RADOVAN P AVIC

GEOPOLITICKI PROBLEMI MEUNARODNOG POLOAJA MAKEDONSKOG ETNIKUMA I SR MAKEDNIJE

UVOD

Prostorni poloaj neke zemlje ili blokovske organizacije shva-en i kao statika i dinamika kategorija, kao i odgovarajui od-nosi koji su njegova posljedica, implicira u sebi niz karakteris-tika ije znaenje prelazi okvire uskih specijalistikih interesa -osobine geopolitikog, ekonomskog, saobraajnog i drugih vrsta poloaja openito su od ireg politikog znaenja1. U tom uprayo shvaanje geopolitikog poloaja prua u mnogome adekvatnu osnovicu za razumijevanje bilo historijskih bilo suvremenih me-unarodnih odnosa. Na znaenje prostornih aspekata ukazuje se danas sve vie i to u vrlo irokom krugu autora; termini geopo-litika i ivotni prostor pnovno ulaze u upotrebu svagdje gdje se eli istaknuti probleme neke zemlje povezane s prostornim od-nosima ili interesima pojedinih drava; u ekonomici sve se vie govori o >>prostornoj ekonomici - to je razumljivo u uvjetima sve gue naseljenosti, povezanosti meunarodnog ivota i global-nih geoistratekih interesa2. Slino isticanje znaenja prostornih odnosa nuno je za potpunije razumijevanje historijskih prilib pogotovo tamo gdje se radi o t eritorijalnim pitanjima. Zato je i jedan od ciljeva ovog rada da se na jednom konkretnom primjem ukae na znaenje geopolitikih faktora u shvaanju politike p:}-vijesti. Primjer geopolitikog poloaja SR Makedonije i makedon-skog tenikumau cjelini u tom je smislu neobino instruktivan -pri tome je pojasnivanje i onih (i hlstorijskib i suvremenih) ma-nje svijetlih stranica i aspekata meunarodnih odnosa u jugois-tonoj Evropi bitan preduvjet politike smirivanja i njihovog pre-vladavanja politikom koegzistencije i dobrosusjedskih odnosa.

Podruje makedonskog etnikuma ire je od opsega dananje SR Makedonije. Iako se zbog ponegdje vrlo jakog procesa odnaro-ivanja (u Egejskoj Makedoniji) prostor makedonskog etnikuma postepeno smanjuje, u ovom su radu uzete u obzir standardno prihvaene granice tog podruja koje u cjelini zauzima oko 68.000 km2. Osim SR Makedonije u makedonski etnikum treba ubrojiti i dijelove dananje Grke (Egejska Makedonija) koji se sastoje od tri sektora - u zapadnom sektoru to je iri prostor porjeja Aliakmona do dravne mee prema Albaniji i masivu Pinda na

PA VIC - CEOPOUTICKI POLOZAJ MAKEDO IJ E ... 567

Zapadu Olimpa na jugu; u centralnom sektoru Egejske Makedo-nije dominira Solunske polje sa donjim Vardarom i izlazom na Solunski zaljev; istoni sektor zauzima dio Trakije sa donjim to-kovima Strume i Meste; makedonskom etnikumu dalje pripadaju dijelovi dananje NR Bugarske izmeu jugoslavenske i grke gra-nic ena zapadu i jugu i masiva Rile i Rodopa na sjeveru i istoku; ova tzv. Pirinska Makedonija obuhvaa, dakle, dijelove doline Strune i Meste i centralnu pirinsku planinsku jezgru. Cetvrti i najmanji dio makedonskog etnikuma pripao je Albaniji i to pr-venstveno juno od Ohridskog i Prespanskog jezera.

Razumljivo da politiko znaenje prostornih odnosa vrijedi i ima odreenih reperkusija dakako i za itavu Jugoslaviju u cjelini zbog ega je mogue sloiti se sa Mitrovievim isticanjem vano-sti prostornog poloaja novoformirane dravne zajednice za nje-zin povijesni razvitak: Time je (tj. rezultatima Pariske mirovne konferencije poslije I svjetskog rata) jugoslovenska drava stekla svoj geografsko-politiki smjetaj. Od tog momenta ivot Jugo-slavije e u mnogom zavisiti od tih tekovina: njen geografsko-po-litiki smetaj uvek e initi vanu komponentu njene istorije ... 3

Adekvatno razumijevanje meunarodnog poloaja neke zem-lje nalae uzimanje u obzir itavog teritorija. Meutim, zbog po-nekad vrlo specifinih kontaktnih karakteristika ostvarenih samo na nekim graninim sektorima, kao i zbog federalnog statusa i razvijenih demokratskih odnosa, mogue je promatrati i parcijalne relacije, u konkretnom sluaju pojedinih jugoslavenskih republika sa svojim neposrednim graninim susjedima. Primjer Jugoslavije u tom je smislu neobino karakteristian - njezin krajnji NW i SE dijelovi definirani su izrazito kontrastnim osobinama; dok na sjeverozapadu geopolitiki i gospodarski poloaj i granini kon-takti znae neobino pozitivni faktor za odnose i razvoj socijali::.-tikih republika Slovenije i Hrvatske. dotle se na jugoistoku, uzi-majui u obzir sva tri spomenuta kriterija, SR Makedonija na-lazi u izuzetno delikatnoj situaciji, pogotovo onda ako se podsjeti da navedena pitanja impliciraju i daleko ire regionalne pa i glo-balno-strateke probleme. Razumljivo da geopolitiki gledano naj-povoljniji poloaj u Jugoslaviji ima SR BiH, budui da nema dr-avnih granica, a u slinom je poloaju i Crna Gora u odnosu na svog kontinentalnog susjeda Albaniju, koja je i suvie slaba a da bi samostalno mogla predstavljati ozbiljniji problem. Na meunarodnu osjetljivost ovog prostora dovoljno upuuje nekoliko injenica bilo historijskog bilo suvremenog karaktera: a) Makedon-ci su danas jedina nacija u Evropi kojoj se osporava njezino na-cionalno bie; tvrdnja da 2/ 3 stanovnitva Makedonije ima bugar-sku nacionalnu svijest (tj. da su Bugari) moe upuivati na for-miranje takvog svjetskog javnog mnijenja koje nikako ne bi smje-lo biti iznenaeno brigom koju Bugarska moe pokazivati prema svojem stanovnitvu u Makedoniji; b) granice povuene u ovom vori'inom dijelu tzv. Balkanskog poluotoka su takove da lako

mogu postati 1zvon napetosti; isto vrijedi i za rasparavanje etni~kih cjelina i teritorijalne probleme - ukratko balkanizacija ovog prostora jedna je od njegovih najkarakteristinijih osobinat; e) navedeno posebno dobiva svoju negativnu dimenziju onda kada imamo u vidu pribliavanje zona svjetskih napetosti Evropi (pre-ko Blistoka i Mediterana), uz sve jae angairanje nemcditeran-skih flota u bazenu Sredozemlja; d) posebno su znaajne negativ-nosti kontakta ovog dijela Jugoslavije sa zemljama vrlo razliitih interesa i orijentacije - prokineskom Albanijom, natovskom Grkom i Bugarskom kao jednim od ideoloki najvanijih oslonaca Varavskog ugovora; prema tome se, naravno, ne moe zaobii niti inzistiranje na teori jama ogranienog suvereniteta, kao niti sprem nost Bugarske da e svoju internacionalistiku pomo pruiti svagdje gdje god to bude potrebno; s tim u vezi inzistiranje da sc niti jednoj zemlji nee dozvoliti da bude istrgnuta iz socijalistikog lagera moe se odnositi i na Albaniju do koje pristup, osim morem, vodi jo jedino preko jugoslavenskog teritorija i to prek') makedonskog koridora pravcem NR Bugarska - SR Makedonija - NR Albanija5; jedino u Albaniji moe Sovjetski Savez imati izlaz na Mediteran neovisan o Tjesnacima i Peloponekcrkretsko-malo-azijskoj otonoj barijeri, i lul(u koja je kontinentalnim zaleem kontinuirano povezana sa teritorijem Varavskog ugovora.

ZNACENJE CENTRALNOG POLOAJA MAKEDONIJE I ULOGA KORIDORA

Geopolitika osjetljivost makedonskog prostora i u svojoj te-ritorijalncretnikoj cjelovitosti6 i u okviru dananje socijalistike republike, rezultirala je uvijek prvenstveno iz triju injenica' - prvo, to je najznaajniji koncentracioni i tranzitni (koridorski ) prostor u jugoistonoj Evropi; drugo, ovaj je teritorij bio odluan za Waz Srbije, a donekle i Bugarske, prema moru; i tree, ovdje su se ukrtali interesi Njemake, Austrije, Italije i Rusije; razloge za. to nije teko pobrojati i shvatiti. Po svom prostornom polo--aju Makedonija i Srbija predstavljaju glavnu saobraajnu okos-nicu u jugoistonoj Evropi, a sama je makedonija naj vaniji vorini prostor. Negdje du Moravskcrvardarske udoline Cviji !> pravom nalazi centralnu jezgru tzv. Balkanskog poluotoka7a i to u Skopskcrpreevskoj zoni8 Takva jezgra oito mora imati sredi-nji poloaj, odgovarajuu komunikativnost u svim pravcima i mora imati relativno veu agrarnu vrijednost. Najveu saobra-ajnu vrijednost i koncentracionu ulogu ovdje svakako ima Skopje - ovdje se sa Moravskcrvardarskom saobraajnicom spajaju Bo-sanski i Zetski drum, pored toga ovdje se koncentriraju svi unu-tranji prometni pravci Makedonije. Oito je, a geostrateki i od-luno, da su interesi okolnih prostora morali biti upueni prema takvoj jezgri - to je predstavljalo t rajnu opasnost za makedonski prostor i u krajnjoj liniji rezultiralo n jegovim rasparavanjem.

