1

Mehmet Kraja

PORTAT E QIELLIT

(tregime)

Tiranë, 1996

2

PORTAT E QIELLIT

Një gjerman me origjinë franceze në një tubim shkencor mbajtur në fund të gushtit të vitit

199... hodhi tezën se kishte zbuluar një dokument tjetër të shkrimit të parë të gjuhës shqipe dhe

të pranishmëve ua bëri të njohur dorëshkrimin e Bellifortis-it të vitit 1405, zbuluar në Muzeun

Konde të Chateau de Chantilly në veri të Francës. Më sa më kujtohet, ai shpjegoi se

dorëshkrimi i Konrad Kyeser-it ishte i vetmi ekzemplar dhe të një rëndësie të veçantë ai quajti

29 radhët e një shtese në fund të dorëshkrimit. Më kujtohet edhe signatura e ekzemplarit dhe

këtu do ta hedh ashtu siç më është ngulitur në kujtesë - ms.348/663, fol.153 - me shpresë se

nuk do të kem gabuar ndonjë numër ose shkronjë, sepse një gabim i këtillë ndonjë hulumtues të

ardhshëm do të mund ta shpiente te një dokument krejt tjetër dhe unë e marr mend se ç'situatë e

pakëndshme do të krijohej kur, bie fjala, ai hulumtuesi i supozuar, në vend të dorëshkrimit dhe

të shtesës prej 29 radhësh do të gjente, e zëmë, një certifikatë për pagesën e tatimit nga një

familje katalonase, e cila aty mund të jetë vendosur disa shekuj më vonë... Dhe ky gjermani me

origjinë franceze, të cilin unë e kisha njohur dhe e kisha takuar edhe më parë, tha se nëntë nga

njëzetenëntë radhët e shtesës së dorëshkrimit janë shkruar shqip, se ato janë vendosur midis një

teksti latinisht (radhët 11, 12, 14, 18, 19, 20. 21, 22, 23) dhe se teksti ka të bëjë me "një ritual

me plot formula magjike". Ai lexoi të përkthyera shqip radhët latinisht dhe midis tyre i futi

edhe ato radhët e tekstit, që, sipas tij, ishin shkruar shqip. Pastaj ai fshiu djersët nga balli i gjerë

dhe me flokë të paktë, sepse ishte ditë gushti dhe në sallën ku mbahej tubimi shkencor bënte

zagushi e madhe. Zëri i tij i hollë për disa çaste mbeti pezull. Dikur tha: nga teksti latin bëhet e

ditur se kemi të bëjmë me pjekurinë seksuale të mashkullit, se ceremoni e rite të tilla gjenden

në shumë civilizime të popujve të botës, siç është syneti mysliman dhe bar micva-ja çifute. Në

qendër të vëmendjes është simboli i penisit të djalit, pra, një ceremoni falike me mjaft

tabuizime. Një rol të veçantë në ceremoni luajnë të dymbëdhjetë shenjat astrologjike dhe

profetët e krishterë Elias, simbol i Diellit, dhe Enohu, nipi i Adamit dhe Evës. Së fundi, ai edhe

një herë i lexoi të ndara radhët shqip të tekstit, pastaj lexoi krejt tekstin, siç ishte shkruar në

origjinal (latinisht dhe në atë gjuhë që mund të ishte shqip) dhe, me në fund, me një lodhje që i

lexohej në shikimin e bjerrur dhe në zërin e zvargur, duke theksuar secilin tingull e secilën

rrokje veç e veç, tha:

due racha yze inbeme zabel chmielfet

dayce dayci dayze

yan yon yan

ragam ragma mathy zagma

concuti perbra ista

3

aus auskar auskary auskarye

zuma bomchity

asram electem eleat adolecten zor dorchedine zebestmus lisne zahanar zahanara zensa

ichem biliat adolecten zeth dorchene zehat stochis lisne zehanar zehanara zehayssa

Deri sa gjermani bënte përpjekje të ethshme t'i shqiptonte fjalët me qartësinë më të madhe dhe

deri sa bëri përsëritjet që i përmenda më parë, i ulur në radhën e fundit të sallës unë krijova një

përfytyrim që edhe tash më kujtohet: përfytyrova gjermanin që gjen një kafkë, e merr në dorë

me një kujdes që të mërzit dhe fillon t'ia numërojë dhëmbët dhe asaj kafkës gjithmonë i

mungojnë nëntë dhëmbë. Ata nëntë dhëmbët e rënë duhej të shpjegonin diçka që mungonte, që

ishte zhdukur përgjithmonë.

Dola nga salla dhe në bufenë që gjendej në fund të hollit të gjerë porosita kafe. Aus auskar

auskary auskarye. Gjermani quhej Manfred dhe ai Manfredi kishte një zë të hollë dhe

depërtues, me zanore të shkurtra si copa metalike, që përshkonin hapësirën, çanin muret dhe

iknin tutje me një fishkëllimë ere. Dhe atje, diku në fund, në atë fundin e turbullt e të mjegullt,

të largët e të paarritshëm, krijoheshin ca fanitje e ca silueta e ca shajni, të cilat, kur i

përfytyroje, të shkaktonin një dhembje therëse, një sëmbim të ftohtë e një pikëllim për diçka të

humbur e të pakthyeshme. Ishte kuptimi i gjërave që nuk shpjegohen dhe ajo gjithmonshmëria

e tyre lodhëse, e mërzitshme, sfiduese.

Pas pak u hap dera e sallës dhe njerëzit filluan të dilnin që andej, sekush duke folur me zë të

lartë, sekush duke bërë gjeste me duar e sekush duke shpejtuar për të zënë vend në bufe. Aty

kundruall qëndruan në këmbë një burrë e një grua. Burri me pamje vjedulle iu afrua gruas dhe i

pëshpëriti diçka te veshi, ndërsa ajo, flakë e kuqe, qeshi me një zë të qashtër, që shqeu fashën e

mërmëritjeve.

I fundit nga dera e sallës doli Manfredi. Me ballin e djersirë e të zbehtë dhe me gjymtyrët e

lëshuara, ai kishte pamjen e udhëtarit të lodhur që sapo ka kaluar me këmbë shkretëtirën dhe

tash e mundojnë halucinacionet e një vdekjeje pa gjurmë. U ul në tryezën time dhe unë pashë

se si ajo zbehtësi e fytyrës i kishte zbritur deri në majë të gishtërinjve dhe unë pashë krejt nga

afër se si i dridheshin duart me ca konvulsione epileptike, ndërkohë që ai rrëmonte për të gjetur

diçka në çantën e tij prej lëkure të kuqe në të errët. Unë e dija se ai nuk kërkonte asgjë, vetëm

që i duhej të bënte diçka për ta përballuar atë shqetësim që i kishte ardhur prapa nga salla e nga

zhurmërima e saj, e nga ajri i saj i vagëlluar e i rëndë, e nga shikimet e zbrazëta të njerëzve që i

rrinin kundruall. Kafenë që ia vunë përpara, e rrufiti shpejt dhe pastaj mbi të u shtri një qetësi

ujore, një qetësi e një lumi fushor që rrjedh prajshëm dhe ty, që e shikon nga bregu, të bën të

çmendësh me atë gjithmonshmërinë e tij të frikshme. Zahanar zahanara zensa. Diku thyhej

diçka, pëlciste, thërrmohej, si një ecje e njëtrajtshme nëpër brymë në atë fushën e largët të

veriut të Francës. Por vetëm një çast, sepse pastaj çdo gjë zhdukej e humbej e harrohej, duke u

tretur në një largësi të përbindshme, diçka si hija që kthehet në ide kur pushon së qeni burimi i

dritës. Unë ndjeva lëvizjet fëshfëritëse të gangrenës nëpër ledhat e trurit dhe nëpër trup më

kaluan mornica të ftohta. Manfredi më pa dhe më buzëqeshi, por me një buzëqeshje që tashmë

nuk ishte, që kishte qenë pak më parë dhe prapa kishte mbetur një si dridhmë e heshtjes.

4

- Shkojmë, - tha Manfredi, duke u ngritur dhe duke marrë çantën në një mënyrë të tillë, sikur

ajo të kishte një peshë të papërballueshme. Para se të dilnim nga dera dykrahëshe, u desh të

dëgjoja edhe një herë atë kukurisjen e gruas me fytyrë të kuqe, tek i pëshpëriste diçka te veshi

po ai burri me pamje vjedulle, dhe mu desh ta përfytyroja atë grua me vithe të gjëra në një

shtrat, që nuk e di se çfarë shtrati mund të ishte, si i dridheshin tulet e kofshëve e të ijëve dhe në

këtë e sipër bymehej e shtrihej e kthehej në një masë xhelatinoze, që të ngjitet pas gishtërinjve,

dhe mu desh pastaj ta hiqja nga mendja këtë përfytyrim, dhe mu desh gjithandej ta shihja

Manfredin si fliste me një vajzë, për të cilën më vonë më tha se ishte gazetare, dhe ta shihja nga

afër fytyrën e asaj vajze me ballë të ngushtë dhe me një palë sy që u ngjanin dy copave akulli,

të cilat do të shkriheshin nga çasti në çast, dhe mu desh të mendoja se Manfredit, edhe aty,

edhe gjithkund, i shkonte mbrapa një hije e verdhemët, një hije e bezdisshme, që rrëshqiste pas

pamjes së tij me një qetësi kërcënuese... dhe mu desh të gjitha këto t'i shihja e t'i harroja, ose

vetëm t'i lija prapa për një çast që ta ndieja veten të shpenguar, tmerrësisht të lirë, i tretur në një

zbrazëti që nuk përthekohej, që nuk përmbyllej askund, diçka si pamja e një shkretëtire që të

hyn brenda dhe nuk të hiqet.

Jashtë, mbi krejt gjerësinë e sheshit, ishte shtrirë ajo ditë vere, e cila kishte sjellë aty një

shkëlqim diellor të rëndë, të mbufatur e të padepërtueshëm. Qielli atje lart ishte i rrafshët dhe, i

degjeneruar në kaltërsinë e njëtrajtshme, pa nerv dhe pa sensin e gjallërisë, ngjante i

papërdorshëm. Në cepat e tij ishin varur peizazhe që luhateshin qetë-qetë prapa perdes së

avujve të zagushisë.

Deri sa po hynim në hotel, Manfredi më tha se ditëve të fundit gjatë gjithë kohës kishte

ndjenjën e çuditshme se në atë qytetin në veri të Francës kishte harruar diçka, diçka të vogël e

të parëndësishme, që nuk i hynte gjë në punë, por që duhej të shkonte e ta merrte. Kurse që

andej do të shkonte nuk e di se ku. Pikërisht kështu tha: nuk e di se ku. Ashensori i hotelit në

njërën anë kishte një pasqyrë të gjerë dhe pikërisht atje pashë Manfredin me një veshje të rëndë

dimërore e të përzishme, një veshje që kishte diçka kalorësiake dhe priftnore njëkohësisht. Ai

Manfredi në pasqyrën e ashensorit shikonte largësinë e turbullt që diku i rrinte përpara dhe,

sikur Manfredi këndej pasqyrës të mos kishte po atë shikim, do të pandehja se për pak çaste më

doli përpara një fanitje. Vetëm që prapë ajo pamja e tij e përzishme atje tej, më shkaktoi trazim.

Ç'kisha unë në këtë mes? Me Mnfredin kishim një njohje disavjeçare, kurse tash bredhjet e tij

pas atyre formulave magjike, pas atyre shkresurinave të vjetra, vetëm sa ma ngatërronin këtë

njohje. O Zot, sa i lodhur isha! Në tru ndieja një pleqëri disashekullore, një pleqëri

arkeologjike, e cila fillonte nga një largësi e errët dhe shkonte te një largësi tjetër edhe më e

errët.

Disa çaste më vonë, i shtrirë në dhomën e hotelit, kisha përshtypjen se po notoja në një harresë

prehëse dhe isha i mbushur me ndjenjën e një kamikazi, i cili tashmë është vetëvrarë pa e ditur

dhe pa e kuptuar cili ka qenë objekti i sulmit të tij. Pastaj e hoqa nga koka këtë mendim. Pastaj

edhe Manfredin e hoqa nga mendja, edhe pamjen e tij të vetmuar në fushën e largët të Francës,

edhe simpoziumin, edhe qiellin veror mbi qytet. Dhe pikërisht atëherë trokiti dera dhe aty hyri

Manfredi. Kishte veshur një rrobë banjoje të errët, e cila, si pelerinë, i shkonte deri në fund të

këmbëve. Ragam ragma mathy zagma. A nuk të duket se kjo radhë, kjo frazë, që është e katërta

në renditje ose e tetëmbëdhjeta nëse merret para sysh edhe teksti latinisht...

