitələrimeydana çıxır), digər tərəfdən maddi mədəniyyətdə onunmənəvi tərəfləri böyük rol oynayır (istehsal “elmiləşir”,tədricən cəmiyyətin bilavasitə məhsuldar qüvvəsinə çevrilir,istehsalat estetikasının rolu artır və s.). Maddi və mənəvi mədə-niyyətlərin qovuşuğunda elə ictimai hadisələr (dizayn, elmitədqiqat və o onun nəticələri, istehsalat təlimi və s.) baş verirki, onları təkcə maddi mədəniyyətə, yaxud yalnız mənəvimədəniyyətə aid etmək olmaz. Bütün bunlar mədəniyyətin icti-mai hadisə kimi bütövlüyünü sübut edir.

Bu vacib zərurətin səbəbi əvvəla kulturoloji konsepsiyaüçün prinsipial əhəmiyyətə malikdir. Həmin mədəniyyət onunidealist konsepsiya tərəfdarlarının iddiası kimi cəmiyyətinyalnız mənəvi həyatı ilə deyil, ictimai həyatın bütün sahələri iləüzvü əlaqədədir. İnsan birinci növbədə əmək sayəsindəformalaşır və inkişaf edir. Maddi mədəniyyətin “insanyaradıcı”mahiyyəti və onun əsası kimi kulturoloji tərəfdən hərtərəfliəsaslandırılmışdır.

Sonra, mədəniyyətin bu iki sahəsinin hər biri insanınictimai varlıq kimi inkişafına xüsusi təsir göstərir. İnsanlarınmaddi-dəyişdirici fəaliyyətinin məqsədi (bu fəaliyyətprosesində, əlbəttə, insanlar da inkişaf edir, onların təcrübəsi,bilikləri, bacarıqları zənginləşir) hər şeydən əvvəl, müəyyənmaddi tələbatları ödəmək, bunun üçün lazımi maddi nemətləristehsalıdır. Mənəvi fəaliyyət sahəsində məhsulları bu və yadigər qrupun xeyrinə müəyyən insanın formalaşdırılmasıməqsədlərinə xidmət edən mədəniyyət sahəsində isə“insanyaradıcı” funksiya başlıca və əsas funksiyaya çevrilir.Deməli, mənəvi mədəniyyətin xüsusən bütün mədəniyyətsistemində yerini və rolunu aydınlaşdırır. Məhz bu sahədəkeçmiş zamanlardan bəri, mədəni fəaliyyəti həyata keçirmək


230

üçün geniş institut və müəssisələr şəbəkəsi (teatrlar, muzeylər,konsert salonları, sonralar isə klublar, kinoteatrlar və s.)mövcuddur. Həmin sahədə peşəkar mədəni fəaliyyətlə məşğulolan insanların böyük dəstəsi fəaliyyət göstərir. Nəhayət,mənəvi sərvətlər mədəniyyətin digər struktur elementlərininsərvətlərindən köklü surətdə seçilir.

Maddi mədəniyyətin xüsusiyyəti odur ki, o nə cəmiyyətinmaddi həyatına, nə maddi istehsalata, nə də maddi dəyişdiricifəaliyyətə bənzəmir. Maddi mədəniyyət bu fəaliyyəti onuninsanın inkişafına təsiri baxımından xarakterizə edir. İnsanınqabiliyyətini, yaradıcılıq imkanlarını, istedadını tətbiq etməsinəonun nə dərəcədə imkan verməsini, həqiqi qüvvələrini nə qədərhəyata keçirməsini təzahür etdirir. Bu mənada, mədəniyyətəgər təsərrüfat, istehsal xarakteri daşıyırsa, o əşya ilə örtülür,ona maddi mədəniyyət kimi baxmaq olar. Deməli, insan maddisərvətləri yaratmaqla öz biliyini, təcrübəsini, idealını və s.maddiləşdirir.

Beləliklə, maddi və mənəvi mədəniyyət mürəkkəbhadisələrdir. Maddi mədəniyyətə əmək mədəniyyəti, istehsalmədəniyyəti, məişət mədəniyyəti, təbii mühitə münasibətmədəniyyəti (ekoloji mədəniyyət) aiddir. Mənəvi mədəniyyətdaha mürəkkəbdir. Ona idrak mədəniyyəti (biliklərəyiyələnməklə və elmi fəaliyyətlə, daha doğrusu, elm və maarifsahələri ilə bağlı olan), əxlaq mədəniyyəti və estetikmədəniyyət daxildir. Mədəniyyətin mühüm tərkib hissələrindənbiri sosial-siyasi mədəniyyətdir. O ictimai siyasimünasibətlərin dəyişməsi prosesində insanın qüvvələrinininkişafını göstərir. Sosial-siyasi mədəniyyət heç də siyasişüurla məhdudluşmır, onun çərçivəsində insanların siyasibiliklərini və duyğularını, siyasi əqidələrini və siyasifəaliyyətin özünün mədəniyyətini, insanların dəyişdiricifəaliyyətini və sosial idarəetməsini ayırmaq olar.

Siyasi mədəniyyət ümumi mədəniyyət anlayışınınkomponentlərindən biridir. Mədəniyyət anlayışının digər


231

tərəfləri isə maddi və mənəvi mədəniyyətdir. Siyasimədəniyyətin məzmunu və strukturu barədə əhatəli və düzgüntəsəvvürə yiyələnmək üçün “mədəniyyət” anlayışının, xüsusilə,mənəvi mədəniyyətin mahiyyətinin qısa təhlili lazımdır.İctimai inkişafın hər bir müəyyən konkret mərhələsimədəniyyətin yeni tarixi tipini yaradır. Cəmiyyətin tarixiinkişaf mərhələləri yeniləşdikcə mədəniyyətin məzmunu dadəyişir və təkmilləşir. Mədəni tərəqqi prosesi yalnız maddi vəmənəvi sərvətlərin toplanması mənasında başa düşülməməlidir.Bu proses həm də bəşər mədəniyyətinin irəliyə doğru inkişafı,insanların tarixən təşəkkül tapan mənəvi fəaliyyətinintəkmilləşməsi və yetkinləşməsi kimi çıxış edir. İnsanlarınmənəvi fəaliyyətinin nəticələrəini əhatə edən mənəvimədəniyyət maddi mədəniyyətlə əlaqə daşıyır. Mədəniyyətdəictimai həyatın zənginliyi ifadə olunur. Mədəniyyət ictimaitələbatı ödəmək üçün əsrlər boyu bəşəriyyət tərəfindənyaradılan və yaradılmaqda olan maddi və mənəvi sərvətlərin,dəyərlərin məcmuyudur. Ancaq mədəniyyət insanlarınfəaliyyətinin nəticəsi deyil, o həm də əməli dəyişdirici fəaliyyətprosesidir. Tədqiqatçılar mənəvi mədəniyyəti müxtəlifmövqedən qiymətləndirirlər. Məsələn, mədəniyyət probleminingörkəmli tədqiqatçılardan biri olan A.İ.Arnoldov mənəvimədəniyyəti konkret tarixi inkişaf kəsb edən mənəvi sərvətlərsistemi, cəmiyyətin mənəvi potensialı, insanların yaradıclııqprosesi və insanlar arasında müəyyən münasibətlərin ifadəsikimi nəzərdən keçirir. M.S.Kaqan mədəniyyəti insanlarınfəaliyyəti nəticəsində meydana çıxan hadisə, mənəvimədəniyyəti isə onun tərkib hissəsi kimi təhlil edir. Əlbəttə,mədəniyyət spesifik mənəvi fəaliyyətin məhsulu olmaqetibarilə son nəticədə mənəvi xarakter daşıyır.

Hegelə gəldikdə o, mədəniyyətin predmetini yalnızcənnətin qanunlarını öyrənməklə məhdudlaşdırırdı. İncəsənətinmənşəyi və mahiyyətini idealist mövqedən izah edən Hegelonu “mütləq ruhun” inkişaf mərhələsinin məhsulu hesab edildi.


232

Eyni zamanda, Hegel göstərirdi ki, incəsənəti elmin köməyi ilətəhlil etmək olar. “Estetikaya dair mühazirələr”ində Hegelgöstərir ki, “estetikanın predmeti gözəllik səltənətindən, dəqiqdesək, incəsənət sahəsindən, daha dəqiqi isə məhz bədiiyaradıcılıqdan ibarətdir”. Hegelə görə “estetika” – incəsənətinfəlsəfəsi, “bədii yaradıcılığın fəlsəfəsidir”.

Hegel mədəniyyəti yalnız və yalnız incəsənətin, bədii yara-dıcılığın fəlsəfəsi adlandırdıqda səhfə yol verir. Habelə, Hegelbütün təbiət sahəsini, gerçək aləmin gözəlliyini mədəniyyətintədqiqat dairəsindən çıxarır. Lakin Hegelin mədəniyyətnəzəriyyəsinin xeyli müsbət ünsürləri vardır (121, s.7).

Bütövlükdə, mədəniyyət yalnız maddi və mənəvi sərvət-lərin məcmuusu olmadığı kimi, mənəvi mədəniyyət də ancaqmənəvi sərvətlərin toplusundan ibarət deyildir. Mənəvimədəniyyət nəinki yaradılan və yaradılmaqda olan mənəvisərvətlərin məcmusunu və istehsalını, mövcud cəmiyyətinəvvəlki inkişaf mərhələsindən mədəni irs kimi saxladığısərvətləri, həmçinin mənəvi sərvətlərin yayılması və istehlakınıözünə aid edir. Mədəniyyət müəssisələrini, təhsil sistemini vəkütləvi informasiya vasitələrini özündə birləşdirir. Mədəniyyətmüəssisələri və kütləvi informasiya vasitələri mənəvimədəniyyətin istehsalı, yayılması və saxlanmasında mühüm roloynayır (125, s.97).

G.A.Baller haqlı olaraq qeyd edir ki, mədəniyyət yalnızmaddi və mənəvi sərvətləri deyil, həm də bəşər tarixinin hər birmərhələsi üçün səciyyəvi olan mədəniyyətin yaradılması vəistifadə olunması metodunu, müəyyən əmək vərdişlərini, təhsilənənələrini, eləcə də yaradılan sərvətlərin yayılması vəmübadiləsinin təşkili formalarını, onların saxlanmasını və s.əhatə edir.

Mənəvi mədəniyyət bu və ya digər dərəcədə ictimai həyatınbütün sahələrində nəzərə çarpır. Lakin mənəvi mədəniyyətdaha əhatəli, geniş və çoxcəhətli şəkildə mənəvi həyatsferasında öz əksini tapır. Mənəvi mədəniyyət cəmiyyətin


233

mənəvi həyatının inkişaf etməkdə olan keyfiyyətcə müəyyəntipi kimi çıxış edir.

Mənəvi mədəniyyət həmçinin, bu və ya digər sosialsistemdə formalaşan şəxsiyyətin mənəvi aləminin də şərtlən-dirir. Hər bir cəmiyyətin mənəvi həyatı həmin cəmiyyətdəmənəvi mədəniyyətin inkişaf dərəcəsi və nailiyyətləri iləsəciyyələnir. Mənəvi mədəniyyət mənəvi həyatın bütün mədəninəticələrini özündə birləşdirir. Deməli, “mənəvi həyat” və“mənəvi mədəniyyət” anlayışları bir-birinin sinonimi kimi çıxışetmir. Mənəvi həyat daha geniş anlayışdır, mənəvi mədəniyyətonun çox mühüm tərəflərindən biriidir. Həmin anlayışlarümumi məzmununa görə bir-birinə uyğun gəlsələr dəmədəniyyət mənəvi həyatdan sistemliliyi, nizama salınmışstrukturu, tərtibatı və normaya düşmüş vəziyyəti ilə fərqlənir.

İnsanın mənəvi tarixi prosesin subyekti kimi fəaliyyətgöstərməsinə bir tərəfdən cəmiyyətin inkişafına istiqamətlənənhadisə kimi, digər tərəfdən isə hər bir fərdin özünün mənəvialəminin formalaşmasını və təkmilləşməsini şərtləndirənxüsusiyyət baxımından diqqət yetirilməlidir.

Mürəkkəb ictimai fenomen olan mənəvi mədəniyyətintəhlilinə birtərəfli deyil, kompleks yanaşmaq tələb olunur.Mənəvi mədəniyyət mənəvi sərvətlərin, ideyaların, biliklərin,görüşlərin, əxlaqi və fəlsəfi sərvətlərin, təhsilin, elmin,incəsənətin və s. məcmuudur. Mənəvi mədəniyyət ideyaların,görüşlərin mexaniki məcmuyu kimi çıxış etmir. O, həm dəşəxsiyyətin düşüncə tərzinin, təfəkkür mədəniyyətinin, əməlidavranışının formalaşmasında mühüm rol oynayır.

Əsrlərdən bəri inkişaf edib gələn sənət növləri sisteminibəşər dühası nə səbəbə yaratmışdır? Bəşəriyyət nədən bədiimədəniyyət təfəkkürünün daha da mürəkkəbləşməsi vədərinləşməsinə ehtiyac duyur? Sənətin bir yox bir çoxformalarda, növlərdə janrlarda meydana gəlməsi təşəkkülühansı təlabatdan doğmuşdur?


234

Bütün bu suallar sənət növləri və janrların uzun inkişaftarixi boyu filosofları, estetikləri, sənətşünasları, sənətkarlarınözlərini düşündürmüş, onların ən müxtəlif daban-dabana ziddmülahizələr və fikirlər irəli sürməsinə səbəb olmuşdur.Aristotelin, Nizaminin, Əfşarın, Didronun, Kantın, Hegelin,Çernişevskinin, Axundovun və o cümlədən zəmanəmizin birçox filosofları və estetiklərinin əsərlərində sənət növlərininmeydana gəlməsi, mövcudiyyət səbəbləri, bir-birinə olanmünasibətləri və xassələrinə dair dərin fikirlər söylənmiş, kon-septual səciyyə daşıyan baxışlar əsaslandırılmışdır.

Cəmiyyətin mənəvi mədəniyyəti onun mənəvi həyatı iləqırılmaz əlaqəlidir və bir-birilə qarşılıqlı təsirə malikdir.Mənəvi mədəniyyət nə qədər çox inkişaf etmiş olarsa, mənəvihəyat da bir o qədər zəngin olar. Eyni zamanda mənəvi həyatıninkişafı mənəvi mədəniyyəti zənginləşdirir. Bir sözlə,mədəniyyət insanın fəaliyyətinin komponentidir, onunhəyatının müxtəlif tərəflərini təmin edən fəaliyyət sisteminintərkib hissəsi və şərtidir.

Ümumi mədəniyyət anlayışına aid olan mənəvimədəniyyətlə yanaşı, siyasi mədəniyyət də mənəvi həyathadisəsidir. Mənəvi həyatın bütövlüyünü və zənginliyini təminedən amillər sırasında siyasi mədəniyyət spesifik yer tutur.Ümumbəşəri mədəniyyətin tərkib hissəsi olmaq etibarilə siyasimədəniyyət haqqında ilk təsəvvür hələ qədim Şərq ölkələrində,Yunanıstanda və Romada meydana gəlmişdir. Qədim Çininmütəfəkkir filosofu Konfutsi, antik Yunanıstan fəlsəfi fikriniensiklopedik zəka sahibləri Platon, Aristotel və başqaları siyasimədəniyyətin məzmunu və bəzi ünsürləri barədə maraqlıfikirlər söyləmişlər. Siyasi mədəniyyət anlayışını elmiədəbiyyata ilk dəfə XVIII əsrdə alman filosofu İ.Herdergətirmişdir. Bununla belə siyasi mədəniyyətlə bağlı olan siyasihadisələr haqqında nəzəriyyə məhz XX əsrin ortalarındatəşəkkül tapmışdır. Siyasi mədəniyyət nəzəriyyəsinə sanballıelmi töhfə Amerika alimləri Almont, Verba, ingilis Rous,


235

alman tədqiqatçısı Fon Boyme, fransız nəzəriyyəçisi Dyuverjevə başqalaı tərəfindən bəxş edilmişdir. Siyasi mədəniyyəttermininin siyasi elmi kateqoriyası kimi Qərb ədəbiyyatında ilkdəfə Amerika politoloqu Almont tərəfindən istifadəolunmuşdur. Bu politoloqun fikrincə siyasi mədəniyyət hər birsiyasi sistemin spesifikliyini əks etdirən siyasi fəaliyyətistiqamətinin xüsusi tipidir.

Siyasi mədəniyyət probleminə dair ən əhəmiyyətli fikirlərAmerika politoloqları Almont və Verbanın “Vətəndaşmədəniyyəti” kitabında irəli sürülmüşdür. Bü kitabda qeydolunur ki, “siyasi mədəniyyət mövcud sosial sistemin üzvləri-nin fərdi mövqelərinin və fəaliyyət istiqamətlərinin məcmu-sudur, siyasi fəaliyyətin əsasını təşkil edən və həmin fəaliyyətimənalandıran subyektiv sahədir. Fərdi fəaliyyət istiqamətləriözündə bir sıra ünsürləri, ilk növbədə idraki fəaliyyətistiqamətini müəyyənləşdirir. Digər sözlə, o, siyasi obyektlərvə ideallar haqqında dürüst və yanlış bilikləri, siyasi obyektlərbarədə mülahizə və rəyləri əks etdirir. Almont və Verbanınfikrincə, eləcə də bəzi digər tədqiqatçıların mülahizəsinə görəsiyasi mədəniyyət özündə mənəvi həyatın elə ünsürlərinitəcəssüm etdirir ki, bunlar siyasi fəaliyyət istiqamətinin dahasabit məcmusunu səciyyələndirir.

Elmi ədəbiyyatda siyasi mədəniyyətə çoxsaylı mövqedənyanaşılır, ona müxtəlif mənalı təriflər verilir. Siyasimədəniyyət fenomeninə müasir politoloqlar psixoloji,kompleks (ümumiləşdirici), normativ, evristik, sosial-psixolojivə aksioloji mövqelərdən diqqət yetirirlər.

Q.Almondun konsepsiyası kimi səciyyələnən psixolojiyanaşma siyasi mədəniyyəti sosial siyasi obyektlərə vəproseslərə istiqamətlənən psixoloji aspekt kimi əks etdirir.

D.Merfiq, R.Takker və L.Dittmirin görüşlərini əks etdirənkompleks, ümumiləşdirici yanaşma siyasi mədəniyyətisiyasətdə baş verənlərlə məhdüdlaşdırır. D.Merfiqə görə siyasimədəniyyət siyasi sistemlə eynilik təşkil edir. R.Takkerin


236

fikrincə siyasi mədəniyyət, siyasi münasibətlərdən ibarətdir vəspesifik məzmuna malik deyildir.

Normativ yanaşmada siyasi mədəniyyət siyasi sistemtərəfindən qəbul edilən siyasi davranış normaları vənümunələri kimi səciyyələndirilir. Bu fikri daha çox L.Pay vəD.Pol əsaslandırır.

Evristik konsepsiyaya görə siyasi mədəniyyət arzu olunandavranışın hipotetik (fərziyyəyə əsaslanan) normativ modelidir(S.Xantiqton).

Sosial-psixoloji mövqe isə siyasi mədəniyyəti ölçüyəsalınmış davranış norması kimi səciyyələndirir. Belə mövqeyəgörə siyasi mədəniyyətin məzmununu obyektiv sosial amillərmüəyyənləşdirir.

Aksioloji nöqteyi nəzər siyasi mədəniyyəti müəyyən qay-dalardan ibarət olan dəyərlərin məcmusu kimi qiymətləndirirvə ona həm müsbət, həm də mənəvi dəyərləri aid edir.


237

(58,s 59-62)Politoloqların müəyyən qismi haqlı olaraq siyasi

mədəniyyətin formalaşmasında mənəvi həyatın mühüm ünsürüolan siyasi şüurun roluna xüsusi üstünlük verirlər. Siyasimədəniyyətin məzmununun əhatəli və dürüst öyrənilməsi siyasişüurun mahiyyətinin izah olunması məqsədəuyğunluğunuşərtləndirir. Bununla əlaqədar qeyd etmək vacibdir ki, siyasişüur mədəniyyətin formalaşmasının ən mühüm ünsürü kimiçıxış edir. Qneseoloji baxımdan siyasi şüur siyasi elmin başlıcaanlayışları və kateqoriyaları ilə sıx bağlıdır. Siyasi şüur, siyasimədəniyyətin yüksək mərhələsidir. Onun inkişaf etmişformasıdır. Siyasi şüur, siyasi davranışın subyektivmexanizminin səmərəli əsası və cəmiyyətin siyasi sistemininsubyektiv fundamenti kimi çıxış edir. Dünya miqyasında bütüntədqiqatçılar tərəfindən siyasi şüur siyasətin psixi ifadəsininməcmusu, siyasətin subyektiv komponenti və müxtəlifşəraitlərdə çoxcəhətli səviyyədə təzahür edən ictimai şüurvariantı kimi qiymətləndirilir.

Dünya siyasi elmində siyasi şüurun subyekti əsasən üçsəviyyədə araşdırılır. Birinci səviyyədə aktual siyasi məzmundaşıyan məsələlərə dair cəmiyyətin kütləvi şüuru kiminəzərdən keçirilir (122, s.148-156). Kütləvi siyasi şüurcəmiyyətin siyasi mədəniyyətinin tipini və səviyyəsinimüəyyən edir, siyasi davranışın daha tipik və kütləvi variantınışərtləndirir. İkinci səviyyədə siyasi şüur siyasətlə bağlı olanböyük (sosial siniflər, milli etnik birliklər, əhalinin müxtəlif


238

qrupları və təbəqələri) və kiçik (siyasi elita, hərbi hökümətxuntası, hakim partiyanın siyasi bürosu, təzyiq qrupu tipiolmaq etibarilə müxtəlif lobbi birlikləri və s.) qrupların siyasifəallığının məcmusu kimi səciyyələnir (126, s.33-34).

Üçüncü səviyyədə siyasi şüur, siyasəti müxtəlif cür dərkedən, onu az və ya çox dərəcədə dəqiq qiymətləndirən və siyasiplanda məqsədyönlü fəaliyyət göstərən şəxsiyyətin, “siyasifərdin xarakteri və keyfiyyəti baxımdan başa düşülür”.

Cəmiyyətin siyasi şüurunda insanların praktiki fəaliyyəti iləbu fəaliyyətin sosial şəraiti arasındakı nisbət öz əksini tapır.Siyasi şüur dövlət hakimiyyətinin mahiyyətini dərk etməktələbatı kimi meydana gəlmişdir. Dövlət hakimiyyəti isə hərşeydən əvvəl, müxtəlif sosial qrupların mənafeyini ifadə edir.Deməli, siyasi şüur dövlət hakmiyyyətinə münaisbətdə sosialiqtisadi və ictimai münasibətəlrini əks etdirir. İqtisadi və sosialmənafelərin bilavasitə belə şərtlənməsi siyasi şüurunspesifikliyini doğurur və bu zəmində xüsusi siyasi mənafeformalaşır. Siyasi şüur ictimai şüurun digər tərəflərinə nisbətəniqtisadi bazis-lə daha sıx bağlıdır. Bu ondan irəli gəlir ki, siyasişüur, daha doğrusu, onun yüksək səviyyəsi olan siyasiideologiya iqtisadi bazislə dolayısı deyil, birbaşa əlaqə kəsbedir. Lakin bu əlaqənin özü də sosial qrupların mənafeyindənasılıdır. Qeyd etmək vacibdir ki, cəmiyyətin siyasi şüuruyekcins ola bilməz. Çünki o, bütün sosial qrupların vətəbəqələrin dövlətə münasibətlərini, sosial qruplar arasındakıqarşılıqlı münasibətlər sahəsini əhatə edir. Gerçəkliyin siyasicəhətdən düzgün qiymətləndirilməsi mövcud sosial sistemdəkifərdlərin və qrupların konkret vəziyyətindən asılıdır.

Hər bir sosial qrupun real vəziyyəti dövlət hakimiyyətinəmünasibətdə spesifik fərqlər kəsb etdiyinə görə bu hakimiyyətuğrunda mübarizədə daim siyasi mənafelərin toqquşmasınəzərə çarpır. Elə buna görə də dövlət hakimiyyətinin təşkilisiyasi təfəkkürün mərkəzi problemidir. Siyasi mənafeələrobyektiv xarakterə malik olduğuna görə hər bir adam açıq və


239

ya üstüörtülü şəkildə onun daşıyıcısı kimi çıxış edir. Özündəkəskin sosial ziddiyyətləri əks etdirən siyasi mənafeələr bütüncəmiyyətlərin həyatına nüfuz etmək qabiliyyətinə malikdir.Siyasi mənafelər hər bir tərəfdən sosial fəallığa malik olanbütün təşkilatların, birliklərin, fəaliyyətinin əsasını təşkil edir.Digər tərəfdən isə cəmiyyətdə sosial toqquşmaları şərtləndirir.

Kant insan hissinin rolunu mütləqləşdirir və göstərirdi ki,sənət insanın daxili duyğularını, təfəkkür, seyr duyğusu kimiqabiliyyətlərinin müəyyən yaradılıcıq sahələrinə proyeksiyaedilməsidir. Kanta görə poeziya insanın təfəkkürqabiliyyətinin, plastik sənətlər seyr etmə qabiliyyətinin, musiqiisə duyğu qabiliyyətinin törəmələridir. Kanta görə bədii sənətnövləri yalnız və yalnız mənəvi qabiliyyətlərin məşğuliyyətforması, əyləncə və oyunudur.

Sənət bölgüsündə obyektiv amilə əsaslananların dahamısının mütləq materialist olduqlarının güman etmək düzolmazdı. Məsələn, Hegel obyektiv idealist idi. O, sənətinmüxtəilif növlərinin özünəməxsusluqlarını və bənzərsizlikləriniinikas predmetindən, yəni oybektiv amildən çıxış edərək izahedirdi. Lakin Hegel bu obyektiv amili və onun inikası olansənət əsərinin özünü mütləq ideya ilə bağlayırdı. Maddi aləmin,təbiətin, cəmiyyətin özünü mütləq ruhun törəməsi kimigötürürdü, incəsənətin özünü ideyanın təcəssüməndə müəyyənmərhələ adlandırırdı.

Əlbəttə, siyasi şüurun məzmununun müəyyənləşdirilməsiyalnız sosial mənafeələr meyarı ilə məhdudlaşmır. Siyasişüurun öyrənilməsinin mühüm funksional istiqaməti həm dəonun adi və nəzəri-ideoloji formalarının tədqiq olunmasındaüzə çıxır. Siyasi şüurun bu formalarının məzmunu barədəmüəyyən təsəvvürə malik olmaq, siyasi mədəniyyətinmahiyyətini dərk etməyə xidmət edir. Heç də təsadüfi deyidirki, sosial fəlsəfəyə və siyasi elmə dair ədəbiyyatda siyasişüurun bu iki formasının – adi-praktiki (siyasi psixologiya) vəideoloji-nəzəri (siyasi ideologiya) siyasi şüurun öyrənilməsinə


240

mühüm diqqət yetirir. Belə maraq siyasi mədəniyyətanlayışının məzmununun məqsədyönlü tədqiqi baxımdan vacibvə əhəmiyyətlidir. Adi praktiki siyasi şüur özündə sistemləş-dirilmiş görüşləri və təsəvvürləri, o cümlədən müxtəlif sosialqrupların hisslərini və əhval-ruhiyyəsini, məsələn, həmrəyli-yini, düşmənçiliyini və s. əks etdirir. Nəzəri ideoloji siyasi şüurisə sosial qrupların, millətlərin, dövlətin köklü mənafeələriniifadə edən görüşlər, ideyalar sistemidir, cəmiyyətin necə təşkilolunmasına, onun dövlət quruşunun xarakterinə və hansısiyasəti həyata keçirməsinə dair baxışlar sistemidir.

(58, s.67)Adi praktiki siyasi şüur insanların əməli fəaliyyətindən,

sosial təcrübəsindən hasil olmaqla kortəbii surətdə meydanagəlir. Həmin şüur emosiyalardan və dəyişməkdə olan sosialtəcrübədən asılı olaraq çox hallarda sabit xarakter daşımır. Adisiyasi şüurda təzahür edən müəyyən tiplər siyasi təfəkkürünmükəmməl şəkildə formalaşmasına mane olur. Hər hansı sosialqrupun adi siyasi şüuru gündəlik həyatda necə təzahür edirsə,hakimiyyətə münasibətdə də bu cür nəzərə çarpır. Adi siyasişüurun məzmunu zəkanın ümumiləşdirici fəaliyyətində geniştarixi perspektivdən, nəzəri düşüncə tərzindən və fəlsəfikateqoriyalardan məhrumdur. Bununla yanaşı adi şüur məhzobyektiv sosial gerçəklikdən birbaşa asılı olduğu üçün onun


241

gündəlik məzmunu özündə təmsil etdiyi sosial qrupun siyasiideologiyasının ruşeymlərini də əks etdirir.

Siyasi şüurun məzmunu barədə qeyd etdiyimiz mülahizələrbütövlükdə siyasi mədəniyyət anlayışının mahiyyətini vəfunksiyalarını düzgün başa düşməyə xidmət edir. Unutmaqolmaz ki, siyasi mədəniyyətin formalaşması hər şeydən əvvəlsiyasi şüurun tərbiyə olunması prosesidir.

Sənət növlərinin təsnifini verərkən zaman və məkananlayışlarını əsas götürmək daha münasib və məqsədə-uyğundur, zira dərin nəzəri köklər və ümumiləşdirmələr dahageniş əhatə dairəsinə malikdir.

Sənətləri üç zümrəyə – zaman, məkana görə ayırmağınfəlsəfi əsası da möhkəmdir, çünki zaman və məkan materiyanıniki əsas varlıq formalarıdır, hər bir sənət əsəri isə şeydir,perdmetdir, maddi, oybektiv reallıqdır.

Son nəticədə sənətin zümrələrə, növlərə bölgüsünün zəru-rəti və ciddi əhəmiyyəti ondan irəli gəlir ki, hər bir sənət növü-nün xasəslərini, ümumi və xüsusi cəhətlərini insanın mənəviinkişafında oynadığı rolu, bəşərin mədəni tərəqqisində inteqra-siya, sintez yollarını (bunu da xatırlayaq ki, bəşəriyyətingerçəkliyi, həyatı ilk estetik duyuş, qavrayış və nisbi idrakmərhələsində də sənət sintetik bir mahiyyətdə olmuşdur) dahadərindən, əsaslı və geniş şəkildə meydana çıxarıb tədqiq etmə-yə və müəyyən hökmlər çıxarmağa imkan verir (120, s.158).

Ümumiyyətlə, mədəniyyət sisteminin əsas sahələrindən hərbiri insanların bütöv fəaliyyəti ilə üzvi surətdə əlaqədardır.Şəxsiyyətin, qrupların, yaxud bütövlükdə cəmiyyətinmədəniyyəti haqqında biz ilk növbədə onların real fəaliyyətinininsanın inkişafına nə dərəcədə (və hansı istiqamətdə) təsirgöstərməsinə, hansı şəxsiyyət tipi formalaşdırmasına, hansısərvətlər (maddi və ya mənəvi) yaratmasına görə izahat veriirk.Ona görə mədəniyyəti yalnız insanların ictimai şüuruna müncəretmək, ümumiyyətlə, düzgün deyildir. “İnsanlar, söhbət əsil,fəaliyyət göstərən insanlardan gedir, onların məhsuldar


242

qüvvələrinin müəyyən inkişafı və bu inkişafa uyğun üunsiyyətilə, ünsiyyətin ən uzaq formaları da daxil olmaqla şərtlənəntəsəvvürlərinin ideyalarının və i.a. yaradıcılarıdırlar” (127,s.14). Məsələn, insanın əxlaq mədəniyyəti haqqında, birincinövbədə, onun davranışında hansı əxlaqi prinsiplərin vənormaların reallaşmasına görə və bu davranışın nə dərəcədəəxlaqi olmasına görə müzakirə aparırıq. Eyni şeyimədəniyyətin digər növlərinə də müvafiq olaraq deyə bilərik.Ancaq bu heç də mədəniyyətin özünün substansional əsasıyoxdur deməkdir. İnsanın həm maddi və həm də mənəvifəaliyyəti növlərinin nəticəsi o zaman mədəniyyət faktı olabilər ki, onun əsil qüvvələri mədəni sərvətlərdə və normalardamaddiləşsin. Onlar mədəniyyətin strukturunun substansionalelementləridir. Eyni zamanda, mədəniyyət strukturuna onun eləfunksional elementləri də daxildir ik, onlar mədəni fəaliyyətprosesinin özünü, onun tərəflərini, aspektlərini səciyyələndirir.Mövcud sərvətlər və normalar istehsalıdır, onların qorunması,bölüşdürülməsi, mübadiləsi və istehlakıdır.

Tərəqqinin müxtəlif tarixi formalarının konkret müqayisəsiüçün elmi ölçülər işlənib hazırlanmalıdır ki, onlarla mədəniyyətsahəsində keyfiyyət dəyişikliklərinə, mədəni istehsalın köhnətipindən yeni tipinə keçməklə əlamətdar hadisələrə obyektivqiymət vermək mümkün olsun. Bu zaman nəzərə almaqlazımdır ki, ictimai varlığın dialektikası sosial münasibətlərin,sosial mədəni təsisatların insanın təbii mühitlə əlaqələrinindəyişdirilməsini zəruri edir. İnsanların sosial mədəni həyatfəaliyyətinin bu cür dəyişdirilməsi bu həyat fəaliyyətində hansıproseslərin mütərəqqi, hansılarının isə qeyri-mütərəqqi olma-sına verilən qiymətin dəyişdirilməsini şərtləndirir. Zəruri dəyi-şikliklər müxtəlif amillərdən, məsələn, insanların real həyatfəaliyyətinin onlar üçün münasib və arzu edilən xarakteris-tikalar haqqında təsəvvürlərindən asılıdır.

Elmi idrakın analitik və müqayisəli prinsipi mədəniyyətintərəqqisinin diferensiyalı kriterlər sistemini yaratmağa və


243

onlardan hər birinin təsir sahəsini müəyyənləşdirməyə imkanverir.

Dekorativ tətbiqi sənətlə dəzgah incəsənəti arasındakıformalar bədii yaradıcılıq təcrübəsində çox tez-tez istifadəedilir. Burada süjetli pannolar, qobolenlər, platonlar, dekorativheykəllər və başqa formalar memarlıq nümunələrinin müəyyənhissəsini təşkil edir və onu təkrarlayır. Lakin bəzən həmin for-malara ayrıca olaraq, müstəqil bədii əsərlər kimi də baxılır.

Dekorativ-tətbiqi sənət əsas etibarilə özülü xalqyaradıcılığından alır. Dekorativ tətbiqi sənətdə ornamentinböyük əhəmiyyəti vardır. O, dekorativ tətbiqi sənət əsərlərinibəzəyir, memarlıqda və başqa dekorativ sənət sahələrində genişsurətdə istifadə edilir. Ornamentin ümumi üslub nişanələri buvə ya başqa bir xalqın təsviri sənət mədəniyyətininxüsusiyyətləri ilə müəyyən olunur. Onun müəyyən tarixi dövrərzində müəyyən sabitliyi və aydın ifadə edilmiş milli xarakterivardır. Ayrı-ayrı hallarda ornamentin xassəsi onun bəzədiyiəşyanın həcmindən, ölçüsündən, formasından və materialındanasılı olur. Adətən ornament naxışlarının ünsürləri bitki vəhəndəsə motivlərindən ibarətdir. Bir çox hallarda ornamentmotivlərində heyvan və insan rəsmlərinə də rast gəlmək olur.Belə hallarda rəsmlər ümumiləşdirilmiş şəkildə özünü göstərir,yəni bu rəsmlər həndəsiləşdirilir, şərtiləşdirilir.

Cəmiyyətin mədəni inkişaf səviyyəsi cəmiyyətdəyaradılmış mənəvi sərvətlərin həcmi ilə, yayılma miqyası vəinsan tərəfindən mənimsənilmə dərinliyi ilə müəyyən olunur.Mənəvi sərvətlərin yaradılması, yayılması və istifadə olunmasıüsulları isə cəmiyyətin sosial-mədəni təşkililə bağlıdır. Mənəvihəyatın dəyişməsi və inkişafı özünü birinci növbədə mədənisərvətlərin yaradılması, mübadilə edilməsi, bölgüsü və istifadəolunması üsullarını dəyişməsi və inkişafı kimi göstərilir.

Mənəvi mədəniyyətin müxtəlif sferalarının daha harmonikinkişafını təmin edən cəmiyyət mədəni tərəqqi yolunda müvəf-


244

fəqiyyətlə irəliləyir. Bu mədəni inkişafın zəruri kriterilərindənbiridir.

Tərəqqinin bir mühüm ölçüsü də insanların mədəni sər-vətlərə cəlb edilməsində sosial bərabərliyə nail omlaq dərə-cəsidir. Bu, cəmiyyətin sosial-mədəni təsisatlarının strukturun-da öz əksini tapır.

Bu bir faktdır ki, tarixi insanlar yaradır. Cəmiyyətin mədəniinkişaf tempi, onun vüsəti və səmərəliyi ona cəlb olunmuşinsanların yaradıcı fəallığının dərəcəsindən, onların əhatədairəsinin böyüklüyündən asılıdır. Buna görə də mədənitərəqqinin ən mühüm ölçülərindən biri xalqın tarixi prosesdəşüurlu iştirak dərəcəsi ilə, onun mənəvi fəaliyyətə cəlb olunmadairəsi ilə əlaqədardır. Xalqın əsl tarixi yaradıcılığı, mənəviəsarətin və onu doğuran səbəblərin aradan qaldırılmasına qarşıdura bilən mədəniyyət yaratmaq qabiliyyəti sürətlə inkişaf edir.

Ümumiyyətlə, mədəni tərəqqinin məzmunu şəxsiyyətininkişafı və formalaşması ilə bağlıdır, onun mühüm göstəricisicəmiyyətdə insanın yaradıcılıq qüvvəsinin və qabilliyyətinin,onun sosial fəallığının daha tam şəkildə təzahür etməsi üçünimkanların olmasıdır. Ona görə mədəni tərəqqi öz əksiniəvvəla, insanın mənəvi cəhətdən dolğun həyatını, onunintellektual və emosional qüvvələrinin inkişafını təmin edənreal şəraitdə, ikincisi, şəxsiyyətin mənəvi aləminin özündə,onun mənəvi tələbatının genişliyində və müxtəlifliyində,yaradıcılıq potensialında, istedadında görür. Öz növbəsindəmənəvi sərvətlərin insana təsirinin xarakteri və intensivliymədəniyyətin şəxsiyyətə təsiri ilə bağlıdır.

Azərbaycanda qədim dövrlərdən bəri daşoyma, rəngli kaşı,bədii metal, zərgərlik, dulusçuluq, bədii parça, xalçalıq, bədiişüşə, toxuma, bədii tikmə, ağacoyma, şəbəkə, camlıq,rizəkarlıq kimi dekorativ-tətbiqi sənət sahələri nəsildən-nəsiləkeçərək öz milli forma və bədii xüsusiyyətlərini davam vəinkişaf etdirmişdir.


245

Sovet hakimiyyəti illərində ənənəvi sənət sahələrininmütərəqqi tərəfləri inkişaf etmiş, sosialist dövrünün tələblərinəuyğunlaşmış milli formalar zənginləşdirmiş və dekorativliyidaha da kamilləşdirmişdir. Azərbaycan dekorativ-tətbiqisənətinin bir çox sahələri sənaye əhəmiyyəti kəsb etmiş vəkütləvi surətdə istehsal olunan əşyalar xalqımızın məişətinibəzəmişdir. Belə əsərlər utilitar əhəmiyyəti ilə yanaşıemosional təsir qüvvəsinə də malik xalq kütlələrinin estetiktələbatına cavab verir, incəsənət əsəri kimi insanlarıntərbiyəsində iştirak edir.

İnkişaf etməkdə olan müstəqil cəmiyyətdə mədənitərəqqinin mühüm səciyyəvi əlaməti onun kompleksliyidir.

Maddi və mənəvi mədəniyyətin bütün sahələrinin (siyasi,hüquqi, mənəvi, estetik, bədii və s.) harmonik inkişafı,cəmiyyətin mənəvi həyatının bütün sahələrinin daimkeyfiyyətcə təkmilləşməsi, mənəvi mədəniyyətin fəaliyyətgöstərməsi, onun daha da zənginləşməsi, və inkişafı, xalqınmədəni səviyyəsinin daim yüksəlməsi, onun mənəvitələbatının, mədəni ehtiyaclarının, mənəvi sərvətlərinbölgüsündə bərabərlik, onların ən geniş xalq kütlələri üçün açıqolması sayəsində cəmiyyətin bütün mədəni nailiyyətlərindənxalqın mənafeyi üçün, humanist məqsədlər üçün istifadəsayəsində daha əhatəli ödənilməsidir.


246

Azərbaycanla inkişaf etmiş dünya dövlətlərininmədəniyyət siyasətlərinin müqayisəli təhlili

Dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, milliyyətindən,irqindən, dinindən, cinsindən və siyasi partiya mənsubiy-yətindən asılı olmayaraq bütün xalqı və vətandaşları birləşdirəngüclü milli ideya olmasa heç bir ölkənin, o cümlədən Azərbay-canın milli təhlükəsizliyi etibarlı ola bilməz. Milli təlükəsizliktəkcə xarici düşməndən qorunmağı deyil, eyni zamanda daxildəbirlik əsasında dövlətin inkişafını və tərəqqisini təmin etməlidir.Məhz “müstəqillik”, “azərbayzançılıq”, “vətənçilik”, “öncəvətəndir”, “öncə Azərbacandır” – kimi səmərəli ideyalar tarixiköklərə söykənir. Bu ideyalar Azərbaycan dövlətinin təhlükə-sizliyinin və vətəndaşlarinin tərəqqisinin mökəm təməldaşlarından birini təşkil edə bilər.

Milli ideologiya hər bir xalqın milli maraqlarını, millimənafeyini, milli və tarixi ənənələrini, milli düşüncəsini, millipsixologiyasını və milli dünyagörüşünü ifadə edən baxışlarsistemidir. Hər bir xalqın milli ideologiyasında, şübhəsiz ki,onun milli mənafeyi və milli maraqları aparıcı yerdə durur. Bumilli mənafe və maraqların içərisində milli və tarixi ənənələryaşayır. Eyini zamanda, milli ideologiyaların bazasındaümummilli düşüncələri birləşdirən milli psixologiya dayanır.Milli ideologiyanın bütün daxili mexanizmi milli dünyagörüşüformalaşdırır. Hər bir milli ideologiya, bütövlükdə, öz xalqınavə millətinə xidmət edir. Hər bir milli ideologiyada onun xid-mət etdiyi xalqın obrazı canlanır. Milli ideologiya, şübəsiz ki,hər bir xalqda birdən-birə yaranmır və birdən-birə bütövlənibsistem təşkil edə bilmir. Milli ideologiyalar, tarixi dövrlərdənvə mərhələlərdən keçərək formalaşır, bütövləşir və səbitləşir.Milli idiyologiyasının ilkin rüşeymi xalqın həyatında, mənəvivarlığında, məişətində və psixologiyasında milli ideyalarşəkilində canlanır. Milli ideologiyalar xalqın istək və arzularını,mənəvi kefiyətlərini, əqidə və inamlarını, əxlaqi məziyətlərini


247

və davranışlarını, sosial həyat tərzinin ən ümumi əlamətləriniözündə əks etdirir. Milli ideyalar hər bir insan cəmiyyətində vəkollektivlərində mövcuddur. Ayrı-ayrı kollektivlərdə və insancəmiyyətlərində mövcud olan ideyalar zaman keçdikcə, insankollektivləri ümumiləşdikcə, bötövləşdikcə ümumxalqideyalarına çevrilir.

Müasir dünyanın hər bir ölkəsində milli ideallara söykənənmədəniyyət siyasəti ümumdövlət siyasəti sistemində çoxmühüm yer tutur, çünki mədəniyyət sisteminin düzgün qurul-masından cəmiyyətin normal həyat tərzi, xalqın rifahı, sosialsahələrin inkişafı, dövlətin tərəqqisi və sair vacib amillərasılıdır.

Mədəniyyət sahəsində siyasət digər sahələrlə, o cümlədəniqtisadiyyat və siyasətlə sırf bağlıdır. Məsələn, iqtisadiyyatızəif, əhalinin yaşayışının və elmi potensialının səviyyəsi aşağıolan ölkələrdə, proqressiv mədəniyyət siyasətini uğurlareallaşdırmaq mümkün deyil və əksinə mədəniyyət siyasəti zəifolan ölkədə intellektual inkişaf ləngiyir. Bu da öz növbəsindəistehsalatın effektivliyini əldə etməkdə məhdudiyyət yaradır.İqtisadi effektivliyin artması bilavasitə elmin nailiyyətlərindən,onlarla bağlı olan yeni texnologiyalardan, habelə insanlarıntəhsil səviyyəsi və mənəvi mədəniyyətindən asılıdır. Deməli,mədəniyyət sisteminin inkişafı, mütərəqqi mədəni dəyərlərinvətəndaşlar arasında yayılması, mədəni əməkdaşlığın həyatakeçirilməsi və xalqın mədəni irsinin qorunub saxlanması üşündigər sosial sahələrin nə dərəcədə inkişaf etməsi çox vacibdir.

Sosial həyatın dinamik inkişafı, dünya xalqlarının elmdə vəs. sahələrdə əldə etdikləri nailiyyətlərin nəticəsində yüksəktemplə yeni bəşər mədəniyyəti formalaşır. Dünyada baş verənqloballaşma prosesi xalqların bir-birinə yaxınlaşmasını, mədəniəlaqələrin genişlənməsini və həmçinin hər bir ölkənin digərölkələrin mədəniyyət siyasəti sahəsində yeniliklərdən, əldəolunan uğurlardan, öz mədəniyyətinin ənənələrini vəxüsusiyyətlərini itirməmək şərtilə bəhrələnməsini nəzərdə tutur.


248

BMT, YUNESKO, Avropa Şurası kimi beynəlxalqtəşkilatlar mədəniyyətin inkişafı, beynəlxalq mədəniyyətsiyasətinin formalaşmasına yardım məqsədilə müxtəlifkonfranslar təşkil edir, qərarlar qəbul edirlər. 1982-ci ildəMexiko-Sitidə mədəniyyət siyasəti üzrə Ümumdünya konfransıkeçirilmişdi. Bu konfransda mədəniyyətə artıq mənəvi, maddi,intellektual, hissi elementlər kompleksi və bəşəri inkişafın əsasamili kimi baxış formalaşmışdı. Konfransın qərarlarınaəsaslanaraq, 1986-cı ildə BMT-nin Baş Assambleyası 1988-1997-ci illərdə BMT və YUNESKO-nun himayəsi altındamədəniyyətin Ümumdünya inkişaf onilliyinin keçirilməsiniqərara almışdı (18.s.27).

Bununla cəmiyyətin tərəqqisində, insanların həyatşəraitinin yaxşılaşdırılmasında, dünyada sülhün bərqərarolmasında, qlobal, o cümlədən ekoloji problemlərin həllindəmədəniyyətin mühüm rolu bir daha təsdiqləndi. BMTtərəfindən 2000-ci il mədəniyyət ili elan edildi. Bu yaxınlardaYUNESKO-da mədəniyyət və inkişaf üzrə ümumdunyakomissiyası yaradıldı. 2001-ci il və XXI-ci əsrin birinci onilliyisivilizasiyaların dialoqu şüarı altında keçəcəyi qərara alındı.1997-ci ildə Avropa Şurasının mədəniyyət siyasəti üzrəşöbəsinə xidmət edən “Mədəniyyət siyasətini tədqiqi vəinkişafı ittifaqı” yaradıldı. Bu ittifaq mədəniyyət siyasətinə dairmaterialları toplayır və dünya dövlətlərinin dövlət və qeyri-hökumət strukturları və təşkilatları arasında yayır. 1998-ci ildəAvropada 40-dan artıq mədəniyyət təşkilatını birləşdirənForum təsis olundu. Forum mədəniyyət siyasətindəəməkdaşlığın genişlənməsinə xidmət edir, müxtəlif xalqlararasında mədəni mübadiləni təmin edən körpü roplunda çıxışedir. Avropa ölkələrinin mədəniyyət siyasətinin həyatakeçirilməsində vacib rol oynayan mühüm informasiya vəməlumatları təmin etmək məqsədilə 1997-ci ildə AvropaŞurasının Strasburq sammitində Avropa Kommitəsi tərəfindənyeni informasiya texnologiyaları üzrə Avropanın siyasətinin


249

Bəyənnaməsi layihəsi işlənilib – hazırlandı və Avropa Şurasıbu Bəyənnaməni qəbul etdi (18,s.28-29).

Avropa Şurası və digər təşkilatlar vətəndaş cəmiyyətinininkişafına, kulturoloji tədqiqatların aparılmasına köməkliketmək üçün dünyanın bir çox ölkəsindən alimlərin iştirakı iləmüxtəlif konfranslar, seminarlar təşkil edir. 1995-ci ildəStokholmda mədəniyyət siyasətinin və ictimai inkişafın istiqa-mətləndirilməsi məsələlərinə həsr olunmuş Avropa dövlətlə-rinin hökumətlərarası konfransı keçirilmişdi. Həmin il İsveçdəmədəniyyət siyasətinə dair sualları müzakirə etmək məqsədiləAvropa ölkələrinin mədəniyyət nazirləri müşavirəyə toplaş-mışdılar. 1999-cu ilin noyabrında Norveçdə mədəniyyət siya-səti sahəsində tədqiqatlara dair Beynəlxalq konfrans keçirildi.Dünyanın 22 ölkəsindən 150 alimin iştirakı ilə keçirlən kon-fransda mədəniyyət siyasətindəki problemlərlə yanaşı müasirdövrdə mədəniyyətin artan rolu müzakirə edilirdi. BMT-ninİnkişaf Proqramının sifarişi ilə bir qrup müstəqil eksperttərəfindən bəşər inkişafının qlobal problemləri üzrə məruzələrhazırlanır. Proqram dünyanın 174 geridə qalmış ölkəsinəmüxtəlif problemləri həll etməyə köməklik edir (139; 161).

Bütün bu beynəlxalq təşkilatların məqsədi, müstəqildemokratik prinsplərə əsaslanan, qlobal problemləri həll edəbilən, insanlar arasında hummnist, proqrssiv dəyərlərinyayılmasını, həmçinin söz azadlığını təmin edən yenimütərəqqi beynəlxalq mədəniyyət siyasətinin formalaşdırıl-masıdır. 2000-ci ildə BMT-nin dövlət hökumətləri başçılarınınsammitində mədəniyyətlərin dialoquna və harmonizasiyaprinspləri əsasında dünya mədəniyyətinin qurulması məsələsiirəliu sürüldü. 2000-ci ildə Milleniuma dair BMT-ninBeynəlxalq Konfransında bu suallar daha dolğun müzakirəedilib konkretləşdirilmişdir. Dünyanın 105 ölkəsindən 500qeyri-hökumət təşkilatların rəhbərlərinin iştirakı ilə keçirilənkonfrans dünyada sülh üzrə Beynəlxalq və dinlərarası


250

Federasiya və qeyri-hökumət təşkilatların ÜmumdünyaAssosiasiyası tərəfindən təşkil olunmuşdu (81,s.181).

ABŞ, Yaponiya və Avropanın bir sıra ölkələri mədəniyyətsiyasəti sahəsində böyük nailiyyətlər əldə etmişlər. Buölkələrin təcrübəsi Azərbaycanın mədəniyyət siyasətininformalaşmasında çox gərəkli olardı. Qabaqcıl ölkələrdəmədəniyyət siyasətinin düzgün qurulması və istiqamətlən-dirilməsi nəticəsində insanların həyat şəraiti yaxşılaşmış,intellektual səviyyəsi artmış, mədəniyyətin bütün sahələrindəinkişaf müşahidə olunmuşdur. Qeyd olunan ölkələrdə əldəolunan uğurlar çoxillik təcrübədən doğur. Hələ 1986-cı ildəAvropa Şurası Avropa ölkələrində Mədəniyyət siyasətinin qısaproqramını yaymışdı. Əlbəttə, bu dövrlərin mədəniyyət siyasətiideal deyil, lakin digər ölkələrdən fərqli olaraq Avropaölkələrinin, ABŞ-ın, Yaponiyanın mədəniyyət siyasəti dahamütərəqqi üsullarla həyata keçirilir.

Ötən əsrin 80-ci illərində alimlər Avropa ölkələrindəmədəniyyət siyasətininin tipologiyasını aşağıdakı kimimüəyyənləşdirmişlər:

1. Siyasi hakimiyyət və bütün hakimiyət rəmzləri. Parisdəcəmləşdirilmiş Fransanın Mədəniyyət Nazirliyinin spesifikmodeli. Nazir özü tez-tez birbaşa mədəni həyata qarışır. Fran-sanın mədəniyyət siyasəti modeli həmçinin bu və ya digərdərəcədə mədəniyyəti bazardan qoruyur. Fransanın dövlətstrukturları mədəniyyət üçün öz üzərlərinə böyük məsuliyyətgötürür.

2. Müdaxilə etməmək prinsirinə əsaslanan model. Buprinsipin mahiyyəti hökumətin mədəniyyət siyasətinə çox açıqqarışmamasından ibarətdir. İncəsənət işləri üzrə Şura deyilənbir qurum vardır ki, o da yarıhökumət birliyidir. Bu Şura ancaqən yüksək bədii keyfiyyətlərə birinci dərəcəli əhəmiyyətverməklə kifayətləınir. Onu çox vaxt hədsiz elitarlıqdagünahlandırırlar. Mədəniyyət sahəsinə müdaxilə etməməkprinsipi əsasən Böyük Britaniyada yayılıb. Bir sözlə


251

mədəniyyət idarələrinə və yaradıcı işçilərə maliyyə yardımınınverilməsi Böyük Britaniyada, Fransa və Skandinaviyaölkələrində nisbətən azdır.

3. Bütün dünya alimləri məsuliyyətin böyük bir hissəsininregional səviyyəyə həvalə edildiyi alman qeyri-mərkəz-ləşdirilmiş və federal modeli təsvir edirlər. Bu modelə uyğunolaraq hökumət orqanları mədəniyyət işçilərinə və mədəniyyətmüəssisələrinə böyük qayğı göstərir. Həmin modelin tətbiqinəticəsində regional və bələdiyyə səviyyələrində ifaçılıq,incəsənət idarələri şəbəkəsi çox yaxşı inkişaf edib.

4. Skandinaviya ölkələrinin mədəniyyət siyasətimodelinin əsas amilləri korporativlik, eqalitarizm (əmlakınbərabər bölüşdürülməsinə əsaslanan prinsip) və rifahdır. Buölkələrdə mədəniyyətin dövlət tərəfindən müdafiə səviyyəsiyüksəkdir, artistlər də, digər yaradıcı insanlar da öz üzərindədövlət məmurlarının dəstəyini hiss edirlər.

Avropa ölkələrində mədəniyyət siyasətinin belə modellərimövcuddur, lakin göstərdiyimiz bu modellər gerçəkliyin çoxsadə əksidir. Hər bir ölkə öz milli maraqlarına, millimentalitetinə və digər amillərə uyğun mədəniyyət siyasətiniformalaşdırıb, həyata keçirir (64,s.102-103).

İndi isə, dünyanın qabaqcıl dövlətlərinin mədəniyyətsiyasəti sistemindəki xüsusiyyətlərinə nəzər salaq. İlk olaraqAmerika mədəniyyətinə diqqət yetirək. Amerika çoxmillətliölkədir. ABŞ-da yaşayan müxtəlif millət və xalqlarınmədəniyyətlərin sintezi nəticəsində burada multi mədəniyyətformalaşmışdı. Dövlət Amerikada yaşayan hər bir millətinnümayəndələrinə öz milli mədəniyyətini ifadə etmək üçünşərait yaratmışdır. Avropadan Amerikaya köçən xalqlar,icmalar dindar olublar. Onlar bütün icmanın nümayəndələrinineyni dinə mənsub olmasını istəyirdilər. Müxtəlif gizli icmalardövlətin din nməsələlərinə qarışmasının əleyhinə idi. İlknövbədə Amerikada iki böyük icma – ingilis-şotland-irland vəalman icmaları mövcud idi. Sonralar XIX əsrdə burada


252

assimlyasiya prosesi başlandı. II Dünya müharibəsindən sonraAmerikaya Afrikadan, Asiyadan, Cənubi Amerikadan və digəryerlərdən yeni emiqrant nəsli köçməyə başladı. Hər ölkəninemiqrantları Amerikaya öz mədəniyyətlərini gətirdi.

Müasir Amerika mədəniyyəti müxtəlif mədəniyyət tiplə-rinin, mədəni dəyərlərin, mentalitetlərin xüsusiyyətləri ilə sə-ciyyələnir. Və belə mürəkkəb şəraitdə mədəniyyət siyasətinindüzgün parametrlərini seçmək çox çətindir. Məsələn, bəziinsanlar Amerika məktəblərində dərslərin bir neçə dildə aparıl-masının leyhinədirlər. Lakin digər qrup insanların fikrincə bumümkün deyil, çünki ABŞ-da yüzdən artiq dil mövcuddur.

Mədəniyyətin inkişafında dövlətə müxtəlif idarələr kömək-lik edir. Bundan əlavə, bu posesdə qeyri-hökümət təşkilkatlarıvə imkanlı şəxslər iştirak edirlər. Onu da qeyd etmək lazımdırki, ABŞ-da mədəniyyət nazirliyi mövcud deyil və ölkədəmədəniyyətin inkişafı ilə məşğul olan və qrantlar vasitəsiləfəaliyyət göstərən bir sıra təşkilatlar var. Qrantlar verən millitəşkilatların əsası 1965-ci ildə ABŞ prezidenti Conson admin-strasiyası dövründə qoyulmuşdu. Bu qrantlar haradan götü-rülür? Əvvəlcə dövlət banka pul vəsaiti qoyur və həmin məb-ləğdən gələn faizlər mədəniyyətin maliyyələşdirilməsinə sərfolunur. Alınan faizlərin həcmi banka qoyulan məbləğin həc-mindən asılıdr.

Amerikada mədəniyyət müəssisələri hamı üçün açıq və çoxvaxt pulsuz olur və bu təkcə dövlət hesabına başa gəlmir. 1849-cu ildə Amerika tarixinin öyrənilməsinin proqramları üçüncənab Smitson dövlətə incəsənət əsərlərindən ibarət böyükkolleksiya və külli miqdarda pul vermişdi. Həmin “Smitsoninstitutlaşması” yarımdövlət təşkilatıdır, lakin burada çalışaninsanlar, dövlət işçiləri sayılırlar. “Smitson institutlaşması”təşkilatı qrantlar vasitəsilə yox, mədəniyyət abidələrinin vədəyərlərinin qorunub saxlanılması proqramları üzrə işləyirlər(18, s.98-99).


253

Məlumdur ki, mədəniyyətin yayılması vasitələrindən biriradio və televiziyadır. ABŞ-da radio və televiziya yaranandaözəl idi. Yenə də imkanlı şəxslərin maliyyə köməyi hesabınabu KİV-lər inkişaf etməkdədir. Amerikada radio vəteleviziyanın populyarlaşmasının səbəblərindən biriyayımlanan mədəniyyət proqramları olub. Hal-hazırda ölkədəözəl televiziya kanalları fəaliyyət göstərir, ancaq təkcə hansısatəşkilatların və ya varlı şəxslərin hesabına yox, dövlətstrukturları da bu işə köməklik edirlər.

ABŞ-ın Oreqona ştatında mədəniyyət siyasətininformalaşdırılması çox mürəkkəb prosesdir. Digər ştatlarlamüqayisədə əhalisi nisbətən az (üç milyon) olan Oreqonadamədəniyyət sistemində problemlər az deyil. Amerikanın hərştatında mədəniyyətin inkişafının problemləri ilə məşğul olanxüsusi şuralar fəaliyyət göstərir. Oreqonada bu şura müxtəliftəşkilatların, ayrı-ayrı insanların təkliflərini və qrantları qəbuledir. Lokal səviyyədə keçirilən bu işdə minlərlə insan iştirakedir. Mədəniyyət siyasətinin həyata keçirilməsi prosesində buşuralar bütün maliyyə resurslarının yığılması, bölüşdürülməsivə istiqamətləndirilməsi, həmçinin özəl təkliflərin qəbuledilməsi və mədəniyyətin təbliği ilə məşğuldur. Oreqonaştatında bu işlər adi insanlar səviyyəsində aparılır, lakin buradamədəniyyət sahəsində çalışan bir qrup insanlar var. Maraqlısıodur ki, mədəniyyət siyasətinin formalaşdırılmasına və həyatakeçirilməsinə köməklik edən bu adamlar varlı və məşhurinsanlardır.

Beləliklə, Amerikada mədəniyyət siyasəti mürəkkəbsistemdir. Onun qurulmasında və reallaşdırılmasında şuralar,vətəndaş qrupları yaxından iştirak edirlər. Mədəniyyət siyasətiüzrə təşkilatların işi yalnız ştat səviyyəsində deyil, o cümlədənşəhər və yerli səviyyələrdə aparılır (18, s.101).

Mədəniyyət siyasətinin həyata keçirilməsi vergi sistemi iləsıx bağlıdır. Demək olar ki, vergi siyasəti vasitəsilə ABŞdövləti konqres tərəfindən idarə edilir. Amerikanın vergi


254

kodeksində 501S maddəsi var. Həmin maddəyə əsasən 501Sadlı siyahı tutulub. Bu siyahıda vergilərdən azad olunantəşkilatların növləri əks olunub. Buraya humanitar və ya digərfaydalı fəaliyyətlə məşğul olan təşkilatlar daxildir. Bu maddəmədəniyyət sisteminin inkişafına kömək edir, insanları və özəltəşkilatları stimullaşdırır. Belə ki, bu sahədə xeyriyyəçilikləməşğul olan və ya onun inkişafına digər vasitələrlə yardımedən şəxslər və təşkilatlar vergilərdən azad olunurlar.

Amerikada mədəniyyət siyasətinin həyata keçirilməsindəbir sıra institutlaşmalar (MET, MOMA, Koçran, Metropolitenmuzeyi) iştirak edir. Belə növ institutlaşmalar ölkənin həryerində fəaliyyət göstərirlər. İnsanlar bu prestijli qurumlaraetibar edirlər. Buna və öz gücünə arxalanan institutlaşmalarfond kimi çıxış edərək, təşkilatlardan, müəssisələrdən,firmalardan və fərdi şəxslərdən mədəniyyətin inkişafetdirilməsi üçün vəsait toplayırlar. ABŞ-da ayrı-ayrıinstitutlarla işləyən təşkilatlar da var.

Amerikada varlı insanlar, maqnatlar var. Maqnatlar çoxvaxt öz fondlarını yaradıb mədəniyyət siyasətinə yardım edirlər.Karneqi fondunun, Ford fondunun, Bill Qeytsin fondunun vədigər maqnatların fondlarının mədəniyyət siyasəti üzrə şuralarıfəaliyyət göstərir. Şuralar haraya nə məbləğdə pulunxərclənməsi həlli ilə məşğuldur. Amerikada mədəniyyətsiyasəti çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. 2000-ci ildə Ağ evdəmədəniyyətə həsr olunmuş konfrans keçirilmişdi. Konfransdaqeyd olundu ki, mədəniyyət siyasətlərinin əsas xüsusiyyətiAmerika mədəniyyətinin nümayişi və təbliğindən ibarətdir.

Mədəniyyətin təbliği təkcə Amerikanın yox, hər birdövlətin mədəniyyət siyasətində mərkəzi yer tutmalıdır. Məhzmədəniyyət xalqları bir-birinə yaxınlaşdırır. ABŞ-la Çinarasında 20-30 il ərzində soyuq münasibətlər mövcud idi.Lakin sonralar mədəniyyət sahəsində əməkdaşlığın ğüclənməsisayəsində iki ölkə arasında normal münasibətlər quruldu.


255

Fransanın mədəniyyət siyasəti Amerika mədəniyyətsiyasətindən bir qədər fərqlənir. ABŞ-da olduğu kimi, Fransadada mədəniyyət siyasətini həyata keçirəndə, xarici ölkələrləmədəni əlaqələrə mühüm yer ayrılır. Fransanın ölkədənkənarmədəniyyət siyasəti müvafiq dövlətin mədəniyyət siyasətindənvə mədəni əməkdaşlığı hansı üsullarla saxlanılmasınınistəyindən aslıdır və əsasən həmin ölkələrin Xarici İşlərNazirliyi və ya qeyri-hökumət təşkilatları ilə həyata keçirilir.Fransanın səfirliyinin nümayəndəliyi olan ölkədə mütləqsəfirlikdə mədəniyyət şöbəsi açılır, mədəniyyət üzrə müşavirtəyin olunur. Bəzi ölkələrdə isə Fransa mədəniyyət mərkəzləritəşkil edilib (18, s.109).

Fransa başqa ölkələrdə öz mədəniyyət siyasətini qurandamüəyyən müddət üçün müxtəlif layihələr həyata keçirir.Layihənin müddəti bitəndən sonra onun nəticələri qiymətlən-dirilir və layihənin uğurlu olub-olmaması müəyyənləşdirilir.Fransa dövləti xarici mədəniyyət siyasətində layihələrintətbiqini daha effektiv sayır. Layihələrin incəlikləri iki ölkəninnümayəndəlikləri arasında müzakirə olunur və dövlətlərarasıqarşılıqlı anlaşılmanı asanlaşdırır. Bu layihələr çox vaxt dövləttərəfindən layihələşdirilir və müxtəlif təşkilatların bu işdəiştirakı çox böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Layihələrin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi üçünFransadan ekspertlər, bu işin mütəxəssisləri göndərilir. Yerlinümayəndələr isə Fransaya layihəni dərindən öyrənmək və stajkeçmək üçün dəvət olunurlar. Fransada təhsil alan peşəkarmütəxəssislər ölkəyə qayıdıb, layihənin reallaşmasında özbiliklərini tətbiq edirlər. Bəzən layihədə iştirak edən tələbələrtəqaüdlə təmin olunurlar.

Fransa dövləti öz mədəniyyət sistemində Azərbaycanlamədəni əməkdaşlığa mühüm yer ayırır. Fransanın ölkəmizdəkisəfirliyində əməkdaşlıq və mədəniyyət şöbəsi, bundan əlavəFransa haqqında informasiya mərkəzi fəaliyyət göstərir.Azərbaycan müstəqil olandan sonra Fransa ilə əlaqələr inkişaf


256

etməyə başladı. Bu əlaqələr nəticəsində Azərbaycandiplomatları, siyasi xadimləri və jurnalistləri Fransa tərəfindəntəşkil olunmuş kurslarda bu ölkənin siyasi təcrübəsi, ocümlədən mədəniyyət siyasətinin xüsusiyyətləri ilə tanış olmaqüçün şans əldə etdilər.

Fransa dövləti Azərbaycanla təhsil sahəsində də əməkdaşlıqedir, bu əsasən ölkəmizdə fransız dilinin tədrisi ilə bağlıdır. Bulayihə üçün Fransadan Azərbaycana müəllimlərin göndərilməsi,fransız dilində dərsliklərin çap edilməsi və rayonlarda mək-təblərin açılması nəzərdə tutulurdu. Digər maraqlı layihə –jurnalistlər üçün Regional kəsilməz təhsil mərkəzinin təsisedilməsidir. Bu layihə çərçivəsində təkcə Azərbaycanjurnalistləri deyil, eyni zamanda Qafqazın digər regionlarından,Orta Asiyadan və Türkiyədən jurnalistlərin iştirakı ilə müasirjurnalistika texnalogiyaları ilə tanış olması planlaşdırılırdı.Layihə üzərində iş 2001-ci ildə başlanıb (18, s.111).

Avropanın digər qabaqcıl ölkəsi olan Norveçin mədəniyyətsiyasəti xeyli inkişaf etmişdir. Norveçin mədəniyyət siyasətinisəciyyələndirən xüsusiyyətlər aşağıdakılardır:

– Norveçin mədəniyyət siyasəti sistemində bərabərlikprinspi mühüm yer tutur. Bunun üçün dövlət ümummillisəviyyədə, mədəniyyəti inkişaf etdirmək məqsədilə xüsusimüəssisələr yaradır. Norveçdə eqalitarizm siyasəti yaradıcıişçilərə də tətbiq edilir. 70-ci illərdən sonra bu ölkənin yaradıcıinsanları üçün qrantlar və digər yardım növləri müəyyənləşdi.Norveçdə “zəmanətli minimal gəlir” tətbiq edilir ki, bu dayaradıcılıqla məşğul olan 520 işçiyə verilir, yəni çox vaxttəqaüdə çıxan artistlər və digər yaradıcı insanlar bu gəliri alırlar.

– Norveçdə və Avropanəın bir çox ölkələrində hökumətmədəniyyət siyasətinin inkişafı üçün külli miqdarda pul ayırır.Məsələn Norveçin hakimiyyət orqanları incəsənət müəssisə-lərinin xərclərinin 70-90 faizini öz üzərinə götürür. LakinBöyük Britaniyada hökumət teatrların, simfonik orkestrlərinxərclərinin yalnız 40-50 faizini ödəyir. Avropa ölkələrində


257

Böyük Britaniyadan savayı mədəniyyət sahəsinin özəltəşkilatlar və ya varlı şəxslər tərəfindən maliyyələşdirilməsi oqədər də geniş yayılmayıb, o cümlədən Norveçdə də.