PA VIC - GEOPOLITICKI POLOtA.J MAKEDONIJE . 569

Ve i prije formiranja izrazite uloge koridora izmeu jugois-toka i sjeverozapada krajem XIX st, imala je Makedonija ulogu najvanijeg koncentracionog arita praktiki svih evropskih su-perregionalnih saobraajnica izmeu centralne Evrope, Bosne i Hercegovine,Primorja, Srbije, Crne Gore i Albanije prema Solunu i Carigradu; jedini konkurentski pravac bio je donekle stari Car-ski drum od Beograda preko Nia, Sofije i Plovdiva. Meutim u drugoj polovici XIX st. poloaj Makedonije u izrazitoj koridorskoj zoni bio je jo vie naglaen - veze sa Jadranom preko Albanije praktiki su prekinute zbog anarhije u tom prostoru, dok izmeu slobodne Srbije i Crne Gore ostaje samo uski sadraki prolaz prema Bosni i Austriji.

TERITORIJALNI INTERESI VELIKIH SILo\ I GEOPOLITICKI ASPEKTI PROBLEMA PODJELE MAKEDONSKOG ETNLK.UMA

Kao i u suvremenim prilikama i historijski je gledano mogue na makedonski etnikum primijeniti jednu od najizrazitijih geo-politikih definicija, tj. polO"'mj u okndenju sa izrazitim konver-girajuim interesima okolnih prostora, to e ovo podruje odrediti kao jednu od najznaajnijih zona evropskih sukoba. Vano je to tim vie to se radi o relativno vrlo malom teritoriju (itava Ma-kedonija a ima jedva 68.000 km2): time je ujedno naglaena i injenica da se u faktorima prvenstveno geopolitikog i geostrate-kog poloaja - ulozi koridora i raskra uz kontrolu pristupa moru - treba traiti one najdublje uzroke tako mnogobrojnih interesa i pritiska; a oni su zaista bili upueni sa sviju strana -sa sjevera i sjeverozapada (Srbija i Austrougarska), sa zapada Albanija9 i Italija, sa juga i jugoistoka Grka i Turska, s istoka i sjeveroistoka Bugarska i Rusija. Po tome je prostor tzv. Balkan-skog poluotoka izuzetno specifinih karakteristika - njime su djelomino vladale i oko njega se neprestano sukobljavale neke od najvanijih i evropskih i azijskih velikih sila ili one koje su to eljele postati (Austrougarska, Turska, Rusija, Italija). Zato se kao najznaajniji teritorijaJnc:retniki problem jugoistone Evro-pe javlja podjela makedonskog prostora; uope podjela Balkana historijski je uobiajena i prihvatljiva sintagma. Posljedice te per djele trajnog su karaktera i u skladu sa oscilacijama u meunarodnim odnosima vie ili manje dolaze na vidjelo - pri tome se nezadovoljeni interesi pojedinih drava ponekad niti ne pokua-vaju prikrivati - dovoljno je samo ukazati na proslavu devedesete obljetnice Sanstefanskog ugovora u Bugarskoj uz isticanje njego-vih teritorijalnih klauzula.

Najgorljiviji interesi prema makedonskom prostoru najjas-nije su ispoljavam u velikorspskim i velikobugarskim aspiracija-ma - obje imaju dugotrajni karakter, a naroito su izraene od druge polovice X!X st. sa posebnim intenziviranjem u doba ratnih sukoba. Zbog toga nam se i prva taka rezolucije u svojene na Pe-

570 POLTT I CKA MIS>borbe za ravnopravnost i samoopredjelje-nje makedonskog naroda protiv ugnjetavanja od strane srpske buroazije i u isto vrijeme i uporno razobliavanje italijanskih i bugarskih imperijalista i njihovih agenata ... , i ini toliko zna-ajnom10.

l) Teritorijalni interesi Srbije upueni su prvenstveno prema mom u Solunskom zaljevu na Eegeju i Medovi na Jadranu. Pro-storni poloaj i dmgi prirodno-geografski faktori ispoljavaju u tome niz prednosti ili nedostataka. U Srbiji se - u politikim i intelektualnim kmgovima i javnom mnijenju openito, irenje Moravsko-vardarskom udolinom prema jugu smatralo >>prirodnim pravcem teritorijalnog irenja - to je uostalom i potvreno h is-torij skim razvojem; sve glavne akvizicije u povijesti Srbije novijeg razdoblja (tj. od poetka XIX st.) doda vane teritoriju Beograd-skog paaluka 1833., zatim 1878. i 1913. god. a imaju smjer od sjevera prema jugu1oa. Tako je 1815. god. Srbija zauzimala svega 24.440 km2, da bi se stalnim akvizicijama junih krajeva 1833. po-veala na 37.740, 1878. na 48.300 i konano 1913. god. na 87.800 1km2 . Pri tome je koritenje izrazito geopolitika ideja prirodnog prava - naime onaj tko vlada izvoritem, gornjim i srednjim dijelom rijenog toka oito ima pravo i na njegov donji, izlazni, odnosno primorski dio11. Ovakve su ideje razumljivo mogle biti itekako prihvatljive ne samo za srpske, nego i bugarske geopoli-tiare - raspolaui gornjim i srednjim tokovima Stmme, Meste i Marice Bugarska je smatrala da ima pravo da raspolae i zonom ua. U tome nagib tokova (prvenstveno Vardara) nije igrao veu ulogu, budui da je njihova plovnost u suvremenim prilikama zanemariva. Vanija je svakako otvorenost prema sjeveru i jugu a tu Povardarje ima naroite prednosti, budui da je Preavskom previjom (svega oko 450 m visine) dobro povezano sa podunav-skom Srbijom.

Sirenje Srbije Moravsko-vardarskom udolinom u skladu je i sa prihvatljivom Cvij ievom tezom o tome da morfologija tzv. Balkanskog poluotoka u su tini nije pogodna za formiranje jedne velike drave - prvenstveno se t u misli na postojanje izrazite planinske barijere priblino pravca sjever-jug i njezino izolacion.J znaenje za krajeve istonije od dolina Morave i Vardara. Dok s jedne strane Moravsko-vardarska udolina ima karakteristike koje je definiraju kao saobraajno-geografsku cjelinu , to moe biti vana predispozicija i za stvaranje veih politikih cjelina, treba odmah istaknuti da je za Bugarsku i njezinu tenju irenja prema mom ta udolina izrazito periferno poloena - injenica koja je u politikoj borbi oito esto koritena. I danas su uz faktor samo-opredjeljenja naroda kao svakako najodluniji, ove geografske pretpostavke vaan inliac u organizaciji ivota i povezivanju SR Makedonije sa ostalim jugoslavenskim prostorom. Cviji s pravom

PA\'TC - GEOPOLITICKI POLOZAJ ~L

572 POLITlCKA .M lSAO

va; Cviji ujedno priznaje da to znac1 zauzimanje jednog etniki stranog prostora, ali opravdanje te ivotne potrebe naziva anti-etnografskom nunou10 Time Cviji zaista zastupa reakcionarne ideje vladajuih velikosrpskih gospodarskih i politikih krugova, uz neka druga gledanj a vezana uz etnika i teritorijalna pitanja ovo su svakako najreakcionarniji Cvijievi stavovi. Meutim upra-vo zato potrebno je po ebno is ticati i ona njegova izuzetno pro-gresivna shvaanja koja se takvima istiu naroito onda ako uoimo njihovo izrazito suprotstavljanje nacionalistikim tenjama velikosrpske i velikobugarske politike - a to su upravo oni Cvi-jievi stavovi koji se odnose na isticanje posebnosti makednonskib Slavena u odnosu i na Srbe i Bugare.

I zlazak Srbije na more bio bi svakako pogodniji egejskom varijantom - ovaj je pravac reljefno otvoreniji, tu ve postoji velika luka, antietnografska nunost se ne postavlja u tako dras-tinom obliku, Grkoj i Bugarskoj zadaju se time ozbiljni udarci. Za razliku, jadranska je varijanta daleko nepovoljnija i zbog pri-rodno-geografskih i etnikih razloga ukoliko se radi o teritoriju sjeverne Albanije.

J edna od osnovnih tenji Srbije u jadranskoj politici bilo je nastojanje da se ostvari direktni granini kontakt sa Crnom Go-rom - budui da je Crna Gora 1878. god. Berlinskim kongresom ostvarila svoju jadransku participaciju (od zaljeva Spi do ua Bojane) imalo bi to ostvarenje direktnog graninog kontakta sa Srbijom i za nju veliko znaenje. Ujedno bi se formirao i tampon izmeu Turske i Austrougarske kao svojevrsna brana germanskom prodoru na jugoistok.