5

Manfredi nuk tha asgjë. Ai vetëm u ul në një cep të divanit dhe për një kohë vazhdoi të

shikonte nga dritarja. Në murin e bardhë profili i tij i ngjante një siluete, e cila, fët, krijohet nga

një dendësim i papritur i hijeve.

Manfredi qëndroi gjatë ashtu dhe unë po aq kohë u mora me pamjen e tij prej siluete. Dikur ai

u shpërnda nëpër mugëtirën e dhomës dhe u bë një mendim që nuk ftillohet, që rri pezull dhe

bën trysni mbi rrudhat e trurit. Ah, bëri dikur me atë zërin e tij të hollë e depërtues, qenka bërë

natë. Kurse unë e kisha lënë të takohesha me atë gazetaren... Megjithatë, ai nuk lëvizi nga

vendi dhe nuk bëri asnjë veprim për ta mbledhur në një vend pamjen e tij të shpërndarë.

Sa kohë do të kemi qëndruar kështu, të fshehur pas mendimeve që errësonin pamjen tonë dhe

pas përfytyrimeve të shpërndara në një gjerësi të pamatur...? Më kujtohet se dikur Manfredi tha

se i duhej të ngrihej dhe të dilte që andej, së pari nga dhoma ku rrinim tani, pastaj të shkonte në

fund të korridorit ku gjendej dhoma e tij, të ndërrohej e të vishte atë kostumin gri, të cilin e

mbante me vete në çdo udhëtim në një çantë të madhe e të zezë, të zbriste me ashensor dhe së

voni të shkonte në një klub aty afër që të takohej me gazetaren. Por gjithashtu më kujtohet se ai

nuk luajti nga vendi dhe tashmë ishte bërë natë e vonë, kur filloi t'i tregonte shenjat e para të

mosinteresimit për atë takim dhe për çdo gjë tjetër që gjendej jashtë errësirës së dhomës dhe

jashtë mëshikëzës së saj të mbushur me atë lëngun e turbullt të mugëtirës.

Dhe atëherë, ose dikur më vonë, Manfredi filloi të më tregonte se që nga dita kur e kishte gjetur

atë dorëshkrimin e Kyeser-it, ndiente një si lehtësim, sikur trupi i tij të mos kishte peshë, sikur

nën këmbët e tij të mos vepronte ajo forca e errët e gravitetit. Pastaj tha se e dinte saktësisht

përse Kyeser-i e kishte vënë atë shtesë të tekstit në fund të dorëshkrimit dhe kjo duhej të kishte

ndodhur deri sa nata franceze lahej në argjendin e hënës dhe puhiza e lehtë sillte nga largësia

erën e mugullimës së fushës e të malit dhe në atë çast unë e di se ai ndiente dëshirën e

papërballueshme që trupërisht ta shijonte kënaqësinë e përtëritjes. Dhe atëherë në derë duhet të

jetë shfaqur befasisht një kalorës i ri ose një tjetër ushtar, nga ata që Kyeser-i i pandehte të

ardhur nga larg, dhe unë tash përfytyroj me një qartësi të madhe atë ushtar, ose çfarë kishte

qenë ai, tek rri i ndrojtur para atij aristokratit me fytyrë të qëruar dhe me sy që i shkëlqejnë nga

lakmia, deri sa shikon para vetes një trup të fuqishëm, me kofshë të mbushura e me bel të hollë

e me supe të gjera. Të tjerat unë i di saktësisht si kanë ndodhur, tha Manfredi me zë të ulët dhe

me një fëshfërimë emocioni, që fjalëve u shkonte prapa si hije e rralluar. Unë tash nuk ngurroj

të them se shpjegimi i Manfredit atë natë nuk më pëlqeu dhe më shkaktoi një mërzi, e cila nuk

e dija nëse vinte nga përshkrimi i atyre rrethanave të turbullta, apo nga ajo fëshfëritja

emociononte e zërit të tij. Pastaj, ai takimi i parealizuar me gazetaren me sy të bardhë si dy

copa akulli...

Dhe atëherë, ose pak më vonë, duhet t'i kem thënë Manfredit se unë e dija fshehtësinë e asaj

formule magjike dhe këtë do ta mësonte edhe ai sapo të shkonte në dhomën e tij dhe tri herë

radhazi t'i lexonte fjalitë e shkruara në atë gjuhë të pakuptueshme. Vetëm ato, të mbledhura në

një vend, pa tekstin latinisht dhe pa e shpënë mendjen te përmbajtja e pjesës së kuptueshme të

tekstit. M'u bë se ai nguroi një çast dhe ndoshta ngurrimin e tij mund ta ketë shprehur po

atëherë: Kjo ngjan sikur vrimat e zeza të shpërndara nëpër kozmos t'i mbledhësh me një vend

dhe të krijosh një hon të zi e të errët, i cili ka dimensione të pamatura dhe gëlltit çdo gjë. Eshtë

si puna e antimateries, tha ai dhe, po të mos e kisha ndezur dritën e dhomës dhe po të mos e

6

kisha parë vetë fytyrën e zbehtë e të tretur të Manfredit, edhe sot do të kisha pandehur se frika e

tij ishte një trill.

Pikërisht kështu duhet t'i kem thënë, sepse më kujtohet se ai u ngrit menjëherë dhe, deri sa e

përcolla te dera e dhomës, hetova se atë tashmë e kishte përpirë mrekullia e të panjohurës.

Ragam ragmy mathy zagma. Tri herë, e kupton? Ai miratoi duke tundur kokën. Korridori i

hotelit ishte i gjatë e i ngushtë dhe, diku në fund të tij, ishte dera e dhomës së Manfredit, ajo

vrima e errët që zhduk materien. Dhe Manfredi shkonte drejt saj, i veshur me atë rrobë të gjatë

e të zezë, që i arrinte deri në fund të këmbëve, pahetueshëm bashkohej me hijen e gjatë e të

brishtë që i shkonte prapa dhe akoma më tej, në një largësi të errët e të turbullt. Ragam ragmy...

Unë e dija se çfarë do të ndodhte dhe më erdhi keq për Manfredin, por nuk kisha forcë ta

ndaloja. Çfarë do t'i thosha? Se ato fjalë të mbledhura në një vend, fshihnin magjinë e vdekjes?

Ai do të qeshte dhe nuk do ta besonte këtë dhe dikur, natën vonë, do ta nxirrte dorëshkrimin

nga ajo çantë prej lëkure të kuqrremë, do t'i lexonte tri herë radhët e pakuptueshme, ndoshta me

një dëshirë të fshehtë që në derën e dhomës së tij të shfaqej ai kalorësi i ri me trup të bëshëm e

me fytyrë të njomë e me shikim të ndrojtur...

Të nesërmen, kur zbrita në hollin e hotelit, sapo dola nga ashensori, pashë atë gazetaren tek

rrinte në këmbë. Prita që ajo të më afrohej dhe të më pyeste për Manfredin, ose të më thoshte

diçka tjetër, qoftë diçka fare pa rëndësi, mjaft që unë ta shihja nga afër trishtimin e akullt të

syve të saj. Por ajo nuk lëvizi dhe madje m'u bë sikur prania ime i shkaktoi një bezdi, të cilën

ajo nuk u përpoq ta fshihte. Jashtë, në rrugë e në shesh e gjithandej mbi qytet, bënte verë dhe

dielli kishte zënë vend në anë të qiellit dhe ta merrte mendja se aty do të qëndronte

përgjithmonë. Njerëzit e paktë që kalonin rrugën, ngjanin me hije të rralluara që lodronin mbi

avujt e nxehtë, një çast rrinin pezull dhe fill pastaj hepoheshin tëhu në një grykë ferri, ideja e së

cilës më dukej se kishte mbushur më shumë se një hemisferë të trurit tim. Dhe pikërisht që

andej, nga ajo ndarje e errësirës dhe e dritës, nga ajo vijë e kontrastit, vinte tek unë një ndjenjë

përhumbjeje, një angështi mendimesh dhe një marramendje që fillonte aty lart, në rrugë e në

shesh, dhe shkonte deri thellë në tokë, atje ku niste graviteti dhe ajo ideja e turbullt e

rrotullimit.

Para se të hyja në godinën ku mbahej sesioni shkencor, mu bë sikur dikush ecte mbas meje, po

me atë hapin tim të prajshëm e të kalamendur. Ishte pikërisht ajo, gazetarja me bebëza të

bardha, e cila, aty prapa, me majën e këpucëve prekte hijen time të shtrirë mbi kalldrëm. Për

herë të parë më ndodhi që nga ajo shkelje e hijes të ndieja dhembje në tru dhe diku më thellë

akoma. Dhe kjo zgjati deri sa u futa në godinën ku mbahej sesioni shkencor, ndërkohë që

diellin atje sipër fillova ta përfytyroja si një amebë të zezë, që kullon rrëshirë të djegur dhe

gëlltit hijet që i krijon vetë.

I ulur në fund të sallës dhe i mbrojtur nga prania e njerëzve me një vetmi të rrafshët e të

njëtrajtshme, tek shikoja si binte pingul nga tavani një ujëvarë drite e gëlqerosur dhe tek

krijonte aty poshtë një shkretëtirë të tymosur e të mbushur avuj të nxehtë, ndjeva që dikush më

pëshpëriti te veshi dhe më tha diçka që nuk e kuptova, ose më tha diçka që mu duk e largët, si

në një ëndërr që fillon të harrohet. Manfredi. Ah, po! Ai mbrëmë kishte të veshur një rrobë të

zezë e të gjatë dhe, duke ecur nëpër një korridor të ngushtë të kështjellës, kërkonte fundin e

vetmisë së vet dhe pastaj nga një dritare e po asaj kështjelle kapej pas dritës së bardhë të hënës

7

dhe, deri sa fluturonte mbi fushë e mbi kodrina dhe deri sa mjegulla e vesës i fërkohej pas

lëkurës së hollë e të zbehtë... Më dëgjon? Manfredi vdiq... dhe atje poshtë, buzë lumit, te një

pllajë e te një pyll qiparisash, rri një ushtar i vetmuar, një kalorës a çfarë mund të jetë dhe unë

nuk e di përse ai përjetësisht mban diçka timen... Ai mbrëmë vdiq, kurse në mëngjes ti dije për

vdekjen e tij... një ushtar, kalorës a çfarë mund të ishte, që shikon qiellin sipër, nëpër të cilin

fluturon magjia e vdekjes në trajtën e një zogu të zi, ose një shpend i natës, të cilit prapa i

shkon si pelerinë një hije e gjatë dhe e errët, e gjatë dhe e errët, e gjatë dhe e errët... Ftoj të

pranishmit që me një minutë heshtje t'i bëjmë nderime mikut tonë, studiuesit... dhe nga atje

poshtë buzë lumit e te pllaja e te pylli prej qiparisash, ai ushtari, kalorës a çfarë ishte, i cili

përjetësisht mban diçka timen, hoqi nga qielli hënën dhe dritën e saj të bardhë dhe pastaj hoqi

qiellin dhe hapësirën e tij të pamatur dhe krijoi hiçin, atë vrimën e errët në tru, ku fundosen të

gjitha kuptimet dhe diçka më shumë akoma...

E ulur në një karrige pranë meje, rrinte ajo gazetarja me një zbehtësi hënore në fytyrë dhe ende

më poshtë, në qafë e në supe dhe ende më poshtë, në llërat e duarve dhe në majat e

gishtërinjve. Ajo ishte disi e mjegullt, e shpërndarë, e bërë një herë për të krijuar një imazh dhe

pastaj e braktisur përfundimisht. Ajo ishte pluhuri hënor që tretet nga puhiza e hollë e

paramëngjesit dhe prapa lë një trishtim të gjithmonshëm. Ajo shikonte herë pas herë kah unë

dhe, nën atë turbullirën prej xhami të syve të saj, hetoja një dëshirë për t'u shtrirë horizontalisht

si lumi në rrjedhën fushore.

Dhe pastaj mbaj mend se dikush nga foltorja më ftoi që, për nder të Manfredit, për të cilin

thoshin se mbrëmë kishte vdekur, të lexoja një fragment të punimit të tij dhe, ndërkohë që unë

isha zhytur në një hutesë të mpirë, vajza pranë meje nxori ca fletë të bardha e m'i la në dorë.