– Norveçdə mədəniyyət həyatını təşkil edən bir çoxsəlahiyyətli idarələr və təşkilatlar mövcuddur. Layihələr çərçi-vəsində müxtəlif tədbirlər həyata keçirilir. Norveçdə dövlətdənmaliyyələşdiyindən teatr müəssisələri ənənəvi olaraq Norveçaktyorlarını daimi işə götürür, çünki dövlət məmurları işə qəbuledir. Fransada və Böyük Britaniyada vəziyyət tamam başqadır.Fransız və Britaniya aktyorları adətən muzdla işləyirlər. Onlartez-tez açıq əmək bazarında müxtəlif iş təklifləri ilə işsizlikarasında tərəddüd etməli olurlar.

– Norveç mədəniyyət siyasəti modelinin digər vacib amilikorparativlikdir. Yəni Norveçdə xüsusi Qeyri-hökuməttəşkilatları mövcuddur, hansılar ki, mədəniyyət siyasəti həyatakeçirilən zaman dövlətlə əməkdaşlıq edirlər. Fransa vəBritaniyada, Norveçdən fərqli olaraq bu tip müəssisələr böyüknüfuza malik deyil.

– Norveç hökuməti mədəniyyət siyasətində qeyri-mərkəzləşməyə meyillidir. 70-80-ci illərdə bələdiyyə müəssisə-lərində mədəniyyət üzrə inzibati orqanlar yaradılırdı. Bunlarmədəniyyət siyasətinin inkişafı üçün çox uğurlu fəaliyyətgöstərir. 90-cı illərin əvvəllərindən inzibati orqanların əhəmiy-yətliliyi zəiflədi, lakin bu müəssisələr bu gün mədəniyyətsiyasətində vacib rol oynayırlar. Norveçə mədəni eynilik xasdır.Məsələn, bu ölkədə 90-cı illərəqədək yeganə dövlət televiziyakanalı mövcud idi. Mədəniyyətin bir çox sahəsi bir milli təş-kilatın təsiri altındadır. Digər ölkələrdə isə eyni mədəni sahəyəçoxlu sayda kiçik müəssisələr xidmət göstərir (18, s.105).

Səciyyəvi xüsusiyyətlərin təhlilindən belə nəticəyə gəlməkolar ki, Norveçdə (ümumiyyətlə Skandinaviya ölkələrində)başqa ölkələrə nisbətən, dövlət strukturları mədəniyyətsiyasətinin reallaşmasına daha çox dəstək verir. BöyükBritaniyada müdaxilə etməmək prinspi çox böyük əhəmiyyət


258

kəsb edir. Yəni mədəniyyət dünyası siyasət dünyasından ayrıolmalıdır. Fransada isə əksinə mədəniyyət naziri mədəniyyətsahəsində bütün işlərə müdaxilə edir. Skandinaviya ölkələri buiki vəziyyət arasındadır. Norveç mədəniyyət siyasətinifərqləndirən xüsusiyyət – mədəniyyət işçilərinə fərdi yanaşmametodudur. Bu məqsədlə həmin işçilər üçün ödəmələr sistemiyaradılır. Norveçdə mədəniyyət siyasəti çox geniş anlayışdır.Buraya idman, ictimai-mədəni fəaliyyət sahələri aiddir. Norveçdövləti öz mədəniyyət siyasətində mədəni əməkdaşlığa böyükyer ayırır. Son illər ərzində Azərbaycanla Norveç arasındamədəni əlaqələr möhkəmlənib, müxtəlif layihələr çərçivəsindəbir çox mədəni tədbirlər həyata keçirilir.

Norveç mədəniyyət siyasətinin modeli çox effektiv inkişafedib və bu nöqteyi-nəzərdən başqa dövlətlərin mədəniyyət si-yasəti formalaşması prosesində çix faydalı və maraqlı ola bilər.

Yaponiyanın da mədəniyyət siyasəti böyük maraq doğurur.O, cəmiyyətin ruhi zənginləşməsinə, xalqın rifahına və Yaponmədəniyyətinin dünyada daha geniş yayılmasına və tanınma-sına yönəldilib. Yaponiya mədəniyyət siyasətinin xüsusiy-yətləri aşağıdakı kimi xarakterizə etmək olar (18, s.114):

Milli xüsusiyyətlərin qorunması və inkişafı. Bu mədənixüsusiyyətlər yapon mədəniyyət tarixini düzgün anlamaq üçünvacib mədəni göstəricilərlə səciyyələnir. Yaponiyada mədənixüsusiyyətlərin qorunub saxlanmasına və gələcək nəsillərəçatdırılmasına böyük diqqət yetirilir.

Mədəni irsin qorunması haqqında qanuna əsasən, Yaponiyahökuməti mədəni xüsusiyyətləri aşağıdakı kateqoriyalaraayırır; Milli xəzinə; Vacib Mədəni xüsusiyyətlər; Tarixiİncəsənət yerləri; Təbii Monumentlər. Yapon dövləti millimədəni irsin qorunub saxlanılması məqsədilə müxtəlif işlərgörür – incəsənət əsərlərini bərpa edir, onları saxlıayır, tarixiəsərləri satın alır, arxeoloji qazıntıları təşkil edir.

Bu proseslərə insanlarda maraq oyatmaq üçün hökumətmüxtəlif tədbirlər həyata keçirir. Məsələn, qoruma üsullarını


259

daha rəngarəng edir, xüsusi qeydiyyat sistemlərini tətbiq edir.Həmin tədbirlər Yaponiyanın mədəni keyfiyyətlərinə (teatr,musiqi və sənətkarlıq inciləri), xalq mədəniyyətinin xüsusiy-yətlərinə və gələcəkdə mədəniyyət sahəsində peşəkarlarınhazırlanmasına diqqət yönəltməyə imkan verir.

Yaponiyanın milli muzeyləri kolleksiyalarını nümayişetdirir, incəsənət sahəsində ən vacib tədqiqatlar aparır,muzeylər milli irsin qorunmasında iştirak edir. Milli teatrKabuki, Noh və Bunraku kimi teatrlar ənənəvi Yaponmədəniyyətini təmsil edib, gələcək üçün peşəkar mütəxəssisləryetişdirir. Yeni Milli Opera Teatrı rəqs sənəti və teatrifaçılığının müasir səviyyəsini təqdim edir, opera müğınniləriüçün xüsusi tədris proqramları hazırlayır.

Milli Mədəni Xüsusiyyətlərin Tədqiqat İnstitutu mədəniy-yət xüsusiyyətlərinə dair tədqiqat işləri aparır, beynəlxalqmədəni əməkdaşlıq layihələrində iştirak edir. Milli DilinTədqiqi İnstitutu akademik tədqiqatlar aparır və “xalq həyatdilinə”, yəni Yapon dilinə dair araşdırmalarla məşğul olur.

Yapon dövləti dövrün tələblərinə cavab verən və dilinistifadəsinə həsr olunan nəşrlərə diqqət yetirərək, onları öyrənir.Hökumət həm də “xalqın həyat dilinin” daha da təkmilləş-dirilməsi üçün doğma dildə yazını öyrənir. Son illər ərzindəYapon dilinə maraq güclənib, bir çox əcnəbilər bu dili öyrənir,o cümlədən azərbaycanlılar da. Bununla əlaqədar hökumətYapon dilinin öyrənilməsinə yardım siyasəti həyata keçirir.

İncəsənət sahəsinin dəstəklənməsi üçün dövlət tərəfindənelə şərait yaradılmalıdır ki, incəsənət adamları və incəsənəttəşkilatları sərbəst yaradıcı fəaliyyətlə məşğul ola bilsinlər vəxalqın hər bir nümayəndəsi mədəni fəaliyyətdə iştirak edəbilsin. Yaponiyanın mədəniyyət siyasəti elə qurulub ki,hökumət yaradıcı insanlara dəstək verir, mədəni imkanlarızənginləşdirən hər növ fəaliyyətə yardım edir. Bundan əlavəYaponiyada İncəsənət fondu var. Fond özəl sektor və milli


260

maddi yardımlar hesabına maliyyələşir və incəsənət sahəsinininkişafına kömək edir.

Yaponiyada Müəlliflik Hüquqları Mərkəzinin yaradılmasımüxtəlif informasiya texnalogiyalarının inkişafının nəticəsikimi meydana çıxan müəlliflik hüquqlarının və onlarınmüdafiəsinin zəruriyyəti ilə bağlıdır. Müəlliflik hüquqlarınınverilməsi üzrə ölkənin hər regionunda hər il yeni idarələryaradılır. Yaponiya digər ölkələrdə, xüsusilə də Asiyaölkələrində müəlliflik hüququ sisteminin yaradılması zamanımüxtəlif layihələrdə iştirak edir. Yaponiya Ümumdünyaİntellektual Mülkiyyət Təşkilatı elektron kommersiyanın vəinternetin inkişafı nəticəsində meydana çıxan müəllif hüququbarədə yeni qaydaların formalaşması haqqında beynəlxalqnəşrlərə məlumat verir (18, s.116).

Hal-hazırda Yaponiyada mədəni mübadilənin həyatakeçirilməsi prosesinə Xarici İşlər Nazirliyinin MədəniyyətDepartamenti və Təhsil Nazirliyinin Elm və BeynəlxalqƏlaqələr Bürosu rəhbərlik edir. Yuxarıda göstərilənnazirliklərin və onlarla birləşən iki ictimai korparasiyanın(Yapon fondunun və Yaponiya Elmə Yardım Cəmiyyətinin)əsas funksiyaları tələbələr, müəllimlər və tərbiyəçilər daxilolmaqla təhsil mübadiləsinin, alimlər və tədqiqatçılar daxilolmaqla akademik mübadilənin, incəsənət xadımlərinin,incəsənət əsərlərinin və incəsənət üzrə vizual və ifacılıqproqramlarının sponsorluğu daxil olmaqla maddi xarakterlimədəni mübadilənin YUNESKO ilə, Cənub-Şərqi Aciyaölkələrinin Təhsil Nazirlikləri və digər beynəlxalq mədəniyyəttəşkilatları ilə koperasiya çərçivəsində çoxtərəfli mədənimübadilənin təmin edilməsindən ibarətdir. Yaponiyada mədənimübadilənin həyata keçirilməsində Beynəlxalq Yaponiya Evi,Yapon Beynəlxalq Mübadilə Assosiasiyası, Hoso Bunka Fondu,Yoida Beynəlxalq Təşkilat Fondu və digər 500-dən artıq özəltəşkilatlar və fondlar iştirak edir.


261

Yaponiyada mədəniyyət siyasəti və beynəlxalq mədənimübadilə Meydzi restovrasiyasından başlayaraq artıq 150 ilmövcuddur. Bu illər ərzində Yaponiyanın mədəniyyəti xeyliinkişaf etmişdir. Yapon mədəniyyət siyasətinin modeli vəölkənin bu sahədə əldə etdiyi təcrübə başqa ölkələr, ocümlədən Azərbaycan üçün faydalı və gərəkli ola bilər.

Qabaqcıl dünya ölkələrində dövlətin yeritdiyi düzgün,mütərəqqi mədəniyyət siyasətinin nəticəsi sosial inkişaf vəümumi rifah yüksəlir, mənəvi dəyərlərin qorunub saxlanılmasıvə həyat səviyyəsinin artması təmin olunur. 1997-ci ildə 174ölkənin iştirakı ilə insan potensialının inkişaf indeksi üzrəaparılan tədqiqatda Kanada birinci, ondan sonra sırailə Norveç,ABŞ, Yaponiya və Belçika yer tutub (100,s.181). Əlbəttə bugöstəricilər, həmçinin bu ölkələrdə həyta keçirilən proqressivmədəniyyət siyasətinin nəticəsidir.

Mədəniyyət siyasəti hər bir dövlətdə insan potensialınınyüksəlişinə, elmi və intellektual qüvvələrin inkişafına və ənəsas “ruhi istehsalın” güclənməsinə səbəb olmalıdır. Dünyanınqabaqcıl ölkələrinin mədəniyyət sahəsindəki nailiyyətlərinə vəümuni yaşayış səviyyəsinə baxdıqda, demokratik dövlətlərdəmədəniyyət siyasətinin düzgünn qurulmasını iddia etmək olar.Eyni zamanda, mədəniyyət siyasəti reallaşanda meydana çıxanbəzi çatışmazlıqlar bu ölkələrin həyata keçirtdiyi mədəniyyətsiyasətinin o qədər də ideal olmadığını göstərir. Bütün mədə-niyyət siyasətləri modellərinin müsbət və mənfi cəhətlərinidüzgün qiymətləndirmək ölkəmiz üçün çox vacibdir. Bu ölkə-lərin təcrübəsindən istifadə edərək, milli-mədəni xüsusiyyətlə-rimizi nəzərə alaraq, Azərbaycanda mütərəqqi, dünya standart-larına cavab verən mədəniyyət siyasətini formalaşdırmaq çoxəhəmiyyətlidir.

Ölkəmizdə müstəqil dövlətin və azad cəmiyyətinformalaşması prosesi ictimai həyatın bütün sahələrində –hüquqda, iqtisadiyyatda, təhsildə, mədəniyyətdə baş verənköklü dəyişikliklərlə bərabər ğedir. Bu islahatları davam


262

etdirmək üçün sabit siyasi şərait, sosial sahənin inkişafı üçündövlət tərəfindən əlavə maliyyələşdirmə, müvafiqqanunvericilik sisteminin yaradılması, qeyri-hökumət və xaricitəşkilatların köməyi lazımdır. Azərbaycanda mədəniyyətsiyasətinin inkişafının hazırki vəziyyəti və gələcəkperespektivləri bu dəyişikliklərin mahiyyətindən, onun həyatakeçirilmə mexanizmindən asılıdır.

Başqa ölkələrdə olduğu kimi bizim ölkədə də mədəniyyətsiyasətinin inkişafına, onun cəmiyyətdə yeni rolununformalaşmasına ehtiyac duyulur. Xususən ona görə ki,Azərbaycan üçün mədəniyyət siyasəti anlayışı digər qabaqcıldövlətlərlə müqayisədə yenidir. Bu gün islahatlar cəmiyyətinözünün həvəsini və istəyini göstərir. İnsanlar getdikcəmədəniyyətin təkcə mənəvi deyil, həm də tərəqqi üçün çoxönəmli olduğu-nu, onun beynəlxalq münasibətlərinqurulmasında, millətlərarası münaqişələrin qarşısınınalınmasında və qlobal problemlərin həll edilməsindəki rolununzəruriliyini başa düşürlər.


263

Mədəniyyət siyasətinin tənzimlənməsində yerli vəbeynəlxalq təşkilatların rolu

Azərbaycan müstəqiliyini bərpa etdikdən sonra beynəlxalqmədəni əlaqələr yeni xarici siyasətin başlıca amillərindənbirinə çevrildi. Bu siyasətin əsas məqsədləri xarici ölkələrləqarşılıqlı anlaşma və qarşılıqlı inam münasibətlərini möhkəm-ləndirməkdən, onlarla bərabərhüquqlu və qarşılıqlı faydalı olantərəfdaşlığı inkişaf etdirməkdən, ölkəmizin dünyada obyektivşəkildə tanınmasını təmin etməkdən ibarət olmuşdur. Bir çoxmədəniyyət sahələrində baş verən demokratikləşmə prosesləribeynəlxalq münasibətlərdə də öz əksini tapmışdır.

Bu gün Azərbaycan Respublikası 30-dan artıq beynəlxalqvə regional təşkilatın üzvüdür. ATƏT (1992-ci ilin yanvarayından), BMT (Birləşmiş Millətlər Təşkilatı – 1992-ci ilinmart ayından), İƏT (İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı – 1992-ciildən, Avropa Bərpa və İnkişaf Bankı (1992-ci ildın), DünyaBankı (1992-ci ildən), Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (1992-ciilin oktyabr ayından), Qara Dəniz İqtisadi ƏməkdaşlıqTəşkilatı (1992-ci ildən), MDB (Müstəqil Dövlətlər Birliyi –1993-cü ilin sentyabr ayından), YUNİSEF (1993-cü ildən),İNTERPOL (1993-cü ildən), Beynəlxalq Olimpiya Komitəsi(1993-cü ildən), Beynəlxalq Qırmızı Xaçvə Qırmızıı AyparaFederasiyası (1993-cü ildən), GÖUAM (1997-ci ildən), AvropaŞurası (2001-ci il yanvarın 25-i) və başqa bu kimi təşkilatlarınadını çəkib misal gətirmək olar.

2002-ci ilin iyulunda GÖUAM-a üzv olan ölkələrinmədəniyyət nazirləri bu ölkələrin mədəni əməkdaşlığı haqındamüqavilə imzalayıblar.

Azərbaycanın mədəniyyət siyasətinin qiymətləndirilməsinəAvropa Şurasına üzv olan kimi, o vaxtkı Mədəniyət Nazirli-yinin sorğusundan sonra başlanılmışdır. Bu proses AvropaŞurasının Mədəniyyət Siyasəti və Fəaliyyəti Departamentinintəşəbbüsü ilə üç Qafqaz ölkəsi – Azərbaycan, Ermənistan və


264

Gürcüstan üçün hazırlanan STEYC layihəsinin tərkibhissəsidir. Avropa Şurası ilə mədəni əlaqələr beynəlxalqəlaqələrin ümumi həcmində əsas yerlərdən birini tutur.Azərbaycanın bu təşkilata 2001-ci ilin yanvar ayının 25-dənüzv olmasına baxmayaraq, Azərbaycanın Mədəniyyət vəTurizm Nazirliyi Avropa Şurasının Mədəniyyət Komitəsi iləfəal əməkdaşlığa hələ 1999-cu ildən, ölkə mədəniyyətsahəsində Avropa Konvensiyasını imzaladıqdan (1997-ci il)dərhal sonra başlamışdır. 2000-ci ildə AzərbaycanRespublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi “Avropadamədəniyyət siyasəti: əsas fakt və tendensiyalarınkompendiumu” layihəsində iştirak etmişdir. 2001-ci ildən isəölkəmiz Avropa Şurasının Mədəniyyət Saiyasəti departamentitərəfindən irəli sürülən regional “STEYC” layihəsininiştirakçısıdır. Üç ilə hesablanan bu layihənin əsas məqsədiCənubi Qafqaz ölkələrində yeni mədəniyyət siyasətinidəstəkləməkdir. Layihənin əsas mərhələlərindən biri yerliekspertlərin öz avropalı həmkarları ilə birlikdə AzərbaycanRespublikasının “Mədəniyyət siyasəti haqqında milliməruzəni” yazıb hazırlamaqdır. Layihə şçərçivəsindəmədəniyyət məsələləri üzrə Milli debatlar, kadr hazırlığı, və s.nəzərdə tutulmuşdur. Azərbaycan həmçinin “Mədəniyyət vəmünaqişələrin qabaqcadan öyrənilməsi” layihəsində iştirakaböyük önəm verir.

Bundan əlavə Azərbaycan Respublikası 1996-cı ildəAvropa Birliyi ilə tərəfdaşlıq və əməkdaşlıq sahələrindəmüqavilə imzalamışdır və 1994-cü ildən etibarən NATO-nun“sülh naminə tərəfdaşlıq proqramında iştirak edir.

Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində normativfəaliyyətin işlənib hazırlanmasına xüsusi diqqət yetirir. Belə ki,son on il ərzində Azərbaycan ölkələr arasında tammiqyaslı vətəhlükəsiz mədəni mübadilə üçün böyük əhəmiyyət kəsb edənvə yerinə yetirilməsi yalnız müasir beynəlxalq hüquq


265

normalarına riayət etməklə mümkün olan bir sıra beynəlxalqkonvensiyalara qoşulmuşdur:

– İqtisadi, Sosial və Mədəni Hüquqlar haqqında BeynəlxalqPakt (1966-cı ilin dekabr ayının 19-da qəbul olunub) 1992-ciilin iyul ayının 21-də Azərbaycan Respublikası onaqoşulmuşdur.

– Silahlı münaqişələr zamanı ümumdünya mədəni irsinirsin qorunması haqqında YUNESKO Konvensiyası vəProtokolu (1954-cü ilin may ayının 14-də qəbul olunub) 1993-cü ilin aprel ayının 21-də Azərbaycan Respublikası onaqoşulmuşdur.

– Ümumdünya mədəni v təbii irsin qorunması haqqındaYUNESKO Konvensiyası (1972-ci ilin noyabr ayının 16-daqəbul olunub) 1993-cü ilin dekabr ayının 6-da AzərbaycanRespublikası ona qoşulmuşdur.

– Mədəniyyət haqqında Avropa Konvensiyası (1954-cü ilindekabr ayının 19-da qəbul olunub) 1997-ci ildə AzərbaycanRespublikası ona qoşulmuşdur.

– Arxeoloji irsin qorunması haqqında Avropa Konvensiyası(1992-ci ilin yanvar ayının 16-da qəbul olunub) 1999-cu ilinoktyabr ayının 20-də Azərbaycan Respublikası onaqoşulmuşdur.

– Mədəni dəyərlərin qeyri-qanuni gətirilməsi, aparılması vəmülkiyyət hüququnun dəyişdirilməsinin qadağan edilməsinə vəabaqcadan ödənilməsinə yönəldilən tədbirlər haqqındaKonvensiya (1970-ci ildə qəbul olunub) 1997-ci ilin sentyabrayının 30-da Azərbaycan Respublikası ona qoşulmuşdur.

– Birgə Kino haqqında Avropa Konvensiyası (1992-ci ilinoktyabr ayının 2-də qəbul olunub) 1999-cu ilin oktyabr ayının28-də Azərbaycan Respublikası ona qoşulmuşdur.

Azərbaycan mədəniyyət sahəsində, yəni xarici mədəniyyətsiyasəti istiqamətində, xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki,YUNESKO (Birləşmiş Millətlərin Təhsil, Elm və Mədəniyyətməsələləri üzrə təşkilatı), TÜRKSOY (Türk Mədəniyyət və


266

Sənətləri Ortaq Yönətimi), İSESKO (Təhsil, elm, mədəniyyətməsələləri üzrə islam təşkilatı – Azərbaycan Respublikası1992-ci ildən başlayaraq bu təşkilat ilə sıx əməkdaşlıq edir) vədigər bu kimi nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlarla habelə bubeynəlxalq təşkilatların müvafiq qurumları ilə uğurlu sıxəməkdaşlığı həyata keçirir. Azərbaycanda yeni mütərəqqimədəniyyət siyasətinin formalaşması üçün bu beynəlxalqtəşkilatların fəaliyyət təcrübələri qiymətli mənbədir.

Yaxşı məlumdur ki, bir neçə il bundan əvvəl Qız Qalası(XII əsr) və Şirvanşahlar sarayı ilə birgə 2000-ci ildə “İçərişəhər” tarix memarlıq kompleksi, Suraxanıda “Atəşgаh”məbədi (XVIII əsr), Naxçıvanda Möminə Xatun (1186-cı ildəinşa edilib) və Qarabağlar türbəsi (XII əsrin sonu XIII əsrinəvvəlləri), Qobustan və s. tarix və memarlıq abidələriYUNESKO-nun Ümumdünya İrs siyahısına daxil edilmişdir ki,bu siyahıda da cəmi 690 obyekt vardır. 2002-ci ilin payızındahəmin təşkilatın xüsusi komissiyası Bakıya səfər edərək,qoruğun vəziyyəti ilə tanış olub və hesabat hazırlayıb. 2003-cüilin iyul ayında həmin hesabat əsasında İçərişəhər təhlükədəolan abidələr sırasına daxil edilib.

Mədəni irsin qorunub saxlanması sahəsində bir çoxölkələrin iş təcrübəsi öyrənilir. Tarix və mədəniyyət abidələri-nin mühafizəsi və bərpası sahəsində çalışan Azərbaycanmütəxəssisləri ardıcıl olaraq YUNESKO, İKOMOS, İKKROMvə digər beynəlxalq təşkilatların keçirdiyi konfrans və sessiya-larda iştirak edirlər.

BMT çərçivəsində təhsil elm və mnədəniyyət məsələləriüzrə YUNESKO (1992-ci ilin iyun ayının 3-dən AzərbaycanYUNESKO-nun tamhüquqlu üzvü oldu) təşkilatının Baş Kon-fransının 29-cu sessiyasının 59 saylı qətnaməsinə uyğun olaraq“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının 1300 illik yubileyinə həsrolunmuş silsilə tədbirlər 1997-ci ildən başlayaraq bir sıraölkələrdə (doğma Azərbaycan, Fransa, Almaniya, Türkiyə,Türkmənstan, Rusiyada və b.) türkdilli dövlət başçılarının,


267

dünya qorqudşünaslarının, o cümlədən Avropa ölkələrindənnümayəndə heyətinin iştirakı ilə təntənəli surətdə qeydedilmişdir.

Bundan əlavə YUNESKO-nun xəti ilə xalqımızzın dahimütəfəkkiri və şairi Məhəmməd Füzulinin (1494-1556)(Azərbaycan, İran, İraq, Türkiyə 1994-cü ilin noyabr ayının 1-2-si, Rusiya və Fransada) 500 illik və görkəmli bəstəkarı QaraQarayevin (1918-1982) 80 illik yubileyləri böyük təntənə iləqeyd edilmişdir. Türkiyədə yüksək səviyyədə keçirilən “Füzuli500” poeziya günləri Azərbaycan-Türkiyə mədəni əlaqələrinindaha da genişləndirilməsinə imkan yaratdı.

2001-ci ilin oktyabr ayının 4-də isə YUNESKO-nun iştirakproqramına uyğun olaraq dahi Azərbaycan alimi NəsrəddinTusinin (1201-1274) 800 illik yubileyi qeyd edilmiş və buməqsədlə Şamaxı Astrofizika rəsədxanasında beynəlxalq elmikonfrans keçirilmişdir. Bundan başqa onun məşhur “Təhriri-Öqlidis” (“Evklidin şərhi”) əsəri kitab şəklində dərc edilmişdir.15 oktyabr-3 noyabr 2001-ci il tarixində keçirilmiş YUNESKObaş Konfransının 31-ci sessiyasızamanı azərbaycanlı alim,məşhur şərqşünas Mirzə Məhəmmədəli Kazımbəyin (1802-1870) 200 illik yubileyinin qeyd edilməsi YUNESKO-nun2002-2003-cü illər üzrə dahii şəxsiyyətlərin yubileylərininqeyd edilməsi siyahısına daxil edilmişdir. Ötən ildə ParisdəYUNESKO-nun salonlarının birində dünya şöhrəti qazanmışsənət əsərlərindən olan “Əcəmi” xalçasının və s. nümayişiidoğma Azərbaycanımızın dünya xalçaçılığı və xalçaşünas-lığının əsl mərkəzi kimi tanınmasına imkan yaratdı (6, s.54).

2002-2003-cü illər ərzində YUNESKO-nun “Bəşəriyyətinşifahi və qeyri-maddi irsinin şah əsərləri” proqramıçərçivəsində geniş fəaliyyət aparılmışdır. Mədəniyyət vəTurizm Nazirliyinin Mədəniyyət Siyasəti Şöbəsi Milli ElmlərAkademiyası və YUNESKO üzrə Azərbaycan MilliKomissiyası ilə birgə Azərbaycan muğamının qorunmasına vəinkişafına istiqamətləndirilmiş Fəaliyyət Proqramı tərtib


268

edilmişdir. 2002-ci ilin əvvəllərində Azərbaycan muğamıÜmumdünya Şah Əsərləri Siyahısına daxil edilmək üçünYUNESKO katibliyinə təqdim edilmişdir. Belə gərgin vəməqsədyönlü fəaliyyətin nəticəsində 2003-cü ilin noyabr ayının7-də Azərbaycan muğamı YUNESKO-nun “Bəşəriyyətin vəqeyri-maddi irsin şah əsərləri” siyahısına daxil edilmişdir. Bufakt mədəniyyətimizin böyük qələbəsi kimi qeyd olunmalıdır.

YUNESKO-nun Baş Konfransının 30-cu sessiyasınınqərarına əsasən 21 fevral “Beynəlxalq Ana Dili Günü” 2000-ciildən YUNESKO çərçivəsində qeyd edilməyə başlamışdır.2000, 2001, 2002-ci illərdə bu əlamətdar hadisə ilə əlaqədar,Milli Komissiyanın müraciətinə uyğun olaraq, RespublikanınTəhsil, Mədəniyyət və Turizm Nazirlikləri və digər müvafiqidarə və Təşkilatları bir sıra tədbirlər həyata keçirmişlər.

YUNESKO çoxtərəfli beynəlxalq təşkilat olduğu üçün butəşkilat vasitəsilə müxtəlif ölkələrin qarşılıqlı əməkdaşlığınaşərait yaranır. Bunun nəticəsidir ki, Azərbaycan Respublikasıtəhsil, elm və mədəniyyət sahələrində müxtəlif ölkələr iləYUNESKO vasitəsilə və birbaşa onun özü ilə güniş təcrübəmübadiləsi apara bilmişdir.

Beləliklə, əgər Avropa Şurasında 45 ölkə təmsilolunmuşdursa, Azərbaycan YUNESKO ilə bütün dünya iləmədəni inteqrasiya imkanları əldə etdi.

Mədəniyyətimizin inkişafında və dost-qardaş ölkə Türkiyəvə digər türkdilli dövlətlərlə mədəni əlaqələringenişləndirilməsində TYRKSOY təşkilatı daxili və xaricisiyasət kursundan, dövlət quruluşlarının siyasi oriyentasiya-sından asılı olmayaraq, türkdilli dövlətlərin mədəniyyətsahəsində regional əməkdaşlığını həyata keçirir. TürkMədəniyyət və İncəsənətinin Birgə İnkişafı Üzrə Beynəlxalqtəşkilat (TÜRKSOY) 1992-ci ildə Azərbaycan Respublikası,Qazaxstan, Türkiyə, Özbəkstan, və Türkmənstan respublikasıMədəniyyət Nazirlərinin İstambul və Bakı şəhərlərindəkeçirilən görüşləri, toplantısı zamanı əldə olunmuş razılıq


269

əsasında yaradılmışdır. TÜRKSOY-un fəaliyyət mərkəzi kimiTürkiyənin paytaxtı Ankara şəhəri seçilmişdir. Bir müddətkeçdikdən sonra Başqırdstan və Tatarstan Respublikalarınınmədəniyyət nazirlikləri də bu təşkilatın mədəni işbirliyinəqoşulmuşlar. “TÜRKSOY-un yaradıəlması və onun fəaliyyətprinsipləri haqqında müqavilə” bu ölkələr tərəfindən 1993-cüilin iyul ayının 12-də Qazaxstan Respublikasının keçmişpaytaxtı Alma-Ata şəhərində imzalanmışdır.

TÜRKSOY təşkilatı Türkdilli Dövlət Birliyinin ən əsasözəklərindən biridir. TÜRKSOY-un xətti ilə türkdilli ölkələrdəAzərbaycanın zəngin mədəniyyətini nümayiş etdirmək üçünAzərbaycan Mədəniyyəti Günləri keçirilir. Onu qeyd edək ki,TÜRKSOY təşkilatını türkdilli ölkələrin YUNESKO-su adlan-dırırlar. TÜRKSOY nadir təşkilatdır. O, türk mədəniyyəti vədininin daşıyıcısı olan ölkələrin və xalqların birləşməsi prinspiəsasında bu ölkələrin dövlət strukturlarının siyasi mövqeyin-dən, daxili və xarici siyasətindən asılı olmayaraq mədəniyyətvə incəsənətlər sahəsində əməkdaşlığı həyata keçirir.

Beynəlxalq aləmdə bu təşkilatın tanınmasının göstərici-lərindən biri 1996-cı ilin iyun ayının 8-də Türkiyənin İstambulşəhərində TÜRKSOY və YUNESKO arasında qarşılıqlıəməkdaşlıq haqqında müqavilənin bağlanmasıdır ki, həminsənəddə mədəniyyət və incəsənət, təhsil və elm sahələrindəonların fəaliyyətinin əlaqələndirilməsini nəzərdə tutur. Bu datürkdilli ölkələrin və xalqların tarixi və mədəni irsininsaxlanması və zənginləşməsi, onların intellektual və mənəvisərvətlərinin artırılması, insan hüquq və azadlıqlarınınqorunmasına xidmət edir.

Türkiyə Cümhuriyyəti ilə mədəni əlaqələrin genişlənmə-sində Atatürk mərkəzinin də böyük rolu var. Belə ki, Azərbay-canda Atatürk mərkəzinin yaradılması haqqında AzərbaycanRespublikasının Prezidentinin 9 mart 2001-ci il tarixisərəncamı verilmışdir. Burada deyilir: “Türk dünyasınınnböyük öndəri, Türkiyə Cümhuriyyətinin banisi və ilk prezidenti


270

Mustafa Kamal Atatürkün türk xalqlarının tarixində tutduğumühüm yeri nəzərə alaraq, Atatürk irsinin, ümumiyyətlə türktarixi və mədəniyyətinin daha dərindən öyrənilməsi və təbliğolunması məqsədilə qərara alıram: 1) Azərbaycanda AtatürkMərkəzi yaradılsın; 2) Müəyyən edilsin ki, AzərbaycanRespublikasının prezidenti Atatürk Mərkəzinin sədridir; 3)Azərbaycan Respublikası Prezidenti İcra Aparatının rəhbərinətapşırılsın ki, Atatürk Mərkəzinin statusu, strukturu və ştatvahidlərini müəyyən etməklə onun Nizamnaməsini bir aymüddətində hazırlayıb Azərbaycan Respublikasının Preziden-tinə təqdim etsin; 4) Dövlət Əmlak Nazirliyi Bakı Şəhər İcrahakimiyyəti ilə birlikdə Atatürk Mərkəzi üçün bina ayırılmasıməsələsini bir ay müddətində həll etsin; 5) AzərbaycanRespublikasının Nazirlər Kabineti bi sərəncamdan irəli gələndigər məsələləri həll etsin. (139; 143; 1444; ).

Beləliklə, 2003-cü ilin aprel ayının 10-da memarlıqbaxımından olduqca gözəl bir binada tarixi hadisə –Azərbaycanda Atatürkün evinin (Atatürk Mərkəzinin) təntənəliaçılış mərasimi keçirilmişdir. Mərkəzin əsas məqsədi Atatürkirsinin, tarixi xidmətlərinin dərindən öyrənilməsi, araşdırılması,təbliğ olunması və bu biliklərin yeni nəslə çatdırılmasıdır.

Təşkilatın fəaliyyət dairəsinə türkdilli ölkələr arasındamədəniyyət və incəsənət sahəsində əlaqələrin inkişaf etdiril-məsi və möhkəmləndirilməsi, bu məqsədlə müxtəlif proqramvə layihələrin birgə həyata keçirilməsi, türkdilli ölkələrin ümu-mi mənəvi dəyərlərinin, tarixi irsinin, mədəniyyət və incəsənətəsərlərinin, ənənəvi idman və xalq oyunları növlərinin inkişafıvə təbliği, opera və balet sənəti sahəsində festival müsabiqə-lərin təşkili, sərgilərin, vernisajların, və türkdilli ölkələrintəsviri və plastik sənətinin inkişafına yönəldilən digər tədbir-lərin təşkili, mədəniyyət, incəsənət, təhsil sahələrində beynəl-xalq və milli təşkilatlarla, ictimai strukturlar və hərəkatlarlaqarşılıqlı əlaqə yaradılması və s. daxildir.


271

Mədəni dünyanın “Mədəniyyət siyasəti” anlayışı vəYUNESKO və Avropa Şurası qərarlarının ümumi çərçivəsi

YUNESKO qərarlarının ümumi çərçivə sənədlərinə dairmənbələrdən öyrənirik ki, 2 aprel 1998-ci ildə Stokholmdakeçirilən YUNESKO-nun toplantısında, üzv ölkələr tərəfindənhazırlanan və 7 aprel 1998-ci il tarixində təsdiq edilən “İnkişafüçün mədəniyyət siyasətləri fəaliyyət planı” sənədində və 6avqust 1998-ci ildə Mexikoda keçirilən “Mədəniyyət siyasətləridünya konfransı”nda qəbul edilən son bəyanatında deyilir ki,mədəniyyət sadəcə sənət və ədəbiyyat sahələrini deyil, eynizamanda “həyat tərzlərini, təməl insan haqq və özgürlüklərini,dəyər sistemlərini, ənənələri və inancları da əhatə edir”.

YUNESKO-nun bəyanatına diqqətlə baxıldığında, mədənifərqliliklərin, demokratik bir mühit içində təməl insan haqq vəözgürlükləri çərçivəsində, birlikdə və sülh şəraitində yaşamasıvə milli inkişafda bu harmoniya içindəki fərqliliyin səfərbəredilə bilməsi idealına söykəndiyini görməkdəyik.

Çox təbii olaraq burada iki problem ortaya çıxmaqdadır:Birinci problem həm milli hüdudlar daxilindəki mədənifərqlililərin qorunması və həm də milli bütünlüyün mühafizəedilməsi problemidir. İkinci problem, milli mədəniyyətlərin,qloballaşma qarşısında qorunaraq inkişaf etdirilirkən, fərqlimilli mədəniyyətlərin dünyəvi-bəşəri bir mühit içərisindəbeynəlxalq arenada birlikdə yaşamalarının və irəliyə doğruinkişaflarının təmin edilməsidir.

Hər iki problem də eyni çətinliyi əks etdirməkdədir:“Fərqlilik içərisində harmoniya, ya da harmoniya içərisindəfərqlilik”. Heç şübhəsiz, belə bir “paradoksal paradiqma”ancaq həqiqi bir “demokratiya mədəniyyəti” içərisində həyatakeçirilə bilər. Halbuki keçmiş Sovetlər Birliyi və xüsusilə,keçmiş Yuqoslaviya örnəkləri, fərqliliklərin milli hüdudlardaxilində ahəngdar qorunmasının çətinliyini göstərməkdə,qloballaşmanın milli mədəniyyətləri yoxedici təsirləri isə, eyni


272

problemin, yəni fərqli mədəniyyətlərin harmoniya içindəyaşamasının, beynəlxalq platformada təmin edilməsinin nəqədər çətin bir ideal olduğuna işarə etməkdədir.

Mövzuya tarixi aspektdən baxıldıqda öyrənirik ki, Madridmüqaviləsinin qüvvəyə minməsilə birlikdə mədəniyyətmövzusu, cəmiyyət səviyyəsində daha ciddi şəkildəaraşdırılmağa başlanmışdır. Madrid Müqaviləsilə RomaMüqaviləsinə əlavə edilən 128-ci maddə, cəmiyyətin üzvölkələr arasında mədəni əməkdaşlığını dəstəkləməkdə, bundanbaşqa Avropa xalqlarının mədəniyyət və tarixlərini tanıtmağıhədəflədiyini də müəyyənləşdirməkdədir. Bununla yanaşı,Avropa mədəni mirasının qorunmasının, ticari olmayan mədənialış-veriş və artistik, ədəbi və təsviri sənət əsərləriyaradılmasının; başda Avropa Şurası olmaqla mötəbərbeynəlxalq təşkilatlar və üçüncü ölkələrlə əməkdaşlığınınhədəfləndiyi də Müqavilədə bildirilməkdədir. Bu sahələrdəkifəaliyyətlər, Şura tərəfindən, ortaq qərar üsuluna görə vəBölgələr Komitəsinə danışıldıqdan sonra qəbul edilir. Bundanbaşqa Şura, Komissiyanın verdiyi tövsiyələri də yekdillikləqəbul edir (118).

XX yüzilin 90-cı illərindən bəri mədəniyyət sahəsindəcəmiyyət səviyyəsində müxtəlif proqramlar həyatakeçirilməkdədir. “Kaleidoscope” (Avropada mədəni fəaaliy-yətlər və artistik yaradıcılığın dəstəklənməsi), “Ariane”(kitablar və oxuma) və “Raphael” (mədəni mirasın qorunmasıvə inkişaf etdirilməsi) bu proqramlar arasındadır. Bununlayanaşı Avropa cəmiyyəti, 1985-ci ildən bəri üzv ölkələrtərəfindən təşkil edilən “Avropa Mədəniyyət Şəhəri”təşəbbüsünü də dəstəkləməkdədir. Cəmiyyətin irəli sürdüyütəşəbbüslərin bütünlüyünü təmin etmək məqsədilə 14 fevral2000-ci il tarixində 2000–2004-cü illəri əhatə edən “Culture2000” başlıqlı bir çərçivə proqramı qəbul edilmişdir. Bunaparalel olaraq cəmiyyətin iqtisadi və sosial siyasətləriçərçivəsində fərqli fəaliyyətlər də (sənət adamlarına dəstək


273

olunması, Avropa mədəni sənayesinin inkişafı və s.)göstərilməkdədir (144).

Hazirda 186 ölkə katibliyi Parisdə yerləşən YUNESKO-nun üzvüdür. BMT-nin təhsil, elm və mədəniyyət məsələri üzrəfəaliyyəti son dərəcə müxtəlifdir. Onun fəaliyyətinə savadsız-lığın ləğv edilməsindən başlayaraq, ali məktəblərdə hər birölkəyə çox gərəkli olan yüksək ixtisaslı mütəxəssis kadrlarınınhazırlanmasına qədər bütün təhsil formaları daxildir. Bundanəlavə insanların mənəvi həyat xəzinəsi olan mədəniyyətlərin vəmədəni proseslərin, ümumbəşəri sivilizasiya dəyərlərinin dirçə-lişi və çoxaldılması, dünya xalqlarının həyat təcrübəsinin vədəyərlərinin rəngarəngliyi, kütləvi informasiya vasitələrindənistifadə olunması və onların inkişaf etdirilməsi yolu ilə cəmiy-yətinn sərvətinə çevrilən yeni biliklər, ideyalar, eksperimentlərvə uğurlar barədə ihformasiya mənbələri də buraya daxildir.

YUNESKO-nun proqram sənədlərinin başlıca məqsədimüasir dünya problemlərinin öyrənilməsinə yardım etmək vəbu elmi təməl üzərində beynəlxalq birliyin qlobal xarakterliproblemlərin aradan qaldırılmasında səylərin birləşdirilməsi,bütün xalqların mənafeyi naminə elmi-texniki potensialın ge-nişləndirilməsi əsasında inkişafın və tərəqqinin təmin olun-ması, insanların ictimai və beynəlxalq həyatda daha geniş vəbərabər hüquqlu iştirakına təlabatın dərk olunması üçün şəra-itin yaradılması, xalqlar arasında əsl qarşılıqlı anlaşmanın bər-qərar edilməsi, onların hüquqlarına və insan hüquqlarına hör-mət olunması, bütün xalqların gələcəyinin ümumiliyinin vəsülh işini hər vasitə ilə möhkəmləndirməyi zəruriliyinin dərkedilməsi üçün əlverişli mühitin yaradılmasına yardım göstər-məkdən ibarətdir. YUNESKO-nun fəaliyyətində aşağıdakılarnəzərdə tutulur:

I. Təşkilat ilk növbədə YUNESKO-nun nizamnaməvəzifəsindən – “ədalətə, qanunçuluğa və insan hüquqlarınahamılıqla hörmətin təmin edilməsi naminə xalqın təhsil, elm vəmədəniyyət sahəsində əməkdaşlığını genişləndirməklə sülh və


274

təhlükəsizliyin möhkəmləndirilməsinə yardım etmək” – çıxışedərək əsas fəaliyyət istiqamətləri və formaları sırasında buməqsədlə beynəlxalq sazişlər bağlamağı tövsiyyə edir.

II. Beynəlxalq aktların işlənib hazırlanması və daxiledilməsi, prosesində onların üç kateqoriyası ayırd edilir:

– YUNESKO-nun Baş konfransının qəbul etdiyikonvensiya və tövsiyyələr.

– Baş konsulun qəbul etdiyi digər sənədlər: bəyənnamələr,nizamnamələr, qətnamələr, qaydalar, prosedurlar.

– Dövlətlərin YUNESKO-nun təklikdə və ya digərbeynəlxalq təşkilatlarla birgə çağırdığı konfranslarınin qəbuletdiyi sənədlər.

III. Daha sonra buna müvafiq olaraq YUNESKO-nunişləyib hazırladığı beynəlxalq aktların hüquqi səviyyəsimüəyyən edilir.

Beynəlxalq səviyyədə normativ fəaliyyət YUNESKO-nunkonkret işinin həyata keçirilməsi formalarından birudir.YUNESKO-ya məxsus əsas konkret fəaliyyət formaları:hökumət və ya yüksək səlahiyyətli ekspertlər səviyyəsindənümayəndəli forumların-konfransların, simpoziumların vəmüşavirələrin keçirilməsi, araşdırılan məsələlər üzrə ən yeninailiyyətlərin toplandığı beynəlxalq elmi tədqiqatların təşkili:nəşriyyat və papulyarlaşdırma fəaliyyəti, ölkələrə və regionlaraintellektual və humanitar xarakterli operativ elmi-texnikiyardım göstərilməsi ilə bir sırada durur.

Bütün bu kompleks fəaliyyət sahəsində YUNESKO-nunadına BMT sistemində “ideyalar labaratoriyası”, onlarıngünüratoru, bütün beynəlxalq birliyin və hər bir dövlətinistifadə etməsi üçün qabaqcıl təcrübənin toplayıcısı kimi nadirbir rol təsbit olunmuşdur. Təşkilatın səlahiyyət sahələrini genişəhatə edən müxtəlif hüquqi səviyyəli beynəlxalq-hüquqinormativ aktların işlənib hazırlanması onun konkret işinin əsasformalarının ümumi sırasında duraraq, insan zəkası və etikasısahəsində fəaliyyətinin nizamnamə məqsəd və vəzifələri ilə,


275

dövlətlərin daxili tələbatları, dövlətlərarası əlaqələr vəbeynəlxalq birlik həyatının tendensiyaları ilə üzvi surətdəbirləşmişdir. YUNESKO-dakı normayaratma məhz beləbeynəlxalq xarakterli “labaratoriya” prosesidir.

1948-ci ilə aid ilk aktdan 1992-ci ilə qədər baxılmış sonaktlaradək YUNESKO-nun himayəsi ilə beynəlxalq nizamlan-maya dair 68 sənəd – konvensiyalar və sazişlər, onlara dairprotokollar, tövsiyyələr, bəyənnamələr, hazırlanmış, müzakirəvə qəbul edilmişdir. Təşkilatın himayəsi ilə işlənib hazırlanmışvə qəbul edilmiş beynəlxalq nizamlama aktlarında onunsəlahiyyətində olan aşağıdaki məsələlər əhatə olunmuşdur:

Təhsil sistemində qəbul edilmiş aktlarda ayrı-seçkilikəleyhinə seçki və praktikanın, sülh, beynəlxalq qarşılıqlıanlaşma, insan hüquqlarına hörmət ruhunda tərbiyənin əsaslarıqeyd edilir. Müəllimlərin peşə və sosial müdafıəsi prinsiplərinədair tövsiyyələr verilmiş, bədən tərbiyəsi və idman məsələləriüzrə konsepsiyalar elan edilmişdir. Dünyanın bütün regionlarıhəmin regionlarda tədris kurslarının, ali təhsil haqqındadiplomların və elmi dərəcələrin müəyyən ekvivalentliliyininbərqərar edilməsi üçün prinspial əsasların tanınması haqqındasazişə gəlmişlər.

Təbiət elmləri və sosial elmlər sahəsində beynəlxalq aktlarelmi-tədqiqat işçilərinin statusuna, irqə və irqi xurafatamünasibətə, təbiəti mühafizə tədbirlərinin bəzi məsələlərinə,habelə beynəlxalq əhəmiyyətli sosial aspektlər nəzərə alın-maqla, urbanizasiya sahəsində konkurslar keçirilməsinə aiddir.

Mədəniyyət sahəsində mövzu dairəsi xüsusilə genişdir.Buraya ilk növbədə qlobal xarakterli aktlar – ümumdünyamədəni və təbii irsin mühafizəsi və silahlı münaqişə zamanımədəni dəyərlərin qorunması haqqında aktlar; beynəlxalqmədəni əməkdaşlıq prinsplərini, xalq kütlələrinin mədənihəyata töhfə verilməsində rolunu, yaradıcı işçilərin vəziyyətinimüəyyənləşdirən ən mühüm məsələlərə dair aktlar; tarixiansamblların qorunub saxlanması və mühafizəsi, daşınar


276

mədəni dəyərlərin, hərəkət edən təsvirlərin problemlərinə dairnizamlama; təhsil, elm və mədəniyyət xarakterli materiallarınmübadiləsi, mədəni dəyərlərin beynəlxalq mübadiləsi qaydalarıvə onların qanunsuz olaraq ölkəyə gətirilməsinin, çıxarılması-nın və mülkiyyət hüququnun başqasına verilməsinin qarşısınıalmağa dair tədbirlər; kütləvi informasiya vasitələrinə (istəronların sülh və qarşılıqlı anlaşmanın mühkəmləndirilməsinətöhfəsi, istərsə də peyklər vasitəsilə verilişlərin mədəni müba-dilə məqsədilə istifadə edilməsi baxımından) aid əsas prinsplərhaqqında sənədlər; muzeylərin hamı üçün açıq olması, arxe-oloji qazıntıların aparılması, hər hansı bir iş yerinə yetirilərkənmədəni dəyərlərin qorunub saxlanması məsələlərinə dairmeyarların ehtiva olunduğu tövsiyyələr daxildir.

Kitab və rəsmi sənəd nəşrləri ilə beynəlxalq mübadiləməsələlərinin müəlliflik hüququ və ona yaxın olan bəzihüquqların qorunması və nəhayət, təhsil, elm, mədəniyyət vəinformasiyanın bir sıra sahələrində statistikanın standartlaşdı-rılmasının həyata keçirilməsi məsələlərinin tənzimləndiyi digərsahələrə dair aktlar da var.

Adı çəkilən beynəlxalq aktlardan savayı, təşkilatın onunnizamnaməsi əsasında rəhbər və icraedici xarakterli müvafiqstrukturların iş qaydasını, digər beynəlxalq təşkilatlarla və üzv-dövlətlərin YUNESKO işləri üzrə milli komissiyaları ilə və i.a. əlaqələri tənzimləyən qüvvədə olan çoxsaylı normativsənədləri var.

Azərbaycan Respublikası istiqlaliyyət əldə etdikdən sonra(1992-ci ilin iyunun 3-də) Birləşmiş Millətlər Təşkilatınınmaarif, elm və mədəniyyət məsələləri üzrə təşkilatı –YUNESKO-nun üzvü olmuşdur.

BMT, YUNESKO, Avropa Şurası kimi beynəlxalq təşkilat-lar mədəniyyətin inkişafı, beynəlxalq mədəniyyət siyasətininformalaşmasına yardım məqsədilə müxtəlif konfranslar təşkiledir, qərarlar qəbul edir. Avropa Şurası və digər təşkilatlarvətəndaş cəmiyyətinin inkişafına, kulturoloji tədqiqatların apa-


277

rılmasına köməklik etmək üçün dünyanın bir çox ölkəsindənalimlərin iştirakı ilə müxtəlif konfranslar, seminarlar təşkil edir.1995-ci ildə Stokholmda mədəniyyət siyasətinin və ictimaiinkişafın istiqamətləndirilməsi məsələlərinə həsr olunmuşAvropa dövlətlərinin hökumətlərarası konfransı keçirilmişdi.Həmin il İsveçdə mədəniyyət siyasətinə dair sualları müzakirəetmək məqsədilə Avropa ölkələrinin mədəniyyət nazirləri mü-şavirəyə toplaşmışdılar. 1999-cu ilin noyabrında Norveçdəmədəniyyət siyasəti sahəsində tədqiqatlara dair Beynəlxalqkonfrans keçirildi. Dünyanın 22 ölkəsindən 150 alimin iştirakıilə keçirilən konfransda mədəniyyət siyasətindəki problemlərləyanaşı müasir dövrdə mədəniyyətin artan rolu müzakirə edilirdi.

BMT-nin İnkişaf Proqramının sifarişi ilə bir qrup müstəqillekspert tərəfindən bəşər inkişafının qlobal problemləri üzrəməruzələr hazırlanır. Proqram dünyanın 174 geridə qalmışölkəsinə müxtəlif problemləri həll etməyə köməklik edir (81,s.178-179).

Bütün bu beynəlxalq təşkilatların məqsədi müstəqildemokratik prinsplərə əsaslanan, qlobal problemləri həll edəbilən, insanlar arasında humаnist, proqrssiv dəyərlərin yayıl-masını, həmçinin söz azadlığını təmin edən yeni mütərəqqibeynəlxalq mədəniyyət siyasətinin formalaşdırılmasıdır. 2000-ci ildə BMT-nin dövlət hökumətləri başçılarının sammitindəmədəniyyətlərin dialoquna və harmonizasiya prinspləriəsasında dünya mədəniyyətinin qurulması məsələsi irəlisürüldü. 2000-ci ildə Milleniuma dair BMT-nin BeynəlxalqKonfransında bu suallar daha dolğun müzakirə edilibkonkretləşdirilmişdir. Dünyanın 105 ölkəsindən 500 qeyri-hökumət təşkilatların rəhbərlərinin iştirakı ilə keçirilənkonfrans, dünyada sülh üzrə Beynəlxalq və dinlərarasıFederasiya və qeyri-hökumət təşkilatların ÜmumdünyaAssosiasiyası tərəfindən təşkil olunmuşdu (181, s.181).


278

Dövlətin mədəniyyət siyasətinin həyata keçirilməsindəMədəniyyət və Turizm Nazirliyinin fəaliyyəti

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 30yanvar 2006-cı il tarixli Fərmanı ilə həmin vaxta qədərfəaliyyət göstərən Azərbaycan Respublikasının MədəniyyətNazirliyi və Azərbaycan Respublikasının Gənclər, İdman vəTurizm Nazirliyi ləğv edilmiş, Azərbaycan RespublikasıMədəniyyət Nazirliyi əsasında Mədəniyyət və Turizm Nazirliyiyaradılmışdır.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 18 aprel 2006-cı iltarixli 393 nömrəli Fərmanı ilə Mədəniyyət və Turizm Nazir-liyi haqqında əsasnamə təsdiq edilmişdir. Mədəniyyət vəTurizm Nazirliyi mədəniyyət, incəsənət, turizm, tarix vəmədəniyyət abidələrinin qorunması, nəşriyyat, kinematoqrafiyasahələrində dövlət siyasətini tənzimləyən icra hakimiyyətiorqanıdır. Nazirlik əsasən dövlət büdcəsindən maliyyələşir.Bakı şəhərində yerləşir. Nazirliyin ölkə prezidenti tərəfindəntəsdiq edilmiş əsasnaməsi bu dövlət qurumunun fəaliyyətininəsas istiqamətlərini, vəzifələrini, hüquqlarını, fəaliyyətinintəşkili məsələlərini müəyyən edir.

Hazırda Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin fəaliyyətdairəsinə 28 teatr, 6308 tarix və mədəniyyət abidəsi, 1 sirk və12 konsert müəssisəsi, 3985 kitabxana, 2708 klub, 189 dövlətmuzeyi (filiallarla birlikdə), 234 uşaq musiqi, incəsənət vərəssamlıq məktəbi, 33 rəsm qalereyası və sərgi salonu, 21dövlət qoruğu, 60 mədəniyyət və istirahət parkı, 1 zoopark,Mədəniyyətşünaslıq üzrə Elmi-Metodiki Mərkəz, 4 asudə vaxtMərkəzi, 6 təsərrüfat təşkilatı, “Azərbaycanfilm” də daxilolmaqla 7 film istehsalı studiya, 134 şəhər və rayon kinoteatrı,Dövlət Film Fondu (Naxçıvan filialı ilə birlikdə), RespublikaKitabxana Kollektoru, bir qəzet (“Mədəniyyət”), iki jurnal(“Mədəni-maarif” və “Pəncərə”) redaksiyası, Dövlət Turizmİnstitutu, Bakı Xoreoqrafiya Məktəbi, Mədəniyyət İşçilərinin


279

İxtisasartırma Mərkəzi, Mingəçevir Turizm Kolleci, MilliKulinariya Mərkəzi, 62 şəhər və rayon mədəniyyət və turizmşöbəsi, Naxçıvan MR Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Bakı,Gəncə, Sumqayıt şəhər turizm idarələri, Şəki Atçılıq Mərkəzi,Bakı Turizm İnformasiya Mərkəzi, Bakı Turizm İnformasiyaMərkəzi, Lənkəran Uşaq düşərgəsi daxildir (139).

Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevtərəfindən bu sahəyə böyük diqqət və qayğı göstərilmiş,mədəniyyət və turizm işçilərinin əmək haqları artırılmış, mədə-ni-sosial, maddi-texniki bazanın tamamilə yenidən qurulmasıprosesinə start verilmiş, teatr, kino, kitabxana işi, abidələrininqorunması sahələrində dövlət başçısının fərmanları, sərəncam-ları verilmiş, Dövlət proqramları işləməyə başlamışdır.

Turizmin inkişafı istiqamətində əhəmiyyətli tədbirlərhəyata keçirilmişdir. Nazirlik dövlətlərarası müqavilələrə uy-ğun olaraq Avropa, Asiya və İslam ölkələri, ABŞ və LatınAmerikası ilə beynəlxalq mədəniyyət proqramlarını həyatakeçirir. Nazirlik çoxtərəfli əməkdaşlıq çərçivəsində BMT,MDB, GUAM, Qaradəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı,Avropa İttifaqı, İslam Konfransı Təşkilatı, YUNESKO, DünyaTurizm Təşkilatı, TÜRKSOY, İSESKO və digər beynəlxalqqurumlar vasitəsi ilə Azərbaycan mədəniyyətini dünyada təbliğedir, eyni zamanda dünya mədəni sərvətlərinin ölkəmizdə tanı-dılması sahəsində əhəmiyyətli proqramlar həyata keçirir (139).

Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və TurizmNazirliyinin strukturu nazir, üç nazir müavini, nazirin aparatıvə şöbələrdən ibarətdir. Belə ki, Teatr sektoru, Musiqi sektoru,Təsviri sənət və dekorativ sənət sektoru, Dövlət əhəmiyyətlitədbirlərin təşkili və yaradıcı gənclərlə iş sektorundan ibarət“İncəsənət şöbəsi”; Regionlarla iş sektoru, Muzey işi sektoru,Kitabxana sektoru, Klub və parklarla iş, xalq yaradıcılığı vəmilli kulinariyanın təbliği sektorundan ibarət “Mədəniyyətsiyasəti şöbəsi”; “Kinematoqrafiya şöbəsi”; Abidələrinmühafizəsi sektoru, Bərpa-layihələndirmə və ekspertiza sektoru


280

və Mədəni sərvətlər (qoruqlar) sektorundan ibarət “Mədəni irsşöbəsi”; Daxili turizmin inkişafı sektoru, Tədqiqat işləri,statistika və lisenziyalaşdırma sektoru, Xarici turizm sektoru,Turizmin marketinqi və təbliğatı sektorundan ibarət “Turizmşöbəsi”; Nəşriyyat sektoru, İnformasiya və reklam sektorundanibarət “Nəşriyyat, reklamın təşkili və informasiya şöbəsi”;Təhsil sektoru və Elmi-metodiki sektorundan ibarət “Elm vətəhsil şöbəsi”; Beynəlxalq əlaqələr və protokol sektoru,Beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq və proqramlar sektorundanibarət “Beynəlxalq əlaqələr və mədəniyyət proqramları şöbəsi”(Beynəlxalq əlaqələr və mədəniyyət proqramları şöbəsinin əsasfunksiyaları Rəhbərliyin göstərişinə əsasən AzərbaycanRespublikasının xarici mədəniyyət və turizm siyasətinin həyatakeçirilməsinə dair təkliflərin işlənib hazırlanması və həyatakeçirilməsidir); habelə, Kadrlar şöbəsi, İqtisadiyyat şöbəsi,Maliyyə və uçot şöbəsi, İnvestisiya və texniki proqramlarşöbəsi, Analitik təhlil və proqram təminatı şöbəsi, Ümumişöbəni özündə birləşdirir.

Hüquq sektoru – nazirlik üzrə verilmiş əmr, sərəncam vəqərar layihələrinin rəhbərliyə təqdim edilməzdən əvvəl qanunamüvafiqliyini yoxlayıb rəy verir; Hüquq mahiyyətli sənədləriişləyib hazırlayır və ya hazırlanmasında iştirak edir; Müvafiqsahə üzrə normativ-hüquqi aktların hazırlanmasında iştirakedir; Nazirliyin şöbə və sektorlarına, tabelikdə olan idarə vətəşkilatlara hüquqi yardım göstərir; Müqavilə, maliyyə, icra vəəmək intizamının möhkəmləndirilməsi, mülkiyyətinmühafizəsinin təmin edilməsi üzrə tədbirlərin hazırlanmasındavə yerinə yetirilməsində iştirak edir; Azərbaycan Respublika-sının Qanunlarına, Nazirlər Kabinetinin qərarlarına və digərnormativ-hüquqi aktlara əlavə və dəyişikliklərin edilməsinitəmin edir; Məhkəmə və digər orqanlarda etibarnamə ilənazirliyin maraqlarını müdafiə edir; Təqdim edilmiş iddialaramüvafiq cavablar hazırlayır; Qüvvədə olan qanunlar barəsindəidarə, müəssisə və təşkilatların işçilərinə məsləhətlər verir;


281

Əmək və icra intizamına riayət edilməsi, normativ-hüquqiaktların və digər hüquq xarakterli məsələlərin kollegiyadamüzakirəsində iştirak edir.

Teatr sektoru – razılaşdırılmış səlahiyyət çərçivəsində“Teatr” bölümü üzrə şöbənin fəaliyyətinin təşkili, dəqiq daxilinizam-intizamın və sağlam iqlimin yaradılması üçün, busahəyə dair sənədlərin keyfiyyətli və vaxtında işlənibhazırlanmasını həyata keçirir. Sektorun kurasiyasına daxil olanobyektlər aşağıdakılardır: Dövlət Akademik Milli Dram Teatrı,S.Vurğun adına Dövlət Rus Dram Teatrı, Dövlət GəncTamaşaçılar Teatrı, A.Şaiq adına Dövlət Kukla Teatrı, “Yuğ”Dövlət Dram Teatrı, Dövlət Pantomima Teatrı. Musiqiliteatrlara (Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrı, DövlətMusiqili Komediya Teatrı) nəzarəti “Musiqi” sektoru ilə birgəhəyata keçirir. Teatr-tamaşa sənəti ilə bağlı məktub və təklif-lərin, analitik məlumatların, hesabatların, digər sənədlərin top-lanıb ümumiləşdirilməsini və rəhbərliyə təqdimini təmin edir.

Bu sektor teatr üzrə İncəsənət şöbəsinin nəzdində yaradılanvə fəaliyyət göstərən ictimai qurumların – Şura və Birliklərin,ekspert qrupların, yaradıcılıq laboratoriyaları və emalatxana-larının təşkilində iştirak edir. Teatr sənətinin bütün janrlarındayaradılan yeni əsərlərlə tanış olur, bədii cəhətdən dəyərlipeşəkarlıq baxımından kamil əsərlərin seçilməsinə və ya alın-masına, ayrı-ayrı bədii kollektivlərin repertuarına salınmasınadair təkliflər verir, Azərbaycan dramaturgiyası ilə məşğul olanistedadlı gənclərin yetişməsinə lazımi zəmin yaradır, bu işitənzimləməkdə yaxından iştirak edir. Digər ölkələrdə yarananAzərbaycan Mədəniyyəti cəmiyyətləri və mərkəzləri iləəməkdaşlığı və əlaqələri həyata keçirir. Mədəniyyət və TurizmNazirliyi sistemində Dövlət teatr-tamaşa, onlara xidmət edənistehsalat müəssisələrinin və bölmələrinin yaradıcılıq-istehsalatfəaliyyətini təşkil və tənzim edir. “Teatr” sektoru üzrə beynəl-xalq əlaqələr və mübadiləyə dair tövsiyələr hazırlayır və rəh-bərliyə təqdim edir. “Teatr” sektoru üzrə Beynəlxalq, Regional


282

və Respublika festivallarının, müsabiqələrin, baxışlarınhazırlanması və keçirilməsini təşkil edir. Dövrü mətbuatdamilli teatr sənətinə dair məqalələri, informativ materiallarıtəhlil edib rəhbərliyə təqdim edir. İncəsənətin müvafiq sahələriüzrə Yaradıcılıq İttifaqları və birliklərlə, müstəqil qurumlarla,Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi sistemindən kənarda yaradılanbədii təşkilat və kollektivlərdə əməkdaşlığın yaradılmasınaköməklik edir. “Teatr” sektoru üzrə ilin (yarımilin, rübün)yekunlarına dair hesabatları tərtib edib rəhbərliyə təqdim edir.Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyininədəbi-dram əsərlərinin Dövlət Satınalma Komissiyasının işindəyaxından iştirak edir.

Musiqi sektoru – razılaşdırılmış səlahiyyət çərçivəsində“Musiqi” bölümü üzrə şöbənin fəaliyyətinin təşkili, dəqiqdaxili nizam-intizamın və sağlam iqlimin yaradılması üçün, busahəyə dair sənədlərin keyfiyyətli və vaxtında işlənibhazırlanması üçün məsuliyyət daşıyır. Sektorun kurasiyasınadaxil olan obyektlər aşağıdakılardır: Azərbaycan DövlətFilarmoniyası, Dövlət Orqan və Kamera Zalı, AzərbaycanDövlət Mahnı Teatrı, Azərbaycan Dövlət Muğam Teatrı,Heydər Əliyev adına Saray, Azərbaycan Dövlət UşaqFilarmoniyası. Musiqili teatrlarla nəzarəti Teatr sektoru iləbirgə həyata keçirir (Azərbaycan Dövlət Akademik Opera vəBalet Teatrı, Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrı).

Musiqi sənəti ilə bağlı məktub və təkliflərin, analitikməlumatların, hesabatların, digər sənədlərin toplanıbümumiləşdirilməsini və rəhbərliyə təqdimini təmin edir:

– “Musiqi” sektoru üzrə şöbənin daxili strukturunda çalışanəməkdaşların fəaliyyətini səlahiyyəti çərçivəsində təşkil edir.Şöbədə işgüzar məhsuldar rejimin və sağlam atmosferinyaranması üçün cavabdehdir. “Musiqi” sektoru üzrə İncəsənətşöbəsinin nəzdində yaradılan və fəaliyyət göstərən ictimaiqurumların – Şura və Birliklərin, ekspert qrupların, yaradıcılıqlaboratoriyaları təşkilində iştirak edir. Musiqi sənətinin bütün


283

janrlarında yaradılan yeni əsərlərlə tanış olur, bədii cəhətdəndəyərli peşəkarlıq baxımından kamil əsərlərin seçilməsinə vəya alınmasına, ayrı-ayrı bədii kollektivlərin repertuarınasalınmasına dair təkliflər verir, Azərbaycan musiqi sənətininmüxtəlif sahələrində istedadlı gənclərin yetişməsinə lazımizəmin yaradır, bu işi tənzimləməkdə yaxından iştirak edir.

Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi sistemində konsertmüəssisələrinin, onlara xidmət edən istehsalat bölmələrininyaradıcılıq-istehsalat fəaliyyətini təşkil və tənzim edir.“Musiqi” sektoru üzrə beynəlxalq əlaqələr və mübadiləyə dairtövsiyələr hazırlayır və rəhbərliyə təqdim edir. Sektorsəlahiyyəti çərçivəsində Azərbaycan Respublikası Mədəniyyətvə Turizm Nazirliyini müxtəlif, o cümlədən beynəlxalqsəviyyələrdə təmsil edir, musiqi sənətinin vəziyyəti və inkişafıilə bağlı danışıqlarda, müzakirələrdə, görüşlərdə iştirak edir.Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi kollegiyasının iclaslarındaməsələlərin müzakirəsi üçün sənədlər hazırlayır, sektorunmövqeyini və marağını təmsil edir.

– “Musiqi” sektoru üzrə Beynəlxalq, Regional və Respub-lika festivallarının, müsabiqələrin, baxışların hazırlanması vəkeçirilməsini təşkil edir. Dövrü mətbuatda musiqi sənətinə dairməqalələri, informativ materialları təhlil edib rəhbərliyə təqdimedir. İncəsənətin müvafiq sahələri üzrə Yaradıcılıq İttifaqları vəbirliklərlə, müstəqil qurumlarla, Mədəniyyət və TurizmNazirliyi sistemindən kənarda yaradılan musiqi qurumları vəkollektivlər ilə əməkdaşlığın yaradılmasına köməklik edir.“Musiqi” sektoru üzrə ilin (yarımilin, rübün) yekunlarına dairhesabatları tərtib edib rəhbərliyə təqdim edir.

Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirli-yinin musiqi əsərlərinin Dövlət Satınalma Komissiyasınınişində yaxından iştirak edir. Dövlət sifarişi yolu ilə alınanmusiqi əsərlərinin müəllifləri ilə müqavilələrin hazırlanma-sında tövsiyə və təkliflərini verir, onları nazirliyin rəhbərliyinətəqdim edir. Dövlət sifarişi yolu ilə musiqi əsərləri üçün


284

bağlanan müqavilələr barəsində təklif və tövsiyələrini verir,onları nazirliyin rəhbərliyinə təqdim edir.

Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqı və Azərbaycan MusiqiXadimləri İttifaqı, Bakı Musiqi Akademiyası, AzərbaycanDövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti, EA Memarlıq vəİncəsənət İnstitutunun müvafiq şöbəsi, Azərbaycan MilliKonservatoriyası və onun nəzdində fəaliyyət göstərən İncəsə-nət Gimnaziyası, Bakı Musiqi Kolleci, eləcə də Bülbül adınaorta ixtisas musiqi məktəbi, Naxçıvan, Sumqayıt, Gəncə, Şəki,Ağdam, Şuşa musiqi texnikumları, Lənkəran Humanitar Kol-leci ilə əlaqələri həyata keçirir.

Təsviri sənət və dekorativ sənət sektoru – Dövlət Rəsmqalereyaları və sərgi salonlarının yaradıcılıq-istehsalatfəaliyyətini istiqamətləndirmək və təşkil etmək məqsədiləsektor əməkdaşları arasında iş bölgüsü aparır və onlarınfəaliyyətinə nəzarət edir. Təsviri və dekorativ sənət sektorununsəmərəli fəaliyyəti və nüfuzunun qorunması üçün məsuliyyətdaşıyır. Sektorun daxili strukturunun, onun tabeçiliyində olanmüəssisələrin iş prosesinin təkmilləşdirilməsinə dair tövsiyələrhazırlayır və tədbirlər görür.

– Sektorda hazırlanan bütün sənədləri imzalayır, peşəsəviyyəsi baxımından onların keyfiyyətli olmasına və faktlarındürüstlüyünə görə cavabdehdir. Nazirliyin rəhbərliyi tərəfindənverilən tapşırıqların operativ və dəqiq icrasını təmin edir.Sektora daxil olan məktub və təklifləri, ərizələrin, şikayətlərinoperativ və obyektiv baxılmasını, onlarla bağlı lazımitədbirləriin görülməsini təmin edir.

– Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin, o cümlədənincəsənət şöbəsinin xətti ilə keçirilən irimiqyaslı tədbirlərin,yubileylərin, festivalların və müsabiqələrin, incəsənətbayramlarının təşkili və keçirilməsində fəal iştirak edir. Sektorsəlahiyyəti çərçivəsində Azərbaycan Respublikası Mədəniyyətvə Turizm Nazirliyini müxtəlif, o cümlədən beynəlxalq


285

səviyyələrdə təmsil edir, təsviri sənətin vəziyyəti və inkişafı iləbağlı danışıqlarda, müzakirələrdə, görüşlərdə iştirak edir.

– Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi kollegiyasınıniclaslarında məsələlərin müzakirəsi üçün sənədlər hazırlayır,sektorun mövqeyini və marağını təmsil edir. Təsviri sənətprofilli ali və orta ixtisas təhsil ocaqları və elmi tədqiqatinstitutları ilə, kütləvi informasiya vasitələri ilə, milli radio vəteleviziya şirkəti, qəzet və jurnalların redaksiyaları iləəməkdaşlığı təmin edir. Rəssamlar İttifaqı ilə əlaqələrinqurulmasını təmin edir. Dövlət sifarişi yolu ilə alınan təsvirisənət əsərlərinin müəllifləri ilə müqavilələrin hazırlanmasındatövsiyə və təkliflərini verir, onları nazirliyin rəhbərliyinətəqdim edir. Dövlət sifarişi yolu ilə təsviri sənət əsərləri üçünbağlanan müqavilələr barəsində təklif və tövsiyələrini verir,onları nazirliyin rəhbərliyinə təqdim edir. Təsviri və dekorativsənət sektorunun müdirinin şəxsi kurasiyasına AzərbaycanDövlət Rəsm Qalereyası və Bədii Sərgi Salonu daxildir.

Dövlət əhəmiyyətli tədbirlərin təşkili və yaradıcı gənclərləiş sektoru – razılaşdırışlmış səlahiyyət çərçivəsində sektor üzrəşöbənin fəaliyyətinin təşkili, ciddi nizam-intizama riayət,sağlam mühitin yaradılması və qorunması, şöbənin bu sahəsinədair sənədlərinin keyfiyyəti və vaxtında işlənib hazırlanmasıüçün şəxsi məsuliyyət daşıyır, sektorda çalışan əməkdaşlarınfəaliyyətini səlahiyyəti çərçivəsində təşkil edir.

Sektorun kurasiyasına daxil olan fəaliyyət sahəsi: Dövlətəhəmiyyətli tədbirlərin təşkili və yaradıcı gənclərlə iş.

Dövlət əhəmiyyətli tədbirlərin təşkili və yaradıcı gənclərləbağlı məktubların, təkliflərin, analitik məlumatların, hesabat-ların, digər sənədlərin ümumiləşdirilməsini və rəhbərliyətəqdim edilməsini təmin edir. Azərbaycan milli mədəniyyətinixarici ölkədə təmsil edəcək bədii kollektivlərin və incəsənətxadimləri sırasında gənclərin müəyyən olunmasında iştirakedir. Dövlət əhəmiyyətli tədbirlərin hazırlanması, teatr, musiqi,təsviri sənət, ədəbi yaradıcılıq sahəsində fəaliyyət göstərən


286

gənclər üçün münbit şəraitin yaradılması, onların çalışdıqlarısahələrdə inkişaf yollarının axtarılıb tapılmasına görəməsuliyyət daşıyır. Sektor üzrə Beynəlxalq, regional vərespublika festivallarının, müsabiqələrin, baxışların hazırlan-ması və keçirilməsini təşkil edir. Yaradıcı gənclərin isteda-dlarının üzə çıxarılması, onların beynəlxalq səviyyədə təmsilolunması üçün, bu sahədə mübadilələrə dair tövsiyyələrhazırlayır və rəhbərliyə təqdim edir. Yaradıcı gənclərin özləriniifadə və təsdiqləri üçün, əlverişli yaradıcılıq mühitinin forma-laşdırılması məqsədilə tədbirlər təşkil edir. İstedadlı gənclərinüzə çıxarılması məqsədilə Gənclər və İdman Nazirliyi, Təhsilnazirliyi sistemində fəaliyyət göstərən müvafiq şöbə vəbölmələrlə birgə tədbirlər planı hazırlayıb həyata keçirir.İncəsənətin müvafiq sahələri üzrə Yaradıcılıq ittifaqları vəbirliklərlə, müstəqil qurumlarla əməkdaşlığın yaradılmasınıtəmin edir. Dövlət əhəmiyyətli tədbirlərin təşkili və yaradıcıgənclərlə iş üzrə ilin (yarımilin, rübün) yekunlarına dairhesabatları tərtib edib rəhbərliyə təqdim edir. Dövlətəhəmiyyətli tədbirlərin təşkili və yaradıcı gənclərlə iş sahəsindəfəaliyyət göstərir.

Mədəniyyət sahəsində elmi-praktik baza yaratmaq məqsə-dilə Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm nazirininmüavini Sevda Məmmədəliyevanın təşəbbüsülə nazirlikdəmədəniyyət siyasəti şöbəsi yaradılmışdır. Bu şöbə beynəlxalqtəşkilatlar və elmi institutlarla (Avropa Şurası, UNESKO,Avropa İttifaqı, MDB ölkələrinin mədəni əməkdaşlıq üzrəŞurası, TÜRKSOY) əməkdaşlıq əsasında mədəniyyət sahəsin-də yeni siyasət işləyib hazırlayan elmi laboratoriya kimi fəaliy-yət göstərmişdir. 1999-cu ildən başlayaraq, S.Məmmədəliye-vanın bilavasitə iştirakı ilə mədəniyyət siyasəti sahəsində birsıra milli və beynəlxalq elmi proqramlar işlənib hazırlanmışdır.Onların sırasında “Azərbaycan Mədəniyyətinin Dövlət Stratejiİnkişaf Proqramı”, “Yoxsulluğun Azaldılması və İqtisadiİnkişaf üzrə Dövlət Proqramı” mühüm yer tutur. S.Məmmədə-


287

liyeva mədəniyyət sahəsində beynəlxalq elmi layihələrin koor-dinatorudur. Bunlardan Avropa Şurasının Mədəniyyət Komitə-si və Mədəniyyət Siyasəti üzrə Bonn Müqayisəli Tədqiqat İn-stitutu (ERİCarts) ilə birlikdə həyata keçirilmiş “Azərbaycandamədəniyyət siyasəti: əsas fakt və təmayüllərin kompendiumu”elmi layihəsi xüsusi qeyd olunmalıdır. Bu layihə əsasında ha-zırlanmış “Azərbaycan Respublikasında mədəniyyət siyasəti”elmi icmalı internet saytında (www.culturalpolicies.net)yerləşdirilmişdir. Kompendiumun onlayn versiyası 2002-ci ildəKaliforniya Universitetinin “Sosial elmlər sahəsində ən yaxşıişə görə” mükafatına layiq görülmüşdür.

Avropa Şurasının “Stage” regional layihəsinin mühümmərhələsi olan “Mədəni siyasət üzrə milli məruzə”nin müəllif-lərindən biri S. Məmmədəliyevadır. Məruzə Avropa Şurasıtərəfindən nəşr edilmiş, internet saytında yerləşdirilmişdir.(http://"culture.coc.int/Restricted/cccult/enq/2002/ CDAİLT(2002) 28A_E_Azeri. doc). Milli Məruzənin təqdimatı AvropaŞurasının Mədəniyyət üzrə Rəhbər Komitəsinin iclasında(Strasburq, 2001) və Bakı şəhərində keçirilən Milli debatlarda(2002) olmuşdur. Bu sənədin müstəsna əhəmiyyəti AzərbaycanRespublikasının Prezidenti cənab Heydər Əliyevin iştirakçılaramüraciətində qeyd edilmişdir.

S.Məmmədəliyeva Avropa Şurasının “Münaqişəninmədəniyyət vasitəsilə aradan qaldırılması” və “KiyevTəşəbbüsü”, həmçinin UNESKO-nun “Mədəni çeşidlilik”,“GUÖAM ölkələrinin mədəniyyət üzrə observatoriyası”proqramlarının milli koordinatorudur. S.Məmmədəliyeva 1999-cu ildən Avropa Şurasının Mədəniyyət üzrə RəhbərKomitəsinin üzvü, Mədəniyyət üzrə Komitənin bütüniclaslarının iştirakçısıdır. O, Komitənin Strasburqda keçiriləniclaslarında, Fransa, Rusiya, Portuqaliya, İsveçrə, Xorvatiya,Almaniya, Yunanıstan, Hollandiya, Türkiyə və s. ölkələrdəkeçirilən beynəlxalq konfrans və simpoziumlarda çoxsaylıməruzələrlə çıxış edir. Bu konfrans və simpoziumların

www.culturalpolicies.net


288

nəticələri üzrə materiallar nəşr olunmuşdur. 2007-ci ildəAvropa Şürasının Mədəniyyət üzrə Rəhbər KomitəsininBürosunun üzvü seçilmişdir. Sosial fəlsəfə və kulturologiyasahəsində tanınmış alim olan S.Məmmədəliyeva bir çoxbeynəlxaq və respublika səviyyəli elmi forum, dəyirmi masa,seminarların iştirakçısıdır. 120-dən çox elmi işlərin, ocümlədən 9 kitabın müəllifidir. Azərbaycan mədəniyyətinininkişafının elmi bazasının yaradılması üçün onun son illərdənəşr edilmiş əsərləri – “Azərbaycanda mədəniyyət siyasəti”(elmi icmal, 2002), “Azərbaycanın mədəniyyət siyasəti”(Avropa Şurasının “Stage” layihəsi əsasında, 2003), habelə“Qloballaşma dövründə mədəniyyət” (2004), “Mədəniyyət vəinsan” (2005) monoqrafiyaları xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.Əbülfəs Qarayevin rəhbərliyi altında “Xoşməramlı səfir”,“Mədəniyyətimizin və mədəni incilərimizin hamisi”,“Kitabxanalar biliklər cəmiyyətində” və “Azərbaycankitabxanaları XXI əsrin informasiya məkanında” kitablarıntərtibatçısı olmuşdur (http://www.mct.gov.az).

Keçid dövrünün təhlili verən Avropa Şurası ekspertlərininhesabatlarında da Mədəniyyət və Turizm NazirliyininAzərbaycan Respublikasının dövlət mədəniyyət siyasətininuğurla həyata keçirilməsində müstəsna rolu vurğulanmaqdadır.

http://www.mct.gov.az


289

Təhsil və elm sahəsində Azərbaycanın mədəniyyətsiyasətinin məqsədləri

Mədəniyyət sahəsində təhsil, treninqlər və tədqiqatlardanbəhs edərkən, öncə belə bir cəhəti vurğulamaq istəyirik ki,mədəniyyət və incəsənət sahəsində təhsilin Azərbaycandaçoxəsrlik tarixi var. Hazırda isə respublikada ibtidai musiqi,rəssamlıq və xareoqrafiya təhsili verən 274 uşaq musiqi, rəs-samlıq, incəsənət məktəbi vardır. Bu məktəblərdə təhsil müd-dəti 4 ildən 7 ilə qədərdir (rəssamlıq – 4 il, xoreoqrafiya – 5 il,musiqi – 7 il). Onların arasında musiqi məktəbləri çoxluq təşkiledir, respublikada 227 musiqi məktəbi var. Bu məktəblərdəuşaqlar klassik (fortepiano, skripka, violonçel, fleyta, klarnet,qaboy, truba, tuba, valtorna, faqot, zərb alətləri) və xalq (tar,kamança, nağara, qarmon, balaban və s.) çalğı alətlərində çal-mağı, həmçinin klassik və xalq nəğmələri ifaçılığını öyrənirlər.

İncəsənət məktəblərində (respublikada onların sayı 44-əçatır) musiqi şöbəsilə yanaşı, rəssamlıq və xoreoqrafiyaşöbələri də vardır. Musiqi, rəssamlıq və incəsənət məktəbləri99,4% büdcədən maliyyələşir, valideynlərin ödədiyi haqq0,6%-dən artıq olmur. Valideynlər hər şagird üçün ayda 385manat, təxminən 0,08 ABŞ dolları ödəyirlər. Beləliklə, uşaqmusiqi, rəssamlıq və incəsənət məktəblərində bir uşağın illiktəhsili ailəyə 1 ABŞ dollarından az məbləğə başa gəlir.

Respublikada mədəniyyət və incəsənət sahəsi üzrəmütəxəssislər hazırlayan 16 orta ixtisas məktəbi var (11 musiqitədris müəssisəsi, 3 mədəni-maarif texnikumu, incəsənətkolleci və xoreoqrafiya məktəbi).

Musiqi texnikumları (Azərbaycan Dövlət Musiqi Kolleci dədaxil olmaqla, respublikada 8 belə məktəb var) klassik və xalqçalğı alətlərində ifaçılar, musiqi və incəsənət məktəbləri üçünmüəllimlər hazırlayır.

Rəssamlıq Akademiyasının nəzdində fəaliyyət göstərənİncəsənət Kollecində gələcəyin rəngkarları, qrafikaçıları, hey-


290

kəltəraşları və müxtəlif profilli (xalçaçılıq, moda, teatr deko-rasiyası və dekorativ tətbiqi sənət üzrə) rəssamları təhsil alırlar.

Mədəni-maarif texnikumlarında kulturologiya və bədiiyaradıcılıq, muzey işi və abidələrin mühafizəsi, dekorativ-tətbiqi sənət və kitabxana işi ixtisasları üzrə təlim keçilir. Butexnikumlarda həmçinin, məktəbəqədər tərbiyə müəssisələri,musiqi məktəbləri üçün tərbiyəçilər və müəllimlər hazırlayanmusiqi şöbələri vardır. Orta ixtisas tədris müəssisələri üçün üçillik (orta təhsil əsasında) və dörd illik (əsas təhsil bazasında)təlim kursları müəyyən edilmişdir.

Respublikanın bəzi orta ixtisas təhsili məktəbləri peşətəlimi siklinin fasiləsizliyilə fərqlənir, belə məktəblərdə ibtidaivə orta ixtisas təhsili bir yerdə təlim edilir. Bu cür məktəblərəBülbül adına Orta İxtisas Musiqi Məktəbi, Bakı MusiqiAkademiyası nəzdindəki Orta İxtisas Musiqi Məktəb-Studiyası,Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin Orta İxtisas Musiqi Məktəbivə respublikada yeganə balet və xalq rəqsləri artistlərihazırlayan Bakı Xoreoqrafiya Məktəbi aiddir.

İbtidai və orta təhsili bir yerdə təlim edən tədris müəssisə-lərində təhsil müddəti 11-12 ildir. Respublikanın orta ixtisastəhsili müəssisələrində təhsil pulsuzdur və yaxşı qiymətləoxuyan tələbələrə təqaüd verilir.

Azərbaycanda mədəniyyət və incəsənət sahəsilə bağlı alitəhsili Bakı Musiqi Akademiyası, Azərbaycan Milli Konserva-toriyası, Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Univer-siteti, Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Akademiyası verir. Həm-çinin ölkənin bəzi universitetlərində mədəniyyət müəssisələ-rində işləmək üçün kadrlar hazırlayan fakultələr mövcuddur.

Bakı Musiqi Akademiyasında bəstəkarlar, musiqişünaslar,xor dirijorları, klassik və xalq çalğı alətləri ifaçıları və voka-listlər ali təhsil alırlar. Xüsusilə vurğulamaq lazımdır ki, BakıMusiqi Akademiyasının məzunları beynəlxalq arenada həmpedaqoq, həm də ifaçı kimi yüksək qiymətləndirilirlər. Azər-baycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti teatr,


291

kino, televiziya, estrada sahəsində mütəxəssislər (rejissorlar,aktyorlar, senaristlər, operatorlar, teatrşünaslar, kinoşünaslar),xoreoqrafiya, muzey işi və abidələrin mühafizəsi, kulturologi-ya, təsviri və dekorativ-tətbiqi sənət mütəxəssisləri, xalçaçılıq,sənaye qrafikası, reklam üzrə rəssamlar, modelyerlər, dizayner-lər və s. hazırlayır. Rəssamlıq Akademiyasında rəngkarlıq, qra-fika, heykəltəraşlıq, memarlıq, dekorativ tətbiqi sənət, teatrdekorasiyası, təsviri sənət tarixi və nəzəriyyəsi üzrə mütəxəs-sislər, interyer, xalçaçılıq, reklam, dizayn, moda üzrə rəssamlarali təhsil alırlar. Azərbaycan Memarlıq və Tikinti Universitetigələcəyin memarlarını yetişdirir. Bakı Dövlət Universiteti isəölkədə “Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya” ixtisası üzrəmütəxəssis yetişdirən yeganə ali təhsil müəssisəsidir.

Ölkənin bəzi universitetlərində (Azərbaycan Dövlət Peda-qoji Universitetində, Naxçıvan Pedoqoji Universitetində, Gən-cə Dövlət Universitetində, Lənkəran Dövlət Universitetində)ümumtəhsil məktəbləri üçün nəğmə və rəsm müəllimləri hazır-layan incəsənət şöbələri vardır. Naxçıvan Pedoqoji Universi-tetində həmçinin musiqişünaslar, fortepiano və xalq çalğıalətləri ifaçıları hazırlanır. Kommersiya tipli təhsil müəssisələriolan Qərb Universitetində (dizayn və dekorativ-tətbiqi sənət)və “Xəzər” Universitetində (dizayn) də incəsənət şöbələri möv-cuddur. Ali təhsil müəssisələrində təhsil pullu və pulsuzdur.Təlim prosesində yaxşı nəticələr göstərən tələbələrə təqaüdverilir.

Təhsilin dərəcəsindən asılı olaraq ali tədris müəssisələrindətəlim 4-6 il sürür. 4 il təhsil alan tələbələrə bakalavr dərəcəsiverilir. Yaxşı qiymətləri olan və magistr dərəcəsi almaqistəyənlər magistraturaya daxil olur və burada da 2 il oxuyurlar.Elmi dərəcə almaq istəyənlər öz təhsillərini üç il ərzindəaspiranturada davam etdirə bilərlər.

Uzun illər təşəkkül tapmış təhsil strukturu – çoxpilləli təlimsistemi, milli təhsilin keyfiyyətli əsaslar üzərində qurulmuşolması mədəniyyət və incəsənət sahələri üçün yüksək səviyyəli


292

peşəkar kadrlar hazırlamaq imkanı verir. Lakin bu sahədəmüəyyən problemlər də mövcuddur. Belə ki, ölkədəki iqtisadidurum təhsil sahəsinə də öz təsirini göstərmişdir: ən yaxşı aliməktəb müəllimləri, ən yaxşı mütəxəssislər əmək haqqınınaşağı olması səbəbindən ya respublikanın hüdudlarındankənarda işləmək, ya da pedoqoji fəaliyyətdən əl çəkib, dahayüksək əmək haqqı ödənilən digər işlərdə çalışmaq məc-buriyyətindədirlər. Bu isə, əlbəttə ki, mədəniyyət və incəsənətsahəsində də kadr hazırlığı səviyyəsinə öz təsirini göstərir.

Azərbaycanın regionlarında mütəxəssis hazırlığı səviyyə-sinin kifayət qədər peşəkar olmadığını da qeyd etmək lazımdır.Tədris planlarının, proqram və pedoqoji metodlarının mərkəz-ləşdirilmiş qaydada təsdiq olunmasına baxmayaraq, respub-likanın rayonlarında yerləşən tədris müəssisələrində mədəniy-yət və incəsənət sahəsində təlimin səviyyəsi Bakı məktəb-lərində olduğundan nəzərə çarpacaq dərəcədə geri qalır. Buvəziyyət paytaxtdan uzaqda yerləşən regionların sosial-iqtisadidurumu ilə izah olunur.

Mədəniyyət və incəsənət sahəsində mütəxəssis hazırlayantədris müəssisələrinin müxtəlif tabeçilikdə olmasını da mövcudproblemlərin sırasına daxil etmək olar. Mədəniyyət sahəsi üçünkadr hazırlayan bütün tədris müəssisələrinin MədəniyyətNazirliyinin tabeliyində olduğu keçmiş sovet respublikaların-dan fərqli olaraq, Azərbaycanda mədəniyyət və incəsənət sahə-sində yalnız ibtidai təhsil verən tədris müəssisələri Mədəniyyətvə Turizm Nazirliyi sisteminin tərkibindədir. Belə ki, uşaqmusiqi, rəssamlıq, incəsənət məktəbləri və ölkədə yeganə olanxoreoqrafiya məktəbi Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin, ortaixtisas və ali məktəblər – texnikumlar, kolleclər, akademiyalarvə universitetlər isə Təhsil Nazirliyinin tabeliyindədir.

Mədəniyyət və incəsənət sahəsində təhsil sisteminin bütünhəlqələri üzərində vahid rəhbərliyin olmaması, tədris müəssisə-lərinin işini əlaqələndirməyə, habelə son nəticədə Mədəniyyətvə Turizm Nazirliyi sistemində işləmək üçün mütəxəssis


293

hazırlayan orta ixtisas və ali təhsil müəssisələrinin tədris-metodika fəaliyyətinə bu nazirliyin nəzarət etməsinə imkanvermir. Respublikanın mədəniyyət sahəsində mövcud olanproblemlərə, sözün geniş mənasında incəsənət təhsilininspesifik xüsusiyyətlərinə dərindən bələd olmadan, müasir kadrhazırlığı tələblərinə tam cavab verə biləcək tədris prosesinitəşkil etmək mümkün deyildir.

1966-cı ildən mədəniyyət işçilərinin respublika hazırlıq vəixtisasartırma kursu fəaliyyət göstərir; bu kursda Mədəniyyətvə Turzm Nazirliyi sistemində çalışan işçilər bütün kateqori-yalar üzrə (rayon, şəhər mədəniyyət şöbələrinin müdirləri,teatrların, konsert müəssisələrinin, mərkəzləşdirilmiş kitabxanasistemlərinin, muzeylərin, uşaq musiqi, rəssamlıq, incəsənətməktəblərinin, klubların, mədəniyyət evlərinin, şəkil qalereya-larının və s. rəhbərləri və digər əməkdaşları) öz ixtisaslarınıartırırlar. İldən-ilə kurs dinləyicilərinin kontingenti və kateqo-riyaları artır.

Milli sənətşünaslıq sahəsində elmi-tədqiqat mərkəziAzərbaycan Milli Akademiyasının Memarlıq və İncəsənətİnstitutudur. Bu institutun vəzifələrindən biri qədim dövrlərdənbu günə kimi Azərbaycan incəsənətinin tarixi və nəzəriyyəsiniöyrənməkdir. Bu vəzifə prinsip etibarilə 1980-cı illərin ortala-rında yerinə yetirilib. Həmin dövrdə üç cildlik “Azərbaycanincəsənəti tarixi” çapa hazırlanıb. Bir çox alimin çoxillikkollektiv əməyinin bəhrəsi olan bu əsər Azərbaycanda memar-lığın, şəhərsalmanın, təsviri, dekorativ-tətbiqi və musiqi sənə-tinin, eləcə də musiqi folklorunun inkişaf tarixini vahiddövlətlərə bölmə əsasında birləşdirib. Milli mədəniyyət vəincəsənətin bundan sonrakı tədqiqi, fikrimizcə, iki istiqamətdəaparılmalıdır. Birincisi, bədii yaradıcılığın bütün növ vəjanrları əhatə edilməklə Azərbaycanın ümumi incəsənət tarixiyaradılmalıdır. İkincisi, Azərbaycan incəsənətinin etnokulturidentifikasiyasına, onun mənşəyi probleminin həllinə, inkişafstadiallığına, qlobal sivilizasiya proseslərində onun rolu və


294

yerinin müəyyən edilməsinə yönəldilən kulturoloji tədqiqat-ların spektrini genişləndirmək və dərinləşdirmək lazımdır.Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin memarlıq vəincəsənət tədqiqatları sahəsində əlaqələndirici mərkəz funksi-yasını həvalə etdiyi Azərbaycan Milli Elmlər AkademiyasınınMemarlıq və İncəsənət İnstitutu bu gün məhz belə bir proble-matika işləyib hazırlayır. İnstitutun uzun illər ərzində formalaş-mış güclü kadr potensialına malik olması bu fundamentaltədqiqatların öhdəsindən gəlməyə kömək edəcəkdir.

Mədəniyyət və incəsənət sahəsində fundamental tədqiqat-lar, tədris-metodiki xarakterli araşdırmalar həmçinin ali təhsilocaqlarında – Bakı Musiqi Akademiyasında, Mədəniyyət vəİncəsənət Universitetində, Rəssamlıq Akademiyasında, Me-marlıq və Tikinti Universitetində aparılır.

Təhsil və elm sahəsində Azərbaycanın mədəniyyətsiyasətinin məqsədləri aşağıdakılardır:

– mövcud təhsil müəssisələri şəbəkəsinin, bütün çoxpilləlipeşə təhsili sisteminin qorunub saxlanılması və inkişafetdirilməsi;

– istedadlı uşaqların üzə çıxarılması və himayə edilməsiüçün “Azərbaycan Uşaqları” dövlət proqramının yaradılması:müsabiqələr, festivallar, sərgilər keçirilməsi, beynəlxalqfestivallarda iştirak üçün qarant ayrılması, xüsusi istedadamalik uşaqlar üçün təqaüd ayrılması;

– mədəniyyət və incəsənət sahəsində gənc istedadlarınxaricdə təhsilinə vəsait ayrılması;

– müxtəlif kateqoriyalı mədəniyyət işçiləri üçün hazırlıq vəixtisasartırma sisteminin təkmilləşdirilməsi;

– müxtəlif mədəniyyət və incəsənət sahələrində çalışangənc alimləri dəstəkləmək üçün proqram yaradılması;

– elmi tədqiqatların stimullaşdırılması: qrantlar, mükafatlarayrılması, konfranslar, seminarlar keçirilməsi, əsərlərin nəşredilməsi.


295

Ali təhsilli kadr hazırlığı məsələləri(Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət

Universitetinin fəaliyyəti nümunəsində)

Bu gün Azərbaycan mədəniyyəti öz tarixi ənənələri vəmüasir nailiyyətlərilə qabaqcıl dünya ölkələri səviyyəsinəqalxmışdır. Mədəniyyətimizin belə bir inkişafı və tərəqqisindəAzərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetininlayiqli yeri vardır. 85 illik tarixə malik olan bu universitetdəAzərbaycan incəsənətinin böyük korifeyləri təhsil almış vəhəmin məzunların böyük əksəriyyəti məhz bu universitetdəçalışmışlar. Bu şərəfli inkişaf yolunda mədəniyyət və incəsənətxadimləri yüksək nailiyyətlər əldə etmiş, yaradıcılıq uğurlarıqazanmışlar. Sözsüz ki, müasir mərhələdə konkret olaraq yal-nız kulturoloji təhsilin vəziyyəti və perspektivlərindən danışılsabelə 85 illik tarixi yolun ümumi mənzərəsinə toxunmaqdanötmək mümkün deyil. Çünki Azərbaycanda kulturoloji təhsilyeni bir pillə, beynəlxalq təcrübədən mənimsənilmiş bir formaolsa da, mahiyyətcə mədəniyyətimizin tarixi təkamülününməntiqi yekunundan ibarətdir. Daha doğrusu kulturoloji təhsilnə qədər müstəqillik dövründə təşəkkül tapıbsa, bir o qədərtarixin məhsulu, təbii və qanunauyğun prosesin, millimaarifçiliyimizin nəticəsidir. Əslində kulturoloji təhsili formavə məzmunca fərqləndirmək doğru olmazdı. Çünki həmşəkilcə, həm də mahiyyətcə milli olan hər bir fenomen eynizamanda həm bəşəridir, həm də beynəlmiləldir (25, s.6-10).

Azərbaycan elmi fikrində mədəniyyət və incəsənətimizinproblemlərinə daha əvvəllər də diqqət yetirilmişdir və buməsələnin təhsil sistemi ilə əlaqələndirilməsi və təkmilləşdiril-məsi prosesinin 85 illik tarixi vardır. Azərbaycanınmüstəqilliyinə qovuşması isə institut rəhbərliyi qarşısında yenivəzifələr qoymaqla yanaşı, həm də onların icrası üçün yeniimkanlar açmışdır. Belə ki, 1991-ci ildə Azərbaycan SSRNazirlər Soveti çoxprofilli ixtisaslar üzrə kadr hazırlığını və


296

struktur dəyişikliklərini nəzərə alaraq tədris müəssisəsininAzərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetiadlandırılması haqqında 76 saylı qərar verir.

1997-2001-ci illərdən etibarən universitetdə “Xoreoqrafiyasənəti”, “Aşıq sənəti”, “Solo oxu”, “Kulturologiya” kimi dahadoqquz yeni ixtisas üzrə kadr hazırlığına başlanılıb.

1945-2001-ci illər ərzində ali məktəb 30-a yaxın ixtisasüzrə 9897 nəfər ali təhsilli mədəniyyət mütəxəssisi hazırlayıb.2000-ci ildə universitetin təsviri sənət üzrə iki fakültəsinin 15ixtisası əsasında Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Akademiya-sının yaradılması faktı, təhsil müəssisəsinin son illərdəki fəaliy-yətinin keyfiyyət göstəricisidir. Bu gün Azərbaycan DövlətMədəniyyət və İncəsənət Universiteti nəinki Azərbaycanın,hətta Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqazın ən böyük bədiitəmayüllü ali məktəbidir.

Böyük elmi-pedaqoji və yaradıcılıq imkanları olanuniversitet xarici ölkələrin bir sıra ali məktəblərilə ikitərəfli vəçoxtərəfli işbirliyi müqavilələri bağlamış və əlaqələryaratmışdır. Universitet 372 üzvü olan Avropa İncəsənətUniversitetləri Liqasının — ELIA-nın həlledici səsə malik, tamhüquqlu üzvüdür. Tədris müəssisəsi TEMPUS-TASIS vəUNESKO-ASCHBERG proqramlarına qoşulub. Biz inanırıqki, böyük elmi və yaradıcılıq potensialına malik sənətkarlaracağı bundan sonra da özünün yaratdığı mütərəqqi ənənələrəarxalanaraq nəinki milli, həmçinin ümumbəşər mədəniyyətiüçün yüksək ixtisaslı mütəxəssislər yetişdirəcək, daha yüksəknailiyyətlər əldə edəcək.

Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti(ADMİU) Azərbaycanda mədəniyyət və incəsənətin əksərsahələrində yüksək səviyyəli mütəxəssis hazırlayan, genişyaradıcılıq imkanlarına, elmi-metodiki bazaya malik olanyeganə ali təhsil müəssisəsidir.

Hazırda ADMİU-da 7 fakültə, hazırlıq şöbəsi vətəkmilləşdirmə dekanlığı var. ADMİU 29 kafedrası, eləcə də


297

əsaslı kitabxanası, geniş bədii və texniki imkanlara malik tədristeatrı, kompüter mərkəzi, müasir avadanlıqla təhciz edilmişnəşriyyat-poliqrafiya mərkəzi, idman klubu və bir çox digərqurumları olan ali təhsil ocağına çevrilmişdir. Gənclər buradaaktyor, rejissor, kino və televiziya operatoru, menecer, müğən-ni, teatrşünas, kinoşünas, nəçriyyat-poliqrafiya içşisi, beynəl-xalq mədəni əlaqələr üzrə ekspert və digər ixtisaslara yiyələnir.

ADMİU-da müxtəlif xarici ölkələrdən gəlmiş çoxlu saydaəcnəbi tələbə də təhsil alır. ADMİU-nun əsas inzibati və tədriskorpusları Bakı şəhəri, İnşaatçılar prospekti 9 ünvanındayerləşir. Bundan baçqa ADMİU-nun şəhərin müxtəlifrayonlarında ayrı-ayrı tədris korpusları, nəşriyyat-poliqrafiyamərkəzi, Tədris teatrı, yataqxanası və digər strukturları vardır.

Kulturologiya fakültəsi. ADMİU-nun böyük nəzərifakültələrindən biridir. Əsasi 1959-cu ildə “Mədəni-maarif işi”fakültəsi kimi qoyulmuşdur. Fakültə dörd kafedranı özündəbirləşdirir: Mədəniyyətşünaslıq; Muzeyşünaslıq; Tətbiqikulturologiya; İqtisadiyyat və informatika. Fakültə aşağıdakıixtisalar üzrə kadr hazırlayır:

Bakalavr pilləsində: Beynəlxalq mədəni əlaqələr; Mədəniy-yət meneceri; Bədii yaradıcılıq; Muzey işi və abidələrinmühafizəsi; Turizm və mədəni servis xidməti; Kulturoloq;Tətbiqi incəsənət.

Magistr pilləsində: Mədəniyyətşünaslıq; Muzeyşünaslıq;Beynəlxalq mədəni münasibətlər.

Fakültənin nəzdində müasir avdanlıq ilə təchiz edilmişkompüter mərkəzi, metodiki kabinələr və laboratoriyalarfəaliyyət göstərir.

Aktyor sənəti fakültəsi ADMİU-nun tarixən ilk yaradılmışfakültələrindəndir. Hələ 1923-cü ildə Bakida açılmış teatrməktəbində eyni adlı fakültə fəaliyyət göstərirdi. 1945-ci ildəbu fakültə yeni yaradılmış teatr institutunun əsas fakültəsinəçevrildi. Yaradıcılıq ənənələri ADMİU-nun yaradıcılıqsalnaməsi ilə sıx bağlı olan Aktyor sənəti fakültəsi (1923-1992)


298

bir müddət Teatr və kino sənəti fakültəsi (1992-2002)adlanmiş, 2002-ci ildən sonra isə Aktyor sənəti fakültəsi adınıdaşıyır. Fakültədə altı kafedra fəaliyyət göstərir: Səhnədanışığı; Aktyor və rejissor sənəti; Vokal; Musiqili teatr sənəti;Xoreoqrafiya sənəti və səhnə plastikası; Estrada sənəti; Bədəntərbiyəsi və idman. Fakültə aşağıdakı ixtisalar üzrə kadrhazırlayır:

Bakalavr pilləsində: Dram teatrı və kino aktyoru; Musiqiliteatr aktyoru; Estrada aktyoru; Xareoqafiqa sənəti. Magistrpilləsində: Aktyor sənəti; Xoreoqrafiya sənəti.

Aktyor sənəti fakültəsi nəzdində universitetin klubu və aktzalı fəaliyyət göstərir. Burada tələbə elmi konfransları,seminarlar, müxtəlif bədii tədbirlər və konsertlər keçirilir.Universitet klubu səhnəsində müəllim və tələbələrin yaradıcılıq– plan işləri, diplom tamaşaları göstərilir.

Rejissor sənəti fakültəsi ADMİU-nun rejissorluq vəoperatorluq ixtisaslrını birləşdirir. Fakültə əvvəllər Bədiiyaradıcılıq fakültəsi adlanmışdır. 2001-ci ildən etibarənRejissor sənəti fakültəsi adlanir. Rejissor sənəti fakültəsi dördkafedradan ibarətdir. Teatr rejissorluğu; Kütləvi tədbirlər vətamaşalar rejissorluğu; Televiziya rejissoru; Kino rejissoru.Fakültə aşağıdakı ixtisalar üzrə kadr hazırlayır: Bakalavrpilləsində: Teatr kollektivinin rejissoru; Kütləvi tədbirlər vətamaşalar rejissoru; Dram rejissoru; Televiziya rejissoru; Kinorejissoru; Estrada rejissoru; Musiqili teatr rejissoru; Kinooperatoru. Magistr pilləsində: Kütləvi tədbirlər və tamaşalarrejissoru; Teatr rejissoru; Kino rejissoru.

Fakültədə müəllimlərin, məzunların və tələbələrinyaradıcılıq işlərinin qorunub saxlandığı tədris kinoarxivi vardır.Kinoarxiv hər il 50-dən yuxarı yeni bədii, sənədli və tədrisfilmi qəbul edir. Rejissor sənəti fakültəsi həmçinin müasiravadanlıqla təchiz edilmiş foto-kinolaboratoriyaya malikdir.

Sənətşünaslıq fakültəsi ADMİU-nun çoxprofili nəzərifakültələrindən biridir. Fakültə 1991-ci ildə Teatrşunaslıq


299

fakultəsi zəminində təşkil edilmişdir. Fakultə altı kafedranıözündə birləşdirir: Teatrşunaslıq; Kinoşünaslıq; Ədəbiyyat vəAzərbaycan dili; Bədii yaradıcılıq; Xarici dillər; Sosial-siyasielmlər. Bakalavr Pilləsində: Teatrşünaslıq; Kinoşünaslıq;Ədəbi yaradıcılıq və ekran dramaturgiyası; Nəşriyyat işi vəmagistr pilləsində: Teatrşünaslıq; Kinoşünaslıq; Ədəbiyaradıcılıq və ekran dramaturgiyası; Kitabşunaslıq ixtisaslarıüzrə kadrlar hazırlanır.

ADMİU-da musiqi sənəti zəngin ənənələrə malikdir.Ayrıca bölmə kimi isə “Musiqi sənəti” fakültəsi 2001-ci ildəyaradılmışdır. Fakultə beş kafedranı özündə birləşdirir:Musiqişunaslıq; Musiqi fənləri və dirijorluq; İnstrumentalifaçılıq; Muğam sənəti; Estrada və populyar musiqi. Fakultəninbakalavr (Solo oxuma; Xalq çalğı alətləri orkestrinin bədiirəhbəri; İnsturimental ifaçılıq; Aşıq sənəti; Estrada müğənnisi;Musiqişunaslıq) və magistr pilləsində (Musiqişünaslıq;İnstrumental ifaçılıq ( xalq çalğı alətləri); Solo oxuma; Xalqçalğı alətləri dirijoru) müxtəlif ixtisaslar üzrə kadrlar hazırlanır.

Rəssamliq fakültəsinin nisbətən yaxin keçmişdə təşkiledilməsinə baxmayaraq ADMİU-da rəssamliq ixtisaslari, eləcədə təsviri incəsənət tarixinin tədris edilməsi zəngin ənənələrəmalikdir. Bu ənənələrin əsasi ötən əsrin 60-ci illərindənbaşlanir. O dövrdə Nazirlər Kabinetinin əmri ilə o zamankıM.A.Əliyev adina İncəsənət İnstitutunda rəssamliq fakültəsiyaradilmişdi. Sonrakı illərdə Rəssamliq fakültəsi sürətlə inkişafetmiş, onun material-texniki bazasi və ixtisaslar şəbəkəsi xeyligenişlənmişdir. Qeyd etmək lazimdir ki, ADMİU uzun müddətAzərbaycanda rəngkarliq, qrafika, heykəltaraşliq və sənətşü-nasliq ixtisaslari üzrə ali təhsil verən yeganə təhsil müəssisəsiolmuşdur. Hazırda fakültəyə aşagidaki kafedralar daxildir:Rəsm və rəngkarliq kafedrası; Dekorativ-tətbiqi sənət;Sənətşünasliq.

Fakültədə yeddi ixtisas (Təsviri sənətin tarixi vənəzəriyyəsi; Teatr – dekor sənəti (səhnəqrafiya); Televiziya və


300

kino rəssamı; Xalçaçı rəssam; Reklamçı rəssam; Dizaynerrəssam; Qrim sənəti və dekorativ kosmetoloq) üzrə kadrhazılıgı aparılır.

Müasir tələblərə cavab verən yüksək ixtisaslı elmi-pedaqojikadrlar hazırlamaq məqsədi ilə 1994-cü ildə Universitetdəaspirantura şöbəsi yaradılmışdır. Bu, elmi kadrlar hazırlanmasıişində universitetin imkanlarını ciddi şəkildə artırmışdır.ADMİU-nun şəbəkəsinin genişləndirilməsi sonrakı illərdə dəhəyata keçirilmişdir. 1997-2001-ci illər ərzində burada“xoreoqrafiya sənəti”, “aşıq sənəti”, “solo-oxu”, “kulturoloq”kimi daha 9 yeni ixtisas yaradılmışdır. 2003/2004-cü tədrisilində ADMİU-da “Beynəlxalq mədəni əlaqələr” və”Nəşriyyat-poliqrafiya işi” ixtisasları üzrə kadr hazırlığınabaşlanılmışdır. Növbəti 2004/2005-ci tədris ili üçün burada“Teatr-dekor”, “Təsviri sənət tarixi və nəzəriyyəsi” və “Turizmişi” ixtisasları təsis edilmişdir. 2003-2007-ci illər ərzində bu aliməktəb 40-a yaxin ixtisas üzrə 12.662 nəfər ali təhsillimədəniyyət və incəsənət mütəxəssisi hazırlamışdır.

1999-cu il dekabrın 1-dən etibarən ADMİU-nun nəzdindənamizədlik dissertasiyalarının müdafiəsi üzrə N 02.091-№liİxtisaslaşdırılmış Dissertasiya Şurası fəaliyyət göstərir.ADMİU-nun İxtisaslaşdırılmış Dissertasiya Şurası AzərbaycanRespublikası Prezidenti yaninda AAK-ın təlimatına müvafiqolaraq genişləndirilmiş tərkibdə doktorluq dissertasiyalarınınmüdafiəsini təşkil etmək səlahiyyətinə də malikdir. ADMİU-nun nəzdində fəaliyyət göstərən İxtisaslaşdırılmış DissertasiyaŞurasının sədri, əməkdar incəsənət xadimi, filologiya elmləridoktoru, professor Timuçin Əfəndiyevdir. 2006-cı ildəADMİU-da yeni tərkibdə Dissertasiya Şurası təsdiq edilmişdir.ADMİU-nun İxtisaslaşdırılmış Dissertasiya Şurası bir qaydaolaraq aşağıdakı ixtisaslar üzrə namizədlik və doktorluqdissertasiyalarının müdafiəsini təşkil edir: Teatr sənəti; Kino,televiziya və digər ekran sənətləri; Təsviri və dekorativ-tətbiqisənətlər; Mədəniyyətin tarixi və nəzəriyyəsi.


301

Qeyri-hökumət təşkilatlarının Azərbaycanda yenimədəniyyət siyasətinin formalaşdırılmasına yardımı

(“Simurq” Azərbaycan MədəniyyətAssosiasiyasının fəaliyyəti kontekstində)

Müasir texnogen bəşəriyyətdə ruhi-mənəvi mədəniyyətininkişafına qlobal, regional və lokal problemlərin effektivhəllinə xidmət edən ən vacib bir məsələ kimi baxılır. Ruhi-mənəvi mədəniyyət mütərəqqi cəmiyyət və dövlətlərin əsasdayaq sütunudur. Onun möhtəşəm rolu ondan ibarətdir ki, həttamaraqlarda, mentallıqda və ənənələrdə olan fərqlərəbaxmayaraq, o yalnız şəxsiyyətlərarası səviyyədə deyil, həm dəmilli, regional və qlobal miqyasda güclü birləşdirici faktor kimiçıxış edir. Onun inkişafın məqsədlərini və yollannı təyin edənmaraqlara müsbət təsir etmək qabiliyyəti mədəni fərqlərinağıllı istifadəsinə və ziddiyyətləri yaradıcı, qurucu məcrayadöndərməyə imkaıı verir. XX əsrin kulturoloji şüuru vəbununla əlaqəli olan inkişafm əsas məqsədi kimi insana yenibaxış bəşəriyyətin daha yaxşı gələcəyi, yeni humanistiksivilizasiya yaratmaq yolunda təbiətin və insanındəyişdirilməsinin universal əsası kimi ruhi mədəniyyətqarşısında çox geniş imkanlar açır (18, s.94).

Mədəniyyətdən kənarda insanm inkişafı mümkün deyil,çünki mədəniyyət – insan tərəfındən təbiətin, onun özünün vəcəmiyyətin dərk olunması və dəyişdirilməsi, öz həyat vəfəaliyyətinin qorunub-saxlanması və yaxşılaşdınlmasıməqsədilə onıın mahiyyət xarakterli qiivvələrinin reallaşmasıprosesidir. Tarixin, arxeologiyanın, antropologiyamn, entoqra-fiyamn, fəlsəfənin, məntiqin, psixologiyanm, linqvistikanın,fılologiyanın, incəsənətşünaslığın, sosiologiyanın və digərelmlərin nailiyyət və metodlanna əsaslanan kulturoloji analizgöstərir ki, yüksək ruhi-mənəvi mədəniyyət – insanların bütünproblemlərinin həllinin açarı, milli təhlükəsizliyin və rifahməsasıdır._Bu, insanın və cəmiyyətin xilasının, inkişafinın və


302

çiçəklənməsinin yeganə yoludur. Yüksək mədəniyyətli insanhər bir ölkənin başlıca milli sərvətidir. İnsanların mədənisəviyyəsinin aşağı vəziyyətində maddi rifah, zəngin təbiiehtiyatlar insanın sosial (18, s.6) inkişafında gözlənilənnəticələri vermir, xoşbəxtliyi təmin etmir.

Avropa Şurası ekspertlərinin Azərbaycan mədəniyyəti iləbağlı hesabatlarında deyilir ki, mədəniyyət sahəsi ilə bağlıƏdliyyə Nazirliyi tərəfindən qeydə alınmış 80 QHT mövcudolmasına baxmayaraq, vətəndaş cəmiyyətlərilə əlaqələr hələ dəçox zəifdir. Yerli hakimiyyət orqanları ilə münasibətdə dəvəziyyət bu cürdür. Gələcəkdə vətəndaş cəmiyyətlərinin vəyerli hakimiyyət orqanlarının mədəniyyət sektorununinkişafında rolu çox vacib olacaqdır. Bu sahədə araşdırmalar vəeksperimentlər aparmaq məqsədilə vətəndaş cəmiyyətləri vəyerli hakimiyyət orqanları üçün mədəniyyətlə bağlı elə pilotlayihələri tövsiyə edirik ki, onlar regionların birində işlənibhazırlansın və inkişaf etdirilsin, iştirak və qərarların qəbulubaxımından mədəniyyətin yenidən nəzərdən keçirilməsinə(nəzəri deyil, praktik və tətbiqi axarda) yönəldilsin. BizNazirliyin gələcəkdə QHT ilə əlaqələrini genişləndirmək vəonları birgə layihələrə cəlb etmək niyyətini yüksəkqiymətləndiririk. Yeni, məsələn, icma incəsənəti, incəsənət vəinkişaf, incəsənət və şəhərlərin dirçəlişi, incəsənət və səhiyyə,incəsənət və gənclik kimi fəallıq sahələri tədqiq edilməlidir.

Ekspertlərin hesabatlarında həmçinin qeyd edilir ki, art-menecment və mədəniyyətin idarə olunması üzrə treninqlərəböyük ehtiyac vardır. Biz, milli və yaxud yerlərdə yaradılanQHT-lər və Avropa təşkilatlarının dəstəyi ilə, bütün mədə-niyyət sektorlarında islahatların həyata keçirilməsində başlıcavasitə olacaq insanlar da daxil edilməklə, həmin sahələrdə işçiştatı üçün treninqlər təşkil olunmasını tövsiyə edirik.

Azərbaycanda yeni mədəniyyət siyasətinin formalaşdırıl-masına yardım baxımından qeyri-hökumət təşkilatlarınınfəaliyyəti mühüm əhəmiyyət kəsb edir ki, bunlar içərisində


303

“Simurq” Azərbaycan Mədəniyyət Assosiasiyasının roluxüsusilə qeyd edilməlidir. “Simurq” Azərbaycan MədəniyyətAssosiasiyası mədəniyyət sahəsində respublikada yeni tipliçoxşaxəli ilk qeyri-hökumət təşkilatıdır. Assosiasiya respublikaziyalılarının görkəmli nümayəndələrinin təşəbbüsü, Azərbay-can Elmlər Akademiyası tərəfindən dəstəklənən tarix elmləridoktoru Fuad Məmmədovun kulturoloji konsepsiyası əsasında1990-cı ilin aprel ayında yaradılmışdır. Assosiasiyanınmissiyası Azərbaycanda sosial-mədəni tərəqqiyə, elmin,təhsilin və maarifin, ilk növbədə kulturologiyanın inkişafınaelmi yardım göstərməkdən, Azərbaycan elmini vəmədəniyyətini xaricdə təbliğ etməkdən ibarətdir (88, s.78-79).

Assosiasiyanın əsas məqsədlərindən biri dünyamədəniyyətinin və sivilizasiyasının mütərəqqi tarixi inkişaftəcrübəsini sistemli kulturoloji şəkildə tədqiq etmək və onuAzərbaycan cəmiyyətinin və dövlətinin demokratikləşməsi vəmodernləşdirilməsi, eləcə də beynəlxalq mədəni əməkdaşlıqüçün yaradıcı şəkildə istifadə etməkdir. Assosiasiyanınfəaliyyətinin elmi əsasları, mədəniyyətə sülhü, intellektual vəsosial tərəqqini təmin edən insanın yaradıcı həyat fəaliyyətikimi baxan müasir kulturoloji konsepsiya və metodologiyaüzərində qurulmuşdur.

Assosiasiya Azərbaycanın milli mənafeyinə və modernləş-məsinə olan tələbata əsaslanaraq, sistemli kulturoloji tədqiqat-lar əsasında mədəniyyət sahəsində mütərəqqi islahatlarınhəyata keçirilməsi üzrə mədəniyyətin idarəedilməsi üçünnəzərdə tutulmuş praktiki tövsiyələr hazırlayır. Assosiasiyadünya və Azərbaycan mədəniyyətinin və sivilizasiyanın tarixivə nəzəriyyəsi üzrə bir sıra monoqrafiyalar, kitablar vəməcmuələr, yüzlərlə elmi məqalələr dərc etmişdir. Nəşrolunmuş əsərlərdən, süsusilə, “Kulturologiya” dərs vəsaitini,“Kulturologiya effektiv həyata və fəaliyyətə aparan yol kimi”monoqrafiyasını, “Norveçin mədəniyyəti dünya sivilizasiyasıkontekstində”, “Azərbaycanda yeni mədəniyyət siyasətinə


304

yardım”, “Sülh mədəniyyəti nədir?”, “Dönüş mərhələsindəqlobal idarəetmə: dəyişən dünyada sülhün qorunmasınainnovasiya yanaşmaları” kitablarını, “Mədəniyyət vəcəmiyyət”, “Mədəniyyət və Azərbaycan gəncləri”məcmuələrini göstərmək olar (88, s.78-79).

Assosiasiyanın çap etdirdiyi kitablar “Humay” və“İntellekt” Milli İctimai mükafatları ilə təltif edilmişdir,Rusiyanın Pedaqoji və Sosial Elmlər Akademiyası və“İntellektual İnkişaf Problemləri” Beynəlxalq ElmlərAkademiyası tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. Onlardanbəziləri Azərbaycanda istifadə edilməklə yanaşı BMT-nin,ABŞ-ın Konqresinin, Roma Klubunun, Sorbonn və İNALKO(FRANSA), Rusiyanın, Almaniyanın, Böyük Britaniyanın,Kanadanın, Bolqarıstanın, İtaliyanın, eləcə də dünyanınmüxtəlif ölkələrinin müasir alimlərinin şəxsi kitabxanalarındada istifadə edilir (88, s.78-79).

2000-ci ildə Assosiasiya Avropa Şurasının mədəniyyətsiyasəti üzrə məlumatlar bazasına daxil edilmiş və BMT-ninnəzdində fəaliyyət göstərən Qeyri-hökumət təşkilatlarınınÜmumdünya Assosiasiyasına üzv qəbul edilmişdir.Assosiasiyanın 100-ə qədər üzvü Sülhün səfiri (“Ambassadorfor Peace”) beynəlxalq fəxri adla təltif edilmişdir (88, s.78-79).

1990-cı ildən fəaliyyət göstərən “Mədəniyyət və cəmiyyət”adlı daima fəaliyyət göstərən kulturoloji seminar çərçivəsində,Bakıda və Azərbaycanın rayonlarında əhalinin müxtəliftəbəqələrindən minlərlə mütəxəssisin və dinləyicinin və xaricimütəxəssislərin iştirak etdiyi 200-dən artıq elmi vəmaarifləndirici seminar, konfrans, dəyirmi masa, fokus qrup,treninq keçirilmişdir (88, s.78-79). Assosiasiya sosial-mədənitərəqqinin, sülhün, mədəniyyətin idarəedilməsinin vəbeynəlxalq əməkdaşlığın inkişafına yönəlmiş bir sıra layihələryerinə yetirmişdir. Onlardan ABŞ-dan, Rusiyadan,Yaponiyadan, Fransadan, Norveçdən olan mütəxəssisləriniştirakı ilə həyata keçirilmiş “Azərbaycan Respublikasında


305

üçüncü sektor” (Bakı, 1996), “Demokratiya mədəniyyəti vəBMT” (Bakı, 1997), “Norveç mədəniyyəti dünya sivilizasiyasıkontekstində” (Bakı, 2000), “Azərbaycanda yeni mədəniyyətsiyasətinin formalaşmasına yardım” (Bakı, 2001), “Sülh vəqlobal idarəetmə mədəniyyəti” (Bakı, 2003) və başqalarınıqeyd etmək olar (88, s.78-79).

Kulturologiya sahəsində tədqiqatların genişləndirilməsi vəmilli mədəniyyətin demokratikləşdirilməsi məqsədi ilə 90-cıillərin sonunda assosiasiya tərəfindən Kulturoloqlar Cəmiyyəti,Vətəndaş Cəmiyyətinin Beynəlxalq Mədəniyyət Forumu, eləcədə Azərbaycan QHT Forumu təsis edilmişdir (88, s.78-79).

Müasir dünya sivilizasiyasında, kulturologiya elmininmetodologiyası və nailiyyətləri əsasında hazırlanmış,demokratik dövlətlərin mədəniyyət siyasəti – stabil, effektivliiqtisadiyyatı və sosial cəhətdən zəngin orta sinifi olan, rəqabətədözümlü, təhlükəsiz, hüquqi dövlətin qurulması üçün ənönəmli şərtdir.

Azərbaycan Respublikasının yeni mədəniyyət siyasətinindüzgün və daha effektivli, milli maraqlarımıza uyğun olmasıüçün, hər şeydən öncə, onun əsasında sovet dövründən qalmışməhdud anlayış yox, müasir kulturologiya elminin bəhrəsiolan, “tam sosial sistem”, “ikinci süni təbiyət” kimi dərkolunan geniş elmi anlayış durmalıdır (131; 139). Bu baxımdanyeni mədəniyyət siyasəti intellektual, mənəvi-etik, dövlətçilik,hüquqi, idarəetmə, hərbi, istehlak, məişət, ictimai və bey-nəlxalq münasibətlər mədəniyyətimizin sürətlə inkişafına təkanverməlidir. Mahiyyətcə sosial-mədəni siyasət olaraq, mədəniirsin qorunmasına, bədii mədəniyyətin, istehsalat mədəniy-yətinin, məişət mədəniyyətinin, səhiyyə, ekologiya, fizikimədəniyyət, idman, turizm, kitab nəşri və insan həyatınındigər fəaliyyət sahələrinin inkişafına yardım etməlidir.

Mədəniyyət siyasəti məsələləri ilə məşğul olantədqiqatçıların, xüsusilə də professor Fuad Məmmədovunmövzu ilə bağlı ümumiləşdirilmiş qənaətlərinə istinadən deyilə


306

bilər ki, Azərbaycanın sosial-mədəni inkişafı aşağıdakı mühümproblemlərin həlli ilə şərtlənir:

– Milli mədəniyyətimizin mükəmməlliyi Azərbaycandainsan tələbatlarının təmin olunması və şəxsiyyətin potensialqabilyətlərinin sosial reallaşdırılması üçün əlverişli şəraitinyaradılması ilə bağlıdır. Bunun həyata keçirilməsi, ölkəmizdətəhlükəsiz, harmonik sosial mühitin yaradılması üçün,vətəndaşlarımızın bacarıqlarının hərtərəfli inkişafıni təminedən imkanların genişləndirilməsi, mədəniyyətin sosial qurum-larının ardıcıl islahatları və modernləşdirilməsi, insanlarınşüurunun mütərəqqi mənada dəyişdirilməsi tələb olunur (131;139).

– Elitar mədəniyyətin inkişafını təmin edən və onun dövlə-tin qüdrətini artıran nailiyyətlərini təbliğ edən, eyni zamandakütlə, əyləncə mədəniyyətinin etik və estetik səviyyəsini yük-səldə biləcək, kulturoloji proqram və layihələr vasitəsi ilə cə-miyyətin ümumi mədəni səviyyəsi, intellektual, mənəvi və es-tetik cəhətdən, davamlı yüksəldilməsi prosesi təmin olun-malıdır.

– Uşaqların ailə və sosial tərbiyyəsi və təhsilində, uşaqədəbiyyatı və incəsənətində, uşaq təşkilatları və düşərkələrindəaparılan tədbir və oyunlarda zəngin milli və bəşəri mədəniy-yətin ən dəyərli nailiyyətləri təbliğ edilməli, o dəyərlərə rəğbətvə məhəbbət hissləri formalaşdırılmalıdır.

– Kütləvi informasiya vasitələrinin, peşəkar mədəniy-yətlərin təkmilləşdirilməsi, televiziya və radio verilişləri, jurnalvə qazetlərin dərc olunan materiallarında intellektualmədəniyyətin inkişafının və ənənəvi mənəvi dəyərlərintəbliğinin təmin edəilməsinə daha böyük diqqət yetirilməlidir.

– Milli mədəniyyətimizin yaradıcıları olan ziyalılarımız –alimlər, müəllimlər, incəsənət xadimləri və mütəxəssislərin(birinci növbədə, intellektual, mənəvi, bədii, hüquqi və idarə-etmə mədəniyyətinin inkişafını təmin edən mütəxəssislərin)


307

həyat və fəaliyyətlətləri üçün əlverişli təşkilatı, maddi vəmənəvi şərait yaradılmalıdır.

– Mədəniyyət siyasəti vətənin sosial-mədəni tərəqqisiyolunda xidmətləri olan, onun müdafiyəsi yolunda fədakarlığgöstərən bütün şəxsiyyətlərin - ziyallıların və qəhrəmanlarınınxatirəsisnin əbədiləşdirilməsini təmin etməlidir.

– Mədəniyyət siyasəti dövlətimizin milli ideologiyası vətəhlükəsizliyi strategiyası, milli-mədəni irsimizin əsasında,təkcə vətənpərvərlik tərbiyyəsi sistemində yox, ümumiyyətləxalqımızın həyat tərzi və üslubunda, reklamda, modalarda,əyləncə və xidmətlər sahəsi və sairədə mənəvi dəyərlərimizin,estetik zövqün, yüksək mədəniyyət normalarının formalaş-dırılmasına kömək göstərməlidir.

– Sosial-mədəni tərəqqiyə istiqamətlənmiş proqram vəlayihələrinin hazırlanması, müvafiq insan, təhsil, elm, maliyyə,iqtisadi, təşkilatı, hüquqi vəsaitlərin müəyyən edilməsini,ümumi və xüsusi kulturoloji tədqiqatların, təhsil və maarifinəlaqələndirilməsini, sosial-mədəni fəaliyyət subyektlərininəməkdaşlıq və partnyorlıq fəaliyyətinin daha yüksək səviyyədətəşkil olunmasını, mədəniyyət müəssisələrinin effektivlimonitorinqini tələb edir (131; 139).

Kulturologiya sahəsində təcrübəli ekspertlərin fikrincəmədəni inkişafın uğurlu idarəolunması aşağıdakı vəzifələrinhəll oluması ilə əlaqəlidir:

– Azərbaycan cəmiyyətinin sabit daxili inkişafını vədövlətimizin qloballaşma şəraitində rəqabətə dözümlülüyünütəmin edən insan kapitalının inkişafı, şəxsiyət və liderlərinformalaşdırılması ilə;

– Xalq kütlələri tərəfindən innovativ mədəniyyətin yüksəkqavramaq səviyyəsini, gənclərin və uşaqların intellektualinkişafını və tərbiyəsini təmin edən effektivli dövlət və qeyri-hökumət kulturoloji-maarif sisteminin yaradılması ilə;

– Milli incəsənətin davamlı inkişafı və mədəni irsinqorunması ilə;


308

– Cəmiyyətin ruhi (əqli və mənəvi) və maddimədəniyyətinin modernləşdirilməsi ilə;

– Dünyanın aparıcı ölkələri ilə mədəni mübadilənin inkişafıvə genişlənməsi ilə;

– Ölkənin mədəni potensialının, cəmiyyətin sosialtexnologiyalarının və sosial mədəniyyət sistemlərinin, informa-siya, rabitə, şəhərqurma, təbabət, ekologiya mədəniyyəti,demokratiya və vətəndaş cəmiyyəti mədəniyyəti, hüquqi vəsiyasi mədəniyyət, idarəetmə və parlamentarizm mədəniyyə-tinin inkişafının təmin olunması ilə (131; 139).

Kulturologiya elminin nailiyyətləri, dünya sivilizasiyasınıninkişaf təcrübəsinin təhlili milli mədəniyyətimizin inkişafındayeni prioritetlərin seçilməsini zəruri etmişdir. Bu istiqamətlər –intellektual, mənəvi, hüquqi və idarəetmə mədəniyyətləridir.

Müvafiq maddi şərait olduğu zaman intellektual mədəniy-yət, dövlətin strateji prioritetinə, istehsalat qüvvələrinin,təbiətin və cəmiyyətin mütərəqqi dəyişdirilməsinin, insanıntələb etdiyi həyat nemətlərinin baş amilinə çevrilir.

Etik mədəniyyət (mənəviyyat, xoş niyyət, insaniyyət, inamvə iradə) olmadan, intellektual mədəniyyət təkcə yaradıcı yox,həmçinin cəmiyyət üçün təhlükəli dağıdıcı qüvvə ola bilər. Etikmədəniyyət təkcə insan münasibətlərinin dəyərli tənzimləyicisiyox, həmçinin mövcud qanunların icrasının təminedicisi vəhüquqi mədəniyyətin mənəvi əsası rolunu oynayır.

Hüquqi mədəniyyət ictimai münasibətləri tənzimləyən,insan hüquqlarının müdafiəsini, cəmiyyətin sosial, siyasi vəiqtisadi həyatının təhlükəsizliyini təmin edən çox vacib biramildlr (131; 139).

İdarəetmə mədəniyyəti siyasi və iqtisadi tərəqqini, davamlısosial inkişafı, xalqın rifahı və həyat keyfiyyətinin yuksəlmə-sini təmin edən dövlətin strateji fəaliyyət sahəsidir. AzərbaycanRespublikasının rəqabətədözümlülüyü və təhlükəsizliyi üçünkulturologiya elminin strateji əhəmiyyəti baxımından, dövlətinmədəniyyət siyasəti çərçivəsində:


309

– Azərbaycan mədəniyyətinin modernləşməsinə və dahayaxşı gələcəyə istiqamətlənmiş mədəniyyət inkişafının MilliOnilliyinin kulturoloji layihəsinin hazırlanması, respublikadavə xarici ölkələrdə planlaşdırılmış şəkildə keçirilməsi;

– Azərbaycanın bütün ali təhsil müəssisələrininproqramlarına 144 saat həcmində “Dünya mədəniyyəti vəsivilizasiyasının tarixi və nəzəriyyəsi” (Kulturologiya) fənninindaxil edilməsi;

– Ölkənin ali məktəblərinin qəbul imtahanları proqra-mına kulturologiya üzrə testlərin daxil edilməsi;

– Respublikanın ali təhsil müəssisələrində milli və dünyamədəniyyətinin tarixi və nəzəriyyəsi kabinetləri,laboratoriyaları və kafedralarının açılması;

– Mədəniyyətşünaslıq fənninin orta və ibtidai təhsil sistemitədris proqramlarına daxil edilməsi;

– Bakıda kulturologiya üzrə namizədlik və doktorluqdissertasiyalarının müdafiəsi üçün elmlərarası DissertasiyaŞurasının yaradılması;

– Bütün səviyyəli məmurlar üçün kulturologiya və idarə-etmə mədəniyyəti üzrə kulturoloji treninqlərin təşkil olunması,mükəmməl kulturoloji bilikləri olan gənc mütəxəssislərinrəhbər vəzifələrə daha fəal cəlb edilməsi;

– Azərbaycanda mədəniyyətin demokratikləşdirilməsinə,yüksək məişət, istehsal, hüquqi, millətlərarası, siyasi, sosialmədəniyyət standartlarının formalaşmasına istiqamətlənən,əhalinin mədəni maariflənməsinin xüsusi kulturolojiproqramının işlənməsi və reallaşdırılması;

– Azərbaycanın rayonları və Bakıda xüsusi kulturologiyaməktəblərinin təşkil olunması;

– Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası tərkibin-də Kulturologiya İnstitutunun yaradılması;

– Kulturologiya sahəsində beynəlxalq tələblərə cavab verənekspertlərin hazırlanması üçün Bakıda Beynəlxalq DünyaMədəniyyəti Universitetinin açılması;


310

– Dünya mədəniyyəti və sivilizasiyasının inkişafı prob-lemləri üzrə Bakıda beynəlxalq kulturoloji konqresslər, simpo-ziumlar, kollokviumlar və görüşlərin, mütəmadi olaraqkeçirilməsi;

– Respublika televiziyasında əhalinin ümumi mədəni səviy-yəsinin yüksəlməsinə, milli və dünya mədəniyyətinin nəzəriy-yəsi, təcrübəsi və tarixi sahəsində cəmiyyətin kulturoloji bilik-lərinin dərinləşdirilməsinə yönəlmiş “Mədəniyyət və cəmiyyət”adlı xüsusi kulturoloji maarifləndirici proqramın açılması;

– Respublikanın təşkilat və müəssisələri üçün dünyamədəniyyəti və sivilizasiyasının tarixi-nəzəri problemləri üzrədaim fəaliyyət göstərən kulturoloji lektoriyaların təşkili;

– Azərbaycaın rayonlarında demokratik mədəniyyətmərkəzlərinin yaradılması;

– Təhsil və mədəniyyət üzrə milli hesabatlar, fəaliyyətlərinkoordinasiyası və dövlət strukturları ilə qeyri-hökumətmədəniyyət təşkilatlarının ümumi milli maraqlar üzrə səmərəliəməkdaşlığının həyata keçməsi üçün kulturologiya və mədənisiyasət problemləri ilə məşğul olan Azərbaycan Mədəniyyətfondu, “Simurq” Azərbaycan Mədəniyyət Assosiasiyası vədigər aparıcı qeyri-hökumət təşkilatlarına göndərilməsi;

– Azərbaycan mədəniyyətinin demokratikləşdirilməsi vəmodernləşdirilməsi proseslərinin kulturoloji ekspertizası vəmilli monitorinqinin keçirilməsi ilə bağlı proqramlar vəlayihələrin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulmalıdır (131; 139).

