mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığında paradigma değişimi

Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri • Educational Sciences: Theory & Practice - 12(1) • Kış/Winter • 97-118 ©2012 Eğitim Danışmanlığı ve Araştırmaları İletişim Hizmetleri Tic. Ltd. Şti.

www.edam.com.tr/kuyeb

ÖzKüreselleşmenin yarattığı ekonomik ve toplumsal değişimler ve bu değişimlerin yarattığı yeni paradigmalar, mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerini, giderek dünya ölçeğinde sosyo-politik bir araç haline getirmiştir. Bu aracın bireysel ve toplumsal açıdan etkin olarak ve sorumlulukla kullanılması, bu alandaki para-digma değişimini doğru kavramayı gerektirmektedir. Mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı alanındaki hiz-metler, ABD’de 1900’lü yılların başında başlamış, toplumsal yapı ve gereksinimler doğrultusunda çeşitli aşama-lardan geçerek değişim ve gelişimini sürdürmüştür. Türkiye’de ise, bu ülkeyi model alarak 1950’lerde başlanılan süreç; (i) Başlangıç dönemi (1953-1975), (ii) Arayış dönemi (1976-1994) ve (iii) Gelişme dönemi (1995-2010) olmak üzere, sırasıyla; öncü, kararsız ve sistematik adımların atıldığı aşamalar içinde incelenebilir. Son dönemde, Avrupa Birliği ile bütünleşme sürecinde alınan proje destekleri ile bu hizmetlerin rotası, Amerika’dan Avrupa’ya yönelmiş durumdadır. Her ne kadar bazı önemli adımlar ve girişimler görülse de, paradigma değişimlerini doğ-ru değerlendirmeden yapılan tüm çabaların, hedefe yönelik etkin ve anlamlı sonuçlar yaratması beklenemez. Bu makalede, ülkemizde mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerinin; tarihsel perspektif içinde, küreselleşmenin yarattığı değişimler ve yeni paradigmalar ışığında incelenerek, bugünkü durumun eleştirel bir değerlendirmesinin yapılması ve geleceğe yönelik olası yansımalar ile önerilerin ortaya konması amaçlanmıştır. Kuşkusuz, bu alanda yapılan kestirimler, 21.yüzyılda mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerine duyulan gereksinimin giderek artacağı yönündedir. Bu gereksinim, bir bakıma küreselleşmenin yarattığı yeni eğilimlere ve sonuçlarına bağlanabilir. Bu eğilimler, mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı alanındaki algı-ları ve yaklaşımları son 10-15 yılda hızla değiştirmiştir. Bu alandaki paradigma değişimini nedenleri ve sonuçları ile betimlemek; geleceğe yönelik çözüm arayışlarının rotasını çizmede işlevsel bir katkı sağlayabilir.

Anahtar KelimelerMesleki Rehberlik, Kariyer Danışmanlığı, Yeni Paradigmalar.

Binnur YEŞİLYAPRAKa

Ankara Üniversitesi

Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığında Paradigma Değişimi ve Türkiye Açısından Sonuçlar:

Geçmişten Geleceğe Yönelik Bir Değerlendirme

Yirminci yüzyılın son çeyreğinde etkisini daha be-lirgin olarak hissettirmeye başlayan küreselleşme-nin, iş dünyası ve çalışanlar üzerinde yol açtığı de-ğişimler ve sonuçları, mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerine doğrudan yansımıştır. Küreselleşmenin yarattığı ekonomik ve toplumsal değişimler ve bu değişimlerin yarattığı yeni para-

digmalar, mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerini; giderek dünya ölçeğinde sosyo-politik bir araç haline getirmiştir (European Centre for the Development of Vocational Training [CEDEFOP], 2008; Herr, 2003). Bu aracın bireysel açıdan bire-yin kendini gerçekleştirmesinde olduğu kadar, toplumun gelişiminde de etkin olarak ve evrensel sorumlulukla kullanılması gereklidir. Küresel dün-yada teknolojinin baş döndürücü bir hızla gelişme-si ve bilimsel bilginin günlük yaşama uygulanması, dünya ekonomisinde, insan yaşamı ve gelişimini et-kileyen iki önemli sonuç yaratmıştır (Herr, Cramer ve Niles, 2004, s. 11): İşgücünün küreselleşmesi ve işsizliğin küresel hale gelmesi. Kuşkusuz bu durum ekonomik, politik ve organizasyonel hedeflere ulaş-mada, mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı

a Dr. Binnur YEŞİLYAPRAK Psikolojik Danışma ve Rehberlik alanında profesördür. Çalışma alanları arasında mesleki rehberlik ve kariyer danış-manlığı, gelişimsel rehberlik programları, aile rehberliği yer almaktadır. Çalışma alanlarında çok sayıda kitap ve makaleleri bulunmaktadır. İletişim: Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Fa-kültesi, Cebeci 06590 Ankara. Elektronik posta: [email protected] Tel: +90 312 3633350/3101 Fax:+90 312 3636145.

Tel:+90

K U R A M V E U Y G U L A M A D A E Ğ İ T İ M B İ L İ M L E R İ

98

alanında, bireylerin ve toplumun gereksinimlerini birlikte değerlendirip dönüşüm gücüyle dengeleye-cek ulusal politikaların geliştirilmesini zorunlu hale getirmiştir (Althanasou ve Esbroeck, 2008). Mes-leki rehberlik ve kariyer danışmanlığı, psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinin çıkış noktasını ve bu alanın gelişiminin temel taşlarını oluşturur. Böyle olması da bir bakıma doğaldır, çünkü bireyin yaşam içindeki konumu, kendini ve yaşamı anlam-landırması büyük ölçüde işiyle/mesleği ile biçimle-nir. Eğitim kademesinin hangi aşamasında görevli olursa olsun, psikolojik danışmanlardan beklenen en önemli işlev, öğrencilerin gelecek meslek ve kari-yerlerine yönelik seçimler, kararlar ve hazırlıklarda yardımcı olmasıdır. Üstelik değişen çalışma koşul-ları ve yaşam gerçeklerine bağlı olarak artık bu işlev sadece öğrenciler için değil, her yaş grubundan ye-tişkinler için de önemli bir ihtiyaç haline gelmiştir.

Ülkelerin kalkınmasında bireylere, üretken ve ge-lişmeye açık nitelikleri kazandırmayı amaçlayan çağdaş eğitim anlayışı, bireyin kendi potansiyelini maksimum düzeyde ortaya koyabileceği en uygun mesleki seçimleri yapmasına ve kariyer gelişimini sürdürmesine önem verir. İşte, eğitim sürecinde bi-reye bu alanda yapılan hizmetler “mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı” kapsamında yer alır.

Bireyin, mesleki yönelişleri, tercihleri, seçimleri ve kariyer gelişimi sürecinde yer alan bazı mesleki gelişim görevleri, genel olarak eğitim süreci içinde gerçekleşir. Ancak, eğitimi bitirenler, yetiştikleri alanda iş bulabileceği gibi, mesleğini icra edeceği bir iş olanağı bulamayabilir. Mesleği değiştirebilir, farklı bir alana uyarlayabilir. İşsiz kalabilir, yeni be-ceriler geliştirip iş arayabilir. Emekli olduktan sonra başka alana yönelebilir. Böylece mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetleri, sadece okulda değil, yaşam boyu sürer (Yeşilyaprak, 2010).

Bu çalışmada, küreselleşmenin yarattığı değişimler bağlamında, Türkiye’de mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerinin tarihçesi incelenmiş, tarihsel süreç içinde ortaya çıkan paradigma deği-şimleri, toplumun beklentileri ve bu hizmetlerin işlevleri değerlendirilerek, güncel sorunlar ve ge-leceğe yönelik öngörüler ortaya konulmaya çalışıl-mıştır. Kuşkusuz geleceği yordamak ve biçimlen-direbilmek; geçmişi ve bugünü doğru okumak ve iyi değerlendirmek ile mümkündür. Yirmibirinci yüzyılda dünyada ve toplumumuzda yaşanan de-ğişimleri ve sorunları, mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığına olası etkileri ve sonuçları açısından incelemek, tarihsel perspektif içinde ilgili para-digma değişimlerini ortaya koyabilmek ve toplu-mun bu alandaki ihtiyaçlarına dikkat çekebilmek

amaçlanmıştır. Böylece, geçmişten geleceğe doğru bütünsel bir değerlendirme çerçevesinde var olan sorunların irdelenerek, bu alandaki politikaların, toplum ihtiyaçları bağlamında ve değişim paradig-maları perspektifine dayalı olarak geliştirilmesinin önemi ve gereği vurgulanmaya çalışılmıştır.

Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı

Toplum yaşamında her birey bir meslek sahibi olma, bir iş yapma ve etkin olma ihtiyacı içindedir. Çünkü insan ile yaşam arasındaki en kuvvetli bağ ,“iş”tir. Freud’a göre, “iş, bireyin gerçekle bağlantısıdır.” Ta-rih boyunca ‘iş’in anlamı değişse de, yaşam içindeki önemli yeri ve bireyin yaşamını etkileme gücü pek değişmemiştir. İş, genellikle yaşamın merkezine ko-nur. Bireyin yaptığı iş/meslek, onun kimliğini oluş-turan ve onu tanımlayan en önemli öğedir (Herr ve ark., 2004). Çünkü bireyin yaptığı iş, yaşamdaki diğer rollerini ve yaşam içindeki tüm konumunu et-kiler. Yapılan iş, bireyin düşüncelerine ve yaşamına belli bir biçim verir (Kuzgun, 2009). Bireyin sosyal statüsünü belirleyen en önemli kriter işidir. “Nasıl bir ortamda çalışacak, kimlerle ilişki kuracak, nasıl bir yaşam tarzı olacak, ne kadar tatil yapacak?” gibi soruların yanıtları işi ile bağlantılıdır. Bu nedenledir ki yeni tanışılan kişiye ilk sorulan soru; “Ne iş yapı-yorsunuz/mesleğiniz nedir?” olur genellikle.

Meslek (Occupation); “Bir kimsenin hayatını kazan-mak için yaptığı, diğer insanlara yararlı bir hizmet ya da ürün sağlamaya yönelik olan, kuralları toplumca be-lirlenmiş ve belli bir eğitimle kazanılan bilgi ve becerile-re dayalı etkinlikler bütünü” olarak tanımlanır (Herr ve ark., 2004, s. 44).Kariyer kavramı ise; “Bir ömür boyu yaşanan olaylar dizisi, bireyin meslek ve diğer yaşam rollerinin birbirini etkilemesi ve izlemesi sonucu oluşan genel örüntü ve gelişim çizgisinde, özellikle iş ve mesleğe ilişkin rollerinde ilerleme, duraklama ve gerilemeleri de içeren bir süreçtir (Zunker, 2006, s.9). Bu açıklama-dan anlaşılacağı gibi kariyer; bir kimsenin yaşamının herhangi bir anında sahip olduğu tüm yaşam rolleri-nin gerektirdiği etkinliklerin bileşimidir ve bu roller bireyin “çalışan” olarak üstlendiği rolleri de kapsar. Kariyer, yaşam boyu devam eden bir süreçtir, bir mes-lek seçmekle veya mesleğe girmekle tamamlanmaz. Çünkü kariyer kavramı meslek öncesi-meslek icrası-meslek sonrası görevleri olduğu kadar, boş zaman fa-aliyetlerini, toplumda üstlenilen diğer rolleri ve bütün bu rolleri oynarken bireyin kendine özgü uyumu ve gelişimini ifade eden bir kavramdır (Savickas, 2008).

Bu alanın uzmanlarından Super’in tanımına göre kariyer “yaşamı yapılandıran olaylar dizgesi”ni ifade eder (Isaacson ve Brown, 1997).

YEŞİLYAPRAK / Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığında Paradigma Değişimi ve Türkiye Açısından Sonuçlar...

99

“Meslek, seçilir; kariyer, oluşturulur!”Birey kariyer gelişimi içinde çeşitli kararlar verir, seçimler yapar, kendi özellik ve koşulları içinde yaşamda mesle-ki rolleri ve diğer rollerini kendine özgü bir tarzda sürdürerek kariyerini oluşturur. Kariyer, bireye hazır sunulan ve seçilen bir alternatif değil, yaratılan/ya-pılan bir şeydir; onu birey kendisi oluşturur. O hal-de meslek seçiminden söz edilebilir ancak kariyer, seçimlerin ötesinde bireyin sorumlulukla yarattığı/biçimlendirdiği bir süreçtir. Birey onu sürdürür-se, çaba harcarsa ve koşullar elverirse, oluşturabilir (Herr ve ark., 2004).Bu alandaki hizmetlere ilişkin ilk yayınlanan kaynakta (1909) Frank Parsons “Mes-leki Rehberlik” kavramını kullanmış ve bu hizmetleri “gençlere kendi kapasitelerine uygun meslek seçme-leri için yapılan yardımlar” olarak tanımlamıştı (Isa-acson ve Brown, 1997). Daha sonra 1913’de bu alan-da hizmet vermek için kurulan dernek de “Ulusal Mesleki Rehberlik Derneği” olarak adlandırılmıştır.

Mesleki rehberlikten kariyer danışmanlığına ge-çiş, bir paradigma değişimi olarak görülebilir. Amerika’da ve dünyada yaşanan değişimlere bağlı olarak bu alandaki hizmetlerin niteliği ile birlikte kavramlar da değişmiştir. Bu alandaki dergi ve kitap isimleri de 20.yüzyılın son çeyreğinde büyük ölçüde bu değişimi yansıtmaktadır. Amerika’da 1913’de ku-rulan derneğin ismi 1985’de “Ulusal Kariyer Gelişimi Derneği (NCDA)” olmuştur (Herr ve ark., 2004).

Bu bağlamda,mesleki rehberlik kavramı da “bireyin mesleki seçim yapma ve mesleki kararlar vermesine yardım” tanımı; kariyer danışmanlığı ile “yaşam boyu kariyer gelişimine yardım süreci” olarak değişmiştir.

Genellikle, rehberlik kavramı danışmadan daha ge-niş kapsamlı olarak kabul edilir ve danışma hizmet-leri onun içinde yer alır. Bu anlamda, kariyer danış-manlığı da, mesleki rehberlik hizmetleri içinde yer alan bir yardım şekli olarak kabul edilir (Niles ve Harris-Bowlsbey, 2009).

Amerikan Ulusal Kariyer Gelişimi Derneği (NCDA), kariyer danışmanlığını şöyle tanımlamış-tır: “Bireylerin mesleklere, kariyerlere, kariyer rolle-rine ve sorumluluklarına, kariyer kararları verme ve kariyer planlama, serbest zaman aktiviteleri planla-ma, kariyer yolları ve diğer kariyer gelişim aktivite-leri (örneğin özgeçmiş yazma, iş görüşmesi, iş arama teknikleri) gibi onların kariyerleri ile ilgili çatışma ve sorunlara yönelik bireysel veya grupla sürdürülen danışma sürecidir (Herr ve ark., 2004, s. 42)”.