Fleta e bardhë që mbaja në dorë dhe të cilën pak më parë ma kishte dhënë vajza e ulur pranë

meje, kishte të shkruara nëntë radhë, të cilat, kur i lexova, në formë shkallësh m'u bë sikur më

zbritnin kah thellësia e turbullt e ferrit. Nga foltorja dëgjova zërin tim me një përbërje

tingullore të çuditshme, tek sillej vërdallë nëpër sallën e mbushur heshtje. Ragam ragma mathy

zagma. Edhe një herë, tha dikush nga salla. E unë i lexova edhe një herë të nëntë radhët,

ndërkohë që shkallët e errëta që shpinin kah thellësia e ferrit u bënë edhe më të mëdha, më të

thella, më shafitëse. Edhe një herë. Hemisfera e errët në trurin tim mori trajtë amebe dhe zuri të

zgjerohej me shpejtësi marramendëse, duke përfshirë largësi të papërfytyrueshme...

Dhe unë tash nuk e di saktësisht se çfarë ndodhi pastaj, nuk e di se kur dola nga ajo sallë dhe

nuk e di nëse e pashë më atë vajzën me bebëza të bardha, ose prania e saj kishte qenë vetëm një

përfytyrim, të cilin e kam krijuar më vonë, i përfshirë nga kotësia e amshimit, ose për ndonjë

tjetër arsye që nuk mund të shpjegohet, njësoj sikundër që nuk e di se kur ndodhi ai çasti i

papërshkrueshëm i ikjes në qiell.

Por e di se me Manfredin u takova te portat e qiellit dhe, deri sa ecnim pranë e pranë nëpër atë

rrugë të gjatë e të mërzitshme, pashë se ai ishte bërë i heshtur dhe i menduar, ndërkohë që i

heshtur dhe i menduar isha bërë edhe unë.

8

RRËFIM PËR VETE, PËR SHABBETAI ZEVIN DHE MIKUN TIM MENAHEN J.

Në Enciklopedia Judica, botim i vitit 1971, para ca ditësh lexova tekstin që kishte të bënte me

Shabbetai Zevin, për atë dijetarin hebraik të shekullit XVII, i cili një pjesë të mirë të jetës e

kishte kaluar në Ulqin. Ç'është e vërteta, përmbajtjen e këtij teksti e kisha të njohur që më parë,

pikërisht nga miku im Menahen J., me të cilin para shumë vjetësh u njoha në Pragë, në një

rrethanë krejt të zakonshme.

Menahen J., pasi kishte studiuar Talmudin dhe shkrimet e vjetra hebraike, një kohë ishte marrë

me gjuhësinë komparative, kishte studiuar strukturalizmin (kur u njohëm, e interesonin

Jakobsoni dhe Çomski), ndërsa nga korrespodenca e tij e mëvonshme pata marrë vesh se kishte

botuar disa studime për shtrirjen dhe lëvizjen e hebrenjve në Evropën Juglindore, kurse krejt së

voni kishte filluar të merrej me teoritë bashkëkohore për mitet... Por, le të kthehemi edhe një

herë te Enciklopedia Judica dhe te teksti i vënë aty për Shabbetai Zevin, për të cilin Menahen J.

atëherë në Pragë më thoshte se, ndonëse është një tekst i sintetizuar dhe i bërë me një akribi

shkencore, seç kishte aty-këtu ca hapësira të zbrazëta e ca si kratere të krijuara nga një errësim i

papritur dhe i nëndheshëm, të cilat duhej t'i kaloje nga një anë në tjetrën, duke qëndruar pezull

dhe me një frikë të vazhdueshme se do të mbetesh diku në mes, i pafuqishëm e i

pavullnetshëm, ndërkohë që enigma e territ të duket sikur të tërheq nga thellësitë e mnershme.

Tash së voni, kur vetë e lexova tekstin, për të cilin Menahen J. më kishte thënë ato që më kishte

thënë, në vend që të më shfaqeshin zbrazësitë enigmatike dhe të më joshte ideja e zbulimit të

fshehtësisë, mu shfaq fytyra e mikut tim Menahen J., e cila herë tkurrej e merrte pamjen e asaj

gravurës në cep të fletës që tregonte Shabbetai Zevin, herën tjetër mbushte një përmasë

kuptimesh të turbullta, që i ndante nga unë fleta e librit me qëndismën e hieroglifëve të zeza

sipër, e herën tretë se ku rrinte, në anën tjetër të një largësie të papërcaktuar e të

pambërritshme, si në fund të rrjedhës së një lumi shkretinor, ndërkohë që shtresa e lymit

ntrashet shpejt dhe bëhet sipërfaqe e verdhemët e shkretëtirës së nesërme. Pikërisht kjo pamje

më turbulloi pa masë dhe më krijoi ndenjën e humbjes e të vdirrjes, të asaj braktisjeje që po

ndodhte aty, para meje, dhe po merrte përmasa të gjithmonshme...

Kishin kaluar më shumë se dhjetë vjet që Menahen J. nuk më kishte shkruar asnjë letër dhe

kishin kaluar më shumë se dhjetë vjet që nuk kisha dijeni se ku bëhej. Një ditë para se të

largohesha nga Praga, deri sa pinim kafe me filxhanë të mëdhenj në qendër të qytetit (në anën

tjetër të rrugës, Jan Husi po bëhej i zi dhe shikonte errët nga nata e shtatorit që kishte rënë në

çast), miku im Menahen J. më tha se pas dy javësh do të largohej që andej dhe do të shkonte në

Lajbcig dhe nga Lajbcigu pas dy muajsh do të udhëtonte për Barcelonë, e nga Barcelona në

Çikago, e nga Çikagoja në Bafalo dhe kështu gjithnjë, deri sa përfytyrimi për ato ikje të

9

gjithkohshme bëhet i mërzitshëm dhe të ngjan me ca varavinga të pangjyrshme në një errësim

trunor.

Menahen J. qëndroi i heshtur aty kundruall dhe me gishtërinjtë e hollë e me lëkurë të verdhë e

të tejdukshme çiku ato pak qime mjekre që i binin mbi këmishën e bardhë. Një brerore drite

kalonte përmes tavolinës dhe atë, mikun tim Menahen J., e linte atje matanë, të zhytur

përgjithmonë në një ankth të errët. Po atë mbrëmje më foli për Shabbetai Zevin dhe këtë e bëri

në një mënyrë të tillë, sikur me zërin e tij të bjerrë krijonte paradigmën e një heshtjeje ekuivok,

e cila, bashkë me natën kontinentale, tashmë kishte arritur te xhami i dritares aty pranë, ishte

puthitur pas saj dhe brenda shikonte vagëllueshëm.

Megjithatë, ndarja ishte krejt e zakonshme, si ndarja e dy njerëzve që takohen e njihen

rastësisht. Ai u ngrit, ma dha dorën me një prekje të flashkët dhe doli duke tërhequr pas vetes

një hije të shpërndarë e disi poroze. Tash e di se përfytyrimin kalorësiak të largimit të tij e kam

krijuar më vonë, ndoshta atëherë kur, pasi isha marrë për një kohë të gjatë me Shabbetai Zevin,

një parambrëmje vere isha mbështetur te bedenat e kalasë së Ulqinit dhe shikoja ngeshëm

shkrirjen e ngadaltë të kaltërsisë, djegien e purpurt të horizontit dhe, së voni, një kondensim të

papritur hijesh që afroheshin nga lindja. Atëherë duhet ta kem parë mikun tim Menahen J. se si,

hipur në një velore dhe i mbështjellë me një bardhësi të kristaltë, rrëshqiste ngadalë nga fundi i

horizontit, ndërkohë që tramundana valëviste mbi kala e gjithandej mbi det qiellin e rrafshët e

të përciptë, një si tendë mëndafshi me skajet që shlirshëm tundeshin në natë.

Herën e parë Menahen J. nuk më shkroi nga asnjëri prej atyre qyteteve që m'i kishte përmendur

në Pragë, por nga një qytezë diku në veri të Danimarkës. Qyteza, më thoshte në letër, aty krejt

afër mbi një kodrinë, kishte një si pallat të vjetër a një si kështjellë të rrethuar me bredha të

gjatë e qiparisa të bardhë. Kështjella, thoshte Menahen J., ishte pronë e vetmisë së kontit plak

Johan, i cili vdiq para një jave dhe në testament e la të shkruar se këtu mund të rri

përgjithmonë. Por mbrëmë, deri sa shfletoja ca shkresurina të vjetra në bibliotekën e kontit

plak, për një çast mu bë sikur rrija pezull dhe sikur era që frynte nga deti duke përplasur

kanatat e dritareve nëpër dhomat e zbrazëta, më kishte shpënë diku larg, prej nga nuk do të

kthehesha më (Çfarë ndodh me natën kur nuk e shohim më dhe me gjërat që fshihen në të,

çfarë ndodh me fjalët që ua harrojmë kuptimin, çfarë ndodh me tingujt kur nuk i dëgjojmë më,

dhe çfarë ndodh me dritën kur pushtohet nga errësira...?) Me të rendur dola në njërën nga

dritaret e kështjellës, shkruante Menahen J., dhe që andej shikova qytezën atje poshtë. Ajo nuk

ishte. Ishin vetëm ca drita të shpërndara tutje-tëhu dhe një kujtesë e turbullt që kishte filluar të

çformësohej... Nesër, miku im, shkruante Menahen J., do të iki që këndej, megjithëqë nuk e di

se ku do të shkoj dhe nuk e di se ç'erëra do t'i fryjnë galerës sime... Pastaj, aty në letër fillonte

një ngatërrim kohe, që unë nuk e merrja vesh se nga vinte: herë më bëhej sikur Menahen J. e

kisha njohur gjithmonë, se kishte qenë bashkudhëtari im i përjetshëm, e herë sikur më priste

diku ndanë rrugës në një takim të ardhshëm, ndanë një rruge që gjarpëronte nën qiellin e

plumbtë e me ca shtëpi me kanata të mbyllura përbri; e herë të tjera më bëhej se atje ku më

priste ai, kthimin e kisha të pamundshëm, se ishte një rrugë që e kisha kaluar në një kohë tjetër

dhe dredhimet e saj i njihja nga trishtimi që më kishte mbetur.

Shabbetai Zevin ai e përmendi në letrën e tretë, të cilën ma shkroi nga Pensilvania. Ç'është e

vërteta, asgjë nuk më thoshte saktësisht, vetëm që, si në një lojë imazhesh, më kishte futur në

10

atë botën e tij, duke krijuar rreth meje një univers tjetër, që nuk e kisha njohur deri atëherë. Dhe

aty diku ishte edhe Shabbetai Zevi, i cili rrinte në fund të një vetmie të mjegullt dhe më

shfytyrohej sa herë që ndër kujtime më jepej ta shihja detin, dhe pranë detit një rrugë të

vetmuar që harkohej në të djathtë e me shkallare të gurta e kalldrëm ngjitej deri te qemeri i

portës lindore të kalasë, dhe pastaj futej në një reliev prej gurësh të përhimë e të mavijosur. Në

çdo bredhje kujtese deri te qemeri i portës lindore të kalasë, ngjitesha i shkujdesur, ndërsa aty,

sapo shfaqej para meje ai shesh i vogël me pirgun e fenerit nga ana e majtë dhe me shtatë

frëngjitë që harkoheshin njëra pranë tjetrës, stepesha papritmas dhe shikimi më mbetej te

harkimi i frëngjisë së tretë dhe te ajo pjesë e horizontit që kornizohej brenda saj.