“Simurq” Azərbaycan Mədəniyyət Assosiasiyasının araş-dırmalarında gəlinən qənaətlərə görə milli maraqlarımız vəbeynəlxalq təcrübənin əsasında qurulmuş dövlət mədəniyyətsiyasətinin təmin olunması məqsədi ilə Azərbaycan Respub-likasının qanunvericiliyində aşağıdakı təminatlar məqsədə-uyqun hesab olumalıdır:

– Azərbaycanın ruhi (əqli və mənəvi) mədəniyyətisistemində intellektual, etik, hüquqi və idarəetmə mədəniyyətinprioritet inkişafı;


311

– Ölkənin sosial-siyasi mədəniyyətinə, demokratiyanınaparıcı mədəni dəyərləri olan şəxsiyyətə hörmət, məsuliyyətmədəniyyəti və dürüstlüyün inkişafına xüsusi fikir verilməsi;

– Ziyalıların, ən əvvəl alim, müəllim və həkimlərin sosialtəminat və ictimai statusunun yüksəldilməsi;

– Azərbaycanda kulturologiyanın elm və tədris fənni kimiinstitutlaşdırılması, bütün təhsil pillələrində, ümumi və xüsusikulturoloji təhsilin inkişafı üçün hüquqi şərait və prioritetlərinyaradılması;

– İntellektual mədəniyyətin – elm və təhsilin hərtərəfliinkişafa istiqamətlənən dövlət kulturoloji proqramınınhazırlanıb həyata keçirilməsi, kütlələr arasında elmi bilikləringenişləndirilməsi, təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi, əhalininkulturoloji maariflənməsi üzrə dövlət sisteminin yaradılması,eləcə də Azərbaycan vətəndaşlarının maraq və mədəniyyətləri-nin harmonizasiyası;

– Respublikanın məmur və siyasətçiləri arasında vətəndaşməsuliyyəti mədəniyyətinin inkişaf etdirilməsi, onların milli vədünya mədəniyyətinin tarixi və nəzəriyyəsi sahəsində elmibiliklərinin artırılması, habelə demokratik idarəetməmədəniyyəti texnologiyalarına yiyələnməsinə yardım edilməsi;

– Monopolizm və korrupsiyanın aradan qaldırılması,yoxsulluqla mübarizədə dövlət siyasətini dəstəkləmək, rəhbərişçilərin reytinqini keçirməyə imkan verən, onlarınfəaliyyətinin şəffaflığını təmin edən, ölkədə sosial-siyasistabilliyin əldə edilməsi maraqlarına cavab verən demokratikidarəetmə sisteminin ictimai monitorinqinin həyata keçirilməsi;

– Yüksək mədəni potensiala (peşəkar və etik), demokratikidarəetmə mədəniyyəti sahəsində zəruri biliklərə və dövlətquruculuğunun müxtəlif sahələrində onu geniş təbliğ etməkbacarığına malik rəhbərlərin demokratik seçilməsi təcrübəsiningenişləndirilməsi (131; 139).

Avropa Şurası ekspertlərinin Azərbaycan mədəniyyəti iləbağlı hesabatlarında deyilir ki, biz Mədəniyyət və turizm


312

Nazirliyinə məsuliyyətinin bilavasitə nə olması və onun haradaqurtarması məsələlərini əks etdirən ümumi sənəd formasındatəlimat kitabçası buraxmağı tövsiyə edirik. Bu təlimatlar,həmçinin QHT ilə əməkdaşlıq metodlarını və mədəniyyətsahəsində islahatların həyata keçirilməsində sonuncuların roluilə bağlı baxışları əhatə etməlidir. Hökumət və Mədəniyyət vəTurizm Nazirliyi mədəniyyətin maliyyələşməsinə dair qayğıkeşqanunvericilik və dövlət strategiyası müəyyən etməlidir. Bu odeməkdir ki: Birdəfəlik qərarlar çıxarmaq (məsələn, bəzimüəssisələr və yaxud kateqoriyalar üzrə maaşların artırılması)əvəzinə ölkə üzrə orta aylıq əmək haqqı həddinə nisbətən xeyliaşağı müvafiq sektorlarda əmək haqlarının sektoral qaydadaartırılması barədə düşünülməlidir; Sərbəst və açıq müsabiqəyolu ilə, xüsusilə də kino, nəşriyyat, ifaçılıq sənəti sahəsindəmüəssisələrə deyil, layihələrə, eləcə də teatrlar, mədəniyyətmərkəzləri və QHT-lər (beynəlxalq maliyyələşdirilməsinintətbiqi də daxil olmaqla müxtəlif tərəfdaşlıq layihələrində) kimiözəl mədəniyyət müəssisələrinə maliyyə dəstəyi göstərilməsinəimkan verən daha sərbəst büdcə normaları müəyyənedilməlidir; Şəffaflığın ifadəsi kimi müstəqil mütəxəssislərbürosunun qərarına əsasən də maliyyə yardımı göstərilməlidir;Biznes aləmi tərəfindən himayədarlığın təşviqi üçünsponsorluq haqda qanunvericilik qəbul edilməlidir; Vergigüzəştləri və yaxud ƏDV-dən azad olunma tətbiq edilməlidir;Mədəniyyət müəssisələrinə dəstək assosiasiyaları (məsələn,Muzey Dostları Assosiasiyası və s.) yaratmaq imkanı verənqanun dəyişiklikləri edilməlidir; belə assosiasiyalar digərvəzifələrlə yanaşı müxtəlif layihələr üçün əlavə maliyyəmənbəyi rolunu oynaya bilərlər. Bu cür tədbirlər həm dəmədəniyyət aləminin iştirakını və etibarını yaxşılaşdıracaqdır.


313

Heydər Əliyev tərəfindən müəyyənləşdirilən mədəniyyətkonsepsiyasında varislik faktoru

Danilmaz bir tarixi faktdır ki, sovet hakimiyyəti illərindənailiyyətlərimiz də olmuşdu, xalqımız savadlanmış, onunmədəni səviyyəsi yüksəlmiş, Azərbaycanın böyük elmiyaranmış, respublikamızın milli mədəniyyəti yüksək səviy-yələrə qalxmışdır. Lakin bunlar kommunist ideologiyasınınrəhbər və istiqamətverici rolunu tanımaq şərtilə əldə edilmişdi.Çünki başqa cür düşünmək belə olmazdı. Milli-mənəvidəyərlər, soykökə qayıdışla bağlı hər hansı müstəqil ideyalarlaçıxış etmək sadəcə olaraq qadağan idi (11, s.293-294).

Məlum olduğu kimi, 1991-ci il oktyabrın 18-də SSRİ-nindağılması ərəfəsində Azərbaycanın dövlət müstəqilliyihaqqında Konstitusiya aktının elan eldilməsi ilə Azərbaycanyenidən itirilmiş istiqlaliyyətini özünə qaytarsa da, istər daxili,istərsə də xarici siyasətində əsl müstəqilliyə nail ola bilmədiyikimi, dövlət səviyyəsində milli- mənəvi dəyərlərin qorunmasıvə yaşadılması üçün də əslində heç bir iş görülmürdü. Nəticədəölkəmizin ərazisinin 20 faizi Ermənistan tərəfindən işğalolundu, bir milyondan artıq qaçqın və məcburi köçkünlərimizçadırlarda ağır vəziyyətdə yaşamağa məcbur edildi, ölkəniseperatçılıq meylləri bürüdü, hakimiyyət böhranı vətəndaşmüharibəsinə səbəb oldu. Azərbaycanın başının üstünü yenidənöz müstəqillyini itirmək təhlükəsi aldı.

Belə bir ağır şəraitdə xalqın təkidi və tələbi ilə 1993-cü iliyunun 15-də hakimiyyətə qayıdan Heydər Əliyev qısamüddətdə bütün bu neqativ hallara son qoyaraq hər cürseparatçılıq meyllərini aradan qaldırdı, ölkədə ictima-siyasisabitliyi bərqərar etdi, iqtisadiyyatı fəalkətli vəziyyətdənqurtarmaq üçün islahatlar proqroamını işləyib hazırladı vəhəyata keçirməyə başladı. Ölkənin təbii sərvətlərindən xalqınfaydalanması üçün inkişaf etmiş dövlətlərlə çoxsaylı neftmüqavilərinin bağlanmasına, Ermənistanla müharibədə atəşkəs


314

əldə edilməsinə nail oldu. Azərbaycanın ərazi bütövlüyününtəmin olunması şərtilə Ermənistanla müharibəyə son qoymaqüçün fəal sülh siyasəti yeritmək mövqeyini bütün dünyayabildirdi. Həmin siyasət dünya birliyində, beynəlxalq təşkilat-larda yaxşı qəbul edildi. Hazırda dünyanın ən aparıcı dövlətləriAzərbaycanın mövqeyini dəstəkləyir və onu müdafiə edir.

Bütün məsələlərdə olduğu kimi, milli-mənəvi dəyərlərməsələsinə münasibətdə də Heydər Əliyevin mövqeyi aydın vəqəti oldu: “Müstəqilliyi elan etmək, onun qorunması vəmöhkəmləndirilməsi istiqamətində dövlət tədbirləri həyatakeçirmək nə qədər vacib olsa da, əsl müstəqilliyi qazanmaqüçün bu, hələ azdır. Gərək hər bir insan və xüsusən gənc nəsilmüstəqilliyin nə qədər müqəddəs olduğunu bütün varlığı ilədərk etsin, onu qorumaq və möhkəmləndirmək üçün hər cürqurban verməyə hazır olsun. Bunun üçün isə o, ilk növbədəyüksək mənəviyyvata malik olmalıdır, xalqımızın milli-mənəvidəyərləri onun şəxsiyyətinin mahiyyətini təşkil etməlidir. O,azərbaycançılığın, mənsub olduğu Azərbaycan xalqınınmədəniyyətinin, ədəbiyyatının, incəsənətinin, elminin nəolduğunu dərindən bilməlidir” (11, s.295-296).

Müstəqillik illərində biz dövlət başçımızın bu dəyərlitövsiyyələrini rəhbər tutaraq mili-mədəni irsimizi, tarixmizi,milli sənətimizi ideoloji buxovlardan və qadağalardan xilasetmək yolunda çox uğurlu addımlar ata bilmişik.

Azərbaycan milli-mənəvi dəyərlərinə yiyələnməklə gəncnəslin milli ruhda tərbiyə olunması məsələsi Heydər Əliyevtərəfindən əsas vəzifələrdən biri kimi irəli sürülmüşdür. Dövlətbaşçısı bu məsələdən bəhs edərkən belə deyirdi: “Gənclərimizmilli ruhlda tərbiyə olunmalıdır, bizim milli-mənəvidəyərlərimizin əsasında tərbiyələnməlidir. Gənclərimiz bizimtariximizi yaxşı bilməlidir, milli dəyərlərimizi yaxşı bilməlidir.Milli dəyərlərimizi, milli ənənələrimizi yaxşı bilməyən,tariximizi yaxşı bilməyən gənc vətənpərvər ola bilməz”.Maraqlıdır ki, Heydər Əliyev tariximizdən bəhs edərkən onu


315

mənəviyyatımızla sıx əlaqədə görür və göstərir ki, bütünmərhələlərdə xalqımızın tarixinin əsasını təşkil edən yüksəkmənəviyyat olmuşdur və keçmiş tariximizdən bizə qalansimaları bu gün dünyada məşhurlaşdıran da, bizim üçünnümunə edən də onların yüksək mənəviyyatıdır, yüksəkamallarıdır (11, s.295-296).

Heç şübhəsiz ki, milli-mənəvi dəyərlərimizin mənimsə-nilməsində doğma dilimizin rolu olduqca möhtəşəmdir.Doğrudan da, sovet hakimiyyəti, bütün milli dillər kimiAzərbaycan dilinə münasibətdə də böyük ədalətsizliklərə yolverilmiş, ayrı-ayrı vaxtlarda isə Azərbaycan dilinin qanunihüququnun özünə qaytarılması üçün göstərilən cəhdlərMoskvanın ciddi müqavimətinə düçar olurdu. Azərbaycanınrəhbəri Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə 1978-ci ildə AzərbaycanSSR Konstitusiyası qəbul olunarkən, orada Azərbaycan dilinindövlət dili statusu təsbit olunmuşdu. Eyni zamanda Sovetlərİttifaqının ümumi dili – rus dili hakm dil olduğundanAzərbaycan dilinin respublikada dövlət dilinə çevrilməsiyolunda çoxlu maneələr meydana çıxmışdı. Ancaq müstəqillikillərində bilavasitə dövlət başçımızın hərtərəfli qayğısısayəsində Azərbaycan dilinin bütün hüquqları özünə qaytarıldı,eyni zamanda doğma dilimiz barədə AXC-Müsavathakimiyyəti dövründə yol verilmiş əllaməliklərə son qoyuldu.Müstəqil Azərbaycan Respublikasının 1995-cı il noyabrın 12-də ümumxalq referendumu əsasında qəbul olunmuş ilkKonstitusiyasında (maddə 21) təsbit olundu ki, “AzərbaycanRespublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir. AzərbaycanRespublikası Azərbaycan dilinin inkişafını təmin edir”.

İslam dininin bəşəriyyətə bəxş etdiyi mənəvi dəyərlərinəhəmiyyətindən və onların öyrənilməsinin vacibliyindən bəhsedən Azərbaycan Respublikasının prezidenti Heydər Əliyevinhələ 1996-cı il fervların 2-də müstəqil Azərbaycan Respub-likası gənclərinin birinci forumunda söylədiyi fikirlər bu günüçün də çox aktual səslənir. “Bizim konstitusiyamıza görə


316

ölkəmizdə dünyəvi dövlət qurulur, din dövlətdən ayrıdır.Təbiidir ki, bütün dünyəvi ölkələrdə bu belədir. Bu, heç kəsdətəəccüb doğurmasın. Bu, bizim dinə münasibətdə başqa birmövqe tutmağımızı göstərmir. Ancaq gənclərimizin islamdininin mənimsənilməsi üçün, hesab edirəm ki, lazımi tədbirlərgörülməlidir. Çünki bu tədbirlərin olmaması nəticəsində bəzimənfi hallar meydana çıxır, ayrı-ayrı qruplar gənclərə fanatizməhval-ruhiyyəsini aşılamaq istəyirlər və bunlar da bizim gənc-lərin tərbiyəsinə zərər vurur. Ona görə də islam dininin mək-təblərdə tədris olunması, hesab edirəm ki, günün tələblərindənbiridir və bu barədə Təhsil Nazirliyi, müvafiq təşukilatlardüşünməlidirlər, lazımi tədbirlər görməlidirlər. Yəni bizimgənclərimiz dinimizi olduğu kimi öyrənməli, qəbul etməli vəondan istifadə etməlidirlər. Biz heç vaxt yol verə bilmərik ki,ayrı-ayrı şəxslər, ayrı-ayrı qüvvələr öz şəxsi mənafelərini güdə-rək islam dini pərdəsi altında Azərbaycan gənclərinin tərbiyə-sinin zədələnməsinə gətirib çıxarsınlar” (47, 3 fevral 1996).

Bizə elə gəlir ki, bu gün dini təbliğat sahəsində baş verənxoşagəlməz hallar ona görə özünə müəyyən dərəcədə də olsayer tapa bilmişdir ki, dövlət başçımızın çox vaxtında gördüyübu təhlükənin kifayət qədər çevikliklə qarşısının alınması üçünlazımi tədbirlər görülməmişdir.

Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev milli-mənəvai dəyərlərimizə, onların öyrənilməsinə və təbliğolunmasına böyük əhəmiyyət verməklə yanaşı, Azərbaycanmədəniyyətinin dünya sənət xəzinəsinə verdiyi töhfələrlə başqaxalqların nümayəndələrini tanış etmək məsələsini daim diqqətmərkəzində saxlayırdı. Məhz müstəqililk illərində dahiAzərbaycan şairi və mütəfəkkiri Füzulinin dövlət başçımızıntəşəbbüsü ilə keçirilmiş 500 illik yubileyi əsl poeziyabayramına, milli mədəniyyətimizin bayramına, digər tərəfdənisə Azərbyacan dövlətçiliyinin, Azərbaycan müstəqilliyininbayramına çevrildi. Müxtəlif ölkələrdən, YUNESKO-dan buyubileyə gələn insanlar Füzuli poeziyası vasitəsilə Azərbaycanı


317

tanımış, onun xalqının milli-mənəvi dəyərlərini yüksəkqiymətləndirmiş, bu xalqın həqiqətlərini dünyaya çatdırmaqüçün səylərini əsirgəməmişdir.

Fikrimizcə, prezident Heydər Əliyevin müstəqillikdövründəki fəaliyyəti ilə əvvəlki rəhbərlik dövründəkifəaliyyəti arasındakı sıx məntiqi əlaqəni, dialektik vəhdəti isbatetməyə ehtiyac yoxdur. Tarixi faktların ən böyüyü isə bu idi ki,dünya sosializm sisteminin və böyük Sovet imperiyasınındağıldığı dövrdə Azərbaycan SSR artıq öz inkişaf səviyyəsinəvə çoxsahəli iqtisadiyyatına görə SSRİ-nin müttəfiqrespublikaları içərisində özünü yaşatmağa qadir ola biləcəkikinci respublika idi. Bu gün tam əminliklə söyləmək olar ki,Azərbaycanın dövlət suverenliyi və iqtisadi müstəqilliyi, sis-temli şəkildə artan xarici iqtisadi əlaqələri, dünya iqtisa-diyyatına get-gedə daha dərindən inteqrasiya olunması 1970-1985-ci illərdə təməli qoyulmuş xalq təsərrüfatı potensialınaəsaslanır. Heydər Əliyevin doğma xalqı qarşısında ən böyükxidmətlərindən biri də bu idi ki, 1991-ci il oktyabrın 18-də“Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi haqqındaKonstitusiya Aktı” qəbul olunarkən Şimali Azərbaycan artıqmüstəqil bir dövlət kimi yaşamağa tamamilə hazır idi.

Yaxın keçmişdə Azərbaycan xalqının başında qüdrətli birsiyasətçi dururdu – düşmənlərin min bir hiyləsindən, məkrlioyunlarından asanlıqla baş çıxaran, onların dayanmadandolaşdırdıqları siyasət kələfinin ucunu əldən verməyən, siyasidühası ilə onilləri-yüzilləri qabaqlayan Heydər Əliyev başçılıqedirdi Azərbaycana! Müxtəlif tarixi dövrlərdə Azərbaycanınmüstəqilliyinə qənim kəsilmiş, xalqımızı dəfələrlə qaniçərisində boğmuş ənənəvi düşmənlərimizin, onların bitib-tükənməyən məkr, hiylə və ən müasir silahlarının qarşısındaməhz Heydər Əliyev şəxsiyyəti duruş gətirə bilirdi!

Heydər Əliyevin qədirbilən xalqımız qarşısında, tariximizqarşısında ən böyük xidməti budur ki, bu böyük dühatorpaqlarımıza yiyələnmək üstündə ən kəskin geosiyasi


318

ziddiyyətlərin mövcud olduğu bir şəraitdə Azərbaycandövlətçiliyini xilas etdi, Azərbaycan varlığını parçalanıb yoxolmaq təhlükəsindən qurtardı. Dövlətimizin qorunubsaxlanması isə azadlığımızın, müstəqilliyimizin qorunubsaxlanması deməkdir. Qurtuluş deməkdir! Azərbaycandövlətçiliyi və prezident Heydər Əliyevin qətiyyəti 1994-cüilin Oktyabr və 1995-ci ilin Mart qəsdləri zamanı ağırsınaqlardan uğurla çıxdı. Heydər Əliyev andına sadiq qalan,dar ayaqda Vətənin müstəqilliyi, xalqın azadlığı naminə şəhidolmağa hazır olan prezident olduğunu nümayiş etdirdi.

Bu gün müstəqil Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə nüfuzuvə şöhrəti durmadan artmaqdadır. Azərbaycan Respublikasıbütün dünyada demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlət nüfuzuqazanmışdır. Heydər Əliyev zəkasının məhsulu olan təməlqanunumuz dünyanın ən demokratik, ən mükəmməlkonstitusiyalarından biridir və beynəlxalq aləmdə Vətənimizəböyük rəğbət qazandırır. Yurdumuzda hökmranlıq edənsabitlik, həyata keçirilən daxili islahatlar xarici ölkələrləəlaqələrimizin genişlənməsinə müsbət təsir göstərir. Özününxarici siyasətini bərabərlik və qarşılıqlı mənafe prinsipləriəsasında quran Azərbaycan Respublikası dünyanın bütündövlətləri üçün açıq ölkəyə çevrilmişdir. Heydər Əliyevinxarici siyasət sahəsində ən mühüm uğurlarından biri də budurki, o, Azərbaycanı türk dünyasından təcrid olunmuşvəziyyətdən çıxartdı. Bizimlə birlikdə azadlığa çıxmış qardaşQazaxıstan, Özbəkistan, Qırğızıstan və Türkmənistanla ənənəvidostluq münasibətlərimiz bərpa olundu. Hazırda AzərbaycanRespublikası qardaş türk dövlətləri ailəsinin bərabərhüquqluüzvüdür, Heydər Əliyev isə bütün türk dünyasının müdrikyolgöstərəni, zəmanəmizin Atatürkü adını qazanmışdır!Müstəqil Azərbaycan dövlətinin islam dünyasındakı nüfuzu dagetdikcə artmaqdadır. Azərbaycan Respublikası bir çoxbeynəlxalq ittifaqlar və təşkilatların üzvüdür.


319

Azərbaycanın Avropa Şurasındakı uğurları gözqabağındadır. Heydər Əliyev siyasətinin layiqli davamçısı olanİlham Əliyevin bu mötəbər beynəlxalq məclisdəki parlaqçıxışları, onun başçılıq etdiyi deputat qrupunun ermənimillətçiləri üzərindəki qələbələri hər bir Vətən övladında haqlıqürur hissi doğurur. Bununla yanaşı, İlham Əliyevin AvropaŞurası Parlament Assambleyasının büro üzvü seçilməsi vəvitse-prezidenti kimi yüksək vəzifəyə layiq görülməsiAzərbaycan Respublikasının beynəlxalq nüfuzunun artdığınısybut edən daha bir parlaq faktdır.

Zəmanəmizin qüdrətli siyasətçisi Heydər Əliyevin özününölkəmiqyaslı qəbullarından tutmuş beynəlxalq miqyaslıgörüşlərə, yüksək səviyyəli danışıqlarınadək hər yerdə, hər anAzərbaycan həqiqətini dünyaya yayırdı. İndi Azərbaycan,vaxtilə ona qarşı yaradılmış beynəlxalq informasiyablokadasını yarmışdır. Dünya Heydər Əliyevin fəaliyyətinəticəsində Azərbaycan həqiqətini qəbul etməyə başlamışdır.Heydər Əliyev vaxtilə onun öz qayğısı sayəsində Moskva,Leninqrad və başqa şəhərlərin ali məktəblərində təhsil almış,özü də Azərbaycanın müxtəlif bölgələrini təmsil edən gənclərinqabaqcıl bir dəstəsini Prezident Aparatına, müxtəlif dövlətstrukturlarına toplayıb onlara idarəçilik qaydaları öyrətdi,gələcəyin yeni, qüdrətli Azərbaycanı üçün hazırladı!

Ümumdünya tarixinin dahi şəxsiyyətlərindən biri olanHeydər Əliyevin layiqli varisi İlham Əliyevin rəhbərlik etdiyimüasir Azərbaycan, habelə bütün dünyanın 60 milyonluqazərbaycanlıları dirçəliş yolundadır. Azərbaycan xalqı yaxıngələcəkdə Böyük Azərbaycanın intibahını gözləyir.Azərbaycan xalqının iradəsini ifadə edən İlham Əliyevmüstəqil Azərbaycanın yeni prezidenti, həm də dünyaazərbaycanlılarının yeni lideridir. Azərbaycanın yeni prezidentiİlham Əliyev bütün dünya tərəfindən qəbul olunan görkəmli vəmüasir dövlət xadimidir.


320

İlham Əliyev müəllifi Heydər Əliyev olan neftstrategiyasının hazırlanmasında, bu siyasətin dünyameydanında uğur qazanmasında və gerçəkləşdirilməsində,həmin sahədə müxtəlif layihələrin hazırlanmasında, çox çətindiplomatik tapşırıqların yerinə yetirilməsində fəal iştirak etmiş,ölkəyə investisiya axınında mühüm rol oynamışdır. Onunölkədə iqtisadi islahatların həyata keçirilməsində, müstəqilAzərbaycanın xarici ölkələrlə iqtisadi və mədəni əlaqələriningenişlənməsində, xüsusilə neft-qaz yataqlarınının birgəişlənməsinə dair dünyanın qabaqcıl neft şirkətləri ilə tariximüqavilələrin, o cümlədən Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac neftkəməri haqqında müqavilənin bağlanması və reallaşdırılma-sında, ümumiyyətlə, Azərbaycan Respublikasının dünyayainteqrasiyasında mühüm xidmətləri vardır.

Azərbaycanda demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlətquruculuğunda fəal iştirak edən İlham Əliyev, həm də görkəmlipartiya xadimidir. O, ölkənin aparıcı siyasi partiyası olan YeniAzərbaycan Partiyasının (YAP) lideridir. İlham Əliyev YAP-ınI qurultayında (1999) partiya sədrinin müavini, II qurultayında(2001) isə birinci müavini seçilmişdir. Bu mühüm vəzifəninöhdəsindən layiqincə gələn İlham Əliyev əhalinin genişkütlələrinin Yeni Azərbaycanın quruculuğuna səfərbərolunmasında olduqca səmərəli fəaliyyət göstərir.

İlham Əliyev Prezident Heydər Əliyevin gənclər siyasətininhəyata keçirilməsində misilsiz fədakarlıq göstərmişdir və busahədə fəaliyyətini indi də uğurla davam etdirir. 1997-ci ildəAzərbaycan Respublikası Milli Olimpiya Komitəsininprezidenti təyin olunan İlham Əliyev az vaxt içərisində həminsahədə də yüksək təşkilatçılıq istedadına malik olduğunugöstərmişdir. Onun yorulmaz və gərgin əməyi sayəsində, qısamüddət ərzində, Azərbaycan idmanı ayağa qaldırılmış, dünyaşöhrətli qazanmışdır. Azərbaycan idmançılarının beynəlxalqyarışlarda qazandığı parlaq uğurlar İlham Əliyevin başçılıqetdiyi idman hərəkatının, hər şeydən əvvəl, böyük siyasi


321

qələbəsidir. İlham Əliyev uzaqgörən dövlət xadimi və siyasətçikimi sağlam gənclik yetişdirmək, bununla da xalqımızınsağlam gələcəyini təmin etmək üçün idmanı ümumxalqhərəkatına çevirmək xətti yeridir. Onun təşəbbüsü ilə təkcəpaytaxt Bakıda deyil, eyni zamanda regionlarda (Naxçıvan,Gəncə, Şəki, Lənkəran, Quba) da olimpiya idmanı-sağlamlıqkomplekslərinin tikilib istifadəyə verilməsi, idmanın müxtəlifsahələrinin inkişafı üçün güclü maddi-texniki baza yaradılmasıxalqın sağlam gələcəyinə yönəlmiş müdrik siyasətin parlaqtəzahürləridir. Hazırda Azərbaycanın beynəlxalq yarışlarda,idmanın müxtəlif sahələrində ön mövqelərə çıxması, Bakınındünya üzrə mühüm beynəlxalq yarışların keçirildiyi mərkəzəçevrilməsi Azərbaycanın şöhrətini daha da artırır, onunbeynəlxalq nüfuzuna müsbət təsir göstərir. Bu günlərdəPekində keçirilən Yay Olimpiya Oyunlarında idmançılarımızınuğurlu nəticələr göstərmələri, vətənə qızıl, gümüş və bürüncmedallarla dönmələri, İlham Əliyevin gənclər siyasətinin ənböyük nailiyyətlərindən biridir.

İlham Əliyev beynəlxalq münasibətlər tarixi sahəsindədərin biliyə malik olan peşəkar siyasətçi kimi dünyamiqyasında böyük hörmət və nüfuz qazanmışdır. O,Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı, yaxud üzvü kimiABŞ, İngiltərə, Türkiyə, Fransa, Rusiya, Ukrayna, İsveçrə,Qazaxıstan, Özbəkistan, Slovakiya, Polşa, Gürcüstan və b.ölkələrdə rəsmi səfərlərdə, o cümlədən dövlət səfərlərindəolmuş, bir çox beynəlxalq konfrans və konqreslərdəməruzələrlə çıxış etmişdir. İlham Əliyev AzərbaycanRespublikası Milli Məclisinin (1-2-ci çağırış) deputatı olmuş,AŞPA-da Azərbaycan Parlamenti daimi nümayəndə heyətininbaşçısı və AŞPA-nın vitse-spikeri və Büro üzvü vəzifələrindəsəmərəli fəaliyyət göstərmişdir.

İlham Əliyev 2003-cü ilin və 2008-ci ilin Prezidentseçkilərində parlaq qələbə qazanaraq xalqın iradəsi iləAzərbaycan Respublikasının Prezidenti seçilmişdir. Prezident


322

İlham Əliyev Azərbaycan xalqının dahi oğlu Heydər Əliyevindemokratik, hüquqi və dünyəvi dövlət quruculuğu siyasətiniuğurla davam etdirir. Onun rəhbərliyi ilə ölkədə iqtisadiislahatlar daha da sürətlənmiş, xüsusi prezident fərmanı ilə2004-2008-ci illərdə regionların sosial-iqtisadi inkişafına dairDövlət proqramı qəbul olunmuşdur. Prezident İlham Əliyevölkədə insan haqları və azadlıqlarının daha dolğun təminolunmasını daim diqqət mərkəzində saxlayır.

İlham Əliyev Azərbaycan xalqının tarixi keçmişinə xüsusiqayğı və diqqət göstərir. O, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinindövlətçilik tariximizdəki roluna yüksək qiymət vermişdir:“Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması tariximizdə çoxəlamətdar və önəmli hadisə idi. İlk dəfə müsəlman aləmindədemokratik respublika yaranırdı, Azərbaycan xalqımüstəqilliyə qovuşurdu. Ölkəmiz dünya birliyinə üzv olurdu.Bu, çox əlamətdar hadisə idi”. Prezident İlham Əliyevinqətiyyətli və məqsədyönlü fəaliyyəti nəticəsində HeydərƏliyevin xarici siyasət kursunun həyata keçirilməsində, ocümlədən Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü pozmuş erməniişğalçılarının təcavüzkar mövqeyinin beynəlxalq aləmdə ifşaolunmasında mühüm uğurlar qazanılmaqdadır. Genişdünyagörüşünə, dərin və hərtərəfli biliyə, yüksək mədəniyyətəmalik olan İlham Əliyev müasir və çevik siyasətçi kimidünyada böyük hörmət və nüfuz qazanmışdır. O, sürətlədəyişən çağdaş dünyada, qloballaşma və inteqrasiyaproseslərində, bütün beynəlxalq görüşlərdə və apardığı yüksəksəviyyəli danışıqlarda Azərbaycanın mənafelərini bütünsahələrdə uğurla müdafiə edir. İlham Əliyevin uğurlu xaricisiyasəti sayəsində Azərbaycanın beynəlxalq və regionalproblemlərin həllində də rolu və nüfuzu getdikcə artır.Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev bir çox ölkənin vəbeynəlxalq təşkilatların fəxri adları və mükafatlarına layiqgörülmüş, AŞPA-nın fəxri üzvü diplomu və medalı ilə təltifolunmuşdur. Prezident İlham Əliyevin həyata keçirdiyi müdrik


323

daxili islahatlar və uzaqgörən, məqsəqyönlü xarici siyasətsayəsində Azərbaycan Cənubi Qafqazda lider dövlətəçevrilməkdədir.

İlham Əliyev, Heydər Əliyevin Azərbaycan xalqının milli-mənəvi dəyərlərinin qorunub saxlanılması və daha da inkişafetdirilməsi kursunu uğurla həyata keçirir. Onun “AzərbaycanMilli Ensiklopediyasının nəşri haqqında” və “Azərbaycandilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsihaqqında” sərəncamları (12 yanvar 2004-cü il), MilliEnsiklopediyanın nəşrinə rəhbərliyi şəxsən öz üzərinə götür-məsi və bununla bağlı imzaladığı sərəncamlar, alimlərə elmidərəcələrə görə verilən əlavə əmək haqqını, tələbələr,magistrlər və aspirantların təqaüdlərini dəfələrlə artırmasımilli-mənəvi və ümumbəşəri dəyərlərə dövlət qayğısının parlaqtəzahürləridir.

Heydər Əliyev tərəfindən müəyyənləşdirilən mədəniyyətkonsepsiyasının İlham Əliyev tərəfindən uğurla davametdirilməsi Azərbaycan Respublikasının mədəniyyət siyasətininmütərəqqi və təminatlı perspektivlərindən xəbər verməkdədir.


324

MƏDƏNİYYƏT SİYASƏTİ SAHƏSİNDƏNAİLİYYƏTLƏR VƏ PERSPEKTİVLƏR

Müasir dünyanın hər bir ölkəsində mədəniyyət siyasəti ümumidövlət siyasəti sistemində çox mühüm yer tutur, çünki cəmiyyətinnormal həyat tərzi, xalqın rifahı, sosial sahələrin inkişafı, dövlətintərəqqisi və sair vacib amillər mədəniyyət sisteminin düzgünqurulmasəından asılıdır. “Soyuq müharibə”nin başa çatması vədünya sosializm sisteminin dağılması, keçmiş sovet respublika-larının müstəqil dövlətlər kimi beynəlxalq arenaya çıxması və özxarici siyasət prioritetlərini özləri təyin etməsi – bütün bunlarmədəniyyət sahəsində beynəlxalq münasibətlərin yeni formadaqurulmasına birbaşa təsir göstərdi. Azərbaycan müstəqillik əldəetdikdən sonra beynəlxalq mədəni əlaqələr yeni xarici siyasətinbaşlıca amillərindən birinə çevrildi. Bu siyasətin əsas məqsədlərixarici ölkələrlə qarşılıqlı anlaşma və qarşılıqlı inam münasibətlərinimöhkəmləndirməkdən, onlarla bərabərhüquqlu və qarşılıqlı faydalıolan tərəfdaşlığı inkişaf etdirməkdən, ölkəmizin dünyada obyektivşəkildə tanımasını təmin etməkdən ibarət olmuşdur. Gənc müstəqildövlətin imicinin formalaşmasında milli mədəniyyət öz təsirliliyivə inandırıcılığı ilə, siyasətdə və iqtisadiyyatda qazanılan nailiy-yətlərdən heç də az rol oynamamışdır.

Bir çox mədəniyyət sahələrində baş verən demokratikləşmə vədesentralizasiya prosesləri beynəlxalq münasibətlərdə də öz əksinitapmışdır. Bir çox xarici ölkələrlə regional və şəhərlər səviyyəsindəəlaqələr nəzərə çarpacaq dərəcədə güclənmişdir; ayrı-ayrıkollektivlər və artistlər bu sahədə tam müstəqillik əldə etmişlər.Artıq beynəlxalq əlaqələrin daha da güclənməsini məhdudlaşdıranyeganə amil maliyyə məsələsi olmuşdur. Lakin, sürətləliberallaşma beynəlxalq mədəni əlaqələr sahəsinə təkcə müsbətdeyil, həm də mənfi təsir göstərmişdir. Təəssüflər olsun ki, ayrı-ayrı kollektivlər və artistlər tərəfindən xaricə aparılan mədəniyyətməhsulu heç də həmişə özünün ən yaxşı nümunələri ilə təmsil


325

olunmur. Bu sözləri eyni zamanda qarşılıqlı olaraq xaricdəngətirilən mədəni ixrac məhsulları haqqında da söyləmək olar.

Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin 5 il üçün statistikməlumatları bu sahədə baş verən keyfiyyət dəyişikliklərininxarakterik dinamikasını nümayiş etdirir. Mədəni əlaqələr tədricəninkişaf edərək, tək-tək mədəni tədbirlər və qastrollarla yanaşıuzunmüddətli birgə layihələrə geniş yer ayıran mədəni əməkdaşlığakeçir.

Əməkdaşlığın ənənəvi forması ikitərəfli əlaqələrdir. Belə ki,təkcə son illər ərzində Rusiya Federasiyası, Çin Xalq Respublikası,Böyük Britaniya, Polşa Xalq Respublikası, Türkiyə Respublikası,Rumıniya, Özbəkistan Respublikası, Gürcüstan Respublikası,Yunanıstan, Bolqarıstan, Moldova, Qazaxıstan Respublikası,İtaliya ilə mədəni əməkdaşlıq haqqında hökumətlərarası sazişbağlanmış, Rusiya Federasiyası, Başqırdıstan Respublikası, BelarusRespublikası, Çin Xalq Respublikası, İran İslam Respublikası,Gürcüstan Respublikası, Ukrayna, Türkiyə Respublikası,Qırğızıstan və s. ilə isə mədəni əməkdaşlıq haqqında nazirliklər-arası sazişlər və protokollar imzalanmışdır.

Beynəlxalq fəaliyyətin yeni və ən məhsuldar forması çoxtərəfliəməkdaşlıqdır. Müstəqil dövlət kimi çox qısa bir müddət ərzindəmövcud olmasına baxmayaraq, Azərbaycan YUNESKO, AvropaŞurası, İCEKO, TÜRKSOY, MDB-nin MədəniƏməkdaşlıq Şurası, GÖUAM və s. kimi beynəlxalq təşkilatlarlamədəniyyət sahəsində əlaqələr qura bilmişdir.

Azərbaycan 1992-ci ildə YUNESKO-nun üzvü olmuşdur. Ötənmüddət ərzində YUNESKO ilə birlikdə dahi Azərbaycan şairiFüzulinin 500 illik yubileyinin keçirilməsi, görkəmli bəstəkar QaraQarayevin 80 illiyinin bayram edilməsi, “Kitabi-Dədə Qorqud”eposunun 1300 illik yubileyinin keçirilməsi kimi əhəmiyyətlibeynəlxalq aksiyalar həyata keçirilmişdir. YUNESKO-nunÜmumdünya İrs Mərkəzi, Mədəni İrs Şöbəsi və MədəniyyətlərarasıDialoq Şöbəsi ilə Azərbaycanın əlaqələri nəzərə çarpacaq dərəcədəgüclənmişdir. Bunun nəticəsi olaraq, azərbaycanlı mütəxəssislər


326

müntəzəm surətdə xaricdə keçirilən beynəlxalq konfranslarda,seminarlarda və simpoziumlarda iştirak edir, həmçininYUNESKO-nun müxtəlif miqyaslı tədbirləri üçün ev sahibi rolunuoynayırlar.

TÜRKSOY təşkilatı daxili və xarici siyasət kursundan, dövlətqurluşlarının siyasi oriyentasiyasından asılı olmayaraq, türkdillidövlətlərin mədəniyyət sahəsində regional əməkdaşlığını həyatakeçirir. Türk Mədəniyyəti və İncəsənətinin Birgə İnkişafı üzrəBeynəlxalq Təşkilat (TÜRKSOY) Azərbaycan Respublikası,Qazaxıstan Respublikası, Qırğızıstan Respublikası və ÖzbəkistanRespublikası mədəniyyət nazirlərinin 1992-ci ildə İstanbul və Bakışəhərlərində keçirilən görüşləri zamanı əldə edilən razılıqlarəsasında yaradılmışdır. “TÜRKSOY-un yaradılması və onunfəaliyyət prinsipləri haqqında Müqavilə” bu ölkələr tərəfindən1993-cü il iyulun 12-də Qazaxıstan Respublikasının keçmişpaytaxtı Alma-atа şəhərində imzalanmışdır. Təşkilatın fəaliyyətdairəsinə türkdilli ölkələr arasında mədəniyyət və incəsənətsahəsində əlaqələrin inkişaf etdirilməsi və möhkəmləndirilməsi, buməqsədlə müxtəlif proqram və layihələrin birgə həyata keçirilməsi;türkdilli ölkələrin ümumi mənəvi dəyərlərinin, tarixi irsinin,mədəniyyət və incəsənət əsərlərinin, ənənəvi idman və xalqoyunları növlərinin inkişafı və təbliği; teatr, musiqi, opera və baletsənəti sahəsində festival və müsabiqələrin təşkili; sərgilərin,vernisajların və türkdilli ölkələrin təsviri və plastik sənətinininkişafına yönəldilən digər tədbirlərin təşkili; mədəniyyət,incəsənət, təhsil sahələrində beynəlxalq və milli təşkilatlarla,ictimai strukturlar və hərəkatlarla qarşılıqlı əlaqə yaradılması və s.daxildir. TÜRKSOY çərsivəsində türkdilli dövlətlərinmədəniyyətinin inkişafı üçün xeyli dərəcədə faydalı olan çoxlutədbirlər keçirilmişdir.

1996-cı il iyulun 8-də İstambul (Türkiyə) şəhərində“TÜRKSOY ilə YUNESKO arasında qarşılıqlı əməkdaşlıqhaqqında Müqavilə” imzalanmışdır; həmin müqavilə butəşkilatların mədəniyyət, incəsənət, təhsil və elm sahələrində


327

türkdilli ölkələrin və xalqların tarixi və mədəni irsinin qorunubsaxlanılması və zənginləşdirilməsinə, onların intellektual mənəvisərvətlərinin çoxaldıldmasına, insan hüquqları və azadlıqlarınınmüdafiəsinə yönəldilən fəaliyyətini əlaqələndirməyi nəzərdə tutur.2002-ci ilin iyulunda GÖUAM-a üzv olan ölkələrin mədəniyyətnazirləri bu ölkələrin mədəni əməkdaşlığı haqda müqaviləimzalayıblar.

Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sahəsində normativfəaliyyətin işlənib hazırlanmasına və gücləndirilməsinə xüsusidiqqət yetirir. Belə ki, son 10 il ərzində Azərbaycan ölkələrarasında tam miqyaslı və təhlükəsiz mədəni mübadilə üçün böyükəhəmiyyət kəsb edən və yerinə yetirilməsi yalnız müasir beynəlxalqhüquq normalarına riayət edilməklə mümkün olan bir sırabeynəlxalq konvensiyalara qoşulmuşdur. Həmin konvensiyalaraşağıdakı cədvəldə verilmişdir.

Azərbaycanın qoşulduğu mədəniyyətə dair konvensiyalar:

Konvensiyanın adı Qəbulolunduğu il

Azərbaycanınona qoşulduğu il

İqtisadi, Sosial və Mədəni Hüquqlar haqqındaBeynəlxalq Pakt

19 dekabr1966-cı il

21 iyul 1992-ciil

Silahlı münaqişələr zamanı ümumdünya mədəniirsinin qorunması haqqında YUNESKOKonvensiyası və Protokolu

14 may1954-cü il

21 aprel 1993-cü il

Ümumdünya mədəni və təbii irsinin qorunmasıhaqqında YUNESKO Konvensiyası

16 noyabr1972-ci il

6 dekabr 1993-cü il

Mədəniyyət haqqında Avropa Konvensiyası 19 dekabr1954-cü il 1997-ci il

Arxeoloji irsin qorunması haqqında AvropaKonvensiyası

16 yanvar1992-ci il

20 oktyabr1999-cu il

Mədəni dəyərlərin qeyri-qanuni gətirilməsi,aparılması və mülkiyyət hüququnundəyişdirilməsinin qadağan edilməsinə vəqabaqcadan önlənilməsinə yönəldilən tədbirlərhaqqında Konvensiya

1970-ci il 30 sentyabr1997-ci il

Birgə Kino İstehsalı haqqında Avropa Konvensiyası 2 oktyabr1992-ci il

28 oktyabr1999-cu il

Azərbaycanın 1996-2000-ci illər ərzində beynəlxalq mədə-ni əməkdaşlığının illər üzrə bölünmüş formaları:


328

Tədbirlərin adları 1996 1997 1998 1999 2000 Cəmi %1 Qastrollar 5 4 8 6 2 25 9,882 Festivallarda iştirak 16 11 9 16 14 66 29,093 Beynəlxalq sərgilərdə iştirak 2 2 2 2 2 10 3,954 Beynəlxalq konfranslarda iştirak 3 2 3 - 5 13 5,145 Yubileylərdə iştirak 3 2 3 - 5 13 5,146 İşçi səfərlər 3 7 10 5 2 27 10,677 Müsabiqələrdə iştirak 6 6 4 13 4 33 13,048 Beynəlxalq görüş və yığıncaqlarda iştirak 1 2 1 1 - 5 1,98

9 Beynəlxalq seminar və simpoziumlardaiştirak 7 9 6 7 14 43 17,00

10 Kurslar və təcrübə keçmə 2 - 1 4 4 11 4,35

11 Mədəni əməkdaşlıq haqqında nazirliklərarasısaziş və protokollar - - - 2 2 4 1,58

12 Beynəlxalq protokollarda iştirak 4 5 3 1 2 15 5,93Cəmi - - - - 1 1 0,39

Xarici mədəniyyət siyasətinin yeni və ən əhəmiyyətli prioritet-lərindən biri xaricdə yaşayan həmvətənlərin mədəniyyət mərkəzlərivə cəmiyyətləri ilə əlaqə saxlamaqdır. Son məlumatlara görə dün-yanın çox ölkələrində – Rusiyada, Ukraynada, Birləşmiş Ştatlarda,Türkiyədə, Böyük Britaniyada, İsveçdə, Kanadada, Hollandiyada,İspaniyada, Fransada, Danimarkada, Belçikada, Norveçdə, Almani-yada, Avstraliyada, Estoniyada, Latviyada, Litvada, Qazaxıstanda,Türkmənistanda, Gürcüstanda, Qırğızıstanda, Özbəkistanda, Mol-dovada və Belorusda təxminən 100 belə təşkilat fəaliyyət göstərir.Onların bir çoxunun təmsilçiləri 2001-ci ilin noyabrında Bakıdakeçirilən Ümumdünya Azərbaycanlılarının Birinci Qurultayında iş-tirak etmişlər. 2002-ci ildə isə Azərbaycan Respublikası Prezidenti-nin fərmanı ilə xaricdə yaşayan azərbaycanlılarla iş üzrə DövlətKomitəsi yaradılmışdır.

Bu gün mədəniyyət, siyasət və iqtisadiyyatla birlikdə Azərbay-canın xarici siyasət fəaliyyəti mexanizmini müəyyən edən klassikamillər triadasını təşkil edir. Xarici siyasətdə mədəniyyətin xüsusiçəkisinin durmadan artması, xarici mədəniyyət siyasətinin məqsədvə vəzifələrinin, forma və istiqamətlərinin, prioritet və mexanizm-lərinin öz əksini tapa biləcəyi kompleks konsepsiya yaratmağı tələbedir.


329

Mədəniyyət industriyaları: kitab nəşri, mədəniyyətədair xüsusi dövri nəşrlər, mətbuat, kino, radio,

televiziya və multimediya-şəbəkə layihələri

Kütləvi şəkildə özəlləşdirilmə ilə bərabər ciddi böhrana daməruz qalan mədəniyyət industriyaları – kinematoqrafiya, nəş-riyyat, mətbuat, audio-video və fonoqram məhsulları öz nəhəngpotensialları və perspektivləri sayəsində özəl sektorla tərəf-daşlıq yaradılmasının ən cəlbedici nümunəsinə çevrilə bilər.Buraya bir neçə il bundan əvvəl xüsusi növ kimi mövcud ol-mayan yeni texnologiyaları da əlavə edə bilərik: gələcəyin in-dustriyaları olan turizm, əyləncə, istirahət və maraqlı məzmunvə yaradıcı ideyalar tələb edən digər yüksək texnologiyalar.

İnkişafı dövlət tərəfindən dəstəklənən və idarəçiliyiMədəniyyət və Turizm Nazirliyinə verilən kinematoqrafiya vənəşriyyat sahələri istisna edilməklə bütün digər sahələrmüstəqildir və dövlət tərəfindən maliyyələşdirilmir.

Soros Fondunun maliyyə dəstəyi və onunla əməkdaşlıqşəraitində Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi mədəniyyətindustriyaları bazarını, müəllif hüquqlarının qorunmasıproblemlərini öyrənməyə təşəbbüs göstərərək və həminsahələrdə sosioloji tədqiqatlar apararaq, “Azərbaycandamədəniyyət industriyaları: bu günkü vəziyyət və inkişafperspektivləri” layihəsini həyata keçirməyə başlamışdır.

Azərbaycanda 18 dövlət və özəl televiziya kanalı fəaliyyətgöstərir: burada həmçinin sputnik və kabel televiziyası damövcuddur. Azərbaycan dilindəki kanallardan başqa 4 türk və3 rus kanalı vardır; müvafiq sərhədlərə yaxın yerlərdə İran,erməni və gürcü kanallarını da seyr etmək mümkündür. Yaxınvaxtlarda mədəniyyət kanalı açılmalıdır. Dövlət senzurası buyaxınlarda ləğv edilib, amma hələ də mürəkkəblisenziyalaşdırma mexanizmi mövcuddur. Prezident Aparatınəzdində İctimai Şura həm televiziya, həm də radioverlişlərinin translyasiyası üçün lisenziya verir.


330

Nəşriyyat açmaq üçün də lisenziya almaq tələb olunur.Azərbaycanda 49 nəşriyyat və 65 mətbəə vardır; bunların birqismi dövlət, bir qismi isə özəl müəssisələrdir. Sovet dövründəkifayət qədər nəşr olunmayan Azərbaycan müəlliflərininəsərlərinin, habelə uşaq kitablarının nəşri dövlət siyasətininnəşriyyat sahəsində prioritetlərindən biridir. Rəsmi olaraq1991-ci ildə təkrar qayıdılan latın əlifbası oxucularınbölünməsinə səbəb olmuşdur; məsələn, gənclər yalnız latınqrafikasında, 30 yaşına qədər olan oxucular həm latın, həmkirildə, 30 yaşından böyük olanlar isə yalnız kirildə çapolunmuş mətnləri oxuya bilirlər. Kitabxanaların kitablarlaadekvat təmin edilməsində bu faktor diqqətə alınmalıdır.

Kinoindustriya son illər ərzində maliyyə qıtlığı ucbatındanciddi problemlərlə qarşılaşmışdır. 1991 və 1993-cü illərarasında ildə orta hesabla 15 film, 1994-1998-ci illərdə 8-əqədər film çəkildiyi halda, kino istehsalı elə acınacaqlıvəziyyətə düşmüşdür ki, 1998-ci ildən sonrakı dövrdə deməkolar ki, tammetrajlı film istehsal olunmamışdır; doğrudur, bumüddət ərzində, ölkədə mövcud olan 20 müstəqil studiya birsıra qısametrajlı sənədli filmlər istehsal etmişdir. Bu vəziyyətinəzərə alanda, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin bu sektorayeni təkan və impuls vermək məsuliyyətini nə üçün müvəqqətiolaraq öz üzərinə götürdüyü aydın olur. Hazırda Kinema-toqrafçılar İttifaqı ilə Britaniya şirkəti İTİL-in birgə yaratdığıAzərbaycan Beynəlxalq Kino Şirkəti bu sahədə ən müsbətnümunədir. Dövlət Kino Fondu və Film Arxivinin yaradılmasıda gözəl təşəbbüsdür.

Ölkə üçün yeni sahə olmasına baxmayaraq, yenitexnologiyalar burada çox intensiv start götürmüşdür. 2000-ciildə dövlət, özəl sektor və vətəndaş cəmiyyətlərinin vəsaitqoyuluşu ilə yaradılan və Dünya Bankı tərəfindənmaliyyələşdirilən Azərbaycan İnkişaf Portalı mədəniyyət vəincəsənət sahəsi ilə bağlıdır. YUNESKO və Yaponiyahökuməti “İpək Yolu Rəqəmliləri” adlı iri multmediya


331

layihəsini dəstəkləyir, Soros Fondu isə Şirvanşahlar Sarayınadair multmediya kompakt diskin nəşr olunmasınımaliyyələşdirməklə yanaşı, mədəniyyət müəssisələrinə vənəşriyyatlara öz veb-saytlarını yaratmaqda kömək edir.Mədəniyyət Nazirliyi irs, mədəni və bədii tədbirlərə dairsaytları olan mədəniyyət portalı yaratmağı planlaşdırır.

Tarixi mənbələr təsdiqləyir ki, Azərbaycanda kitabmədəniyyəti ta qədim dövrlərdən mövcud olmuşdur. Kitabnəşrinin ən vacib ünsürlərindən olan yazı və əlifba Azərbay-canda bir neçə tarixi inkişaf mərhələsi keçmişdir. Hələeramızdan əvvəlki dövrlərdə respublikamızın ərazisində mixiyazılardan istifadə olunmuşdur. Əcdadlarımız olan qədimtürklər isə eramızın ilk əsrlərində Orxon-Yenisey, qədim uyğurvə s. əlifbalardan istifadə etmişlər. V əsrin birinci yarısındaalban əlifbası meydana gəlmişdir. Bitkin inkişaf yolu keçmişhər bir xalqın arixində olduğu kimi Azərbaycan xalqının damənəvi sərvət xəzinəsində ən şərəfli yerlərdənbirini əlyazmakitabları tutur. Azərbaycanda əlyazma kitablarının inkişafıkağız istehsalının geniş vüsət alması ilə bağlı olmuşdur.Azərbaycanın qədim elm və mədəniyyət mərkəzlərindən biriolan Təbriz şəhərində VIII-XIII əsrlərdə kağız istehsal edənkarxananın meydana gəlməsi bir çox qədim abidələrin vədəyərli əsərlərin yazıya köçürülməsinə güclü təkan vermişdir.

Çox təəssüflər olsun ki, ərəb istilasına (VIII əsr) qədər vəərəb xilafəti dövründə yaradılan əlyazma kitabları müxtəlifsəbəblər üzündən günümüzə qədər gəlib çatmamışdır.

Günümüzə qədər gəlib çatan ən qədim əlyazma kitabının,Təbərinin “Quranın şərhi” əsərinin üzü 1220-1225-ci illərdəköçürülmüşdür. Hazırda həmin əlyazma kitabı Paris MilliKitabxanasında saxlanılır. XIII əsrdə üzü köçürülən əlyazmakitablarından Nizami Gəncəvinin “İskəndərnamə”si (1233)Tehranda şəxsi kitabxanada, “Sirlər Xəzinəsi” (1239)Londonun “İndiya Offis” kitabxanasında, Xətib Təbrizinin“Şərhi-divani-həman” (1256), Əlaəddin Cüveyninin “Monqol


332

tarixi” (1290) və İbn Behtuşinin “Mənəfil əl-heyvan” (1297-1298) kitabları dünyanın digər kitab xəzinələrində saxlanılır.

Sonrakı dövrlərdə də Azərbaycan müəllifləri tərəfindənyaradılan elmi və bədii əsərlərin həm aftoqrafları, həm dəmüxtəlif xətt növlərində üzü köçürülmüş nüsxələri dünyanınbir çox kitab xəzinələrinin qiymətli sərvətinə çevrilmişdir.Təkcə onu qeyd etmək kifayətdir ki, hazırda dünyakitabxanaları və muzeylərində Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”əsərinin 792, Fizulinin əsərlərinin isə 800-ə qədər nüsxəsi hifzolunur. Azərbaycanın ən böyük mənəvi sərvətlərindən biri olanvə 1300 illiyini 2000-ci ildə qeyd etdiyimiz “Kitabi-Dədə-Qorqud” dastanının XV-XVI əsrlərdə yazıya köçürülmüş ənnadir nüsxələri Drezden və Vatikan kitabxanalarının bəzəyidir.

Mətbəə üsulu ilə çap edilən ilk Azərbaycan kitabı isəgörkəmli alim Nəsrəddin Tusinin 1594-cü ildə İtaliyanın Romaşəhərində, “Mediçi” mətbəəsində ərəb dilində çap olunan“Təhriri Oqlidis” əsəri olmuşdur. Həmin kitab 1657-ci ildəlatın dilinə çevrilərək Londonda da nəşr edilmişdir.

Azərbaycan kitabının mətbəə üsulu ilə xarici ölkələrdə çapısonrakı dövrlərdə də davam etdirilmişdir. XVII əsr tarixçisimilliyyətcə azərbaycanlı olan Oruc Bəy Bayatın “İranlı DonJuanın kitabı” İspaniyanın o vaxtkı paytaxtı Valyadoliddə(1604), İ.Qutqaşınlının “Rəşid bəy və Səadət xanım” hekayəsifransız dilində Varşavada (1835), A.Bakıxanovun “Qanuni-Qüdsi” əsəri fars (1831) və rus (1844) dillərində Tiflisdə,M.Kazımbəyin “Türk-tatar dillərinin qrammatikası” əsəriKazan (1839) və Sankt-Peterburqda (1846), N.Tusinin“Əxlaqi-Nasiri” əsəri Bombeydə (1851), M.Ş.Vazehin şerlərkitabı Berlində (1851) çap olunmuşdur. Azərbaycanın özündəisə müasir çap üsulu ilə kitab nəşrinə XIX əsrin sonlarındatəşəbbüs göstərilmişdir. XIX əsrin sonları – XX əsrin əvvəl-lərində Azərbaycanda ilk müasir mətbəələr meydana gəlmişdir.1889-cu ildə Bakıda 5 mətbəə və 1 tipolitoqrafiya var idisə,1900-cu ildə burada artıq 16 mətbəə fəaliyyət göstərirdi.


333

Kitab nəşri işi Azərbaycanda sovet hakimiyyəti dövründədaha geniş vüsət tapdı. Kitab nəşri işinin ən güclü ideolojisilahlardan biri olduğunu yaxşı dərk edən kommunistlərrespublikada nəşriyyat işi ilə bağlı sahələri dərhal milliləşdir-dilər. Mətbuat və nəşriyyat işlərinə rəhbərlik etmək üçün 1920-ci ilin may ayında Xalq Maarif Komissarlığında AzərbaycanMətbuat Mərkəzi təşkil edildi. 1923-ci ildə nəşriyyatlarınfəaliyyətinə nəzarəti gücləndirmək məqsədilə Ədəbiyyat vəNəşriyyat Komitəsi təsis olundu. 1924-cü ildə AzərbaycanDövlət Nəşriyyatı – “Azərnəşr” yaradıldı və kitab nəşri işi iləyanaşı kitab ticarəti də ona tapşırıldı. Bu nəşriyyat fəaliyyətininilk illərində bədii ədəbiyyat və uşaq kitabları nəşr edirdi.

Artıq Sovet hakimiyyətinin ilk illərində – 1920-1926-cıillərdə Azərbaycanda 779 adda 4 milyon nüsxədən çox kitabnəşr olunmuşdu. Sovet dövrünün sonrakı illərində dərespublikada kitab nəşri işinin dinamikası yüksələn xətt üzrəinkişaf etmişdir:

İllər Ad sayı Tiraj. min nüsxə1970 1075 9932,31975 1180 11290,11980 1226 11778,51985 1428 15518,91990 1458 14280,4

1991-ci ildə Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonraözəl nəşriyyat və nəşriyyat-poliqrafiya müəssisələri əmələgəlməyə başladı. Nəşriyyat-poliqrafiya fəaliyyətinə dövlətnəzarəti zəiflədi və 1998-ci ildə senzura tamamilə aradanqaldırıldı. Dövlət nəşriyyatlarına dövlət təminatı xeyli azadıldı.

İlk dövrdə həm dövlət, həm də özəl nəşriyyatlarınfəaliyyətində müəyyən canlanma hiss olunurdu. Lakin bucanlanma çox da uzun sürmədi. Bazar iqtisadiyyatına keçidləbağlı üzə çıxan problemlər kitab nəşri işinə də öz mənfi təsirinigöstərdi. Əhalinin alıcılıq qabiliyyətinin ildən-ilə aşağı


334

düşməsi, kənardan gətirilən kağız və digər poliqrafiyamateriallarının qıtlığı, eləcə də dövlət təminatından məhrumolan nəşriyyatların bazar iqtisadiyyatına keçid dövründəçeviklik göstərə bilməməsi ölkədə kitab nəşri işinin xeylizəifləməsinə səbəb oldu.

İllər Ad sayı Tiraj. min nüsxə1992 559 8 953,01993 585 9 443,11994 375 5 537,51995 498 3 592,21996 542 2 672,61997 500 2 669,41998 450 2 350,0

Hazırda Azərbaycanda kitab nəşrinin üç səciyyəvixüsusiyyəti diqqəti cəlb edir.

1. Bəzi kitabların nəşri dövlət tərəfindən maliyyələşdirilir.Buraya ibtidai sinif dərslikləri, görkəmli şəxsiyyətlərin və tarixihadisələrin yubileyləri ilə bağlı nəşrlər daxildir. Dərslikləristisna edilməklə, belə nəşrlərin xüsusi çəkisi çox azdır.

2. Bir çox kitablar müəlliflərin öz vəsaitləri hesabına çapolunur. Bu cür kitablar əksəriyyət təşkil edir.

3. Bir qisim kitablar isə sponsorların, eləcə də xarici şirkətvə səfirliklrin vəsaiti hesabına çap olunur.

Son dövrlərdə nəşr edilən kitabların tirajı hədsiz dərəcədəkiçikdir. 60-80-ci illərdə bədii əsərlər orta hesabla 20-30 minnüsxə, elmi kitablar isə 3-7 min nüsxə tirajla nəşr olunurdusa,indi bədii kitabların tirajı əksər hallarda 500-1000 nüsxə, elmikitabların tirajı isə 300-500 nüsxə olur.

Azərbaycanda kitab nəşri işinin zəifləməsinə, tirajlarınxeyli aşağı düşməsinə başqa bir obyektiv amil də mənfi təsirgöstərir. Bu amil əlifba dəyişikliyi ilə bağlıdır. Son əsrdəAzərbaycanda əlifba üç dəfə dəyişib. 1929-cu ildən ərəbəlifbasından latın qrafikasına, 1939-cu ildən kirill əlifbasına


335

1992-ci ildən isə təkrar latına keçilməsi kitab nəşri işində dəböyük çətinliklər törətmişdir.

Hazırda Azərbaycanda oxucu kütləsi üç qrupa bölünür:1. Həm kirill, həm də latın qrafikasında sərbəst oxuya

bilənlər. Bunların xüsusi çəkisi olduqca azdır və buraya hər cüryaş qrupundan oxucu daxildir;

2. Yalnız kirill əlifbasında sərbəst oxuyanlar. Oxucularınböyük bir hissəsini təşkil edən, bu qrupa demək olar ki, 30yaşından yuxarı bütün oxucular daxildir.

3. Yalnız latın qrafikasında sərbəst oxuyanlar. Bu qrupa isəbu gün müxtəlif təhsil müəssisələrində təhsil alan bütün gəncoxucular daxildir.

Respublika Prezidentinin “Dövlət dilinin tətbiqinintəkmilləşdirilməsi haqqında” fərmanına uyğun olaraq 2001-ciilin avqustundan bütün nəşrlər, o cümlədən dövri mətbuat latınqrafikasına keçmişdir.

Azərbaycanda kitab nəşri “Nəşriyyat işi haqqında”qanunla və bir sıra digər qanunların müvafiq maddələri ilətənzimlənir. İstənilən şəxs “Hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatıhaqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa uyğunolaraq nəşriyyat aça bilər. Nəşriyyat-poliqrafiya fəaliyyəti iləməşğul olmaq üçün lisenziya almaq lazımdır. Lisenziyanımüəyyən rüsum ödəməklə əvvəllər Mətbuat və İnformasiyaNazirliyindən almaq olardı. Hazırda çap məhsulu istehsalınalisenziya verilməsi tamamilə ləğv edilmişdir. Bu günAzərbaycanda 85 nəşriyyat və nəşriyyat-poliqrafiya müəssisəsifəaliyyət göstərir. Onların əksəriyyəti ölkənin paytaxtı Bakıdayerləşir. Gəncə və Naxçıvanda 2, Sumqayıt və Qəbələdə 1nəşriyyat mövcuddur.

Sovet dövründə nəşr olunan kitabların xeyli hissəsinikütləvi-siyasi ədəbiyyat təşkil edirdi. Bununla yanaşı digərədəbiyyatların – elmi, bədii, uşaq və s. kitabların da nəşrinəciddi fikir verilirdi. 70-80-ci illərdə kitab sektorunun müxtəlifsahələrində ixtisaslaşan müəssisələr yaradılmışdı. Belə ki,


336

dərsliklərin və digər tədris-pedoqoji ədəbiyyatların nəşri iləəsasən “Maarif” nəşriyyatı, bədii əsərlərin nəşri ilə “Azərnəşr”və “Yazıçı” nəşriyyatları, uşaq və gənclər üçün ədəbiyyatınnəşri ilə “Gənclik” nəşriyyatı, plakat, fotoalbom, incəsənətədair əsərlərin nəşri ilə “İşıq” nəşriyyatı, elmi əsərlərin nəşri iləisə “Elm” nəşriyyatı məşğul olurdu.

Həmin illərdə xarici ölkələrin ədəbiyyat nümunələrininnəşrinə də xeyli diqqət yetirilirdi. 80-ci illərdə “Gənclik”nəşriyyatı hər bir cildi 40 min nüsxə tirajla 53 cildlik “DünyaUşaq Ədəbiyyatı Kitabxanası” seriyasını nəşr edib başaçatdırmışdı. “Yazıçı” nəşriyyatı isə 100 cildlik “DünyaƏdəbiyyatı Kitabxanası” seriyasının nəşrinə başlamış və buseriyadan 30-dan çox kitab nəşr etmişdi. İqtisadi tənəzzülucbatından həmin seriyanın nəşri sonralar dayandırıldı.

Sovet dövründə mədəniyyətin müxtəlif sahələrinə aid 4adda jurnal, 1 adda qəzet nəşr olunurdu. “Azərbaycan”,“Ulduz” jurnalları və “Ədəbiyyat və İncəsənət” qəzetiAzərbaycan Yazıçılar İttifaqı, “Qobustan” toplusu Teatr İşçiləriİttifaqı, “Mədəni-Maarif işi” jurnalı isə Mədəniyyət Nazirliyitərəfindən nəşr edilirdi.

№ Nəşrin adı Tirajı Dövriliyi Növü1. “Ədəbiyyat və İncəsənət” 50 000 həftəlik qəzet2. “Azərbaycan” 70 000 aylıq jurnal3. “Ulduz” 40 000 aylıq jurnal4. “Qobustan” 5 000 rüblük toplu5. “Mədəni-Maarif işi” 10 000 rüblük jurnal

Hazırda mədəniyyətə dair xüsusi dövri nəşrlərin sayı Sovetdövrünə nisbətən çoxalmış, həmin nəşrlərə “Xəzər” jurnalı,“Mədəniyyət” qəzeti, “Musiqi dünyası”, “İncəsənət” toplularıkimi bir neçə nəşr əlavə olunmuşdur. Mədəniyyətə dair xüsusinəşrlərin əksəriyyəti yaradıcılıq birliklərinin orqanı kimifəaliyyət göstərir:


337

Bu gün “Azərbaycan”, “Ulduz”, “Xəzər”, “Qobustan”jurnalları və “Ədəbiyyat” qəzetinə Yazıçılar Birliyi büdcəvəsaiti hesabına maliyyə yardımı göstərir. Bəstəkarlarİttifaqının “Musiqi dünyası” və Rəssamlar İttifaqının“İncəsənət” nəşrləri isə satışdan gələn vəsaitlər hesabınamaliyyələşdirilir. Mədəniyyətə dair xüsusi dövri mətbuatorqanlarının sayca artmasına baxmayaraq, onların tirajı Sovetdövrü ilə müqayisə edilməyəcək dərəcədə azdır. Belə ki, Sovetdövründə spesifik nəşr sayılan aylıq “Mədəni-Maarif işi”jurnalı, rüblük “Qobustan” toplusu kimi nəşrlər 5-10 minnüsxə, populyar nəşrlər olan aylıq “Azərbaycan” və“Ulduz” jurnalları, həftəlik “Ədəbiyyat və İncəsənət” qəzeti40-50 min nüsxə tirajla çap olunurdusa, bu günkü nəşrlərinəksəriyyətinin tirajı 500 nüsxədir. Burada yalnız Mədəniyyətvə Turizm Nazirliyinin nəşrləri olan “Mədəni-Maarif” və“Mədəniyyət” qəzetləri istisna təşkil edir. Onların abunə yoluilə toplanan tirajı 1500-2500 nüsxə arasında dəyişir.

№ Nəşrin adı Tirajı Dövriliyi Növü1. “Ədəbiyyat” 2000 həftəlik qəzet2. “Mədəniyyət” 2000 həftəlik qəzet3. “Azərbaycan” 1000 aylıq jurnal4. “Ulduz” 500 aylıq jurnal5. “Xəzər” 500 iki aydan bir jurnal6 “Mədəni-Maarif” 2000 aylıq jurnal7 “Musiqi dünyası” 500 rüblük toplu8 “Qobustan” 500 rüblük toplu9 “XXI əsr” 500 rüblük jurnal

Sovet dövründə kitab yayımı vahid sistemə malik idi.Keçmiş Mətbuat və İnformasiya Nazirliyinin “Azərkitab”Kitab Ticarəti İdarəsi şəhər yerlərində, “Azərittifaq”ın“Kəndkoopkitab” Kitab Ticarəti İdarəsi kənd yerlərində kitabsatışı ilə məşğul olurdu. Kitabxana Kollektoru respublikadakıkitabxanaları kitabla təmin edirdi. Bazar iqtisadiyyatına keçid


338

dövründə bu sistem iflasa uğradı. “Azərkitab”ın mağazalarınınəksəriyyəti özəlləşdirildi və öz profilini dəyişdi.

Bazar iqtisadiyyatına keçidlə bağlı yuxarıda sadalanançətinliklərə və qüsurlara baxmayaraq, müstəqillik dövründəAzərbaycanda kitab nəşri sahəsində az da olsa müəyyənnailiyyətlər müşahidə edilir.

Bu gün kitab yayımı ilə ya nəşriyyatların, ya da kitabmüəlliflərinin özləri məşğul olurlar. Nəşriyyatların, demək olarki, heç birinin (“Azərnəşr” və “Gənclik” istisna edilməklə) özmağazası yoxdur. Marketinq və reklam işi sıfır dərəcəsindədir.Özəl kitab satışı mərkəzləri olduqca azdır və onların nəşriy-yatlarla əlaqələri son dərəcə zəifdir. Nəşriyyat-poliqrafiyafəaliyyəti sahəsində isə özəl sektor xeyli möhkəmlənib vəonun işində hiss ediləcək canlanma yaranıb. 90-cı illərinəvvəllərində fəaliyyətə başlayan özəl mətbələrin çoxu bu günxeyli təkmilləşdirilmiş poliqrafiya bazasına malikdirlər. Beləki, özəl mətbələr, bəzi hallarda öz məhsuldarlığına, maddi-texniki və kadr bazasına görə dövlət nəşriyyatlarını üstələyirlər.Hazırda Azərbaycanda özünün kiçik poliqrafiya bazası olanyüzdən çox müəssisə vardır.