Bu alandaki hizmetlerin nasıl başlayıp geliştiği, hangi aşamalardan geçtiği, tarihsel bir perspektif içinde paradigmaların (algılama şekli/algı çerçeve-si) nasıl değiştiğini anlamadan ve paradigma ayarı

yapmadan (algıların revizyonu) geleceğe yönelik kestirimler yapılamayacağı bir gerçektir. Bu neden-le öncelikle bu hizmetlerin geliştiği Amerika Birle-şik Devletleri ve sonra da bu ülkeyi model alarak bu alanda yapılandırmaya gidilen Türkiye’deki gelişim sürecine bakılarak bugünkü durum değerlendiril-meye çalışılmıştır.

Tarihsel Bir Yolculuk: ABD’de Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı Hizmetlerinin Gelişi-mi: Başlangıç ve Köşe Taşları

1900’lerin başında bir mühendis ve sosyal reformcu olarak Frank Parsons, mesleki karar vermede siste-matik bir süreç olarak “akıl yürütme” diyebileceğimiz bir yaklaşımı ortaya koydu. 1905’de kendi kurduğu kolejde mesleki eğitim ve rehberlik hizmetleri sağla-maya başladı. 1906’da Boston Ekonomi Kulübünde verdiği “City of Future (Geleceğin Kenti)” başlıklı konferansında gençlere meslek seçiminde yardım hizmetleri sunarak onların, kendilerine uygun mes-lek sahibi olabileceklerini savundu. İlgi ile karşılanan bu konuşmadan sonra, Parsons kurduğu meslek bürosunda iş arayanlara çeşitli testler uygulayarak; onların özellikleri ile işlerin niteliklerini karşılaştırıp “mantıki bir eşleştirme” yapma uygulamasına başla-dı (Herr ve ark., 2004; McDaniels ve Gysbers, 1992).

1909’da Parsons’ın “Meslek Seçimi (Choosing a Vo-cation)” kitabı, ölümünden bir yıl sonra, yayınlandı. Onun çalışmaları, böylece, mesleki rehberlik çalış-malarını başlatmış oldu. Onun yaklaşımı, bu alan-da “Özellik-Etmen Kuramı” adıyla ilk kurama isim vererek, bu alanın babası olarak anılmasını sağladı (Herr, 2001; Niles ve Harris-Bowlsbey, 2009).

Bu çalışmalar eğitim sürecinde mesleki rehberlik hizmetlerine yer verilmesine yol açtı ve 1913’de Ulusal Mesleki Rehberlik Derneği (NVGA) ku-rularak ilgili yayın ve çalışmalara hız verildi. Bu hareket, giderek eğitsel gelişim ve uyum sağlama sürecine yardım hizmetlerine duyulan gereksinim ile birlikte “Rehberlik” alanının doğmasını sağladı.

1940’lara dek rehberlik hizmetlerinin iki temel iş-levi vardı: Yöneltme (öğrencilerin uygun eğitim ve mesleki seçeneklere yönelmesine yardım) ve uyum (öğrencilerin çevre koşullarına uyum sağlamaları-na yardım).Rehberlik hizmetleri, okullarda bu iki temel işleve yönelik olarak daha çok uygulamalı psikoloji alanıyla ilişkilendirilerek bireysel farklı-lıkların ölçülmesine ve sonuçlarına dayalı olarak sürdürülüyordu (Herr ve ark., 2004).

1942 yılında Carl Rogers’ın “Danışma ve Psikote-rapi” adlı kitabını yayınlaması ile rehberlik alanına


100

‘psikolojik danışma’ süreç ve uygulamaları katıldı. Tıbbi ve psikiyatrik yardım modellerinden farklı olarak bireylere “insancıl ve empatik bir ilişki süreci içinde, karşılıklı etkileşim yoluyla” yardım edilebi-leceğine yönelik olarak ortaya konan “Danışandan hız alan yaklaşım” mesleki rehberlik hizmetlerini de etkileyerek yeni kuram ve modellerin ortaya konmasına yol açtı (Zunker, 2006).

1951’de Ginzberg ve arkadaşları, meslek seçimine bir eşleştirme işi olarak değil, bir oluşum ve gelişme süreci olarak yaklaştı. Aynı yıllarda Donald Super’ın çalışmaları, bu sürece günümüzde de- gelişerek- geçerliliğini sürdüren kavram ve modeller sağladı. Super’in 1957’de yayınladığı “Kariyer Psikolojisi (The Psychology of Careers)” kitabında meslek seçiminin, bir anda verilen bir karar değil, yaşam boyu devam eden bir süreç olarak ele alınması, bu alana yeni bir bakış açısı sağladı. Bu sırada (1956) Roe’nun “Mes-lekler Psikolojisi (The Psychology of Occupations)” kitabı konuya psikanalitik açıdan yaklaştı. Böylece bu dönemde, Super’in yaşam boyu kariyer modeli ile Rogers’ın danışan merkezli danışma teknikleri ve Roe’nun psikodinamik yaklaşımı birleşerek bireyin kariyer gelişiminin dinamiklerini anlamaya odak-lanmayı sağladı. Tüm bu süreç içinde, bireyin nite-liklerini ölçen test ve envanterlerin, işleri tanımlayan ve analiz eden çeşitli katalogların yayınlanması ve gi-derek eğitim süreci içinde daha erken yaşlarda ilgi ve yeteneklerin saptanıp uygun mesleklere hazırlayan eğitim/okul türlerine yönlendirilmesi çalışmaları önem kazandı. Bu çalışmalarda temel düşünce; ne kadar erken ve ne kadar isabetli bir eşleştirme yapıla-bilirse bireyin seçtiği mesleği ömür boyu sürdürebi-leceği beklentisi idi (Herr, 1996; Herr ve ark., 2004).

1966’da John Holland, yazdığı “Mesleki Seçimin Psikolojisi (Psychology of Vocational Choice)” ki-tabında ortaya koyduğu tipoloji kuramını tanıttı. Kuram ilgi ile karşılandı ancak bu yıllarda önce kadın hakları, sonra insan hakları akımları; gerek bireylere uygulanan testlerin ve gerekse bu konuda uygulanan politika ve yaklaşımların, azınlık grup-lara dezavantaj yaratan bir yanlılığa yol açtığını savunarak, mesleki rehberlik alanındaki bazı uy-gulamaların eleştirilmesini gündeme getirdi. Test-lerin, ölçtüğü var sayılan nitelikler açısından daha üstün olanlara özel haklar sağladığı ve ayrımcılığa yol açtığı tartışmaları, bu alanda test gibi standart ölçme araçlarının kullanılmasına bir tepki yarattı (Herr,1996; McDaniels ve Gysbers, 1992).

Bu tartışmalar, tüm bireylerin, potansiyellerini uy-gun çevre ve eğitim koşulları içinde geliştirebileceği düşüncesi ile dezavantajlı gruplar ve fiziksel özürlü-ler de dahil olmak üzere çeşitli gruplar için mesleki

rehberlik programlarının okullarda uygulanması politikalarını eğitim sürecine yerleştirdi. Böylece, 1970’lerden itibaren mesleki rehberlik kavramı ye-rine “kariyer rehberliği” kavramı kullanılarak, kari-yer gelişiminin yaşam boyu sürdüğü ve bu süreçte rehberlik hizmetleri sağlanması gereği vurgulandı. Bu dönemde, kariyer gelişiminin bireyin diğer ge-lişim alanları (kişisel-sosyal ve eğitsel gelişim) ile bütünsel bir süreçte ele alınması görüşünü savunan “Kapsamlı Kariyer Gelişim Modeli” denilen, Nor-man Gysbers’in öncülüğünde gelişimsel yaklaşım benimsenmeye başlandı (Gysberg, Hepner ve John-ston,1998; McDaniels ve Gysbers, 1992).

1980’lerde “kariyer gelişimi” kavramı önem kaza-narak, “kariyer danışmanlığı” bu süreçte verilen hizmetleri anlatmak üzere kısmen, rehberlik kav-ramının yerini almaya başladı. Kariyer gelişimine destek (intervention) programları ile bireyin kariyer gelişiminin bütünsel (kapsamlı) bir müdahale süreci içinde desteklenmesine yönelik programların ana-okulundan başlanarak lise sonuna dek kullanılması yaygınlaştırıldı. Kuşkusuz bu tarihsel gelişim içinde 1960’lardan itibaren, bilgisayar destekli hizmetler, teknolojinin yaşamda aldığı yere bağlı olarak giderek arttı ve kariyer danışmanlığı hizmetlerinin uygulama süreçlerini önemli ölçüde etkiledi.

1980’li yıllarda ABD’de “çok kültürlü” yaklaşım-lar, kariyer gelişimi kuram ve uygulamalarında da önem kazanmaya başladı. Sosyal ya da ekonomik bariyerlere sahip olan; yoksullar, göçmenler, kadın-lar, farklı ırk ve etnik kökene sahip azınlıklar için uygun yaklaşım ve modeller geliştirilerek onların dezavantajlarının aşılması amaçlandı, kariyer da-nışmanlığında kültüre duyarlı stratejiler vurgulan-dı. Bu yıllarda Amerikalıların bir metafor olarak kullandığı “Melting Pot (bir potada erimek); farklı kültürel grupların ‘Amerikalı olma’ kimliği altında bütünleştirilip birleştirilmesi ve tek kültür yaratma söylemi terk edilerek, “salad bowl (salata kasesi)”; farklı kültürlerin kendine özgü niteliklerinin, güçlü yönlerinin, yerel farklılıkların korunarak bir arada yaşanabileceği söylemi benimsenmeye başlandı (Athanasou ve Esbroeck, 2008).

Kültüre duyarlı kariyer danışmanlığı hareketini destekleyen kuramsal temeli ise, 1986 yılında Ban-dura tarafından geliştirilen Sosyal Öğrenme Kura-mına dayalı mesleki gelişim yaklaşımları oluşturdu. Bu kuramlar temelde, bireyin bilişsel engellerini ortadan kaldırarak çevresel bariyerleri aşabile-ceği inancını geliştirmeyi amaçlıyordu. Böylece, 1990’larda sosyal ve bilişsel kuramlar, kariyer da-nışmanlığı alanında yeni model ve uygulamaların gelişmesine yol açtı (Sharf, 1997).


101

1990’larda yaşanan ekonomik kriz, küreselleşme-nin etkileri, kariyer danışmanlığı alanında paradig-maların değişmesine neden oldu. Eski kuramların bir kısmı, kuramı geliştirenler veya sürdürenlerce dönüşüm ve değişime uğratıldı. Yeni kuram ve modeller ortaya kondu. 2000’lerde post-modern yaklaşımlardan söz edildi; yapılandırmacı yakla-şımlar içinde farklı kuram ve modeller etkisini gös-termeye başladı. Son çalışmalar, kariyer kuramları literatüründe, kültürel farklılıklar ve sosyal bağlamı öne çıkaran, kendini yapılandırma ve geliştirmeyi vurgulayan ‘yapılandırmacı’ yaklaşımların günde-me yerleştiğini göstermektedir (Amundson, Har-ris-Bowlsbey ve Niles, 2005; Niles, Amundson ve Neault, 2011; Savickas, 2008).

Bütün bu gelişmeler, mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerini Amerika’dan alıp uyarla-maya çalışan Türkiye için bir yol haritası oluştur-muştur. Doğruları ve yanlışları ile bu sürecin nasıl yaşandığı incelenirken, ABD ile karşılaştırmalı bir değerlendirme yapılması beklenebilir.

Tarihsel ve Güncel Olarak Türkiye’de Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı Hizmetleri: Amerika’dan Avrupa’ya Adımlar

Gelişmekte olan bir ülke olarak Türkiye’de Psikolojik Danışma ve Rehberlik hizmetlerinden beklenen en önemli işlev “ekonomik kalkınmaya hizmet edecek üretken bireyi yetiştirmek için onun ilgi ve yetenek-lerine uygun bir mesleği seçmesine yardım” olmuştur. Bu nedenle, başlangıcından beri rehberlik hizmetle-rinin önemsenmesi ve örgütlenmesi, bir “insan gücü planlaması aracı” olarak duyulan ihtiyaca bağlanmış-tır (Yeşilyaprak, 2010). Bu açıdan bakıldığında ülke-mizde PDR hizmetlerinin tarihçesi, aynı zamanda mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetle-rinin tarihçesi olarak okunabilir. Başlangıçtan beri Amerika’dan model alınarak yapılandırılan hizmetler, son dönemde Avrupa Birliğine girme çabasına bağlı olarak, Avrupa ülkeleri ile ortak projeler çerçevesinde biçimlendirilmeye ve değerlendirilmeye başlanmıştır.

Türkiye’de rehberlik hizmetleri 1950’lerde Marshall Planı kapsamında Amerikalı uzmanların ülkemize gelmesi ve bazı Türk eğitimcilerin A.B.D.de eğitim görüp yurda dönmesi ile başladı. Altmış yıllık bu süreç, mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetleri açısından genel hatları ile 3 dönemde incelenebilir:

I. Başlangıç Dönemi: Öncü Adımlar (1953-1975)II. Arayış Dönemi: Kararsız Adımlar (1976-1994)III. Gelişme Dönemi: Sistematik Adımlar (1995-2010)

Başlangıç Dönemi: Öncü Adımlar ( 1953-1975)

Amerikalı uzmanlar ve Amerika’da yetişen Türk uzmanlar ile eğitim sistemimize monte edilmeye çalışılan rehberlik hizmetleri, başlangıcından beri “meslek seçimine, mesleki yönelmeye yardım” düşüncesi ve amacı ile ele alındı. Özellikle MEB bünyesinde Test –Araştırma Bürosunun kurulması (1953) ve Rehberlik Merkezlerinin (1954) açılma-sı, öğrencilerin ilgi, eğilim ve yeteneklerini ölçerek kendilerine uygun iş ve mesleğe yönelmesine yar-dım amacıyla teknik ve araçlar hazırlama ve uygu-lama işlevi taşıyordu (Tan, 2000).

Bu dönemde, daha çok Amerika’dan alınan ilgi ve yetenek testleri Türkçeye çevrilip uyarlanarak kul-lanılmaya başlanırken, kültüre özgü ölçek geliştir-me denemeleri de görülüyordu. Örneğin bu alanın öncü isimlerinden Hasan Tan’ın “Gazete Haberleri Testi (1972)” bir ilgi envanteri olarak geliştirilmiŞti.

www.edam.com.tr/kuyeb Strong İlgi Envanteri, bazı zeka ve yetenek testleri de bu amaçla Türkçeye çevrilip kullanılmaya başlanmıştı (Özgüven, 2005; Tan, 2000).