Slijedei vaan interes Srbije bila je tenja da, u nemogunosti da dopre do Egejskog mora. ostvari barem direktni granirn kontakt sa Grkom kako je njezin najvaniji balkanski suparnik (Bugarska) ne bi i pored drkog teritorija jo i posebno odjelji-vao od mora. Navedena su razmatranja neobino znaajna i za suvremene prilike i prijepore koji se danas javljaju oko potrebe intenziviranja jugoslavenske jadranske orijetacije - isticanje pro-blema poloaja Srbije u kontinentalnom okruenju njezin neka-danji interes prema moru (a to je jedna od glavnih uzroka ulaska u Balkanski rat) , nastojanja oko gradnje eljeznica itd. trebali bi nas uvjeriti da najnovije tenje litoralizaciji nisu nikakva posebna novost, a da su koristi od tog procesa uoene ve davno r anije.

2) Sanstefanske teritorijalne klauzule i tenje Velike Bugar-ske prema Makedoniji. Unutranj i inter esi samih balkanskih dr-ava (prvenstveno Srbije i Bugarske) i interesi velikih sila upu-ivane su samo na dvije mogunosti rjeenja makedonskog pita-nja- podjelu Makedonije u skladu sa odnosima snaga ili priklju-enje itave Makedonije jaoj dravi17 Uope pitanje zadrlltvanja teritorijalne cjelovitost ili njegova podjela makedonskog etnikuma ima jedno od najosnovnijih znaenja u politikom razvoju ovog dijela Evrope. U tome se teritorijalni aspekti Santefanskog ugovo-

PAVIC - Gt!OPOLITICKI POLO~AJ MAKEDONIJE ... 573

ra istiu kao onaj faktor koji je pridonosio ouvanju teritorijalne cjelovitosti Makedonije, pa bi se u tom smislu prostorni aspekti tog uvenog ugovora18 morali smatrati pozitivnim. Meutim ova-kav je privid lako demantirati - prikljuenje itavog makedon-skog e tnikuma Velikoj Bugarskoj zadovoljava samo teritorijalne aspekte pitanja; gledano etniki problemi bi ostali i nadalje, a bili bi predstavljeni borbom Makedonaca za afirmaciju svoje sa-mobitnosti i nacionalnog bia protiv nasilne bugarizacije.

Formiranje Velike Bugarske rezultat je ne samo tenji za osloboenjem od Turske nego i dvaju ekspanzionistikih interesa - bugarskog i ruskog - zato se u povijesti diplomacije nazi\' Zadunavska gubernija, kako su nazivali Veliku Bugarsku, mo-e smatrati posve opravdanim. Formiranje Velike Bugarske mo-glo je biti jedna od najznaajnijih injenica u razvoju meunarodnih odnosa u jugoistonom dijelu Evrope. Bugarski je interes inae bio definiran klasinim ekspanzivnim interesima i zloupo-trebom onih aspiracija koje u XIX st. tee razumljivom okup-ljanju sviju pripadnika neke nacionalne zajednice - naime u Bugarskoj se Sanstefanski ugovor smatra progresivnim aktom, budui da je on ujedno sve bugarsko stanovnitvo, dakako i ono u Makedoniji. U istoj intonacij i upuivana je i kritika revi-dirajuim odredbama Berlinskog kongresa kojima su neosporni dijelovi bugarskog naroda>Velikoj Bu-garskoj takovi da oito destimuliraju svaki pokuaj stvaranja trajnije zajednice u odgovarajuim granicama >>Velike Bugarske. Planinska barijera izmeu toka Vlasine i donje Meste21 moe efi-ka~n?. oteavati. politiku i ekonomsku o;ganizaciju i formL:~je ..

574 POLJTICKA MISAO

To je i jedan od razloga zato se tokom ranijih his torij skih raz-doblja dosta teko a nikada trajno nije moglo vladati iz ohridsko--prespanske regije jezgre marikom i podunavskom Bugarskom; i obratno - is to vrijedi za dravno-politiku jezgru u Podunavlju (Preslav) iz koje s enije moglo trajno zavladati makedonskim pro s torom.

Tree, sanstefanska Velika Bugarska trebala je biti brana za gennansko irenje prema jugoistoku; njezin teritorij pregradio bi Moravsko-vardarsku udolinu, glavnu saobraajnu okosnicu sva-kog. jugoistonog prodora. Ova bi dravna barijera dopirala na zapadu sve do planinske zone na granici Albanije, dakle do jedne izrazite reljefne barijere sa Debarski mvratirna kao jedinim zna-ajnijim prekidom. Idui dalje prema moru bilo je za oekivati da e zbog etnike posebnosti Albanije i ovdje doi do formiranja posebne politike cjeline; a kako j eisti prostor ujedno i interesna sfera ItaliJe - znai to da bi se germanskoj tenji irenja prema jugoistoku (ideja Bagdadske eljeznice, itd.) uspjeno mogla odu-pirati jedna transverzalno poloena interesna sfera. Meutim ova-kva barijera ne b ni u kom sluaju morala postati jedinom u ovom prostoru - ukoliko bi nakon povlaenja Turske iz podruja Sand-aka dolo do ostvarenja direktnog graninog kontakta izmeu osloboene Srbije i Crne Gore, bila bi tako formirana druga bari jera germanskom irenju. Tenjama Srbije da i preko sjeverne Albanij e dopre do Jadrana ta bi zona bila teritorijalno jo vii'.e proirena.

Pri torne treba istai da tenja irenja Austrougarske prema jugoistoku u okviru pangermanskih koncepcija i ideje Drang nach Osten

PAVT C - GEOPOLITICKI POLOZAJ MAKEDONIJE ... 575

3) Interesi Grke. Kao izrazito egejska drava razumljivo da je Grka teila afirmaciji na egejskim obalama pogotovo zbog izra-zite nesigurnosti egzistencije na zapadnim obalama u Turskoj, uz osiguranje adekvatnog zalea i to prvenstveno solunskog; time je definiran njezin odnos prema Egejskoj Makedoniji i Trakiji sa konanim rezultatom formiranja kopnene barijere za izlaz Srbije i Bugarske do egejskih obala.

4) I interesi Albanije takoer su izmeu ostalog orijentirani i prema teritoriju Makedonije. Albanska je obala na jadranu za i-vot relativno nepovoljna, pa su tradicionalni interesi bioloki vrlo aktivnog i ekspanzivnog stoarskog stanovnitva bili uvijek u smje-reni prema istoku i sjeveroistoku - prema prostorima koji pred-stavljaju bilo vredniju torarnu bazu, bilo da su ukljueni u zone transhumantnih stoarskih kretanja. U tim tenjama nije se r adilo samo o zapadnoj Makedoniji, nego i o dijelu Stare Srbije (Kos-met). Te su tenje, dakako, bile podupirane i talijanskim intere-sima - tako je kasnije (na Parikoj mirovnoj konferenciji 1919. god.) Italija ak zastupala ideju formiranja posebne makedonske drave, kako ne bi dolo do teritorijalnog proirenja, a time i adekvatnog jaanja ni Srbije, ni Bugarske, a niti Grke, koje su zemlje bile oiti konkurent talijanskom utjecaju i teritorijalnom irenju u jugoistonoj Evropi. - Razumljivo je, da bi stvaranje jedne politike tvorevine na albanskom teritoriju znailo, uz izla-zak Crne Gore (i Srbije) na Jadran, branu austrougarskom obal-nom prodiranju. Meutim, treba odmah istai da se Austrougar-ska vie bojala crnogorske i srpske afirmacije u ovom prostoru nego li albansko-talijanske. Vidljivo je to iz tenji Austrougarske da toliko stijesni Srbiju da u okvir Albanije uu i gradovi Pe, Mitrovica, Pritina, Skopje i Bitola.

Navedeno jasno ukazuje da je makedonski prostor u mnogo-me jedinstven u Evropi - praktiki gotovo nigdje na evropskom kontinentu nisu postojale takve teritorijalne pretenzije toliko velikog broja i malih i velikih drava oko dimenzijama ako rela-tivno malog podruja - i ova kontatacij a jo jednom ukazuje na znaenj e poloaja i prostornih odnosa za shvaanje politike povijesti i meunarodnih odnosa u Evropi.

Interesi balkanskih partnera i karakteristike saobraajne po . litike. navedeni interesi dvaju glavnih balkanskih konkurenata -Srbije i Bugarske - doli su do izraaja i u eljeznikoj politic1; u tome ne treba jzostaviti niti poklapanje sa odreenim interesi-ma Rusije, a niti neke dananje karakteristike eljeznike mree i saobraajne politike koje vuku svoje porijeklo iz vremena prvih veih teritorijalnih promjena na tzv. Balkanskom poluotoku i pr-vih jaih gospodarskih impulsa u emu je razvoj eljeznica imao jednu od odluujuih uloga. Po Cvijiu , obala izmeu Bara i Draa prirodni je izlaz centralnih dijelova tzv. Balkanskog poluotoka prema Jadranu. Nakon to je Austrougarska zatvorila dva naj-

v . r . "/.. v

576 POLJTICKA MISAO

izvoz s toke (iz Viegrada preko Bilee za Dubrovnik ili Sutorinu i Uvca preko Kolaina i Morae za Bar) za Srbiju je najvee znaenje mogao imati pravac Mrdar (dravna granica) - Pritin?. - Drim - Medova ili Skadar. Taj bi pravac zapravo zapoinjao ve na Dunavu; ova bi podunavsko-jadranska elejznica imala ve-liko znaenje i za Rumunjsku i pogotovo Rusiju. Meutim kako je Medova u albanskim rukama povoljniji je pravac preko gornjeg Ibra dalje Limom (preko Plava i Gusinja) za Morau i Bar. Iako etDJiki povoljnije poloena, ova bi pruga naila zaista na izuzetne tekoe terenskog znaaja.