Poliqrafiya avadanlıqlarının keyfiyyəti nəşriyyatlararasında rəqabətin mühüm amilinə çevrilir, bu səbəbdən yerlinəşriyyatlar tez-tez xarici mətbələrə müraciət edirlər.

Digər tərəfdən yüksək keyfiyyətlə çap olunmuş kitablarınmeydana çıxması, yerli poliqrafçıları günün bu vacib tələbləriilə ayaqlaşmağa sövq edir. Yerli poliqrafiya müəssisələrinin“Kitabi-Dədə-Qorqud”un, Aşıq Ələsgərin yubileyilə bağlı çapetdiyi kitablar, irihəcmli “1500 ilin oğuz şeri”, ikicildlik “Minilin yüz şairi” adlı Azərbaycan şeri antologiyaları,“Azərbaycanca-ingiliscə lüğət” və s. poliqrafiq icra keyfiyyətibaxımından xarici nəşrlərdən o qədər də geri qalmır.

Bu gün Azərbaycanda kitab nəşri işinin inkişafında ölkədəfəaliyyət göstərən xarici şirkətlər və beynəlxalq humanitarfondlar da müəyyən rol oynayırlar. Onlar xüsusilə uşaq


339

ədəbiyyatının, ümumtəhsil məktəbləri üçün alternativ dərsvəsaitlərinin, hüquqi-siyasi və iqtisadi ədəbiyyatın, tərcüməədəbiyyatının nəşrinə sponsorluq etməklə kitab nəşri işinəəhəmiyyətli dərəcədə yardım göstərmiş olurlar. “Ayna MətbuEvi”nin “Ekson” neft şirkətinin sponsorluğu ilə nəşr etdiyibeşcildlik “Uşaq Ensiklopediyası”, digər nəşriyyatların SorosFondunun həyata keçirdiyi “Addım-addım”, “Təhsil” və digərproqramlar üzrə nəşr etdiyi onlarla kitab buna misal ola bilər.

Müasir Azərbaycan müəlliflərinin – Anarın, Elçinin,Bəxtiyar Vahabzadənin, Maqsud İbrahimbəyovun, Rüstəmİbrahimbəyovun, Çingiz Abdullayevin və b. əsərləri dünyanınbir çox dillərinə tərcümə edilmiş və xaricdə nəşr olunur.

Əsası XIX əsrin sonları – XX əsrin əvvəllərində “Əkinçi”qəzeti və “Molla Nəsrəddin” jurnnalı kimi nəşrlərlə qoyulanazad Azərbaycan mətbuatı ənənələri ölkə müstəqillikqazandıqdan sonra yenidən bərpa olundu. Azərbaycandamətbuatın sürətli inkişafı məhz iyirminci yüzilliyin son iyirmiilinə təsadüf edir; bu inkişaf həm KİV-in sayında, həm dəonların keyfiyyət səviyyəsində özünü göstərmişdir. Azərbay-canda ilk müstəqil nəşrlər (postsovet səviyyəsində) 80-ci illərinsonlarında meydana çıxdı. Dövlət mətbuatının qarşısını alabilmədiyi informasiya aclığı özəl qəzetlərin işinə yaradı vəonların bir çoxu tamamilə reklamsız çıxmalarına baxmayaraq,demək olar ki, elə ilk sayılarından gəlirli olmağa başladılar.

Rəsmi məlumatlara görə 2001-ci il aprel ayının əvvəlinəAzərbaycanda 522 kütləvi informasiya vasitəsi qeydəalınmışdır. Onların 374-ü qəzet, 114-ü jurnal, 26-cıinformasiya agentliyi, 9-u teleradio şirkətidir. Ölkədə həmçinin49 nəşriyyat, 65 mətbəə fəaliyyət göstərir. Öz statusuna vəistiqamətinə görə Azərbaycanın qəzet bazarını aşağıdakı kimitəsnif etmək olar: hökumət nəşrləri (idarə; ümummilli-dövlət);partiya nəşrləri (müxalifət; hökumət tərəfdarı); müstəqil nəşrlər(informasiya-analitik; reklam; ixtisaslaşdırılmış; bulvar).Hökumət qəzetləri həm məzmunu, həm də forması ilə seçilir.


340

Hökumət qəzetlərinin ən bariz nümunələri “Azərbaycan”,“Xalq qəzət” və “Respublika” qəzetləridir. Bu qəzetlər özxərclərinin müəyyən qismini reklam və abunə haqqı ilə özləriödəsələr də, əsasən dotasiya hesabına fəaliyyət göstərir. Partiyamətbuatının ən parlaq təmsilçiləri kimi bir-birinə zidd siyasidüşərgələrə mənsub olan iki qəzetin adını çəkmək olar: “YeniAzərbaycan” və “Yeni Müsavat” qəzetləri.

Azərbaycanın dünya cəmiyyətinə inteqrasiyasınıngüclənməsi, müasir Azərbaycan jurnalistikasında aparıcımövqedə duran müstəqil kütləvi informasiya vasitələrininrolunu artırır. Reklam bazarı və çap məhsullarının özəl yayımşəbəkəsi inkişaf etmişdir. Bu da bir çox nəşrlərəözünümaliyyələşdirmə və hətta gəlir qazanmaq səviyyəsinəçatmaq imkanı vermişdir. Dərc edilən məlumatlarınseçilməsinə heç bir ideoloji məhdudiyyət qoyulmadığı üçün bumüstəqil nəşrlər, bir qayda olaraq, informasiya ilə zəngin olur.Müstəqil nəşrlər arasında ən populyar və oxunaqlı hesabolunanlar bunlardır: “Zerkalo”, “Эxo”, “525-ci qəzet”.

1990-cı ilədək Azərbaycanda yalnız dövlət informasiyaagentliyi “Azərinform” (sonralar adı “AzərTac” olaraqdəyişdirilib) fəaliyyət göstərirdi. 1990-cı ilin oktyabrındaölkədə bir qrup jurnalist tərəfindən yaradılan ilk müstəqilinformasiya agentliyi – “Turan” fəaliyyət göstərməyə başladı.1991-ci ilin əvvəlində daha bir müstəqil agentlik “ASSA-İradə” yaradıldı, 1992-ci ildən etibarən isə informasiya baza-rının bu sahəsi gur inkişaf dövrünə qədəm qoydu. Agentliklərarasında dövlət agentliyi “AzərTac” ən geniş təşkilati strukturavə ən güclü texniki bazaya malikdir. Onun abunəçiləri hökumətKİV-i, xarici diplomatik nümayəndəliklərdir. “AzərTac”ınABŞ-da, Almaniyada, Türkiyədə, İranda, Rusiyada və bir sırapostsovet məkanı ölkələrində xüsusi müxbirləri vardır. Ötən il“AzərTac” internetdə öz səhifəsini açmışdır.

Bu gün Azərbaycanda ən aparıcı informasiya agentliyi“Turan” hesab olunur. 1996-cı ildən başlayaraq, müstəqil eks-


341

pertlərin rəyinə görə “Turan” hər il ən yaxşı informasiya agent-liyi adına layiq görülür. Agentlikdə siyasət, iqtisadi araşdırma-lar, mədəniyyət şöbələri, analitik bölmə, habelə “Turan-Ener-gy” struktur bölməsi fəaliyyət göstərir. İnternetdə öz səhifəsivar, həmin səhifədəki kodlaşdırılmış informasiyalardan yalnızagentliyin abunəçiləri istifadə edə bilir. “Turan”ın informasiya-larından Röyter, Frans-Press, Assoşeyted Press, DPA, Bi-Bi-Sivə b. yararlanır. KİV-lər, dövlət strukturları, diplomatik missi-yalar, beynəlxalq təşkilatlar, yerli və xarici firma və şirkətlər“Turan”ın elektron nəşrləri və bülletenlərinin abunəçiləridir.

Azərbaycanın informasiya bazarında daha çox tanınmışdigər agentliklər “Trend”, “Azərpress”, “Şərq”, “Em-Pi-Ay” və“Azadinform”dur. Hələ kifayət qədər yeni olmalarına bax-mayaraq, onların hamısı artıq təşəkkül tapmış struktura,peşəkar repartyor kollektivinə, heç də pis olmayan texniki ba-zaya malikdir. KİV-lər, ictimai və siyasi təşkilatlar, xarici dip-lomatik elçiliklər, müxtəlif şirkətlər və firmalar bu agentliklərinabunəçiləridir. Həmin agentliklər operativ xəbər məhsulları iləyanaşı iqtisadi və sosial problemlərə dair tematik və analitikbülletenlər də buraxırlar. Müstəqil informasiya agentliklərininən başlıca problemi maliyyə problemidir. Onları daim özabunəçilərini itirmək təhlükəsi gözləyir, çünki iqtisadiçətinliklər ucbatından həmin abunəçilər bəzən informasiyaməhsulunun haqqını belə ödəmək iqtidarında olmurlar. Məhzbu səbəbdən son illərdə yaranan onlarla informasiyaagentliyindən yalnız bir neçəsi özünü təsdiq etdirə bilib.

Bu baxımdan Azərbaycan Respublikası Prezidentinin“KİV-in inkişafına dövlət qayğısının artırılması sahəsindəəlavə tədbirlər haqqında” 5 sentyabr 2002-ci il tarixli fərmanı,xüsusilə vaxtında verildi. Həmin fərmanda söz və informasiyaazadlığını möhkəmləndirmək, kütləvi informasiya vasitələrininmaddi-texniki bazasını gücləndirmək və onların azad inkişafınıtəmin etmək məqsədilə KİV-in inkişafı layihələrinə 3 milyardmanat kredit ayrılması nəzərdə tutulur.


342

Son illərdə Azərbaycanda söz azadlığının inkişafında vəCənubi Qafqazın KİV-ləri arasında regionlararası əlaqələrinqurulmasında Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi, “Yeni Nəsil”Jurnalistlər Birliyi, Jurnalistlərin Müstəqil Həmkarlar İttifaqı,Azərbaycan Mətbuat Fondu, “Ruh” Jurnalistlərin HüquqlarınıMüdafiə Komitəsi, Azərbaycan Qadın JurnalistləriAssosiasiyası və s. kimi peşəkar jurnalist birlikləri, xüsusilədiqqətəlayiq rol oynamışlar və oynamaqda davam edirlər.

Azərbaycan, milli kinematoqrafiyasının tarixi XIX əsrdəbaşlayan çox az ölkələrdən biridir. 1898-ci ildə bakılı fotoqrafA.Mişon yerli mövzuda bir neçə sənədli süjet və bir yumoristikoyun kinozarisokası çəkmiş və onları elə həmin il avqustun 2-də xüsusi təşkil edilmiş kinoseansda tamaşaçılara numayişetdirmişdir. Həmin gün milli kinematoqrafiyanın doğum günüsayılır və prezident fərmanına uyğun olaraq Azərbaycan kinosubayramı kimi hər il qeyd edilir.

Ötən əsrin başlanğıcında, Bakı bölgəsini neft “çaxnaşması”bürüdüyü dövrlərdə burada xarici kinofirmalarının (“Pate”,“Pirone”, “Firma” və b.) filialları fəaliyyət göstərir, yüngüloyun süjetləri çəkilirdi. 1910-cu ildə Azərbaycanda 14 kinosalonu fəaliyyət göstərirdi. Özü də onların bir çoxu xüsusiolaraq bu məqsəd üçün tikilmiş binalarda yerləşirdi.Əyalətlərdə səyyar kinoqurğulardan istifadə olunurdu. Millikino tarixində ən mühüm dönüş nöqtələrindən biriİ.Musabəyovun eyni adlı romanı əsasında çəkilən “Neft vəmilyonlar səltənətində” bədii filmi olmuşdur. Bu filmdə başrolu görkəmli Azərbaycan aktyoru H.Ərəblinski ifa etmişdir.

Sovet dövründə hakim kommunist partiyası kinoyazəhmətkeşlərin tərbiyəsində ən vacib element kimi baxırdı vəbütün kinematoqrafiya sahələri dövlətin ixtiyarında idi.Bununla bərabər, çəkilən filmlərin tematikası və ideyaistiqaməti də incəsənətin mahiyyətinin sosialistcəsinə dərkikanonlarına cavab verməliydi. Müvafiq olaraq, kinematoqra-fiya idarələri həm SSRİ-də göstərilmək üçün xarici filmlərin


343

alınmasında, həm də kinoteatrların repertuarlarının formalaşdı-rılmasında da bu prinsipə riayət edirdilər. Çox nadir istisnalarisə yalnız mövcud qaydaların mövcudluğuna xidmət edirdi.

Azərbaycan kinematoqrafçılarının, məlum mənada ümu-mən qəbul olunmuş partiya və dövlət tənzimlənməsilə məhdud-laşdırılan ideya-bədii axtarışları, bir qayda olaraq, ümumittifaqtendensiyaları məcrasından kənara çıxa bilmirdi. Bununla bəra-bər, milli kino müəyyən dərəcədə öz simasını formalaşdıra, özyaradıcılıq dəst-xətlərinin orjinallığı, kino dilinin özünəməx-susluğu ilə seçilən bir sıra istedadlı kino ustaları yetişdirə bil-mişdir. Bu dövrdə digər filmlərlə yanaşı xalqın “sitayiş” ob-yektinə çevrilən bir neçə unikal kino filmlər (“Arşın mal alan”,“O olmasın, bu olsun” və b.) yaradıldı. Bu filmlər azərbay-canlıların neçə-neçə nəslində milli özünüdərkin möhkəmlən-dirilməsinə özünəməxsus tərzdə təsir göstərməkdə davam edir.

Azərbaycanda yeganə kinostudiya olan “Azərbaycanfilm”sovet hakimiyyətinin son dövründə Dövlət Kino Komitəsininvə SSRİ Mərkəzi Televiziyasının sifarişilə ildə 7-8 bədii filmçəkirdi. Bundan əlavə, sənədli (ildə 20-25) və animasiya (ildə2-3) filmləri də çəkilirdi. Bütövlükdə, kino meydana gəldiyiandan bu günə kimi Azərbaycanda 240-a yaxın tammetrajlı və50-dən çox qısametrajlı bədii film, 120-dən çox sənədli, yüzəyaxın cizgi filmi və s. çəkilmişdir. 60 bədii filmin dublyajıüçün büdcə vəsaiti ayrılırdı. Kino kommersiya üsulunakeçəndən sonra məlum oldu ki, öz miqyası etibarı ilə çox daböyük olmayan kino bazarı xarici filmlərin Azərbaycan dilinətərcümə edilməsinə maddi şərait yaratmır. Dövlət dilinininkişafı ilə bağlı geniş dövlət proqramı çərçivəsində onuntətbiq sahələrinin genişləndirilməsi məqsədilə hazırda xaricifilmlərin dublyajının bərpası üçün ciddi səy göstərilir. Dövlətteleviziyasında və özəl telekanallarda filmlərin Azərbaycandilinə dublyaj praktikası həyata keçirilməyə başlamışdır.

Sovet dövründə SSRİ-nin, o cümlədən Azərbaycanın bütünkinoteatrlarında nümayiş etdirilmək məqsədilə xarici filmlərin


344

satın alınması dövlət tərəfindən maliyyələşdirilirdi. Dövlətbüdcəsi vəsaiti hesabına kinoteatrlar tikilir və təmir olunur,kinotexnologiyası avadanlıqları alınır, kənd yerlərindəkinoteatr şəbəkələri saxlanılırdı.

Azərbaycanda kinoteatrlara gələnlərin sayı 1985-ci ildəözünün ən yüksək zirvəsinə çatmış (66,1 milyon nəfər) vəsonrakı illərdə tədricən aşağı düşməyə başlamışdır (cədvələbax). 1990-cı ildən etibarən isə bu mənfi tendensiya daha dakəskinləşmiş və nəticədə həmin sahə tamamilə çökmüşdür. Buda mərkəzləşmiş qaydada (Moskvadan) filmlərin təminedilməsinə və bu məqsədlər üçün dövlət büdcəsindən vəsaitayrılmasına son qoyulması ilə bağlı olmuşdur. Həmin dövrdəndə kənd kino şəbəkələrinin, kinoproyeksiya aparatlarınındəyişdirilməsi və kinoteatrların təmiri işlərinin dövlət tərəfin-dən maliyyələşdirilməsi dayandırıldı. Xüsusilə də kənd yerlə-rində stasionar və səyyar kino qurğularının fəaliyyəti pozuldu.

Azərbaycanda kinoqurğularının və kino salonlarınagələnlərin sayı (Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarınaəsasən):

Göstəricilər 1990 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999Kinoqurğularınınsayı

2164 956 906 790 696 677 671 632

O cümlədən:Şəhərlərdə 661 352 346 315 301 296 293 271Kəndyerlərində 1503 604 560 475 395 381 378 361

Kinosalonlarınagələnlərin sayı(min nəfər)

30195 1607 583 293 221 193 122 140

O cümlədən:Şəhərlərdə 13072 1296 383 167 123 125 102 91Kəndyerlərində 17123 311 200 126 98 68 20 49


345

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, kino tamaşaçılarının sayıbarədə statistik məlumatlarda sovet dövründə geniş, – özü dəbir qayda olaraq bu sayın şişirdilməsi istiqamətində təhriflərəyol verilirdi: iki seriyalı filmin hər bir tamaşaçısı iki tamaşaçıkimi sayılırdı. Əgər 2-3 kinojurnaldan ibarət uzadılmışproqram da nümayiş etdirildisə, həmin göstərici bir vahid dəartırılırdı. Kapitalist ölkələrinin filmlərinə baxan tamaşaçılarınsovet filmləri üzrə hesabata salınması praktikası genişyayılmışdı (bu ideoloji göstərici – yerli sovet filmlərinə baxantamaşaçıların sayı ən mühüm göstərici hesab olunurdu və kəndkino mexanikindən tutmuş respublikanın mərkəzi kinematoq-rafiya idarələrinin rəhbərlərinə qədər bütün kino şəbəkəsi vəkinoprokat işçilərinin mükafatlandırılması sistemi və onlarınmənəvi stimullaşdırılması bu göstəriciyə əsaslanırdı). Artıq heçnəyə yaramayan bu “fəndgir” statistikanın təbii olaraq ləğvolunması da statistik “çöküşün” səbəblərindən biridir.

90-cı illərin əvvəllərində prokat üçün alınan yeni filmlər, ocümlədən Azərbaycanda çəkilmiş yeni filmlər sayca çox azolduğundan ekranların ehtiyacını onlarla ödəmək mümkündeyildi. Dövlət kino prokatı fondundakı köhnə filmlər dəməlum səbəblərə görə işə yaramırdı. Prokatda olan xaricifilmlərin lisenziya müddəti başa çatmışdı. Belə bir şəraitdə bubiznes sahəsi ilə məşğul olmağa cəhd göstərən bir neçə özəlfirma yarandı, amma onlar əhəmiyyətli filmlərin alınması,geniş reklam edilməsi və s. üçün kifayət qədər vəsaitə malikolmadıqlarından, həmçinin tamaşaçıların sayının durmadanazalması səbəbindən tezliklə öz fəaliyyətlərini dayandırdılar.35 mm-lik lentlərdə yeni filmlərin daxil olmaması ucbatındankinoteatrların bir qismi indi də öz fəaliyyətini videoproyek-torlar vasitəsi ilə kino film nümayiş etdirməklə məhdudlaş-dırmağa məcbur olmuşdur.

Əhalinin maddi imkanlarının kifayət qədər olmamasıbiletlərin orta hesabla 0,2-0,5 dollara bərabər olan qiymətiniartırmağa imkan vermir. Yalnız Bakıdakı “Azərbaycan”


346

kinoteatrı istisna təşkil edir, burada biletlərin qiyməti 2,5-4,2dollar həddindədir. Eyni zamanda bəzi kateqoriyadan olantamaşaçılar (hərbiçilər, qaçqınlar, əlillər və s.) kinoseanslarapulsuz baxmaq hüququndan istifadə edirlər. Bu gün fəaliyyətinidavam etdirən kinoteatrlar öz istismar xərclərini yalnız filmnümayişindən alınan gəlirlə ödəmək iqtidarında deyillər. Busəbəbdən əlavə gəlir mənbəyi əldə etmək üçün öz otaqlarınıicarəyə vermək praktikası hər yerdə geniş yayılmışdır.

Kinoteatrlar şəbəkəsinin dirçəlişi onların modernizasiyasıvə tamaşaçıların komfort, keyfiyyətli xidmət haqqında müasirtəsəvvürlərinə cavab verən şəraitin yaradılması, habeləkinoteatrların müasir kinoproyeksiya aparatları və səsləndirməsistemlərilə təchiz edilməsi üçün xeyli maliyyə vəsaiti tələbolunur. Bu gün dünya standartlarına cavab verən yeganəkinoteatr nümunəsi kimi özünə lazımi texniki, repertuar vədigər şəraitlər yaratmış olan Bakıdakı “Azərbaycan”kinoteatrının (Azərbaycan–Britaniya birgə müəssisəsi bukinoteatrın modernizasiyasına xeyli vəsait qoymuşdur)fəaliyyəti sübut edir ki, kino biznesinə maliyyə vəsaitiqoyulması ölkədə gəlir gətirmək perspektivlərinə malikdir.

Kommersiya potensialından məhrum, lakin kinematoqra-fiya irsi baxımından müstəsna dərəcədə vacib olan kinosahələrinə milli filmlərin ilkin materiallarının qorunubsaxlanılması və dünya kinosu nümunələri kolleksiyasınınkomplektləşdirilməsi aiddir. Bu məqsədlə hökumət sərənca-mına əsasən 1993-cü ildə Dövlət Film Fondu yaradılmış, onunyerləşdirilməsi və fəaliyyəti üçün bina və büdcə vəsaitiayrılmışdır. 2000-ci ildə Azərbaycan DFF (keçmiş SSRİrespublikaların iki arxivindən biri kimi) Beynəlxalq KinoArxivləri Federasiyasına (FİAF) üzv qəbul olunmuşdur.

Bir neçə ildir ki, Azərbaycan kino ensiklopediyasınınyaradılması üzərində iş aparılır; iri həcmli nəşr özündə millikinoya dair məlumatlarla yanaşı, dünya kinematoqrafiyasının


347

tarixi və onun görkəmli şəxsiyyətləri haqqında ətraflıinformasiyaları əks etdirəcəkdir.

1991-ci ildən dövlət kino təşkilatları özünümaliyyələşdirməprinsipi ilə fəaliyyət göstərir. Azərbaycanda kino sənayesininindiki vəziyyətini ölkədə son on ildə yaranmış “keçid dövrü”iqtisadiyyatı (inzibati-plan iqtisadiyyatından bazar iqtisadiy-yatına) kontekstində nəzərdən keçirmək lazımdır. Bu, eynidərəcədə həm film istehsalı, həm də onların yayımı sahələrinəaiddir.

İndi Azərbaycanda kino istehsalının yeganə maliyyəmənbəyi dövlətdir. Dövlət bunu dövlət studiyalarına – bədiifilmlər üçün “Azərbaycanfilm”, sənədli filmlər üçün “Salna-mə” və “Yaddaş”, animasiya filmləri üçün isə “Azərbaycan-film”, “Debüt” və b. studiyalara dövlət sifarişi verməklə həyatakeçirir.

Son illərdə çəkilən filmlərin sayca az olmasınabaxmayaraq, onlar fəal surətdə beynəlxalq festival fəaliyyətinəcəlb olunurlar. Son 5-6 il ərzində xeyli Azərbaycan filmionlarla beynəlxalq kino festivalında iştirak etmiş, bir sıramükafatlara, o cümlədən əsas prizlərə layiq görülmüşlər. Bu,film yaradıcılarının kifayət qədər yüksək peşə səviyyəsinəmalik olduqlarını və bu filmlərdə milli təkrarsızlığın və orjinalüslubun qorunub saxlanılmasına nail olunduğunu sübut edir.Artıq ənənəyə çevrilmiş Bakı “Şərq-Qərb” beynəlxalqkinofestivalı getdikcə öz nüfuzunu artırır; ildə bir dəfə keçirilənbu festivalın təşkilatçısı təqribən əlli ildir öz sıralarındayaradıcı kino işçilərini birləşdirən Azərbaycan Kinematoq-rafçılar İttifaqıdır. Azərbaycan kinosunun kadr potensialıkifayət qədər yüksəkdir və o, əsasən müxtəlif illərdə, dünyanınən yaxşı kino məktəblərindən birində – ÜDKİ-də, habeləMoskvadakı Ali Kino Rejissorları və Senaristləri Kurslarındaali kinematoqrafiya təhsili almış mütəxəssislərdən ibarətdir.Bununla yanaşı, belə bir fakt ciddi narahatçılıq doğurur ki, son


348

on il ərzində digər xarici kino məktəbləri bir yana, ÜDKİ-niyalnız bir nəfər Azərbaycan nümayəndəsi bitirmişdir.

Ölkədə əsas kino ixtisasları üzrə təlim təşkil edilmişdir.Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetindəgənclər rejissor, operator, senarist, rəssam, aktyor diplomlarıalırlar.

Hazırkı dövrdə Azərbaycanın film istehsalında yaranmışvəziyyətin təhlili göstərir ki, kinoda özəl sektorun inkişafınayeni təkan vermək lazımdır. Ölkə artıq bazar iqtisadıyyatıyolunu seçmişdir və buna görə də dünya kinematoqrafiyatəcrübəsi tətbiq olunmalı və burada yaranmış praktikayauyğunlaşdırılmalıdır. Kinematoqrafiyanın dövlət tərəfindənidarə olunması strukturunda baş verən dəyişikliklər nəticəsindəbirgə kino istehsalına böyük diqqət yetirilməyə başlanmışdır.

Kinoteatrlar şəbəkəsinin dirçəlişi, onların modernizasiyasıvə tamaşaçıların komfort, keyfiyyətli xidmət haqqında müasirtəsəvvürlərinə cavab verən şəraitin yaradılması, habeləkinoteatrların müasir kinoproyeksiya aparatları və səsləndirməsistemlərilə təchiz edilməsi üçün xeyli maliyyə vəsaiti tələbolunur. Bu gün dünya standartlarına cavab verən yeganəkinoteatr nümunəsi kimi özünə lazımi texniki, repertuar vədigər şəraitlər yaratmış olan Bakıdakı “Azərbaycan” kinoteat-rının fəaliyyəti sübut edir ki, kino biznesinə maliyyə vəsaitiqoyulması ölkədə gəlir gətirmək perspektivlərinə malikdir.

“Kinematoqrafiya haqqında” qanun ölkənin parlamenti –Milli Məclis tərəfindən 1998-ci ildə qəbul edilib. Qanundamilli kinematoqrafın qorunub saxlanılmasına dair dövləttəminatı qaydaları təsbit olunub. Bu qanun həmçinin,kinematoqrafçıların yaradıcılıq azadlıqları hüququnu, onlarınmüxtəlif hüquqlarının qorunmasını bəyan edir və bir çox digərmüddəalardan ibarətdir.

Ölkə parlamenti “Filmlərin birgə istehsalı haqqında”Avropa Konvensiyasını, həmçinin MDB çərçivəsində kinosahəsində əməkdaşlıq haqqında sazişi təsdiq etmişdir. Bundan


349

əlavə, “Müəlliflik və əlaqəli hüquqlar haqqında” qanun qəbuledilmişdir (1997). Bu qanun müəllif hüquqlarının pozulmasıhallarına daha çox məruz qalan audiovizual sahədə dəbeynəlxalq hüquq normalarına uyğundur. Bütövlükdə, mövcudhüquqi baza Azərbaycana müvafiq dövlətlərarası konvensiya-lara qoşulmaq imkanı, beynəlxalq təşkilatlara isə Azərbaycanıöz tərkiblərinə daxil etmək üçün əsas vermişdir.

Geniş əhatəli qanunvericilik normalarının yaradılmasınabaxmayaraq, audiovizual sahədə müəlliflik hüququna kifayətdərəcədə riayət edilmir. Ekspert müşahidələri göstərir ki,Azərbaycan bazarında mövcud olan video məhsulların ən azı95%-i qeyri-qanunidir. Musiqi əsərlərinin lentə yazılmasıbazarında da təxminən belə bir vəziyyət hökm sürür. Özü də buişlə məşğul olan yerli istehsalçılar artıq video məhsullarınıqəbul edilmiş zahiri parametrlərə bu və ya digər dərəcədəmüvafiq şəkildə hazırlamağı, o cümlədən onların müdafiəelementlərini (qoloqramma və s.) imitasiya etməyi bacarırlar.Buna baxmayaraq, bu məhsulların təsvir və səs keyfiyyəti heçbir texniki tələblərə cavab vermir.

Heç də bütün sahələrdə stabilliyə və təsirliliyə nailolunmadığı “keçid iqtisadiyyatı” dövründə intellektualmülkiyyət hüququnun qorunması bir çoxları üçün o qədər dəciddi iş hesab edilmir və onun həyata keçirilməsi üçün inzibati,hüquqi, maliyyə və s. xarakterli tədbirlər görülməsi lüzumsuzsayılır. Eyni zamanda heç də az əhəmiyyət kəsb etməyən beləbir vəziyyəti də nəzərə almaq lazımdır ki, yeni dəyərlərşkalasına hələ tam şəkildə uyğunlaşa bilməyən ictimai şüurunözü də elə həmin “keçid” vəziyyətindədir. Hüquq-mühafizəorqanları işçilərinin müəllif hüquqları və intellektual mülkiyyəthaqqında hüquqi cəhətdən kifayət qədər məlumatlı olmama-larının, bundan əlavə audiovizual məhsulların adi istifadəçisiolan əhalinin bu məsələnin mahiyyəti barədə çox zəif biliyəmalik olmasının bir səbəbi də elə bundadır. Əhalinin böyük birqismində belə bir qəti inam kök salıb ki, bu cür məsələlərin


350

qayğısına bu yaxınlara qədər audiovizual məhsulların təkbaşınaistehsalçısı və yayıcısı olan dövlət qalmalıdır.

Kinoteatrlara gələnlərin sayının azalmasının bir səbəbi dəvideo bazarında hökm sürən “qaydasız oyun”lardır. Videokaset satışı ilə məşğul olan mağazaların əksəriyyəti ardı-arasıkəsilmədən respublikaya gətirilən və burada çoxaldılanlisenziyasız, bu səbəbdən də qiyməti ucuz videokasetlərdənistifadə edir. Digər tərəfdən, kinoprokatın dağılmasına, praktikolaraq, televiziyadakı “piratçılıq” səbəb olmuşdur. Bir neçə iləvvəl bu piratçılıq absolyut xarakter daşıyırdı. Praktiki olaraq,əks-səda doğurmuş hər hansı bir qərb filminin prokatını həyatakeçirmək cəhdi dərhal uğursuzluğa düçar olurdu, çünkitelekanallar həmin filmi az qala dünya premyerası günündənümayiş etdirirdilər. Hüquq mədəniyyəti səviyyəsinin artmasıilə telekanallarda qeyri-qanuni nümayiş etdirilən filmlərinxüsusi çəkisi xeyli azaldı. Ancaq heç kim bu cür faktlarıntamamilə aradan qalxdığına təminat verə bilməz: yerliteleviziya bazarında xarici film müəlliflərinin hüquqlarınariayət olunmaması hələ də davam edir.

Bütövlükdə, son 5-6 il ərzində kino salonlarındakı tamaşaçıazlığı televiziya vasitəsilə uğurlu şəkildə kompensasiya edilir.Metr və desimetr diapozonlarında fəaliyyət göstərən ən iri tele-kanalların hər biri gün ərzində 3-5 bədii film nümayiş etdirir.Əgər Azərbaycanda, kino proqramları əsasən xarici filmlərdəntərtib edilən belə kanalların sayının 10-dan az olmadığını nəzə-rə alsaq və regional televiziya strukturlarını da onlara əlavəetsək, cəsarətlə belə bir qənaətə gəlmək olar ki, kino tamaşaçı-larının sayı heç də azalmamış, hətta güclü surətdə artmışdır.

Mütəxəssislər kino sahəsəinin perspektivləri baxımındanaşağıdakı təklifləri irəli sürürlər: kino istehsalı üçün vəsait ça-tışmazlığını nəzərə alaraq xarici kapitalın birgə layihələrə cəlbedilməsi yolu ilə film yaradılması tendensiyasının genişlən-dirilməsi; kino sahəsinin bazar iqtisadiyyatı dəyişiklikləriməcrasına daha fəal cəlb olunması, kinematoqrafiyanın bütün


351

sahələrində özəl sektorun xüsusi çəkisinin artırılmasına şəraityaradılması; bu da öz növbəsində kinoya qoyulan vəsaitlərinözünü doğrultma səviyyəsinin artmasına səbəb olacaqdır;kinematoqrafiyanın maddi-texniki bazasını möhkəmləndirməkvə perspektivli layihələrin realizasiyası üçün dövlət ayırma-larının, bank kreditlərinin cəlb olunması; iflasa uğramış kinoobyektlərinin uzunmüddətli icarəyə verilməsi və ya ayrı-ayrımüəssisələrin özəlləşdirilməsi formasında onların rekonstruksi-yasına özəl investorların, o cümlədən xaricilərin vəsait qoyma-larına imkan verilməsi; milli kinematoqrafda nəsillər arasındaardıcıllığın qırılması təhlükəsini aradan qaldırmaq məqsədiləistedadlı gənclərin xaricdə əsas kino ixtisaslarına yiyələnəbilmələri istiqamətində tədbirlər görülməsi; audiovizualməhsullardan istifadənin qaydaya salınmasına yönəldiləntədbirlərin işlənib hazırlanması və praktikada tətbiq edilməsi.

Azərbaycanda özəl FM radiostansiyaları da inkişafetmişdir: bir qayda olaraq bu radioların veriliş diapozonlarıBakı və ona yaxın regionların ərazisi ilə məhdudlaşır. Bunabaxmayaraq, bu stansiyaların, əsasən musiqili-əyləncəlixarakter daşıyan proqramları getdikcə daha çox auditoriyanıözünə cəlb edir, radiostansiyalara reklam xidməti göstərmək vəbununla da öz fəaliyyətlərini davam etdirə bilmələri üçünvəsait qazanmaq imkanı yaradır. Dövlət radiosu öz verlişlərinisutkada 17-18 saat ərzində iki ümummilli proqramdagerçəkləşdirir. Bundan əlavə, həmin proqramlar gün ərzindəərəb, fars, fransız, ingilis və b. dillər də daxil olmaqla bir neçədildə xaricə kiçik həcmdə verilişlər translyasiya edir.

Sovet dövründən fərqli olaraq, xarici radiostansiyaların(“Azadlıq”, “Amerikanın səsi”, “Bi-Bi-Si” və b.) Azərbaycanvə rus dillərində verilişləri respublika hüdudlarında qəbuledilən radio dalğalarında sərbəst translyasiya edilir.

Azərbaycanda televiziya verilişlərinin tarixi 50-ci illərinortalarından başlayır: həmin dövrdə bütün sovet ərazisindəmərkəzi və respublika televiziya şirkətlərinin (studiyalarının, o


352

vaxt onlar belə adlanırdı) yaradılmasına başlanmışdı. Teleqə-buledicilər son dərəcə az idi və onlara malik olanların mən-zilləri dərhal qonşular üçün kluba çevrilirdi; SSRİ vətəndaş-larına xas kollektivçilik ruhunda tərbiyə edilmiş bu adamlar hərgün oraya toplaşıb texnikanın yeni möcüzəsi – televiziyadaverilən verilişlərə tamaşa edirdilər. Ölkənin partiya rəhbərləriəllərinə nə qədər güclü bir ideoloji silah düşdüyünü çox tezlikləbaşa düşdülər və sonrakı 30-35-ci il ərzində SSRİ-də televiziyakommunist əxlaqının başlıca təbliğatçısına və burjua dəyərlərivə kapitalist həyat tərzinin kəskin ifşaçısına çevrilirdi.

1992-ci ildə Azərbaycanda televizorların sayı 1,5 mln-açatmışdı, yəni hər bir ailənin evdə, əsasən sovet istehsalı olantelevizoru vardı. Sonrakı dövrlər üzrə müvafiq statistikhesabatlar aparılmamışdır. Görünür, həmin dövrdən bazariqtisadiyyatına keçilməsilə əlaqədar müxtəlif ölkələrdəncürbəcür markalı televizorların respublikaya axması, onlarınuçota alınmasını qeyri-mümkün etmişdir; amma hər haldaonların sayı xeyli artmışdır və indi bir çox mənzillərdə iki,bəzən isə hətta üç televizor vardır. Son 5-6 il ərzində sputnikvasitəsilə ötürülən teleproqramları, xüsusilə də dil eyniliyisəbəbindən türk kanallarını qəbul edə bilmək üçün əhalininfərdi qurğulardan istifadəsi geniş inkişaf etmişdir. Özü də“çanaq”ların sayı paytaxtda və digər şəhərlərdə paralel şəkildəartır. Bundan əlavə, onların sayı kənd yerlərində də kifayətqədər böyükdür. Onlar əsasən İranla sərhəd olan cənubregionlarında geniş yayılmışdır. 90-cı illərin ortalarında qonşuölkədə sputnik televiziyasından istifadə olunması rəsmənqadağan ediləndə, bu qurğular sərhəddin bu tayına axdı və yerliəhali onları ucuz qiymətə əldə etdi. Əyalət yerlərində sputnikTV-lərdən istifadə edənlərin sayının artmasına, həmçininBakıdakı əsas ötürücü stansiyaların rele rabitə xətlərilə ölkənindərinliklərinə ötürülən tele təsvirlərin mərkəzdən uzaqlaşdıqcakeyfiyyətcə pisləşməsi də təsir göstərir.


353

Kabel televiziyası ölkədə geniş yayılmamışdır. 90-cı illərinəvvəllərində meydana çıxan və mikrorayonlarda ayrı-ayrımənzillərin sakinlərinə xidmət edən yerli şəbəkələr tezliklə özfəaliyyətini dayandırmalı oldu. Bunun da səbəbi çoxsaylı yerlivə xarici telekanalların hamılıqla qəbul edilən efirdə verilişverməyə başlamaları idi, çünki bu proqramlara baxmaq üçünəlavə haqq ödəmək lazım deyildi. Kabel televiziya kanalları azsayda da olsa, yalnız Bakı şəhərinin bəzi bahalımehmanxanalarında öz fəaliyyətini davam etdirir. Sputnik TVvə fərdi deşifratorlar (dekoderlər) vasitəsilə xarici kanallarapullu baxış paytaxtda və ona yaxın bölgələrdə həyata keçirilir.Televiziya bazarının bu seqmentində xaricilərin – kanadalıla-rın, türklərin və rusların iştirakı ilə üç şirkət fəaliyyət göstərir.

Azərbaycanda televiziya bazarının təhlil edilməsi (mass-mediya mənasında) bu sahədə, eləcə də digər sahələrdə ciddisosioloji tədqiqatların yoxluğu ucbatından xeyli çətindir.Azsaylı yerli reytinq sorğularının nəticələri obyektivmülahizələr irəli sürməyə imkan vermir. Televiziyakanallarının reklam və digər fəaliyyətlərilə bağlı maliyyəgöstəricilərinin gizli saxlanılması da hər hansı birtendensiyanın və nəticənin üzə çıxarılmasına mane olur.

Azərbaycan televiziya bazarında yerli dövlət və özəlşirkətlərlə yanaşı türk və rus kanalları fəaliyyət göstərir. Özü dətürk və rus kanalları bütöv televiziya günü rejimindətransliyasiya edilir. Bu vəziyyət ictimaiyyətin bir qismindəmüəyyən narazılığa səbəb olur, onlar belə hesab edirlər ki,yaranmış praktika milli maraqlarla daban-dabana ziddiyyəttəşkil edir. Hərçənd, reklam bazarının yenidən bölüşdürül-məsilə bağlı versiya da mövcuddur, çünki əzəldən Azərbay-canda populyar olan Rusiya kanalları tamaşaçı auditoriyasınınxeyli hissəsini özünə cəlb edir. Sərhəd rayonlarında İran,Gürcüstan və Ermənistan kaanallarını sabit şəkildə tutmaq olur.

Televiziya verilişləri fəaliyyəti 2000-ci ildə qəbul edilən“Kütləvi İnformasiya Vasitələri haqqında” qanunla və


354

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2001-ci il tarixli “KİV-ə dövlət qayğısının gücləndirilməsi sahəsində əlavə tədbirlərhaqqında” fərmanı ilə tənzimlənir.

Azərbaycanda 2001-ci ilin ortalarında dövlət idarəetməstrukturunda baş verən böyük islahatlar çərçivəsində KİV-in, ocümlədən elektron vasitələrin fəaliyyətinin lisenziyalaşdırıl-ması sistemində müəyyən dəyişikliklər edilir. Bu funksiyanıyerinə yetirməklə məşğul olmuş Mətbuat və İnformasiyaNazirliyinin yerinə ölkə prezidentinin adminstrasiyası nəzdindəİctimai Şura yaradılır. Onun funksiyaları Avropa Şurasının töv-siyələrinə uyğun olaraq müəyyənləşdirilir, bu təşkilatın nüma-yəndələri ölkənin televiziya bazarında yaranmış vəziyyəti diq-qətlə öyrənmişlər. Bütün ölkə ərazisini əhatə edən əsas dövlətkanalı informativ və bir qədər ağır mədəni-bədii siyasət yürüt-məklə məşğul olan və bu sahədə çoxdan formalaşmış rəsmiorqandır. İnformasiya buraxılışlarının tematik strukturu uzunillərdir dəyişməz qalır, yalnız əmək qabaqcılları haqda süjetlər-dən ibarət olan xəbər bloku indi bölgə müxbirlərinin, hökumətqərarlarının müzakirələrinə həsr olunan çansıxıcı telehesabat-larından ibarət saysız-hesabsız seriallarla əvəz edilmişdir.Kanalın mədəniyyət-əyləncə və ictimai-siyasi simasını çoxlunöv və janrları əhatə edən öz proqramları müəyyənləşdirir.

Özəl telekanallardan fərqli olraq, dövlət TV-nın proqram-ları qərb filmlərinin bolluğu ilə ağırlaşdırılmamışdır. Bunabaxmayaraq, hər gün verilən Cənubi Amerika serialları onunda repertuarında özünə möhkəm yer tutmuşdur. Azərbaycandünyəvi ölkədir və islam onun ictimai həyatında əhəmiyyətlirol oynamır. Televiziyada, o cümlədən özəl televiziyadamüsəlman dininin təbliği, tamaşaçıların böyük əksəriyyətininkifayət qədər maraq göstərməməsi səbəbindən məhdud xarak-ter daşıyır. Dövlət televiziya şirkəti strukturunda az həcmdəsənədli videofilmlər və teletamaşalar istehsalı ilə məşğul olanbirliklər vardır. Dövlət televiziyasının fəaliyyətinin maliyyələş-dirilməsi büdcə ayırmaları hesabına həyata keçirilir. Onun


355

reklam fəaliyyətilə müqavilə əsasında kommersiya strukturuməşğul olur. Həmçinin, Naxçıvan Muxtar Respublikasınıntərkibinə daxil olan altı inzibati rayona kiçik həcmli verilişləryayan (axşam vaxtları1,5-2 saat) dövlət kanalı da mövcuddur.

1991-ci ildən etibarən Bakıda ilk özəl kanal meydanaçıxandan sonra dövlət televiziyası öz inhisarçı mövqeyiniitirməyə başladı və qətiyyətlə demək olar ki, öz auditoriyasınınxeyli hissəsini qoruyub saxlaya bilmədi. Və buna, digərbazarlar kimi yeni iqtisadi münasibətlərə cəlb olunan televiziyabazarını bürüyən təbii prosseslərin nəticəsi kimi baxmaqlazımdır. Paytaxtda 4 özəl şirkət (ANS, SPACE, Lider, “AzadAzərbaycan”), iri şəhərlərdə (Gəncə, Sumqayıt, Lənkəran,Quba, Xaçmaz və b.) və bəzi digər şəhərlərdə də həmçinin yerliteleviziya şirkətləri fəaliyyət göstərir. Onların bir çoxu efirtezliyi üçün hakimiyyət orqanlarından alınan rəsmi icazəyəmalik deyillər, amma bu onların bəzilərinə tamamilə rahatşəkildə veriliş verməkdə heç bir maneəçilik törətmir. Son beşildə Azərbaycanda Amerikanın, inkişaf etməkdə olan ölkələrdəözəl televiziyanın inkişafına yardım göstərən “İnternyus”teleşirkətinin nümayəndələri fəaliyyət göstərir. Onun təmənna-sız yardımı ilə yerli teleşirkətlər öz texniki cəbbəxanalarınızənginləşdirirlər. Bundan əlavə, “İnternyus” onlara nümayişetdirilmək üçün, pulsuz olaraq, əsasən humanitar xarakterliteleviziya proqramları verir. “İnternyus” 1999-2000-ci illərdəhəyata keçirilən birdəfəlik iri kampaniya çərçivəsində gəncAzərbaycan rejissorlarının böyük bir qrupuna öz senariləri üzrəsənədli filmlər çəkə bilmələri üçün şərait yaratmış və həminfilmlərin istehsal xərclərini tamamilə ödəmişdir. “İnternyus”unqonşu Cənubi Qafqaz ölkələrində də nümayəndəliklərimövcuddur. Bundan istifadə edən şirkət birgə verlişlərinhazırlanması və Gürcüstan, Ermənistan və Azərbaycan efirinəburaxılması işini qaydaya salmışdır. Pullu reklam, bəziproqramlar üçün isə sponsor yardımı özəl kanalların əsasmaliyyə mənbəyi olaraq qalır, hərçənd sponsor yardımı da


356

reklam xidmətlərinin ödənilməsinin bir qədər başqa, şəklidəyişdirilmiş forması kimi çıxış edir. Özəl telekanallarınpaytaxtda, sayca olmasa da, hər halda keyfiyyətcə gur inkişafıteleviziya bazarında rəqabət mühitinin yaranması ilə bağlıdır.Bu prosses hələlik periferiyaya yayılmamışdır. Tamaşaçıuğrunda mübarizə (bu isə reklam, daha dəqiq desək reklamverənlərin maliyyə vəsaiti və bundan irəli gələn üstünlükləruğrunda mübarizə deməkdir) gənc teleşirkət sahibkarlarınıdaim yeni formalar axtarıb tapmağa, bütün profillər üzrə ənyaxşı mütəxəssisləri işə cəlb etməyə, texniki imkanlarınıtəkmilləşdirməyə məcbur edir. Bu da onların bəzilərinə bir sıraparametrlər, xüsusilə də hadisələrə operativ reaksiya vermək,proqram siyasətinin çevikliyi, dizayn sahəsində dövlətkamalını üstələməyə imkan verir. Özəllər həmçinin interaktivteleviziya metodlarını tətbiq edirlər.

Əyləncə proqramlarının bolluğu da diqqəti cəlb edir.Doğrudur, onlar heç də həmişə yüksək keyfiyyətli olmur vəçox vaxt tamaşaçı auditoriyasının tələbkar olmayan hissəsininzövqünü oxşayır, amma bu istiqamətdə də keyfiyyət artımıtendensiyasını müşahidə etmək olar. Özəl sahibkarlar nə qədərgüclü, başqa zamanların tanımadığı bir təsir vasitəsinə malikolduqlarını yaxşı başa düşür və bu səbəbdən cəmiyyət qarşı-sında ciddi məsuliyyət daşıdıqlarını unutmurlar, respublikaqanunları da onlara bu işdə yardım göstərir. Ümidverici haldırki, öz auditoriyalarını genişləndirməyə çalışarkən, televiziyakanalları söz azadlığı hüququndan necə gəldi istifadə etmirlər,onların bir çoxunun ictimai-siyasi yönümü isə xeyli dərəcədəplüralist xarakter daşıyır və bütövlükdə cəmiyyətdəki çeşidliəhval-ruhiyyələri əks etdirir.

Bəzi ölkələrdə milli kinematoqrafın himayə edilməsisiyasəti çərçivəsində televiziyada xarici kino məhsullarınınnümayişinə qoyulan kvota sistemi Azərbaycanda yoxdur. Busəbəbdən özəl kanalların kino repertuarında başlıca yeriAmerika filmləri tutur. Özəl kanallar bədii filmlərin istehsalı


357

ilə məşğul olmurlar, bu da teatr və kino əsərlərinin yaradıl-masına tələb olunan maliyyə vəsaiti həcmlərinin onlar üçünəlçatmaz olması ilə izah edilməlidir.

Bakıdakı özəl kanalların əksəriyyəti özündə habeləradiostansiyalar, qəzetlər və jurnalları birləşdirən mediyaqruplarına daxildir. Bununla belə telekanallar bu holdinqlərinəsas tərkib hissəsi olaraq qalır.

90-cı illərin əvvəlindən etibarən Azərbaycanda bütünsahələrdə, o cümlədən mədəniyyət industriyaları sahəsindəyeni texnologiyalar gur inkişaf etməyə başladı və qlobal inter-net şəbəkəsində şəbəkə layihələrinin işlənib hazırlanmasınabaşlanıldı. Həmin layihələr çərçivəsində Azərbaycan mədəniy-yətinin yaranması və inkişafı tarixinə həsr olunmuş vebsaytlarının da yaradılması nəzərdə tutulurdu. Mədəniyyət sahə-sində ilk şəbəkə layihələrindən biri Azərbaycan Mədəniyyət vəTurizm Nazirliyi ilə İntrans şəbəkəsinin birgə yaratdığıhttp://www.culture.az veb saytı oldu. Həmin saytda nazirliyinözü və onun strukturuna daxil olan müəssisələr haqqındainformasiyalar təqdim edilir.

Əlbəttə, ilk saytlar istifadəçilərin kütləvi tələbatına hesab-landığından layihələrin əksəriyyəti Azərbaycan ifaçılarınınmusiqi arxivlərinin şəbəkədə yerləşdirilməsinə yönəldilmişdi.“azərinet” Birliyi http://www.azerimp3.com saytı yaratmışdı.2001-ci ilin yayında xeyli yeniləşdirilən və əlavələr edilən busaytda həm estrada (pop, rep), həm də klassik xarakterlimahnılar və kompozisiyalar, habelə caz kompozisiyaları vəAzərbaycan klassik musiqi mədəniyyətinin muğam kimi çoxvacib elementini tapmaq olar. Azərbaycan “İnternetində”(“Azərinet”də) musiqi arxivlərinin toplandığı və sistemləşdiril-diyi bir neçə şəbəkə layihəsi həyata keçirilmişdir. Onların ara-sında http://www.bakililar.az və http://www.azerimusics.comkimi saytlar vardır.

1998-ci ildən etibarən peşəkar səviyyədə tərtib edilən,müəyyən janr çərçivələrinə uyuşan, tam şəkildə fəaliyyət gös-

http://www.culture.az

http://www.azerimp3.com

http://www.bakililar.az

http://www.azerimusics.com


358

tərən, bədii dəyərlərə, estetik zövqə, məna dolğunluğuna malik olanvə getdikcə daha geniş nüfuz qazanan, yalnız Azərbaycanda deyil,həmçinin bütün dünyada peşəkarların diqqətini cəlb edən saytlarınyaranması fəal inkişaf etməyə başlamışdır. Bu kateqoriyada ənperspektivli və uğurlu saytlar, heç şübhəsiz, “Musiqi Dünyası”jurnalı tərəfindən yaradılan layihələrdir. Diqqətəlayiq hadisədir ki,bu saytların yaradılması, ABŞ Beynəlxalq İnkişaf Agentliyinin(USAID) maliyyələşdirdiyi IATP (Internet Training and AccessProgram) proqramı tərəfindən dəstəklənmişdir. Adı çəkilən saytlararasında: “Musiqi dünyası” jurnalının http://musigi-dunya.az saytı;http://composers.musigi-dunya.az; http://diskografiya.musigi-dunya.az on-layn katoloqları və xatirə saytları – görkəmliAzərbaycan bəstəkarı Qara Qarayevə həsr olunmuş http://gara-garayev.musigi-dunya.az saytı və tanınmış caz bəstəkarı və pianoçuV.Mustafazadəyə həsr olunmuş http://vagif.musigi-dunya.az . saytıvardır. Azərbaycan incəsənətinə həsr olunmuşhttp://azeripaint.aznet.org; “Azərbaycan İnterneşnl” jurnalınınhttp://azer.com; Azərbaycan rəssamlarının 1800-dən çox əsərinintoplandığı http://azgallery.org; Azərbaycan dili və ədəbiyyatınahəsr olunan http://azeri.org; Musiqi Mədəniyyəti Muzeyininhttp://www.citisight.com/baku/musculture.html; Azərbaycana dairturist soraq kitabçası http://5c.azeri.com/travel/culture.htmlsaytlarını və həmçinin bəzi digər layihələri də öz məna bitkinliyi vətərtibat peşəkarlığı baxımından yuxarıda adı çəkilən saytlara aidetmək olar.

Azərbaycanın mədəniyyət və incəsənət xadimlərininyaradıcılığına həsr olunmuş fərdi səhifələrin yaradılmasıtendensiyasını da qeyd etmək lazımdır. Bu saytların əksəriyyətiinformasiya təsvirinin yüksək səviyyəsi, musiqi, foto və videoarxivlərin mövcudluğu, həmçinin onlara müraciət edənlərin saycaçoxluğu ilə seçilir.

Fərəhli haldır ki, Azərbaycanda 2000-ci ildən etibarənİnternetdə mədəniyyət və incəsənətin inkişafı məsələlərinə mühümyer ayrılan birgə Azərbaycan Portal İnkişafı layihəsi həyata

http://musigi-dunya.az

http://composers.musigi-dunya.az

http://diskografiya.musigi-

http://gara-

http://vagif.musigi-dunya.az

http://azeripaint.aznet.org

http://azer.com

http://azgallery.org

http://azeri.org

http://www.citisight.com/baku/musculture.html

http://5c.azeri.com/travel/culture.html


359

keçirilməyə başlanmışdır. Ümumdünya Bərpa və İnkişaf Bankıtərəfindən maliyyələşdirilən bu layihə Azərbaycan cəmiyyətinin üçsektorunun – dövlət, özəl və vətəndaş cəmiyyəti sektorlarınınqarşılıqlı fəaliyyəti əsasında həyata keçirilir. Saythttp://www.gateway.az ünvanında yerləşir və bir çoxmütəxəssislərin rəyinə görə müəyyən müddətdən sonra bir növüAzərbaycan internetinin “mərkəzi”nə çevriləcəkdir. Portaldamüxtəlif ictimai həyat sahələrinə dair materiallar, xəbərlər,həmçinin “azərinet”in böyük baza resursları təmsil olunmuşdur.

Fərəhləndirici faktlardan biri də son iki ildə “azərinet”dəmüxtəlif qəzet və jurnalların çox sayda keyfiyyətli saytlarının mey-dana çıxmasıdır.

Veb saytları yaradılması prossesinə dövlət strukturları da fəalqoşulmuşdur. Azərbaycan Respublikası Prezidentininhttp://www.president.az; demək olar ki, bütün nazirlik və dövlətkomitələrinin, Azərbaycan Respublikası səfirliklərinin (bunlarınarasında Azərbaycanın ABŞ-dakı (158) və RusiyaFederasiyasındakı (159) səfirliklərinin saytlarını ayrıca qeyd etməkistərdik) saytları yaradılmışdır. Bütün bunlar bilavasitədemokratikləşmə, şəffaflıq və dövlət strukturları haqda informa-siyalara yol tapılması meyllərini əks etdirir.

Azərbaycanın özündə yaradılan layihələrlə yanaşı mədəniyyətsahəsində bir neçə beynəlxalq şəbəkə layihəsi də mövcuddur. On-lardan ən mühümü Avropa Şurası və “ERİKarts” MədəniyyətSahəsində Müqayisəli Tədqiqatlar İnstitutunun (Bonn, Almaniya)“Avropada Mədəniyyət siyasəti: əsas faktların və tendensiyalarınkompendiumu” birgə layihəsidir. Azərbaycanın Mədəniyyət Nazir-liyi 1999-cu ildən həmin layihədə iştirak edir.

Mədəniyyət industriyaları gələcəkdə inkişaf üçün böyükpotensiala malikdir. Rahat idarə edilə bilən bu sahə yaxşı təminatvə mədəniyyət aləmi ilə tərəfdaşlığın müdafiə olunması şəraitindəqarşılıqlı faydalı münasibətlər üçün zəmin yarada bilər.

http://www.gateway.az

http://www.president.az


360

Milli-mənəvi irsin qorunması ilə bağlı görülən tədbirlər vəbu sahədə beynəlxalq təşkilatlarla qarşılıqlı əməkdaşlıq

“Keçmişi bilmək gələcəyi dərk etməyin ən yaxşı yoludur”və Puşkinin çox gözəl ifadə etdiyi kimi, irs – “yaddaşınişığı”dır. Puşkin habelə, “mövsümlərin və zamanların bir-birinin ardınca dəyişməsi, sülalələrın süqutu və doğuluşununbir-birini əvəz etməsi ilğımı arasından unudulan və sonrakıdövrləri bir-birinə birləşdirən güc (keçmiş tikililərin)” barədəyazıb, məhz bu gücün “yarısı milli şüuru təşkil edir, çünkimillətin simpatiyası məhz burada cəmləşmişdir”.

Azərbaycanlılar öz tarixi irslərilə çox fəxr edirlər və heçşübhəsiz, onların buna haqqı vardır. Bu irs bütün ölkə üzrəQobustandakı mezolit dövrünün qayaüstü rəsmlərindən,atəşpərəstlərin Bakı yaxınlığındakı “Atəşgah” məbədindən,Şirvanşahlar Sarayı və bütövlükdə İçəri Şəhərdən (orta əsrlərBakısı), Kiş kəndindəki alban kilsəsindən, Şəki qalası və Xansarayından, birinci neft yüksəlişi zamanı Bakıda tikilən gözəlbinalardan tutmuş tarixi irsin digər çoxsaylı gözəl vədiqqətəlayiq şəhər nümunələrinə, qala və məscidlərə, kilsə,məbəd və milli tikililərə qədər polietnik və çox mədəniyyətlikeçmişin bütün daşıyıcılarını əhatə edir.

İrs həmçinin muzey və kitabxanaların kolleksiyalarını,ənənəvi mədəniyyəti əhatə edir və Pyer Noranın qeyd etdiyikimi, təkamül konsepsiyasını özündə əks etdirir və bukonvensiya mədəniyyət, yaddaş, şüurla bağlı qeyri-maddidəyərləri mümkün qədər daha çox özünə daxil etməkməqsədini güdür. Başqa sözlə, o elə zərif və kövrək birfabrikadır ki, icmaların mayasını yoğurur və onları bir-birinəbirləşdirir. Ölkələrin keçmişində, keçid dövründə darmadağınedilən məhz bu kövrək fabrika gələcəyin sabit inkişafının açarıvə mərkəzidir. Nə üçün? Ona görə ki, cəmiyyət yalnız sosialbirlik, kollektiv iradə və könüllü iştirak yolu ilə irəli gedə və özgələcəyini qura bilər.


361

İtaliya hökumətilə əməkdaşlıq zəminində Dünya Bankı vəYUNESKO tərəfindən nəşr olunan, mədəniyyət və maliyyədünyaları arasında körpü yaratmaq məqsədilə 1998-ci ildəFlorensiyada keçirilən beynəlxalq konfransın ideya vətövsiyələrini yekunlaşdıran “Sabit inkişaf üçün yenimədəniyyət strategiyalarına doğru” adlı broşürdə belə birmüraciət var: inkişaf yaradıcı iştirak prosesini əks etdirməlidirvə bu mənada mədəniyyətin rolu bundan sonra danıla bilməz.YUNESKO tərəfindən həyata keçirilən bu yeni yanaşma üsulu,həmçinin Avropa Şurasının “Çərçivədən kənar” tədqiqatlarınınmərkəzi konsepsiyasını təşkil edir (139).

1998-ci ilin aprel ayının 10-da “Tarix və mədəniyyətabidələrinin qorunması” haqqında Azərbaycan Respublika-sının Qanunu qəbul edilmişdir. Bu Qanun tarix və mədəniyyətabidələrinin qorunması, öyrənilməsi və onlardan istifadə iləbağlı münasibətləri tənzimləyir. Tarix və mədəniyyət abidələri– arxeoloji və memarlıq obyektləri, etnoqrafik, numizmatik,epiqrafik, antropoloji materiallar, tarixi hadisə və şəxsiyyətlərləbağlı olan bina, xatirə yerləri, əşyalar, xalqın dini əqidəsi iləbağlı dəyərlərdir. Burada deyilir ki, tarix və mədəniyyətabidələri xalqın milli sərvətidir. Abidələr daşınar (səyyar) vədaşınmaz (stasionar) ola bilər. Daşınar abidələr muzeylərdə,arxivlərdə, fondlarda, sərgilərdə və digər münasib yerlərdə,daşınmaz abidələr əksər hallarda arxeoloji və memarlıqabidələri olmaqla, olduğu və inşa edildiyi yerlərdə qorunur.

Bu Qanunda qeyd edilir ki, Azərbaycan xalqının zənginmilli mədəniyyətinin qorunub saxlanması dövlətimizin ənmühüm vəzivələrindən biridir. Mədəni sərvətlərin qorunubsaxlanması və istifadəsi problemləri ölkənin əsas Qanununda –Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında da öz əksinitapmışdır: “Hər kəs tarixi, mədəni və mənəvi irsə hörmətləyanaşmalı, ona qayğı göstərməli, tarix və mədəniyyətabidələrini qorumalıdır”(9, s.24)


362

Hər bir xalqın mədəni irsi onun milli yaradıcılıqpotensialının etibarlı göstəricisidir. Mədəni irsin qorunması vəinkişaf etdirilməsi ümumilikdə cəmiyyətin inkişafının və bütünsahələrdə yüksək nailiyyətlər əldə etmək cəhdlərinin ayrılmazbir hissəsidir. Tarix və memarlıq abidələri, muzeylər,kitabxanalar və arxivlər mədəni irsi mühafizə edən ən mühümmədəniyyət ocaqlarıdır.

Azərbaycan keçid dövrü şəraitində, mədəniyyət sahəsindəkəskin tənəzzüllə üzləşmişdir. Bir çox kütləvi mədəniyyətmərkəzlərinin ( müzeylər, kitabxanalar, parklar, teatr vəkonsert zalları) əsaslı bərpasına və modernləşdirilməsinəehtiyac duyulur. İncəsənət sahəsində tənəzzülün və mədəniirsin itməsinin cəmiyyətə təsiri istənilən halda iqtisadi inkişafüzrə qarşıya qoyulan məqsədlərlə heç cür müqayisə ediləbilməz. Bu baxımdan hökumət, yoxsulluğun azaldılmasıməqsədləri çərçivəsində incəsənət sahəsində tənəzülmeyllərinin qarşısının alınmasına və mədəniyyətin inkişafetdirilməsinə yönəldilmiş əsas tədbirlər işləyib hazırlamalıdır.

Mütəxəssislərin fikrincə, hökumət yoxsulluğun azaldılmasıilə bağlı məqsədlərə öz təsirini iki əsas istiqamətdəgöstərməlidir: mədəni irsə və mədəniyyətin gələcək inkişafınaqayğının artırılması. Hazırda mədəniyyət sahəsində çalışanişçilərin əmək haqları çox aşağı səviyyədədir. Buna görə dəincəsənət tədris sahəsində çalışan müəllimlərin və dövlətmədəniyyət müəssisələrində çalışan işçilərin əmək haqlarınınartırılması yolu ilə mədəniyyət işçilərinin yaşayış səviyyəsininyaxşılaşdırılması təmin olunmalıdır.

Dünyanın bir çox ölkələrində bir qayda olaraq mədəni irsinqorunması, saxlanması və onun fundamental inkişafı dövlətsiyasətinin tərkib hissəsi kimi, onun maliyyə vəsaitləri hesabınahəyata keçirilir. Buna baxmayaraq mədəniyyətlə bağlı əlavəfəaliyyət sahələrinə özəl sektorun cəlb ilunması dahəvəsləndirilə bilər. Buraya müxtəlif təlim proqramları bədiigecələrin, incəsənət tədbirlərinin və mədəniyyət mərkəzlərinə


363

ekskursiyaların təşkil olunması, nəqliyyat, informasiyatexnologiyası və nəşriyyat eləcə də pərakəndə satış sahələriaiddir. Bundan əlavə bəzi mədəniyyət mərkəzləri özəl sektoraidarəetməyə verilə bilər. Bütün bunlar hökumətin inkişafstrategiyasına tam uyğun olaraq, gəlir əldə etmə imkanlarınınyaradılmasına birbaşa təsir göstərəcəkdir.

2003-cü ildə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindənmüasir beynəlxalq təcrübəyə əsaslanan mədəniyyət siyasətiistiqamətində 2004–2008-ci illər üçün “Azərbaycanmədəniyyətinin Dövlət Strateji inkişafı proqramının” layihəsihazırlanmışdır. Proqram Azərbaycan Respublikasında dövlətsəviyyəsində aparılan mədəniyyət siyasətinin əsasistiqamətlərini müəyyən edir və “Mədəniyyət siyasətinintəminatı”, “Mədəni irsin mühafizəsi”, “Yaradıcılığındəstəklənməsi” və “Mədəni mənafeylərin inkişafı” adlı 4bölmədən, 20 fəsildən və Proqrama əlavə olunan “məqsədlilayihələr cədvəli”ndən ibarətdir. Proqram müasir cəmiyyətdəmədəniyyətin rolunun yenidən dərk olunmasına, milli ideyanıninkişaf etdirilməsinə, beynəlxalq aləmdə Azərbaycanınnüfuzunun artırılmasına həsr olunmuşdur. Proqramın əsasməqsədi keçmişi qoruyub saxlamaq, indini dəstəkləmək vəgələcək inkişaf üçün zəmin yaratmaqdır.

Xarici mədəniyyət siyasəti istiqamətində nazirliyinmədəniyyət siyasəti şöbəsi YUNESKO, Avropa Şurası, AvropaBirliyi, Türksoy, MDB və digər nüfuzlu beynəlxalqtəşkilatların müvafiq qurumları ilə uğurlu əməkdaşlıq edir.

Təsadyfi deyildir ki, son illərdə Azərbaycan Mədəniyyət vəTurizm Nazirliyi ilə Avropa Şurası arasında əməkdaşlıqçərçivəsində mədəniyyət siyasəti sahəsində bir sıra mühümlayihələr həyata keçirilir. Bunların arasında Avropa ŞurasınınCənubi Qafqaz ölkələri üçün nəzərdə tutulmuş və 2000-ci ildənbaşlanılmış STEYC layihəsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bulayihə çərçivəsində yerli və Avropa ekspertləri tərəfindənAzəprbaycanın mədəniyyət siyasətinə dair milli məruzə


364

Strasburqda keçirilən Avropa Şurasının Mədəniyyət üzrərəhbər Komitəsinin toplantısında təqdim olunaraq Komitətərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. Layihənin sonmərhələsi kimi, Məruzənin müzakirə edilməsi və mövcudproblemlərin araşdırılması məqsədilə Mədəniyyət Naizrliyi iləAvropa Şurası tərəfindən 23-24 iyun 2003-cü il tarixindəBakıda Milli Debatlar keçirilmişdir. Yüksək dövlətsəviyyəsində təşkil olunmuş Milli Debatlar AzərbaycanRespublikası Prezidenti cənab Heydər Əliyevin iştirakçılaraünvanlanmış müraciətinin oxunması ilə başlanmışdır. İki gündavam edən tədbirin sonunda Azərbaycanın mədəniyyətsiyasəti üzrə Bəyannamə qəbul olunmuşdur.

Eləcə də Avropa Şurasının STEYC layihəsi çərçivəsindəbir sıra digər tədbirlər də həyata keçirilmişdir ki, bunlardan biridə “Şəhərlər üçün mədəniyyət siyasəti” proqramı olmuşdur.16-22 iyun 2003-cü il tarixində Bakıda həyata keçirilən bulayihələdə İsveçrə və Türkiyədən olan mütəxəssislər vəhəmçinin Avropa Şurasının Mədəniyyət siyasəti və fəaliyyətidepartamentinin nümayəndələri iştirak etmişlər. 2004-cü ilinsentybarın 18-dən 20-dək Türkiyənin Antalya şəhərindəTürkiyə hakimiyyət orqanlarının dəvəti ilə STEYC LayihəsininÜçüncü Nazirlər Kollokviumu keçirilmişdir. STEYCLayihəsinin üçillik nəticəsi kimi, “Azərbaycanda mədəniyyətsiyasəti” adlı kitab yazılmış və Azərbaycan, ingilis və rusdillərində çapdan çıxmışdır.

Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin Mədəniyyət siyasətişöbəsi Avropa Şurası və Almaniyanın Bonn şəhərində yerləşən“ERİKarts” elmi-tədqiqat institutu tərəfindən həyata keçirilən“Avropada mədəniyyət siyasəti: əsas təmayüllər və faktlarınKompendiumu” beynəlxalq birgə layihəsində iştirakını davametdirmişdir. Azərbaycan Respublikasının aid olan son faktlar vəsənədlər təhlil edilib işlənilmiş və Avropa Şurasına təqdimolunmuşdur.