1960’lı yıllarda toplanan milli eğitim şuralarında (örneğin 7., 8. ve 9. Milli Eğitim Şuraları) ve bu yıllarda hazırlanan beş yıllık kalkınma planlarında, mesleki eğitim vurgulanıyor ve gençlerin kendile-rine uygun bir mesleğe yönelmesinin, ülkenin eko-nomik kalkınması açısından kritik önemi üzerinde sıklıkla duruluyordu. Bu değerlendirmelere bağlı olarak, 1970-1974 yılları arasında önce pilot okul-larda, sonra tüm orta dereceli okullarda rehberlik servisleri kuruldu (MEB, Tebliğler Dergisi 1805, tarih 16.09.1974). Bu servislerin başlıca görevi, öğ-rencilere üst okulları ve meslekleri seçme sürecin-de ve yöneltme ekseninde rehberlik yardımı sun-maktı. İlgili yönetmeliklerde önemle vurgulanan bu hizmetler, o yıllarda hizmetleri yürütecek ilgili uzmanlar olmadığı için, kâğıt üzerinde kalıyor veya göstermelik bazı uygulamalarla yetiniliyordu.

Tüm sınırlı yönlere karşın, bu dönemde Rehberlik ve Araştırma Merkezlerinin (RAM) açılması, An-kara Üniversitesinde ilk lisans programının (1965-1966), Hacettepe Üniversitesinde ilk lisansüstü programının (1966-1967) başlatılmış olması, Gazi Eğitim Enstitüsünde öğretmen yetiştiren program-lara “Rehberlik ve Danışma Dersi”nin konması ve tüm resmi kaynaklarda meslek seçimi ve yöneltme-nin öneminin vurgulanması, eğitim sisteminde bu hizmetlerin yer alması açısından önemli başlangıç adımları olarak kabul edilebilir (Tan, 2000).

Eğitim sistemindeki çalışmalar yanı sıra, ülkemizde işsizlere iş bulma ve işe yerleştirme amacı ile Ulus-


102

lar arası Çalışma Örgütü (ILO) tarafından onayla-nan 88 sayılı yasa ile Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına bağlı olarak kurulan İŞKUR (Türkiye İş Kurumu) mesleki rehberlik alanında, yetişkinlere yönelik olarak “eşleştirme” diyebileceğimiz tarzda ‘iş bulma-işe yerleştirme’ hizmetlerine 1951 yılın-dan itibaren başlamıştı (Akkök, 2006).

Arayış Dönemi: Kararsız Adımlar (1976-1994)

Bu dönemde mesleki rehberlik ve kariyer danış-manlığı bağlamında değerlendirilebilecek çalış-maların tümü, öğrencilerin ilgi ve yeteneklerini erkenden saptayıp onları mesleki ve teknik eğitim alanlarına yönlendirmek ve böylece üniversite önündeki yığılmaları azaltmak amacıyla yapılan arayış çabalarına dayanıyordu. Bu amaçla zaman zaman eğitimin yapısını yeniden düzenleyen ça-lışmalar (ders geçme ve kredi sistemi, modüler sistemler, okul tiplerini düzenleme vb.) yanı sıra rehberlik hizmetleri ile çözüm aranıyordu. Bu yıl-larda “mesleki eğitim” devletin öncelikli politika-sını oluşturuyordu ve bu nedenle mesleki rehber-lik hizmetleri de önemle vurgulanıyordu. Okullar-daki rehberlik servislerinden beklenen en önemli işlev, öğrencileri tanıma çalışmaları kapsamında onları ilgi-eğilim ve yeteneklerine göre akademik üst eğitime ya da kısa yoldan iş yaşamına yönelt-mekti. Bu amaçla test ve envanter geliştirme veya uyarlama çalışmalarına hız verilmiŞti.

www.edam.com.tr/kuyeb Örneğin Özoğlu (1977) tarafından “Kuder İlgi Alanları Envanteri” ve Kuzgun (1989) tarafından “Edwards Kişisel Ter-cih Envanteri” uyarlama çalışmaları yapılarak bu alanda kullanıma sunulurken yine Kuzgun (1988) tarafından “Kendini Değerlendirme Envanteri” ile “Üniversiteler, Yüksek Öğretim Programları ve Meslekler Rehberi (1989)” yayınlanmıştır. Bu dö-nemde SEÇENEKLER (CHOICES) ve BİLDEMER isimleriyle ilk kez bilgisayar destekli mesleki bilgi/rehberlik sistemleri uyarlanarak/geliştirilerek uy-gulamaya konmuş ancak bu sistemlerin kullanımı oldukça sınırlı kalmıştır (Yeşilyaprak, 2010).

1981 yılında toplanan X. Milli Eğitim Şurasında PDR personeli yetiştirilmesi sorunu ele alınmış, 1982 yılında toplanan XI. Şurada rehberlik alanın-daki kadro ve unvanlar tartışılmış, “Eğitimde Reh-berlik” bir uzmanlık alanı olarak kabul edilip, “Okul Danışmanı” bu alanda çalışacak uzman unvanı ola-rak belirlenmiştir. Bu gelişmelere bağlı olarak 1982 yılında 2547 sayılı Yüksek Öğretim Kanunu ile PDR personeli yetiştirmek üzere Eğitim Fakültelerinde lisans programlarının açılması ve daha önce açılmış

olan lisansüstü programların yaygınlaştırılması, bu dönemdeki önemli gelişmeler olarak görülebilir.

1983 yılında, ortaöğretim kurumlarındaki reh-berlik hizmetlerinin yürütülmesi için MEB içinde “Özel Eğitim ve Rehberlik Hizmetleri Dairesi Baş-kanlığı” kurulmuş ve daha önce açılmaya başlanan RAM’lar bu başkanlığa bağlanmıştır. RAM’larda özellikle okullardan refere edilen öğrencileri ‘tanı-lama’ amacıyla test uygulama çalışmalarına ağır-lık verildiği için ve gerek ilgili dairenin, gerekse RAM’ların yönelimi “özel eğitim” ağırlıklı olduğu için mesleki rehberlik hizmetleri açısından önemli bir uygulama gözlenmiyordu.

1989 yılında mesleki bir örgüt olarak “Psikolo-jik Danışma ve Rehberlik Derneği” kurulmuş ve Ankara’da çalışmalarına başlamıştır. Daha sonra Türk PDR-DER adını alan ulusal dernek, genel ola-rak PDR kapsamındaki çalışmaları içinde, mesleki rehberliğe ilişkin de çalışmaları (kongrelerde ilgili panel ve bildiriler, seminerler vb.) sürdürmüştür (Yeşilyaprak, 2007).

Bu dönemde mesleki rehberlik alanında hazırlanmış bazı kitapçık/broşürler dışında temel bir kaynak yok-tu. Alanın öncü akademisyenlerinin, örneğin H. Tan tarafından 1986’da, Y. Kuzgun tarafından 1988’de, M. Kepçeoğlu tarafından 1994’te yayınlanmış olan Psiko-lojik Danışma ve Rehberlik kitapları içinde mesleki rehberliğe ayrı bir bölüm olarak yer verilmiştir. Ayrıca bu yıllarda konu ile ilgili doktora tezleri de dikkati çe-kiyordu (Kuzgun, 1982; Uzer, 1987).

Yetişkinlere/iş arayanlara yönelik mesleki rehberlik hizmetlerinin bu dönemdeki durumuna bakıldı-ğında; Alman Çalışma Kurumu ile ortak yürütülen “Türkiye İş Kurumu’nun (İŞKUR) Reorganizasyo-nu Projesi” kapsamında 1992 yılında 5 ilde “İş ve Meslek Danışmanlığı Servisleri” kurulmuş ve ilgili elemanlar Alman uzmanlarca eğitilmiştir. MEB ve Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı arasında 1992 yılında “Meslek Danışmanlığında İşbirliği Protoko-lü” imzalanmış, bu kapsamda kurulan Meslek Da-nışma Komisyonu (MEDAK) mesleki yeterlikleri ve standartları oluşturmaya yönelik olarak hazırlanan meslek bilgi dosyalarını onaylama sistemini geliş-tirmiştir. Böylece iş dünyasına ilişkin gerekli veri tabanı oluşturmaya yönelik olarak iş ve mesleklerin tanımlanması, yeterlik ve standartlarının oluşturul-ması konusunda önemli bir adım atılmış ve İŞKUR bünyesinde ilk “Meslek Danışma Merkezi” de 1993 yılında Ankara’da açılmıştır (Akkök, 2006).

Yukarıda satır başları ile sunulan bu dönemdeki ça-lışmalar mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı alanında sistematik ve önemli bir gelişme ortaya


103

koymaktan uzak olsa da bu dönemdeki arayış ve denemelerin sağladığı bilgi ve deneyim, sonraki dönem için bir birikim oluşturmuştur.

Gelişme Dönemi: Sistematik Adımlar (1995-2010)

Yirminci yüzyılın sonuna doğru, gerek küreselleş-menin ekonomide yarattığı krizin etkisi, gerekse Avrupa Birliğine girme hazırlığı içindeki ülkemiz-de işsizliği azaltma ve Avrupa’da işsiz dolaşımını önleme amacıyla ilgili tarafların daha sorumlu dav-randığı, çözüm arayışlarının daha sistematik olarak sürdürüldüğü bir döneme girildiği söylenebilir.

Mesleki rehberlik alanına yönelik paradigma de-ğişimi de bu dönemde gerçekleşmiştir bir bakıma; rehberlik hizmetlerinde gelişimsel yaklaşıma dayalı yayın ve uygulamaların etkisiyle (Erkan, 1995; Naz-lı, 2008) artık bu hizmetlerin sadece liseye geçişte ve meslek seçimi kararı ile sınırlı olmadığı, tüm ya-şam süresince ve bütünsel kariyer gelişimine yöne-lik olması gereğine dikkat çeken akademisyenlerin makale ve kitaplarında ‘mesleki gelişim süreci’ ve ‘mesleki gelişim görevlerinden söz edilmeye baş-lanmıştır (Yeşilyaprak, 1997; Yeşilyaprak, Güngör ve Kurç, 1995). Böylece akademik alandaki tutum-lar bir süre sonra milli eğitimdeki uygulamalara ve İŞKUR’un çalışmalarına yansımıştır.

1997 yılında kabul edilen 4306 sayılı yasa ile, ilk ve orta okullar birleştirilerek temel ve zorunlu eğitimin 8 yıla çıkartıldığı, sekizinci yılda öğren-cilerin ortaöğretim(lise) kurumlarına ve/veya iş alanlarına yöneltileceği, yöneltmenin okul reh-berlik örgütü tarafından yapılacağı ve Milli Eği-tim Sisteminin bu yöneltmeyi yapacak biçimde yeniden düzenleneceği belirtilmiştir (MEB, Teb-liğler Dergisi, sayı: 2481). Bu yapılandırma ile ilköğretim okullarında da psikolojik danışman istihdam edilmeye başlanmıştır.

Kararda söz edilen düzenleme oldukça uzun zaman almış, ancak 2003-2004 yılında Yapılandırmacı ve Kapsamlı Gelişimsel Rehberlik Yaklaşımı ile ilköğ-retim programları geliştirilmiş, bir yıl pilot uygu-lamadan sonra 2005-2006 yılında yaygın olarak uygulamaya geçilmiştir. Yeni ilköğretim program-larında rehberlik boyutuna (7 ara disiplinden biri olarak), özellikle kariyer kazanımlarına geniş yer verilmiştir. Sekizinci sınıf sonunda; öğrencinin öğ-retim süresi boyunca gelişim ve tanıma kayıtlarına dayalı olarak, okul rehberlik servisi ve oluşturula-cak yöneltme komisyonunca öğrenciye “genel aka-demik liseler-mesleki ve teknik liseler, sanat lisele-ri” olmak üzere üç seçenekten hangisine gitmesinin uygun olduğuna ilişkin bir “yöneltme tavsiyesi” yapılması uygulamasına başlanmıştır.

İlköğretimdeki bu düzenlemenin bir devamı olarak genel liselerin ilk yılı “yöneltme sınıfı” olarak ka-bul edilmiş, bu amaçla 9. sınıf programına haftada iki saat “Tanıtım ve Yönlendirme Dersi” konularak mesleki eğitime geçiş yapacak öğrencilere yönelik modüler materyaller hazırlanmış ve meslek alanları tanıtılmıştır.

Bu dönemde, Dünya Bankasının desteğiyle Mayıs 2006’da yürürlüğe giren Ortaöğretimi Geliştirme Projesi içinde “Mesleki Rehberlik ve Danışmanlık Bileşeni”ne yer verilmiştir. Bu projenin de desteğiy-le,2006-2007 öğretim yılından itibaren “İlköğretim ve Ortaöğretim Kurumları Sınıf Rehberlik Progra-mı” geliştirilerek yürürlüğe konulmuş, böylece reh-berlik ders saatleri bir müfredata bağlanarak, uygula-ma ve etkinlik örnekleri kitapları hazırlanmıştır. Bu programda mesleki rehberlik etkinliklerine önemli bir yer verildiği gözlenmektedir (Nazlı, 2008, s. 110).

Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı alanında üniversitelerde uygulamalı (deneysel) tez çalışmala-rı ve ölçek geliştirme veya uyarlama çabaları dikkate değer bir ivme kazanmıştır. Özellikle deneysel tez ça-lışmalarında yer alan uygulamalı programlar (mesleki gelişime destek programları) kitap halinde yayınlanır-ken (Erkan ve Kaya, 2009; Kuzgun ve Bacanlı, 2006), akademik çevrede alana özgü ders kitapları da bu dönemde yayınlanmaya başlanmıştır. Bunlara örnek; Yeşilyaprak ve arkadaşları (1995) tarafından yayınla-nan “Eğitsel ve Mesleki Rehberlik”ile Kuzgun (1999) ta-rafından yayınlanan “Meslek Danışmanlığı: Kuramlar, Uygulamalar” kitapları akademik çevrede kullanılan ilk alana özgü kaynaklar olarak verilebilir. Daha sonra, “KariyerGeliştirme: Kuram ve Uygulama”(Erdoğmuş, 2003) ile Avrupa Birliği projeleri kapsamında yayın-lanan “İşletmelerde Kariyer Planlaması”(Varçın, 2005) kitapları konuya daha çok iş yaşamı açısından yakla-şan kitaplardır. Bu alanda daha yeni tarihli bir çalışma da psikolojik danışma ve rehberlik alanındaki aka-demisyenlerin yazdığı “Kariyer Yolculuğu” (Özyürek, 2008) isimli kitaptır.