Pikërisht atje, te ajo frëngjia e tretë, shumë vjet më parë, ndoshta më shumë se tridhjetë vjet të

shkuara, rrija mbështetur te një cep i murit dhe mendërisht ikja tëhu, atje ku askush nuk më

vinte prapa dhe askush nuk e dinte se ku jam. Ndonjëherë dëgjoja hapa njerëzish që me të rrallë

kalonin andej, hapa që fërkoheshin pas gurëve të kalldrëmit me një fëshfëritje të butë dhe

akoma më rrallë dëgjoja ndonjë fjalë e ndonjë pëshpëritje, diçka si: Shih këtë teveqelin, si rri

aty, ndonjë ditë do të kërcejë atje poshtë andej. Për të kërcyer nuk kërceva, megjithëqë

ndonjëherë, kur deti bëhej i turbullt dhe shkumëzonte e përplasej e hepohej nën shkëmbinj, më

merreshin mendtë dhe një forcë e fshehtë me tërhiqte andej, ndonjë si rrem i çakërdisur i

gravitetit, që shpërthente errësirën e nëndheshme dhe zgjatej deri te këmbët e mia. Atëherë

mbahesha fort pas gurëve të qemerit, mbyllja sytë, krijoja një tjetër det, me skajin e ngjitur pas

qiellit të përflakur dhe me pulëbardhat që fluturonin qetë-qetë e me një tundje fëshfëritëse të

krahëve. Një herë ndodhi të ikja nga orët e mësimit në gjimnaz (nuk më kujtohet përse kisha

një mërzi aq të madhe), iu ngjita kalasë nga porta e veriperëndimit, kalova nëpër ato rruginat e

ngushta ndanë bedenave dhe, së fundi, zura vend te frëngjia e tretë. Them të ketë qenë vjeshtë e

vonë, sepse qielli kishte zbritur fare poshtë mbi kala dhe ishte bërë i përzishëm, dhe deti i

shqetësuar përmbyste në thellësi një turbullirë të mnershme. Më kujtohet se po atëherë nga

ullishta u ngjit në qiell një masë e rimtë, që dikur u bë gri e dikur u bë e errët, dhe që andej retë

e përcollën në det dhe deti e shtyu kah perëndimi, ndërkaq. Them të kem qëndruar gjatë ashtu,

sepse ishte bërë natë dhe një pjesë e mirë e saj dukej se kishte ikur, kur më mori dikush që

andej dhe më shpuri në njërën nga ato shtëpitë e afërta (ishte një shtëpi e vogël, me shumë

qemerë guri dhe se ndër qoshet e ndër skutat e saj plekseshin hijet e vetmisë).

Dhe mu aty ku harkohej qemeri i frëngjisë së tretë, një natë vjeshte me shi kishte zënë vend

Shabbetai Zevi dhe shikonte herë qiellin që nxinte sipri dhe detin që me tepri mbushte natën

me zhurmërima të thella e gjëmime të largëta; e herë të tjera humbiste pas ca fije dredharake

mendimesh, që e shpinin deri te ato të çarat enigmatike të vetëtimave, të cilat tej më tej

përshkoheshin nëpër brinjë të reve dhe fill pastaj natën e bënin akoma më të errët dhe akoma

më të paanë. Një çast ushtima ndodhte të fashitej, deti të mblidhej kruspull e ikte matanë dhe

shtresa e territ mbi të bëhej e trashë dhe e padepërtueshme. Shabbetai Zevi atëherë dëgjonte

pikat e shiut tek përplaseshin mbi gurët e qemerit dhe dëgjonte fëshfëritjen e mendimeve të

veta, aty, fare pranë, tek përziheshin me rrëketë e shiut dhe tek zbritnin poshtë e më poshtë, kah

thellësitë e errëta të ankthit. Nuk jam vetëm, thoshte me gjysmë zëri Shabbetai Zevi, ose jam

po aq vetëm, siç janë të gjithë njerëzit e braktisur të kësaj bote. Dhe atëherë shtrëngonte

gishtërinjtë pas gurëve të lagur, i shtrëngonte fort dhe nën lëkurë e në mish e ndër dej ndiente t'i

hynte ftohtësia e lagësht, frynte e qarkullonte atje thellë me një shpejtësi ëndrre. Shabbetai

11

Zevi! Shabbetai Zevi!... dëgjonte gumëzhimën e detit atje poshtë, nën mure e nën bedena e nën

shkëmbinj, tek zgjohej me rreben e egërsisë e të tërbimit dhe përplasej e shkumëzonte e grindej

me heshtjen që varej mbi humnerë... Shabbetai Zevi! Je më i vetmuar e më i braktisur... më i

vetmuar e më i braktisur se të gjithë... se të gjithë të vetmuarit e të braktisurit e kësaj bote...

Shabbetai Zevi, Shabbetai Zevi... Dhe pastaj ushtima largohej, humbiste diku në thellësi,

ndërkohë që nata përsëri ishte aty, ajo e gjithmonshmja, e ënjtur, e fryrë, e buhavitur, me cepa

të ngjitur në re e të shqyer nga vetëtimat, gjithmonë kështu. Dhe gjithmonë po ai shi që i

mbulonte fytyrën me një prekje të ftohtë, mbi ballë, mbi kapakët e syve, mbi buzë, si një endje

krahnezash të zeza.

Shabbetai Zevi e dinte se, sapo të kalonte ai rrebesh, atje në perëndim e pak më andej kah jugu,

do të fillonte një dyndje e ngadalshme resh dhe diku në mes të natës do të hapej qielli dhe atje

vetëm një çast do të shfaqej një hënë e vjetër, e harkuar, që përdridhej për ibret. Ai e dinte se

sonte hëna do të rrinte më gjatë në qiell, sepse era e perëndimit ishte më e fortë; do të rrëshqiste

cepave të reve dhe, së fundi, do të zinte vend te kulla e rojave. Dhe aty do të rrinte një copë

herë, pikërisht ashtu e varur te skaji anësor i pullazit konik, dhe do të zbardhte e do të

shkëlqente vetëm për veten e saj, si një dhëmb qeni në turirin e natës. Ja që edhe rojat u

ndërruan dhe pishtarët dritëpakët hynin e dilnin nga kulla, kurse ai ende ishte aty, që ta shihte

hënën dhe rrënimin e përbrendshëm të natës, sapo në lindje të hapej vetulla e mëngjesit. Ose,

ishte aty që të mos shihte asgjë, që të mos mendonte asgjë.

Iu kujtua dorëshkrimi i Talmudit, të cilin e kishte lënë atje prapa, në atë shtëpinë e tij prej guri,

me kanata gjithmonë të mbyllura dhe me një llambë vaji që digjej prajshëm, duke spërkatur me

hije të mugëta muret përreth. Pas pak do të kthehej në atë shtëpi i lagur deri në palcë, me

tunikën që i rëndonte mbi supe dhe, ashtu siç ishte, do të ulej pranë tryezës që të shikonte gjatë

dritën e llambës dhe djegien e saj të ngadalshme e fëshfëritëse. Dikur do të ndiente të ftohtit që

i kalonte nëpër trup, tek i përshkohej anë e tej, duke i fryrë nëpër dej, si një erë që lë prapa

shkretëtirën e asgjësë. Pastaj do të zgjaste dorën që të prekte qimet e kreshpëruara të mjekrës,

që ta ndalte sadopak një drithërimë tunduese. E atëherë do të hetonte se si nëpër faqet e

fishkura i rrëshqitnin lot të vakët, lot pa ndonjë domethënie, pa dhembje, lot që kërkojnë të

rrjedhin dhe rrjedhin kot së koti...

Pikërisht atëherë, ose pak më vonë, do të dëgjonte derën se si hapej ngadalë dhe aty do të

shfaqej Beniamini, i heshtur, me këmbët që i tërhiqte zvarrë, i mbështjellë me një shkujdesje të

butë e disi melankolike. Ishte shërbëtori që i kishte qëndruar pranë që më shumë se njëzet vjet.

Gjatë një pelegrinazhi, e kishte gjetur të shtrirë përmbys mbi pluhurin e rrugës, ndanë një fshati

të djegur e të masakruar. Askush nuk kishte mbetur gjallë nga ai fshat dhe era e shkrumbit

përhapej gjithandej, ndërsa të vdekurit, ca të ngulur në hunj e ca të gozhduar ndër kryqe, me

rropulli të shqyera e me sy të nxjerrë, pritnin kalimtarët e pelegrinët që t'i shihnin e të

tmerroheshin pastaj. E ky Beniamini kishte marrë një plagë në kokë dhe vetë perëndia e dinte

si shpëtoi. Shabbetai Zevi e mbajti me vete ngado që shkoi, Shabbetai Zevi ia ngjiti emrin

Beniamin, Shabbetai Zevi u përpoq t'ia kthente kujtesën. Po Beniamini, sa herë që përmendej

koha përpara se të gjendej përmbys mbi pluhurin e rrugës, thoshte se ai nuk kishte lindur si

njerëzit e tjerë, se kishte dalë nga vorbulla e errësirës dhe se ishte mrekulluar kur kishte parë

botën t'i shfaqej para sysh.

12

Këtu e disa vjet më parë Shabbetai Zevi e thirri Beniaminin t'i ulej pranë, i foli gjatë për

Talmudin dhe për shkrime të tjera të shenjta, i foli edhe për Izraelin dhe për shkretëtirën që e

rrethonte, për Detin e Vdekur e për sinagogat që i kishte vizituar gjatë pelegrinazheve, e i foli

edhe për një zë që natë për natë e thërriste nga deti, nga deti dhe diku matanë gjëmimit të tij, që

një ditë prapë atje të shkonte, që t'i falte prehjen trupit dhe shpirtin t`ia linte të lirë ndër

fluturime qiellore. Beniamini shikoi vetëm një çast Shabbetai Zevin, sikur deshi të thoshte

diçka, por u ngrit shpejt dhe u fut në atë të ndarën e tij, prej nga nuk doli deri të nesërmen.

Në njërën nga ditët që erdhën pastaj, Shabbetai Zevi i dha Beniaminit krejt paratë e kursyera

dhe i tha të shkonte të blinte një copë tokë aty afër kalasë, në Liman, të bënte atje një shtëpi të

vogël dhe atje të rronte përgjithnjë. Beniamini i mori florinjtë, i mbajti disa çaste në dorë duke i

shikuar si me dyshim, me një nguti të çuditshme, si i fantaksuar, doli nga shtëpia dhe askund

nuk u pa më shumë se tri ditë. Ditën e katërt ose të pestë, Beniamini u kthye me një robinë

turke ngarkuar mbi qerre, të cilën përmes pazarit e tërhiqnin dy gomarë gërdallë. Se ku e kishte

blerë robinjën, qerren dhe gomarët, një zot e dinte, ndoshta në Shkodër ose diku më afër, ndër

ato fshatrat buzë Bunës, në Shas ose gjetkë, ku fushonin arixhinj e tregtarë e të tjerë njerëz me

vese. Beniamini e futi robinjën në të ndarën e vet dhe qëndroi mbyllur me të tri javë rresht. Pas

tri javësh, që i ra ditën e parë të verës, Beniamini e vuri përsëri robinjën në qerre, kaloi me të

për midis të pazarit dhe atje ku kryqëzoheshin rrugët që vinin nga Sukat, nga Bishti i Malit dhe

nga Kodrat, ngrehu një tendë të vjetër, nga ato të ushtrisë, vetë qëndroi para tendës dhe njerëzit

e paktë që kalonin rrugës, i ftonte që për një grosh të bënin dashuri me robinjën.

Atëherë kur Shabbetai Zevi filloi ta harronte Beniaminin dhe kur gjithnjë e më rrallë e shpinte

mendjen tek ai, ndoshta në fund të verës ose pak më vonë, atëherë kur qielli zbriste fare poshtë

mbi kala dhe i jepte asaj një pamje të ngrysur e të errët, kur vetmia e Shabbetai Zevit nga shiu e

nga lagështia e ajrit bëhej si një pëlhurë e pangjyrshme me njolla të vrugëta e të pështira dhe

kur mendimet i iknin larg e më larg si të magjepsura pas atyre fshehtësive të paarritshme, pra,

në një të tillë stinë Beniamini trokiti në derë të Shabbetai Zevit. Se si dukej ai Beniamini, sikur

të kishte kaluar këmbë një mbretëri të madhe dhe, atëherë kur kishte humbur çdo shpresë se

mund të arrinte diku, ishte shfaqur para tij kalaja e vjetër dhe një shpresë e vakët se aty mund të

gjendej dikush që ia hapte portën. Dhe kur Beniamini i kaloi pranë, Shabbetai Zevi ndjeu erën

e athët e të rëndë të djersës e të verës e të shurrës së kuajve, që vinte nga hanet e nga ato

bujtinat e vogla ndanë rrugës, ku të ndodhte ta kaloje natën me fshatarë që zbritnin nga malet

për të blerë një dorë kripë, ose me ushtarë të liruar që kishin marrë rrugën e gjatë për t'u kthyer

në shtëpi, ose me të tjerë njerëz që nuk dinin ku shkonin dhe prej nga vinin. E Beniamini, ashtu

i heshtur dhe me një vagëllimë dehëse që e bënte disi të kotur e të mërguar e të braktisur, shkoi

e zuri vend në atë anë të dhomës, ku flaka e kandilit krijonte ca hijezime të turbullta, pikërisht

atje ku Shabbetai Zevi e mbante shikimin sa herë që mendimet nuk i bënin e ngasjet e gënjenin.

Çfarë do t'i thoshte Beniaminit, Shabbetai Zevi? Asgjë. As qortim e as keqardhje nuk do të

shprehte, vetëm do të rrinte ashtu i mpirë, ndërkohë që ai tjetri do të priste me ankth që

Shabbetai Zevi të lëmonte mjekrën e thinjur e t'i picërronte sytë e të fillonte nga ato predikimet

e tij të gjata e të mërzitshme.