365

2002–2003-cü illər ərzində YUNESKO-nun “Bəşəriyyətinşifahi və qeyri-maddi irsinin şah əsərləri proqramı”çərçivəsində geniş fəaliyyət aparılmışdır. YUNESKO-nun BaşDirektoru, Baş direktorun müavini, qeyri-maddi irsdepartamentinin rəhbərliyi ilə nazirliyin nümayəndələri Parisdəvə Bakıda bir sıra mühüm görüşlər keçirmişdir. Şöbə MilliElmlər Akademiyası və YUNESKO üzrə Azərbaycan MilliKomissiyası ilə birgə Azərbaycan müğamının qorunmasına vəinkişafına istiqamətləndirilmiş Fəaliyyət Planı tərtib etmişdir.Belə gərgin və məqsədyönlü fəaliyyətin nəticəsində 2003-cüilin noyabr ayında Azərbaycan muğamı YUNESKO-nun“Bəşəriyyətin şifahi və qeyri-maddi irsinin şah əsərləri”siyahısına daxil edilmişdir. Bu fakt konkret olaraq Mədəniyyətnazirliyi və bütövlükdə Azərbaycan mədəniyyəti üçün böyükqələbəsi kimi qeyd olunmalıdır.

1-6 iyun 2003-cü il tarixində YUNESKO üzrə Litva MilliKomissiyası və YUNESKO-nun Mədəniyyət siyasəti vəmədəniyyətlərarası dialoq departamenti tərəfindən birgə təşkilolunmuş “Sivilizasiyalararası dialoq: Qafqaz” adlı regionlar-arası laiyhə çərçivəsində Vilnusda görüş keçirilmişdir. 11-14may tarixində Stokholm şəhərində “Mədəniyyət sahəsindəinkişaf məqsədilə siyasət” üzrə 1998-ci ilin StokholmHökümətlərarası konfransında qəbul edilmiş fəaliyyət Planınınhəyata keçirilməsinə həsr olunmuş “Stokholm+5” adlıYUNESKO ekspertlərinin Görüşü təşkil olunmuşdur. Görüşdəşöbə müdiri “Azərbaycada mədəniyyət siyasətinin institusionalquruculuğu və inkişafı” mövzusunda çıxış etmişdir.

YUNESKO-nun 2002-2003-cü illər üçün Roqramı əsasında“GÜÖAM ölkələri arasında Şərq-Qərb mədəniyyətlərarasıdialoq: Avropa-Qafqaz-Asiya mədəniyyət dəhlizininyaradılması” adlı beynəlxalq görüş təşkil edilmişdir. GörüşAzərbaycan, Gürcüstan, Moldova, Ukrayna və Özbəkistannümayəndələrinin iştirakı ilə 9-10 iyul 2003-cü il tarixindəBakıda keçirildi. Konfransın sonunda YUNESKO-nun mədəni


366

Müxtəliflik üzrə Universal Bəyannaməsi və onun fəaliyyətplanında əks olunan prinsiplər nəzərə alınmaqla Bakıbəyannaməsi qəbul olundu.

9-14 oktyabr 2003-cü il tarixində Parisdə YUNESKO başkonfransının 32-ci sesiyası çərçivəsində Mədəniyyət məsələləriüzrə Komissiyanın görüşü keçirildi. MDB iştirakçıdövlətlərinin mədəni əməkdaşlıq üzrə Şurası ilə birgə fəaliyyətmədəniyyət siyasəti şöbəsinin prioritet istiqamətlərindənbiridir. Həyata keçirilmiş tədbirlər sırasında Şuranın 1oktyabr2003-cü ildə Ukraynanın paytaxtı Kiyev şəhərində keçirilmişXIX-cu iclası və “Qloballaşma kontekstində post-sovetməkanında mədəniyyətlərarası dialoq” adlı beynəlxalq elmi-praktik konfransını göstərmək olar. 2004-cü ilin 18-19 noyabrtarixində Sankt-Peterburq şəhərində keçirilmiş MDBparlamentlərarası Assambleyasının mədəniyyət, informasiya,turizm və idman üzrə Daimi Komissiyası ilə MDB iştirakçıdövlətlərinin mədəniyyətin qanunvericilik təminatınınöyrənilməsi və müqayisəli təhlili üzrə İşçi Qrupunun birgəiclası keçirildi.

Şöbə əməkdaşları Azərbaycan nümayəndə heyətinintərkibində 2003-cü ilin 2-22 fevral tarixlərində Amerika Bir-ləşmiş Ştatlarının “Beynəlxalq qonaqlar” proqramı çərçivəsin-də təşkil olunmuş “Kitabxanalar və onların ABŞ icmalarındakırolu” tanışlıq səfərində iştirаk etmişlər. 23-30 noyabr 2004-cüildə Azərbaycan musiqi Şurasının Avropa Musiqi Şurasınaqəbul edilməsi məqsədilə keçirilən görüşdə şöbə müdiri Bonnşəhərinə ezam edilmişdir. Görüş zamanı yeni milli təşkilatınməqsədləri, vəzifələri və strukturu, müasir Azərbaycan musiqimədəniyyətində mövcud olan müxtəlif cərəyanlara həsrolunmuş təqdimetmə mərasimi keçirilmişdir (55, s.9-11).

1992-ci ilə qədər tarix və mədəniyyət abidələrininqorunması ilə Mədəniyyət Nazirliyi nəzdində AbidələrinMühafizəsi İdarəsi məşğul olurdu. 1992-ci ildə AzərbaycanRespublikasının Nazirlər Kabineti nəzdində 2000-ci ilədək


367

fəaliyyət göstərmiş olan Tarix və Mədəniyyət AbidələrininMühafizəsi və Bərpası üzrə Dövlət Komitəsi yaradıldı.Respublika ərazisində yerləşən abidələrin mühafizəsi, bərpasıvə istifadəsi ilə bağlı bütün funksiyalar bu komitəyə həvaləolundu. Hadisələrin sonrakı inkişafı göstərdi ki, bu qərar sondərəcə yanlış olmuşdur. Abidələrin qorunması sahəsindəkifayət qədər idarəçilik təcrübəsi olmayan bu yeni yaradılmışstruktur, praktiki olaraq, əvvəlki işləri yox dərəcəsinə gətiribçıxardı. Komitə ləğv edildikdən sonra onun funksiyalarıyenidən Mədəniyyət Nazirliyinə qaytarıldı və burada tarix vəmədəniyyət abidələrinin mühafizəsi, bərpası və istifadəsi üzrəBaş İdarə təşkil olundu. Yerlərdə abidələrin vəziyyətinə nəzarətrespublikanın bütün şəhər və rayonlarının icra hakimiyyət-lərinin mədəniyyət şöbələri tərəfindən həyata keçirilir. Sovetdövründə həmçinin Tarix və Mədəniyyət Abidələrini KönüllüMühafizə Cəmiyyəti yaradılmışdı, amma onun işi mühafizədəndaha çox təbliğat və təşviqatla məhdudlaşırdı. Maliyyəvəsaitinin yoxluğu səbəbindən həmin cəmiyyətin fəaliyyəti sonillər xeyli zəifləmişdir.

Dövlət mühafizəsinə götürülən “Abidələrin siyahısı”Nazirlər Kabineti tərəfindən 1968, 1981 və 1988-ci illərdətəsdiq olunmuşdur. Nazirlər Kabinetinin sonuncu dəfə təsdiqetdiyi siyahı, hüquqi cəhətdən ona bərabər tutulan əvvəlkisiyahılar əsasında tərtib edilmişdir. Siyahıdan yalnız inqilabi vəkommunist ideologiyası, həmçinin onların liderlərinin adları iləbağlı bina və tikililərin adları çıxarılmışdır. Memarlıq,arxeologiya, monumental və bağ-park sənəti abidələrinin daxiledildiyi son siyahının məqsədlərindən biri abidələriəhəmiyyətlilik dərəcəsi üzrə qruplara bölməkdir: ümumdünya,dövlət və yerli əhəmiyyətli abidələr. Mövcud qanunvericiliyəəsasən ümumdünya və dövlət əhəmiyyətli daşınmaz abidələrözəlləşdirilə bilməz. Yerli əhəmiyyətli yaşayış binaları vəonlardakı mənzillər isə özəlləşdirilə bilər. Belə hallarda buevlərin və yaxud mənzillərin sahibləri ilə abidənin ilkin


368

simasının istənilən cür təhrifini qadağan edən mühafizəmüqaviləsi bağlanır. Aşağıda son dəfə təsdiq edilmiş siyahıyauyğun olaraq dövlət mühafizəsinə götürülən tarix vəmədəniyyət abidələrinin təsnifat cədvəli verilir.

Sonuncu siyahının əhəmiyyətini və onun tərtibi üzərindəçalışan alim və mütəxəssislərin gərgin əməyini azaltmadan,qeyd etmək lazımdır ki, bu siyahının dəqiqləşdirilməsi üçüngenişmiqyaslı tədqiqat işləri aparmaq lazımdır.

Bəzi abidələr qoruq strukturlarında mühafizə edilir.Hazırda Azərbaycanda 15 tarixi-memarlıq, tarixi-arxeoloji,tarixi-mədəni və tarixi-etnoqrafik qoruq vardır. Bir sıraarxeologiya, şəhərsalma və memarlıq abidələrinin əhəmiyyətininəzərə alaraq, onları mühafizə və təbliğ etmək məqsədiləMədəniyyət və Turizm Nazirliyi yeni qoruqlar təşkil etmişdir.Bütün qoruqlar ikili tabeçiliyə malikdirlər, yəni Mədəniyyət vəTurizm Nazirliyinə və yerli icra hakimiyyətinə tabedirlər.Qoruqların bu cür ikili tabeçiliyi onların idarə olunmasındaböyük çətinliklər yaradır. Hazırda qüvvədə olanqanunvericiliyə görə qoruqlar Mədəniyyət və Turizm Nazirliyitərəfindən yaradılır. Təcrübə göstərir ki, ikili tabeçilik yerli icrahakimiyyəti tərəfindən maliyyələşdirilən qoruqların elmi vəmetodik idarəsini çətinləşdirir. Yerli icra hakimiyyətləri özfəaliyyətlərini heç də həmişə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyiilə razılaşdırmırlar və bu da öz növbəsində abidələrinmühafizəsi işinə mənfi təsir göstərir.

Qanunda nəzərdə tutulmasına baxmayaraq, abidələrinmühafizə zonasının olmaması onların qorunmasında böyükproblemlər doğurur. Abidələrin mühafizə zonasının müəyyənedilməsi ilə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi məşğul olur,amma yerli spesifik xüsusiyyətlər səbəbindən bu, çoxmürəkkəb məsələdir. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi ölkəninbütün ərazisindəki abidələrin mühafizəsi üçün kifayət qədərsəlahiyyətə və geniş mühafizə strukturuna malik deyil. Faktikiolaraq, bu funksiyaların yerinə yetirilməsilə yerli icra


369

hakimiyyəti nəzdindəki mədəniyyət şöbələrinin sayca o qədərdə çox olmayan əməkdaşları məşğul olur.

Memarlıq abidələrindən istifadə problemi də həllolunmamış qalır. Bu gün bəzi memarlıq abidələrindən öz ilkinfunksional təyinatlarına uyğun olaraq deyil, ancaq mənfəətgötürmək üçün – restoran, kafe və s. kimi istifadə edilir. Bu cüristifadə zəruri kommunikasiya, bəzən isə yenidən planlaşdırmaişləri tələb edir ki, bu da gec-tez abidələrin məhvinə səbəb olur.Amma bunlar bizim tarixi keçmişimizi əks etdirən maddimədəniyyət nümunələridir. Bu nümunələrin hər biri bizdə ulutariximizə, keşmişimizə iftixar hissi ilə baxmağa əsas verir.Buna görə də hər bir azərbaycan vətəndaşı, eləcə də müvafiqqurumlar tarix və mədəni abidələtin mühafizəsi, onlarənbərpası və təbliği üçün xüsusi səy göstərməlidir.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına görə tarix vəmədəniyyət abidələrini mühafizə etmək hər bir vətəndaşınborcudur. Tarix və mədəniyyət abidələri AzərbaycanRespublikasının “Mədəniyyət haqqında” (6 fevral 1998-ci il),“Tarix və mədəniyyət abidələrinin mühafizəsi haqqında” (10aprel 1998-ci il) qanunlarına, habelə “Ümumdünya mədəni vətəbii irsinin qorunması haqqında Konvensiya” (Paris, 1972-ciil), “Arxeoloji irsin qorunması haqqında Avropa Konvensiyası”(La-Valetta, 1992-ci il) kimi beynəlxalq sənədlərə uyğunolaraq mühafizə, bərpa və istifadə edilir.

Tarix və mədəniyyət abidələrinin pasportlaşdırılmasıkeçmiş SSRİ-nin Ümumittifaq Mədəniyyət İnstitutu tərəfindənhazırlanmış vahid prinsip əsasında aparılıb. 1969-cu ildəntətbiq edilən bu sistem mövcud olan və yeni üzə çıxarılan hərbir abidənin hökmən öz pasportu və qeydiyyat vərəqəsiolmasını tələb edirdi və onlarda abidə haqqında ətraflı zəruriinformasiyalar toplanırdı. Sovet dövründə bu sistemə 1500abidə daxil edilmiş və pasport “almışdı”. Hazırda elektronpasportlaşdırma və kataloqlaşdırmanın yeni milli standartlarıişlənib hazırlanır.


370

Abidələrin mühafizəsi sahəsində mütəxəssislərin təhsili vəhazırlanması ilə Memiarlıq və Tikinti Universiteti və DövlətMədəniyyət və İncəsənət Universiteti məşğul olur; buradamüvafiq olaraq bərpaçı memarlar və abidələrin mühafizəsimütəxəssisləri hazırlanır. Milli Elmlər Akademiyası sistemindəMemarlıq və İncəsənət İnstitutu, Arxeologiya və Etnoqrafiyaİnstitutu fəaliyyət göstərir; bu institutlarda mədəni irsinöyrənilməsi, aşkar edilməsi və tarixinə dair elmi tədqiqatlaraparılır. Milli Elmlər Akademiyasının nəzdində Tarix vəMədəniyyət Abidələri üzrə Elmi-Metodik Şura fəaliyyətgöstərir.

Azərbaycan YUNESKO-nun nəzdindəki Ümumdünya İrsMərkəzi ilə sıx əməkdaşlıq edir; 2000-ci ildə Bakı şəhərinintarixi mərkəzi “İçərişəhər, Şirvanşahlar Sarayı və Qız qalası iləbirlikdə” Ümumdünya İrsi Siyahısına daxil edilmişdir.Gələcəkdə həmin siyahıya daxil edilmək üçün digər abidələrin(atəşpərəstlik məbədi “Atəşgah”, “Qobustan” mədəni-tarixiqoruğu və Naxçıvandakı Möminə xatun, Gülüstan, Qarabağlarvə ibn Hüseyr türbələri) sənədləri və yeni “tentativ vərəq”(ilkin siyahı) Ümumdünya İrs Mərkəzinə təqdim edilmişdir.Mədəni irsin qorunub saxlanılması sahəsində bir çox ölkələriniş təcrübəsi öyrənilir. Beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıqəlaqələri qurulmuşdur. Tarix və mədəniyyət abidələrininmühafizəsi və bərpası sahəsində çalışan Azərbaycanmütəxəssisləri ardıcıl olaraq, YUNESKO, İKOMOS, İKROMvə digər beynəlxalq təşkilatların keçirdiyi konfrans vəsessiyalarda iştirak edirlər.

Bərpa və konservləşdirmə işləri əsasən dövlət büdcəsindən,yerli büdcədən ayrılan vəsait, habelə özəl şəxslərin, xarici vəbeynəlxalq təşkilatların dotasiyaları hesabına aparılır. Məsələn,Bakıdakı kiçik alman “Kirxa”sının (“Kapelhauz”) bərpasıtamamilə Almaniya hökuməti tərəfindən maliyyələşdirilmişdir.Norveçin qeyri-hökumət təşkilatlarının ayırdığı maliyyə vəsaiti


371

hesabına hazırda Şəki rayonunun Kiş kəndindəki V-VI əsrlərəaid alban xristian kilsəsində bərpa işləri aparılır.

1999-cu ildə Azərbaycan Hökuməti ilə Dünya Bankıarasında 7,5 milyon ABŞ dolları məbləğində uzunmüddətlikredit müqaviləsi imzalanmışdır: bu müqavilə çərçivəsindəŞirvanşahlar Sarayı kompleksi ərazisindəki iqamətgahın ikincimərtəbəsinin bərpası və Divanxananın konservləşdirilməsi,Qarabağlar kəndindəki XIV əsrə aid məqbərə və iki minarəninkonservləşdirilməsi, Naxçıvanda XI əsrə aid Möminə Xatunməqbərəsinin konservləşdirilməsi və XVIII əsrə aid Şəki XanSarayının bərpası nəzərdə tutulmuşdur. Bu məqsədləMədəniyyət Nazirliyi nəzdində “Mədəni İrsin DəstəklənməsiLayihəsi”nin realizasiyası ilə məşğul olan xüsusi qrupyaradılmış və bu qrup tərəfindən həmin işləri yerinə yetirəcəkfirmaların müəyyən edilməsi üçün tenderlər keçirilmişdir.Hazırda yuxarıda adı sadalanan bütün obyektlərdə bərpa işləriaparılır və müqavilə şərtlərinə əsasən xarici mütəxəssislər yerlibərpaçılara mütərəqqi konservləşdirmə metodlarını öyrədirlər.

Mütəxəssislərin fikrincə abidələrin mühafizəsi işinitəkmilləşdirmək məqsədilə yaxın perspektivdə aşağıdakıvəzifələri həyata keçirmək lazımdır: mövcud siyahılar üzrəabidələrin tədqiq edilməsi və beynəlxalq standartlarla cavabverən yeni mükəmməl siyahının hazırlanması; tarix vəmədəniyyət abidələrinin pasportlaşdırılması işinin başaçatdırılması; abidələrin elmi yolla işlənib hazırlanmış mühafizəşəbəkəsinin yaradılması; abidələrin istifadəsi proqramınınyaradılması və bu proqramın onların mövcudluğu vəmühafizəsi tələblərinə cavab verməsi; məqsədyönlü konser-vasiya və bərpa planının işlənib hazırlanması; mədəni irsinmühafizəsi və bərpası sahəsində təhsil sisteminin yaxşılaşdırıl-ması; milli bərpa işləri istehsalı bazasının yaxşılaşdırılması vəyaradılması; mədəni irsin mühafizəsi və bərpası sahəsindəmövcud qanunvericiliyin təshih edilməsi; obyektlərin inkişaf


372

planının realizasiyası; gənc mütəxəssislərin Avropanın alitəhsil müəssisələrinə oxumağa göndərilməsi.

Avropa Şurasına təqdim edilmiş Milli Məruzədə deyilir ki,mədəniyyət sahəsində, o cümlədən milli-mənəvi irsinqorunması ilə bağlı dəyişikliklər yuxarıların əmri ilə deyil,reflektiv prosesin bir hissəsi kimi baş verir. Milli Məruzə vəekspertlərin icmalı da bu prosesin bir hissəsidir və onungücləndirilməsinə ehtiyac vardır. Həmçinin, inkişaf vəislahatların təmin olunması, baş verən dəyişikliklərin dinamiktəkamül kimi təqdim edilməsi və xüsusilə də dəyişikliklərinaşağıdan yuxarı təşviq edilməsi və sürətləndirilməsi naminə buprosesə daha çox iştirakçının cəlb edilməsi tələbatı mövcuddur.

Avropa Şurası ekspertlərinin hesabatlarında deyilir ki, bizazlıqlara dair milli proqramın həyata keçirilməsini davametdirməyi və ölkənin mədəni çoxçeşidliliyinin inkişafınaonların göstərdiyi xidmətlərin dəstəklənməsini tövsiyə edirik,həmçinin ölkənin hüdudlarından kənarda mövcud olanmədəniyyətlərə açılmanın başlıca vasitəsini görürük. Dünyanınbəzi ölkələri ilə bağlanan ikitərəfli sazişlər və post sövetrespublikaları ilə ənənəvi münasibətlərlə bərabər, ölkəninbeynəlxalq proqramlarda və layihələrdə güclənməkdə olaniştirakını alqışlayırıq. Azərbaycanın TÜRKSOY-da, – TürkdilliÖlkələrin Əməkdaşlıq Təşkilatında fəal iştirakı regionaləməkdaşlığın yaxşı bir nümunəsidir. Azərbaycanın təklif edəsiçox şeyi vardır və buna görə də onun dünya ölkələrilə, xüsusilədə regiondakı qonşuları və digər Avropa dövlətlərilə əlaqələriniçoxaltmağa ehtiyacı vardır.


373

Dövlət gənclər siyasətinin mədəni və mənəvi aspektləri

Azərbaycan Respublikasının mədəniyyət siyasətinin tərkibhissəsi olan gənclər siyasətinin prioritetlərindən biri budur ki,gənclərin ləyaqətli vətəndaş kimi yetişməsi üçün onlarhərtərəfli biliyə, milli keyfiyyətlərə malik olmalıdırlar: “Özdili, mədəniyyəti, mənəvi dəyərləri ilə tərbiyə olunmuş gənclərheç vaxt vətəninə, xalqına ögey münasibət bəsləməz.Gənclərimiz milli ruhda tərbiyə olunmamılıdır, bizim millidəyərlərimizin əsasında tərbiyələnməlidirlər. Gənclərimizbizim tariximizi yaxşı bilməlidir, keçmişimizi yaxşı bilməlidir,dilimizi yaxşı bilməlidir, milli dəyərlərimizi yaxşı bilməlidir.

Milli dəyərlərimizi, milli ənənələrimizi yaxşı bilməyən,tariximizi yaxşı bilməyən gənc vətənpərvər ola bilməz” (47, 3fevral 1996).

Qanunların sivil dünya dövlətlərinin hüquqi dövlətquruculuğu ənənələrinə, beynəlxalq hüquq normalarına,Avropa Şurası və dünya demokratik qanunvericilik təsisatlarıtələblərinə uyğun hazırlanması üçün Azərbaycan RespublikasıPrezidenti yanında 1996-cı ilin fevralında xüsusi hüquqiislahatlar komissiyası yaradılmışdır. Məlumdur ki, əvvəllərmövcud olan partiya-sovet ideologiyası prinsplərində vəəsaslarında formalaşdıran cəmiyyətin mənəvi və mədənihəyatının inkişaf siyasəti qətiyyən indiki bizium cəmiyyətincan atdığı ictimai həyata uyğun gələ bilməzdi. Artıqcəmiyyətin hərtərəfli inkişafını, mənəvi mədəniyyətin əslzənginlikləri sisteminin yaradılmasını tələb edən yeni baxışlarsistemi formalaşmaqda idi. Bütün bu əlamətdar hadisələrdənsonra Respublikanın öz milli mənafeyinə uyğun bir çoxprioritet vəzifələr dururdu. Onlardan biri də Dövlət gənclərsiyasəti ilə bağlı idi. Bu sahədə müstəqil suverenrespublikamızın atdığı ilk addım Dövlət Gənclər siyasətihaqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu oldu.


374

Bu dövrü xarakterizə edəndə görürük ki, ictimai-siyasivəziyyətin mürəkkəb olduğu bir dövrdür. Bu illərdə Qarabağuğrunda müharibənin şiddətli vaxtı idi. Gənclərimiz ordudavətən uğrunda vuruşurdular. Azərbaycan gənclərinin yeganətəsəllisi Azərbaycanın müstəqilliyi idi. İllərlə ürəklərdə yığılıbqalmış qübar, imperiyapərəst işğalçı qüvvələrə qarşı olan kin-küdurət, Azərbaycan gənclərini ən şəraitsiz vəziyyətdə belə,düşmənə qarşı amansız olmağa vadar edirdi. Hakimiyyətdə hərhansı siyasi qüvvənin olmasından asılı olmayaraq Azərbaycangəncləri istər ölkə qarşısında, istərsə də öz şəxsi vicdanlarıqarşısında vəzifələrini yerinə yetirirdilər. Kommunist rejimidövründə mövcud olan gənclər təşkilatları və onlar haqqındakıqanunlar artıq öz qüvvəsini itirmişdi.

Zəngin potensial enerjiyə malik gənclərin vahid Dövlətgənclər siyasəti haqqında Azərbaycan Respublikası Qanunuətrafında birləşdirmək vacib idi. Bu Qanunun qəbul edilməsimədəniyyət siyasətinin uğurlu yürüdülməsinə güclü təkanvermiş oldu. “Gənclər siyasəti haqqında” Azərbaycan Respub-likası Qanununun tətbiq edilməsi barədə Azərbaycan Respubli-kası Prezidentinin Fərmanında isə “Gənclər siyasti haqqında”Azərbaycan Respublikası Qanununun qüvvəyə minməsi iləəlaqədar həmin Qaununun tətbiq edilməsini təmin etməkməqsədi daşıyan 6 may 2002-ci il tarixli qərar verilmişdir.

Əlbəttə ki, Qanun dövlətin mədəni siyasətinin uğurlubaşlanğıcı idi. Qanunda Azərbaycan Respublikası bütüncəmiyyətin mənafeyi naminə gənclərin potensialından dahadolğun istifadə edilməsi üçün sosial-iqtisadi, siyasi-hüquqi,təşkilati şərait və təminatlar yaratmaq məqsədi güdülür. Yeniqəbul edilmiş qanunda gənclər siyasətinin prinsipləri vəməqsədləri müəyyən edilmiş, dövrün tələblərinə cavab verəbiləcək müddəalar əlavə edilmişdir.

Dövlət gənclər siyasəti haqqında Azərbaycan Respub-likasınin Qanunu bu siyasətin həyata keçirilməsinin hüquqi,iqtisadi və təşkilati əsaslarını, eləcə də əhalinin digər sosial


375

qrupları ilə gənclərin əsl hüquq bərabərliyinin təmin olun-masına yönəldilmiş hüquq və vəzifələr sistemini müəyyən edir.

Ümumi müddəalar; Gənclərin hüquqi və sosial müdafiəsi;Azərbaycan Respublikasında dövlət gənclər siyasətinin həyatakeçirilməsinin təşkilati əsasları; Azərbaycan Respublikasındagənclər təşkilatının fəaliyyəti və Azərbaycan Respublikasındadövlət gənclər siyasəti haqqında qanunun həyata keçirilməsiüçün təminatlar başlıqlı 5 fəsil və 21 maddədən ibarət olanQanunda dövlət gənclər siyasətinin mahiyyəti və prinsipləriaşağıdakı kimi göstərilmişdir: Xalqın gələcəyini müəyyən edənxüsusi ictimai qrup kimi gənclərin özünəməxsus mənafe vəehtiyacları olduğunun etiraf edilməsi; Cinsindən, milliyyətin-dən, dilindən, dini etiqadından təhsilindən, sosiaıl mənşəyindənvə siyasi baxışlarından asılı olmayaraq gənclərin cəmiyyətdəhüquq bərabərliyinə təminat verən hüquqi və sosial statusununmüəyyənləşdirilməsi; Gənclərin hərtərəfli sosial, mənəvi vəfiziki inkişafina, onların hüquq və azadlıqlarının həyatakeçirilməsinə təminat verən şəraitin yaradılması; Gənclərdəxalqın mənəvi irsinə və ənənələrinə, nəsillərin mənəviəlaqəsinə qayğıkeş münasibətin tərbiyə edilməsi; Gənclərinazadlıq, hüquq və vəzifələrinin vəhdəti; Gənclərin sosialmüdafiəsi üçün hüquqi və təşkilati təminatların yaradılması.

Gənclərdə xalqın mənəvi irsinə və ənənələrinə, nəsillərinmənəvi əlaqəsinə qayğıkeş münasibətlərin tərbiyə edeilməsiprinspindən göründüyü kimi Qanun tarixi varislik əsasındagənclərin mənəvi dəyərlərə istinadən öz fəaliyyət proqramlarınıqurması tövsiyyə edilir. Gənclərin sahibkarlıq fəaliyyəti önplana çəkilir, onlara bu sahədə güzəştlər nəzərdə tutulur.

Dövlət gənclər siyasəti haqqında Azərbaycan Respublikasıprezidentinin fərmanında bildirilir ki, Azərbaycanın öz dövlətmüstəqilliyini bərpa etməsində də gənclərin böyük xidmətiolmuşdur. Sovet imperiyasına qarşı mübarizənin, o cümlədənQarabağ hadisələri ilə bağlı təşəkkül tapmış xalq hərəkatının önsıralarında gənclərimiz getmişlər. 1988-ci ildə erməni


376

ekstremistlərinin Azərbaycana qarşı başladıqları hərbi təcavüzüdəf etmək üçün ilk özünümüdafiə dəstələrinin yaradılmasındavə fəaliyyət göstərməsində gənclərin böyük xidmətləri olmuş-dur. 1990-cı il yanvarın 19-20-də sovet qoşunlarının Bakıda vərespublikanın digər şəhər və rayonlarında törətdikləri qanlıhadisələrin qurbanları – ilk azadlıq şəhidləri də əsasən gəncləroldular.

1991 – 1993-cü illərdə respublikada gənclərin müxtəliftəşkilatları meydana çıxmağa başladı. O zaman respublikadahökm sürən hərc-mərclik şəraitində təşəkkül tapmış gənclərtəşkilatlarının çoxunda siyasiləşmə, populizm meylləri özünübüruzə verdi. Bu təşkilatların bir çoxu o dövrdə fəaliyyətgöstərən müxtəlif yönlü siyasi partiya və qurumların təsirialtına düşdü. Azərbaycanın müstəqilliyi, suverenliyi və ərazibütövlüyünün qorunması, ölkədə hüquqi demokratik dövlətquruculuğu prosesinin həyata keçirilməsi vəzifələri gənclərinayrı-ayrı siyasi partiya və qurumların deyil, ümummilli dövlətmənafeləri əsasında səfərbər olunması, vahid gənclərsiyasətinin hazırlanıb həyata keçirilməsi zərurətini ortaya atdı.

Dünyada, o cümlədən Azərbaycanda baş verən ictimai-siyasi hadisələr dəyişdikcə, gənclər qarşısında duranproblemlər və onların həlli yolları da dəyişməyə başlamışdır.Məhz buna görə də üzümüzə gələn yeni əsrdə xalqımızınproblemlərini müasir dünya kontekstində həll edə bilmək üçünAzərbaycan gənclərinin yenidən təşkilatlanması vacib idi. Buməqsədlə müstəqil Azərbaycan Respublikasında gənclərhərəkatını əlaqələndirmək üçün 1994-cü il iyulun 26-daAzərbaycan respublikası prezidentinin fərmanı ilə Gənclər vəİdman Nazirliyi yaradıldı. Gənclər və idman nazirliyiyaradıldıqdan sonra dövlət gənclər siyasəti sahəsində mühümişlər həyata keçirilmiş, nazirliyin yerli strukturları formalaşmış,gənc nəslin mənəvi tərbiyəsi və fiziki inkişafı, hüquqlarınınmüdafiəsi, onların beynəlxalq qurumlarda iştirakı və gənclər


377

təşkilatlarının fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi sahəsində lazımitədbirlər görülmüş, bir sıra dövlət proqramları hazırlanmışdır.

1996-cı il fevralın 2-də müstəqil Azərbaycan Respublikasıgənclərinin birinci forumunun keçirilməsi respublikanınhəyatında müstəsna əhəmiyyətə malik bir hadisə oldu. Forummüstəqil Azərbaycan Respublikasının qarşısında duran mühümvəzifələrin həyata keçirilməsində gənclərin fəal iştirak etməyəhazır olduğunu nümayiş etdirdi və gənclərlə işinnəzərəçarpacaq dərəcədə canlanmasına səbəb oldu. 1997-ci ilfevralın 1-də isə Azərbaycan Respublikası prezidentinin forumnümayəndələrinin bir qrupu ilə görüşündə forumdan keçən biril ərzində görülmüş işlər təhlil olundu və gəncliklə bağlı əsasproblemlərin həlli yolları müəyyən edildi. Respublikaprezidentinin elə həmin gün imzaladığı sərəncamla fevralın 2-si Azərbaycan gəncləri günü elan edildi.

1999-cu ilin başlanğıcı da Azərbaycan gəncləri üçünəlamətdar oldu. Mart ayının 2-3-də Azərbaycan gənclərininikinci forumu keçirildi. O, birinci forumdan keçən üç il ərzindəgörülmüş işlərə yekun vurmaqla yanaşı, müstəqil dövlətquruculuğu yolunda gənclərin üzərinə düşən böyük vəzifələrimüəyyən etdi, respublikanın ictimai-siyasi həyatında gənclərindaha fəal iştirakı üçün şəraitin yaradılması, dövlət orqanlarınındiqqətini gənclik problemlərinin həllinə yönəltməklə bağlıtövsiyələr verdi.

Bununla yanaşı, dövlət gənclər siyasətinin həyata keçiril-məsi sahəsində həllini gözləyən bir sıra problem və məsələlərmövcuddur. Uşaq və gənclərlə işləyən kadrların hazırlanması,gənclərin həyatında baş verən proseslərin elmi şəkildəöyrənilməsi günün vacib məsələlərindəndir. Ayrı-ayrı dövləthakimiyyəti və idarəetmə orqanlarının gənclərlə iş üzrə əlaqəlivə məqsədyönlü fəaliyyət göstərməsi üçün lazımi şəraityaradılmalıdır. Gənclərin daha geniş təbəqələrinin dövlətidarəetmə işlərinə cəlb olunması sahəsində əlavə tədbirləringörülməsinə və bunun üçün lazımi maliyyə vəsaitinin ayrıl-


378

masına ehtiyac vardır. Ölkə əhalisinin yarıdan çoxunu təşkiledən uşaq, yeniyetmə və gənclərin üzləşdikləri problemləri həlletmək, onları yeni dövrün tələblərinə uyğun hazırlamaqkompleks tədbirlərin həyata keçirilməsini zəruri edir.

Azərbaycan Respublikasında dövlət gənclər siyasətininhəyata keçirilməsini təmin etmək və dövlət orqanlarının diqqə-tini gənclərlə bağlı problemlərin həllinə yönəltmək məqsədi iləDövlət gənclər siyasəti haqqında Azərbaycan Respublikasıprezidentinin fərmanında aşağıdakılar qərara alınır:

1. Azərbaycan Respublikasında dövlət gənclər siyasətininhəyata keçirilməsi ilə bağlı tədbirlər planı təsdiq edilsin;

2. Azərbaycan Respublikası Gənclər, İdman və TurizmNazirliyinin nəzdində gənclərin problemləri üzrə elmiaraşdırmalar mərkəzi yaradılsın;

3. Azərbaycan Respublikasının Gənclər, İdman və TurizmNazirliyi gənclərin problemləri üzrə elmi araşdırmalarmərkəzinin əsasnaməsini bir ay müddətində hazırlayıb təsdiqolunmaq üçün Nazirlər Kabinetinə təqdim etsin;

4. Azərbaycan Respublikasının Gənclər, İdman və TurizmNazirliyi dövlət gənclər siyasətinin həyata keçirilməsinin gedişihaqqında hər təqvim ilinin sonunda Azərbaycan RespublikasıPrezidentinin İcra Aparatına arayış təqdim etsin. (157).

5. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti bufərmandan irəli gələn məsələləri həll etsin və dövlət gənclərsiyasətinin həyata keçirilməsi ilə bağlı tədbirlər planının yerinəyetirilməsinə nəzarət etsin.

Azərbaycan Respublikasinda dövlət gənclər siyasətininhəyata keçirilməsi ilə bağli respublikanın ictimai-siyasihəyatında və dövlət quruculuğunda gənclərin iştirakına dairtədbirlər planında aşağıdakılar nəzərdə tutulmuşdur: (157)Dövlət idarəetmə orqanlarında gənclərin məsul işlərə cəlbolunmasını təşkil etmək; Bələdiyyə seçkilərində gənclərin dahageniş təbəqələrinin iştirakını təmin etmək; Dövlət gənclərsiyasətinin ən mühüm məsələləri üzrə təkliflər hazırlamaq və


379

gənclərlə işin vəziyyəti haqqında Azərbaycan RespublikasınınPrezidentinə müntəzəm məlumat vermək üçün məşvərət orqanıkimi gənclərlə iş üzrə şuranın yaradılması; Gənclərtəşkilatlarının proqram və layihələrinin maliyyələşdirilməsiüçün dövlət büdcəsi layihələrində vəsaitlər ayrılmasınınnəzərdə tutulması; Gənclər Təşkilatları Milli Şurasının, Res-publika Uşaq Təşkilatının, Azərbaycan Skaut Assosiasiyasınındaimi qərargahla təmin olunması; “Gənclər Sarayı” layihəsininvə binanın tikilməsi ilə əlaqədar təkliflərin hazırlanması;Gənclər, İdman və Turizm Nazirliyinin mətbu orqanlarınındövlət büdcəsindən qismən maliyyələşdirilməsi; Dövlət kütləviinformasiya vasitələrində gənclərin müntəzəm olaraq çıxışetməsi, öz yaradıcılıq potensiallarını gerçəkləşdirməsi üçünşəraitin yaradılması; Dövlət orqanları rəhbərlərinin gənclərləvaxtaşırı görüşlərinin təşkil olunması; Yeniyetmələr və gənclərarasında cinayətkarlıq və narkomaniyaya qarşı profilaktiktədbirlərin gücləndirilməsi; Yeniyetmələr və gənclər arasındahüquqi maarifçiliyi təkmilləşdirmək üçün lazımi tədbirlərinhazırlanıb həyata keçirilməsi.

Elm və təhsil sahəsində: Gənclərlə işləyən kadrlarhazırlamaq və onların ixtisasını artırmaq. Gənclərinproblemlərini öyrənmək, gənclər hərəkatında baş verənprosesləri təhlil etmək məqsədi ilə ali məktəblərin tədrisproqramlarında müvafiq ixtisasların təmin olunması; İstedadlışagird və tələbələrin üzə çıxarılması üçün fərdi tədrisproqramlarının hazırlanması; Elmi tədqiqat müəssisələrindəxüsusi nailiyyətlər əldə etmiş gənc alimlər üçün mükafat vətəqaüdlərin təsis edilməsi; Beynəlxalq müsabiqələrdə, elmikonfranslarda istedadlı şagird və tələbələrin iştirakını təminetmək üçün tədbirlərin görülməsi; Ali məktəblərin və elmitədqiqat müəssisələrinin laboratoriyalarını müasiravadanlıqlarla təchiz etmək üçün beynəlxalq fondların vəproqramların imkanlarından geniş istifadə edilməsi.


380

Ordu quruculuğu və hərbi-vətənpərvərlik tərbiyəsisahəsində: Ordudan tərxis olunmuş gənclərin məşğulluğu iləbağlı dövlət proqramının hazırlanıb həyata keçirilməsi; Təhsilmüəssisələrində hərbi hazırlıq fənninin tədrisi səviyyəsiniyüksəltmək üçün Azərbaycan dilində yeni dərsliklərin və əyanivəsaitlərin nəşr olunması; Orta məktəblərin hərbi hazırlıqdərslərinin maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi;Ümumtəhsil məktəblərində zabitlik peşəsinin təbliği vəşagirdlərin ali hərbi məktəblərə seçilib göndərilməsi işinintəşkili; Respublikanın şəhər və rayonlarında hərbi-texnikidəməklərin yaradılması və ya mövcud dərnəklərin işiningücləndirilməsi.

İqtisadiyyat sahəsində: İstedadlı gənclərin müasir peşə vəixtisaslar üzrə inkişaf etmiş ölkələrdə təhsil almalarına,istehsalat təcrübəsi keçmələrinə şərait yaratmaq; Gənc fermervə sahibkarlara dövlət tərəfindən güzəştli kredit, məqsədlidotasiya və subsidiyaların ayrılması barədə təkliflərinhazırlanması; İxtisaslı kadrların işlə təmin olunması məqsədiilə dövlət və qeyri-dövlət qurumlan tərəfindən ali məktəblərdəmüsabiqələrin keçirilməsi.

Gənclərin sosial problemlərinin həlli sahəsində: Gənclərüçün Kompleks Məşğulluq Proqramının işlənib hazırlanması;Qaçqınların və məcburi köçkünlərin məskunlaşdıqlarıərazilərdə yeni iş yerlərinin yaradılması, həmin iş yerlərinəxüsusən gənclərin cəlb olunması; Özəlləşdirilən müəssisə vətəşkilatlardan azad olunmuş gənclərin yeni peşələrə yiyələn-məsi və ixtisaslarının artırılması; Çadır şəhərciklərində, eləcədə məcburi köçkünlərin məskunlaşdıqları digər yaşayış məntə-qələrində təhsillə bağlı xüsusi proqramların həyata keçirilməsi;Şəhid ailələrindən olan, qaçqın və məcburi köçkün tələbələrinsosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasını nəzərdə tutan tədbirlərinhəyata keçirilməsi; Çadır şəhərciklərində, eləcə də qaçqın vəməcburi köçkünlərin məskunlaşdığı məntəqələrdə abituriyen-tlər üçün pulsuz test hazırlıq kurslarının təşkili; Azərbaycan


381

Respublikasının ərazi bütövlüyü uğrunda döyüş əməliyyatla-rında iştirak etmiş gənclərin sosial, iqtisadi, hüquqi müdafiə-sinin gücləndirilməsi üçün məqsədyönlü proqramların həyatakeçirilməsi; İşğal olunmuş rayonların gənclər və idman idarələ-rinə əlavə ştat vahidlərinin verilməsi; Gənc əlillərin, xüsusilətorpaqlarımızın müdafiəsi zamanı əlil olanların pulsuz minikmaşınları və mənzillərlə təmin olunması üçün əlavə tədbirləringörülməsi; Müharibə iştirakçısı olan xəstə və əlil gənclərinpsixoloji reabilitasiya və sağlamlıq mərkəzlərinin yaradılması;“Əlillərin Yaradıcılıq Evi”nin yaradılması; Azərbaycandankənarda təhsil almış gənc mütəxəssislər üçün Yeni Yasamalyaşayış massivində inşa olunan 135 mənzilli binanın tikinti-sinin başa çatdırılması; “Gənc ailəyə yardım” xüsusi proq-ramının həyata keçirilməsi; İnvestisiyalardan gənclər arasındaişsizliyin ləğv edilməsi üçün məqsədyönlü istifadə olunması.

Uşaq və yeniyetmələrin problemlərinin həlli sahəsində:Uşaqların təlim-tərbiyəsinin yaxşılaşdırılması və hüquqlarınınqorunması məqsədi ilə Dövlət Proqramının hazırlanıb qəbuledilməsi; Gənclər və İdman Nazirliyinin mərkəzi aparatındaUşaqlarla İş üzrə İdarənin yaradılması; Dövlət mülkiyyətindəolan keçmiş pioner düşərgələrinin bazasında vahid “RespublikaUşaq İstirahət və Sağlamlıq Mərkəzi”nin yaradılması; Uşaqyaradıcılıq mərkəzlərinin maddi-texniki bazasının gücləndiril-məsi, onların nəzdində müxtəlif mədəni, elmi-texniki dərnək-lərin təşkil edilməsi və ya mövcud dərnəklərin işinin canlan-dırılması; Uşaq və yeniyetmələr üzrə beynəlxalq standartlarauyğun statistika sisteminin hazırlanması.

Mədəniyyət sahəsində: İstedadlı yeniyetmələrin və yaradıcıgənclərin sosial, iqtisadi və s. problemlərinin həllinə yönəlmiş,onların öz qabiliyyətlərini inkişaf etdirmələrinə kömək edənxüsusi dövlət proqramının hazırlanması; Mədəniyyət sahəsindəyüksək nailiyyətlər qazanmış gənclərin mükafatlandırılmasıüçün müvafiq təkliflərin hazırlanıb Azərbaycan RespublikasıPrezidentinə təqdim olunması; Dövlət Televiziya kanallarında


382

mədəniyyət sahəsində istedadlı gənclərin fəaliyyətinin genişişıqlandırılması; Orta ümumtəhsil məktəblərində istedadlıuşaqların aşkar edilməsi və onların inkişaf etmələri üçünmüsabiqələrin, olimpiadaların, festivalların keçirilməsi;Mədəniyyət sahəsində uğurlar qazanmış gənclərin beynəlxalqtədbirlərdə iştirakına şərait yaratmaq; Gənc və peşəkarkulinarların olimpiadalarının müntəzəm keçirilməsi.

Bədən tərbiyəsi və idman sahəsində: Gənclərin Vətəninmüdafiəsinə hazırlanması məqsədi ilə müvafiq idmannövlərinin maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi;Azərbaycan idmançılarının yüksək səviyyədə hazırlığını təminetmək məqsədi ilə Gənclər, İdman və Turizm Nazirliyinəzdində Respublika İdman Tibb Mərkəzinin yaradılması;Dənizkənarı Milli Parkın bərpası və yenidən qurulması başplanını hazırlayarkən ərazidə müvafiq idman qurğularınınyaradılmasının nəzərdə tutulması; Gəncə, Lənkəran, Yevlaxşəhərlərində və Şəmkir rayonunda fəaliyyət göstərən idmanməktəblərinə məxsus idman qurğularının bərpası;Respublikada fəaliyyət göstərən bədən tərbiyəsi və idmanqurğularının tikintisi, istismarı və icarəyə verilməsi ilə bağlıtəkliflərin hazırlanması.

Gənclərin beynəlxalq əməkdaşlığı sahəsində: Beynəlxalqtədbirlərdə iştirak etmək üçün xarici dövlətlərə səfərə gedəngənclərə “Azal”a məxsus olan təyyarələrə biletlərin güzəştliqiymətlərlə satılması; Beynəlxalq əlaqələr qurmuş gənclərtəşkilatları nümayəndələrinin diplomatiyanın əsaslarınayiyələnmələri üçün xüsusi kursların təşkili; Beynəlxalq gənclərtəşkilatları və fondlarının Bakıda nümayəndəliklərininaçılmasına şəraitin yaradılması; Gənclər təşkilatlan fəallarınınxarici ölkələrdə təhsil alması, təcrübə və ixtisasartırmakurslarına göndərilməsi üçün şəraitin yaradılması; BakıdaDünya Azərbaycanlı Gənclərinin Konqresinin keçirilməsinədair təkliflərin hazırlanması (157).


383

Gənclər və idman nazirinin müavini İntiqam Babayev buhaqda bildirir ki, ölkədə gənclərlə iş dövlət səviyyəsindəqurulub. Ötən vaxtlar ərzində Azərbaycanda bir neçə nüfuzlubeynəlxalq tədbirlər keçirmişik. İlk dəfə olaraq QərbiAvropadan kənarda – Azərbaycanda Avropa Gənclər Forumukeçirildi. Bu, Azərbaycana böyük etimad idi. Çünki dövlətingənclər siyasətini Qərbi Avropa görür və qiymətləndirirlər(139). Prezident İlham Əliyevin istedadlı gənclərlə bağlı ikisərəncamı olub. Bir sərəncamla gənc istedadlar 300 manathəcmində təqaüd alırlar. Digər sərəncam isə həm yaşlı, həm dəgənc nəsil üçün nəzərdə tutulur. Belə ki, gənc bəstəkar, rəssamvə yazarlar üçün əlavə mükafatlar müəyyənləşib. Bu, öz-özlüyündə dövlət səviyyəsində əlavə stimul yaradır ki, gəncləryaradıcı işlərini həvəslə davam etdirsinlər. Sosial ipoteka gəncailə və hərbi qulluqçular üçün nəzərdə tutulub.

Milli Məclisin deputatı Əkrəm Abdullayev də bu fikirdədirki, Dövlətimiz gənclərin intellektual potensialının güclənməsiüçün bütün imkanları yaradıb. Ümummilli liderin zəngin vəmöhtəşəm dövlətçilik fəaliyyətində gənclər siyasəti hər zamanxüsusi yer tutmuşdur. Azərbaycan Prezidentinin 2007–2015-ciillərdə “Azərbaycan gənclərinin xarici ölkələrdə təhsili üzrəDövlət Proqramı”nın təsdiq edilməsi barədə sərəncamıgəncliyə göstərilən diqqətin parlaq təzahürüdür.

Təbii ki, gənclərin çoxsaylı problemlərinin həlli yeniyanaşma yolları tələb edir. Müasir ictimai-siyasi arenanınsürətli inkişaf mərhələsinə şahidlik etdiyimiz bir zamandaAzərbaycan gəncliyinin problemlərinə baxış prizmasıyenilənməlidir. 2007-ci ilin Gənclər ili elan olunması ilə dövlətvə idarə strukturları növbəti dəfə bütün qapıların istedad vəpotensiala sahib gənclərimizin üzünə açıq olduğunu barizolaraq göstərdi (139).

Təhsil nazirinin müavini Elmar Qasımova görə ölkənintəhsil sistemi dövlətin qayğısı nəticəsində sürətlə inkişaf edir.Əlamətdar hadisələrdən biri də budur ki, bütün ali


384

məktəblərimiz Boloniya prosesinə qoşulmaq üzrədir. Hal-hazırda xarici ölkələrdə dövlət xətti ilə 1000 nəfərdən artıqtələbə təhsil alır. Ancaq dövlət başçısının təsdiq etdiyiProqrama əsasən 2015-ci ilə qədər 5 minə yaxın tələbəninxaricə təhsil almağa göndərilməsi gözlənilir. TQDK-nınkeçirdiyi qəbul imtahanı nəticəsində ən yüksək bal toplanmıştələbələr bu proqramda iştirak edə bilir. Bundan əlavə, özüxarici dövlətlərin ali məktəblərinə daxil olan tələbələr buproqramda iştirak edərək təhsillərini davam etdirə bilirlər(139).

Təhsil işçilərinə qayğı daim dövlət rəhbərliyinindiqqətindədir. Əsası Ümummilli Lider Heydər Əliyevtərəfindən qoyulan bu diqqət və qayğı bu gün Prezident İlhamƏliyev tərəfindən layiqincə davam etdirilir. Ölkəmiz inkişafetdikcə və maliyyə vəziyyəti yaxşılaşdıqca, müəllimlərin sosialdurumun yaxşılaşması istiqamətində addımlar atılır. Hər il1100 müəllim yüksək təminatla ucqar kənd rayonlarındaişləməyə göndərilir (139).

Bu gün Azərbaycanda idarəetmə bacarığı ilə seçilən,intellektual, dünyagörüşlü yeni bir nəsil yetişməkdədir. Sevin-dirici haldır ki, bu gün gənclərin çoxu hələ on il bundan əvvəlAzərbaycanda çox az adamın bildiyi peşələrə yiyələniblər.Kompyuter şəbəkəsi inkişaf edib, xarici dillərə həvəs artıb.

Cəmiyyətdə gənclər təşkilatlarının rolu daha çox onlarınüzvlərinin sosial fəallığı ilə müəyyən edilir. Sosial fəallıq isə öznövbəsində bir çox amillərdən, ən əvvəl gənc nəslin sosial-iqtisadi vəziyyətindən və siyasi mövqeyindən asılıdir.

Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev müsahibələrininbirində demişdir: “Azərbaycan müstəqil dövlət kimi bərqərarolduğu ilk mərhələdə, ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərindəgənclər siyasəti demək olar ki, ümumiyyətlə yox idi. Gənclərəheç bir diqqət göstərilmirdi, onların bir çoxu müharibədə həlakolmuş, çoxları lap gənc yaşlarından zərər çəkmiş, əlilolmuşdur. Bu bizim üçün sağalmaz yaradır və sakitləşməyən


385

ağrıdır... Buna görə də dövlətdə gənclər siyasətininformalaşmasının birinci mərhələsi çox çətin idi. Üstəlikdövlətin gənclərlə ciddi surətdə məşğul olması üçün vəsait dəyox idi. Azərbaycanda iqtisadi hərc-mərclik və dağıntı hökmsürürdü. Gənclər necə deyərlər yada düşmürdü. Lakintəxminən 1995-ci ildən Azərbaycanın iqtisadi və sosialhəyatında sabitləşmənin başlandığı vaxtdan bu məsələyə böyükəhəmiyyət verilir. Gənclər İdman və Turizm Nazirliyiyaradılmışdır. Məncə heç də bütün ölkələrdə belə nazirlikyoxdur. Çoxsaylı gənclər təşkilatları yaradılmışdır. Beləliklə,gənclər həyatın bütün sahələrində iştirak edirlər. Parlamentdədə seçkilərdən-seçkilərə gənclərin sayı artır, dövlət idarəetməorqanlarında da həmçinin. Bu isə çox müsbət meyardır, çünkibütün bu adamlar təxminən 20-30 ildən sonra ölkəmiz üçünməsuliyyət daşıyacaqlar” (47, 3 fevral 1996).


386

Azərbaycanda turizmin inkişaf perspektivlərivə mədəni-asudə vaxtin dəyərləndirilməsi

Bu gün turizm problemlərinin öyrənilməsi nəinki sosial-iqtisadi, hətta böyük mədəni-siyasi əhəmiyyət kəsb etməkdədir.Çünki, getdikcə daha çox mədəniyyət hadisəsinə çevrilməkdəolan turizm fenomeni artıq elmi-mədəni fikirdə bir kulturolojiproses kimi izlənilməkdə, araşdırılmaqda və dəstəklənmək-dədir. Zaman ötdükcə dünyanı vahid bir insanlıq evi kimi qəbuledən və bəşəri dəyərləri önə çəkən qurum və təşkilatlar, fərd vəcəmiyyətlər turizmin insan həyatının ayrılmaz bir tərkib hissəsihalına gəldiyini, iqtisadiyyatın, elmin və mədəniyyətininkişafına təkan verən təsiredici bir gücə malik olduğunu etirafetməkdədirlər. Turizmin bir mədəniyyət faktı, bəşəriyyətintəminatlı və təhlükəsiz gələcəyi üçün geniş perspektivlər açanbir kulturoloji proses kimi tədqiqi və təbliği problemləri indihəmişəkindən daha aydın dərk olunmaqdadır.

YUNESKO və Beynəlxalq Turizm Təşkilatının elmi vəmədəni turizmə dair 1976-cı il Xartiyasının tövsiyələri, ÜTT-nin turizm sahəsində təşkil etdiyi 1980-ci il Manila DünyaTurist Konfransının bütün dünya dövlətlərinə müraciəti bu gündə öz əhəmiyyətini saxlamaqdadır. Manila Konfransı bəyanetmişdir ki, turizm sülhü və sabitliyi bərqərar edən, iqtisadiinkişafa təkan verən, insanların bir-birini anlamasının vəmillətlərarası əlaqələrin inkişafının mənəvi və intellektual əsasıolmalıdır. Bu ideyanın gerçəkləşdirilməsi üçün Manila Kon-fransının tövsiyəsində göstərilir ki, gənclərin tədris proqram-larına, əldə edəcəkləri sənətdən asılı olmayaraq, turizminöyrənilməsi əlavə olunsun. Bir məqam xüsusilə vurğulanmışdırki, turizmin mənəvi və tərbiyəvi dəyərləri onun iqtisadi dəyər-lərindən üstündür. İnsanların sağlam ruhda formalaşmasında vətərbiyə olunmasında turizmin rolu əvəzedilməzdir.

Eyni zamanda turizmin bütün inkişaf qanunlarını vəxüsusiyyətlərini dərk etmək üçün onun sistem şəklində öyrənil-


387

məsi zəruridir. Ona görə ki, turizm elmi müxtəlif elmlərin(tarix, coğrafiya, marketinq, informasiya, planlaşdırma, iqtisa-diyyat, idarəetmə, hüquq və s.) bir-birinə inteqrasiyası nəticə-sində əmələ gəlmişdir.

YUNESKO-nun bir sıra sənədlərində elm, təhsil və mədə-niyyətə, eləcə də turizmə yeni yanaşmalar ifadə edilməkdədir.Belə ki, YUNESKO-nun Baş direktoru Koyitiro Matsurrinin2000-ci il mart ayının 14-də Berlindəki çıxışında elmi, mədənivə təbii irsə münasibətin perspektivləri nəzərdən keçirilmiş,mədəniyyət hadisəsi olan turizmdən elmin və sülhün tərəqqisinaminə istifadə edilməsinin zəruriliyi vurğulanmışdır. XXI əsrəistiqamətlənmiş bu yanaşma, elm, təhsil, mədəniyyət, idman vəturizm sahəsində qarşılıqlı əlaqələrin möhkəmləndirilməsi,eləcə də turizmin inkişafının mədəni sərvətlərin qorunmasına,təbliğinə və mədəni tərəqqiyə yönəldilməsi baxımındanəhəmiyyətli bir kulturoloji konsepsiya kimi dəyərləndirilə bilər.

Turizmin inkişafı istiqamətində son illərdə yeni kəmiyyətvə keyfiyyət dəyişiklikləri müşahidə edilməkdədir. Elmi vəmədəni turizmə diqqət artırılmaqda, elmi ekspedisiyalar turizmsferasi kimi qəbul edilməkdə və elmi turizmə XXI əsrin yenifenomeni kimi yanaşılmaqdadır. Turizmdə elmi və mədənidəyərlərin çəkisini artırmaq üçün YUNESKO “Elm – Mədə-niyyət – Rekreasiya – Turizm – Təhsil” leytmotivini elmi stra-tegiya kimi dəstəkləməkdədir.

“Mədəni və ya dərk edilmiş turizm”, “Turistik maraqlarınformalaşmasında mədəniyyət elementlərinin polu”, “Turizmdəmədəni-tarixi və təbii irsin qorunması və istifadəsi” mövzula-rına dair elmi tədqiqatlar mədəniyyəti turistik motivasiyalarınəsas amili kimi təqdim edir.

Artıq bir danılmaz faktdır ki, turizm, son illərdə dünyanın,o cümlədən Azərbaycanın ən dəbdə olan sektorlarından birinəçevrilmişdir. Müasir dövrdə dünya əhalisinin təxminən 10%-ibeynəlxalq turizm hərəkatına qatılmaqdadır. Ölkədaxili turizmproseslərinə qoşulan insanların sayı məsələsində isə əldə dəqiq


388

məlumatlar yoxdur. Digər tərəfdən turizmin dünya iqtisadiyyatıiçərisindəki yeri də müntəzəm artmaqdadır. Aparılan araşdır-malar, yaxın illərdə turizmin dünya iqtisadiyyatının ən önəmlisektorlarından biri olacağını göstərməkdədir. Dünya TurizmTəşkilatının araşdırmaları, turizm proseslərinə qatılan insan-ların sayının və turizmin iqtisadi təsirlərinin daha da artacağınıortaya qoymaqdadır.

Digər tərəfdən, turizm son illərdə iqtisadi təsirləri ilə yana-şı, ətraf mühitə olan təsiri ilə də daha artıq gündəmdə olan vəmüzakirə edilən sektorlardan biridir. Turizmin daimi xarakterdaşımayan bir yerdəyişdirmə prosesi olması və bu proseslərindünya miqyasında getdikcə təmiz təbii mühitlərə doğru yönəl-məsi, turizmlə ərtaf mühutin qaşılıqlı əlaqəsinə dair müza-kirələri müntəzəm olaraq gündəmdə saxlamaqdadır.

Dünya hər gün ağlasığmaz və izlənilməsi çətin olan birsürətlə dəyişməkdədir. Dünən əsas kimi qəbul etdiyimizdəyişikliklər qısa bir müddətdə keçərsiz hala gəlməkdədir.Dünya tarixinin önəmli bir keçid məqamına şahidlik edirik.İnformasiya texnologiyaları inanılmaz bir sürətlə inkişafetməkdə, dünya qlobal kənddən də artıq, bir evin otağı halınagəlməkdədir. Bütün bu inkişafların turizm sektoru və turizmfənni ilə əlaqəli məsələlərdən təsirsiz ötüşəcəyini gözləməkmümkün deyildir. Ta əvvəldən üzü bəri “qlobal bir sektor” olanturizm, dünyanın içində olduğu yeni nizamdan və bu nizamınmüəyyənləşdiricisi və istiqamətləndiricisi olan amillərdən həran təsirlənməkdə və dəyişikliyə uğramaqdadır.

Təbii ki, mütəşəkkil və düzgün turizm siyasətininformalaşdırılması və bunun uğurlu surətdə həyata keçirilməsiheç də asan məsələ deyil. Çünki bu məsələdə, ölkənin yalnızturizm resurslarının və potensial imkanların olması hər şeyihəll etmir. Bu səbəbdəndir ki, kifayət qədər turizm resurlarıolduğu halda, ölkəmiz beynəlxalq aləmdə hələ də turizmregionu kimi tanına bilməmişdir. Yalnız son illərdə bu sektoruninkişafı üçün siyasi, iqtisadi və sosial-mədəni imkanlar


389

yarandığını nəzərə alsaq, gələcəkdə Azərbaycanda turizminperspektivlərinə nikbin baxmaq olar. Xüsusilə də, son vaxtlarturizmin inkişafına yönəlmiş layihələr bu sahənin gələcəyinəümidverici nəzərlərlə baxmağa imkan verir.

Azərbaycan Respublikasının turizm sahəsində siyasətininəsas prinsipləri 1999-cu il iyun ayının 4-də qəbul edilmiş“Turizm haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu”nda,2002-ci ilin avqust ayında təsdiq olunmuş “AzərbaycanRespublikasında 2002 – 2005-ci illərdə turizmin inkişafına dairDövlət Proqramı”nda, Azərbaycan Respublikasının Prezidentitərəfindən 2004-cü ilin fevral ayında təsdiq edilmiş“Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı(2004 – 2008-ci illər) Dövlət Proqramı”nda və 2007 – 2017-ciillər üçün nəzərdə tutulmuş Dövlət Proqramında öz əksinitapmışdır. Azərbaycan Respublikasında qanunvericilikləmüəyyən edilmiş turizm siyasətinin mahiyyəti və əsasprinsipləri vətəndaşların istirahətə olan hüquqlarını müdafiəetməkdə, öz ölkəsində və xarici ölkələrdə sərbəst hərəkətetməsinə şərait yaratmaqda, ətraf mühitin qorunmasına dairtədbirlər həyata keçirməkdə, turizm sahəsində təhsil və maarif-çilik fəaliyyətlərinə dəstək verməkdədir. Yeni iş yerlərininaçılması, milli gəlirlərin artması, beynəlxalq əlaqələrin geniş-lənməsi, tarixi abidələrin və turizm obyektlərinin qorunması vərestavrasiyası kimi tədbirlər nəticədə mədəniyyətin inkişafınavə insanların rifahının yaxşılaşdırılmasına təkan verir.

Turizmin inkişafında vacib amillərdən biri də bu sahədəkadrların hazırlanmasıdır. Turizm dinamik bir proses olduğuüçün turist bazarı çox dəyişkənlik göstərməkdədir. Belə birdinamik və dəyişkən şəraitdə yalnız savadlı, yaxşı hazırlıqlı vətəcrübəli kadrlar rəqabətə dözümlü turist məhsulu hazırlaya vəsata bilərlər. Bu gün Azərbaycanda turizmin ayrı-ayrı sahələri,o cümlədən mədəni xidmət, istirahət və əyləncə, informasiyavə kommunikasiya, nəqliyyat və yerləşdirilmə obyektləri üçün


390

işin texnologiyası ilə bağlı, həmçinin digər sahələr üzrəixtisaslaşmış kadrlar hazırlığına böyük ehtiyac duyulmaqdadır.

Məhz ona görə də bu gün Azərbaycanın turizm sektorundamüşahidə edilən dəyişikliklər, qısa bir zaman müddətində öztəsirini turizm təhsili sahəsinə də göstərmişdir və bu sahədəkitəhsil qurumlarının sayı getdikcə artmaqdadır. Artıq bu gün alitəhsil müəssisələrində turizm ixtisasları üzrə peşəkar kadrhazırlığı işinə ciddi fikir verilməkdədir. Bu sahədə ali təhsillimütəxəssis hazirlığı ilə yanaşı, eyni zamanda elmi araşdırmalaraparılır, monoqrafiyalar və dissertasiyalar yazılır, dərsliklərnəşr edilir. Məsələn, Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət vəİncəsənət Universiteti və Azərbaycan Turizm İnstitutundahəyata keçirilən kadr hazırlığı bu sahədə görülən işlər sırasındaçox mühüm əhmiyyət daşımaqdadır. Lakin nəzəri biliklərinpraktikaya tətbiqi üçün mütləq bu sahədə mövcud olanbeynəlxalq elmi və praktik təcrübələr mənimsənilməli,ölkəmizin təbii, maddi və mədəni imkanları araşdırılmalı vəbunların məqsədyönlü istifadəsi üçün layihələr hazırlanmalıdır.Və bu istiqamətdə Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət vəİncəsənət Universitetində görülən işləri qənaətbəxş hesabetmək olar. Artıq bir neçə ildən bəri turizm sahəsindəmütəxəssis hazırlığının müsbət nəticələri göz qabağındadır. Bumənada Kulturologiya fakültəsinin Tətbiqi kulturologoyakafedrasında bir sıra elmi və pedaqoji nailiyyətlərqazanılmışdır. Turizm ixtisasları üzrə bir sıra fənlərdənproqramlar işlənilmiş, elmi-tədqiqat işləri yazılmış və“Turizmin əsasları” dərsliyi nəşr edilmişdir.

Milli Məclisin Sosial siyasət daimi komissiyasının sədrmüavini Musa Quliyevin fikrincə Azərbaycanda turizmininkişafı üçün böyük imkanlar var. Ən önəmli layihələrdən biri“Kurortlar və sanatoriyalar haqqında" qanun layihəsidir.Azərbaycanda son illərdə qeyri-neft sektorunun inkişafına,xüsusilə prezidentin tapşırıq və fərmanları ilə Azərbaycanıntəbiətinin potensialından istifadə, ölkəyə turist axınının


391

yaxşılaşdırılması, Xəzərboyu ərazilərdə kurort, sanatoriya vədigər istirahət yerlərinin yaradılması prosesinə ciddi diqqətyetirilir. Azərbaycanın digər turist ölkələrindən geri qalmayangözəl təbiəti var.

Mədəni turizm də Azərbaycanda inkişaf sektoru kiminəzərdən keçirilir, çoxtərəfli və ikitərəfli himayə, habelə xariciinvestorların layihə yardımları ilə dəstəklənir. Azərbaycanlılarturizmə məşğulluq yarada və gəlir gətirə biləcək inkişafpotensialı kimi baxırlar. Ölkədə zəngin muzey və rəsmqalereyaları, tarixi abidə və şəhərlər, məscidlər və kilsələr,məbədlər, irs parkları, karvansaralar, tarixin əbədiləşdiyi çoxluyerlər vardır. Bu ölkə həmçinin güclü ənənəvi mədəniyyətə,adət və ənənələrə, hərarətli qonaqpərvərlik ruhuna malik,habelə uzun əsrlər boyu qədim ticarət yollarının üzərindəyerləşmiş bir ölkədir. Azərbaycanda mədəni turizmin inkişafı,onun həm milli, həm də beynəlxalq səviyyədə cazibədar olmasıüçün bir sıra şərtlərin hökmən yerinə yetirilməsini tələb edir:zəruri infrastrukturlar yaxşılaşdırılmaqla yanaşı mədəni turizmyerlərinin (ətrafın, küçənin, reklamların) cazibədarlığı inkişafetdirilməli; kifayət qədər təlim görmüş işçi heyətinəyiyələnməli; ziyarət ediləcək mənzərəli yerlər turist xidmətlə-rilə əhatə olunmalı, turistlər üçün görüşlər və oriyentasiya sis-temləri (informasiya, tərcümə, bələdçilər, kataloqlar) inkişafetdirilməli, turizm sahəsində kiçik və orta müəssisələrin saycaartması təşviq olunmalı; sovet hakimiyyəti dövründən sonrakıyeni milli irs şüurunun yayğınlaşmasına çalışılmalıdır.

Avropa Şurası ekspertlərinin Azərbaycan mədəniyyəti iləbağlı hesabatlarında deyilir ki, mədəni turizm Azərbaycanıninkişafında ən mühüm dəyərlərdən və beynəlxalq səviyyədəölkənin imicinin yayılması imkanlarından biridir. Ölkəninnəhəng turizm potensialının inkişafı baxımından bizaşağıdakıları nəzərdə tutmağı tövsiyə edirik:

– Milli mədəni turizm strategiyasını və onun meyarlarınıinkişaf etdirmək;


392

– Turizmin inkişafı üçün zəruri olan infrastrukturlarla –yol, xidmət, elektrik şəbəkələrinin modernləşdirilməsi ilə bağlınazirliklər arasında əməkdaşlıq yaratmaq;

– Mədəni məlumatlılığın, qiymətləndirmə vəmonitorin¬qin, Azərbaycan mədəni marşrutlarının və s.genişlənməsini təşkil etmək;

– İnformasiyalar yaymaq; tərcümələr, soraq kitabçaları,YUNESKO-nun Dünya İrsi haqqında məlumatlar, internetdəmədəni turizm və xəbərlər buraxılışı;

– Müəssisələr arasında əməkdaşlıq; özəl sektor tərəfindəndəstək və marketinq, layihələrin inkişafına dəstək, əməkdaşlıqvə siyasət sferasında menecment;

– İctimai və özəl sponsorluğun dəstəklənməsi vəgenişləndirilməsi;

– Təşkilatçılığın inkişafı; məşğulluq üçün stimullar,əlaqələr, turizm məsələləri qrupu;

– Beynəlxalq marketinq; müxtəlif bazarların, mədəniyyətfestivallarının və s. genişləndirilməsi və dəstəklənməsi;

– Zəngin Azərbaycan mədəniyyətinin spesifikxüsusiyyətlərinin inkişaf etdirilməsi;

– Ölkədəki çoxmədəniyyətliliyin və onun mədəniçoxçeşidliliyinin əhəmiyyətinin inkişaf etdirilməsi.