Sekizinci beş yıllık kalkınma planı (2001-2005) ve dokuzuncu beş yıllık kalkınma planı hazırlıkla-rı kapsamında mesleki rehberlik ve yönlendirme sistemine, istihdamın artırılması amacı ekseninde vurgu yapılmış ve bu bağlamda İŞKUR’un çalış-maları belli bir sisteme oturtulmaya çalışılmıştır. 1999 yılında Dünya Bankasının desteklediği bir proje kapsamında Ankara Üniversitesi Çalışma Ekonomisi ve PDR alanındaki akademisyenlerinin geliştirdiği “İstihdam ve Danışma Hizmetleri Eği-tim Programı” ile İŞKUR’un 300 elemanı mesleki rehberlik alanında sekiz aylık bir programdan ge-çirilmiştir (Varçın, 2007).


104

2003 yılında A.Ü.Siyasal Bilgiler Fakültesi, Çalışma Ekonomisi Bölümüne bağlı olarak “İnsan Kaynak-ları ve Kariyer Danışmanlığı Yüksek Lisans Progra-mı” açılmış; aynı programın öncülüğünde, Dünya Bankası ve İŞKUR desteği ile istihdam ve eğitim projesi kapsamında İKDAM (İnsan Kaynakları Yönetimi ve Kariyer Danışmanlığı Araştırma ve Uygulama Merkezi) ve KAR-DER (Kariyer Danış-manlığı Derneği) kurulmuştur (Varçın, 2007).

Bu dönemde, Avrupa Mesleki Eğitim ve Geli-şim Merkezi (CEDEFOP) Avrupa ülkelerinde “Hayat boyu Öğrenme ve Hayat boyu Rehberlik Hizmetleri”ni geliştirmek için çeşitli projelere des-tek vermiştir. OECD ve Avrupa Komisyonu birçok üye ülkede istihdam ve mesleki rehberlik hizmet-lerini geliştirmek için Dünya Bankası fonları ile, ilgili projeleri gündeme koymuş, birçok ülkede bu amaçla merkezler kurulmuş, ulusal düzeyde po-litikalar belirlenmiş, anlaşmalar yapılmış ve bazı uygulamalar yürürlüğe konmuştur (CEDEFOP, 2008; Organisation for Economic Co-operation and Development [OECD], 2004). Bu kapsamda ülkemizdeki durumu saptamak amacıyla F. Akkök ve T. Watts (2003) tarafından “Türkiye Ülke Rapo-ru” hazırlanmış ve bu raporda ülkemizde ‘Mesleki Bilgi, Mesleki Rehberlik ve Danışmanlık Hizmet-leri (MBRD)’nin yasal dayanakları, yapılan uygu-lamalar ve geliştirilmesine ihtiyaç duyulan yönler vurgulanmıştır. SWOT analizi yapılarak bu hiz-metler açısından genel bir profil ortaya konmuş, sonraki bazı çalışmalar bu raporu temel almıştır. Daha sonra bu rapor 2006 yılında güncellenip ge-liştirilmiştir (Akkök, 2006).

Avrupa Birliğine bağlı Ulusal Mesleki Rehberlik ve Yönlendirme (EUROGUIDANCE) Merkezi 2005’de kurulmuş ve söz konusu MBRD hizmetleri bu merkezce “Ulusal Ajans” tarafından yürütül-müş ve 2009 yılında yürütme yetki ve sorumluluğu İŞKUR’a devredilmiştir.

Bu çalışmaların odağında bulunan İŞKUR, Mes-leki Rehberlik Ulusal Eylem Planı oluşturulması amacıyla,daha önce hazırlanmış olan Türkiye Ülke Raporunu temel alarak 21-23 Nisan 2004 tarihle-rinde Ilgaz Dağında “Mesleki Rehberlik ve Danış-manlık Hizmetleri Çalıştayı” düzenlemiştir. İlgili kurum ve kuruluşlar, sosyal taraflar ve üniversite-lerden ilgili alan akademisyenlerinin katılımı ile Mayıs 2005-Gebze, Kasım 2006-Ankara, Aralık 2007-Kızılcahamam, Kasım 2008-Abant ve Aralık 2009-Kapadokya toplantıları olarak süren bu bir dizi toplantıda, ülke çapında bu hizmetlerin yürü-tülmesine ilişkin plan ve stratejiler geliştirilip uy-gulamaya konulmasına çalışılmıştır. Bu çalışmalar

sonucu, 2009 yılında “MBRD Hizmetleri Mutaba-kat Belgesi” imzalanmış ve bu protokole ilgili tüm kurum, kuruluş ve taraflar imza koymuştur.

Yukarıda açıklanan süreç içinde yer alan bir diğer uygulama ise, 2004 yılından başlanarak İŞKUR’un denetiminde “Özel İstihdam Büroları”nın açılma-sıdır (Resmi Gazete, 2 Ağustos 2004). Bu kapsam-da ilk yıl 23 büro, ikinci yıl 79, üçüncü yıl 66 büro açılmıştır. İş arayanlara iş bulma ve işe yerleştirme amacıyla kurulan bu bürolara; 2005 yılında 807.803 kişi başvurmuş, bunların %8’i işe yerleştirilmiştir. Ancak bu bürolarda mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmeti verildiğini söylemek güçtür.

2006 yılında 5544 sayılı kanun ile “Mesleki Yeterlik Kurumu (MYK)”nun kurulması da bu dönemdeki sistematik adımlardan biri olarak sayılabilir. Kuru-luş amacı; ulusal ve uluslar arası meslek standart-larını temel alarak mesleki yeterlikleri belirlemek, belgelendirme ve sertifikalandırmaya ilişkin faali-yetleri yürütmek, ulusal mesleki yeterlik sistemi-ni kurmak ve işletmek olan bu kurum daha önce MEDAK (Meslek Danışma Komisyonu) tarafından onaylanan 720 meslek bilgi dosyasına yönelik bel-gelendirme ve sertifikalandırma çalışmalarını yü-rütmeye başlamıştır (MYK, 2010).

Bu yıllarda üniversitelerimizdeki PDR programla-rının sayıları da hızla artmıştır. Lisans programları-nın bazılarında bulunan mesleki rehberlik ile ilgili dersler 2007-2008 öğretim yılından itibaren YÖK tarafından uygulamaya konan bir kararla, tüm lisans programlarında 5. yarıyılda “Mesleki Reh-berlik ve Danışma” dersi, 6. yarıyılda da “Mesleki Rehberlik ve Danışma Uygulamaları” dersi zorunlu olarak yer almıştır.

2006 yılında, Bahçeşehir Üniversitesi, Ameri-kan Ulusal Kariyer Gelişimi Derneğinin (NCDA) akredite ettiği “Kariyer Danışmanlığı Sertifika Programı”nı açarak bu dernek ile işbirliği içinde yürütmeye başlamıştır. İlgili bazı alan lisans me-zunlarına 120 saatlik ve sekiz aya yayılan bir eğitim programı ile her yıl 15-20 kontenjan ile süren bu uygulama 2010 yılında ilgili bir yüksek lisans prog-ramı ile birleştirilmiştir.

Ülkemizde mesleki rehberlik ve kariyer danış-manlığı hizmetlerine duyulan ilgi ve ihtiyaç, liseyi bitirip üniversite önünde yığılan öğrenci sayısının büyümesi ile birlikte artmıştır. Gelecek umutları-nın üniversite eğitimine bağlandığı ve öğrencilerin büyük bir yarışı aşarak girmeye hak kazandığı üni-versitede iyi bir program seçme kaygısı ülkemizde “tercih rehberliği” denilen bir yardım türünü doğur-muştur. Kuşkusuz “dershane sektör”ünün doğma-

http://www.myk.gov.tr


105

sındaki eğitim sistemindeki eksik ve hatalar kadar, tercih sisteminin doğmasında da mesleki rehberlik hizmetlerindeki yetersizlikler ve yanlış algılar rol oynamıştır. Özel dershanelerde rehber öğretmen çalıştırma zorunluluğuna bağlı olarak, TTK’nın ka-rarlarıyla, “alandışı” rehber öğretmen istihdam etme politikaları, dershanelerin reklam ve kar elde etme amaçları ile birleşince, birçok özel dershane, rehber-lik servislerinde öğrencilerin ÖSS puanlarına göre girebileceği-en yüksek puan ile öğrenci kabul eden üniversite programlarından başlayarak yapılan tek-nik bir sıralama ile tercih fomlarının doldurulması hizmetine özel bir önem vermiştir. “Puan ziyan ol-masın” mantığıyla yapılan bu sıralamada genellikle öğrencinin ilgi, yetenek ve değerleri dikkate alın-madığı için sonuç dershane açısından doyurucu, öğrenci açısından hayal kırıklığı yaratmaktadır. Bu konuda daha bilimsel tutuma bağlı bazı köklü ku-rumların öğrencilere mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetleri sunma çabaları; ilgili ölçme araçlarının kullanılmasına ve bazı olumlu uygula-maların yapılmasına, veli ve toplumun bilinçlenme-sine katkı sağladığı düşünülebilir.

Bu dönemde üniversitelerdeki PDR merkezlerinde ve ayrıca bazı üniversitelerde kurulmuş olan “Mes-leki Planlama ve Yerleştirme” birimlerinde üni-versite öğrencilerine yönelik mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerinin daha sistematik hale geldiği ve bazı iyi örneklerin görüldüğü izlen-mektedir (Akkök, 2006).

Mesleki rehberlik alanında söz edilebilecek önemli bir gelişme olarak MEB tarafından, öğrencilerin ilgi ve yeteneklerini tanıyıp ilgili üst öğrenim kurumla-rına ve mesleğe yönelmelerinde “kendine yardım” yoluyla yararlanmaya göre tasarlanmış olan “web tabanlı mesleki bilgi sistemini (MBS)”, Dünya Ban-kası destekli projesi kapsamında uygulamaya ko-nulmuş olmasıdır.

Güncel Durum ve Sorunlar

Türkiye’de mesleki rehberlik ve kariyer danışman-lığı ile ilgili gelişmeler incelendikten sonra, 1950’li yıllardan günümüze 60 yılda gelinen noktayı değer-lendirebilmek, güncel durumu farklı perspektifler-den ve çeşitli boyutları ile ortaya koymakla müm-kün olabilir. Türkiye’de mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetleri açısından güncel duruma ilişkin aşağıdaki saptamalar yapılabilir:

• Mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hiz-metleri ülkemizde halen sistematik ve gelişmiş bir düzeye ulaşmanın epeyce gerisindedir.

• Bu alandaki hizmetleri sunan profesyonel ele-manlar yok denecek kadar azdır. Varolan iki

lisansüstü program gereksinimi karşılamaktan uzaktır. Gerçekte bu alanda eğitim verecek aka-demisyen sayısı da oldukça azdır.

• Mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hiz-metlerini verecek profesyonel elemanların; meslek standartları, etik ilkeleri, yetiştirme ve değerlendirme, belgelendirme/sertifikalandırma sistemi bulunmamaktadır.

• Bu alandaki hizmetler okullarda PDR lisans me-zunu okul psikolojik danışmanları tarafından yürütülmektedir. Ancak ortaöğretim kurumla-rının %31’inde, ilköğretim okullarının %70’inde okul psikolojik danışmanı bulunmamaktadır.Halen okullarımızda 13.603 rehber öğretmen, 205 adet Rehberlik ve Araştırma Merkezlerinde ise 1037 rehber öğretmen görev yapmaktadır. Ancak bu kadrolarda görev yapan elemanların yaklaşık yarısı ‘alandışı’ (PDR alanından farklı bir alan mezunu) olup birkaç haftalık/aylık hiz-met-içi kurslarla eğitilmiş personeldir.

• Okullarda görevli rehber öğretmenlerin illere ve okulların öğrenci mevcutlarına göre dağılımların-da büyük dengesizlikler bulunmaktadır. Bu hiz-metleri yürütmek için önerilen oran bir danışmana 250 öğrenci iken (ACA), bizde bu oran 1/905 ile 1/2836 arasında değişmektedir(Akkök, 2006).

• Ülkemiz üniversitelerinde halen 35 devlet, 8 özel üniversitede olmak üzere 46 tane Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık lisans programı, 21 yüksek lisans, 15 doktora programı vardır. Bu programlar genel psikolojik danışma ve rehber-lik programları olup, mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı formasyonu ile ilgili iki ders (ku-ram ve uygulama) yer almaktadır.

• Her ne kadar Avrupa Birliği ve Dünya Banka-sının desteği ile önemli gelişmeler kaydedilmiş ise de; okuldışı gençlere ve yetişkinlere mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerini sunmayı amaçlayan İŞKUR’un yapısı ve işleyişi, bu hizmetlerin ülke çapında etkili ve yeterli bir şekilde sunulmasını sağlamaktan uzaktır.

• Gerek okullarda ve RAM’larda, gerekse İŞKUR’un meslek danışmanlığı merkezlerinde bu alanda su-nulan hizmetlerin kalite güvencesi ve kanıta dayalı değerlendirme sistemi olmadığı için raporlara yan-sıyan sayılar (Akkök, 2006; Akkök ve Watts, 2003), bu alanda yardım için başvuran kişi sayısını gös-termekte ancak hizmetlerin etkiliği açısından bir sonuç ifade etmemektedir.

• Ülkemizde mesleki rehberlik ve kariyer danış-manlığı hizmetleri, eğitim sistemi içinde liseden


106

yüksek öğretime geçişe odaklıdır. Her yıl artarak büyüyen üniversite önündeki yığılmalar, bu hiz-met alanı açısından da beklentileri artırmakta, bu baskı sağlıksız çözüm arayışları yaratmaktadır.

• 2010 yılında 1.857.000 öğrenci Üniversite Giriş Sınavına katılmıştır. Bunların ancak %20’si dört yıllık bir yüksek öğretim programına kabul edil-miştir. Bu durum kuşkusuz “dershane sektörü”ne ve “tercih rehberliği”ne yönelik umut ve beklen-tileri artıran ve sağlıksız sonuçlar yaratan çok önemli bir sorundur.

• Mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmet-lerine yönelik yanlış algılar ve gerçekçi olmayan beklentiler toplumun geniş bir kesimi; veliler, öğ-retmenler, yöneticiler ve hatta rehber öğretmenle-rin büyük bir kısmı tarafından sürdürülmektedir.

• Mesleklere ve iş dünyasına ilişkin güncel bilgi-leri sistematik olarak sunan bilgi sistemleri, veri tabanları henüz yeteri kadar gelişmemiştir. Mes-leklere ve istihdam olanaklarına yönelik gelecek projeksiyonları yapılamamaktadır.