Sline planove za gradnju eljeznikih pruga prema Jadranu imala je i Bugarska - trasa njezine trans-balkanske eljeznice ila bi od Calafata preko Vidina i ustendila do Kumanova a zatim postojeim krakom do Skopja i Soluna ali i dalje za Jadran213 Drugi pravac bio je usmjeren od Calafata na Sofiju i Serez.

ETNICKI PROBLEMI MAKEDONSKOG TERITORIJA

Etniki problemi makedonskog teritorija neobino su sloeni zbog velike arolikosti stanovnitva, poemu je ovo sigurno jedan od najkompleksnijih dijelova Evrope uope22 ; poznavanje Cviji-evih radova i ovdje nam olakava snalaenje u vrlo sloenim pri-likama; pored toga vano je da je upravo na ovim pitanjima Cvi-ji manifestirao neka svoja napredna shvaanja zbog ega se ne moemo sloiti sa pojedinim ocjenama njegovih stavova23. Za raz-liku od izrazito nacionalistikog pristupa srpskih, bugarskih, grkih i austrijskih autora, koji su svi negirali postojanje makedonske nacije, Cviji je sa svojim isticanjem posebnosti makedonskib Slavena, koji po njemu nisu ni Srbi a niti Bugari, vakako najblii stvarnosti- ovakay stav izuzetno je progresivan u vrijeme kada i velikobugarska i velikogrka propagandt svojataju makedonski etnikum i u vrijeme kada se makedonska nacionalna svijest na-lazi u fazi izrazitijeg formiranja. U radu Remarques sur l'etno-graphie de Macedoine (II edition, Paris, 1907.) Cvij i je uz kri-tike strukture stanovnitva Makedonije prema razliitim autori-ma i to u vilajetima Kosovo, Manastir (Biola) i Solun. Tabela je

Procjena stanovnitva (Bugari, Srbi i Grci ) u vilajetima Kosovo Monastir i Solun

Autori Bugari Srbi Grci Prema srpskim, bugarskim,

Gopevi grkim i njemakim autorima

(Srbija) 57.600 2,018.230 201.140 Kanev (Bugarska) 1,184.0~6 700 225.152 Nicolaides (Grka) 454.700 656.300

Oes treich ( Slavomakedonci)

l l' n n n

PA VIC - GEOPOLITICKI POLO:tA.J MAKEDOSUE ... 577

toliko zanimljiva da ovdje donosimo njezin najvaniji dio - jasno je uoljivo da strani autori ne respektiraju makednosku posebnost i da uvijek istiu brojanu prednost samo jedne odreene nacije.

Mogue je navesti vie primjera progresivnih Cvijievih sta-vova u vezi etnikih karakteristika Makedonije. Istiui da make-donski Slaveni nisu ni Srbi a niti Bugari Cviji kae: Moda bi najtanije bilo celu ovu slovensku, nacionalno kolebljivu masu ( izmeu Skopja i Soluna) obeleiti neutralnim imenom: make-donski Sloveni2 1 Mnogi su Cvijia kritizirali zbog davanja karak-teristika ovakve flotantnosti stanovnitva Makedonije koje bi u skladu sa politikom pripadnou moglo, zbog procesa srbizacijc ili burgarizacije, postati bilo srpsko bilo bugarsko. Meutim u tome je Cviji imao potpuno pravo - od Balkanskih ratova do danas izvrena je ve uvelike grecizacija Makedonaca u Egejskoj Makedoniji , a nj ezina otrina i kontinuiranost dovest e ubrzo do grecizacije i ostataka makedonskog stanovnitva u tom prosto-ru. U svojim progresivnim stavovima Cviji ide toliko daleko da da poinje upotrebljavati i termin Makedonci: Od velike je va-nosti ovaj kulturni momenat (tj. llngvistikrdijalektalna razliitost) zbog kojeg poglavito pUstoje razllke i protivnosti izmeu Makedonaca i srpskog i bugarskog narodnog jezgra25 Ovakav je stav sigurno od izuzetnog znaenja po svojem realnom pristupu i progre$ vnosti pa daleko nadmauje Lenjinova shvaanja koji s tanovni tvo ovog prostora istina ne svrstava ni u Srbe a niti u Bugare, ali se i posve neutralno izraava navodei da u Makedo-niji ive Slaveni21l. Cviji nadalje s pravom iznosi da nema dovolj-no sigurnih etnografski hznakova po kojima bi sc makedonski Slaveni mogli odrediti kao Srbi ili Bugari27, a masa makedonskih Slavena nema jasno izraen enacionalne svijesti u smislu da se ne osjeaju ni Srbi ni Bugari28; ako se kod pojedinih makedonskih Slavena nae srpskih ili bugarskih osjeaja oni nisu izvorni nego nametnuti odgovarajuim propagandnim djelovanjem. Cviji s pra-vom ukazuje na netanosti etnografskih karata, kao i netano is-pisivanje toponima Bugarska na teritoriju Makedonije. Ovi pro-gresivni Cvijievi stavovi dolaze do izraaja i na njegovoj etno-grafskoj karti iz 1908. godine - u Makedoniji su posebno izdvo-jeni makedonski Slaveni od Srba i Bugara; dodue ova karta za-sluuje neke druge zamjerke - naziv Stara Srbija zahvaa i ve-lik dio makedonskog prostora na sjeveru to ovdje meutim nij~ od veeg znaenja~.

PODJELA MAKEDONSKOG ETNIKUMA

Navedeni teritorijalni interesi balkanskih i izvanbalkanskil1 partnera i etnika svojatanja dovela su nakon Balkanskih ratova, a u skladu sa odnosima snaga, i do podjele makedonskog etniku-"'"' n .,\r.,lr" tA niiP hil ~ i nrv::~ n iPoov::~ notliPb

578 POLITICKA MlS.\0

sa trajnim posljedicama. Za naa je razmatranja znaajno da su prirodno-geografski i neki socijalno-geografski faktori i ovdje odi-grali znaajnu ulogu.

Tokom velikog dijela svog historijskog razvoja prostor Make gonije stalno je bio karakteriziran trima geopolitikim izuzetno znaajnim osobinama: l) teritorijalno je procijepan tako da 2) zbog toga nije ostvarena veza svih n jegovih dijelova sa morem, i 3) graninog je znaaja meu dravama ili regijama jezgre-30 bal-kanskog ili izvanbalkanskog karaktera. Podijeljenost Makedonije karakteristina je injenica ak i u vrijeme egzistencije velikih autohtonih balkanskih drava tvorevina - tako Simeonovo tzv. Prvo bugarsko carstvo (X st. )31 nije ukljuivale itavu Makedoniju ( izostavljeni su bili Solun i dijelovi oko ua Strume, Vardara Bistrice) ; iz makedonskog Samujlovog carstva (X na XI st.) ta-koer su bili izostavljeni , osim Soluna i dij elovi egejske, obale i Pinnska Makedonija . Dijelovi Makedonije (prvenstveno Egejske Makedonije) obuhvaalo je i Latinsko carstvo (XIII st.). Granice Milutinove (XIII oa XIV st.) d rave na jugu takoer znae podjelu makedonskog podruja. Svi dijelovi Makedonije nisu pripadali niti Duanovoj dravi (XIV st.). Nakon razdoblja Drugog bugar-skog carstva (XIII st.) u re lativno novijoj povijesti samo je u turskom razdoblju ostvareno teritorijalno jedinstvo makedonskog prostora.

Meutim najvanija je svakako ona podjela Makedonije koja je izvrena Bukuretanskim mirom 1913. god. i sankcionirana na parikoj mirovnoj konferenciji 1919. god. Time je Makedonija do-ivjela situaciju koju je Goce Delev smatrao veim zlom nego li i samu pripadnost Makedonije Turskoj. Prva precizna podjela in-teresnih sfera u Makedoniji izvrena je izmeu Srbije i Bugarske kao gglavnih balkanskih partnera. Ugovorom o prijateljstvu i sa-vezu ve 1912. god. Time bi pros tor sjeverozapadno od linije Kri va Palanka - Ohrid (sa Skopjem ) pripao Srbiji , a podruje na jugo-istoku sa Kruevom, Velesom, Kratovom i Krivom Palankom -Bugarskoj . Tom linijom Srbija bi bila odsjeena od Eegejskoe mora - ali to je jo bilo u vrijeme kada je raunala na jadranski izlaz. Bugarska bi stjecajem Egejske, Pirinske i dijela Vardarslcc Makedonije ostvarila u logu kopnenog koridora izmeu Cmog i Egej skog mora. Meutim tek je poslije I svjetskog rata konano r ijeeno pitanje granice; Bugarska je izgubila izlaz na Egej i Var-darsku Makedoniju u Jugoslaviji. Pripadnost Pirinske Makedonije Bugarskoj i Egejske Makedonije Grkoj postale su injenice traJ -nog znaenja.