MDB ölkələrinin əksər vətəndaşları üçün Azərbaycanagələrkən viza almaq zərurəti yoxdur. Digər ölkə vətəndaşlarıxaricdəki Azərbaycan səfirliyində və yaxud Bakıdakı HeydərƏliyev beynəlxalq aeroportunda özəl şəxsdən və ya turistagentliyindən aldığı dəvət əsasında viza əldə etməlidir. Adigiriş-çıxış vizası üçün etibarlılıq müddəti 3 gündən 3 aya qədərmüəyyən edilmişdir. Çoxdəfəli giriş-çıxış vizası üçün isə bumüddət 1 ilə qədərdir. Əgər viza bu müddət ərzində istifadəolunmazsa o, etibarsız hesab edilir. Qayıdış vizası 1 aya qədərolan müddətdə qayıdacaqları təqdirdə Azərbaycan Respubli-kasını tərk edən, şəxsi pasportu olan əcnəbilərin müraciəti iləverilə bilər. Bu viza Azərbaycan Respublikasından çıxma


393

tarixindən keçən altı ay ərzində istifadə edilməzsə, özetibarlılığını itirir.

Azərbaycanda qalmaq üçün viza müddətini uzatmaqistəyən əcnəbilər onların hal-hazırdakı vizalarında göstərilənmüddətin bitdiyi vaxtdan əvvəl bunu etməlidir.

Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər NazirliyininKonsulluq İdarəsindən viza almaq üçün aşağıdakı sənədləritəqdim etmək lazımdır: Doldurulmuş viza üçün ərizə anketformasının bir nüsxəsi (ərizə anket formasının surəti də olabilər); Pasport; Ərizə anket formasında pasport üçün nəzərdətutulan ölçüdə şəkil; Rüsum ödənişi ilə bağlı qəbz; Qəbul edəntərəfin dəvət məktubu.

Azərbaycan Respublikasına gəlmək üçün viza olmadığıtəqdirdə, təyyarə ilə gələn əcnəbilər Bakının H.Əliyev adınaBeynəlxalq Hava Limanında qısa müddət ərzində adi girişvizası ala bilər. Rüsum ödənişindən əlavə aşağıdakı sənədlər dətələb olunur: Doldurulmuş viza ərizə anket formasının birnüsxəsi (ərizə anket formasının surəti də ola bilər); Pasportüçün nəzərdə tutulan şəkil və ya pasportun surəti.

Azərbaycanda sərbəst-asudə vaxtı dəyərləndirmə fəaliyyəti;mərkəzi və yerli idarələr, universitetlər, ictimai cəmiyyəttəşkilatları vasitəsilə və fərdlərin özləri tərəfindən həyatakeçirilməkdədir. Lakin təşkilatlar arasındaki koordinasiya,mütəxəssis personal və maliyyələşmə çatışmazlığı problemləridavam etməkdədir.

Gənclərin sərbəst vaxtında məlumat alması, bacarıqlarınıartırmaları və peşə qazanmaları məqsədilə tərbiyələndirilməsi,küçə uşaqlarının və əlillərin cəmiyyətə qazandırılmasıməsələləri ilə bağlı səylər yetərsiz qalmaqdadır. Xüsusilə,gecəqondu qismində və ətraf yerlərdə bacarıq artırıcı və peşəqazandırıcı fəaliyyətlərlə bağlı problemlər aradanqaldırılmamışdır.

Bu problemlərlə yanaşı, qeyd edilməlidir ki, son vaxtlaqrespublikamızda gənclərin asudə vaxtlarının səmərəli keçmə-


394

sinə dair bir sıra layihələr həyata keçirilməkdədir. Nümunəüçün deyək ki, bu yaxınlarda “Xəmsə” intellektual oyun təşkilolundu. Bu çempionatda ölkə üzrə 400 komanda iştirak etdi.Digər oyun isə kompüter oyunları idi. “Bu vətən bizimdir” yaydüşərgələrinin də təşkil olunması gənclərin asudə vaxtlarınınsəmərəli keçməsi baxımından əhəmiyyətli olub.

Hazırda, dövlətin gənclər siyasəti haqqında proqramınicrası bütün sahələr üzrə davam etdirilməkdədir. Cənab İlhamƏliyev prezident seçildikdən sonra dövlətin gənclər siyasətiyeni mərhələyə qədəm qoyub. Dövlətin gənclər siyasətilə bağlıəsas məqsədi mənəviyyatı möhkəm, əqidəli, vətənpərvər vəeyni zamanda yüksək intelektə və geniş dünya görüşə malikolan gənc nəsil yetişdirməkdir.


395

MƏDƏNİYYƏTƏ DÖVLƏT QAYĞISI VƏBEYNƏLXALQ ƏMƏKDAŞLIĞIN ƏMƏLİ

NƏTİCƏLƏRİ

Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları Fondu və Heydər ƏliyevFondunun mədəniyyət sahəsində fəaliyyəti

Qloballaşma dövründə unikal və universal dəyərləri özündəbirləşdirən, ictimai inkişafın xüsusi bir modeli – Azərbaycanmodeli get-gedə geniş miqyas alır, bəşər ruhunun Azərbaycanmədəniyyəti adlı unikal bir məhsulu yayılır. Heydər ƏliyevFondunun prezidenti, YUNESKO-nun və İSESKO-nunxoşməramlı səfiri, millət vəkili Mehriban xanım ƏliyevaYUNESKO-nun 60 illiyinə həsr edilmiş “Sivilizasiyalararasıdialoq” həftəsi çərçivəsində Parisdə keçirilmiş “Azərbaycan:mədəniyyətlərin və sivilizasiyaların qovuşuğunda” adlıtədbirdəki çıxışında demişdir: “Azərbaycan zəngin mədəni irsivə ənənələri ilə fərqlənən qədim diyardır. Azərbaycan əsrlərboyu sivilizasiyalararası dialoqun aparılmasında mühüm roloynamışdır. Ölkəmiz Şərqlə Qərbin qovuşduğu məkandayerləşir. 1918-ci ildə Şərqdə ilk demokratik cümhuriyyət məhzAzərbaycanda yaradılmışdır. Bu, bütün islam aləmində Avropatipli ilk parlament respublikası idi. Bununla bərabər, islamölkələri arasında opera, balet, teatr, qadın məktəbləri, azadmətbuat, kişilər və qadınlar üçün bərabər seçki hüququ ilk dəfəməhz Azərbaycanda formalaşmışdır. Bu gün AzərbaycanAvropa dəyərlərini qəbul edən və getdiyi yolu tam dərk edənmüasir ölkəyə çevrilmişdir. Uğurlu inkişafın mühümamillərindən biri ondan ibarətdir ki, Azərbaycan dünyəvidövlətdir, yüksək tolerantlığı ilə fərqlənən ölkədir” (80, s. 5).

Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları Fondu və Heydər ƏliyevFondunun mədəniyyət sahəsindəki fəaliyyətini yüksək dəyərləndirənYUNESKO-nun baş direktoru Koişiro Matsuura demişdir:“Azərbaycanın birinci xanımı Mehriban xanım Əliyeva on ilbundan öncə Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları Fondunu


396

yaratmış və həmin Fondun çərçivəsində böyük işlərgörülmüşdür. Mən onun bu sahədəki fəaliyyətini izləyir vəyaxından öyrənirdim. Mən gördüm ki, bu sahədə Mehribanxanımın xidmətləri əvəzsizdir... İndi o, nəinki Azərbaycanda,həm də regional miqyasda, hətta deyərdim ki, qlobal miqyasdafəaliyyət göstərir” (80, s. 3).

Həqiqətən də intellektual elitanın parlaq nümayəndəsi olanMehriban xanım Əliyeva mədəniyyətin və biliklərin müxtəlifsahələri arasında, Şərq ilə Qərb arasında yeni perspektivliəlaqələr yaradır. Azərbaycanın birinci xanımı öz çıxışlarındaümumdünya miqyasında inkişafın müasir vektorunun dərkedilməsi şəraitində milli ənənələrin qorunub saxlanmasınınzəruriliyini dəfələrlə qeyd etmişdir. Axı ənənə toxunulmazsayılan norma, ideya və predmetlərin donub qalmış toplusudeyil. Biz ənənənin kreativliyini, onun müasir dövrün qlobalproblemləri labirintində öz orijinal yolumuzu tapmağa imkanverən nəhəng yaradıcı potensialını nəzərdən qaçıra bilmərik.

Mehriban xanım Əliyevanın fəaliyyətinin qlobal xarakteribizim mədəniyyətin inkişafın aparıcı amilinə və stratejiresursuna çevrilməsinə şərait yaradır. Bu məsələdə ölkəmizdəyaradılan Heydər Əliyev Mərkəzi xüsusilə rol oynayacaqdır.Mərkəz bütün cəmiyyət miqyasında biliklərin idarə edilməsifunksiyalarını yerinə yetirməkdən əlavə, ölkəmizininformasiya, təhsil və mədəni məkanının vəhdətini qoruyubsaxlamağa şərait yaradacaqdır. Multimədəniyyət ideyalarınıtəcəssüm etdirən bu Mərkəz dünyanın mədəni sərvətləriniözündə cəmləşdirməklə XXI əsrin çağırışlarına Azərbaycanınintellektual və mədəni cavabı olacaqdır. Millətin intellektualsərvətlərinin toplanması, qorunması, sistemləşdirilməsi vəistifadəsi ilə bağlı çoxfunksiyalı bir təsisat olan Mərkəz HeydərƏliyevin unikal dövlət quruculuğu və mədəni quruculuqtəcrübəsinə əsaslanan elitaların siyasi mədəniyyətiniformalaşdırmaq məqsədini də qarşıya qoyacaq (80. s. 5-6).


397

İSESKO-nun xoşməramlı səfiri qismində nitqindəMehriban xanım demişdir: “Hazırda İslam Ölkələrinin Təhsil,Elm və Mədəniyyət Təşkilatı ilə Heydər Əliyev Fondu arasındaəməkdaşlıq üçün çox geniş imkanlar mövcuddur. Bildiyinizkimi, Heydər Əliyev Fondu yaradıldığı andan elmin və təhsilininkişafını, milli mədəni irsimizin qorunub saxlanmasını özününfəaliyyətinin prioritet istiqaməti kimi müəyyən etmişdir. Bizqısa müddətdə çoxsaylı layihələr həyata keçirmiş, böyükuğurlar qazanmışıq”. Modernizmin və ənənəviliyin bənzərsizsinergetizmi, universializm və milli qürur hissləri, tolerantlıqvə dövlət mənafelərinin qorunmasında prinsipiallıq, alternativ-lərin nəzərə alınması və gələcəyin dəqiq strateji planlaşdırıl-ması kimi xüsusiyyətləri ilə seçilən Azərbaycan siyasimədəniyyəti Mehriban xanımın şəxsində özünün parlaqifadəsini tapmışdır. Xarici ölkələrdən, o cümlədən Rusiyadanolan mütəxəssislərin fikrincə, baş redaktoru Mehriban xanımƏliyeva olan “Azərbaycan – İrs” jurnalı Azərbaycanmədəniyyətinin, ölkənin tarixinin həqiqi tükənməz mənbəyi,onun bir növ vizit vərəqidir.

Bizim gənclərin kulturologiyaya, dünya bədii mədəniy-yətinə marağının artdığı dövrdə, Mehriban xanım Əliyeva özfəaliyyətində dünyanın mədəni irsinə, mədəniyyət şedevrlərinəböyük diqqət yetirir (80, s. 7-10).

Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları Fondu 1995-ci ildəMehriban xanım Əliyevanın təşəbbüsü ilə yaradılmışdır. FondAzərbaycanın tarixini, mədəniyyətini, mədəni irsiniAzərbaycanda, dünyada və beynəlxalq təşkilatlarda təbliğ edir.

Ümumdünya İnternet-veb məkanında Azərbaycanın birincixanımı Mehriban Əliyevanın ictimai və xeyriyyəçilikfəaliyyətini əks etdirən yeni İnternet-sayt açılmışdır. Saytlawww.mehriban-aliyeva.orq, habelə www.first-lady.az.-da tanışolmaq mümkündür. Sayt yüksək texnoloji proqram təminatı vəİnternet texnologiyaları mütəxəssisləri qrupu tərəfindənhazırlanmışdır. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər

www.mehriban-aliyeva.orq

www.first-lady.az.-da


398

Əliyevin, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin, habeləMehriban Əliyevanın şəxsi İnternet-saytlarını da həmin qrupyaratmışdır. Qrupun rəhbəri, texnika elmləri namizədi TelmanMəmmədov AzərTAc-ın müxbirinə bildirmişdir ki, İnternetsəhifəsi “Fəaliyyət”, “Səfərlər”, “Görüşlər”, “Müsahibələr”,“Çıxışlar”, “Xeyriyyəçilik fəaliyyəti”, “Ailə” və “Fotoalbom”bölmələrindən ibarətdir. Azərbaycan, rus və ingilis dillərindəhazırlanmış İnternet-sayta daxil olanlar həmin bölmələrdəMehriban Əliyevanın çoxşaxəli fəaliyyətini əks etdirən maraqlımateriallarla, habelə Azərbaycanın birinci xanımınıntərcümeyi-halı ilə tanış ola bilərlər. Saytda MehribanƏliyevanın ölkəmizdə mədəni irsin qorunması, Azərbaycanmədəniyyətinin bütün dünyada layiqincə təbliği, idmanın,xüsusilə də Respublika Gimnastika Federasiyasının prezidentikimi gimnastikanın inkişafı sahəsində fəaliyyətinə həsrolunmuş məqalələr təqdim edilmişdir. Saytın yaradıcılarınınfikrincə, burada Heydər Əliyev Fonduna həsr olunmuş bölməxüsusi yer tutur. T.Məmmədov saytı hazırlayarkən lazımiinformasiya təminatına görə Heydər Əliyev Fonduna,Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları Fonduna, Milli OlimpiyaKomitəsinə, AzərTAc-ın rəhbərliyinə, “Respublika” qəzetinə,habelə Azərbaycan Gimnastika Federasiyasına minnətdarlığınıbildirmişdir (162; 163).

Qeyd etdiyimiz kimi, 1995-ci ildə Mehriban Əliyevanıntəşəbbüsü ilə hal-hazırda onun rəhbərlik etdiyi AzərbaycanMədəniyyətinin Dostları Fondu təsis olunmuşdur. 1996-cı ildəMehriban Əliyeva Azərbaycan mədəniyyətinin geniş təbliğolunması məqsədilə üç dildə (Azərbaycan, ingilis və rus) çapolunan “Azərbaycan – İrs” jurnalını təsis etmişdir. 2002-ci ildəMehriban Əliyeva Azərbaycan Gimnastika Federasiyasınınprezidenti seçilmiş və həmin vəzifədə özünü gözəl təşkilatçıkimi nümayiş etdirmişdir. Onun beynəlxalq aləmdə artmaqdaolan nüfuzu Beynəlxalq Gimnastika Federasiyasının BədiiGimnastika üzrə 2003 və 2004-cü il Dünya Kuboku


399

yarışlarının və 2005-ci il Dünya Çempionatının Azərbaycandakeçirilməsinə dair qərarın qəbul olunmasında həlledici roloynamışdır. Mehriban Əliyeva Azərbaycan xalqınınümummilli liderinin zəngin irsinin öyrənilməsi və həmçininHeydər Əliyevin yaratdığı milli dövlətçilik ideyalarını yeninəsillərə daim aşılamaq məqsədi ilə yaradılan Heydər ƏliyevFonduna rəhbərlik edir. 2004-cü il may ayının 10-da HeydərƏliyev Fondunun rəsmi açılışı olmuşdur. 2004-cü il avqustun13-də Azərbaycanın şifahi xalq ədəbiyyatının və musiqi irsininqorunub saxlanılması və inkişaf etdirilməsi sahəsindəkiyorulmaz səylərinə görə Mehriban Əliyeva YUNESKO-nunXoşməramlı səfiri adına layiq görülmüşdür. 2004-cü ildekabrın 28-də Mehriban Əliyeva Azərbaycan RespublikasıMilli Olimpiya Komitəsinin IV Baş Məclisində MOK-unİcraiyyə Komitəsinə üzv seçilmişdir. 2005-ci ildəAzərbaycanda keçirilən sosioloji sorğuya əsasən MehribanƏliyeva “İlin qadını” adına layiq görülmüşdür. 2005-ci iliyunun 9-da ictimai, mesenatlıq və xeyriyyəçilik fəaliyyətinəgörə, təhsil və mədəniyyət müəssisələrinin dəstəklənməsinə,Rusiya və Azərbaycan xalqları arasında dostluğunmöhkəmlənməsinə sanballı töhfələrinə görə Rusiyanın“Yüzilliyin mesenatları” Beynəlxalq Xeyriyyə Fondunun“Yaqut Xaç” ordeninə layiq görülmüşdür. Milli QəhrəmanÇingiz Mustafayev Fondu və ANS Şirkətlər Qrupu ölkəmizintəhsil sisteminin inkişafında xidmətlərinə, milli mədəniirsimizin qorunub saxlanılmasına və dünyada təbliğinə, xariciölkələrdə xalqımızın müsbət imicinin möhkəmlənməsi üçüngördüyü işlərə, bədii gimnastika üzrə 27-ci dünyaçempionatının respublikamızda yüksək səviyyədə hazırlanıbkeçirilməsinə, genişmiqyaslı xeyriyyəçilik fəaliyyətinə görəMehriban Əliyevanı “2005-ci ilin adamı” elan etmişdir.

Sivilizasiyalararası dialoq daxil olmaqla, müxtəlif sahələrdəgenişmiqyaslı və fədakar fəaliyyətinə, qayğıya ehtiyacı olanuşaqlara diqqətinə, onların yaşayış şəraitinin yaxşılaşmasına,


400

təhsilə, həmçinin islam aləmində görülən işlərə böyükdəstəyinə görə Mehriban Əliyeva 2006-cı il noyabrın 24-dəİSESKO-nun Xoşməramlı səfiri adına layiq görülmüşdür.Dünya Səhiyyə Təşkilatı (DST) İcraiyyə Komitəsinin 2007-ciil yanvarın 29-da Cenevrədə keçirilən 120-ci sessiyasınınyekdil qərarı ilə Mehriban Əliyeva ana, uşaq və ailəsağlamlığının qorunması və möhkəmlənməsi işində müstəsnaxidmətlərinə görə bu beynəlxalq təşkilatın mükafatına layiqgörülmüşdür. Genişmiqyaslı xeyriyyəçilik fəaliyyətinə,bəşəriyyətin ali ideallarına xidmət sahəsində yüksək nailiy-yətlərinə görə 2007-ci ilin mayında Mehriban Əliyeva “Qızılürək” beynəlxalq mükafatına layiq görülmüşdür.

2004-cü ilin sentyabrında Azərbaycanın birinci xanımı,Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban xanım Əliyevaənənəvi musiqinin, ədəbiyyat və poeziyanın inkişafına verdiyitöhfələrə, musiqi təhsili və dünya mədəniyyətlərininmübadiləsi sahəsindəki xidmətlərinə və YUNESKO-nunideyalarına göstərdiyi sadiqliyə görə bu Təşkilatın şifahiənənələr və musiqi ənənələri sahəsində Xoşməramlı səfiriadına layiq görülmüşdür.

İxtisasca həkim olan Mehriban xanım mədəniyyət, təhsil vəidman sahəsində geniş fəaliyyət göstərir. 1995-ci ildən etibarənrəhbərlik etdiyi Azərbaycan Mədəniyyətinin DostlarıFondunun xətti ilə festivallar, sərgilər, mədəniyyət tədbirləri vəkonsertlər təşkil etməklə, Mehriban xanım Əliyeva ölkəsininmədəni irsinin təbliğinin, onun milli və regional səviyyələrdəmühafizəsinin təmin olunması sahəsində böyük xidmətlərgöstərmişdir. Azərbaycanın ənənəvi klassik musiqisini dünyamiqyasında tanıtmaq məqsədilə Mehriban xanım ƏliyevaBakıda Beynəlxalq Muğam Mərkəzinin yaradılmasıtəşəbbüsünü irəli sürmüşdür.

Mehriban xanım uşaqların problemlərinə də böyük qayğıilə yanaşır. Onun bu sahədə həyata keçirdiyi xeyriyyəçilikfəaliyyəti Azərbaycanda uşaq evlərinin yeniləşdirilməsi və


401

müasirləşdirilməsi, musiqi məktəbinin açılması və diabetliuşaqların müalicəsi istiqamətində görülmüş işləri əhatə edir.

Mehriban xanım Əliyeva YUNESKO-nun Xoşməramlısəfiri kimi təşkilatın qeyri-maddi mədəni irsin, xüsusiləfolklorun, ifaçılıq sənəti və xalq sənətkarlığının qorunmasıistiqamətindəki fəaliyyətini dəstəkləyir.

Heydər Əliyev Fondunun ərsəyə gətirdiyi “Üzeyir dünyası”və “Azərbaycan muğamı ensiklopediyası” layihələri Azər-baycan mədəniyyəti tarixində xüsusi bir hadisədir. Azərbay-canın musiqi mədəniyyəti tarixində xüsusi yeri olan, müasirAzərbaycan professional musiqi sənətinin və milli operanınbanisi Üzeyir Hacıbəyliyə həsr olunmuş “Üzeyir dünyası”layihəsinə “Ömür salnaməsi”, “Üzeyir Hacibəyli ensiklope-diyası”, “Bədii və publisistik əsərləri” kitabları, “Leyli vəMəcnun”, “Koroğlu”, “O olmasın, bu olsun” operaları vəmusiqili komediyalarının klavir, libretto və CD-ləri daxildir.

“Ömür salnaməsi” kitabı Qulam Məmmədlinin ÜzeyirHacıbəylinin həyat və yaradıcılığından bəhs edən kitabıəsasında hazırlanmışdır. Nəşrin birinci hissəsində Üzeyir bəyinmaraqlı həyatı və çoxsahəli yaradıcılığı konkret faktlarlaişıqlandırılmışdır. Burada 60 illik dövrdə müxtəlif qəzet vəjurnallardan, kitablardan, arxiv materiallarından götürülmüşfaktlar və sənədlərdə Üzeyir Hacıbəylinin əsərləri, bu əsərlərbarədə fikir və rəylər öz əksini tapmışdır. İkinci hissədə dahibəstəkarın əsərləri və onun haqqında yazılan müxtəlifmateriallar toplanmış, indiyədək üzeyirşünaslığa dair nəşrolunmuş əsərlərin tam biblioqrafiyası verilmişdir. Kitaba önsözü Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, YUNESKO-nun vəİSESKO-nun xoşməramlı səfiri, Milli Məclisin deputatıMehriban xanım Əliyeva yazmışdır.

“Bədii və publisistik əsərləri” kitabında Üzeyir Hacıbəy-linin operaları, musiqili komediyaları, satirik hekayələri,səhnəcikləri, felyetonları və məqalələri toplanmışdır.


402

“Azərbaycanın muğam ensiklopediyası” layihəsi isəAzərbaycan muğamına həsr olunan xüsusi nəşrdir. İki cilddənibarət olan bu ensiklopediya həm muğamla bağlı ətraflıməlumatları özündə cəmləşdirir, həm də Azərbaycanmuğamlarını müxtəlif xanəndələrin ifasında təqdim edir.“Muğam ensiklopediyası” kitabında, ümumilikdə, 1300-əyaxın mətn, 200-dən çox şəkil vardır. Kitabın redaksiyaheyətinin sədri və baş redaktoru Mehriban xanım Əliyevadır.

Keçən əsrin əvvəllərində ilk dəfə lentə alınan muğamlardantutmuş 2007-ci il televiziya muğam müsabiqəsinin qaliblərininçıxışlarına qədər 260 video və audio materiallar MP3formatında 125 diskdən ibarət 5 albomda toplanmışdır. Buradatəmsil olunan ustad və gənc xanəndələrin yaradıcılığı, muğamdəstgahları və digər əsərlər ilk dəfədir ki, bütün halda qədimmuğam irsimizin dolğun mənzərəsini yaradır.

Azərbaycan mədəniyyətinin ölkədə və xaricdə daha geniştəbliğ olunması məqsədilə Mehriban xanım Əliyeva 1996-cıildə Azərbaycan, rus və ingilis dillərində çap olunan“Azərbaycan-İrs” jurnalını təsis etmişdir. Jurnal artıq 16 dəfədərc olunmuş və həmin buraxılışlar dünyanın bir sıra ölkəsindəyayılmışdır. Jurnalda Azərbaycan tarixinə, mədəniyyətinə vəincəsənətinə dair materiallar çap olunur.

Bu illər ərzində Mehriban xanım Əliyevanın rəhbərliyialtında Müslim Maqomayev, Fidan və Xuraman Qasımovalarvə Rəşid Behbudov kimi Azərbaycan incəsənətinin ən gözəlxadimlərinin şərəfinə yubiley və xatirə gecələri təşkilolunmuşdur. Yubiley gecələrinin keçirilməsindən sonra RəşidBehbudov (CD diski ilə) və Fidan və Xuraman Qasımovalarınahəsr olunmuş “Azərbaycan-İrs” jurnalının xüsusi buraxılışlarıdərc olunmuşdur.

Müslim Maqomayevin səsinin bütün dünyada çoxsaylıpərəstişkarları vardır. Görkəmli müğənninin yaradıcılığınındaha geniş təbliğatı məqsədilə Mehriban xanımın təşəbbüsü iləMüslim Maqomayevin ifa etdiyi mahnıları, romansları,


403

operalardan ariyaları, kinofilmlərdən mahnıları yazılmış 5diskli albom buraxılmışdır.

2008-ci il iyul ayının 6-da Azərbaycan DövlətFilarmoniyasında Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin,Beynəlxalq Musiqi Şurası Azərbaycan Milli Komitəsinin nəşretdirdiyi “Mədəniyyətimizin və mədəni incilərimizin hamisi”kitabının (80) təqdimatı keçirilmişdir. Heydər ƏliyevFondunun və Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları Fondununprezidenti, YUNESKO və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri,Milli Məclisin deputatı, Azərbaycanın birinci xanımı MehribanƏliyevanın mədəniyyət sahəsində fəaliyyətinə dair dövrimətbuat materiallarının (1995–2007-ci illər) toplandığı, MilliElmlər Akademiyasının müxbir üzvü SevdaMəmmədəliyevanın tərtibçisi və redaktoru olduğu kitabYUNESKO-nun baş direktoru Koişiro Matsuuranın sözləri iləaçılır: “Azərbaycanın birinci xanımı Mehriban xanım Əliyevaon il bundan öncə Azərbaycan Mədəniyyətinin DostlarıFondunu yaratmış və həmin Fondun çərçivəsində böyük işlərgörülmüşdür. Mən onun bu sahədəki fəaliyyətini izləyir vəyaxından öyrənirdim. Mən gördüm ki, bu sahədə Mehribanxanımın xidmətləri əvəzsizdir.

İndi o, nəinki Azərbaycanda, həm də regional miqyasda,hətta deyərdim ki, qlobal miqyasda fəaliyyət göstərir”.

Mərasim iştirakçıları əvvəlcə Mehriban xanımınmədəniyyətimizə qayğısını əks etdirən videofilmə baxmışlar.

Tədbiri açan Mədəniyyət və Turizm naziri ƏbülfəsQarayev, Mehriban xanımın YUNESKO-nun xoşməramlı səfiritəyin olunduqdan sonra Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafı,qeyri-maddi mədəni irsin, o cümlədən muğamın qorunması,təbliği, onun bəşəriyyətin inciləri siyahısına daxil edilməsisahəsində böyük işlər gördüyünü vurğulamışdır. O demişdir ki,bu kitabda toplanmış materiallar Heydər Əliyev Fondunun vəAzərbaycan Mədəniyyətinin Dostları Fondunun həyatakeçirdiyi tədbirlərin yalnız bir qismini əks etdirir. Gənclərimiz


404

bu kitabdan bəhrələnməklə özləri üçün xalqımıza və ölkəmizə,Azərbaycanın xoşbəxt gələcəyinə xidmət örnəyi seçəcək,mənəvi fayda götürə biləcəklər. Nazir AzərbaycanPrezidentinin qayğısına cavab olaraq, mədəniyyət işçilərinindaha səylə işləyəcəklərini vurğulamış, təqdim olunan kitabınrus və ingilis dillərində də nəşrinin hazırlandığını bildirmişdir.

Rəssamlar İttifaqının sədri, xalq rəssamı Fərhad Xəlilov,Yazıçılar Birliyinin katibi, xalq yazıçısı Çingiz Abdullayev,“Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi”ninsədri Hicran Hüseynova, AMEA-nın Memarlıq və İncəsənətİnstitutunun direktoru, akademik Rasim Əfəndiyev, MilliKonservatoriyanın rektoru, xalq artisti Siyavuş Kərimiçıxışlarında Mehriban xanımın rəhbərliyi ilə Heydər ƏliyevFondunun gördüyü genişmiqyaslı işlərdən danışmışlar.Bildirilmişdir ki, Qobustan tarixi-bədii və İçərişəhər tarixi-memarlıq qoruqlarının YUNESKO-nun Dünya Mədəni İrssiyahısına salınmasında, oncildlik “Azərbaycan xalqmusiqisinin antologiyası” adlı fundamental tədqiqat əsərinin 7cildinin nəşrində, “Muğam-antologiya” layihəsi çərçivəsindəSəfiyəddin Urməvinin “Şərəfiyyə risaləsi” və “Kitabi-ədvar”,Fətullah Şirvaninin “Musiqi məcəlləsi” əsərlərinin çapolunmasında Mehriban xanımın şəxsi təşəbbüsü böyük roloynamışdır. Hazırda onun rəhbərliyi altında “Muğamensiklopediyası” hazırlanır, Muğam Mərkəzi inşa edilir. Xüsusivurğulanmışdır ki, Mehriban xanımın şəxsiyyətinə, onun millivə ümumbəşəri mədəniyyətin tərəqqisi naminə fəaliyyətinəictimai maraq çox yüksəkdir. Təqdim olunan kitab buna birnöv cavabdır. Nəşrdə yeddi bölmədə qruplaşdırılmışmateriallarda ölkənin birinci xanımının tarixi keçmişimizəsədaqəti, xalqımızın milli-mədəni dəyərlərinə övlad qayğısıbarədə geniş məlumat verilir. Burada Mehriban Əliyevanın əslvətəndaş mövqeyini, çoxcəhətli fəaliyyətinin ölkəmizin hüdud-larından kənarda, o cümlədən nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlarda


405

da çox yüksək qiymətləndirildiyini təsdiqləyən materiallara dageniş yer verilmişdir (163).

Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları Fondunun təşəbbüsüilə muğam axşamı keçirilmişdir. 2005-ci iı martın 21-dəNovruz bayramı münasibətilə Müslüm Maqomayev adınaAzərbaycan Dövlət Filarmoniyasında AzərbaycanMədəniyyətinin Dostları Fondu YUNESKO-nun dəstəyiləreallaşdırdığı “Muğam dəstgahları” layihəsi çərçivəsindəmuğam axşamı keçirmişdir. Azərbaycan MədəniyyətininDostları Fondunun “Muğam dəstgahları” layihəsi çərçivəsində2005-ci il iyunun 8-də də Müslüm Maqomayev adınaAzərbaycan Dövlət Filarmoniyasında növbəti muğam axşamıtəşkil edilmişdir. Heydər Əliyev Fondunun və AzərbaycanMədəniyyətinin Dostları Fondunun prezidenti, YUNESKO vəİSESKO-nun xoşməramlı səfiri, Milli Məclisin deputatı,Azərbaycanın birinci xanımı Mehriban Əliyevanın iştiraketdiyi konsertdə cavan nəslə mənsub ifaçılar – respublikanınəməkdar artisti Aygün Bayramova və Zabit Nəbizadə çıxışetmişlər. Musiqisevərlər Aygün Bayramovanın ifasında“Şahnaz” və “Kəsmə şikəstə”, Zabit Nəbizadənin oxuduğu“Çahargah” muğamlarını hərarətlə, dəfələrlə sürəkli alqışlarlaqarşıladılar. Bu alqışlarda xanəndələri ustalıqla müşayiət edəntarzənlər Elçin Haşımov və Ələsgər Məmmədovun, kamançaçalanlar Elnur Əhmədov və Xəyyam Məmmədovun, digərmusiqiçilərin də payı vardı. Musiqi sənətimizin baş tacı olanmuğamların qorunub saxlanması və təbliğinə son dövrdəgöstərilən diqqət və qayğı həm ictimaiyyət, həm də incəsənətxadimləri tərəfindən çox böyük razılıqla qarşılanır və haqlıolaraq deyilir ki, “Muğamların keşiyində duranlar min yaşa-sın”. Konsertdən sonra respublikamızın bir qrup tanınmış ağ-saqqal sənətçisi Mehriban Əliyevaya yaxınlaşaraq, xalqımızınmilli mədəniyyətinin misilsiz sərvəti olan muğamlarımızındünyada təbliği sahəsində gördüyü işləri yüksək qiymətlən-dirdilər və ona dərin təşəkkürlərini bildirdilər (80, s.34-36).


406

Avqustun 25-də Suraxanıdakı qədim Atəşgah məbədindəölkəmizdə rəsmi səfərdə olan YUNESKO-nun Baş direktoruKoişiro Matsuuranın, onun xanımının, YUNESKO-nunxoşmərəmlı səfirlərinin şərəfinə Azərbaycan incəsənətustalarının iştirakı ilə böyük konsert olmuşdur. Qəsəbəsakinləri YUNESKO-nun xoşməramlı səfiri, Heydər ƏliyevFondunun prezidenti Mehriban Əliyevanı hərarətlə, gül-çiçəkləqarşıladılar. Mehriban Əliyeva YUNESKO-nun Baş direktoruKoişiro Matsuuranı və xanımını səmimiyyətlə qarşıladı.Hörmətli qonağa və xanımına gül dəstələri təqdim edildi. Genişkonsert proqramında səslənən mahnı və muğamlar, oynaq rəqshavaları qonaqlarda Azərbaycanın zəngin mədəniyyətininmühüm qollarından biri haqqında əyani təsəvvür yaradırdı.Konsert boyu məbədin divarındakı geniş ekranda Azərbaycanıntəbiətini, tarixi abidələrini əks etdirən sənədli kinokadrlar butəəssüratı daha da gücləndirirdi.

Mədəniyyət naziri Polad Bülbüloğlu çıxış edərək,Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamı iləYUNESKO-nun Baş direktoru Koişiro Matsuuranın “Şöhrət”ordeni ilə təltif olunmasını böyük razılıq hissi ilə qarşılandığınıvurğuladı, onu ölkəmizin elm, mədəniyyət, təhsil işçiləriadından təbrik etdi. Nazir YUNESKO-nun xoşməramlı səfiri,məşhur skripkaçı İvri Gitlisin ad günü olduğunu bildirərək,qocaman sənətçiyə təbriklərini yetirdi və onu səhnəyə dəvətetdi. İvri Gitlis öz qısa çıxışında avqustun 25-nin dünyanın birçox tanınmış simalarının, gözəl sənətçilərin, məşhir insanlarındoğum günü olduğunu vurğuladı və dedi ki, bu insanlariçərisində Azərbaycanın birinci xanımı, Heydər ƏliyevFondunun və Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları Fondununprezidenti Mehriban xanım Əliyeva da var. Mehriban xanımıbütün xoşməramlı səfirlər, YUNESKO ailəsi adından təbrikedən İvri Gitlis onu musiqi ilə salamladı. YUNESKO-nun Başdirektoru Koişiro Matsuura bu konsertin onun və səfəryoldaşlarının qəlbində silinməz iz qoyduğunu, Azərbaycanın


407

zəngin tarixi və mədəniyyəti, musiqisi ilə daha dərindən tanışolmağa imkan yaratdığını söylədi, bu xoş anları onlara bəxşedən Mehriban xanıma öz minnətdarlığını, ad günümünasibətilə ən xoş arzularını bildirdi. Mehriban xanımƏliyeva xoş sözlərə və təbriklərə görə YUNESKO-nun Başdirektoruna təşəkkürünü bildirdi, ona Bakıya səfərini əksetdirən fotoalbom hədiyyə etdi (80, s.37)

Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları Fondu tərəfindən“Azərbaycan xanəndələri” adlı divar təqvimi (2005)buraxılmışdır. Fondun prezidenti, YUNESKO-nun xoşməramlısəfiri, Azərbaycan Prezidentinin xanımı Mehriban Əliyevanıntəşəbbüsü ilə işıq üzü görmüş bu nəfis tərtibatlı təqvimdəmusiqi mədəniyyətimizin inkişafında, muğam sənəti və milliifaçılıq tariximizdə böyük tol oynamış 12 görkəmli xanəndəninportreti təqdim olunmuşdur. Sənətdə öz məktəbini yaratmışhəmin müğənnilər – Cabbar Qaryağdıoğlu, Keçəçi oğluMəhəmməd, Məşədi Məmməd Fərzəliyev, Əbdülbaqi Zülalov(Bülbülcan), Məşədi Cəmil Əmirov, İslam Abdullayev, MəcidBehbudov, Hüseynqulu Sarabski, Seyid Şuşinski, MirtuzaMəmmədov (Bülbül), Zülfü Adıgözəlov, Xan Şuşinskihaqqında həm də qısa bioqrafik məlumat verilmişdir.

Azərbaycan, rus və ingilis dillərində buraxılmış təqvimMehriban xanım Əliyevanın bu il sentyabrın 9-da Parisdə onaYUNESKO-nun xoşməramlı səfiri adının təqdim edilməsimərasimindəki çıxışında dediyi sözlərlə açılır: “Muğam da,aşıq yaradıcılığı da, milli musiqi alətlərimizin bənzərsizmelodiyaları da bu günə qədər qoruyub saxladığımız vəgələcək gün naminə qorumağa borclu olduğumuz irsin yalnızbir hissəsidir. Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları Fondununfəaliyyəti məhz bu məqsədə yönəldilmişdir, YUNESKO-nunxoşməramlı səfiri kimi mənim bütün gələcək fəaliyyətim də buməqsədə yönələcəkdir” (80, s. 47-48). Həmin il aprelin 8-də“Gülüstan” sarayında YUNESKO-nun xoşməramlı səfiri,Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları Fondunun prezidenti


408

Mehriban xanım Əliyevanın “Azərbaycan muğamları” layihəsiçərçivəsində “Qarabağ xanəndələri” albomunun təqdimatıkeçirilmişdir. YUNESKO-nun xoşməramlı səfiri MehribanƏliyeva mərasimi açaraq demişdir: “Hörmətli mərasimiştirakçıları! “Qarabağ xanəndələri” albomunun təqdimatmərasiminə xoş gəlmisiniz. “Qarabağ xanəndələri” albomu“Muğam-irs” layihəsinin ilk albomudur. Siz hər biriniz bualbomu hədiyyə olaraq almısınız. Mən inanıram ki, bu albomlatanış olanda hiss etmisiniz ki, biz onu nə qədər məsuliyyətlə,digər tərəfdən də böyük məsuliyyətlə hazırlaşmışıq. Heç dətəsadüfi deyil ki, bizim ilk layihəmiz Qarabağ xanəndələrinəhəsr olunmuşdur. Biz Qarabağ torpağının acısını, Azərbaycanınhaqq səsini muğam vasitəsilə bütün dünyaya çatdırırıq. Bu ilinmart ayında YUNESKO-nun qərargahında xoşməramlısəfirlərin illik toplantısında bu albom təqdim olunmuş və çoxböyük diqqət və maraq cəlb etmişdi. Mənim muğam ustaları iləilk görüşümdən çox az vaxt keçib, amma bu müddətdə kifayətqədər iş görülübdür. Artıq muğam dəstgahlarınınFilarmoniyada səslənməsi bir ənənəyə çevrilibdir. MuğamMərkəzinin inşası barəsində qərar qəbul olunub, muğamensiklopediyası hazırlanır. Muğam sənətinə həsr olunmuştraktatlar tərcümə edilir və çapa hazırlanır. Bütün bu addımlarbizim birgə səylərimizin nəticəsidir. Mən bu gün Azərbaycanınbütün muğam ustalarına, sənətkarlarımıza, alimlərimizə,muğamı sevən hər bir insana çox dərin minnətdarlığımızı vəhörmətimi bildirmək istəyirəm. Muğam artıq təkcə bizimAzərbaycanın yox, bütün dünyanın sərvətidir. Bizim məqsədi-miz muğamı qorumaq, inkişaf etdirmək, muğamın gözəlliyini,onun dərin fəlsəfəsini gələcək nəsillərə çatdırmaqdır. Bu yoldahər birimizə uğurlar arzulayıram (80, s.48).

2005-ci il dekabrın 14-də Heydər Əliyev Fondundapaytaxtın Dənizkənarı milli parkında yaradılacaq BeynəlxalqMuğam Mərkəzinin binasının layihəsi respublikamızıntanınmış ifaçılarının iştirakı ilə müzakirə olunmuşdur.


409

Fondun prezidenti, YUNESKO-nun xoşməramlı səfiri,Milli Məclisin deputatı Mehriban xanım Əliyeva muğamustalarını səmimiyyətlə salamlayaraq bildirdi ki, xalqımızınmilli mədəniyyətinin ayrılmaz tərkib hissəsi olan muğamsənətimizin qorunub saxlanması, tədqiqi, öyrənilməsi, dünyayatanıdılması, gələcək nəsillərə çatdırılması üçün AzərbaycanMədəniyyətinin Dostları Fondunun təşəbbüsü ilə həyatakeçirilən layihələr cəmiyyətdə böyük razılıq hissilə qarşılanır,nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlarda, dünyanın bir sıra ölkələrindədə çox geniş maraq doğurur. Bu ilin aprelində AzərbaycanPrezidenti İlham Əliyevin və YUNESKO-nun baş direktorucənab Matsuuranın iştirakı ilə Milli parkda nadir musiqiməbədinin – Beynəlxalq Muğam Mərkəzinin təməlinin qoyul-duğunu xatırladan Mehriban xanım, tikintinin eskiz və layihəsi,arxitekturası ilə bağlı respublikamızın ən məşhur muğamifaçılarının fikirlərini öyrənmək istədiyini vurğuladı. İndiyədək10 layihə təqdim olunduğunu, əsas diqqətin qədim milli vəmüasir arxitektura elementlərini birləşdirməklə musiqimizinəsas sütunu olan muğam sənətinin dərin fəlsəfəsini özündətəcəssüm etdirən bir kompleksin inşasına nail olmağı arzuetdiyini bildirən Fondun prezidenti, musiqi xadimlərini açıq,işgüzar fikir mübadiləsinə çağırdı (80, s.116-117).

Azərbaycan mədəniyyətinə dövlət qayğısından danışarkənvurğulamaq lazımdır ki, Bakıda, Dənizkənarı Milli ParkdaYUNESKO-nun dəstəyi ilə yaradılan Beynəlxalq MuğamMərkəzinin təməlinin qoyulmasına həsr olunmuş təntənəlimərasim keçirilmişdir. Mərasimə toplaşanlar AzərbaycanRespublikasının Prezidenti İlham Əliyevi və xanımı MehribanƏliyevanı, YUNESKO-nun Baş direktoru Koişiro Matsuuranıvə xanımı Takaka Matsuuranı, bu beynəlxalq qurumunnümayəndə heyətinin üzvlərini hərarətli alqışlarla qarşıladılar.

Mərasimi Azərbaycanın mədəniyyət naziri Polad Bülbül-oğlu açaraq demişdir ki, bu gün biz milli ruhumuzun, təfəkkü-rümüzün ən bariz təcəssümü olan möhtəşəm muğam sənətimi-


410

zin qorunması istiqamətində növbəti və sözün əsl mənasında,tarixi hadisənin canlı iştirakçılarıyıq. Bu gün yeni bir musiqiməbədinin – Beynəlxalq Muğam Mərkəzinin təməli qoyulur.Tədbirin müstəsna əhəmiyyətini nəzərə alaraq, Mehribanxanımım dəvəti ilə ölkəmizə gəlmiş YUNESKO-nun Başdirektoru cənab Matsuura və xanımı, YUNESKO-nun dünyadatanınmış bir sıra xoşməramlı səfirləri bizimlədirlər. Xalqımızıncanına, qanına hopmuş, daxili dünyasının ayrılmaz hissəsi olanmuğam sənəti 2003-cü ildə YUNESKO-nun tərtib etdiyi“Bəşəriyyətin şifahi və qeyri-maddi irsinin şah əsərləri”siyahısına daxil edilmişdir. Muğam aləmində Qarabağ muğamməktəbi xüsusi yer tutur və təsadüfi deyil ki, bu yaxınlardaMehriban xanımın təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə “Qarabağxanəndələri” adlı çox nəfis bir albom buraxılmış və onuntəntənəli təqdimatı keçirilmişdir.

Azərbaycan Respublikasının birinci xanımı MehribanƏliyevanın YUNESKO-nun xoşməramlı səfiri seçilməsi iləmuğamlarımızın qorunması və təbliği yeni vüsət tapmışdır.Məhz Mehriban xanımın təşəbbüsü ilə Azərbaycan DövlətFilarmoniyasında xalq musiqisi ifaçılarının silsilə konsertləritəşkil olunur, muğam ustaları ilə işgüzar görüşlər keçirilir.Azərbaycan mədəniyyətinə, incəsənətinə daim qayğı və diqqətgöstərən Mehriban xanımın muğam ustalarına verdiyi dəstəkonları ruhlandırır, yeni uğurlara səfərbər edir!

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti möhtərəm İlhamƏliyev xalq musiqisinə, xüsusilə muğam sənətçilərinə daimqayğı göstərir. Muğamlarımızın yaşaması, qorunması və dün-yada tanınması üçün bu gün təməlini qoyduğumuz BeynəlxalqMuğam Mərkəzinin yaradılması haqqında sərəncam, muğamifaçılarının böyük bir hissəsinin yüksək mükafatlara, fərdi təqa-üdlərə, fəxri adlara layiq görülməsi buna sübutdur. İnanıram ki,Beynəlxalq Muğam Mərkəzi bu canlı və nadir sənətin bütündünyada təbliği və tanınması, habelə tədqiqi və öyrənilməsisahəsində nüfuzlu bir mədəniyyət ocağına çevriləcək və bizim


411

hamımız onun keçirəcəyi mötəbər tədbirlərin, konsertlərin,festival və simpoziumların iştirakçısı olacağıq (80, s. 140-141).

YUNESKO-nun Baş direktoru Koişiro Matsuuranın çıxı-şında bildirmişdir ki, mən bugünkü təməlqoyma mərasimindəiştirakımdan dərin məmnunluq hissi duyuram. Sizinlə birgə bumərasimdə iştirak etməyimdən çox şadam.

Yaradılacaq Beynəlxalq Muğam Mərkəzi, şübhəsiz ki, öztöhfəsini verəcəkdir. Mədəniyyət nazirinin dediyi kimi, 2003-cü ilin noyabr ayında Azərbaycan muğamının 28 əsəri qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edilmişdir. Bu daYUNESKO-nun İkinci Bəyannaməsində əks olunmuşdur. Bil-diyiniz kimi, bu ilin mart ayından sentyabr ayına qədər Yapo-niyada beynəlxalq sərgi keçirilmişdir və mən orada qərar qəbuletdim ki, iyulun 27-də həmin sərgidə BMT günü qeyd olunsun.

BMT günü zamanı mən dünyanın qeyri-maddi mədəni irsisiyahısına daxil olan əsas musiqi əsərləri sırasında məhzAzərbaycan muğamının da səsləndirilməsi, təqdim olunmasıqərarına gəlmişdim və bu mərasim çox yaxşı təşkil edilmişdi.

Xanım Mehriban Əliyevaya mən xüsusi minnətdarlığımıbildirirəm ki, Azərbaycanın muğam ustalarından ibarət bir qru-pun həmin vaxt Yaponiyaya göndərilməsinə öz yardımını gös-tərdi. Buna görə də ona ürəkdən minnətdaram. Orada muğamıdinləyən bütün yaponlar, ümumiyyətlə, digər ölkələrdən gəlmişsərgi iştirakçıları bundan çox böyük və xoş təəssürat aldılar.

Mən bu gün buraya gəlməmişdən əvvəl İçərişəhərdə oldum.Onu da deyim ki, İçərişəhər də bu günlərdə dünyanın mədəniirsi siyahısına daxil edilmişdir. Bu təşəbbüs maddi mədəniyyətabidələrinin qorunmasına dair 1972-ci ildə qəbul olunmuşKonvensiya çərçivəsində qaldırılmışdır. Bu Konvensiya şifahivə qeyri-maddi mədəni irsə aid deyildir. Bunu nəzərə alaraq,YUNESKO 2003-cü ildə qeyri-maddi mədəni dəyərlərinqorunması ilə bağlı yeni bir Konvensiya qəbul etdi. BuKonvensiyanın müddəalarına uyğun olaraq, Azərbaycan


412

muğamı da qeyri-maddi mədəni dəyərlərin biri kimi, həminKonvensiyanın əks etdirdiyi siyahıya daxil olundu.

YUNESKO maddi və qeyri-maddi mədəni irslərin qorun-masında çox qətiyyətlidir, əzmlidir. Bu mənada adlarını çək-diyim iki konvensiya hüquqi baxımdan çox mühümsənədlərdir! (80, s. 142).

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin isə mərasimdəkinitqində söyləmişdir ki, mən sizi bir daha salamlayıram və bugün Beynəlxalq Muğam Mərkəzinin təməl daşının qoyulmasımünasibətilə hamınızı ürəkdən təbrik edirəm. Bu gün böyükbayramdır. Muğam Azərbaycan mədəniyyətinin ən gözəlincisidir. Şübhə etmirəm ki, bu mərkəz qısa müddət ərzindətikilib başa çatdırılacaq, dünyanın ən yüksək standartlarınacavab verəcəkdir. Ümid edirəm ki, YUNESKO-nun Başdirektoru cənab Matsuura və dəyərli qonaqlarımız MuğamMərkəzinin açılış mərasimində də bizimlə bərabər olacaqlar.Bu gün həqiqətən çox böyük bayramdır. Azərbaycanmusiqisevərlərinin bayramıdır, muğam ustalarının bayramıdırvə bütün Azərbaycan xalqının bayramıdır. Çünki nə qədər ki,muğam var, Azərbaycan xalqı da var.

Bu fürsətdən istifadə edərək, cənab Matsuuraya dərinminnətdarlığımı bildirirəm ki, onun şəxsi təşəbbüsü iləAzərbaycanın milli irsinin, mədəni irsinin qorunması işindəböyük işlər görülübdür. YUNESKO-nun vasitəsilə Azərbaycanöz mədəniyyətini dünya ictimaiyyətinə daha geniş şəkildətəqdim edə bilibdir. Ümid edirəm ki, gələcəkdə YUNESKO iləAzərbaycan arasında gözəl əməkdaşlıq ənənələri yaradılacaqdırvə möhkəmlənəcəkdir. Cənab Matsuuranın Azərbaycanınmədəni irsinin təbliğ olunmasında və YUNESKO tərəfindənqorunmasında müstəsna xidmətləri vardır və bu, Azərbaycandayüksək qiymətləndirilir. Bu məqsədlə bu gün mənimsərəncamımla cənab Matsuura Azərbaycanın (s. 144) yüksəkmükafatı – “Şöhrət” ordeni ilə təltif olunubdur.


413

YUNESKO-nun xoşməramlı səfiri, Azərbaycan Mədəniy-yətinin Dostları Fondunun prezidenti Mehriban Əliyevanın“Azərbaycan muğamları” layihəsi çərçivəsində həyatakeçirdiyi islahatlar sözün həqiqi mənasında böyük bir hadisəyəçevrildi. Mədəni aləmdə baş verən bu xoşməramlı islahat vətədbirlər sənət adamlarını, xüsusilə muğam ifaçılarını ürəkdənsevindirdi. Bu ilin mart ayında M.Maqomayev adınaAzərbaycan Dövlət Filarmoniyasında muğam axşamlarınıntəşkili və bu məbəddə muğam dəstgahlarının keçirilməsi artıqənənəyə çevrilib. Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları Fondutərəfindən Muğam ensiklopediyası yaranmaqdadır. Muğamsənətinə həsr olunmuş traktatlar tərcümə edilərək çapahazırlanır. Dövlət başçısı tərəfindən Azərbaycan musiqisindəvə incəsənətində özünəməxsus xidmətləri olan ifaçıların əməyimükafatlandırıldı (80, s.243-244).

Mehriban xanım Əliyeva AZTV-nin müxbirinə müsahibə-sində demişdir ki, Beynəlxalq Muğam Mərkəzinin təməliqoyuldu və mən inanıram ki, bina inşa olunandan sonra buMərkəz bütün muğamsevərlər üçün doğma bir evə çevrilə-cəkdir. “Qarabağ xanəndələri” albomundan sonra biz muğamlayihələri üzrə işlərimizi davam etdiririk. Bu ilin sonuna qədərmuğam dəstgahları albomu işıq üzü görəcək, bir sıra muğamustalarının kitabları və albomları çap olunacaqdır. Bir neçəqədim muğam traktatlarının tərcüməsi artıq başa çatıb və onlarda çapa hazırdır. Müasir fransız musiqişünası Cerardın əsəri dətərcümə olunub və o da çapa hazırdır. Bir sözlə, muğamla bağlıçox geniş layihələrimiz var. Yaxın gələcəkdə muğam ustalarıilə bir daha görüşmək fikrim var. Onlarla həm muğammərkəzinin layihəsini müzakirə etmək, həm də gələcəkplanlarımız haqqında danışmaq istəyirəm. Azərbaycan musiqisənətinin muğam kimi əhəmiyyətli olan başqa bir qolu da var,bu da aşıq sənətidir. Hesab edirəm ki, ona da diqqətartırılmalıdır. Muğamla yanaşı, aşıq sənətinin də YUNESKO-nun qeyri-maddi irs siyahısına salınması çox zəruridir.


414

Ümumiyyətlə, bizim mədəni irsimiz çox zəngindir, misal üçünmeyxana sənəti. Bu sənətin qədimdə çox böyük ənənələri olubvə bu gün də çox istedadlı davamçıları var. Amma bu sənətinfəlsəfəsi və tarixi yetərincə öyrənilməyibdir. Bir sözlə, hələböyük işlər görmək lazımdır. (s. 338-339)

Mehriban xanım Əliyevanın “İzvestiya” qəzetininmüxbirinə müsahibəsində isə deyilir ki, (80, s. 348-367) Muğa-ma dair müxtəlif albomlar buraxacağımızla yanaşı, muğamhaqqında elmi işlərdən ibarət xüsusi seriya da hazırlayırıq.Buraya həm də orta əsrlərdə yaşayıb-yaratmış müəlliflər, eləcədə hələ 1980-ci illərdə muğama dair gözəl monoqrafiyaburaxmış fransız tədqiqatçısı Dürinq kimi muğamın müasirtədqiqatçıları daxil olacaqlar. Təbii ki, istənilən belə layihə birneçə dildə buraxılacaqdır. Muğam problemlərinə dair müxtəlifsimpoziumlar, “dəyirmi masa”lar, qeyri-formal görüşlərkeçirmək nəzərdə tutulur. “Qarabağ xanəndələri” albomununtəqdimatı göstərdi ki, belə layihələrə ehtiyac çox böyükdür.

Muğam ümumdünya irsidir, lakin indiyədək ona vahidyanaşmalar, köklərə müraciət, muğamın fəlsəfi aspektlərininöyrənilməsi mövqelərindən baxılmamışdır. Biz BakıdaBeynəlxalq Muğam Mərkəzi tikmək fikrindəyik. Prezidentartıq fərman imzalamışdır və düşünürəm ki, bu mərkəzregional layihələrdə son dərəcə mühüm rol oynayacaqdır.


415

“Mədəniyyətlərarasi dialoq Avropa və onun qonşuregionlarinda davamli inkişafin və sülhün əsasidir”

mövzusunda Avropa Şurasinin üzvü olan dövlətlərinmədəniyyət nazirlərinin Bakı konfransı

Son illərdə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev ölkəmizdəmədəniyyət və turizm sahələrinin inkişafı, dünya miqyasındatəbliği üçün 100-dən çox Fərman və Sərəncam imzalamışdır.2004-2008-ci illərdə bu istiqamətdə 71 beynəlxalq saziş vəkonvensiya imzalanmışdır. Heydər Əliyev Fondunun preziden-ti, YUNESKO-nun və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri Mehri-ban Əliyeva mədəni irsimizin qorunması və dünya təbliğisahəsində məqsədyönlü fəaliyyət göstərir. Azərbaycan mədə-niyyəti dünya mədəniyyətinin, habelə onun tərkib hissəsi olanislam mədəniyyətinin böyük daşıyıcılarından biri olduğunagörə, Bakı şəhəri 2009-cu il üçün “İslam mədəniyyətininpaytaxtı” elan edilmişdir. Bu baxımdan Avropa Şurasının üzvüolan dövlətlərin mədəniyyət nazirlərinin Bakı konfransı, nəinkiAzərbaycanın və Qərbin, eyni zamanda, Şərqin mədənihəyatında mühüm hadisədir. Bunu yüksək qiymətləndirənAzərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin bu il noyabrın 4-dəimzaladığı Sərəncama əsasən, konfransın hazırlanması vəkeçirilməsini təmin etmək məqsədi ilə Baş nazir ArturRasizadənin rəhbərliyi ilə Təşkilat Komitəsi yaradılmışdı.

Beləliklə, 2008-ci il dekabrın 2-3-də Bakıda, “Gülüstan”sarayında Avropa Şurasının üzvü olan dövlətlərin mədəniyyətnazirlərinin “Mədəniyyətlərarası dialoq Avropa və onun qonşuregionlarda davamlı inkişafın və sülhün əsasıdır” mövzusundaiki günlük konfransı keçirilmişdir. Azərbaycan Prezidentiİlham Əliyev konfransın açılışında iştirak etmişdir. KonfransdaAvropa Şurasının üzvü olan, habelə müşahidəçi ölkələrin,Avropa Mədəniyyət Konvensiyasını imzalamış dövlətlərin,Avropanın qonşu regionlarını təmsil edən 10 ölkənin, habeləAvropa Komissiyasının və YUNESKO-nun, İslam Ölkələri


416

Elm, Təhsil və Mədəniyyət Təşkilatının (İSESKO), ƏrəbDövlətləri Liqası ölkələrinin Elm, Mədəniyyət və TəhsilTəşkilatının (ALEKSO) yüksək rütbəli rəsmiləri, müxtəliffondların və qeyri-hökumət təşkilatlarının təmsilçiləri,ümumilikdə, 250-dən çox nümayəndə, o cümlədən 16 nazir, 18nazir müavini, 10 beynəlxalq təşkilatın başçısı iştirak etmişdir.

Konfrans münasibətilə “Gülüstan” sarayının foyesindətəşkil olunmuş sərgidə ölkəmizin qədim, zəngin mədəniyyətibarədə kifayət qədər dolğun təsəvvür yaradan eksponatlar –xalçalar, silah nümunələri, musiqi alətləri, xalq sənətinümunələri nümayiş etdirilir. Respublikamızın turizmimkanlarını, ulu öndər Heydər Əliyevin və Prezident İlhamƏliyevin mədəniyyət və incəsənətə göstərdiyi diqqət və qayğınıgöstərən fotoşəkillər qonaqlarda böyük maraq doğurmuşdur.

Sonra konfransın rəsmi açılışı oldu. Salona toplaşanlarPrezident İlham Əliyevi və Avropa Şurasının baş katibi TerriDevisi alqışlarla qarşıladılar.

Mədəniyyət naziri Əbülfəs Qarayev Avropa Şurası iləAzərbaycanın birgə təşkil etdiyi konfransı açaraq dedi ki,müasir dövrdə sivilizasiyaların arasında dialoq qlobalsəviyyədə bəşəriyyətin ən vacib ehtiyaclarından birinəçevrilmişdir. Bu konfrans müxtəlif xalqlar və dövlətlər arasındadialoqu möhkəmləndirməyə və daha da inkişaf etdirməyəyönələn fəaliyyətin bariz nümunəsidir.

Ölkəmizdə son illər çoxlu beynəlxalq forumların vəmədəniyyətlərarası dialoqa həsr edilmiş tədbirlərinkeçirilməsinin artıq ənənəyə çevrildiyini bildirən nazir dedi ki,bu beynəlxalq konfrans Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevinbilavasitə dəstəyi və müvafiq göstərişi ilə təşkil olunmuşdur.Buna görə, Prezidentə təşəkkürünü bildirən Ə.Qarayevvurğuladı ki, Azərbaycan öz siyasətində mədəniyyətlərarasıdialoqa böyük önəm verir və şəxsən dövlətimizin başçısınınrəhbərliyi altında həyata keçirilən tədbirlər həm ölkəmizin


417

daxilində, həm də beynəlxalq aləmdə dialoqun səmərəliinkişafına böyük töhfələr vermişdir.

Avropa Şurasının üzvü olan, habelə müşahidəçi ölkələrin,Avropa Mədəniyyət Konvensiyasını imzalamış dövlətlərin,Avropanın qonşu regionlarını təmsil edən ölkələrin, AvropaKomissiyasının və YUNESKO-nun, İSESKO-nun, ƏrəbDövlətləri Liqası ölkələrinin Elm, Mədəniyyət və TəhsilTəşkilatının (ALEKSO) yüksək vəzifəli rəsmilərinin, müxtəliffondların və qeyri-hökumət təşkilatlarının təmsilçilərinin,ümumən 250-dən çox nümayəndənin iştirak etdiklərikonfransın ikinci iş günündə Azərbaycanın birinci xanımı,Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, YUNESKO-nun vəİSESKO-nun xoşməramlı səfiri Mehriban Əliyevanıniştirakçılara müraciəti çatdırıldı. Müraciətdə vurğulanır ki,Şərqlə Qərbin qovuşuğunda yerləşən bir ölkə kimiçoxmədəniyyətli Azərbaycan mədəniyyətlərarası dialoquninkişafına daim öz töhfəsini vermişdir. Fondun prezidenti əminolduğunu bildirir ki, ölkəmizdə keçirilən konfransmədəniyyətlərarası dialoqun təşviq olunmasında yeni birmərhələnin başlanmasına, habelə Avropa və onun qonşuregionlarını təmsil edən dövlətlərin bu əməkdaşlıq prosesinəyaxından cəlb edilməsinə səbəb olacaqdır. Bu proses dialoqsahəsində daha çox praktik fəaliyyətləri özündə əks etdirəcək,həm dövlətlər, həm də beynəlxalq təşkilatlar arasında dahakonstruktiv əməkdaşlığın yaranmasına gətirib çıxaracaqdır.

Konfransda tədbirin birinci gününün yekunları müzakirəolunmuşdur. Sonra Avropa Şurasının təmsilçisi xanımQabriella Battaini-Draqoni konfransın yekunu kimi qəbuledilməsi nəzərdə tutulan Bakı bəyannaməsi haqqında məlumatvermişdir (164).

Mədəniyyətlərarası dialoqa dair yekdilliklə qəbul edilmişBakı bəyannaməsi ilk sənəddir ki, konkret mövzuya həsrolunur və gələcəkdə belə tədbirlərdə ona istinad ediləcəyigözlənilir. Sənəd nəzəri cəhətdən Avropa Şurasının əvvəlki


418

təcrübələrinə əsaslansa da, ilk dəfə olaraq burada Avropa vəona qonşu regionlar arasında dialoqun praktik vasitələrləhəyata keçirilməsi nəzərdə tutulmuş, bu əməkdaşlıq prosesininəsasının Bakıda qoyulması xüsusi vurğulanmışdır.

Bakı konfransının iştirakçıları mədəniyyət müxtəlifliyininbəşəriyyətin ümumi irsi olduğunu bəyan edərək,mədəniyyətlərarası dialoqun davamlılığına tərəfdar çıxırlar.Bəyannamədə bildirilir ki, Bakı konfransı Avropa və ona qonşuregionlar arasında mədəni əməkdaşlığın gücləndirilməsinəimkan verəcəkdir.

Tədbirin yüksək səviyyədə təşkilinə görə Azərbaycanhökumətinə minnətdarlığını bildirən Avropa Şurası NazirlərKomitəsinin İspaniyadan olan rəhbəri Gilyermo Koral VanDamm demişdir ki, Bakı konfransı mədəniyyətlərarası dialoqlabağlı ideyaların irəli sürülməsi və müzakirəsi baxımından mü-hüm mərhələ olacaqdır. Bəyannamənin ən mühüm cəhətlərin-dən biri odur ki, sənəddə mədəniyyətlərarası dialoqun genişlən-dirilməsi üçün əlaqələrin əhəmiyyəti xüsusi vurğulanmışdır.Sənəddə mədəni irsin qorunmasına da xüsusi diqqətyetirilmişdir.

Konfransın açılış mərasimində çıxış edən Prezident İlhamƏliyev demişdir ki, biz bu gün müxtəlif ölkələrdən olanmədəniyyət nazirlərinin konfransını keçirməklə bir daha onugöstəririk ki, son illər ərzində Azərbaycan dini tolerantlıq, millivə etnik tolerantlıq məsələlərində çox böyük uğurlara nailolmuşdur. Əslində, bizim ölkəmizdə bütün insanlar müxtəlifdövrlərdə, ictimai-siyasi quruluşundan asılı olmayaraq, həmişəbir ailə kimi yaşamışlar. Burada bütün dinlərin nümayəndələrihəmişə dostluq, qardaşlıq şəraitində yaşamışlar. Bir daha qeydetmək istəyirəm ki, bu, bizim ölkəmizə xas olan çox mühümbir amildir. Azərbaycan öz dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdənsonra, əlbəttə, millətlərarası münasibətlərə, milli və dinitolerantlığın möhkəmlənməsi işinə çox böyük diqqətverilmişdir. Bu gün Azərbaycan sözün əsl mənasında dostluq,


419

qardaşlıq məkanıdır. Burada bütün xalqlar, dinlərinnümayəndələri bir ailə kimi yaşayırlar. Mən əminəm ki,Azərbaycanın bu istiqamətdə əldə etdiyi təcrübə çox önəmlidir.

Mən çox şadam ki, bu konfransda dünyanın müxtəlifölkələrindən gələn nümayəndələr iştirak edirlər. Bildiyinizkimi, konfrans Avropa Şurası ilə Azərbaycan tərəfindən təşkilolunmuşdur. Onu da qeyd etmək istəyirəm ki, Azərbaycansəkkiz ilə yaxındır Avropa Şurasının üzvüdür. Bu dövr ərzindəölkəmizdə gedən siyasi və iqtisadi islahatlar, Avropa Şurasıqarşısında götürdüyü öhdəliklərin yerinə yetirilməsinəticəsində Azərbaycan demokratik inkişaf baxımından çoxsürətlə irəli getmişdir. Ölkədə aparılan siyasi və iqtisadiislahatlar, qanunun aliliyinin bərqərar olunması, Azərbaycandamütərəqqi təcrübənin tətbiq edilməsi – bütün bunlar son illərərzində baş vermiş mühüm hadisələrdir. Biz Avropa Şurası iləAzərbaycan arasında mövcud olan əməkdaşlıqdan çox razıyıq.Əminəm ki, bu əməkdaşlıq gələcəkdə uğurla davam etdiriləcəkvə bizə əlavə imkanlar yaradacaqdır.

Eyni zamanda, bizim qonaqlarımızın arasında İslamKonfransı Təşkilatının üzvləri vardır. Biz buna da çox sevinirikvə çox şadıq ki, bu gün Şərqlə Qərbin kəsişdiyi yerdə, Bakıdamüxtəlif ölkələrdən müxtəlif dinlərin nümayəndələri iştirakedirlər. Biz buna çox böyük önəm veririk. Bunun çox böyükəhəmiyyəti var. Çünki indiki zamanda bir çox hallardasivilizasiyalararası, mədəniyyətlərarası dialoqdan danışılır,ancaq bununla bərabər, dünyada gedən proseslər, əfsuslar olsunki, bəzi hallarda gərginliyin artmasına gətirib çıxarır. Mən çoxistəyirəm ki, bu gün Azərbaycanda başlanan Bakı prosesimədəniyyətlər arasında olan dialoqun, dostluğun, qarşılıqlıanlaşmanın möhkəmlənməsinə öz dəyərli töhfəsini versin.

Bir sözlə, Azərbaycanın həm tarixi, həm coğrafi vəziyyəti,həm də müxtəlif beynəlxalq təşkilatlarda iştirakı, əlbəttə, bizimimkanlarımızı daha da genişləndirir. Mən əminəm ki, ölkəmi-zin uğurlu inkişafı bundan sonra da davam etdiriləcək və bu


420

inkişafı şərtləndirən təkcə siyasi, yaxud da iqtisadi islahatlardeyildir. Eyni zamanda, bayaq qeyd etdiyim kimi, Azərbaycan-da hökm sürən çox gözəl ictimai-siyasi ab-hava, burada yaşa-yan bütün millətlərin hüquqlarının qorunması və hər bir insa-nın, hər bir millətin nümayəndəsinin Azərbaycanda rahat yaşa-masıdır.

Bizim ölkəmizin çox zəngin və böyük tarixi vardır.Minilliklər bundan əvvəl Azərbaycanda insanlar yaşayıbyaratmışlar. Bunu əks etdirən tarixi abidələr Azərbaycandövləti tərəfindən lazımınca qorunur. Biz öz mədəni və tarixiirsimizə çox bağlıyıq. Mədəni irsimizin qorunması üçün çoxböyük işlər görürük. Azərbaycan xalqı əsrlər boyumüstəqillikdən məhrum idi. Biz yalnız qısa bir müddət ərzindəöz taleyimizi özümüz müəyyən edirdik. Ancaq bunabaxmayaraq, bizim tariximiz, mədəniyyətimiz, ədəbiyyatımız,ana dilimiz – bu amillər azərbaycanlıları bir millət kimiassimilyasiyadan qorudu və bu gün müstəqil ölkəmizdəAzərbaycan xalqı öz taleyinin sahibidir.

