metodologija i tehnologija...

METODOLOGIJA I TEHNOLOGIJA IZRADE NAUČNIH RADOVA

Prof. dr Ţivoslav Adamović

Prof. dr Mladen Ivić

Prof. dr Veljko Vuković

METODOLOGIJA I

TEHNOLOGIJA IZRADE

NAUĈNIH RADOVA

I izdanje

Banja Luka, 2017. godina



Prof. dr Mladen Ivić

Prof. dr Veljko Vuković

METODOLOGIJA I TEHNOLOGIJA

IZRADE NAUĈNIH RADOVA

Recenzenti:

Prof. dr Branko Latinović

Prof. dr Dragan Đuranović

Izdavaĉ:

Univerzitet za poslovni inţenjering i menadţment Banja Luka

Za izdavaĉa:

Prof. dr Ilija Dţombić, direktor

Dizajn korica:

Jelena Mladenović

Lektor:

Dragana Spasojević Dunović

Štampa:

Compex, Banja Luka

Tiraţ:

100 komada

Prvo izdanje

Banja Luka, 2017. godina

ISBN


Objavljivanje ovog univerzitetskog udţbenika za upotrebu

odobrio je Senat PIM univerziteta u Banjoj Luci odlukom

broj S-109/16 od 11.11.2016. godine.

© Zabranjeno fotokopiranje, preštampavanje i drugi oblici umnoţavanja ove

knjige. Sva prava zadrţava izdavaĉ.


“Pod moralnom i krivičnom odgovornošću izjavljujemo da smo mi autori ovog

rada te smo upoznati da smo, ukoliko se utvrdi da je rad plagijat, odgovorni za

štetu pričinjenu Univerzitetu za poslovni inženjering i menadžment, kao i

autoru originalnog rada.”


SADRŢAJ

PREDGOVOR .................................................................................................... 1

1. NAUKOLOGIJA ........................................................................................... 2

1.1. POJMOVNI APARAT NAUKE ................................................................................................. 2 1.2 NAUKA I METODOLOGIJA ................................................................................................... 4 1.3. ZADACI I CILJEVI ISTRAŢIVANJA ........................................................................................ 9 1.4. MODEL ISTRAŢIVANJA ..................................................................................................... 11 1.5. NARUĈIVANJE ISTRAŢIVANJA .......................................................................................... 14 1.6. INTELEKTUALNO MAJSTORSTVO ...................................................................................... 14 1.7. GRADACIJA NIVOA NAUĈNOG SAZNANJA – FAZE STICANJA NAUĈNOG ZNANJA ................ 17

1.7.1. Nivoi naučnog saznanja .......................................................................................... 17 1.7.2. Naučna deskripcija .................................................................................................. 18 1.7.3. Naučna klasifikacija i tipologizacija ....................................................................... 19 1.7.4. Naučno otkriće ........................................................................................................ 20 1.7.5. Naučno objašnjenje (eksplanacija) ......................................................................... 23 1.7.6. Naučno predviĎanje ................................................................................................ 24

1.8. TEORIJA I HIPOTEZE ......................................................................................................... 25 1.8.1. Vrste naučnih teorija ............................................................................................... 25 1.8.2. Osnovanost hipoteza ............................................................................................... 27

1.9. VRSTE NAUĈNIH ZAKONA ................................................................................................ 29 1.10. NAUKA I PRAKSA – UBRZANJE RAZVITKA NAUKE ........................................................... 31 1.11. NAUĈNI SISTEMI (UĈENJA, DOKTRINE) ........................................................................... 32 1.12. NAUĈNO-ISTRAŢIVAĈKI RAD ......................................................................................... 32 1.13. ODNOS NAUĈNE METODE I METODOLOGIJE .................................................................... 36

2. METODE ISTRAŢIVANJA - METODOLOGIJA ................................. 37

2.1. OPŠTE NAPOMENE ............................................................................................................ 37 2.2. POSEBNE NAUĈNE METODE I POSTUPCI ............................................................................ 41

2.2.1. Analitičko – sintetička metoda ................................................................................ 41 2.2.2. Metoda generalizacije i konkretizacije .................................................................... 43 2.2.3. Metoda apstrakcije i specijalizacije ........................................................................ 45 2.2.4. Metoda klasifikacije ................................................................................................ 46 2.2.5. Metoda indukcije i dedukcije ................................................................................... 47 2.2.6. Posebne metode društvenih nauka .......................................................................... 49 2.2.7 Metode dokazivanja i opovrgavanja ........................................................................ 50 2.2.8. Aksiomatska metoda .................................................. Error! Bookmark not defined. 2.2.9. Metoda idealnih tipova ............................................................................................ 51 2.2.10. Istorijska metoda ................................................................................................... 51