Znaenje prirodno-geografskih faktora. Iako je podjela make-donskog etnikuma rezultat prvenstveno odnosa snaga, odlunu su ulogu imali neki fiziko-geografski faktori - tri dijela Makedoni-je u mnogome su i posebne prirodne i regionalne cjeline. Povar-darska Makedonija identificirana je u najve.em dijelu sa porjejern gornjeg i srednjeg Vardara; pririnski dio sa oor \e iima gor-

PAVJC - GEOPOLITICKI POLOAJ MAKEDONIJ E ... 579

nje i srednje Strume i Meste, a egejski dio prvenstveno sa okolicom Soluna i obalnom zonom.

Povardarje je svakako najvanija zona; zbog centralnog polo-aja, tranzitne i koncentracione saobra.ajne uloge i solunskog iz-laza ono sigurno predstavlja okosnicu makedonskog prostora. I funkcionalno i saobraajno Povardarska je Makedonija orijenti-rana od sjeverozapada prema jugoistoku tj . prema moru; dva vi-soka planinska masiva na zapadu i istoku izrazite su prirodne gra-nice o kojima se, u okviru postojeih odnosa snaga moralo voditi rauna - u ovom sluaju pristajemo uz gledanja prirodno-geo-grafskog determinizma.

Na zapadu ovaj neto preko 2.000 m visoki planinski relj ef istina nema ulogu razvoa i ne odHkuje se izrazitijom ulanenou , to znai da izostaju neki od glavnih politiko-geografskih kriterij?. za povlaenje dravnih granica; pored toga reljefna je barijera pro-sjeena sa nekoliko niih prijevoja i prolaza, a niti etniki nije toliko izrazita; treba dodati i njenicu da je ovo prostor ukljuen u zonu transhumantnog' stoarenja; sve bi to', istina, upuivalo na njegovo spojno znaenje ; meutim, izolacione su karakteristike ipak izrazitije, gravitacija je stanovnitva upuena prema istoku ili zapadu, dok je gustoa rela tivno manja. Zato je razumljivo da je upravo ovdje povuena granica po tipu preteno subsekventnog znaaja.

Osobine istone granice su sline - ali sa nekim karakteri-stikama koje su bol.ie fundirane u osobinama prirodne sredine koje toj granici daju bolje osnovne stabilnosti u eventualnim me-unarodnim krizama. I ova se granica odlikuje relativno veim visinama i, osim na iugu u sluaju Lebnice i Strumice, poklapa sc sa strumsko-vardarskim razvoem; preko njega prema istoku lei druga ivotna okosnica - strumska dolina. Gustoa je s tanovni-tva u meuprostoru mala a transverzalna stoarska povezanost praktiki posve izostaje, to znai , da su izolacione karakteristike jo naglaenije.

Drugi dio Makedonije, tj. ivotna okosnica strumske doline u_iedno i glavni bugarski pravac prem a E gej u. Ova je injenica izlazi na sjever u sofijsku kotlinu a na jug prema moru - to .ie geopolitiki neobino znaajna jer ukazu1e na periferni poloa1 Povardarske Makednnije u odnosu na teritorij Bugarske, to m o-e biti samo diskvalificiraiui faktor pri eventualnom bugarskom insistiranju na potrebi pripadnosti Povardarske Makedonije Bu-garskoj ; pogotovo to vrijedi u sluaju kada nije usoielo traenje delegaci je SHS na Parikoj mirovnoj konferenci ji 1919. god. da se teritorij nove drave proiri dalje sve do ukljuno Petria ime bi bio presieen saobraajni pravac Sofiia-Amfipolis (a ujedno i SoPiia-Solun) od kojeg se u poslijeratnom razdoblju mnogo oekivalo.32 Bugarskoi je dakle ostao otvoren iedan koridor pre-ma moru i to na najkraem pravcu izmeu Sofije i .iuga - zbog toga se potreba Bugarske prema Povardarskoj Makedoniji in:

p T'

580 POLITICKA 1\USAO

I trei dio Makedonije33 - Egejska Makedonija - takoer je definirana nekim prirodno-geografskim osobinama. Osim po-rjeja gornjeg Aliakmona, sve ono to je odreeno kao reljefno nii prostor sa donjim najotvorenijim dijelovima tokova i zavala-ma otvorenim prema jugu (MegJen ) pripalo je Grkoj kao Egej-ska Makedonija sa Solunom kao ivotnom okosnicom i Solunskim poljem kao odgovarajuim zaleem (Hinterland). Dakle je, geo-grafski gledano, makedonski etnikum logino podije ljen na tri razliite ivotne okosnice koje su aobraajno-geografski i razli-ito orijentirane i imaju posebne regionalne karakteristike.

Kod podjele makedonskog prostora potrebno je uoiti jo jednu injenicu - danas se u NR Bugarskoj SR Makedonija tre-tira kao Vardarska Makedonija. Ovaj historijski naziv ima u su-vremenim prilikama izrazito negativno znaenje jer predstavlja faktor i daljeg podravanja ideje podijeljenosti i same SR Make-donije; naime, Vardarska Makedonija oito moe biti onaj prostor ije su granice definirane vardarskim razvoima; s tim u vezi postavlja se odmah i pitanje - a to je sa nevardarskim dijelom Makedonije koji ima zajedniki granini kontakt i sa Albanijom i sa Bugarskom?

Problem jezgre okupljanja. Podjela makedonskog etnikuma izvrena je na etiri vrlo nejednaka dijela.33a Iz navedenih climen zija (oko 34.000 km2 ) uoava se grki sektor kao teritorijalno naj-vei, a po nekim funkcijama znaajan isto toliko koliko i Povardar-ski dio Makedonije u Jugoslaviji. Ako bi sada sasvim teoretski po-kuali odrediti onaj dio Makedonije koji bi eventualno mogao po-stati jezgra okupljanja svih makedonskih teritorija, oito je, da kao takova jezgra ne bi mogla sluiti Pirinska Makedonija u Bu-garskoj koja je teritorijalno najmanja, a geografski na najmanje znaajnom poloaju i sa malim brojem stanovnika. ;Kao eventual-na jezgra okupljanja mogli bi zato doi jedino u obzir jugoslaven-ski ili grki sektor. Suavajui taj izbor i dalje nije teko ukazati na jugoslavenski dio kao najvaniju potencijalnu jezgru okuplja-nja, budui da ovdje ivi najvei dio Makedonaca kojima su pri-znata nacionalna prava i federalni s tatus.

Ova razmatranja trebaju, dakako, samo ukazati na nerealno-sti suvremene bugarske propagande i nemaju apsolutno nikakve druge implikacije odbijajui pri tome i ono to je donijela rezo-lucija X proirenog plenuma (CKBRP (k) 9. VIII 1946. god., tj. konstataciju da se osnovni dio makedonskog naroda organizirao dravno i nacionalno u okvirima Jugoslavije i da je pripajanje Pirinske >>Makedonije jugoslovenskom dijelu Makedonije zadatak Jugoslavije i Otaestvenog fronta Bugarske94 Kod toga je do-bro podsjetiti se da je i 13. X 1944. god. bugarsko >>Rabotniesko delo pisalo da >>Prvi put su Makedonici dobili mogunost za slo-bodni naciona lni razvitak kao ravnopravni lanovi Federativne Ju-goslavije.

Posljedice povlaenja graninih linija. Suvremeno znaenje saobraaino-geografskog poloa1a Makedoni1e zao taie za znae-

PA VIC - GEOPOL!T ICKI POLOt.AJ MAKEDONLJE .. 581

njem u prolo ti. Osnovni razlog lei u politiko-teritorijalnom ras-paravanju cjelovitog makedonskog etnikuma i nepostojanju odre-ene suradnje sa susjedima. Relativno nnajmanje tete pretrpio je izlaz prema Solunu- uloga luke i eljeznika povezanost ne do-zvoljavaj u da zanemarimo njegovo znaenje; meutim povlaenje granice prema Albaniji prekinulo je Zetski (Prizrenski) put i Via Egnatia-u; promjene sa povlaenjem bugarske granice jo su zna-ajnije - dr"t.avna je mea povuena planinskim masivima izme-u Vardara i Strume - dakle upravo u sreditu tzv. Balkanskog poluotoka, u zoni koja predstavlja njegovu okosnicu. Slaba je po vezanost bila izrazita u razdoblju stare Jugoslavije; veliko su zna-enje imali tehniki razlozi -- granice jugoslavenskog dijela Ma-kedonije presijecala su svega tri pravca u kategoriji glavnih pro-laznih putevas.>. Poslije osloboenja situacija je znatno pobolja-na, ali granice SR Makedonije presijeca danas samo est graninih prijelaza (u SR Sloveniji 21, u SFRJ ukupno 45). Novim gra-nicama dva saobraajno najvanija pravca Balkanskog poluotoka - Moravsko-vardarska i Iskrsko-strumska udolina - izgubili su meusobnu povezanost. Tako je i time centralna planinska okosni-ca balkanskog prostora (u smjeru sjever-jug) izgubila mnoge pretpostavke gospodarskog razvoja, budui da je dolo do prekida funkcija transverzalne povezanosti, to je u ovom i inae relativno siromanijem kraju dovelo do usporavanja gospodarske dinamike.