Dikur heshtja u bë e ngurtë, e rëndë, e pakalueshme; dhe hijet u ngjanin ca figurinave primitive

prej plumbi, ndërkohë që Beniamini u ngrit, përplasi disa nga ato figurina, të cilat u rrokullisen

13

me një zhurmërim të brendshëm, sikur hepoheshin në errësirën e thellë të mesazhit të tyre...

Përse nuk thua asgjë, përse nuk flet, përse nuk më mallkon, përse nuk më thua se jam një

bukëshkalë, një bastard dhe diçka më keq akoma...? Por ti nuk më sheh, sepse mendja të bredh

pas pamjeve të largëta e të turbullta dhe ndër humbëtira e ndër hone të zeza kërkon të gjesh

kuptime të fshehta. Asgjë. Deti është po ai, qielli është po ai, si dje, si sot, si nesër, vetëm ne

jemi varre të humbura, nga të cilët asnjeri nuk i kthen sytë. Do të vijë një ditë, thua, do të vijë

një ditë... Asnjë ditë nuk do të vijë. Si nuk e kuptove më se ne jemi këtu, për të mos qenë atje

ku duhet të jemi, për të mos shkuar kurrë atje ku duhet të shkojmë. Vetmia është përsosje, thua.

Mbrëmave ti del mbi muret e kalasë dhe shikon detin e shikon qiellin, dhe shikon detin e

qiellin si rrënohen për një çast dhe mbulohen me qefinin e zi të natës. Unë dal pas teje dhe të

shoh tek rri te muret e kalasë, dhe shoh mashtrimin si sillet nëpër natë si qen i zgjebosur, tek

angullin frikshëm e tek rrjep e shqyen e copëton ëndrrat tona. Beniamini qeshi hidhur. Sapo

shihje ndonjë anije që shfaqej në lindje, bëheshe i hareshëm si fëmijë dhe thërrisje: Beniamin,

ja një anije! Dil në port, Beniamin, dhe prite, hiqe nga fytyra atë çehre të rëndë të mërzisë dhe

shpreso se më në fund... Kur kthehesha në kala kokëvarur e me një lodhje që nuk e di se nga

më vinte, ti më shikoje me një mosbesim të egër. Asgjë? Si është e mundur? Pastaj uleshe dhe

shkruaje një letër tjetër dhe unë e merrja dhe e çoja në port, dhe atij që e merrte në dorë ia jepja

një flori, duke i premtuar se, kur ta dorëzonte, do t'i merrte edhe ca të tjerë. Prapë asgjë. Një

heshtje e përbindshme rrinte në fund të horizontit, diku te ato mjegullat e bardha, e cila i

përmbinte të gjitha. Pastaj the se këtu ka një ngatërrim, se ndodhte që anijet të mos shkonin atje

ku niseshin. Edhe sa vjet të tjera prita e përcolla karvanë, që merrnin me vete letra të dyllosura,

që mbështillnin e fshihnin brenda një zë e një thirrje dëshpëruese: o njerëz, mos më harroni!

Mos më lini të vuaj duke menduar se jam i braktisur, se nga vetmia nuk kam shpëtim! Kjo ishte

e shkruar brenda dhe, megjithëqë nuk ma thoshe, këtë e ndieja shumë mirë. Dhe një ditë,

papritmas, fillova të urrej. Urreja letrën e dyllosur, shkrimin e zi që merrte me vete, karvanët që

iknin xhadesë, bujtinat ku do të ndaleshin, urreja tokën qiellin erën shiun dhe hënën dhe diellin

dhe çdo gjë tjetër që sheh e nuk sheh syri i njeriut. Mbi të gjitha, urreja ata njerëz të panjohur,

që rrinin diku larg, atje ku përfytyrimet zënë të mbështillen me një tymnajë e pluhuromë të

tejndritshme, të cilët i shihja si i merrnin letrat, i çmbështillnin me shkujdesje, i lexonin me

shkujdesje dhe i linin me një anë po me atë shkujdesje. Ndonjë ditë më vonë, të kotur nga

namatisjet e gjata, u binte ndër mend se kishin lexuar një letër, të cilën pale ku e kishin lënë

dhe me vete thoshin: ç'pandeh ky, Shabbetai Zevi, se vuajtja është aq e thjeshtë! Dhe pastaj

treteshin në një kotje prehëse, ndërkohë që harrimi, si një përbindësh i zi e i harbuar, mblidhte e

hante copa të mbetura të ëndrrave të braktisura e të lëna përgjysmë...

Kështu kishte folur Beniamini, i cili atë natë kishte sy çuditërisht të rrumbullakët e të rrethuar

me një hijezim të errët vuajtjeje e trishtimi. Me një zë që për një hop u bë i thellë e i shtruar,

Beniamini rrëfeu se ajo robinja nuk ishte një turkeshë, një azere a një çerkeze, siç e kishte

pandehur në fillim, por ishte e fisit tonë. O Perëndi, e fisit tonë! Kurse unë aq shumë mëkate

kisha bërë me të! Ma tha edhe emrin, ma tha edhe vendin ku ishte bërë pagëzimi... Një herë

desha ta vrisja dhe t'ia bëja diku një varr të fshehtë, madje për këtë qëllim një natë me hënë u

ngjita në Mal të Bardhë dhe gropova afër një selvie, deri sa ra agsholi i mëngjesit. Mandej u

ktheva nën tendë dhe e gjeta robinjën tek flinte ende, ndërsa një rrëzëllim drite kishte hyrë nga

të çarat e tendës dhe pluhur të artë kishte hedhur mbi fytyrën e saj. Ishte aq e bukur, aq e re, aq

14

e padjallëzuar! Duke e shikuar fytyrën e saj të tretur në një ëndërrim fëmijëror, vendosa të mos

e vrisja. Tek fliste, Beniamini përdridhte gishtërinjtë. Tek fliste, Beniamini ua zgurdullonte sytë

hijeve të plumbta që i rrinin përpara. Ia shita një fshatari për tre florinj, tha dikur, një fshatari që

kishte lënë grigjën atje në male dhe kishte dalë të gjente nuse. E unë tash e di se ai, ose do ta

vrasë, ose do të bëjë me të shumë fëmijë. Beniamini qeshi me një hidhërim të egër, duke

zbuluar një sërë dhëmbësh të vegjël e të bardhë. Pastaj qau. Pastaj prapë qeshi me një

ngërdheshje të shëmtuar, si i çmenduri që papritmas zbulon fytyrën e vet në fund të pasqyrës.

Pastaj u ngrit dhe doli dhe Shabbetai Zevi nuk e pa kurrë më.

Atë ditë Shabbatai Zevi nuk doli te muret e kalasë dhe nuk besoj ta ketë parë dikush as ditëve

të tjera që erdhën pastaj, ndonëse ishte vjeshtë e hershme dhe ta kishte ënda të shihje se si një

farfuritje e magjishme me shtjella të fuqishme vinte nga largësitë, përfshinte muret e kalasë dhe

shtëpitë e kullat e larta atje sipër, shkonte deri lart në qiell, i skuqte cepat e reve me një purpur

të lehtë, përthyhej dhe kthehej prapë atje tej, në det e në horizont. Shabbetai Zevi nuk ishte nën

qemerin e frëngjisë së tretë as kur u bë natë e kur u ndërruan rojat te kulla lindore, aty ku tash

është vënë një fener me dritë të verdhë, të cilin kur e shikon nga deti e nga gjiri atje poshtë, të

duket sikur e shpon natën në ije me një shkëndijë që shuhet shpejt e kthehet prapa e frikësuar,

sapo gjendet në trupin e mbushur e të ënjtur e të fryrë të errësirës... dhe një çast më vonë po ajo

shkëndijë nis një rrugëtim të shpejtë drejt të panjohurës, për të cilën beson se është diku larg,

befasisht takohet me të, klith e ulërin duke harxhuar edhe atë të pakët dritësim që i ka mbetur

dhe pastaj, një çast më vonë, aty është vetëm kuptimi i dritës që ndizet e fiket ritmikisht dhe i

kohës që vdes në intervale vetmie.

Marr rrugën harkore që shpie te porta lindore e kalasë dhe aty diku, sapo ngjit shkallët e fundit,

midis mureve rrethues të bedenave, hapet një shesh i vogël, i shtruar kalldrëm me gurë të

lëmuar, që nxjerrin shkëndijime të sedefta, kurse që andej, vetëm disa hapa matanë, shfaqet

qemeri i frëngjisë së tretë. Eshtë po ai i gjithmonshmi, i zbrazët, aq i zbrazët sa nuk arrin të

përçojë vetminë që rri matanë dhe nxin mnershëm nën dritën e bardhë të hënës...

Letrën e fundit nga Menahen J. e mora në dhjetor të vitit 1985 dhe kanë kaluar më shumë se

dhjetë vjet që ai nuk bëhet i gjallë. Kam hetuar se kohëve të fundit një harresë e përhime, ose e

verdhë si pluhuromë shkretëtire, ose e vrugët nga vjetërsia, ka filluar të më afrohet, duke lënë

diku prapa në një hapësirë me përmasa të shrregullta pamje e njerëz që shfaqen e ikin saora.

Ndonjëherë më bëhet sikur ata, si hije të rralluara nga vagëllimi, rrinë në bregun e përtejmë të

detit dhe një akullimë tmerrësisht e kaltër që ngjitet nga deti, i mban aty të ngujuar përjetësisht;

ndërsa nga sipër, nga qielli i rrafshët e prerë si me xham, resh një tjetër kaltërsi e mjegullt, që

pamjet fillon t'i rrallojë e t'i bëjë më të largëta e më të pambërritshme. Herë të tjera më duket

sikur të gjithë janë nisur të shkojnë diku, në një procesion të gjatë nëpër një rrugë që hapet

midis tokës dhe qiellit, largohen me një hap të ngadalshëm që ka ritëm të saktë e të prerë,

ndërkohë që largësia i mban një çast pezull dhe pastaj i zhduk përgjithnjë.

Menahen J. ishte nga ata që tashmë kishin ikur nëpër atë rrugë.

Para një kohe, tek kërkoja nëpër bibliotekën time një libër të vjetër, aty në raftin anësor, ku

kam vënë ca botime që pandehja se rrallë mund t'i merrja në dorë, më vajtën sytë te një libër

me kopertina të trasha e me një mbështjellëse pëlhure të zezë, me një emblemë të çuditshme në

këndin e poshtëm, që herë më ngjante me ato shenjat heliotike të skalitura në gur, e herë me një

15

vizatim abstrakt, ku vijat e trajtat përçojnë idenë e shpërbërjes së formës. Nuk e di nga më

kishte ardhur ai libër dhe nuk e di përse e kisha vendosur ndër të tjera libra që i shikoj rrallë, aq

rrallë sa më bëhet se jam mësuar me praninë e tyre të heshtur. Nis e hap librin dhe diçka kërcet

para syve të mi, një si pëlcitje e xhamave të syzave, që shkakton një krismë të eshtrave në

tëmtha dhe pastaj një copëzim përmes një shkëlqimi të prerë e të shkurtër fare të asaj që sheh

dhe, së fundi, një turbullirë e bardhë, që të rri po aq afër dhe të ngjitet pas shikimit si një masë

pa formë. Menahen J. Ulem në kanape dhe lexoj librin kapitull pas kapitulli. Shabbetai Zevi.

Përsëri ndiej një kërcitje në tëmtha dhe një therje drite që më kalon nëpër sy. Të gjitha këto që

thashë për Sabbetai Zevin, tashmë ishin të shkruara atje.

Së fundi, vetëm disa ditë para se ta mbaroja këtë rrëfim, dy javë qëndrova në Pragë në shtëpinë

e një fabrikanti të vogël tjegullash, të cilin e kisha njohur tash së voni. Gruaja e fabrikantit ishte

çeke dhe çdo mbrëmje, nën dritën e abazhurit të vënë në cep të tryezës së madhe prej arre,

gjente nga një libër dhe më lexonte ese për vetminë. Ajo lexonte si me të kënduar, me një zë të

butë e të shtruar, i cili, para se të arrinte të bënte fjalë, si një masë e verdhë dhe e trishtë,

shtrohej mbi tryezë, rridhte plogësht mbi dysheme dhe mbushte shtëpinë me një kalamendje të

përgjumur deri në skajet më të fshehta. Pastaj vinte një çast kur ajo mbyllte librin, ngrihej dhe

me hapa që fëshfërinin dilte nga dhoma. Pastaj vinte një çast tjetër, kur i shoqi i saj, fabrikanti i

tjegullave, kotej mbështetur te divani dhe shihte ëndërr pullaze të larta të mbuluar me tjegulla

të kuqe e të bardha e të larme, e të trëndafilta e të kaltra e të gjelbra, dhe sa më shumë që

zgjatej ëndrra, ngjyrat shkriheshin njëra në tjetrën dhe i ngjanin ylberit në një vizatim fëmijësh.