• Bilgisayar destekli mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı programları henüz emekleme aşa-masındadır.

• Üniversiteye giriş sisteminin yarattığı yanlış tercihler, okuduğu alandan memnuniyetsizlik, mezunların iş bulamaması gibi sorunlara karşın üniversitelerde mesleki rehberlik ve kariyer danış-manlığı konusunda hizmet sunan merkez/birim-ler son derece yetersizdir. Üniversitelerin sadece 1/5’inde “mesleki planlama ve yerleştirme” mer-kezleri bulunmaktadır (Akkök, 2006), bu merkez-lerde kariyer danışmanı olarak görevli profesyonel eleman bulunmamaktadır (Kavas, 2008).

• Ülkemizde genel olarak PDR hizmetleri başlan-gıcından beri, bu hizmetlerin en gelişmiş oldu-ğu, Amerika’yı model almasına, tüm kaynak ve yaklaşımların oradan alınmış olmasına karşın; son dönemde Avrupa Birliğine girme umudu ve AB’nin verdiği proje destekleri ile, mesleki reh-berlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerinde Av-rupa ülkeleri model alınmaya başlanmış, oradaki bazı ülkeler ile birlikte sistem oluşturma çabala-rına yönelinmiştir. Oysa hiçbir Avrupa ülkesin-de bu alandaki donanım ve birikim Türkiye’den daha ilerde değildir (Akkök ve Zelloth, 2010; CEDEFOP, 2008; Sultana ve Watts, 2007).

• Güncel durum ve sorunlar özetlendikten sonra, mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hiz-metlerine duyulan gereksinimin giderek arttığı gerçeği daha iyi görülmektedir. Bu gereksinim bir bakıma, küreselleşmenin yarattığı yeni eği-

limler ve sonuçlarına bağlanabilir. Kuşkusuz, kü-resel dünyanın bir parçası olarak Türkiye de bu değişimleri ve sonuçlarını, gelişmekte olan bir ülke olarak, dramatik bir şekilde yaşamaktadır.

Küreselleşmenin Yarattığı Yeni Eğilimler ve Sonuçları

Tarihçede incelendiği gibi, Amerika’da bir yüzyıl, Türkiye’de yarım yüzyıl geçmişe sahip olan mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı alanındaki algılar ve yaklaşımlar son 10-15 yılda hızlı bir değişim ge-çirmektedir. Artık bu alana Parsons’ın bakış açısıyla yaklaşmak “İdeal kenti” ya da ideal toplumu yarat-ma amacına hizmet etmeyecektir. Yirminci yüzyılın sonuna doğru küreselleşmenin ve ekonomik krizin yol açtığı değişimler bu hizmet alanında eski para-digmaların işe yaramayacağını; algı çerçevesini ve algı şeklini değiştirme gereğini ortaya koymuştur. Hızla değişen dünyada, pek çok alanda olduğu gibi, bu alanda da paradigma ayarları yapmak, algı çer-çevelerini revize etmek gerekmektedir.

Küreselleşmenin iş dünyası ve çalışanlar üzerinde yol açtığı değişimler ve sonuçları, mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerine doğrudan yan-sımıştır. Küresel dünyada teknolojinin baş döndü-rücü bir hızla gelişmesi ve bilimsel bilginin günlük yaşama uygulanması, dünya ekonomisinde, insan yaşamı ve gelişimini etkileyen iki önemli sonuç ya-ratmıştır. Bunlar; a) işgücünün küreselleşmesi, b) iş-sizliğin küresel hale gelmesidir (Herr ve ark., 2004).

Bu iki kısa maddenin kapsamı iş dünyası ve çalışan-lar üzerinde çok önemli değişimleri özetlemektedir. Bu kapsam biraz açıldığında, ortaya çıkan durum ve yansımalar şöyle değerlendirilebilir (Herr ve ark., 2004; Isaacson ve Brown, 1997; Kummerow, 2000; Yeşilyaprak, 2008):

• Son 20 yılda kariyer ve iş dünyası önemli ölçü-de niteliksel değişikliklere uğramıştır. Gelenek-sel bazı meslekler giderek tamamen ortadan kalkarken bazı yeni iş ve meslek alanları ortaya çıkmıştır.

• İş organizasyonlarında yapısal değişiklikler ya-şanmaktadır; şirketler birleşerek sayıları azal-makta, işbirliği ve yönetim açısından yeni mo-deller ortaya çıkmaktadır.

• Gelişen teknolojinin iş yaşamında yarattığı de-ğişiklikler; iş ortamı ikliminden mesleklerin yapısına, çalışma stil ve tarzlarına, iş dünyasının diline ve organizasyonuna, işlerin niteliğine, çalı-şanlarda aranan eğitim ve beceri düzey ve kapsa-mına dek pek çok alanda ortaya çıkmıştır.


107

• İş dünyasındaki değişikliklere bağlı olarak birey-lerin kariyer yolları daha az doğrusal ve yordan-ması güç bir hale gelmiştir.

• Küreselleşmenin yarattığı ekonomik rekabet, ge-lişmiş ülkelerden daha az gelişmiş ülkelere doğ-ru, daha ucuz işgücü ve maliyet kaynakları bul-mak için, geçici iş hareketliliği ortaya koymuştur.

• Dünyadaki bir çok ülkede işsizlik giderek daha önemli boyutlarda yaşanan bir problem haline gelmiştir. Türkiye’de işsizlik oranı 2010 yılında %13.5 olarak belirlenmiştir (TÜİK).Bu oranın gelecek yıl %16’lara yükselmesi beklenmektedir (TİSK). Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO),mali krizin küresel ekonomi üzerindeki etkisinin gelecek yılın sonuna kadar, dünyada 20 mil-yon kişinin işini kaybetmesi ile sonuçlanacağı uyarısında bulunmuştur (Kurt, 2011). Örneğin Amerika’da 2008 yılında 2.6 milyondan fazla kişi işini kaybetmiştir ve bu sayı son 60 yılın en kötü iş-kaybı yılıdır (George, 2009).

• Daha çok kişinin üniversite eğitimi alması yö-nünde, pek çok ülkede artmakta olan eğilim; iş dünyasında eğitim düzeyi yüksek eleman sayısını artırırken, iş yaşamını, mavi yakalı (kol emekçi-leri) ve teknik düzeyde beceriye sahip işgücünün azalması sorunuyla karşı karşıya bırakmıştır.

• Artan işgücü fazlalığı daha çok, eğitilmiş/nitelikli işgücünde ve gençlerde ortaya çıkmaktadır. TÜİK-Hane Halkı İşgücü Araştırması 2010 Eylül dönemi sonuçlarına göre genç işsizlik oranı %21.2’dir. Yani 15-24 yaş arası her dört gençten biri işsizdir. Okur-yazar olmayanlar arasında işsizlik yalnızca %5 iken, yüksek öğretim mezunları arasında %11.4’dür (Karakaya, 2011). Bu oranlar kadınlar aleyhine art-maktadır, genç nüfus arasında kadınlarda işsizlik oranı erkeklerin iki katıdır. O halde günümüzde genç olmak, üniversite mezunu olmak ve kadın olmak iş bulma şansı açısından pek istenen bir du-rum olarak görünmemektedir (Gür, 2008).

• Pek çok iş yerinde geçici/mevsimlik/dönemsel/kısa süreli eleman istihdam edildiği için, çalı-şanların gelecek güvencesi, sağlık ve sosyal yar-dım hizmetleri olmaksızın çalıştırılması, giderek ‘çalışan yoksullar’ sayısını belirsiz ama hızlı bir şekilde artırmaktadır.

• İş yaşamındaki hızlı değişmeler işyerlerinde, ça-lışanlar arasındaki stresi artırıcı nedenler yarat-mıştır: Rol çatışmaları, aşırı iş yükü, belirsizlik, zaman baskısı, değişmelere uyum güçlüğü, işten çıkarılma kaygısı, kişilerarası ilişkilerde gergin-likler, giderek çalışanlardaki sağlık sorunlarını artırıcı bir sonuç yaratmıştır.

• İş dünyası ve çalışanlar üzerinde yapılan araş-tırmalar; işin bireyin kimlik tanımındaki önemi yanı sıra, işteki pozitif veya negatif deneyimlerin; bireyin akıl sağlığı, öz saygı düzeyi, yaşam anla-mı, fiziksel iyi oluş hali ve içsel denetim odağının gelişmesinde anlamlı bir etkiye sahip olduğuna ilişkin bulguları artırmıştır.

• Yukarıdaki saptamaya bağlı olarak, iş dünyasın-daki değişimler bireylerin iş doyumunu olumsuz etkileyici bir ortam yaratmıştır. Örneğin Ame-rika’daki çalışanların %50’si işlerinden memnun olmadıklarını belirtmektedir. Oysa iş doyumu genel yaşam doyumunu en fazla etkileyen et-menlerin başında gelmektedir. Gallup Araştır-ması, çalışanlarda yaşam doyumunun 1995’de %61 iken 2002’de %47.4’e gerilediğini ortaya koy-muştur (Sukiennik, Bendat ve Raufman, 2004).

• Teknolojinin yoğun şekilde kullanıldığı şirket-lerin sayısının hızla artması, çalışanlarda bilgi-sayar okuryazarlığı, değişimlere uyum, esneklik gibi yeni beceriler geliştirmeyi gerektirmekte ve özellikle yeni ortaya çıkan meslek alanlarında “yaşamboyu öğrenme stratejileri” zorunlu hale gelmektedir.

• İş dünyasının, işinin ehli, üretken ve amaçlı ele-manlara olan talepleri; öğrencilerin eğitim or-tamlarında mesleki ve diğer yaşam rolleri için gerekli becerileri sistematik olarak kazanmala-rına yönelik olarak kariyer gelişim kuramlarının doğurgularını göz önüne alarak, ilgili eğitim programlarında gerekli düzenlemelerin yasal olarak yapılmasını gündeme getirmiştir (Kap-samlı gelişimsel rehberlik programlarının uygu-lamaya konması, okul-sanayi işbirliği projeleri buna sadece iki örnektir).

• Öğrencilerin lise veya üniversite eğitimlerinden sonra iş bulma-işe yerleşme-uyum sağlama güç-lüklerini göz önüne alan pek çok ülke, öğrencile-rin “okuldan işe transfer olma” ve “öğrencilikten iş elemanlığına geçiş”i kolaylaştıracak devlet po-litikaları geliştirmeye önem vermektedir.

• Dünyadaki demokratikleşme ve eşit hakların savunulması ile ilgili eğilimler; kadınların, etnik azınlıkların, göçmenlerin, özürlülerin ve diğer dezavantajlı grupların iş yaşamında daha çok yer almasını vurgulamaktadır.

• Küreselleşmenin yarattığı yeni eğilimler ve sonuçları; iş yaşamında “meslek yapıları”nı olduğu kadar bireylerin “meslek sahibi olma anlayışları”nı değiştirmiştir.


108

Tablo 1.İş/Meslek Yapısı ve Meslek Sahibi Olma Anlayışındaki Değişimler• Bir meslekte bir ömür • Yaşam süresince 3-7 iş/

alan/meslek değiştirme• Tek bir işe odaklanma • Aynı anda birkaç işi

yürütme• Adanmışlık ve özdeşleşme • Daha uygun seçenekler

araştırma• Dikey hiyerarşiye dayalı

ilerleme, statükoculuk• Performansa dayalı

ilerleme• Sınırlı bir alanda/

derinliğine uzmanlaşma• Pek çok alana aktarılabilir

beceriler kazanma• Belirlenmiş rol ve görev

tanımları• Dinamik, değişen rol ve

görevler• İyi bir eğitim-iyi bir

meslek-iyi bir şirket garantisi

• Doğrusal olmama, yordanamazlık, pozitif belirsizlik

• Diploma-unvan-statü dengesi

• Yaşamboyu eğitim, sürekli gelişim, değişim, uyum

• “Devlet Kapısı” güvencesi • Güvencenin az olduğu bir iş ortamına uyum sağlama

• Varolanı sürdürme, belli kalıplara dayalı tutarlılık

• Girişimci, yenilikçi, yaratıcı olmaya prim verme

• Sabit iş yeri • “Bulunduğum yer, iş yeri yerimdir”anlayışı

• Düzenli çalışma saatleri • İş’in gerektirdiği esnek zamanlama

• İş’i bütünsel ve statik bir yapı içinde ele alma

• Proje bazında/modüler iş yapısı

• Nitelikli tek bireye odaklanma

• Uyumlu ekip çalışmasına odaklanma

Paradigma Değişiminin Kariyer Danışmanları Açısından Doğurguları

Bütün bu değişimlerin sonucu, “Kariyer Danış-manlığı” rolleri ve kimlik algısı da değişmiştir. Ka-riyer danışmanları, 21.yüzyılda yaşanan paradig-ma değişimini değerlendirerek mesleki kimliğini yeniden tanımlama ve mesleki rollerini buna göre biçimlendirme zorundadır (Yeşilyaprak, 2008). Artık eski paradigmalara göre görev yapan bir ka-riyer danışmanı bireye yardım etme yerine ‘engel’ yaratabilir. Bu alandaki hizmetlere ilişkin politika ve stratejiler belirlenirken paradigma değişiminin dikkate alınması kaçınılmazdır. Mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerinde amaç, anla-yış ve yaklaşım açısından ortaya çıkan farklılaşma aşağıda sunulmaktadır.

Tablo 2. Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı Hizmet Anlayışındaki Değişme• Bireyin özelliği ile işin

niteliğini eşleştirme• Birey x Çevre etkileşim

uygunluğunu sağlama• Yöneltme ve yerleştirme

hizmeti• Kariyer gelişim görevlerini

gerçekleştirme• Mesleki bilgi verme

hizmeti• Kendini ve iş dünyasını

keşfetmeye yardım

• 16-19 yaş grubuna hizmet etme

• Çocuk-genç-yetişkin-emekli, farklı yaş gruplarına hizmet etme

• Bireyin varolan niteliklerini saptama

• Uygun potansiyel alanlarını ortaya çıkarma

• Meslek seçmeye yardım • Yaşam boyu kariyer gelişimini destekleme

• Doğru tercih-uygun seçim• Uygun yöneliş, alternatifli

seçimler, değişime açık kararlar

• Süreklilik, tutarlılık, yordanabilirlik

• Doğrusal olmama, yordanamazlık, pozitif belirsizlik

• Yerel iş gücü arzını esas alma

• Yerel ve evrensel işgücü arzına odaklanma

• Bireyin özelliklerine statik yaklaşım

• Bireye dinamik bir yapı ve değişim içinde yaklaşım

• Varolan seçenekleri daraltarak karar verme

• Seçenekleri genişletme ve alternatifler yaratma

• Okul/kurum /organizasyon sorumluluğu

• Bireysel sorumluluk yüklenme

• Kariyer yolunu oluşturma • Bireysel kariyer öyküsü oluşturma

• Bireyin kariyerini planlama

• Bütünsel yaşamı yapılandırma

Yirmi birinci yüzyılda mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerinde benimsenmesi gereken anlayışı, yukarıdaki paradigma değişimi çok açık olarak ortaya koymaktadır. Günümüzde kariyer da-nışmanlarından beklenen roller, yeni paradigmalar doğrultusunda şöyle vurgulanabilir:Danışanların yaşam boyu öğrenen kişiler olmalarını cesaretlen-direrek sürekli gelişimi desteklemek

• Bireyin “gelişmekte ve değişmekte olan kendini” keşfetmesine destek olmak, farkındalık bilincini geliştirmek

• Yaratıcılık, esneklik ve sezgi gücünü geliştirmeye önem vermek; bireylerin sol beyin kadar sağ be-yinlerini de harekete geçirmenin iş yaşamındaki önemine dikkat çekmek

• Danışanlarda alternatifli düşünmeyi destekle-mek ve bunu öğretmek. Ortaya çıkan koşullara göre gerekli esnekliği gösterme ve uyum sağlama becerilerini geliştirmek.