Novim granicama bi tno je promijenjena i gravitacija stanov-nitva. Nekadanja opa orijentacija prema Solunu svih dijelova Makedonije zamijenjena je sada u Jugoslaviji i Bugarskoj prema novim sreditima; otada Skopje postaje daleko najznaajniji cen-tar u jugoslavenskom dijelu Makedonije kao ona kontcentraciona taka koja prikuplja sve makedonske saobraajnice prije njihova upuivanja prema sjeveru. I transhumantno je stoarenje pret r-pjelo odreenih teta - prekinuta je veza izmeu makedons~ih planina kao lje tovali ta (prvenstveno Sar-planina) i Solunskog PCI-lja kao zimovalita - meutim poveanje ostalih gospodarskih mogunosti u okviru nove drave uvelike je kompenzirala taj ne-dostatak. I u suvremenim se prilikama moe isticati nepovoljnost povlaenja graninih linija, budui da su se mnogi gospodarski vitalni centri Makedonije morali locirati neposredno uz dravne granice prema Albaniji i Bugarskoj.

SUVREMENI GEOPOLITiKI POLOAJ SR MAKEDONIJE

Suvremeni geopolitiki polo.laj SR Makedonije nosi jasne pe-ate iz prolosti pa su i problemi slini onim ranijima. Za uspc-redbu dobro je prije svega podsjetiti na posve kontrastirajue osobine poloaja SR Slovenije - on je daleko povoljniji; gledano historijski jedna od najznaajnijih karakteristika kontaktnog i geopolitikog poloaja SR Slovenije takoer jest poloaj u okrue-njuM (izmeu ekspanzionistikih intere a Germana, Romana i do-

582 POLITICKA MJS\0

nekle Maara) . Meutim, ovdje je vano bilo izosta janje ekspan-zivnog pritiska izraenog u teritorija lnim aspiracijama i naciona-listikoj politici od strane slavenskog (hrvatskog) za lea. PorM toga bila je vana i udaljenost, ne samo od zone direktnog turskog osvajanja, nego i od graninog frontiera, tj. Vojne Krajine. l danas je situacija daleko povoljnija - iako pripada NATO paktu odnosi sa I talijom vrlo su povoljni, sjeverni susjed Austrija ie neutralna drava, pitanja granice i nacionalnih manjina vie se ne postavljaju, povoljni su blizina gospodarski najvanijim dije-lovima Evrope i participacija na sjevernom Jadranu - to otvara mogunosti za razvoj pogotovo turistike suradnje ukljuujui ta-lijansku Furlaniju, austrijsku Koruku, SR Sloveniju i SR Hrvat-sku, to stimulira gospodarske funkcije i tranzitni saobraaj, dok svakodnevni malogranini promet predstavlja jednu od osnovnih gospodarskih i politikih injenica u graninim zonama.

l )Meutim, poloaj SR Makedonije definira se kao onaj d.Jo Jugoslavije za koji se, i u suvremenim prilikama, zaista moe rei da se nalazi u okruenju. Odnosi sa Albanijom ne mogu se smet-t rati povoljnim, participacija albanskog stanovnitva uz dijelovt.: zapadne granice i Makedonije i Srbije nepovoljna je u eventual-nom isticanju teritorijalnih pitanja; politiki razlozi i gospodar-ska nerazvijenost albanskog prostora ne mogu stimulirati izlaz prema lukama na jadranskoj obali; na tovska Grka sa dananjim vojnim reimom i isticanjem slavenske opasnosti - prvenstve-no se to odnosi na Bugarsku ali u novije vrijeme i na Jugoslaviju - sa jakom politikom helenizacije u zoni Egejske Makedonije i posebnim geostra tekim zadacima u okviru amerike strategije, ne moe, unato postojanja slobodne luke zone u Solunu, biti 7a sada faktor u spjene suradnie. I ovdje, isto kao i u sluaju Alba-nije i Bugarske. i malogranina suradnja praktiki posve izostaje. Problemi na strani Bugarske nisu nita manje znaajni - pripad-nost Bugarske Varavskom ugovoru i znaenje makedonskog pro-stora kao koridora za vezu Bugarska- Albanija (Jadran) oni su elementi koji bitno pridonose negativnostima definicije okrue-nja i sa istone strane. I oblik republikog, odnosno ujedno i di-jela jugoslavenskog dravnog teritorija u Makedoniji, za nas je dosta nepovoljan i pridonosi negativnostima definicije okruenja zbog svoje isturenosti i relativno uske teritorijalne veze sa osta-lim trupnim jugoslavenskim prostorom; dok izmeu ekenea i Rijeke - linije koja priblino ograniava drugi krajnje sjevero-zapadni i isto tako relativno istureni dio jugoslavenskog dravnog prostora u daljenost iznosi oko 230, dotle u daljenost izmeu )!(o-raba i izvorita Krive Reke iznosi samo oko 160 km. Razumljivo je da se i isturenost i karakter okolnog okruenja mogu u posljed-njem sluaju smatrati daleko izrazitijima.

2) Velika etnika arolikost makedonskog prostora i raspo-red narodnosti pridonosi nepovoljnostima geopolitikog poloaj::\. I stina. neki su problemi rijeeni - iseljavanjem Turaka iz Var-

PA VIC - GEOPOLIT!CK I POL02 AJ MAKEDONIJE . .. 583

darske zone nestalo je u SR Makedoniji sredinje etnike barijf!re koja je odjeljivala makedonsku masu na istoku i zapadu. Ali za-drane su druge nepovoljne osobine; uz sjevernu polovicu zapadne granice veliko je uee demografski vrlo ekspanzivnog albanskog stanovnitva to moe predstavljati poseban problem s obzirom na ostvarenu etn iku kontinuirano t u pr ostoru Albanije; to svakako moe biti za nas oteavajui faktor pri eventualnim stranim re-vandikacionim zahtjevima:l7 Sline je osobine mogue registrirati i uz istonu granicu - iako je NR Bugarska izjavila da nema ni-kakvih teritorijalnih pretenzija prema Jugoslaviji, potrebno je uo-i ti one faktore koji mogu biti znaajni i u drugaijim prilikama. Makedonsko se stanovnitvo nastavlja preko centralnog i junog sektora granice i u susjednu Bugarsku (Pirinska Makedonija~ ). U uvjetima priznavanja makedonske nacije to bi bio faktor ko ji bi nama itekako osiguravao ovu granicu . jer bi svi zahtjevi stanov-nitva oito mogli biti upueni samo prema spajanju sa jednim drugim, veim i matinim makedonskim dijelom, koji se zbog jakog procesa helenizacije u Grkoj, oito moe nalaziti samo u granicama Jugoslavije. Meutim, za razliku, u uvjetima neprizna-vanja makedonske nacije i svoenja makedonskog stanovnitva na bugarsko, oito da se radi o teritoriju kontinuiranog bugar-skog stanovnitva to sada jugoslavensku stranu moe dovesti u delikatnu situaciju - briga Bugarske za svoje stanovnitvo u SR Makedoniji ne bi se svjetskom javnom mnijenju morala initi neopravdanom39.

3) Navedeno je samo nuan uvjet u osvjetljivanje najvanijeg geopolitikog problema prostornog poloaja Makedonije - njezi-ne lokacije na mjestu koridora bmeu Bugarske i Albanije. Z3 zemlje Varavskog ugovora ovo je oito najpovoljniji pravac Z::l direktno izbijanje i participaciju na Jadranskom moru, a u uvie- tima kontinuirane povezanosti sa zaleem; jer svi ostali pravci mogu zbog natovske Grke biti usmjereni jedino preko mora. Tz bijanje na Jadransl-u obalu ovim pravcem istina ugroava jednu dravu (Jugoslavija), ali samo na jednom njezinom manjem i teritorijalnom dij elu ; osim toga radi se o dravi koja tvrdi da nije voljna osigurati vojna saveznitva. Juni poloaj ovog koridora vodi prema centralnim i junim lukama Albanije koje po svom poloaju i plovidbenim karakteristikama jedine dolaze u obzir kao znaajnije pomorske baze. Pored toga uzimajui u obzir ire regionalno-, pa i globalno-strateke odnose, u strategiji Varav-skog ugovora moe postojati in teres odjeljivanja natovske Grke, a time i Turske, od svojih sjevernih susjeda, to je, bez obzira na jugoslavensku politiku nesvrstavanja, ipak faktor u jo jaem te r itorijalnom odjeljivanju ovih jugoistonih laniza NATO-pakta od ostalih partnera.

Promijenjeni historijski uvjeti jasno su oznaili razliitosti historijske i suvremene koridorske uloge makedonskog prostora - nekada, glavni su interesi i opasnosti bili usmjereni iz pravca

584 POLITICKA MISAO

sjevera i sjeverozapada prema jugu i jugoistoku; koridorski ka-rakter u smjeru istok-zapad bio je samo sporadinog i kratko trajnog znaenja izraen u pokuaju ruske diplomacije da s tvon sanstefansku Veliku Bugarsku koja bi dopirala do Ohridskog je-zera. Meutim suvremena je koridorska uloga makedonskog pro-stora u smjent istok-zapad daleko odlunija i predstavlja naj-vaniji geopolitiki i geostrateki aspekt odnosa u jugoistonoj Evropi

4) Geopolitiki problem SR Makedonije rezultiraju iz poloa-ja u ovoj zoni evropskog prostora koji je politiko-teritorijalno jako rasparan i gdje granine linije mogu uvijek posluiti kao izlika za izraavanje irih ili dubljih neslaganja. U tom smislu ovv je jedna od evropskih najosjetljivijih zona - dovoljno je spome-nuti postojanje etiriju dijelova Makedonije, grko-albanske pro-bleme oko Epira ili grko-bugarske probleme oko meusobne gra-nice, itd. U ovom je prostoru najproblematiniji partner upravo Grka - potencijalne napetosti mogue je aktivirati sa svim bal-kanskim susjedima ukljuujui ovdje i Tursku, unato natovskom saveznitvu.