Dhe atëherë, duke ecur në maja të gishtërinjve, pa bërë zhurmë, dilja nga shtëpia dhe bridhja

rrugëve të qytetit deri pas mesnate. Ishin ditët e para të shtatorit dhe nga thellësitë e lindjes

frynte një erë e lehtë kontinentale. Një herë më ndodhi ta shihja hënën tek zverdhte e luhatej në

një cep të qiellit si një gjeth plepi. Sapo era të bëhej më e fortë, ajo do të shkëputej që andej dhe

do të binte në natë, diku në periferi, ose më larg.

Një natë ndodhi që era e lindjes të bëhej më e fortë, dhe kalimtarë të kishte më pak, dhe sheshet

e rrugët t'u ngjanin të dehurve të paramëngjesit, që kalamenden e mbështillen rreth vetes, pa

ditur ku të shkojnë. Llambat e rrugës filluan të piknin shi, një shi disi të pjerrtë, sikur retë që e

shfrynin ta kishin humbur drejtpeshimin. Një shesh dhe një tjetër shesh, një rrugë dhe një tjetër

rrugë. Jan Husi që nxinte, dhe kafeneja pesëdhjetë njëqind dyqind hapa matanë, me dritare të

ngushta dhe me një ndriçim të rrafshët. Aty, pranë ndonjërës prej atyre dritareve, duhej të ishte

një tryezë e lirë, ku njeriu mund të ulet dhe të pijë kafe me filxhanë të mëdhenj. Hyra. Era e

vjeshtës kishte fryrë edhe brenda dhe dritat i kishte bërë të verdha e të avullta e të rrethuara me

një push të vrugët. U ula te dritarja e tretë, prej nga mund ta shihja Jan Husin në shesh dhe një

pjesë të mirë të natës. Dritarja, pranë së cilës zura vend, kishte një harkim atje sipër, një si

qemer guri, kurse matanë xhamave nata i kishte gëlltitur pamjet dhe i kishte fundosur diku

poshtë. Nga andej, nga ajo fundosje dhe nga ajo përplasje e erës dhe nga ajo heshtje gjëmuese,

u shfaq te dritarja dhe pastaj u fut nën qemerin e saj, dhe pastaj mu afrua sa ta hetoja prekjen e

saj, një vetmi e vjetër dhe e shfytyruar. (Çfarë ndodh me natën kur nuk e shohim më dhe me

gjërat që fshihen në të, çfarë ndodh me fjalët që ua harrojmë kuptimin, çfarë ndodh me tingujt

kur nuk i dëgjojmë më, dhe çfarë ndodh me dritën kur pushtohet nga errësira...?)

16

Aty kundruall, ulur njësoj si unë pranë tryezës te dritarja e tretë, pashë të rrinte Menahen J. dhe,

ndërsa shikonte jashtë, me gishtërinjtë e hollë e me lëkurë të verdhë e të tejdukshme çikte ato

pak fije mjekre, që i shkonin deri poshtë mbi këmishën e bardhë...

17

HISTORIA E NJI ANDRRE TË HERSHME

Gjyshi jem, dritë shpirti i pastë e të letë e pastë dheun mbi vorr, ndrroi jetë para se të merrte

fund ajo lufta e madhe, qi i thoshin botnore, dhe para se ai ta merrte vesht se ajo luftë paska

qenë aq e madhe, sa krejt botën me e përzie e me e ba të mnershme e mos me ta pasë kanda me

kjen rob i saj. Me nji inat e me nji mëni të egër e me nji trazim të shpirtit, qi i linte në fytyrë

shenja të dallueshme, sikur truma qi i bjen liqenit tue lanë mbrapa nji të frigshme rrmujë, nji

vjet ma parë ai ju kap shtratit aty në qoshe t'akshihanes, nji kohë kur jashtë ish vjeshtë e vonë,

ose dimen mund të ishte, sepse qielli ish ulë e peshonte mi shtëpinë tonë e mi gemat e atij fikut

të madh mbrapa shtëpie, e retë mrrolshëm e përzieshëm na shikojshin prej s'naltit, herë shi tuj

qitë e herë tuj shfry erë e tuj i ba hatllat me rënkue dhimbshëm. Vjeshtë e vonë duhej t'ishte,

ose fillim i dimnit, sepse unë e mbaj mend mirë se qysh atherë u mësova me shikue diçka e

mos me pa asgja, me e shikue zjarmin e mos me e pa flakën, me e shikue tavanin e odes ku

flejsha e mos me e pa bardhsinë e tij, me i shikue hijet e me pa gjasende të çuditshme qi ato

sajojshin tuj luejt e tuj ba lakadredha para syve të mi, me e shikue qiellin e me e pa veten si

fluturojsha ndër kaltërsina të pamatuna e të pambërrishme.

Nji vjet ma vonë gjyshi vdiq dhe unë mbaj mend se shtëpia jonë u mbush me burra e gra, me

burra qi pijshin duhan, të heshtun, tek u kalonte ndër ftyra nji lodhje e merzitshme, dhe me gra

qi rrijshin krye m'krye e seç thoshin gjana të pakuptueshme për nji jetë tjetër përtej vorrit, e cila

nuk di se pse më shkaktonte nji ndiesi të errët. Kur e nxorën tabutin prej shtëpisë, midis grave

plasi një gjamë e një vaj i madh e i mnershëm, e unë, ndejun strukun në nji qoshe, mbylla

veshët me shuplakat e duerve dhe i shtërngova fort, deri sa filluen të më rrihshin tamthat e të

më merreshin mendt. Po atë ditë e kisha pa trupin e gjyshit lakuriq, kur po e lajshin në nji të

ndame të shtëpisë (si u futa atje, as vetë nuk e di) dhe shumë kohë më mbeti para sysh nji

pamje e frikshme: lkura e verdhë e me blana të vrugta, e rrudhun sa nuk thuhet, mbulonte nji

grumbull eshtnash, të cilat nuk e merrsha vesh pse rrishin ashtu shtri, kur lehtë mund të

baheshin truç, aq të pakta qi ishin, t'i lidhshe me nji bohçe e t'i çojshe ku ta kish qejfi. Ai, pra,

gjyshi jem, ishte aq i vdekun, sa e kisha të zorshme ta mendojsha ndryshe, dhe prandej, kur e

çuen te vorret dhe i hodhen shumë dhè sipër, unë sikur ndjeva nji lehtësim.

Megjithatë, një natë mbas vorrimit të gjyshit, shtëpia m'u duk çuditshëm e heshtun dhe më

bahej sikur nga terratisja e hijevet qi lodrojshin nën hatlla e ndër muret e nxime, prej atje

matanë, gjyshi rrinte e na shikonte ngeshëm dhe në nji mënyrë qi nuk di si me e thanë. Bile, nji

prej atyne netëve të ftofta të dimnit qi erdh masandej, si msheftas dola në çardak, ndeja atje nji

kohë të gjatë, herë tue shikue hanën e bardhë në qiell e me nji rreth argjendi rrotull, e herë hijen

e natës si përbinsh i zi pështetun mbas maleve, e cila vinte deri këndej vorreve, poshtë shtëpisë

sonë. Aty diku, në atë brerore drite fillonte vdekja e gjyshit dhe shkonte përtej, në anën e

hijzueme e të padepërtueshme të natës.

18

Vdekja e gjyshit binte jo plot tetëmbëdhetë muej mbas ardhjes t'ushtarëve italianë në katundin

tonë. E vërteta, unë vetëm mbaj mend se nji ditë vjeshte me shi ata ngrehën tri çadra të

përhimta nën manat e Ublave të Poshtme, banë do zjermie me dru marrun te nji pyll i afërt

kështenjash dhe ndejen aty dy javë, pa i thanë askujt pse kishin ardhë e shka kishin ndër mend

me ba. Ditën e shtatë, disa prej tyne (ma vonë u mor vesh se kishin qenë njizetetre), bamun në

nji kolonë të zezë e të shrregullt, ngjitën monopatin qi kalonte mbi shtëpitë tona, dolën në anën

tjetër të katundit, prej atje morën përsëri rrugën dhe u futën në një pyll tjetër kështenjash, i cili

binte afër katundit përtej një mali jo fort të naltë e me do shkambij të bardhë në maje. Aty diku,

në atë pyll kështenjash, ushtarët italianë e zunë Dranën e marrë dhe të njëzetetre, nji mbas nji,

iu hodhën sipri. Disa thojshin atëherë se vetë Drania i kish pasë fajet, se, tek i kishte pa ushtarët

qi kalojshin andej, kish nis nji kangë me këndue, e disa të tjerë tregojshin se ajo, krejt afër

rrugës, deri sa italianët shkojshin andej, kish ulun të linjtat me ba shurrën dhe kish zbulue

bythën, na!

Mirëpo, unë as sot nuk muj me e thanë me plot gojën se smundja e gjyshit, e edhe vdekja e tij,

kishte të bante me ushtarët italianë apo me Dranën e marrë. Ushtarët ikën mbas dy javësh, tuj

lanë nën manat e Ublave të Poshtme nji rrëmujë të papame, kurse Dranja edhe shumë vjet ma

vonë vazhdoi m'i ruejt delet e me këndue me nji za të hollë e të dridhun, disi në vaj e me nji

trishtim të mshefun. Kur i treguen gjyshit punën e italianëve e të Dranës së marrë, ai nuk tha

asgja, po sytë seç i mbajti gjatë në nji shikim të përtejmë, sikur donte me pa diçka mërtisun në

mjegull të klathreme, qi i kish zanë vend nji pëllambë larg dhe nuk e linte me shque gjanat e

dishrueme. Po atë ditë ose të nesërmen, nuk më kujtohet mirë, gjyshi jem veshi çakçirët e rij

me gajtana të zez, vuni në xhepin e xhamadanit sahatin me qystek argjendi, lidhi hejbet dhe u

nis për udhë. Due me shku në Shkodër, tha, me marrë vesht se shka po bahet me ne. Askush

nga njerëzit e shtëpisë nuk i tha gja, as nuk e përcollën deri te porta, askush nuk i doli përpara

me e ndalë. Tashma bante dimën dhe prej grykës së Rumisë frynte erë e ftohtë bore, ndërsa

sipër, mbi shtëpinë tonë, ishte shtri nji qiell i përhimtë e i zbardhyltë, si nji basmë e përdorun.

Gjyshi zbriti rrugës në lindje të katundit dhe atje mori nji t'ecun me hap të ngadalshëm, ashtu si

bajnë njerëzit qi tfillojnë nji rrugë të gjatë e të lodhshme. Se nga do t'ia mbante ai për Shkodër,

nuk e bani kush nji fjalë, a do t'ulej në liqe e atje të merrte njanën nga ato lundrat e lidhuna ndë

rranjë shelgjesh, apo do të kaptonte Shtegvashën e të hidhej matanë malit, qi mbasandej të

zbriste shpatijeve të zhveshuna të Taraboshit deri te Buena, dhe prej andej të dilte te Ura e

Shirokës. Kahdo qi të shkonte, era e ftohtë e Rumisë nuk do t'i shqitej dhe hapin do t'ia bante

gjithnjë e ma të ngadalshëm, dhe mendimet do t'ia përbinte ajo ulurimë e frikshme qi përhapej

gjithandej.

Mirëpo, ndodhi si ndodhi dhe gjyshi atë ditë dimni nuk arriti në Shkodër, as atë ditë e as gjatë

tri ditëve qi erdhën mandej. E vërteta, unë vetëm mbaj mend se do njerëz të panjoftun e sollën

në shtëpinë tonë të mbështjellun me rrogoza, e lanë shtrimë në dyshek dhe dolën pa thanë

asgja. Ma vonë pata marrë vesht se gjyshin tem, atje nalt, kur kish ba me kalue Shtegvashën, e

kish nxanë nji borë e madhe dhe nëpër bardhsinë e saj do giasme e do përhitje iu kishin shfaq

dhe e kishin shitue, ia kishin pre forcën e trupit dhe e kishin lanë ashtu, as gjallë as vdekun.