• Paradoksal bakış açısına alışma ve “kaosa yatı-rım yapma” stratejilerini geliştirmek

• İş yaşamında girişimci, yenilikçi, yaratıcı olma-nın önemine dikkat çekerek danışanların bu özellikleri geliştirmelerini desteklemek


109

• İş yaşamındaki değişim ve belirsizliği tolere etme, stres altında çalışma ve farklı bakış açıları sağlama açısından danışanların gerekli stratejile-ri kazanmalarına yardım etmek

• Günümüz iş yaşamında yüksek performans için; “Kendini Yönetme Becerileri (öz-disiplin, mo-tivasyon, zamanı yönetme vb.)” ile “İşlevsel/ak-tarılabilir Becerilerin (iletişim, problem çözme, organize etme, yönetme, araştırma yapma, tek-nolojiyi kullanma vb. beceriler)”, özel bir alan-daki uzmanlık becerilerinden çok daha önemli olduğunu görmelerini sağlamak

• Danışanların/öğrencilerin bütünsel gelişimini desteklemek; günümüz iş yaşamında “Öğrenme-yi Öğrenme”, “Yaşam Yönetimi”, “İletişim Bece-rileri” gibi meta yeterliklerin önemini vurgula-yarak bireylerin bu yeterliklerini geliştirmelerini teşvik etmek.

• Danışanları bilgi-iletişim teknolojilerinden ya-rarlanarak kişisel erişim (self-servis) hizmetleri-ni kullanmaya yöneltmek

• Danışanların kariyer gelişimlerini sergileyecek portföy sistemi geliştirmelerini teşvik etmek (kısa süreli eğitimler, sertifikalar, iş deneyimle-rine dayalı referans mektupları vb.)

Kısacası, kestirilemeyen hızlı değişmelerin yarattığı iş yaşamına bireylerin kişisel gelişimlerini yapılan-dırarak, kendi bireysel kariyer gelişimlerini yönet-meleri için gerekli anlayış ve tutumları kazanmala-rını desteklemek, günümüz kariyer danışmanların-dan beklenen temel rolü ifade eder (Amundson ve ark., 2005; Savickas, 2008).

Mesleki Rehberlik ve kariyer danışmanlığı alanında, paradigma değişimlerine bağlı olarak, farklı yak-laşım ve modeller geliştirilmesine karşın (Niles ve ark., 2011; Zunker, 2006) Türkiye’de henüz bu hiz-met alanının kavramlaştırılmasında ve benimsenen paradigmalarda yeterli bir anlayışın oluştuğunu söy-leyebilmek güçtür (Yeşilyaprak, 2008). Küresel ve toplumsal değişimlerin iş yaşamında yarattığı dönü-şümler hızlı ve kestirilmesi güç bir şekilde oluşurken ortaya çıkan toplumsal ihtiyaçları ve bu ihtiyaçları karşılamaya yönelik hizmet alanlarını yeniden bi-çimlendirmek ve değişimlere uyum sağlayabilmek genellikle geç ve güç gerçekleşmektedir. Özellikle Türkiye gibi merkezi bir bürokratik sisteme bağlı olarak yönetilen toplumlarda, yeni yapılanmalar de-ğişimin hızına ve yönüne uyum sağlayamamaktadır. Mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı alanında da son elli yılda, bu hizmet alanının öneminin vur-gulanmasına karşın, değişimlerin doğasını ve para-digmaları kavrayan bir yapılanmaya gidilememiştir.

Günümüz Türkiye’sinde bu hizmet alanı profesyonel bir meslek alanı olarak kabul edilmemektedir. Bu alanda var olan literatür son derece yetersiz olup, daha çok akademik çevrelerde ders kitabı ve tez çalışmalarını içermekte; toplumsal ihtiyaca yönelik işlevsel ve çağdaş gelişmeleri karşılamaktan uzak, eski yaklaşım ve modelleri kapsayıcı çalışmalar-dır. Türkiye’de genel olarak psikolojik danışma ve rehberlik alanındaki hizmetleri tarihsel ve güncel açıdan, farklı boyutları ile inceleyen görece yeterli sayıda makale olmasına karşın (Doğan, 1998; 2000; Korkut, 2007; Kuzgun, 1993; Özgüven, 1990; Pişkin, 2006; Stockton ve Güneri, 2011; Yeşilyaprak, 2009), özel olarak mesleki rehberlik ve kariyer danışman-lığı hizmetlerinin durumunu değerlendiren maka-le sayısı çok yetersizdir (Varçın, 2007). Bu makale kapsamında ortaya konulan değerlendirmeler, bu tip çalışmaların işlevsel önemini vurgulayıcı nite-liktedir. Türkiye bu alanda ilgili hizmetleri 50 yıldır yürütmeye çalışan bir ülke olarak, yeterli bir dene-yim ve birikime sahiptir. Son dönemde ortaya çıkan ihtiyaç ve gelişmeler kapsamında bu alana ilgi art-mış ve yeni girişimler gündeme gelmeye başlamıştır. Önemli olan bu girişimleri doğru bir rotaya oturta-bilecek anlayış ve politikaları oluşturabilmektir.

Sonuç ve Öneriler

Tarihsel süreç içinde, mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı alanındaki paradigma değişiminin ışı-ğında, geleceğe yönelik bazı kestirimlere ve önerilere temel oluşturabilecek bir değerlendirme yapılabilir.

Bu konudaki öngörüler, 21.yüzyılda, küreselleşme ve ekonomik krizlerin büyüyen etkisiyle kariyer danışmanlığı hizmetlerine duyulan ihtiyacın, eskiye oranla, giderek daha çok artacağı yönündedir (Ak-kök ve Zelloth, 2010; Herr, 2003; Savickas, 2008). Bu alandaki politikalar ve yasalar, politika geliştirenler-ce, toplumlar için yaşamsal bir önemi olduğu bilin-ciyle ele alınmalı, tarihsel süreç içindeki değişimler nedenleri ve sonuçları ile doğru değerlendirilmelidir.

Türkiye’de mesleki rehberlik ve kariyer danışman-lığı ile ilgili ulusal düzeyde politika hedeflerinin yeterli bir şekilde tanımlanması gereklidir. Var olan politikaların, tarihsel süreç içindeki değişim ve eğilimler ile küresel talepler ışığında gözden geçi-rilmesi ve reforme edilmesi beklenir. Bu alandaki politika ve sistemler, paradigma değişimini dikkate alan, bilgi toplumu ekonomisi ve ülke ihtiyaçları ile örtüşecek bir yapıda olmalıdır.

Avrupa Birliği ile bütünleşme süreci içinde yapılan çabalar, yaşam boyu kariyer gelişimi hizmetleri su-numuna yönelik olarak evrensel-ulusal-yerel stra-


110

tejiler “sistematik ve bütüncül” bir yaklaşımla ele alınmalı, bu alandaki hizmetler eğitim ve iş yaşa-mını kapsamalıdır. Hizmetler; açık ve gizli işsizler, kadınlar, emekliler, göçmenler, özürlüler gibi farklı dezavantajlı grupların ihtiyaçlarını kapsayacak şe-kilde genişletilmelidir.

Eğitim ve öğretimin bütün düzeylerinde verimli ya-tırımlar; mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerini içermek üzere, önleyici ve geliştirici stratejilere, kamu kaynaklarının bilinçli bir şekilde aktarılmasını gerektirmektedir. Öğrencilere bu hiz-metleri sunacak profesyonel meslek elemanlarının yetiştirilmesi ve istihdam edilmesi için Yüksek Öğ-retim Kurumu ve Milli Eğitim Bakanlığı arasında yeterli ve somut protokollerin ivedilikle yürürlüğe konması düşünülmelidir. Aynı şekilde bu hizmetle-ri okul dışında sunacak kamu ve özel kuruluşlarda çalışacak elemanların yeterliliğe dayalı sertifikalan-dırma/belgelendirme sistemi geliştirilmelidir. Şu anda yüzlerce açılmış olan “İstihdam Büroları”nda mutlaka profesyonel kariyer danışmanları istihdam edilmelidir. Aynı şekilde İŞKUR’un mesleki rehber-lik birimleri, uzman ve donanım yönünden uluslar arası standartlara göre geliştirilmelidir.

21. yüzyılda bu alanda çalışacak kariyer danışman-larının kendilerinden beklenen rolleri oynayabil-mesi için gerekli yeterlikler uluslar arası düzeyde tanımlanmalı ve kariyer danışmanlığı yüksek lisans programları bu standartlara göre açılarak, akredi-te sistemleri geliştirilmelidir. Tüm bu gelişmeleri organize edecek bir “meslek odası”nın kurulması gündeme alınıp tartışılmalıdır. Kuşkusuz meslek odasının, bu konudaki çalışma lisans ve belgelen-dirme standartlarını sağlama ve akredite etmenin yanı sıra, bu konudaki çalışmaları koordine etme ve ilgili tarafların işbirliğini sağlama ve uygulamalarda etik ilkeleri gözetme açısından da işlevsel olacağı düşünülmelidir.

Mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı alanında yazılı ve görsel kaynakların, ölçme ve değerlendir-me araçlarının, ilgili destek programlarının gelişti-rilmesi süreçleri desteklenmelidir. Bu alanda kulla-nılan ölçek çalışmalarının standardizasyonu ve ülke normlarının hazırlanması için akademik çalışmalar planlanmalıdır. Bilgisayar destekli kendine yardım (self-service) ve kişisel erişim hizmetleri, etik ilke-ler ve bilimsel yaklaşımlar ışığında geliştirilmelidir.

Sonuç olarak, bu alandaki hizmetlerin Türkiye’de son dönemde, belli bir farkındalık düzeyine ve ge-lişim ivmesine ulaştığı dikkate alınarak, bu konuda yeni paradigmalar doğrultusunda toplumsal ihti-yaçlara duyarlı bir vizyon belirlenmesi için uygun koşulların oluştuğu düşünülebilir. Kuşkusuz bu

hizmet alanının profesyonel bir meslek alanı ola-rak gelişebilmesi, toplumsal ve bireysel ihtiyaçları yeterli bir düzeyde karşılamada anahtar bir işlev ro-lündedir. Bu makalede tarihsel bir perspektif içinde yapılan betimsel ve eleştirel değerlendirmelerin, ufuk açıcı bir işlev ile gelecek çalışmalara ışık tut-ması beklenir.

Teşekkür

Bir yıl süre (2010-2011) ile kariyer danışmanlığı ala-nında birlikte çalışma şansı yakaladığım, Penn State Üniversitesi’nin iki seçkin profesörüne, Dr. Edwin L. Herr ve Dr. Spencer G. Niles’a, bana bu makaleyi yazma esini verdikleri için teşekkür borçluyum.

Educational Sciences: Theory & Practice - 12(1) • Winter • 111-118 ©2012 Educational Consultancy and Research Center

www.edam.com.tr/estp

AbstractThe effect of globalization on the economic and social changes and the new paradigms of these changes which have caused vocational guidance and career counseling services are become increasingly world-wide sociopo-litical instrument. To use this instrument by effectively and responsibly as individual and socially, it is required to understand correctly the new paradigms in this area. These services in the U.S. is started in early 1900s and developed according to structure and need of society. The Turkish counseling movement dates back to the 1950s and drives its roots largely from advances and development in the U.S system of vocational guidance. Three identifiable historical periods which are (i) Beginning period (1953-1975), (ii) Searching period (1976-1994), and (iii) Developing period (1995-2010), including, respectively, leading, indecisive, and systematic steps. At the last period because of the process of integration with the European Union, the route of these services turned from America to Europe. Although some important steps and initiatives, it is not expected to have effective and meaningful results unless reviewing and evaluating of paradigm shifts. The author discusses and evaluates of vocational guidance and career cunseling services in our country, in historical perspective, the changes created by globalization and new paradigms examining the current situation in light of the possible implications put forward in this area. It is estimated that the need of vocational guidance and career counseling services can be on the increase in the 21st century because of trends related to the globalization. The result of these trends, the perceptions and approaches in the field of vocational guidance and career counseling have rapidly changed in the last 10-15 years. The description of new paradigms with the causes and consequences that it can be func-tional for drawing the route of the search for solution is extremly important for the future.

Key WordsVocational Guidance, Career Counseling, New Paradigms.

Binnur YEŞİLYAPRAKa

Ankara University

The Paradigm Shift of Vocational Guidance and Career Counseling and its Implications for Turkey:

An Evaluation from Past to Future

The effect of globalization on the economic and so-cial changes and the new paradigms of these chang-es have resulted in the vocational guidance and ca-reer counseling services have increasingly become a world-wide sociopolitical instrument (European Centre for the Development of Vocational Training

[CEDEFOP], 2008; Herr, 2003). The effective and responsible use of this instrument by individual and society requires the correct understanding of the new paradigms in this area. There are two fur-ther ways in which advanced technology and the worldwide dispersion of technological and scien-tific knowledge have made an impact on the labor-capital relationship in a world socio-economic sys-tem. These are the globalization of the workforce and a world global labor surplus (Herr, Cramer, & Niles, 2004, p. 11). Naturally, this situation has ne-cessitated the development of national policies for balancing the needs of individuals and society in the field of vocational guidance and career coun-seling (Althanasou & Esbroeck, 2008).

a Binnur YESİLYAPRAK, Ph.D., is currently a Profes-sor at the Department of Educational Sciences, Guidance and Psychological Counseling. Her research interests include vocational guidance and career counseling, developmental guidance programs and family guidance. Correspondence: Prof. Binnur YESİLYAPRAK, Ankara University, Faculty of Educational Sciences, Department of Guidance and Psychological Counseling, Ankara/Turkey. E-mail: [email protected] Phone: +90 312 3633350/ 3101.

mailto:[email protected]

mailto:[email protected]

E D U C A T I O N A L S C I E N C E S : T H E O R Y & P R A C T I C E

112

The author reviews and evaluates of vocational guidance and career cunseling services in Turkey in its historical perspective, the changes created by globalization and new paradigms examining the current situation in light of the possible implica-tions put forward in this area. This article also aims to provide readers with an overview of the current status of vocational guidance and career counseling in Turkey in order to enhance awareness of specific cultural, political, and economic factors have im-pacted career counseling and its delivery systems and how international perspectives have contrib-uted to the profession.