S) Odn:os prema Solunu. Svi navedeni faktori jasno upuuju da su se problemi ovog prostora i podjela Makedonije morali odro-ziti i u odgovarajuim gospodarskim pitanjima. Nekada slavenski, a danas praktiki posve grecizirani Solun, oito nije mogao preu-zeti i razviti one funkcije koje mu namee saobraajni poloaj na zavretku Moravsko-var darske udoline i izlazak prost ranog trup-nog dijela evropskog jugoistoka. Njegovo zalee nije gospodarski tako razvijeno kao to je zalee Trsta, Venecije ili Rijeke, a poli-tiko-teritorijalno je jako usitnjeno; istina i centralna je Evropa relativno usitnjena, ali su meudravni odnosi daleko povoljnij i a interesi vei, jer neke zemlje uope ne izlaze do mora. Za razliku u jugoistonoj Evropi sve drave participiraju na maritimnim fa-sadama, iako uvijek ne i na najpovoljniji nain (Bugarska).

Unato odreenih prednosti poloaja Soluna na zavretku Mo-r avsko-vardarske udoline treba voditi rauna i o nekim prividima - istureni poloaj na evropskom jugoistoku i blizina Sueskog kanala mogli su nekada biti izrazitiji faktor njegova prosperiteta. Meutim znaajnije gospodarske prednosti lee na strani onih luka koje su maksimalno uvuene u kopno, a to su luke na sjevernom Jadranu; zato i blizina Soluna Makedoniji i naa vardarska orijen-tacija u ekonomskoj politici oito nemaju prednosti koje inae slij ede iz popularnih razmatranja.40

6) Osim niza potencijalno relativno nepovoljnih posljedica koje slijede iz osobina geografskog i geopolitikog poloaja SR Makedonije, treba spomenuti i neke pozitivne aspekte - oni se odnose prvenstveno na turistiku valorizaciju. Prednosti su polo-aja Makedonije izr azito tranzitnog karaktera - prvo, na jugu se nalazi Grka kao trajno atraktivan prostor; unato mogue tali-janske konkurencije, tj. tranzitnog trajektnog pravca iz I talije di-rektno za Grku, Makedonija ima za evropske turistike tokove

PA VI C - GEO POU TICKI POLOZAJ MAKEDONIJE .. . 585

velike prednosti; po ebno i zato to ona nema samo tranzitni zna-aj, nego moe ponuditi i vlastite turistike a traktivnosti koje u kulturno-historijskom smislu imaju prvorazredne evropsko znae nje; drugo, zbog razvoja turizma u Bugarskoj i na Crnom Mom, uz opu evropsku te.lnju prodora prema I stoku, doi e postepeno u obzir ulazak u Bugarsku ne samo standardnom rutom preko Nia nego i iz Makedonije, pogotovo na liniji Skopje-Kriva Pa-lanka-Custendil-Rilski samostan; is to tako i povratak iz Bu-garske moe, zbog turistikog principa neponavljanja, takoer biti usmjeren preko Makedonije. Konano vaan je i trei faktor - u evropskom e turizmu oito jednom biti ukljuena i Albanija ; istina i ovdje se moe raditi o izuze tnim opasnostima talijanske konkurencije budu ida se i u Albaniju kao i u Grku moe doi direktno trajektima iz Italije. Dobra turistika organizacija, od-govarajua propaganda a i politiki faktori~ 1 mogu inzistirati na ideji da se uz jedan klasini evropski turistiki prostor ponudi i Albanija kao jedna turistiki sasvim nova zemlja, iz koje se moe prij ei u Grku i bez posredstva SR Makedonije. Sve to, dakakr.. moe ugroavati tranzitnu ulogu makedonskog pros tora, koji e meutim ipak imati uvijek osiguran i dio evrop skog turistikog tranzita namijenjenog toj zemJji.

Meutim, povoljnosti tranzitnog poloaja Makedonije prema I stoku, tj. prema Bugarskoj i Crnom Moru. ne treba isuvie isticati. Naime i Jugoslavija i Bugarska gube u novoj orijentaciji velikih evropskih saobraajnih tokova karakter apsolutne tranzitne ze-mlje prema Istoku. ekada se za Carigrad i Tursku zaista dolazilo sam o preko Jugosla,ri je i Bugarske. Meutim, u suvremenjm uvje-tima mogue je direktno iz srednje Evrope preko Beke zavale i Maarske, ili iz Ba ltike Evrope preko Poljske i Rumunjske, di-rektno izbiti na crnomor ku fasadu, to onda negira nove mogunosti tranzita prema Istoku preko jugoslavenskog i po ebno ma-kedonskog teri torija.

Biljeke

' Pojam politike i politikog ovdje je shvaen u naj irem smislu, tj . k ao bavljenje stvarima koje se tiu sviju; razumljivo da i ostale bi tne kate~orije poli t ike - interes i mo - time nisu izostavljene .

Kod nas Je pojam geopoli tike dosta rano poeo upotrebljavati M . Krlea; isto vrije ii za njegova dananja shvaanja (Literatura budunos ti - pitanja bez odgovora - Vjesnik, 3. VI 1969 s tr 8). Slino i V. Ma-lekovi ( Urbanistiko miljenje nije privilegija urbanista - Vjesnik, 28. X 1969, str. 7) ukazuje na fiziku ogranienost prostora i upotrebljava termin ivotni prostor.

J A. Mitrov1: Jugoslavija n a konferenciji mira 1919-20 - (Beograd, 1969, str . 1).

Pod pojmom balkanizacije podrazumijevaju se u svijetu problemi koji slijede iz usitnjavanja teritorija i neadekvatno povuenih dravni't granica uz postojee ili potencijalne sukobe oko teritorijalnih i manjinskih pitanja. Na taj se nain pojam balkanizacije upotrebljava u SAD, U Epropi 1 n ekim afrikim dravam a. Tako je ta j pojam upotrijebljen na p rvom sastanku efova drava i vlada Afrike u okviru OrganizaciJe afrikog je-

586 POLITICKA MISA()

dinstva - interes je tada usmjeren prema nastojanju da se ne dozvoli balkanizacija Afrike. Meutim treba naglasiti da u Evropi postoje i drugi prostori gdje je mogue primijeniti taj pojam; odnosi se to na dio baltike obalne zone u kojoj su se sukobljavati interesi Poljske, Istone Prusk e, Litve i Rusije.

' Zbog plipadnosti Grke NATO paktu mogunost drugog kontinen ta! nog pristupa treba uosve izostaviti.

' Zbog prisilnog i ponekad vrlo otrog odnaroavanja, pogotovo greci-zacijom u Egejskoj Makedoniji, razumljivo je da se etniki teritorij Make donaca sv evie sm11njuje. Meutim, u ovom su tekstu uzet e u obzir uobi-ajene granice makedonskog etnikurna onako kako su shvaene prije Bal-kanskih ratova, tj. sa odgovarajuim dijelovima u podruju dananje Grke i NR Bu~arske.

7 Pn tome je dobro podsjetiti se da se znaenju geografsko-stratekih razloga prilikom oc jene razliitih aspiracija prema Makedonij i ponekad daje prednost pred povijesnim razlozima (F. Tudjman Velike ideje i borba malih slavenskih naroda za nacionalnu slobodu, Kritika>Geografski p oloaj i op te geo-grafske osobine Makedonije i stare Srbije, Beograd, 1904.

a Misli na sva tri dijela m akedomnskog etnikuma - povardarski u Jugoslaviji, egejski u Grkoj i pirinski u Bugarskoj.

9 Albanija je istina kasno formirana kao posebna politika cjelina, ali je ipak nezanemariva u navedenom smislu zbog gospodarske i demografske (migracije) ekspanzivnosti svog tradicionalnog stocarskog stanovnitva.

" >>Jugo~~avensko-bugars~~te odnosi. - >>Biblioteka n a sobranieto na SR Makedomja, god. VI, kn.Jloa I , Skopje, UT, 1969. str _ 93.

'0a Kao osnovna teritorijalDa jedinica u zet je ovdje Beogradski p aa-

luk; ve je sredinom 1804. ood. osloboen njegov vei dio, dok se kasnije, sve do 1833. god. teritorij M'iloeve Srbije poklapao sa podrujem Beograd-skog paalua.

1 Ne to sloenija prirodno-~eografska podjela toka razlikuje izvori te odnosno izvorinu elenku, . gornJ i tok, donji tok i zonu ua. Pozivanje n a prirodna prava naroito dolazi do izraaja prilikom insistiranja na r asp ro-stiranju d ravnog teritorija do njegovih prirodnih granica. U njemakoj geopolitikoj koli ovo je bio jedan od n ajvie zlorabljenih faktora.