Unë nuk e di a kish ndodhë kjohja me vërtet, por e di se gjyshi nuk mbërriti kurrë me shkue në

Shkodër e me marrë vesht se shka ka me u ba me ne, e nji vjet masandej nuk e nxori nji fjalë

19

prej gojet, deri sa vdiq e me veti e mori krejt at merzi e të tana tjerat gjana të mendueme prej

tij, kur rrinte vetem e me shikimin e mistershëm drejtue prej hatllave.

Shumë vjet ma vonë kam pasë marrë vesht se edhe baba i tij, qi i bjen me kjenë stërgjyshi jem,

kish vdekun disi kështu, vetëm thoshin se atëherë nuk kish kjenë dimen e borë nuk binte, e as

prej Rumisë era nuk frynte, po nji ditë vere kish pasë kjenë, ma mirë me thanë kohë e të

korrave, kur ta merr mendja se dielli me natje i kapet qiellit dhe mandej rri atje tanë ditën e

lume, tuj hjedhë mbi krejt natyrë nji përvlim ashtu pa fund. At verë, e disa muej ma parë, në

pranverë e ndoshta ma heret, nëpër katundin tonë kaluen shumë ushtri, qi maspari dilshin te

Rrasa e Kovaçit, atje ku mbrapa mbyllej nji grykë mali e të bahej sikur përtej saj nuk kish ma

asgja, ose bante vaki me pasë, por askush nuk kish dishir me folë për të, e lene ma me dalë vetë

me pa e me kallxue se shka i kishin zanë sytë. Aty, në atë grykë, prej qi mahej mend kish kjenë

kufini e rranxë nji pylli prej shkoze e prej lisash t'ultë, prej s'largti shiheshin muret e bardha të

karakollit, pshtetun menjanë shkambijve të mëdhej e të përhimtë, kurse përpara rrethuem me

mur të naltë, ma shumë se tre pash përpjetë. Thojshin se burra të vjetër, shumë kohë përpara,

permendshin emnat e dy-tre katundeve qi paskëshin qenë matanë asaj gryke e matanë kufinit, e

ndonjani thoshte se kish kjenë edhe vetë atje, por shpejt u harruen edhe emnat e katundeve,

edhe vorret e atyne qi flitshin asisoji. Kurse atje nalt, n'at grykë e n'at qafë mali, qielli binte

pingul teposhtë dhe atje rrinte si nji mur i pakalueshëm, tash i ngrimë në kaltërsi e tash i

mbushun me mjegull e me re qi s'lujshin vendit me ditë e me javë të tana.

At pranverë e at verë, maspari u panë ushtri ardhun prej Shkodre, tek kalojshin përmidis

katundeve tuj këndue e tuj ba zhurmë e me vete tuj tërhjek topa me gryka të gjana, e tuj u ndalë

herë te Kroni i Shkallës e herë te Ublat e Poshtme, nji ditë e dy me fushue e prap me marrë

rrugën përpjetë. Njerëzia nuk kishte pa kurrë aq shumë ushtri, aq shumë topa e aq shumë

mushka të ndjersuna, tek kafshojshin ullarët e shkumojshin e i bishin tokës me kambë. Nuk

kishin pa as ndër veti aq shfrim të madh të nepsit: sekush gjindej në pleme e në kësollë të

tjetërkujt tuj fjetë në kashtë, i lodhun prej gjumit, tuj ba roje mos del nusja e filanit ose vajza e

filanit, e sekush hidhte ndonji guralec në kapak të dritsores ku flente Ajkuna, ajo vejusha me

bel të hollë e me vetulla të harkueme, e kur qentë nisshin me letë, merrte nji vrap me ikë tuj

përmbys çdo gja mbas veti; nji vajzë a nji grue, tuj marrë ujë te ublat, kur shihte tek kalonte

andej ndoj djal i ri a ndoj burrë i bashëm, me kast e lshonte bucelën prej dore dhe kërkonte me

e ndihmue; nji tjetër vajzë këndonte e qindiste gjithë ditën e lume nën hije të fikut, deri sa dielli

perëndonte e mbramja i bante malet të përhimta e qiellit i jepte nji klathrimë të butë si prej

mëndafshi. E njerëzia thojshin e shka nuk thojshin, thojshin se nji nuse të re, vetëm nji natë

mbas martese e kishin shitue zanat, e kishin marrë me veti e gjithë natën kishin fluturue me të

nëpër shtatë fish qiell, kurse natje, me të zbardhun të dritës, e kishin lanë në nji shkamb buzë

liqenit, në fill të këmishës e me flokë të lëshuem e me nji shikim të përhumun qi ia përbinte

largësia e mjegullt e anës tjetër të liqenit; e thojshin se në krejt katundet ishte vetëm nji plakë,

shja e Isuf Canit, qi dinte me ba mni e me i prit të ligat qi i bijshin mbi krye njerëzisë në kit jetë

aq të zorshme me u jetue e ma të zorshme me u marr vesht.

Po atë vjet, sa filloi vjeshta e sapo mali u ba nji herë i kuqrremë e mandej i përhimë e sapo

filluen ernat me fry e grykat me ushtue, nji prej atyne netëve kur hana të duket si shpirt i

trazuem, qi herë rri në qiell e luhatet si e kalamendur e herë zhduket mbas resh, pra, nji prej

20

atyne netëve diku larg filluen topat me gjimue e muret e shtëpive me u dridhë. Njerzia, sekush

ma parë, filluan me dalë ndër çardaqe e ndër oborre, të mneruem tuj shikue andej kah kishin

shkue ushtritë gjithë verës, pa u kthye asnjana mbrapa. Luftë, tha Nel Gjeshku, qi i bie me

kjenë stërgjyshi jem. Do të bahet nji luftë e madhe, shtoi mbas pak e hyni në shtëpi e nuk doli

ma andej me pa se shka po ndodhte. E ndodhi të nesërmen heret në mengjes ata ushtarë shka

kishin shkue përpjetë ditë mbas dite, me ik kush e kush ma parë andej kah kishin ardh, të tanë

të hallakatun, sekush i varruem e me tesha të shkyeme e sekush tuj tërhjek mushkat për ullari e

tuj bertitë e tuj sha, sa njeriu me u çudit kur i shikonte. Aty te Ublat e Poshtme, mbasi rruga

binte nji herë në luginë e butas ngjitej në nji bregore, atyne të parëve qi ishin vu në ikje, dikush

u tha me u ndalë. U mblodh ushtri e madhe aty te Ublat e Poshtme, sa mbushi djerrinën

anembanë e nuk i zuni të gjithë. Nuk ndejen shumë, ndoshta vetëm sa me lidh ndoj varrë e me

ndreq ndoj vig të ri për ata të varruem qi ma nuk mujshin me ecë. Por para se me tfillue rrugën

e me ik e mos me u pa ma kurrë aty ajo ushtri, dy topat qi u kishin mbet e i tërhiqshin mbas

veti si dy të vdekun qi duhet me ju ba vorrin diku larg, i vunë në mjedis të djerrinës dhe katër

gjyle i shkrepën mbi shtëpitë e katundit tonë. Zot, o zot, se ç'krisma të forta lëshuen ato gjyle,

sa me çue edhe të vdekunin prej vorrit, e ç'tym i madh e mbuloi katundin!

Nel Gjeshku, q'i bjen me kjenë stërgjyshi jem, nuk lujti prej vendit e nuk doli me pa as ushtrinë

kur kaloi andej, e as kur njana prej gjyleve shkrepi n'oborr, ndezi kësollën e nji mullar të sanës,

shkuli nji fik dimnak e lujti prej vendit krejt ata gurt e mdhej të qoshës së kullës.

Duen me thanë se po atë ditë në të pranuem të diellit, diku mbi Rrasë të Kovaçit, andej kah

merrte rruga për me shkue te karakolli atje matanë ndër qafë të malit, u duk nji tjetër ushtri, e

cila, sa nga nata qi binte e sa nga uniformat e errëta qi mbante, njante krejt e zezë, si të vinte

aty prej nji andrre të keqe. Me zhurmë e me batërdi e kaloi atë copë rrugë me mbërri deri te

Ublat e Poshtme, u mblodh aty tuj ba zjarme e tuj bërtit në nji gjuhë qi nuk merrej vesht, e të

nesërmen krejt heret, para se me u nisë me i shkue mbrapa asaj ushtrisë tjetër qi kish ik andej

nji ditë ma parë, si pa të keq shkrepi pesë gjyle topash mbi katundin tonë. Hiç ma shumë se dy

ditë nuk kaluen, e ajo ushtri u kthye prapë nëpër atë rrugë qi e kish ba nji herë, tash tuj ik e tuj

bajt me vete ushtarë të varruem e tuj tërhjek me veti vigje e topa e mushka qi shkumojshin e

turfatshin tuj i ra tokës me kambë. Tjetra ushtri erdh mbas saj, tuj e ndjek të parën, herë tuj m'ia

pre rrugën e herë tuj e shty me ik ma shpejt, por qi të dyja, si të mos e kishin gja për të keq,

hodhën ka dy-tri gjyle mbi katundin tonë.

Nel Gjeshku, qi i bjen me kjen stërgjyshi jem, t'tanë ato ditë nuk doli prej kulle, as me pa

ushtritë e as me ndigiue çka thojshin njerzia për atë luftë qi bahej. Nuk doli as atëherë kur i

thanë se Dash Cani sa kish mbrrijt prej Anës Malit, se tuj ardh rrugës, kur kish dalë në maje të

Sukës, kish pa krejt fushën këndej e andej Buenes të mbushun me ushtri të Dovletit, kurse

n'anën tjetër, nji ushtri po aq e madhe kish zanë bregore e fusha, gjithë sa merr Milla e Krytha e

deri te Ura e Magjureçit. Për atë ushtri thojshin se ish ushtri e krajlit të Cetinës e se ajo me veti

kish shumë topa t'Inglizit me gryka të gjana sa me zanë nji njeri mbrenda, e kish me veti ajo

ushtri do priftna me mjekrra të gjata, qi shkojshin rrugës tuj këndue ndër hundë e tuj ba tym me

do kanila mbajtun ndër duer. Nel Gjeshku nuk doli prej kulle as atëherë kur i thanë se ushtritë u

kthyen prapë, njana tuj ikë e tjetra tuj ju vu nbrapa, e nuk doli as atëherë kur topat e njanës e

tjetrës ushtri hodhen katër-pesë gjyle mbi katund, njisoj si nuk doli as kur i thanë se Mal Lika

21

nji javë pa ia da shkonte prej nji ushtrie te tjetra me nji krye njeriu në maje të hunit e tuj i thanë

njanës kokë turku isht, e tuj shkue masandej te tjetra e tuj thanë isht kokë kaurri. Nel Gjeshku

nuk doli me e pa as kur e prunë Mal Likën në katund, tek thojshin se e ki'n gjetë të vramë në

rrugë të madhe, të hjedhun përmbys, me bark të çamun e me sy të nxjerrun, ndërsa shiu qi binte

ia kish la gjakun e trupin ia kish ba ashtu të verdhë e të murtisun, si me kjen prej dylli.

Në fillim të atij dimni, qi i bjen në kohën e rrethimit të Shkodrës, stërgjyshi jem Nel Gjeshku

veshi çakçirët e rinj me gajtana të zez, mbërtheu nji xhamadan me kllapedan qinidsun, lidhi

hejbet dhe u nis për udhë. Due me shku në Shkodër, tha, me marrë vesht se çka po bahet me ne.

Askush nga njerëzit e shtëpisë nuk i tha ndoj fjalë, nuk doli ndokush me e përcjellë deri te

porta, e jo ma m'i dalë përpara m'e ndalë. Ai zbriti në rrugë qi çonte në lindje të katundeve dhe

atje mori nji t'ecun të ngadalshëm, ashtu si bajnë njerëzit qi tfillojnë rrugë të gjata e të

lodhshme. Se nga do t'ia mbante ai për në Shkodër, nuk e bani kush nji fjalë, a do t'ulej në liqen

e atje të merrte njanën nga ato lundrat e lidhuna ndë rranjë shelgjesh, apo do të kaptonte

Shtegvashën e të hidhej matanë malit, qi mbasandej të zbriste shpatijeve të zhveshuna të

Taraboshit deri te Buena, dhe prej andej të dilte te Ura e Shirokës. Kahdo të shkonte, era e

murlanit do t'i shkonte mbrapa e nuk do t'i hiqej e hapin do t'ia bante të ngadalshëm, e

mendimet do t'ia përpinte ajo ulurimë e frikshme përhapun gjithandej.