It is predicted that the need of vocational guidance and career counseling services will increase in the 21st century because of trends related to the globali-zation. As a result of these trends, the perceptions, and approaches in the field of vocational guidance and career counseling have rapidly changed in the last 10-15 years. A proper understanding of the new paradigms with the causes and consequences can be functional for drawing the route of the search for solution is extremly important for the future.

Vocational Guidance and Career Counseling

In the societal life, each person needs to have a job to do some work and to be active. Across the life span, it is necessery that career practitioners have to ap-preciate the role that work plays in the lives of peo-ple. Many people view work as the most important source of their identity. Such interactions also sup-port Sigmund Freud’s statement that “work is the in-dividual’s link to reality” (Herr et al., 2004). Because of the fact that the job done by the individual effects all of the other life roles, and also shape the individu-al’s thoughts and life style (Kuzgun, 2005)

Although some terms in this field often have been used interchangeably, they do not mean the same thing to all authors. The term occupation is de-fined as; “A group of similar jobs found in different industries or organizations. Occupations exist in the economy and have existed in history, trades, and pro-fessions exist independently of any person”(Herr et al., 2004, p. 44). Career, on the other hand is defined as; “Time extended working out of a purposeful life pattern through work undertaken by the person. Ca-reers refers to the activities and positions involved in vocations, occupations, and jobs as well as to related activities associated with an individual’s lifetime work” (Zunker, 2006, p. 9). According to Super, ca-reer refer to “…the course of events which constitutes a life” (Isaacson & Brown, 1997, p.11).

The term guidance tends to be used more broadly than counseling and is likely to embrace a larger range or series of activities than does the term counseling. Indeed, counseling is frequently seen as only one of the functions by which guidance ob-jectives are met (Niles & Harris-Bowlsbey, 2009). The change from vocational guidance to career counseling terms which depend on transformative changes affecting work and workers can be accepted as a paradigmatic shift. The terms, like professions, evolve and change across time. Such terms, like lan-guage in general, are historical, indeed social, crea-tions that respond to social, political, and economic trends. So it is with such terms as career guidance and career counseling or, earlier in the century, vo-cational guidance and vocational counseling.

Historical Journey: The Development of Voca-tional Guidance and Career Counseling Services in the U.S.: The Beginning and Milestones

By the beginning of the twentieth century, in the U.S., the Vocational Bureau, founded by Frank Par-sons, opened in Boston and is recognized as the first organization to provide a systematic process for pro-viding vocational guidance and counseling which he referred to as “true reasoning”. Frank Parsons’ book Choosing a Vocation was published posthumously in 1909.Under Parsons’s influence, vocational guidance during the 1920s,1930s, and 1940s came to be under-stood as the process of helping people select an occu-pation, prepare for it, enter it, and advance it (Herr, 2001; McDaniels & Gysbers, 1992). A major view of period was that guidance has two major functions (Herr et al., 2004): Distribution (helping students to find educational-vocational opportunities ef-fectly), and adjustment (helping students adjust to enviromental requirements). Carl Rogers’s famous book Counseling and Psychotherapy was published in 1942. He and his colleagues joined together to attack directive counseling by suggesting that more attention should be given to cilents’ needs of gaining and understanding of self and taking steps to control their own destiny (Zunker, 2006). Another signifi-cant influence accurred in the early 1950s, Ginzberg and et al., and Super developed and published career development and occupational theories. Career de-velopment theories became landmarks in the career counseling movement. More theories followed, in-cluding one by Holland (1966), and others continued to be developed (Herr, 1996).

In the 1960s, the field experienced tremendous growth in the area of theory generation, with be-havioral, developmental, and psychoanalytical the-

YEŞİLYAPRAK / The Paradigm Shift of Vocational Guidance and Career Counseling and its Implications for Turkey...

113

ories of career development emerging during this time period. At the same time, the number of career assessment instruments also grew dramatically. Concurrently, the use of computer-assisted career guidance and information-delivery systems in the provision of career services primarily in secondary schools and higher education settings emerged dur-ing this time period (Gysberg, Heppner, & John-ston, 1998; Sharf, 1997).

In the 1980s, the career counseling movement con-tinued to flourish and expanded its services with a greater concentration on the needs of minorities which was effected by multicultural approaches. After economic crisis in 1990s and because of glo-balization, there continue to arise in the social, eco-nomic, and political dynamics of local, national, and international economies and occupational structures, new realities that confront career theory and practice. Indeed, there are many attempts now underway to create new approaches to theory, to consider the con-struct on which existing theories converge, to develop ways by which existing theories can be extended, and to consider the changing conditions that are chal-lenging theoriests to incorporate in their theories of work and behavior (Amundson, Harris-Bowlsbey, & Niles, 2005; Niles, Amundson, & Neault, 2011; Savickas, 2008). All of these developments achieved in U.S.were tried to be adapted and consequently has created a road map for Turkey in the field of voca-tional guidance and career counseling.

Historical and Current Vocational Guidance and Career Counseling Services in Turkey: The Steps from U.S. to Europe.

The Turkish counseling movement dates back to the 1950s and derives its roots largely from ad-vances and development in the U.S. system of counseling. Delivering guidance and counseling in secondary schools, especially career counseling was considered to accomplish the traning of qualified manpower through the school years and to solve the unemployment problem as a long-term objec-tive in the 1960s (Tan, 2000; Yesilyaprak, 2010).

Although, the United States was modeled on the services configured, it is inception that it has begun to be shaped by the framework of joint projects with European countries due to process of Turkey’s effort for joining the European Union in recent years.

In a historical perspective, the Turkish vocational guidance and career counseling movement has 3 identifiable historical periods which are (i) Begin-ning period: Taking initial steps (1953-1975), (ii)

Searching period: Undecided steps (1976-1994), and (iii) Developing period: Systematic steps (1995-2010). In the beginning period, American experts who came to Turkey with Marshall Plan and pro-vided assistance in development of guidance pro-grams in schools. The establishment of the Test and Research Bureau by Ministry of National Education (MONE) in 1953, and opening the Center of Guid-ance in 1954. At the time counseling was percieved simply as a means of addressing the vocational concern of students (Özgüven, 2005; Tan, 2000). Between 1957 and 1969, in the period referred to as the formation, graduate and undergraduate pro-grams were developed at a number of universities. The first counseling services in secondary schools were established in 1970-1971 as a pilot practice and then they were extended to all schools in 1974.

In the second period, the meaning and aim of coun-seling in Turkey was helping adolescent to make a decion about which college to attend or which col-lege major to choose. Emphasis of vocational guid-ance as a planning tool of human labor had expect-ed to be a good match. For assessing characteristics of people and characteristics of jobs, many test and scales were adapted or developed to use objective measurement (Kuzgun, 1988, 1989; Özoğlu, 1977). In 1983, the Higher Education Council (YÖK) de-creed that counseling programs were to be offered at the undergraduate level and would be devoted to training school counselors. The other impor-tant development in this period was the establish-ment of the Turkish Psychological Counseling and Guidance Association (Türk PDR-DER) in 1989. It should be noted that there was not any book size resource about career counseling except some chapters in the books (Kepçeoğlu, 1994; Kuzgun, 1988; Tan, 2000) and some doctoral dissertations (Kuzgun, 1982; Uzer, 1987). Vocational guidance services for unemployed people in the Turkish Em-ployment Organization (İSKUR) were reorganized in 1992 by German grant support; Job and Career Information Centers were established in a number of Turkish cities (Akkök, 2006).

Towards to the end of the 20th century, some sys-tematical effort about career counseling movement during the third period (1995-2010) started because of the endeavour for enterance to European Union, the route of these services turned from America to Europe. After the increase of elementary education term to eight years, counselors were assigned in the elementary school setting. Also comprehensive school guidance programs and career counseling as a substantial component have started to apply


114

first elementary and then secondary schools (Er-kan, 1995; Nazlı, 2008; Yesilyaprak, 1997). Some noteworthy developments in this period are: many studies about the applications in career counseling, adapting and developing scales (Erkan & Kaya, 2009; Kuzgun & Bacanlı, 2006), publication of some text-books (Erdoğmuş, 2003; Kuzgun, 1999; Özyürek, 2008; Yesilyaprak, Güngör & Kurç, 1995) and books on employment in industry (Varçın, 2005). The World Bank study on career guidance in Turkey, which was a comprehensive review of the policy context and career guidance system includ-ing a SWOT analysis and policy as a country report in 2003 (Akkök & Watts) and updated in 2006 (Ak-kök) by the Organization for Economic Co-opera-tion and Development (OECD) and the European Centre for the Development of Vocational Training (CEDEFOP) supports (Organisation for Economic Co-operation and Development [OECD], 2004). In 2005, Euroguidance Center as branch of Euro-pean Communities was established in Turkey, and ıt co-operated with ISKUR for some projects about “Vocational Information, Vocational Guidance and Counseling Services (MBRD) and also organized some important national meetings between the period of 2004-2009. The establishment Private Employment Bureaus in 2004 under the control on ISKUR for helping unemployed people to get a job and of a national agency which called “Mesleki Yeterlik Kurumu (MYK)” to determine the occupa-tional standarts and competencies system in 2006 were two other developments (MYK, 2010). In this period, two grauduate programs were opened; one of them for master degree, the other for certificate in the state and private universities. Also theory and practice oriented courses began to take place in all undergradute programs in counseling education.

Current Issues and Problems

Sixty years after the beginning of the movement of vocational guidance and career counseling in Tur-key the following appraisals can be made about the current ıssues in this field:

*One of the basic issues in career counseling has to do with apparent misconceptions regarding the the terms vocational guidance and career coun-seling, and also unreal expectations about these services. There is no systematical approach and well-designed services, and no educated experts or professionals in this field, neither the standarts for competencies of career counselors and nor codes of ethics, and adequate programs for training. On the other hand, lack of legal establishment of chamber

of career counseling in Turkey is a main issue.

*MONE employs “guidance teachers” as school counselors and defines their basic role and func-tion as helping the students to choose a major and job which fit for them. However, % 31 of secondary schools and % 70 of elementary schools have not school counselor yet. Also distributation of num-ber of school counselor for schools or cities has no balance according to standarts of ratio of students/counselor (Akkök, 2006). The lack of a national plan and strategy of MONE related to “school coun-selor” is another significant problem.

*In addition to inadequacy of number of school counselor, they are inadequate in education forma-tion as a career counselor because the counselor edu-cation programs have just two course in career coun-seling. However, many guidance teachers in schools which graduated from some other fields (about ½ ratio) don’t have chance to take even those courses.

* Career information is still limited for both young people and adults, and tends to be difficult to access for individuals, especially as to the labour market information on present and projected future supply and demand of occupations.

* Career counseling services focus on helping the students choosing a college leading a job, however there is a huge imbalance demand and capacity of university which causes stress and unsatisfactory results for young people. In the ratio of 1/5 univer-sities have “career plan and placement Center” but there is no professional as career counselor at these Centers (Kavas, 2008).

*Although the Turkish career counseling move-ment drives its roots largely from advancements and developments from the U.S system of voca-tional guidance during the beginning and search-ing periods, at the last period because of the process of integration with the European Union, the route of these services turned from America to Europe. However, none of the European countries has much more experiences and knowledge compared to Tur-key (Akkök & Zelloth, 2010; CEDEFOP, 2008; Sul-tana & Watts, 2007) in this field.

New Trends Related to the Globalizations

Upon reviewing the development of vocational guidance and career counseling services in Turkey in a historical perspective and the current issues in this field in the previous section of the article; in this subsection, the author will try to clarify and em-phasize the major transformative changes affecting


115

work, workers, and their implications in this age of globalization (Herr et al., 2004; Isaacson & Brown, 1997; Kummerrow, 2000; Yeşilyaprak, 2008):

*New configurations of work and career qualita-tively different than the way careers which have been viewed for the last 20 years of the changes in the organization of work are diversifying career paths and making them less linear and predictable.

*Many nations in the world are experiencing major and continual problems of structural unemploy-ment. The unemployment rate of United States rapidly rised that it reached to a rate more than 2.6 million, American jobs vanished in 2008, the worst job-loss total in the 60 years (George, 2009). The International Labor Organization (ILO) indicated that 20 million people around the world can lose their jobs until next year because of the economic crisis (Kurt, 2011). In Turkey, the problem of un-employment is a big threat especially for educated young women (Gür, 2008; Karakaya, 2011).

*A growing labor surplus, frequently including highly trained and skilled workers, due to over em-phasis on college education in many nations has resulted in an overeducated workforce but one that experiences significant skill shortages at the blue-collar and technical levels.

*Growing stress in the workplace is becoming a ma-jor career issue and reducing job satisfaction among workers. The survey after survey on job satisfaction among American workers indicates that well over 50 percent are dissatisfied with their jobs. The Gal-lup survey analyzed that the largest decline in over-all satisfaction was from 61 percent in 1995 to 47.4 percent by 2002 (Sukiennik, Bendat, & Raufman, 2004). On the other hand, growing knowledge of the importance of work to the individual identity of many persons has clarifield the linkages between positive or negative career experiences and mental health, self-esteem, and well-being.

*The growing number of techonology-intensive workplaces has given impetus to the importance of the knowledge worker and of literacy, numeracy, communication, and computer literacy skills as prerequisites for employability and lifelong training in many of the emerging occupations.

In many ways each of these trends represent unique challenges to the field of career counseling and some implications for counselors.

Table 1.Changes in the Perception of Having a Job and Work PatternsOld Paradigms New ParadigmsOccupation for lifelong Change the job 3-7 times in

the lifeFocus on the same job Carry out a few job at the

same timeDedication /identification with job

Search the new alternative jobs

Depth of specialization Transferable skillsStability, predictability Change, uncertaintyPermanence TemporarinessStandart work patterns Flexible work pattersValuing loyalty Valuing performance and

skillsPaternalism Self-relianceJob security Employment securityLinear career growth Multiple careersOne-time learning Lifelong learningIndividual achievement Team work achievement

Implications of Paradigm Shift for Career Coun-selors

New trends related to the global economy have effect-ed the perspectives of the roles of career counseling depending on professional identity. In order to put the changes in perspective, let’s consider some features of the old paradigm, and how they have changed to re-flect the realities of today’s paradigm.