" J _ Cviji: Questions balkaniques - Attinger Freres Editeurs

PA VIC - GEOPOLJTJCKI POLOtAJ MAKEDONIJ E .. 587

" Vano Apostolski: Na marginama San-Stefanske op esije, Meunarodna politika br. 429, 16. II 1968.

". Solun i Halkidika ostali bi pri tom razgranienju izvan obuh\'ala nO\e drave.

Zahtjev 7a izlaskom Bugarske na Egej ko more u Zapadnoj Trakiji podravale su na Parikoj m irovnoj konfe renciji 1946. godine delegacije Jugo lm ije i SSSR-a.

1' Besna kobila 1922 m, Osogovija 2252 m, Rila 2925, Pi rin 2914 i Pe-

rcli k 2174 m. 1'a S. Skoko tan ije ne navodi p lani ranu trasu (Drugi balkanski rat

1913. "'Od., Knjiga f, Vojno-h istorijski ins titute, Beograd i 968). Dovoljno je ukazati na ukazati na c~zis lcnciju Makedonaca, Albanaca,

11 Dovoljno je ukazati na egzistenciJu Makedonaca, Albanaca, Srba, Bugara, Grka, Turaka, Cincara, Cigana i Arumuna.

u Jugoslavens ko-bugarskite odnosi, Biblioteka na sobranicto na SR Makedonija, god . VJ, knjiga J, Skopje Ill, 1969, str. 90, diskusija D. Zo-grafskog.

1' J . Cviji: Raspored balkans kih naroda , zbornik Govori i lanci,

knjiga I, Napredak, Beograd 1921, str. 166. s J . Cviji: Antropogeografski problemi balkanskog poluostrva, oo-

s bni otisak iz Etnografskog zbornika, knj iga IV, bez mjesta i godine i1dania str. XXXVII u fusnoti.

V. L Lenjin: Sabrana djela. tom XVIII, IV izdanje, s tr. 368, Mo-s.,va 1948.

n J . Cviji: Remarques sur l'etnographie ... , str. S. " lbidem, str. 7. 10 Carte ethnographique de la nation Serbec ( 1:2,7S0.000), Prilog br. 2

u radu: Aneksija t3osne 1 Hercegovine i rps ki problem, Dravna tam-panja, Beograd 1908. Inae treba podsjetili da je ovo jedan od Cvijievih najizrazitije nacionali tiki intoniranih radova. Meutim jedna ranija etno-gra fska karta je d m ga i ja - 1906. god. objavl ju i e Srps ka akademija nau-ka prvu knjigu njegovih Osnova 7..a geografij u i geologi ju Makedonije i Stare Srbije u kojoj donosi Politiko-etniku s kicu Makedonije i Stare Srbije ( l :4,000.000). Na njoj je Cviji u Makedoniji izdvoj io Srbe i Bu&are kao zajedniku grupu a za tim posebno OsmanliJe, Cincare, Arnaute 1td., a li ne posebno i Makedonce niti makedons ke Slavene.

,. Tu su ubrojeni i prostori 7..a koje je b ilo oito da e zbo~ specifinosti svog stanovni tva jednom biti formirani kao politike cjelme (AJha-nija) .

JI Razumlj ivo da c;u zbog pootrenja kriterija ovdje uzete u obzir bu-garske historijske karte.

,. SHS je u pjela osi~urali samo truroiki pro tor vaan za oteava-nje pristupa i obranu varcfarske eljeznice sa s trane bugarskog teritorija. uzet1 u obzir.

'' Vrlo mali dijelovi 1akedonije koji u pripali AJbaniji ovdje nisu J>a Od ukupno oko 6.000 m' na j ueoslavenski dio otpada gotovo 26.000,

bugarski oko 6500 i grki dio oko 34.000 km1, dok jedan mali sektor pripada Albaniji.

... Vidi lanak D. Tovia u Vjesniku u srijedu od S. III 1969. Karta automobilskih puteva Kraljevine J ugoslavije - Kraljevski

automobilski klub Jugoslavije, 1939 god., 1:1,000.000 . ... Pojam okruenja oznaava takav geopolitiki poloaj neke drave

u kojem , ne samo da izostaju odgovarajua razumijevanja i suradnja sa susjedima, nego se moe rad1ti i o c;prijeavanju izlaska do mora (ako !'e rad1 o kontinentalnoj dr.lavi ) , ili o opasnostima teritorijalno-ekspanzioni-s tikog karakte ra i sli~no.

n I sti problem, a li u jo istahnutijcm smislu, odnosi sc na pros tor Kosmeta.

Ja Danas j e to Biagojevgradski okrug ili Pirinska r egija; dakle, ne-postoji vie Pu-inska makedonija; slino je i u Grkoj - umjesto Egejske Makedonije postoj i samo Sjevema Grka.

588 POLITICKA MISAO

39 U SR Makedoniji po bugarskim izvorima navodimo 2/3 stanovni-tvaim a bugarsku nacionalnu svijest, ( tj . ono je bugarsko) , a makedonska nacionalna svijest samo je nametnuta.

"" Na isti nain treba ocjenjivati i prednosti odnosno nedosta tke i naih luka na jadranskoj obali: ve i samo praktiko iskustvo, koje je u skladu sa opim trendovima u svijetu, jasno ukazuje odluujue prednosti odraene stvarnim koristima lee na strani naih sjevernih luka.

'' Vanost politikog faktora treba posebno naglasiti - jer njego\o djelovanje moe biti izrazito stimulirajue ili destimulirajue; tako je po-sebno zanimljivo da se 1969. god. u CSSR naroito propag iralo Crno a ne Jadransko more; ali Crno More samo u Bugarskoj.

CONTEMPORARY CHARACTERISTICS OF THE GEOPOLOLITICAL POSITION OF THE SR OF MACEDONIA AND MACEDONIAN ETHNICUM

Summary

The task of the essay is to try to explain some historical and contem-porary aspec ts of the geopolitical position of the SR of Macedonia and the division of t he Macedon ian ethnicum. Although it is most natural to observe the position of a country in total, some partial approachments are also possible, and ith depends on the achieved stage of democratiza tion of the life and specific featttres of the boundary contacts and problems with neighbours.

In the first part of the essay some gene ral problems are emphasized - before all, the Macedonian ethnicu m is characterized b y three gepoliti-cally very important fac ts - except in some older p eriods it was always teritorially divided because of which fact it did not as a whole touch the fact is that today the Macedonians are the only nation in Europe who are not recognized as a nation - accordina to the Bulgarian s tatements in t11e SR of Macedonia two thirds of inhabilitants have the Bulgarian natio-nal consciousness; special problem are boundaries with n eighbours, dispu-table teritories and teritorial chopping, which are usual characteristics of the >>Balkanization of area; surrounding s tates a re very specific by their a lliances, wher efrom particular problems rnav r esult - Albania is of pro -Chinese orientation, Creece belongs to the NATO, and Bulgaria belongs to the Warsaw treaty - su ch a contract being in a ll Europe; accross the SR of Macedonia it leads towards Albania and the O tran t Gate, i. e. towards Meditirranean, the most convinient connection ot the Warsaw treaty coun-tries with the open sea - and the importance of the Gate is not n ecessary to emphasize; from the o ther side, Macedonia is the part of the sector which would be of great importance for th e NATO strategy in the case of the surrounding of socialist countries.

Further in th e essay the role of the Macedonian e thnicurn is empha-sized as a corridor e ither for historical conn etions towards Turkey or -'\S a way out for Serbia and Bulgaria towards the sea. Aspirations of Serbia were t raditionally directed towards t he south and southwes t (the way ont to the Solun and Medow bay); Bulgaria aspired after the Solun bay by means of Great Bulgaria of the San Stefano treaty. Those teritorial expau-sions ere important also as a formation of a lock against German pene-tration towards the south-east - Serbia and Montengro ought to be the firs t obstacle and Great Bulgaria and Albania the second one in tha t case.

Ethnical problems are specially emphasized in th e essay - historical arrogat ions of th e Macedonian nationality by Se rbia are today substituted by the PR of Bulgaria. There has been taken into consideration also one of the best known elder geographers and a very good expert of conditions on the Balkan Peninsula - Jovan Cviji - whose understandings were wery ambivalent, sometimes reactionary, but con cerning the Macedonians they were exceptionall progressive.

PAVlC - GEOPOLlTlCKl POL01.AJ MAKEDONIJE .. . 589

After that there are some problems of the division of the Macedonian ethnicum between Yugoslavia, Bulgaria, Greece and Albania, as well as the appr eciation of the relations of s trength and congruity of the division with th en a tural-geographical foundation.

New state bow1daries made after the Balkan wars and world war 1 essentially changed some economic characteristics, in terntpted the curses of the cattle-breeding moving, ch anged the gravitation zones, substituling the gravita tion towards Salonica by a new gravitation towards Skopje, e tc .

At the end there are the problems of the nucleu s gatherings, then the position of the SR of Macedonia in the so called Surrounding, ethnical variety and the boundary distribution of national minorities as well as the centernporary communication - geographical position of the SR of Mace-donia which is important in turist va lorization. A short survery bas been made also to the changed importance of the Salonica port and generally Vardar-Aegean economic-political orien tation.

(Translated by S. Paleek )