1991-ci ildə Azərbaycan dövlət müstəqilliyini bərpaetdikdə ölkədə vəziyyət həddindən artıq ağır idi. Həm siyasiböhran, həm iqtisadi böhran, həm də Ermənistanın Azərbay-cana qarşı təcavüzü və bunun nəticəsində torpaqlarımızın birhissəsinin işğal altına düşməsi – bütün bu amillər Azərbay-canda vəziyyətin nə qədər ağır və çətin olduğunu göstərir.Ancaq buna baxmayaraq, biz öz səylərimizlə, işimizlə,Azərbaycan xalqının iradəsi ilə bu çətin və ağır sınaqlardanşərəflə çıxdıq. Bu gün Azərbaycan, demək olar ki, tam şəkildəöz müstəqilliyini təmin edibdir. Azərbaycan müstəqil siyasətaparır. Biz həm iqtisadi, həm də siyasi sahədə çox böyük vəəhəmiyyətli nailiyyətlərə nail olmuşuq.

Azərbaycan xalqı rahat yaşayır, təhlükəsizlik, sülhşəraitində yaşayır. Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyətininformalaşması və möhkəmlənməsi istiqamətində çox önəmliaddımlar atılmışdır. Ölkəmizdə əsas inkişaf istiqamətləri ilə


421

əlaqədar cəmiyyətdə fikir ayrılığı yoxdur, əksinə, bizimcəmiyyətimiz ümumxalq amalları ətrafında birləşibdir:azərbaycançılıq fəlsəfəsi, müasirlik, öz tarixi köklərimizə,ənənələrimizə bağlılıq. Eyni zamanda, Azərbaycan dünyəvidövlətdir. Azərbaycanda bütün dinlərin nümayəndələrinə çoxböyük hörmət vardır. Yəni bizim ölkəmizi bu gün ictimai-siyasi baxımdan şərtləndirən amillər bunlardır.

Azərbaycanda dini və milli tolerantlığın, dözümlülüyünyüksək səviyyədə olması və bütün xalqların rahat, mehribanşəkildə yaşaması, əlbəttə ki, bizi daha da gücləndirir. Bax, buamillər hər bir ölkənin inkişafı üçün çox vacibdir. Mən çoxistəyirəm ki, bizim ölkədə bu vaxta qədər əldə olunannailiyyətlər bundan sonra da uğurla davam etdirilsin. Bunuetmək üçün, əlbəttə ki, bölgədə sülh tam şəkildə bərqərarolunmalıdır...

Əziz dostlar! Mən sizi bir daha bu konfransın keçirilməsimünasibətilə ürəkdən təbrik etmək istəyirəm. Bir daha deməkistəyirəm ki, biz bu konfransın keçirilməsinə Azərbaycandaçox böyük əhəmiyyət veririk. Əminəm ki, konfransın çox gözəlnəticələri olacaq və bu nəticələr hesabına mədəniyyətlərarasıdialoqun möhkəmlənməsi prosesi daha da güclənəcəkdir.

Mən çox istərdim ki, bu gün başlanan “Bakı prosesi”uzunmüddətli olsun. Çox istərdim ki, bu konfransın keçirilmə-sindən sonra konkret mexanizmlər işlənilsin, konkret fəaliyyətplanı hazırlansın. Belə tədbirlərin keçirilməsi həm Bakıda, həmdə digər şəhərlərdə ənənəyə çevrilsin. ümid edirəm ki, sizinmüzakirələriniz çox uğurlu olacaq və biz qarşımızaqoyduğumuz məqsədə çatacağıq. Sizin hamınızı bir dahaürəkdən salamlayır, konfransın işinə uğurlar arzulayıram! (165)

Sonra Avropa Şurasının baş katibi Terri Devisə söz verildi.O bildirdi ki, Bakı, Azərbaycan qeyri-adi bir məkandır. Buratarix boyu müxtəlif mədəniyyətlərin qovuşma nöqtəsi, Şərq vəQərb, Şimal və Cənub arasında təbii bir körpü olubdur. Bu, çoxxüsusi tədbirdir, çünki bu ilin may ayında Avropa Şurası


422

özünün mədəniyyətlərarası dialoqa dair “Ağ kitabı”nıyaradıbdır. Bu, əsas qanunlar sənədinin hazırlanmasından sonranazirlər səviyyəsində ilk konfransdır və biz bunun necə həyatakeçirilməsini düşünməliyik. Dialoqdan dialoq haqqında vədialoqa. Bu səbəbdən mən Azərbaycan Prezidenti cənab İlhamƏliyev, Avropa Şurası Nazirlər Komitəsinin İspaniyadan olanrəhbəri, habelə YUNESKO, ALEKSO və İSESKO-dan olanhörmətli həmkarlarımla birgə burada olmağımdan çox məm-nunam. Deməliyəm ki, mədəniyyətlərarası dialoq İspaniyanınsədrlik etdiyi Nazirlər Komitəsinin prioritet məsələlərindənbiridir. Təsadüfi deyil ki, Bakıdakı konfrans bir həftədən də azbir müddət öncə İspaniyanın Avropa Şurasına sədrliyəbaşlamasından sonra keçirilən ilk tədbirdir. Biz burada təcrübəmübadiləsi aparmaq və birgə irəliləyişə nail olmaq üçün biraraya gəlmişik. Biz hamımız çoxmillətli cəmiyyətlərdə bu vəya digər yolla, mədəniyyətin müxtəlifliyinə daha da meyilliyik.Bir çox hallarda təbii müxtəliflik ətraf mühit üçün nə qədərvacibdirsə, mədəniyyət müxtəlifliyi də bəşəriyyət üçün bir oqədər vacibdir. Lakin biz hələ də bəzi hallarda milli, etnik,linqvistik stereotiplər haqqında düşünürük.

Davamlı mədəniyyətlərarası dialoq cəmiyyətlərimiziniçərisində ehtiyac duyduğumuz bir sosial möhürdür. Budözümsüzlüyə, parçalanmaya və zorakılığa qarşı bir müalicəvasitəsidir. Dialoq təkcə ideologiya deyil, həmçinin müəyyənsiyasi kontekstlərdən irəli gələn süni yanaşmalar üçün birreseptdir. Lakin biz müxtəlifliyin dəyərləndirildiyinə vəmüxtəlif fərdlərin bir-biri ilə ümumi ünsiyyət qurduğuna vəinsanların dialoq aparmaq üçün imkanlarının olduğuna əminolsaq, onda hamımız, gələcək nəsillər üçün qarşılıqlı hörmət,ədalət və təhlükəsizlik şəraitində daha yaxşı dünyada yaşamaqimkanı olar. Mədəniyyət bu istiqamətdə bir yardımçıdır.

Mədəniyyət hissiyyatımızı, bir-birimizi görmək, görüşməkvə anlamaq qabiliyyətimizi qidalandırır və bu işdə ürəyimiz,idrakımız və bədənimiz əlaqəlidir. Bu səbəbdən, yaxşı qanunlar


423

bir çox bu cür mədəniyyətlərarası məkanlara və imkanlaraşərait yaradır. Bizim yerində və spesifik olmağımız xüsusiləvacibdir. İnsanların bir-biri ilə ünsiyyət qurması həmişəyaxşıdır, lakin mədəniyyətlərarası dialoq beynəlxalq seminar-larda xeyriyyəçilik səviyyəsinə endirilməməlidir. Məqsəd realhəyatda real insanlar arasında real problemlər haqqındadialoqun qurulmasına sövq etməkdir. Fəaliyyətimizin meyarlarıkeçirilən beynəlxalq konfransların sayı və ya hazırlanankitabçalarla deyil, insanların həyat tərzinə, evdə, məktəbdə,işdə, küçədə, məsciddə, kilsədə və ya sinaqoqda üzləşdikləriproblemləri necə həll etdiklərinə təsir göstərməklə ölçülür.Mən bütün insanlar arasında bərabər hörmət, insan hüquqları,qanunun aliliyi və demokratik prinsiplər olmadan həyata keç-məsi mümkün olmayan bu dialoqa cəlb edilməyinizi istəyirəm.Bu dəyərlər qarşılıqlı hörmət və anlaşmanı təmin edir və bu,dialoqun gücün arqumenti ilə deyil, arqumentin gücü ilə idarəolunmasını təmin etmək üçün çox əhəmiyyətlidir (164).

Sonra çıxış edən Avropa Şurası Nazirlər Komitəsininİspaniyadan olan rəhbəri Gilyermo Koral Van Damm bildirdiki, Bakıda keçirilən konfrans mədəniyyətlərərası dialoqla bağlıideyaların irəli sürülməsi və müzakirəsi baxımından mühümmərhələ olacaqdır.

Avropa Şurası Yerli və regional hakimiyyətlər konqresininnümayəndəsi Farid Muxametşin Azərbaycanın Avropastrukturlarında fəal rolunu vurğuladı. O, mədəniyyətlərarasıdialoqda fəallığın artırılmasının əhəmiyyətindən danışdı.Avropa Şurası Parlament Assambleyasının nümayəndəsi, MilliMəclisin deputatı Rafael Hüseynov çıxışında dedi ki, gələn ilAvropa Şurasının 60 illiyidir. Azərbaycan isə bu təşkilatda 8ildir təmsil olunur. “Mədəniyyətlərin ali məqsədi insanları vəxalqları bir-birinə daha da yaxınlaşdırmaq üçün körpüdür” -deyən Rafael Hüseynov vurğuladı ki, dünyanın gələcək inkişafıməhz bu cür dialoq üzərində qurulmalıdır.


424

ALEKSO-nun baş direktoru Mongi Busnina rəhbərliketdiyi təşkilatda 22 dövlətin təmsil olunduğunu dedi. O bildirdiki, ALEKSO da mədəniyyətlərarası dialoqda mühüm nəticələrəldə etmişdir.

İSESKO-nun baş direktoru Əbdüləziz bin Osman əl-Tüveycri isə diqqəti Şərqlə Qərb arasında mədəni dialoqun əldəolunmasına cəlb etdi. Bildirdi ki, indi dünyanın vacib möv-zularından olan bu məsələyə İSESKO da öz töhfələrini verir.Əbdüləziz bin Osman əl-Tüveycri mədəniyyətlərarası dialoqdaxidmətlərinə görə Avropa Şurasının baş katibi Terri DevisinİSESKO-nun qızıl medalına layiq görüldüyünü bildirdi vəmedalı ona təqdim etdi.

YUNESKO-nun Mədəniyyət siyasəti və beynəlxalq dialoqbölməsinin direktoru xanım Katerina Stenou da Azərbaycanınzəngin mədəniyyətə malik olduğunu bildirdi. O vurğuladı ki,Avropa Şurasının üzvü olan ölkələrin mədəni dəyərləridialoqun əldə olunmasında mühüm vasitədir.

Çıxış edənlər belə bir ümumi fikir söylədilər ki, Avropa vəqonşu regionların mədəni inteqrasiyasına əsaslanan “Bakı pro-sesi” ölkələrarası dialoqun praktik inkişafı, yeni, real və səmə-rəli fəaliyyət mexanizminin müəyyənləşdirilməsi, müxtəlifsivilizasiyalar arasında mədəniyyətlərarası dialoqun təşviqinəyönələn tədbirlərin həyata keçirilməsi sahəsində müstəsnaimkanlara malikdir.

Xüsusi vurğulandı ki, konfransın mövzusu, iştirakçılarıntərkibi, əhatə etdiyi regionların miqyasına görə Avropa vəİslam ölkələrinin tarixində mədəniyyətlərarası dialoqmövzusunda ilk beynəlxalq tədbirdir. Bu tədbirin uğurlunəticələrindən asılı olaraq yaranacaq yeni format gələcəkdəbeynəlxalq əhəmiyyətli tədbirlər üçün də nümunə ola bilər.

Daha sonra sonra konfransda nazirlərin “Mədəniyyətlər-arası uyğunluqlar haqqında” mövzusunda “dəyirmi masa”sıkeçirildi. Azərbaycanın mədəniyyət və turizm naziri ƏbülfəsQarayev, Avropa Şurasının beynəlxalq mədəniyyətlərarası əla-


425

qələndiricisi xanım Qabriella Batteni-Draqoni, BMT-nin sivili-zasiyaların ittifaqı ofisinin direktoru Mark Şuer və başqalarımövzu ilə bağlı fikirlərini açıqladılar. Onlar beynəlxalq mədəniəməkdaşlığın ən müxtəlif aspektlərinə nəzər salaraq vurğula-dılar ki, Avropada və onun qonşu regionlarında davamlı inkişa-fın və sülhün təmin edilməsində mədəniyyətlərarası münasibət-lərin imkanlarının araşdırılması zərurdir (164; 165).

Fasilədən sonra konfransın davamı olaraq, nazirlərin işçiqrupunun “Mədəniyyət siyasəti (proqramlar və təşəbbüslər) vəmədəniyyətlərarası dialoq: müxtəlif mədəniyyətlərin idarəedil-məsinə dair yeni konsepsiya” mövzusunda birinci, “İrs vəmədəniyyətlərarası dialoq - hamımız birgə milli irsdən dünyəviirsə doğru” mövzusunda ikinci iclasları oldu. Çıxış edənlərBakı konfransının yüksək səviyyədə təşkil olunduğunubildirərək söylədilər ki, bu tədbir Avropa mədəni proseslərindəyeni bir istiqamətin – “Bakı prosesi”nin əsasını qoyacaqdır.Son on il ərzində mədəniyyətlərarası dialoq mədəniyyət məsə-lələrinə məsul olan nazirlərin, eləcə də hökumətlərin qarşısındaprioritet məsələ kimi meydana çıxmışdır. İndi mədənimüxtəlifliyə qarşılıqlı hörmət və hüquqların qorunması elə birprinsipə çevrilmişdir ki, mədəniyyətlərarası dialoqun qurulmasıüçün siyasətlər, proqramlar və yeni konsepsiyalar bunaəsaslana bilər. Millətlərin bütün dəyərlərini göstərən milli irsxalqlar və insanlar arasında mədəniyyətlərarası dialoqa, habeləregionların davamlı inkişafına rəvac verən bir vasitədir.


426

Nəticə

Müstəqilliyinin ilk illərində Azərbaycan Respublikasınınqarşısında yeni tarixi mərhələ: dövlət müstəqilliyininmöhkəmləndirilməsi, demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlətqurulması, ölkənin ərazi bütövlüyünün bərpa edilməsi, DağlıqQarabağ probleminin milli maraqlara uyğun həlli, əhalinintəhlükəsizliyinin və rifahının təmin edilməsi kimi taleyüklü,mühüm tarixi vəzifələr məqsədə çevrilmişdir. Deyilənlər ardıcıl,məqsədyönlü, düşünülmüş daxili və xarici siyasət kursununhazırlanıb həyata keçirilməsini və bu məqsədlə ölkəninintellektual və sosial-iqtisadi potensialından, ictimai-siyasiqüvvələrindən səmərəli istifadə olunmasını zəruri etmişdir ki, heçşübhəsiz, bu vəzifələrin həyata keçirilməsi prosesində dövlətinyeni mədəniyyət siyasətinə olan ehtiyac da özünü aşkar büruzəverdi. Lakin aktual və maraqlı olduğu qədər də mürəkkəb birfenomen olan mədəniyyət sahəsində dövlət siyasəti yalnıznəzarətlə məhdudlaşmırdı. Burada nəzarətdən çox mədəniyyətəqayğı məsələsi prioritet təşkil edirdi. Həqiqətən də on yeddi illikmüstəqillik dövründə dövlətin mədəniyyət sahəsinə həsr olunmuşqanun, qərar və konsepsiyaların mövcudluğu dediklərimizinsübutu ola bilər. Müstəqil inkişaf mərhələsində cəmiyətintərəqqisi mədəniyyət fəaliyyətinin bütün sahələrində, yaradıcılıqaxtarışlarında və eksperimentə meyllərdə özünü daha barizşəkildə göstərdi. Bu, mədəniyyət tarixinə münasibətdə, milli-mənəvi irsi mənimsəmək səyində, insanların fasiləsiz yaradıcılıqprosesində iştirakında özünü göstərir. Müstəqillik illərindəAzərbaycanda dövlətin mədəniyyət siyasətində mənəvi dəyərlərəyüksək qiymət verilmiş, ona qayğı zərurəti ön plana çıxarılmışdır.Məhz belə bir mədəniyyət siyasəti nəticəsində Azərbaycancəmiyyəti mədəni inkişaf vəzifələrinə uyğun gələn mədəniyyətinvarislik prinsipini həm ümumsosial səviyyədə, həm də şəxsisəviyyədə göstərərək mədəniyyəti mənimsəmə prosesində fərdindünyanı dərketməsinin, onun dərinliyi və zənginliyi ilə əksetdirməsinin, onun daha vacib hesab etdiyi mədəni sərvətər


427

kompleksinin mənimsənilməsinə ardıcıl, məqsədyönlü və tammünasibət göstərir.

Artıq bu gün müasir insanın mədəni irsə münasibətinintəkmilləşdirilməsi mədəni sərvətlərin həm şüurlu surətdə, həm dəkortəbii mənimsənilməsinin mahiyyət və xüsusiyyətlərinin dərkedilməsilə bağlıdır. Kortəbii mədəni varislik bir sıra neqativnəticələrə səbəb olur. Bu baxımdan o, keçmişdə çoxcəhətliəlaqələrin pozulmasına, bəzən isə bir sıra mədəni hadisələrhaqqında biliyin tam itməsinə şərait yaradır. Digər tərəfdənkeçimşin mənəvi potensialı ilə kortəbii, özbaşına ünsiyyətinsanlarda mədəni irsə münasibətdə fetişizm ruhu yaradır.Deməli, mədəniyyətin bu və ya digər hadisəsinin həqiqi dəyə-rindən asılı olmayaraq, o sitayiş və şöhrətpərəstlik əşyasına dönür.

Mədəni sərvətləri qorumaq, onu bərpa etmək sahəsindəmütərəqqi qüvvələrin birgə fəaliyyəti, beynəlxalq mədənimübadilə onu göstərir ki, mədəni varislik insanların tarixi və etnikməhdudluqdan tədricən azad olmasına imkan verir. Dövlətsiyasətində mədəni və mənəvi dəyərlərin kulturoloji mahiyyəti,mədəniyyətlərarası kommunikasiyalar və mədəni ünsiyyət önplanda durur, siyasi mədəniyyət inkişaf etdirilir. Azərbaycanındövlət konsepsiyasında mədəni və mənəvi irsin qorunması zəruriməsələ kimi qoyulur və həll edilir. Burada önəmli olanvətənpərvərlik bir tərəfdən müəyyən tarixi-mədəni mühitdədoğma torpağa, sənətə və sənətkarlara, dilə, ənənələrə münasi-bətdir, digər tərəfdən isə o, estetik-siyasi məzmuna malikdir.

Azərbaycanın mədəniyyət siyasətində mədəni və mənəvi irsinqorunması vətənpərvərlik sayılır. Elə buna görə də estetik şüurinsanın və vətənin vəhdətini, onun gözəlliyini çoxdan təsbitedərək, onu vətənpərvərlik tələbində ifadə etmişdir. Bu mürəkkəb,zəngin, tarixən dəyişkən sosial-estetik və əxlaqi-psixoloji haldır.Özünün obyektiv sosial məzmununa görə vətənpərvərlik praktikolaraq, müəyyən vətənlər çərçivəsində insanların ünsiyyətinə,yekdilliyinə, birliyinə kömək etməlidir. Öz fərdi-psixolojimexanizminə görə o, dərin intim törəmədir, vətənin, mədəniyyətintaleyinə insanın şərik olması, onun vətənlə birləşməsi hissi vəduyğusudur. Bu, daha aydın sübut edir ki, bir tərəfdən fərdlər


428

konkret tarixi sosial-mədəni mühiti mənimsəyir, onunla qovuşur,digər tərəfdən bu mühitin özü konkret fərdlərin ünsiyyətininnəticəsidir.

İstiqlaliyyətimizin yenidən bərpasından sonrakı dövrdə beləbir gerçəklik bir daha təsdiqləndi ki, milli mədəniyyət, həmözünəməxsus ünsürləri, xüsusiyyəti mühafizə etmək və həm dəmüəyyən bir dinamizm içində dəyişmək surətilə varlığını qoruyabilir. Güclü bir mədəniyyətin həqiqi keyfiyyəti əsl xüsusiyyətiniqətiyyətlə qoruyaraq dəyişə bilməsidir; milli xüsusiyyətidənböyük güzəştlərə getmədən yeni şərtlərə uyğunlaşma qabiliyyətinigöstərə bilməsidir. Mədəniyyətün dinamik mahiyyəti vəkeyfiyyəti bu şəkildə anlaşılmalıdır. Belə olduqda millimədəniyyət siyasətinin dəyişən şərtlərə uyğunlaşmaqməcburiyyəti daimi olacaqdır. Əsas xüsusiyyətini vəAzərbaycanın milli hədəflərilə olan bağlılığını mühafizə edəbilməsi üçün isə (bir demokratiyada zəruri olan iqtidardəyişmələrindən mütəəssir olmayacaq formada) müntəzəm birtətbiqat şansına sahib olması zəruridir. Keçən illərdə iqtidarların,mədəniyyətin müxtəlif ünsürləri etibarilə tətbiq etdikləri dəyişiksiyasətlər Azərbaycana sadəcə zaman itkisi bahasına başagəlməmiş, eləcə də gənclərin (milli varlığımız baxımından milli,dini, ruhi-mənəvi və mədəni dəyərlərə səmimiyyət və sədaqətləbağlı olan vətəndaş olaraq yetişdirmələrinin həyati zərurətəçevrildiyi dövrlərdə) milli xarakterimiz baxımından tərəddüdləriçinə düşmələrinə səbəb olmuşdur. Bu mənada, keçid dövrününböhranlı vəziyyətlərinə yenidən sürüklənməmək üçün, millihədəflər baxımından aparılacaq milli mədəniyyət siyasətininsiyasi iqtidar dəyişikliklərindən təsirlənməyəcək formadamüntəzəm olaraq varlığını mühafizə etməsi və həyata keçirilməqabiliyyətini qoruması şərtdir.

Mədəniyyət siyasətinin mühüm ideoloji vəzifəsi – Azərbaycandövlətinin mütərəqqi inkişafı və onun gələcəyininproqnozlaşdırılması üçün yeni imkanların yaradılması ilə bağlıdır.Bu vəzifələrin elmi cəhətdən əsaslı şəkildə həyata keçirilməsiüçün yeni mədəniyyət siyasəti kulturoloji elmlər əsasındaformalaşdırılılmalıdır. Bunları nəzərə alaraq, milli maraqlarımıza


429

cavab verən dövlət mədəniyyət siyasəti elmin, təhsilin,incəsənətin, idarəetmənin, uğurlu daxili və xarici siyasətintərəqqisi naminə, “yuxarıdan” (dövlət qurumları) və “aşağıdan”(professional qeyri-hökumət təşkilatları, alimlərin tədqiqatları)gələn yeniliklərin həyata keçirilməsi üçün əlverişli şəraityaratmalıdır.

Azərbaycan Respublikasının mədəniyyət siyasəti intellektual,mənəvi, bədii mədəniyyətlə yanaşı, şəxsiyyət, ailə və cəmiyyətmədəniyyəti, tibb və ekologiya, məişət və ünsiyyət, siyasət vəistehsalat, insan hüquqları və mədəniyyət hüquqları, sülhmədəniyyəti, gender mədəniyyəti, demokratiya və vətəndaşcəmiyyəti mədəniyyəti, istehlak və ictimai münasibətlər, mədənimünaqişələrin aradan qaldırılması mədəniyyətinin inkişafıproblemlərini daima diqqət mərkəzində saxlamalıdır. Mədəniyyətsiyasətinin həyata keçirilməsini təmin edən mədəni inkişafınidarəolunması isə üç əsas problemlə bağlıdır: sosial-mədəniinkişafın srateji istiqamətlərinin müəyyən edilməsi və dövlətprioritetlərinin təsdiq olunması; ruhi-mənəvi, intellektual vəmaddi mədəniyyətin müxtəlif sahələri üçün mütəxəssislərinhazırlanması və tərbiyəsi, onların həyat və fəaliyyətləri üçünmaddi-texniki və sosial şəraitin yaradılması; sosial-mədəni, ocümlədən, iqtisadi tərəqqinin təmin edilməsi məqsədi ilə, mövcudmütəxəssislərin və onların fəaliyyətinin nəticələrinin effektivliistifadə olunması.

Demokratik ölkələrdə olduğu kimi, Azərbaycanda damütərəqqi sosial-mədəni siyasətin başlica prioritetləri – qanununaliliyi və təkmilləşdirilməsi, vətəndaşların hüquqi savadı,qanunların icra mədəniyyətini təmin edən hüquqi mədəniyyət,peşəkarlıq və idarəetmə etikasını özündə birləşdirən idarəetməmədəniyyəti, milli-mədəni və bəşəri dəyərləri əhatə edən etikmədəniyyət, elm və yüksək texnologiyalar, təhsil, maarif vəinformasiyanin inkişafına yönəlmiş intellektual mədəniyyətləbağlıdır. Lakin əksər səviyyələrdə mədəniyyətə müsbət münasibətbəslənildiyini sübut edən faktlarla yanaşı, onu da qeyd edək ki,mədəniyyət rəsmi olaraq islahatlar siyahısına daxil edilməmişdir;bu da o deməkdir ki, mədəniyyət sferasının dövlət səviyyəsində


430

əlavə vəsaitlərə və beynəlxalq təşkilatların fondlarına yol tapmaqimkanı yoxdur.

Azərbaycan Respublikasının mədəniyyət strategiyası müxtəlifsəviyyələrdə işlənib hazırlanır və həll edilir: Azərbaycanparlamentinin Mədəniyyət məsələləri üzrə daimi parlamentkomissiyası və Sosial qanunvericilik şöbəsi (qanunvericilikplanında); Prezident Aparatının Humanitar siyasət şöbəsi;Nazirlər Kabinetinin Elm, mədəniyyət, milli təhsil və sosialməsələlər şöbəsi (burada büdcə planlaşdırılır); Mədəniyyət vəTurizm Nazirliyi mədəni həyatın bütün sektorlarında islahatlarınişlənib hazırlanması və həyata keçirilməsinə məsuliyyət daşıyır.

Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi səviyyəsində ikitərəfli prosesgedir; bir tərəfdən bu, islahatların işlənib hazırlanması,desentralizasiya və dekonsentrasiya sahəsində müəyyən ilkinaddımların atılması, digər tərəfdən isə əvvəllər müxtəlif idarələrinnəzdində müstəqil təşkilat kimi mövcud olan təsisatların buyaxınlarda yenidən onun tabeçiliyinə verilməsilə bağlıdır. Tarixiabidələr, kinematoqrafiya və nəşriyyat komitələrinin ləğvi zamanıbu cür olmuşdur. Bu cür qərarlar, həmin sahələrin hamısındaislahatların, son dərəcə kiçicik bir fərqlə, eyni zamanda həyatakeçirilməsi zərurətindən doğmuşdur. Avropa Şurası ekspertlərininhesabatlarında da vurğulandığı kimi, bütövlükdə, mədəniyyətkonsepsiyası çarpaz sfera kimi, hələlik Azərbaycanda müvafiqəhəmiyyət qazanmamışdır ki, bu da mədəniyyət və incəsənətincəmiyyətdə və iqtisadiyyatda daha tam rol oynamaq imkanlarınıməhdudlaşır. Ekspertlərin gəldiyi qənaətlər belədir: mədəniyyətinözünün və sabit inkişafda, müsbət humanitar artımda, habeləincəsənətlə biznes arasında tərəfdaşlığın yaradılmasında onunrolunun ən yaxşı müdafiəsi Mədəniyyət və Turizm Nazirliyitərəfindən digər hökumət strukturları ilə münasibətlərdə təməlstrategiya kimi inkişaf etdirilməlidir. Bu, aşağıdakı nəticələrəgətirib çıxarmalıdır:

– Mədəniyyətin islahatlar sektoru kimi qəbul edilməsi;– Mədəniyyətə əsaslanan sabit inkişaf layihələrinin qarşılıqlı

faydalı situasiya kimi qəbul edilməsi;


431

– Mədəniyyətin alternativ maliyyə mənbələri üçün əlverişlişəraitin yaradılması;

– Mədəniyyətin dinamik obrazının yaradılması.Mədəniyyət tarixi və nəzəriyyəsi qədim zamanlardan

bugünədək bəşəriyyətin sosial-mədəni inkişafının əsas mərhələlərivə qanunauyğunluqlarının öyrənilməsinə imkan verir ki, bumənada kulturologiya elmi müxtəlif irq, xalq, etnos və millətlərininkişaf etdiyi təbii coğrafi, bioloji, sosial və tarixi şəraitlərin dərkedilməsi və başa duşulməsi üçün vasitədir. Kulturologiya müxtəlifxalqların həyat tərzi, ənənələri, dinləri, psixologiyası, sosialtəcrübəsi və xüsusiyyətlərini meydana çıxarır, müxtəlif ictimai-siyasi sistemlərin üstünlüyünü və çatışmazlığını, cəmiyyətin vədövlətin inkişafının təşkili və idarəedilməsi üsullarını göstərir. Buimkanlar hesabına kulturologiya indi dövlət mədəniyyətsiyasətinin vacib metodoloji əsası olaraq qalır. Kulturoloji biliklərolmadan, kulturoloji tədqiqatlarsız, Azərbaycanın üçüncüminililkdə milli-mədəni inkişaf proqramı və layihələri işlənmədənbütün səviyyələrdə dövlət idarəetmə sistemi effektiv ola bilməz.Təbii ki, burada milli mədəniyyətimizin mühafizəsi, tədqiqi vətəbliği məsələlərinə xüsusi önəm verilməlidir ki, bu istiqamətdəgörüləcək işlərdə aşağıdakılara diqqət yetirilməsi zəruridir:

1. Əvəzsiz və zəngin tariximizin bizə bəxş etdiyi ən qiymətlimiras – milli mədəniyyətimiz milli varflığımızın təməli kimidəyərləndirilməlidir. Mədəni fəaliyyət sahələrindəki hər birixtisasda aparılan araşdırmalar ilk növbədə dağınıq, sahibsiz vəyox olma təhlükəsində olan bütün mədəniyyət ünsürlərininsistemli bir formada toplanmasını təmin etməlidir.

2. Milli mədəniyyətimizin mühafizəsi – zəruri ikinciprinsipdir. Bir yandan milli mədəniyyət ünsürləri və fəaliyyətsahələrinin dəqiq və etibarlı səviyyədə qorunmasına diqqətedilirkən, digər yandan yabançı mədəniyyətlərin millimədəniyyətimizə mənfi təsirinin qarşısının alınması üçün tədbirlərgörülməlidir.

3. Milli mədəniyyətimizin yayılması üçün görüləcək işlər vətədbirlər böyük bir önəm daşınaqdadır. İnformasiya və mətbuatvasitələri, bütün radio və telekommunikasiya vasitələri bu


432

məqsədlə səfərbər edilməli, milli varlığımızın təməli olan millimədəniyyətimiz ölkə daxilində bütün vətəndaşlarımızamənimsədilməlidir.

4. Dünya millətləri arasında müstəsna bir dəyəri olan millimədəniyyətimizin ölkə daxilində və xaricdə tanıdılmasınaəhəmiyyət verilməsi zəruri olan bir xüsusdur. Təbliğatfəaliyyətləri ilə məşğul olan təşkilatların zəruri modern vasitələrəvə kamil insan potensialına sahib olması təmin edilməli, ölkədaxilində və xaricdə təbliğati fəaliyyətlər konfranslarla,konqreslərlə, simpoziumlarla və s. həyata keçirilməlidir.

5. Əmanət aldığımız ən zəngin miras olan milli mədəniy-yətimizi gələcək nəsillərə daha da zənginləşdirilmiş şəkildəötürmək zərurəti, inkişaf fəaliyyətlərinə də diqqət yetirilməsinizəruri etməkdədir. Bu məqsədlə yaradıcı, qurucu mahiyyətdəkiictimai və fərdi səylər təşviq edilməli, yeni əsərlər ortaya qoyacaqqabiliyyətlərin kəşf edilməsi, yönəldilməsi, dəyərləndirilməsiüçün lazımi bütün tədbirlər görülməlidir.

6. Mədəni xidmətlərin təşkilatçılıq mövzusu prioritetvəzifələrdəndir. Müəssisələrdə təşkilati işlərə önəm verilməli,mədəni xidmət göstərəcək təşkilatlar arasında əməkdaşlığınyaradılmasına diqqət yetirilməlidir.

7. Mədəni xidmətlərlə yanaşı, mədəni fəaliyyətləri də ləya-qətlə həyata keçirə biləcək insan potensialı özünü hiss etdirən ənböyük ehtiyac olaraq görünməkdədir. Strateji məqsədlər daşıyanbu məsələ, Mədəniyyət və Turizm nazirliyi ilə ali təhsilmüəssisələri tərəfindən ilk növbədə araşdırılacaq şəkildə plan-laşdırılmalıdır.

8. İctimai həyatda hüququn aliliyi prinsipini mənimsədəcəkfəaliyyətlərdə olmaq mədəni yüksəlişin təməl prinsiplərindəndir.Bu təməl hüquq və mədəniyyət əlaqəsini təmin edəcək formadainkişaf etdirmək üçün lazımi səylər göstərilməlidir.

Mövzunun araşdırılması belə qənaətə gəlməyə əsas verir ki,Azərbaycan cəmiyyəti iqtisadi dəyişikliklərin doğurduğu misligörünməmiş mutasiyalara sürətli keçidlə üzləşməli və onauyğunlaşmalıdır. Mədəniyyət, cəmiyyətin bu iri strukturdəyişikliklərinə daha yaxşı uyğunlaşa bilməsi üçün (siyasi,


433

iqtisadi və sosial xarakterli intensiv çağırışlar mühitində) onadəstək verən bəlkə də ən başlıca vasitə ola bilər. Mədəniyyətsiyasəti (çevik və istifadəçiyə yönəlik olduğu halda) cəmiyyətdəsabit həmrəyliyin yaradılması və qorunub saxlanılması üçün ciddialət rolunu oynaya bilər. Mədəniyyət həyat keyfiyyətinə,icmaların təşəkkül tapmasına, vətəndaş cəmiyyətinin inkişafınaxidmət etməklə yanaşı, tədricən bəşəriyyətin müsbət artım mənbə-yinə çevrilir. Son onilliklərdə hökumətlər üçün, qanunvericiliklərimədəni mühitin və irsin qorunması relsinə çıxarmaq, maliyyəinstitutları və yaxud infrastrukturları təsis etmək tendensiyasıxarakterik olmuşdur. İşgüzar adamlar tərəfindən mədəniyyətəiqtisadi təsir göstərilməsinə və incəsənətə sponsorluq edilməsinə,dövlət maliyyələşdirməsinin kifayət qədər olmamasına əsaslananvacib bir aspektdə baxılmalıdır.

Son illərdə bu problemlərə çox sayda tədqiqatlar həsr olunmuşvə mədəniyyət siyasəti, həmçinin siyasət formasınınmüəyyənləşdirilməsinə dair beynəlxalq konfransların mövzusunaçevrilmişdir. Nəticələrdən biri kimi, mədəniyyət və incəsənətinbugünkü biznesə aid olmasının səbəblərini təsvir edən bir“matrisa” tipi işlənib hazırlanmışdır. Bu mənada aşağıdakıarqumentlərdən danışmaq olar: inkişaf arqumenti, möhkəm birliyəmalik cəmiyyət arqumenti, marketinq arqumenti, iqtisadiyyatıbilmə arqumenti. Burada milli-mədəni irs və mənəvi dəyərlərhəmişə prioritet sahədir.


434

ƏdəbiyyatAzərbaycan dilində

1. Abbasov A. Atatürkün maarif, mədəniyyət və incəsənətə dair fikirləri. //Bilgi dərgisi, təhsil, mədəniyyət, incəsənət seriyası, 2000, № 2, s.6-10.

2. Abbasov N. Mədəniyyət siyasəti və mənəvi dəyərlərin kulturolojimahiyyəti. “Mədəniyyət dünyası”, XIII buraxılış, Bakı: 2006, s.97-104.

3. Abbasov N. Mədəniyyətlərarası kommunikasiyalar və mədəni ünsiyyət.“Mədəniyyət dünyası”, XIV buraxılış, Bakı: 2006, s.137-143.

4. Abbasov N. Türk dünyasının mədəni inteqrasiyası məsələləri haqqında.“Mədəniyyət dünyası”, IV buraxılış, Bakı: 2002, s.146-148.

5. Abbasov N. Estetik mədəniyyət cəmiyyətin ümumi mədəniyyətinin birhissəsi kimi. “Mədəniyyət dünyası” VIII buraxılış, Bakı: 2004, s.107-109.

6. Ağayev R., Abbasov N. Azərbaycan Türkiyə əlaqələri. Mədəni-maarifjurnalı 2001-ci il № 3/4, s.54.

7. Axundova N. Azərbaycanda mədəniyyət siyasəti. Reallıqlar vəperspektivlər. “Azərbaycanda yeni mədəniyyət siyasətininformalaşdırılmasına yardım” layihəsi üzrə açıq cəmiyyət İnstitutut-Budapeşt Soros Fondunun himayəsi ilə keçirilmiş Beynəlxalq konfransınvə sosioloji tədqiqatın sənəd və materiallarının məcmuəsi. Bakı: 27-29iyun, 2001-ci il. s.59.

8. Aslanova R. Qloballaşma və mədəni müxtəliflik. Bakı: Elm, 2004, 264 s.9. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı: 2003, 48 s.10. Azərbaycanda “2006-2016-cı illər üçün mədəniyyət sahəsində Dövlət

İnkişaf Konsepsiyası”. “Mədəni-maarif”, 2006, № 11, s.5-6.11. Azərbaycan Respublikası (1991-2001). Bakı: Yeni nəşrlər evi, 2001, 360

s.12. Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin yaradılması haqqında Azərbaycan

Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin sərəncamı. “Azərbaycan”qəzeti, 10 mart 2001-ci il.

13. Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin rəsmi açılış mərasimində AzərbaycanRespublikasının Prezidenti İlham Əliyevin nitqi. Bülleten (AzərbaycandaAtatürk Mərkəzinin rüblük nəşri), AzAtaM, Bakı, 2004, № 2 (10), s. 6-8.

14. Azərbaycan XXI əsrin və üçüncü minilliyin ayrıcında. AzərbaycanRespublikası Prezidenti Heydər Əliyevin yeni əsr və üçüncü minillikmünasibətilə Azərbaycan xalqına müraciəti. Bakı, İqtisad Universitetinəşriyyatı, 2001, 90 s.

15. Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin bəyanatı. “Ədəbiyyat qəzeti”, 13avqust 2001-ci il.


435

16. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu “Ortaq türkkeçmişindən ortaq türk gələcəyinə” II Uluslararası Folklor Konfransınınmaterialları. Bakı, “Səda”, 17-21 mart 2004-cü il, 416 s.

17. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu “Ortaq türkkeçmişindən ortaq türk gələcəyinə” III Uluslararası Folklor Konfransınınmaterialları. Bakı, “Səda”, 13-16 noyabr 2005-ci il, 584 s.

18. Azərbaycanda yeni mədəniyyət siyasətinin formalaşdırılmasına yardım.“Simurq” Azərbaycan mədəniyyət Assosiasiyası. Bakı, Sabah, 2001, 194s.

19. Beynəlxalq mədəni əlaqələr (Dərslik, M.S.Manafova və N.T.Əfən-diyevanın redaktəsilə). Bakı: ADMİU-nun “Mədəniyyətşünaslıq”kafedrası, 2008, 660 s.

20. Cəfərov N. Azərbaycan mədəniyyəti məsələləri. Bakı: BDU, 2000, 50 s.21. Cəfərov N. Azərbaycanşünaslığa giriş. Bakı, AzAtaM, 2002, 602 s.22. Cəfərzadə Z.N. Şərq mədəniyyətlərinin tarixi tipologiyasının metodoloji

problemləri. Kulturologiya elm. nam. ... dis. avtoref. Bakı, 2008, 24 s.23. Dadaşova S., Sultanov O. Kulturologiya mədəniyyət siyasətinin

metodoloji əsası kimi. // “Azərbaycanda yeni mədəniyyət siyasətininformalaşdırılmasına yardım” layihəsi üzrə Açıq Cəmiyyət İnstitutu –Budapeşt SOROS Fondunun himayəsi ilə keçirilmiş Beynəlxalqkonfransın və sosioloji tədqiqatın sənəd və materiallarının məcmuəsi.Bakı, 27-29 iyun, 2001-ci il, s.75.

24. Dünya azərbaycanlılarının I qurultayında “Azərbaycan RespublikasınınPrezidenti Heydər Əliyevin nitqi” (9 noyabr 2001-ci il) // “Azərbaycan”,10 noyabr 2001; Dirçəliş – XXI əsr, 2003, № 12 (70), s. 175-186.

25. Əfəndiyev T.İ. Şərəfli yol. “ Mədəniyyət dünyası”, VII buraxılış, Bakı:ADMİU, 2003, s.6-10.

26. Əfəndiyev T.İ. Milli mədəniyyət naminə. “Mədəniyyət və sənət” jurnalı,2003, № 1, s.2.

27. Əfəndiyev T.İ. Azərbaycan mədəniyyəti və incəsənəti. İran: 2003, 340 s.28. Əfəndiyeva N. Millət və islam. “Mədəniyyət dünyası”, XIV burazılış,

Bakı: ADMİU, 2007, s. 73-78.29. Əfəndiyeva N. Azərbaycanlı özünüdərki və özünüidentifikasiyanın

kulturoloji-fəlsəfi problemləri qloballaşma kontekstində Kulturologiyaelm. dok. … dis. avtiref. Bakı, ADMİU, 2008, 48 s.

30. Əliyev Q., Ə.Tağıyev, M.Bayramov. Mədəniyyətşünaslığın əsasları.Bakı: 1989, 202 s.

31. Əliyev V. 80 yaşlı sənət məbədi. “Mədəniyyət və sənət” jurnalı, 2003, №1, s.4-5.

32. Əliyeva İ.H. Azərbaycan bayramları və milli-mənəvi dəyərlərimiz.Kulturologiya elm. nam. …dis. avtoref, Bakı, 2004, 30 s.


436

33. Əliyeva Y.A. Azərbaycanda kulturoloji fikrin tarixi inkişaf mərhələləri.Kulturologiya elm. nam…dis., Bakı, ADMİU, 2007, 184 s.

34. Əlizadə A. Milli mədəniyyətdə tarixilik (dərs vəsaiti). Bakı: Mars-Print,2000, 130 s.

35. Əlizadə A. Estetik mədəniyyət və varislik. Bakı: 2005, 290 s.36. Əsgərov Q.Ş. Biliyin qiymətləndirilməsinin metodoloji əsası. “Simurq”

(kulturoloji jurnal), 2008, № 1, s.57-61.37. Əsədli M. Yusif Ziya Talıbzadənin həyatı və mühiti (1877–1923).

Bakı:Nurlan, 2005, 190 s.38. Əsədli M. Yusif Ziya Talıbzadə milli-mədəni intibah hərəkatında.

“Mədəniyyət dünyası”, XIII buraxılış. Bakı: ADMİU, 2006, s.57-67.39. Fəlsəfə. Ensiklopedik lüğəti. Bakı: “Azərbaycan Ensiklopediyası”,

Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi, 1997, 520 s.40. Folklorun mühafizəsi haqqında. “Mədəni-maarif” jurnalı, 2001, № 1-2

(123-124), s.59-61.41. Göyalp Z. Türkçülüyün əsasları, Bakı: Maarif, 1991, 176 s.42. Haqverdiyev A.A. Müstəqil Azərbaycan mədəniyyətinin aktual

problemləri. Kulturologiya elm. nam… dis. avtoref. Bakı: ADMİU, 2005,29 s.

43. Heydər Əliyev mədəniyyət və incəsənət haqqında (Toplayanı: AsifRüstəmli). “Mədəniyyət və sənət” jurnalı, 2003, № 1, s.1.

44. Heydər Əliyev Azərbaycanı dünyaya tanıdır. Bakı: Azərbaycan, 1994,174 s.

45. Heydər Əliyev mədəni irsimizin keşiyində. I kitab. Bakı: “Bakı”, 2001,440 s.

46. Heydər Əliyev mədəni irsimizin keşiyində. II kitab. Bakı: “Bakı”, 2001,547s.

47. Heydər Əliyev. Müstəqil Azərbaycan Respublikası gənclərinin birinci fo-rumunda çıxışı. “Azərbaycan” qəzeti. 1996, 3 fevral.

48. Heydər Əliyev. Müstəqillik yolu. Bakı: Azər-Unti 1997, 135 s.49. Həsənov Ə. Müasir beynəlxalq münasibətlər və Azərbaycanın xarici siya-

səti. Dərslik, Bakı: “Azərbaycan” nəşriyyatı, 2005, 752 s.50. Həsənova V. Qloballaşma prosesinin mədəniyyətlərin və sivilizasiyaların

qarşılıqlı dialoquna təsiri. “Mədəniyyət dünyası”, X buraxılış. Bakı:ADMİU, 2005, s.127-130.

51. Hüseynov İ., Əmirxanov S. Kulturologiya və onun əsas istiqamətləri.Bakı: ADMİU, 1996.

52. Hüseynov İ.H. Milli-mədəni irsimizin təntənəsi. “Mədəniyyət dünyası”,III buraxılış, Bakı, 2001, s.102-103.

53. Hüseynov İ.H. Azərbaycan milli adət və ənənələrinin bədii-estetikmahiyyəti. Bakı: Marş-Print, 2002, 308 s.


437

54. Hüseynov İ.H. Müasir mədəniyyətin tarixi-ənənəvi əsasları. “Mədəniyyətdünyası”, VII buraxılış, Bakı, 2003, s.107-112.

55. Hüseynov İ.H. Abbasov N. Milli ideyaların inkişafı naminə. “Mədəni-maarif”, 2004, № 5, s.9-11.

56. Hüseynov İ., Əfəndiyeva N. Turizmin əsasları (dərslik). Bakı: Mars-Print,2007, 440 s.

57. Hüseynova F. Müstəqillik dövründə Azərbaycan – Türkiyə əlaqələrininkulturoloji aspektləri (elm, təhsil, mədəniyyət). Bakı: Nurlan, 2007, 302 s.

58. Kulturologiya. Sxemlər albomu (Tərtib edəni: T.Behbudov). Bakı:Mütərcim, 2006, 80 s.

59. Kulturologiya (dərslik). Bakı: ADMİU-nun “Mədəniyyətşünaslıq”kafedrası, 2003, 402 s.

60. Qarayev Yaşar. Meyar – şəxsiyyətdir. Bakı: Yazıçı, 1988, 456 s.61. Qasımzadə F. Mədəniyyət siyasəti və Azərbaycan xalqının mədəni irsi.

“Simurq” Azərbaycan mədəniyyət assosisiyası. “Azərbaycanda yenimədəniyyət siyasətinin formalaşdırılmasına yardım” layihəsi üzrə açıqcəmiyyət İnstitutu- Budapeşt SOROS fondunun himayəsi ilə keçirilmişBeynəlxalq konfransın və sosioloji tədqiqatın sənəd və materiallarınınməcmuəsi. Bakı: 27-29 iyun, 2001-ci il. s.68.

62. Qasımzadə F. Bir daha kulturologiya məsələlərinə dair. “Simurq”(kulturoloji jurnal), 2008, № 1, s.29-35.

63. Qəniyev M., Məmmədov E. Mədəniyyətşünaslıq. Sxemlər və cədvəlləralbomu. Bakı: 2003, 112 s.

64. Qubatoğlu B. Mədəniyyət tarixi. İki cilddə, I cild. Bakı: “Nasir”, 2002,338 s.

65. Qubatoğlu B. Mədəniyyət tarixi. İki cilddə, II cild. Bakı: “Nasir”, 2002,252 s.

66. Qurbanov B. Azərbaycan incəsənəti: təriflər, təhriflər. Bakı: Araz, 2001,192 s.

67. Qurbanov B. Demokratikləşmə yolundakı bəzi sosial-mədəni məsələlər.“Mədəniyyət dünyası”, IV buraxılış, Bakı: ADMİU, 2002, s. 4-10.

68. Qurbanov B. Müasir mərhələdə təhsil və tərbiyə sistemimizlə əlaqədarbəzi mülahizələr. “Mədəniyyət dünyası”, V buraxılış, Bakı: ADMİU,2002, s. 11-17.

69. Latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasının bərpası haqqında AzərbaycanRespublikasının Qanunu. “Mədəniyyət” qəz., 25 dekabr, 1991.

70. Manafova M. Mədəniyyət tarixi və nəzəriyyəsi. Bakı: “Təbib”, 2006, 402s.

71. Mehdi N. Azərbaycan üçün yenilik problemi. “Mədəniyyət dünyası”, IIIburaxılış, Bakı, ADMİU, 2001, s. 28-30.


438

72. Mehdi N., Mehdi D. Mədəniyyətdən total narazılıq. “Mədəniyyətdünyası”, IV buraxılış, Bakı, ADMİU, 2002, s. 10-13.

73. Mehdi N. Ruh, mədəniyyət, insan yeyinliklə yavaşlıq arasında. “Mə-dəniyyət dünyası”, VIII buraxılış, Bakı, ADMİU, 2004, s. 68-80.

74. Mehrabov A. Təhsil müəssisəsi rəhbərinin idarəetmə mədəniyyəti vəonun formalaşma xüsusiyyətləri. “Simurq” (kulturoloji jurnal), 2008, №1, s.51-56.

75. Mədəni irsin qorunmasına dair normatik hüquqi aktlar toplusu (1 sentyabr2001-ci ilədək olan vəziyyətə görə) Bakı: Elm, 2001, 240 s.

76. Mədəniyyət tarixi və nəzəriyyəsi (dərslik). Bakı: ADMİU, 2006, 820 s.77. Mədəniyyət haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu.

“Azərbaycan” qəz., № 86, 18 aprel 1998-ci il.78. Mədəniyyətin marksizm-leninizm nəzəriyyəsi. Bakı: Maarif, 1990, 397 s.79. “Mədəni-Maarif” jurnalı, 2004, № 5, s.31; 2006, № 11, s.3.80. Mədəniyyətimizin və mədəni incilərimizin hamisi. Heydər Əliyev

Fondunun və Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları Fondunun prezidenti,YUNESKO və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri, Milli Məclisin deputatı,Azərbaycanın birinci xanımı Mehriban Əliyevanın mədəniyyət sahəsindəfəaliyyəti (Tərtibçi və elmi redaktor: Sevda Məmmədəliyeva). Bakı,“Nurlar” Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi, 2007, 424 s.

81. Məmmədov F. Azərbaycanda yeni mədəniyyət siyasətini formalaşmasınavətəndaş köməyi haqqında “Simurq” Azərbaycan mədəniyyətassosiasiyasının “Azərbaycanda yeni mədəniyyət siyasətininformalaşdırılmasına yardım” layihsəsi üzrə Açıq Cəmiyyət İnstitutu –Budapeşt SOROS Fondunun himayəsi ilə keçirilimiş BeynəlxalqKofnransın və sosiaolloji tədqiqatın sənəd və materiallarının məcmuəsi.Bakı: 27-29 iyun, 2001-ci il. s.19.

82. Məmmədova F.R. Azərbaycan mühacirətinin elmi-nəzəri tədqiqatlarındadil kulturoloji baxışlar kontekstində. Kulturologiya elm. nam. ... dis.avtoref. Bakı, 2007, 24 s.

83. Məmmədova N. Dəyər anlayışının kulturoloji təhlili. “Mədəni-maarif”,2006, № 10, s.49-50.

84. Məmmədova S. Mədəniyyətşünaslıq. Bakı: “Kooperasiya” nəşriyyatı,2001, 202 s.

85. Paşazadə İ. Mədəni irsə sədaqətlə. “Mütərcim jurnalı”, 2000, № 2, s.82-84.

86. Rəsulzadə M.Ə. Əsərləri, II cild. Bakı: Şirvannəşr, 2001, 528 s.87. Seyidov M. Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən, Bakı: Yazıçı,

1989, 496 s.


439

88. “Simurq” Azərbaycan Mədəniyyət Assosiasiyası haqqında. “Simurq”kulturoloji jurnalı. Dünya mədəniyyəti və sivilizasiyasının tarixi vənəzəriyyəsi msələləri. Bakı, 2008, № 1, s.78-79.

89. “Simurq” Azərbaycan mədəniyyət assosiasiyası “Azərbaycanda yenimədəniyyət siyasətinin formalaşdırılmasına yardım” layihəsi üzrə AçıqCəmiyyət İnstitutu – Budapeşt SOROS Fondunun himayəsi ilə keçirilmişBeynəlxalq konfransın və sosioloji tədqiqatın sənəd və materiallarınınməcmuəsi. Bakı: 27-29 iyun 2001.

90. Sosioligiya (dərslik). Bakı: Təbib, 1994, ??? s.91. Sultanov F. Yaranış. “ Mədəniyyət dünyası”, VII buraxılış, Bakı:

ADMİU, 2003, s.382-390.92. Süleymanlı M.A. Müasir dövrdə mədəniyyət müəssisələrinin idarə

olunması və iqtisadiyyatı (metodik tövsiyə). Bakı: ADMİU, 1996, 60 s.93. Süleymanlı M.A. “Kulturologiya”nın tədrisi məsələsinə dair.

“Mədəniyyət dünyası”, IV buraxılış, Bakı: ADMİU, 2002, s. 39-42.94. Süleymanlı M.A. Sosial-mədəni sahənin idarəedilməsinin elmi-nəzəri və

əməli məsələləri (“Tətbiqi kulturologiya” dərsliyinin VII fəsli, s. 306-355). Bakı: Mars-Print, 2004, 412 s.

95. Süleymanlı M.A. Əhməd Ağaoğlunun “Üç mədəniyyət” əsəri. Şərqfəlsəfəsi problemləri, beynəlxalq elmi-nəzəri jurnal. Bakı: AMEA, 2004,№ 1-2, s.57-66.

96. Süleymanlı M.A. Turizm sosial-mədəni hadisə və kulturoloji proses kimi(“Turizmin əsasları” dərsliyinin V fəsli, s. 270-332). Bakı: Mars-Print,2007, 440 s.

97. Süleymanlı M.A. “Ölkədaxili turizm”, “Beynəlxalq turizm” və “Turizmsahəsində reklam” fənləri üzrə bakalavr təhsil sistemi üçün proqram.Bakı, ADMİU, 2007, 18 s.

98. Şəmsizadə N. Azərbaycan ideoloqiyası. Bakı: Sabah, 1996, 103 s.99. Şükürov A. Fəlsəfə. Bakı: Adiloğlu. 2002, 492 s.100. Şükürov A. Fəlsəfə və qloballaşma, Bakı: Adiloülu, 2002, 440 s.101. Şükürov A. Kulturologiya (Dərslik). Bakı: Aqiloğlu, 2003, 274 s.102. Tağıyev Ə., Əliyev Q. Kulturologiya (Dərs vəsaiti). Bakı: Təbib, 1997, 96

s.103. Tətbiqi kulturologiya (Dərslik). Bakı: ADMIU, 2004, 412s.

Türk dilində

104. Eröz Mehmet. Milli kültürümüz ve meselelerimiz. T.C. Kültür Bakanlığı,Ankara: 1996, 430 s.

105. Kafesoğlu İ., Saray M. Atatürk ilkeleri ve dayandığı tarihi temeller.İstanbul: İstanbul Universitesi Basımevi ve Film Merkezi, 1998, 230 s.


440

106. Kurbanov B. Küreselleşme zihniyetine doğru. “Mədəniyyət dünyası”,VIII buraxılış, Bakı: ADMİU, 2004, s. 60-67.

107. Kurbanov B. Türk dünyasının ortak tarihi-estetik dügürleri açısındanAzerbaycan sanatı. “Mədəniyyət dünyası”, X buraxılış, Bakı: ADMİU,2005, s. 87-92.

108. Mehmetzade M.B. Millet ve Dövlət. “Odlu Yurt”, İstanbul, iyun 1931,sayı 4 (29), s.145-150.

109. Milli Kültür. V.Beş yıllık kalkınma planı (Özəl ihtisas komisyonu raporu).Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı, 1983, 575 s.

110. Resulzade M.E. Azerbaycan kültür gelenekleri. Ankara: Sipahi matbaası,1949, 31 s.

111. Resulzade M.E. Millet olmak azmı. Milli tesanüd, Ankara, Kardeşmatbaası, 1978, s.17-18 (“Azerbaycan”, Ankara, 1 ağustos 1952, sayı 5).

112. Resulzade M.E. Milletçilik – Patriotizm. Milli tesanüd, Ankara, Kardeşmatbaası, 1978, s.19-20 (“Azerbaycan”, Ankara, eylül 1952, sayı 6).

113. Resulzade M.E. Kavim ve millet. Milli tesanüd, Ankara, Kardeş matbaası,1978, s.24-25.

114. Süleymanlı M.A. Kültür biliminin tedrisi meselesi. “Korkut Ata” dil,edebiyat ve kültür dergisi, Türkiye (Erzurum), 2003, sayı: 2, s. 16-17.

115. Süleymanlı M.A. Küreselleşmenin Azerbaycan kültürüne yansımalarınadair. “Güney Azerbaycan” sosyal, kültür, siyasi araştırmalar dosyası(Ankara). Güney Azerbaycan Tanitim Cemiyeti (GÜNAZTAC), Tanıtım6, Ankara 2004, s. 8-9.

116. Tüccarzade İbrahim Hilmi. Maarifimiz ve servet-i ilmiyyemiz. T.C.Kültür Bakanlığı, Ankara: 2000, 102 s.

117. Türk milli kültürü (Hazırlayanlar: İsmayıl Kayabalı, CemenderArslanoğlu). “Azerbaycan” aylıq kültür dergisi, Ankara: 1981, Yıl: 30,Sayı: 235, s.38-89.

118. Türkiye Cumhuriyetinin VIII. Beş Yillik Kalkinma Planı, 2001-2005.www.basbakanlik. (T.C. Türkiye Başbakanlığının saytı).

119. Uriel Heyd. Türk ulusçuluğunun temelleri (Çeviren: Kadir Günay). T.C.Kültür Bakanlığı, Ankara: 2002, 196 s.

Rus dilində

120. Вопросы охраны и использования памятников истории и културы.М.: 1990, 124 с.

121. Гегель. Соч., М-Л.: 1934, 216 с.122. Гуревич П.С. Культурология (учебник, 3-е изд., перераб. к допол.)

Москва: УИЦ «Гардарики», 1999, 288 с.

www.basbakanlik


441

123. Культура на пороге III тысячелетия. Тезисы. Докладов международ-ного семинара в г. Санкт-Петербурге (25-26 апреля 1994 года).Санкт-Петербург: 1994, 224 с.

124. Культура Советского Азербайджана. Баку: Азернешр, 1980, 182 с.125. Культурная (социальная) антропология. М.: Академический Проект,

2004, 268 с.126. Культурология (учеб. Пособие для вузов. Под. ред. Проф. А.Н. Мар-

ковой, 3-е изд). Москва: ЮНИТИ-ДАНА, 2002 384 с.127. Культурология . М.: Изд. «Природа» 2001, 236 с.128. Мамедов Ф.Т. Культурология (Вопросы теории и истории). Учебно-

го пособия. Баку: «Абилов, Зейналов и сыновья», 2002, 534 с.129. Мамедов Ф.Т. Культурология как путь к эффективной жизне-

деятельности. Баку: «Абилов, Зейналов и сыновья», 2006, 576 с.130. Мамедов Ф.Т. Культурная политика «проблемы и принципы на-

правления культурной». “Təhsil, mədəniyyət, incəsənət” jurnalı, Б.:2003, № 3, с.83-90.

131. Мамедов Ф.Т. О задачах новой культурной политики в Азербай-джане. Б.: 1998, 76 с.

132. Мамедов Ф. Культурология. Вопросы теориееи и истории (метариа-лы к лекциям и семинарам). Статьи, доклады и выступления. Б.:2002, 101 с.

133. Мамедов Ф.Т. Культурология и задачи социально-культурного раз-вития Азербайджана. Культурологический журнал «Симург». Во-просы истории и тероии мировой культуры и цивилизации. Б.: 2008,№ 1, с. 11-28.

134. Мамедов В.А. Основы политологии. М.: «Наука», 1997, 480 с.135. На VI Саммите глав тюркоязычных государств в Баку. Речь Прези-

дента Азербайджанской Республики Гейдара Алиева // Возрождение– ХХI век, 2000, № 26, с. 4-8.

136. Проблемы културного наследования в философской теории и прак-тике современного Запада. М.: Политиздат, 1989. с.116.

137. Ракитов А.И. Наука и устойчивое развитие общества // Обществен-ные науки и современность, 1997, № 4, с.10.

138. Философия, человек и жизнь. М.: ЮНИТИ, 2002, 151 с.

İnternet materialları

139. http://www.mct.gov.az Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi140. [email protected] “Simurq” Azərbaycan Mədəniyyət

Assosiyasiyası

http://www.mct.gov.az

mailto:[email protected]


442

141. [email protected]. Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü (EgeÜniversitesi, İzmir-Türkiye).

142. www.ovras.tr. Türk Dünyasının sosyal ve kültürəl durumu (OzeyRamazan).

143. www.mfa.gov.tr. (T.C. Xarici İşleri Bakanlığı).144. www.basbakanlik. (T.C. Türkiye Başbakanlığı).145. http://musugu-dunya.az (“Musiqi dünyası”nın elektron jurnalı,

Azərbaycan dilində).146. http://intellect.musigi-dunya.az (“İntellektual mülkiyyət” jurnalının

elektron versiyası: azərbaycan, rus və ingilis dillərində).147. http://harmony.musigi-dunya.az (Musiqi kulturoloji beynəlxalq elektron

jurnalı: rus və ingilis dillərində).148. http://kultura.rossii.ru/ Rusiya Federasiyası mədəniyyəti149. http://www.culture.az Mədəniyyət Nazirliyi150. http://azeripaint.aznet.org Rəssamlar İttifaqı151. http://azeri.org Azərbaycan dili və ədbiyyatına həsr olunmuş sayt152. http://www.citisight.com/baku/musculture.html Musiqi Mədəniyyəti

Muzeyi153. http://www.gateway.az Azərbaycan Portal İnkişafı layihəsi154. http://resources.net.az; http://www.saznet.org; http://www.search.az;

http://www.azeriweb.com “azerinet”155. http://www.aztv.az AZTV156. http://www.azertag.com; http://www.xeber.net; http://www.top.az;

http://www.news.azerinet.com İnformasiya agentlikləri157. http://www.president.az Azərbaycan Respublikası Prezidentinin veb saytı158. http://www.azembassy.com Azərbaycanın ABŞ-dakı səfirliyinin saytı159. http://www.azembassy.msk.ru. Azərbaycanın Rusiya Federasiyasındakı

səfirliyinin saytı160. www.aznet.org. “Azərbaycan-Açıq Cəmiyyət İnstitutu” – Soros Yardım

Fondu161. http://www.culturalpolicies.net Azərbaycanın milli mədəniyyət

siyasətinin icmalının elektron versiyası.162. www.first-lady.az (Mehriban Əliyevanın şəxsi saytı)163. www.mehriban-aliyeva.org164. www.RESPUBLICA.NEWS.AZ (“Respublika” qəzeti, 3 dekabr 2008-ci

il, № 271).165. www.edebiyyatqazetişcom (“Ədəbiyyat qəzeti”, 5 dekabr 2008-ci il, №

46).

mailto:[email protected]

www.ovras.tr

www.mfa.gov.tr

www.basbakanlik

http://musugu-dunya.az

http://intellect.musigi-dunya.az

http://harmony.musigi-dunya.az

http://kultura.rossii.ru/

http://www.culture.az

http://azeripaint.aznet.org

http://azeri.org

http://www.citisight.com/baku/musculture.html

http://www.gateway.az

http://resources.net.az

http://www.saznet.org

http://www.search.az

http://www.azeriweb.com

http://www.aztv.az

http://www.azertag.com

http://www.xeber.net

http://www.top.az

http://www.news.azerinet.com

http://www.president.az

http://www.azembassy.com

http://www.azembassy.msk.ru

www.aznet.org

http://www.culturalpolicies.net

www.first-lady.az

www.mehriban-aliyeva.org

www.RESPUBLICA.NEWS.AZ

www.edebiyyatqazetiscom


443

MÜNDƏRİCAT

Ön söz............................................................................................... 3Giriş.................................................................................................. 9

I. Mədəniyyət siyasətinin mahiyyəti və problemləri ...................... 191.Dövlətin mədəniyyət siyasətinin prioritetləri və məqsədləri(mənəvi dəyərlər kontekstində)....................................................... 592.Mədəniyyət siyasətinin planlaşdırılması, mədəniyyətin qanunveri-cilik təminatı və dövlətin bu sahədəki vəzifələri ............................ 783.Demokratik və totalitar mədəniyyət planlaşdırılması ................ 1004.Milli mədəniyyətin mahiyyəti və onun mühafizəsinə dair dövləttədbirləri........................................................................................ 1085.Mədəniyyətlərarası kommunikasiyalarvə mədəni ünsiyyət ....................................................................... 118

II. Mədəniyyət siyasətinin rastlaşdığı çətinliklər .......................... 1461.Siyasi və iqtisadi sistem dəyişikliklərinin mədəniyyət sahəsindəkitəzahürləri ..................................................................................... 1532.Mədəniyyət müəssisələrinin fəaliyyəti, əhalinin mədəni həyatdaiştirakı və yaradıcılığın dəstəklənməsi.......................................... 1573.Qloballaşma və mədəni inteqrasiya şəraitində mədəniyyətin ma-liyyələşməsi və milli-mənəvi dəyərlərin mühafizəsi problemi ..... 200

III. Mədəniyyət siyasətinin effektivləşmə, səmərəliləşmə perspektiv-ləri................................................................................................. 2151.Azərbaycan mədəniyyəti və dünya mədəniyyətinininkişaf mərhələləri. Siyasi mədəniyyət ......................................... 2182.Azərbaycanla inkişaf etmiş dünya dövlətlərinin mədəniyyətsiyasətlərinin müqayisəli təhlili .................................................... 2463.Mədəniyyət siyasətinin tənzimlənməsində yerli və beynəlxalqtəşkilatların rolu ............................................................................ 2634.Mədəni dünyanın “Mədəniyyət siyasəti” anlayışı, YUNESKO vəAvropa Şurası qərarlarının ümumi çərçivəsi ................................ 2715.Dövlətin mədəniyyət siyasətinin həyata keçirilməsindəMədəniyyət və Turizm Nazirliyinin fəaliyyəti.............................. 2786.Təhsil və elm sahəsində Azərbaycanın mədəniyyət siyasətininməqsədləri..................................................................................... 289


444

Ali təhsilli kadr hazırlığı məsələləri (Azərbaycan Dövlət Mədəniy-yət və İncəsənət Universitetinin fəaliyyəti nümunəsində) ............ 295Qeyri-hökumət təşkilatlarının Azərbaycanda yeni mədəniyyət siya-sətinin formalaşdırılmasına yardımı (“Simurq” Azərbaycan Mədə-niyyət Assosiasiyasının fəaliyyəti kontekstində) .......................... 301Heydər Əliyev tərəfindən müəyyənləşdirilən mədəniyyət konsepsi-yasında varislik faktoru................................................................. 313

IV. Mədəniyyət siyasəti sahəsindəki nailiyyətlər vəperspektivlər................................................................................ 324Mədəniyyət industriyaları: kitab nəşri, mədəniyyətə dair xüsusidövri nəşrlər, mətbuat, kino, radio, televiziya və multimediya-şəbəkə layihələri ........................................................................... 329Milli-mənəvi irsin qorunması ilə bağlı görülən tədbirlər və busahədə beynəlxalq təşkilatlarla qarşılıqlı əməkdaşlıq ................... 360Dövlət gənclər siyasətinin mədəni və mənəvi aspektləri .............. 373Azərbaycanda turizmin inkişaf perspektivləri və mədəni-asudəvaxtin dəyərləndirilməsi ............................................................... 386

V. Mədəniyyətə dövlət qayğısı və beynəlxalq əməkdaşlığın əməlinəticələri....................................................................................... 395Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları Fondu və Heydər ƏliyevFondunun mədəniyyət sahəsində fəaliyyəti .................................. 395“Mədəniyyətlərarasi dialoq Avropa və onun qonşu regionlarindadavamli inkişafin və sülhün əsasidir” mövzusunda Avropa Şurasininüzvü olan dövlətlərin mədəniyyət nazirlərinin Bakı konfransı ..... 415

Nəticə............................................................................................ 426İstifadə edilmiş ədəbiyyat ........................................................... 435

Çаpа imzalanmışdır 23.12.2008Kağız farmatı 84х60 1/16

Həcmi 28 ç.v.Tiraj 1000

Təknur MMC-nin mətbəəsində çap edilmişdirÜnvan: H.Cavid 31

mƏdƏnİyyƏt sİyasƏtİ vƏ mƏnƏvİ...

Documents