Table 2. Changes in the Perception of Vocational Guidance and Counseling ServiceOld Paradigms New ParadigmsMatching traits and factors Correspondence of person-

environmentStatictical approaches Developmental approachesDirective roles for counselor Non-directive role for

counselor“one size fits all” approach “Each person is

unique”approachChoose a vocation Make a career constructionServe the information Search self and world of

workServe to young people Serve to people for all agesFocus on ability and interests Focus on “whole person”Evaluate current traits Support to discover the

potentialsPermanence, stability Temporariness, changeabilityPredictability, linearity Uncertainty, curve linearityLimit alternatives Institutional responsibilty

Enhance alternativesIndividual responsibility

Build of career pathPlanning the career for person

Create own career narrativeHolistic life-construction

The issue is so much that such new conceptions of careers are valid, but rather for whom are they valid: for what occupations, for what jobs, for what seg-


116

ments of workforce? How widespread across firms and industries is the current notion of new careers useful paradigms? How are these concepts related to the roles and process of career counselors? How do these perspectives need to be incorporated in occupational and career information? New careers as they have been described obviously have impor-tant consequences for the preparation for work and for the attitudes and behaviors that people seeking work or changing their work patterns need to ac-quire. At the very least, emerging conceptions of new careers emphasize the importance of people acquiring the skills that underlie personal flexibility and the ability to adopt to change. Counselors help people to become more flexible in their vocational identities and to adapt readily to changing skills needs and to changes in workplaces.

Counselors must stress the importance of continu-ing learning and skill development for workers of all ages. In addition to encouraging reflection and assessment of career experiences and skills, counse-lors need to help clients build continuous learning into their careers and also develop people’s ability to manege their own careers; developing career plan-ning and employability skills (Amundson et al., 2005; Savickas, 2008).

The consequences of fast and incessant global and social changes in the world of work, create new needs and new ways to meet the needs which nec-essary take time to restructure anew. The authority-Centered and bureaucratic societies as Turkey, can not easily change the pace and direction of the new structures and adapt very easly. Although the begin-ning of the movement of vocational guidance and career counseling in Turkey was realized as early as in the 1950s, the expected effective and meaningful development has not been achieved even today yet: Career counseling has not been accepted as a profes-sional occupation and the related services have not been adapted to the new paradigms. The related lit-erature in the field of career counseling is limited in both the qualitative and quantitative terms (Varçın, 2007), though there are a relatively developed litera-ture of studies which review from historical and cur-rent perspective in the field of counseling in general in Turkey (Doğan, 1998; 2000; Korkut, 2007; Kuz-gun, 1993; Özgüven, 1990; Pişkin, 2006; Stockton & Guneri, 2011; Yeşilyaprak, 2007, 2009).

Conclusion

In this article, the author has attempted to expose an evaluation of vocational guidance and career

counseling services in Turkey from the historical perspective, radical changes created by globaliza-tion and new paradigms and examined and evalu-ated their implications in the field in the current situation. Although some important steps and initiatives have already been started, the effective and meaningful results can not be expected unless reviewing and evaluating of paradigm shifts. The effect of globalization on the economic and social changes and new paradigms of these changes which caused vocational guidance and career counseling services have become increasingly a world-wide sociopolitical instrument (Akkök & Zelloth, 2010; Herr, 2003; Savickas, 2008). An effective and re-sponsible utilization this instrument by individuals and society requires a correct understanding of the new paradigms in this area.

Vocational guidance and career counseling have become worldwide phenomena. In the 21th cen-tury, the practice of career development is likely to be more comprehensive in scope, more evenly distributed and accessible, and more indigenous as notions increasingly tailor the practice of career development to their needs. It is recommended that the establishment of training and accreditation standards for career counseling programs and prac-tices should be developed and designated in order to gain a professional identity and obtain a legiti-mate role among the professionals. The established organizations like CACREP or the National Board for certified career counselors should be used as ref-erences and models for Turkish organization.

It is estimated that the need of vocational guidance and career counseling services can be on the increase in the 21st century because of trends related to the globalization. The result of these trends, the percep-tion, and approaches in the field of vocational guid-ance and career counseling have rapidly changed in the last 10-15 years. An evaluation of new para-digms, with the causes and consequences which can be functional for drawing the route of search for solutions is extremly important for the future. This article has been written to help policy makers and professionals to use vocational guidance and career counseling as a tool of public policy and to help them to develop, articulate and communicate effective pol-icies for vocational guidance and career counseling in education, training and employment.

Acknowledgement

I owe great thanks to distinguished professors Dr.Edwin L.Herr and Dr.Spencer G.Niles in the


117

field of Career Counseling, whom I had the oppor-tunity to work together with at Pennsylvania State University in my sabbatical term (2010-2011), for their inspiring me writing this article.

References/ KaynakçaAkkök, F. (2006). Mesleki bilgi, rehberlik ve danışmanlık hizmet-leri Türkiye ülke raporu. Ankara: İŞKUR Dökümanları.

Akkök, F. ve Watts, T. (2003). Mesleki bilgi, rehberlik ve danışmanlık hizmetleri Türkiye ülke raporu. Ankara: İŞKUR Dökümanları.

Akkök, F., & Zelloth, H. (2010). Lifelong guidance-a feasible po-licy option for Turkey. Ankara: İŞKUR Dökümanları.

Amundson, N. E., Harris-Bowlsbey, J., & Niles, S. G. (2005). Essential elements of career counseling: Processes and techniques. New Jersey: Pearson Education Inc.

Athanasou, J. A., & Esbroeck, V. R. (2008). Introduction: Inter-national handbook of career guidance. In V. R. Esbroeck, & J. A. Athanasou (Eds.), International handbook of career guidance (pp. 1-23). New York: Springer Puplishing.

Doğan, S. (1998). Counseling in Turkey: Current status and fu-ture challenges. Education Policy and Archives, 6, 1-12.

Doğan, S. (2000). The historical development of counselling in Turkey. International Journal for the Advancement of Counsel-ling, 22, 57-67.

Erdoğmuş, N. (2003). Kariyer geliştirme: Kuram ve uygulama. Ankara: Nobel Yayıncılık.

Erkan, S. (1995). Kapsamlı rehberlik programları. Milli Eğitim, 128, 38-43.

Erkan, S. ve Kaya, A. (2009). Deneysel olarak sınanmış grupla psikolojik danışma ve rehberlik programları I, II, III. Ankara: PegemA Yayıncılık.

European Centre for the Development of Vocational Training (CEDEFOP). (2008). Establishing and developing lifelong gui-dance policy forums: A manual for policy makers and stakehol-ders. Luxembourg: Puplications Office.

George, C. S. (2009). Job gone away. Better Homes, 244 (Sep-tember), 5-7.

Gür, T. H. (2008). İş gücü piyasası ve çalışma olanakları. R. Özyürek (Ed.), Kariyer yolculuğu içinde (s. 141-161). Ankara: Euroguidance Yayınları.

Gysberg, C. N., Heppner, M. J., & Johnston, J. A. (1998). Career counseling: Process, ıssues and techniques. Boston: Allyn and Bacon.

Herr, E. L. (1996). Toward the convergence of career theory and practice. In M. L. Savickas, & W. B. Walsh (Eds.), Handbo-ok of career counseling theory and practice (pp.70-85). Califor-nia: Davies-Black Puplications.

Herr, E. L. (2001). Career development and its practice: A his-torical perspective. The Career Development Quarterly, 49 (3), 196-211.

Herr, E. L. (2003). The future of career counseling as an ıns-trument of puplic policy. The Career Development Quarterly, 52, 8-19.

Herr, E. L., Cramer, S. H., & Niles, S. G. (2004). Career guidance and counseling: Through the lifespan (6th ed.). Boston: Pearson Education Inc.

Isaacson, L. E., & Brown, D. (1997). Career information, career counseling and career development. Boston: Allyn and Bacon.

Karakaya, K. (2011). Diploman mı var derdin var. http://www.bloomberg.com adresinden 15 Şubat 2011 tarihinde edinilmiştir.

Kavas, A. B. (2008, July). An evaluation of the career Centers’ services in Turkish universities. Paper presented at the XXIX. International Congress of Psychology, Berlin, Germany.

Kepçeoğlu, M. (1994). Psikolojik danışma ve rehberlik. Ankara: Özerler Matbaası.

Korkut, F. O. (2007). Psikolojik danışma alanında meslekleş-me ve psikolojik danışman eğitimi. R. Özyürek, F. Korkut ve D. Owen (Ed.), Gelişen psikolojik danışma ve rehberlik: Meslek-leşme sürecindeki ilerlemeler içinde (1. cilt, s. 95-123). Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.

Kummerow, J. M. (2000). New directions in career planning and the workplace (2nd ed.). California: Davies-Black Publ.

Kurt, I. (2011). Mezunları ne bekliyor? http://universitekonfe-rans.org adresinden 16 Şubat 2011 tarihinde edinilmiştir.

Kuzgun, Y. (1982). Mesleki rehberliğin bireylerin yetenek ve il-gilerine uygun meslekleri tanımalarına etkisi. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları.

Kuzgun, Y. (1988). Rehberlik ve psikolojik danışma. Ankara: ÖSYM Yayınları.

Kuzgun, Y. (1989). Edwards kişisel tercih envanteri. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.

Kuzgun, Y. (1993).Türk eğitim sisteminde rehberlik ve psikolo-jik danışma. Eğitim Dergisi, 6, 3-8.

Kuzgun, Y. (1999). Meslek danışmanlığı: Kuramlar ve uygula-malar. Ankara: Nobel Yayınevi.

Kuzgun, Y. (2009). Meslek rehberliği ve danışmanlığına giriş (4. bs). Ankara: Nobel Yayınevi.

Kuzgun, Y. ve Bacanlı, F. (2006). Rehberlik ve psikolojik danış-mada kullanılan ölçme araçları ve programlar dizisi. Ankara: Nobel Yayıncılık.

McDaniels, C., & Gysbers, N. (1992). Counseling for career development: Theories, resources and practice. San Francisco: Jossey-Bass Puplication.

Mesleki Yeterlilik Kurumu. (2010). Ulusal meslek standartları. www.myk.gov.tr adresinden 17 Nisan 2010 tarihinde edinil-miştir.

Nazlı, S. (2008). Kapsamlı gelişimsel rehberlik programları (3. bs). Ankara: Savaş Yayınevi.

Niles, G. S., & Harris-Bowlsbey, J. (2009). Career development ınterventions in the 21st century (3rd ed.). New Jersey: Pearson Education Inc.

Niles, S. G., Amundson, N. E., & Neault, R. A. (2011). Career flow: A hope-Centered approach to career development. Boston: Pearson Education Inc.

Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). (2004). Career guidance: A handbook for policy ma-kers. Paris, France: Author.

Özgüven, İ. E. (1990). Ülkemizde psikolojik danışma hizmetlerinin dünü ve bugünü. Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 1, 4-15.

Özgüven, İ. E. (2005). Bireyi tanıma teknikleri (7. bs). Ankara: PDREM Yayınları.

Özoğlu, S. Ç. (1977). Kuder ilgi alanları tercihi envanteri mesleki form CH el kitabı. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.

Özyürek, R. (Ed.). (2008). Kariyer yolculuğu. Ankara: Ses Rek-lam.


118

Pişkin, M. (2006). Türkiye’de psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinin dünü, bugünü ve yarını. M. Hesapçıoğlu ve A. Durmuş (Ed.), Türkiye’de eğitim bilimleri: Bir bilanço denemesi içinde (s. 458-501). Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.

Savickas, M. L. (2008). Helping people choose jobs: A history of the guidance profession. International Handbook of Career Guidance, 2, 97-113.

Sharf, R. S. (1997). Applying career development theory to coun-seling (2nd ed.). Pacific Grove: Brooks/Cole Puplications.

Stockton, R., & Güneri, O. (2011). Counseling in Turkey: An evolving field. Journal of Counseling & Development, 1, 98-104.

Sukiennik, D., Bendat, W., & Raufman, L. (2004). The career fitness program: Exercising your options (7th ed.). New Jersey: Pearson Prentice Hall.

Sultana, R. G., & Watts, A. G. (2007). Career guidance in the mediterranian region. Luxembourg: Puplications Office.

Tan, H. (2000). Psikolojik danışma ve rehberlik: Teori ve uygula-ma (3. bs). İstanbul: M. E. Basımevi.

Uzer, A. S. (1987). Lise öğrencilerinde yükseköğretim program-larını tercihleri ile kendi yetenek, ilgi ve mesleki olgunluk düzey-leri arasındaki ilişkiler. Yayımlanmamış doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.

Varçın, R. (Ed.). (2005). İşletmelerde kariyer planlaması. Anka-ra: ASO ve IKDAM yay.

Varçın, R. (2007, May). Delivering occupational guidance and career counseling services in a multicultural environment: The case of Turkey. Paper presented at the NCDA Annual Meeting, Seattle, Washington. Retrieved March 14, 2011 from http://www.euroguidance.iskur.gov.tr.

Yeşilyaprak, B. (1997). Mesleki gelişim süreci açısından temel eğitim dönemi. III. Ulusal PDR Kongresi Bildiriler Kitabı için-de (s. 97-104). Adana: Çukurova Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları.

Yeşilyaprak, B. (2007). Türkiye’de psikolojik danışma ve reh-berlik alanının gelişiminde Türk PDR-DER’in rolü. F. Korkut ve R. Özyürek (Ed.), Gelişen psikolojik danışma ve rehberlik: Meslekleşme sürecinde ilerlemeler içinde (s. 21-54). Ankara: Nobel Yayınları.

Yeşilyaprak, B. (2008, Kasım). Meslek danışmanlığında yeni pa-radigmalar. http://www.euroguidance.iskur.gov.tr adresinden 14 Mart 2011 tarihinde edinilmiştir.

Yeşilyaprak, B. (2009). Türkiye’de psikolojik danışma ve reh-berlik alanının geleceği: Yeni açılımlar ve öngörüler. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 42 (1), 193-213.

Yeşilyaprak, B. (2010). Eğitimde rehberlik hizmetleri (19. bs). Ankara: Nobel Yayınevi.

Yeşilyaprak, B., Güngör, A.ve Kurç, G. (1995). Eğitsel ve mesleki rehberlik. Ankara: Varan Matbaası.

Zunker, G. Z. (2006). Career counseling: A holistic approach (7th ed.). Belmont: Brooks/Cole Puplishing.

mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığında paradigma değişimi

Documents