Sa kam ndigjue të kallxohej, stërgjyshi jem Nel Gjeshku kurrë nuk mbërrijti me shkue në

Shkodër, as me e pa luftën tek bahej atje, as me marrë vesht se shka do me u ba me ne.

Thojshin se e ki'n pa sjellë në vig disa njerëz të panjoftun, e kishin lanë shtri në dyshek dhe

kishin ikë pa thanë asgja. Mua nuk më bahet me besue shumë, por thojshin se edhe atij, atje

nalt, kur kish ba me kalue Shtegvashën, e kish nxanë nji borë e madhe, e nëpër bardhësinë e saj

do giasme e do përhitje iu kishin pasë shfaq e e kishin shitue, ia kishin pre forcën e trupit dhe e

kishin lanë ashtu, as gjallë as vdekun. Thojshin masandej se stërgjyshi jem Nel Gjeshku diq nji

vjet ma vonë, pa e folun as nji fjalë, tuj marrë me vete krejt at merzi e të tjera gjana të

mendueme prej tij, kur rrinte vetëm e me sy të ngrimë tuj shikue hatllat, athue se atje mshefshin

ato gjana të mistershme, kurrë pa mbërrijtun me i marrë vesht e me i kuptue.

Vdekja e babës tem, Delisë, bjen në fruer të vjetit 1945, taman ato ditë kur po mbahej

Konferenca e Jaltës, qi domethanë se nuk shkonte shumë vjet mbas vdekjes së gjyshit tem, për

çka tashma kam kallxue gjanë e giatë. Baba i jem, edhe tash më kujtohet mirë, kish nji trup të

giatë, flokë të zez e të shpeshtë dhe mbante nji palë mustaqe të shkurta e të preme ngusht,

vetëm sa merrshin birat e hundës teposhtë deri mbi buzë. Kur bani me ra Italja në Han të Hotit,

atë e mobilizuen, por mbas nji jave u kthye në shtëpi, i parruem e i mbushun morra. Edhe tre

muej ndej i mshefun në jerevi, jo fort larg shtëpisë sonë, te do ara të giata e rranxë nji pylli

kështenjash, qi fillonte aty e shkonte deri nalt në Brinja. Shëngjergj e mbrapa, deri në fillim të

verës, na fëmija e dijshim se baba gjithnji ma shpesh vinte me e ba natën në shtëpi. Nana e linte

derën çilë dhe ai, dikur vonë, mbasi flejshim të gjithë, hynte ngadalë dhe futej n'odë të vogël

afër çardakut, e mbas pak nana çohej prej dyshekut e shkonte edhe ajo futej n'atë odë. Natje

heret, ende pa zbardh drita, baba dilte ashtu si kish hy, ngadalë e tuj e tërhjek me kujdes derën

mbas vetit, e nana nji copë herë ma vonë çohej me ndezë zjarmin n'akshihane e me nxe nji kusi

të madhe me ujë e me u la në hamaxhikun e vogël futun nën shkalla. Një copë të ditës baba e

kalonte fjetun në jerevi, masandej çohej e pinte duhan tuj shikue gjatë ato pak rreze hymun

22

nëpër kashten e vjetër e të rrallueme të kulmit qi aty në murin përball shenojshin nji vend e nji

pikë, prej ku fillonte nji kohë e matshme, për dallim prej kohës tjetër qi ishte nji lamsh

mjegulle, herë ma e zbardhyltë e herë ma e errët, por gjithmonë e pakjartë.

Kushedi sa kish me zgjatë krejt kjo, sikur në fillim të verës të mos vinte në shtëpinë tonë Izet

Smajli e të mos kërkonte m'u takue me babën, e të mos i thonte atij se ushtria prej të cilës kish

ikë bashkë me dy-tre vetë tjerë prej katundeve t'afërt, nuk ish ma, se ish shpallë njifarë

kapitullimi a si i thojshin, se lufta kish marrë fund vetëm mbas nji jave dhe se baba kish ndejtë

mshefun tre muej kotnasikoti. E mbaj mend se kur erdh në shtëpi, baba na mori ngrykë të

gjithve e u mundue me u duk i gëzuem, po seç e kishte nji merzi e nji trishtim, qi i a bante

ftyrën të zymtë e shikimin të mërguem e të veshun tymnaje.

Tash më duket shum e zorshme me i kallxue ato gjana ndodhun atëherë simbas rendit e simbas

kohës, mbase për nji arsye të thjeshtë: përzihen heraherës me nji dishir të papërmbajtshëm me

përshkue ndër ndiesi e ndër tallaze mendimesh pamje të vagullta e joshëse e dritëdhanëse qi

pluskojnë në ajrin mbushun rrezellimë diellore, e me ndie prap atë aht mallëngjyes e atë

heshtim shejtnuer t'asaj bote të mshefun ndër skutat ma të pambrrijtshme të kujtimeve,

ndërkohë qi sipri saj enden pamje të reja, diku me hijëzime të errëta e diku me vesim të bardhë

e të tejkqyrshëm. Due me kjen prap atje me pa hanën e bardhë se si zbret qiellit të sedeftë e

ndalet te nji shkamb motnuer dhe aty rri e shikon ftyrën e vet në liqenin e mbushun me njimijë

hanëza të tjera, qi rrethojnë krejt pellgun e shkojnë deri atje përtej në nji valëzim argjendi

shkrimun e derdhun pa kursim! Due me kjen prap atje e m'u fut n'at pyll kshtenjash rrethue

gjithandej me hije gjelbroshe e me ecë giatë e giatë, tuj trazue me kambë vjeshtën e fjetun ndër

gjethurinat e verdha e fëshfëritëse, m'i trazue të gjitha e të gjitha ato vjeshta të fjetuna atje e me

ndie atë tingllim të paharrueshëm zanash qi vijnë nga përtej murit të heshtjes, e masandej m'u

shtri në fier të butë e të njomë e me pa atë copë qiell të bruztë rrethuem kunorash të blerta. Due

me kjen prap atje! Por, ah! se ç'm'i ngatërron e m'i trazon këto pamje të madhnueshme e të

brishta nji ndiesi e errët, e zymtë, paspjegueshëm e errët e e zymtë, e e vjetër e e harrueme, qi

pikon në shpirt dhe përzieshëm mbështjell atje me nji tis andrruer, si nji duvak i zi qi ndan nga

kjo botë dhe e mërgon tëhu dhimbjen e pangushllueme. E unë jam aty, në atë vijë të

padukshme, n'atë brerore drite dhe nuk e di pse prirem gjithmonë andej, te gjysa tjetër e botës

veshun hijesh të pakjarta e mbushun regtimë dhimbjesh cfilitëse.

Po le të kthehemi atje ku e lamë kallximin tonë. Mbas vdekjes gjyshit, baba jem, Delia, u ba

njeriu ma i heshtun në katund, e ndoshta edhe ma larg nuk mund të gjindej nji tjetër burrë qi

dinte si ai m'u mbështjell n'atë mister mendimesh, gjithë tuj pi duhan e tuj shikue shtllungat e

tymit qi shkojshin përpjetë hatllash e me u përzie me të tjera shfaqje qi rrijshin atje sipri e

pluskojshin dridhshëm ajrit të vjetruem të shtëpisë sonë. Nuk kaluen shumë muej e babës

erdhën e i thanë se Italja iku e se nji tjetër ushtri fushonte ndër djerrinat e katundeve të

poshtëm, se njifarë Hasan Isufi ish kumandar i tyne qi mblidhte burra me ba nji luftë tjetër,

sapo të hapej moti e sa të fillonte mugullimi i parë i pranverës. Baba nuk tha gja e u duk se nuk

e çoi mendjen aspak te ajo ushtri e te ajo luftë qi donte me ba ajo. Si nëpër tym tash më sillet

ndërmend ajo natë kur dikush i ra fort derës s'oborrit dhe nji krismë e thatë pushke mbeti pezull

në natë dhe e ndali përgjysë lehmen e qenit tonë (nji hanë biluri, e qeshun e fytyrgjanë,

mbështetun parvazit dritores, në çast u përshkue me nji terratisje të beftë e u dridh e u luhat e

23

dikur u shkëput e ra zhyt në terr, mbas murit të shtëpisë). Baba doli, edhe nji grimë herë u

ndien hapa e zana burrash qi largoheshin, deri sa nata i përbiu krejt sa ishin. Na atëherë nuk

morëm vesht gja, a bani luftë diku ajo ushtri qi mori babën dhe a ishte ajo ushtri e Hasan Isufit

ose jo, vetëm se kur u kthye mbas disa muejsh, baba ish ma i giatë e ma i hjekun në fytyrë, e

rreth syve kish nji vrug të errët, qi pamjen e tij e bante disi të largët e të huej.

Atë ndërkohë mbaj mend se shkoi nuse Nuria, ajo kushrina jonë me za të trashë, qi nji herë e

kisha pa n'ahër tuj u la, e mandej u kallxova shokëve të mi për këtë, e mandej shkuem të gjithë

me e shikue, e mandej ajo e dinte se e shikojshim, por nuk na bante za, bile më dukej se atëherë

ma me afsh i fërkonte gjinjtë e dorën e futte ma shpesh midis shalëve. Kur doli prej shtëpie e

mbulueme me duvak, Nuria qau me za dhe qau aq shëmtueshëm, sa njerëzit e shtëpisë u

murtisën në fytyrë dhe rrëzuen shikimin përtokë.

Martesa e Nuries ish e vetmja gja qi ndodhi në katundin tonë para se të vinte ushtria e tretë.

Ajo zbriti në katund disi hajnisht, tuj e kalue natën xhadën e vjetër e tuj kërkue vende të

mshefta për me pushue. Disa thojshin se ish ushtri e krajlit të Cetinës, se prap donte me e msye

Shkodrën e se prap nji luftë e madhe donte me u ba. Imer Dani shkoi e u doli përpara e u tha

diçka qi kurrë nuk u mor vesht, por kur ai u kthye mbrapa, mbante me vete nji karrabinë të

giatë, të cilën e vari në akshihanën e tij dhe u a kallxonte të gjithëve qi hyjshin e dilshin. Mbas

tri ditëve qi ndejen n'Ubla të Poshtme, nja katër-pesë vetë të asaj ushtrie me Imer Danin qi u

printe, u futën ndër shtëpia e ndër kësolla e moren me vete dy viça, shtatë dele e nji dyzinë

pulash. Mbaj mend se atë mbramje baba tha se në kët anë kurrë nuk kish kalue nji ushtri qi

vjedh pula, mandej shfryu me nji inat qi nuk e kisha pa ndojherë, dhe i ra me mashë cungut

zjermit në votër e gacat kcyen në të katër anët. Po atë natë, diku në të zbardhun të dritës, erdhen

e na e vranë qenin dhe morën babën me vete me gjithë mushkën e bardhë. Natje, me t'ikun, ajo

ushtri dogji shtëpinë e Izet Samjlit, për të cilin sekush tha se ish ballist e se luftonte nëpër

Shqypni, ose diku edhe ma larg. Unë as sot nuk e di a u kthye ajo ushtri mbrapa, a vazhdoj

rrugën qi çonte në Shkodër, por e di se baba erdh në shtëpi mbas nja nji mueji, pa mushkë, me

hejbe në krah, tuj ecë ngadalë e me hap të lodhun e me nji merzi qi shihej në fytyrë prej s'largti.

Nga kjo qi ndodhi, ardhjen e ushtrisë s'katërt e ndau kalimi i dy-tri stinëve, nga të cilat ndoshta

e fundit kish qenë verë me ditë të giata krijue prej diellit ndejun gjithë ditën e lume në kupë të

qiellit mbi oborr të shtëpisë sonë. Mbramjeve nuk kish të sosun zhaurima e gjinkallave e

shejmirat po atë punë bajshin, ndërkohë qi qielli merrte nji kaltërsi të rrafshtë e të hollë shpuem

në njimijë vende me yjëzit shkëndijorë qi titrrojshin atje sipri, si me dashtë me mbajt ndezun

zjermin e përditshëm të vapës. Gjatë gjithë asaj vere baba flitte rrallë, e mue më dukej sikur ai

kish zanë vend e rrinte përtej asaj zhaurime, në nji heshtim të mbaruem, ku asnji zhurmë e asnji

fjalë e asnji tingull ma nuk donte me thanë asgja.

Ushtria e katërt e asaj lufte erdh në katundin tonë bashkë me shinat e parë, në nji kohë kur

fillojnë me shenjue fiqt e kur ndër bregore e rranxë shkambijve shkozë e frashna e krejt

bimësia derdh nji ngjyrë të blertë në të tretun, p