2.3. OPŠTE NAUĈNE METODE .................................................................................................. 51


2.3.1. Metoda modelovanja ............................................................................................... 51 2.3.2. Matematička metoda ............................................................................................... 86 2.3.3. Statistička metoda ................................................................................................... 86 2.3.4. Analitičko - deduktivna metoda ............................................................................... 89 2.3.5. Metoda crne kutije ................................................................................................... 89 2.3.6. Komparativna metoda ............................................................................................. 94 2.3.7. Kibernetička metoda ............................................................................................... 95 2.3.8. Empirijska metoda................................................................................................... 96

2.4. TEHNIKE I POSTUPCI – POJEDINAĈNE ILI TEHNIĈKE METODE ............................................ 97 2.4.1. Naučno posmatranje ............................................................................................... 97 2.4.2. Naučni eksperiment ................................................................................................. 98 2.4.3. Naučno ispitivanje ................................................................................................. 104 2.4.4. Informatička metoda ............................................................................................. 108 2.4.5. Metoda analize sadržaja ....................................................................................... 110 2.4.6. Metoda studije slučaja .......................................................................................... 111

2.5. METODE I TEHNIKE ZA PROJEKTOVANJE I UPRAVLJANJE ................................................ 111 2.5.1. Fta, fmea i fmeca metode ...................................................................................... 112 2.5.2. Dijagram toka ....................................................................................................... 113 2.5.3. PoreĎenje osobina ................................................................................................. 114 2.5.4. Dijagram sličnosti i dijagram stabla ..................................................................... 114 2.5.5. SPC metode ........................................................................................................... 115 2.5.6. Taguchi metoda ..................................................................................................... 115 2.5.7. Dijagram rasipanja ............................................................................................... 117 2.5.8. Metode QFD i AZG (Analize zahtjeva i grešaka) .................................................. 118 2.5.9. Sakupljanje ideja ................................................................................................... 119 2.5.10.Ishikawa dijagram ................................................................................................ 120 2.5.11.Analiza upotrebnih vrijednosti sistema ................................................................ 122 2.5.12.Analiza stabla odlučivanja ................................................................................... 125 2.5.13.Analiza polja uticaja ............................................................................................ 127 2.5.14.PARETO ili ABC dijagram................................................................................... 127 2.5.15.SWOT analiza ....................................................................................................... 129 2.5.16.Metode planiranja ................................................................................................ 130 2.5.17.Delfi metoda ......................................................................................................... 132

3. STRUKTURA ISTRAŢIVAĈKOG PROJEKTA .................................. 133

3.1. SISTEMSKI PRISTUP ........................................................................................................ 133 3.2. NASLOV PROJEKTA ........................................................................................................ 134 3.3. UVODNI DIO ................................................................................................................... 135 3.4. ĈINIOCI METODOLOŠKOG KONCEPTA ............................................................................. 135

3.4.1. Problem istraživanja ............................................................................................. 136 3.4.2. Predmet istraživanja ............................................................................................. 137 3.4.3. Cilj istraživanja ..................................................................................................... 138


3.4.4. Hipoteze u istraživanju .......................................................................................... 139 3.4.5. Način istraživanja ................................................................................................. 144 3.4.6. Naučna i društvena opravdanost istraživanja ....................................................... 145

3.5. ANALIZA PODATAKA I ZAKLJUĈIVANJE .......................................................................... 146 3.6. PREZENTOVANJE REZULTATA ISTRAŢIVANJA ................................................................. 147 3.7. REZIME .......................................................................................................................... 148 3.8. ZAKLJUĈCI ..................................................................................................................... 148 3.9. BIBLIOGRAFIJA .............................................................................................................. 149 3.10. PRILOZI ........................................................................................................................ 149 3.11. UPRAVLJANJE PROJEKTIMA U PREDUZEĆU ................................................................... 149

4. UĈENJE O ISTINAMA I POGREŠKAMA ........................................... 174

4.1. PROBLEM ISTINE ............................................................................................................ 174 4.2. PROBLEM POGREŠAKA ................................................................................................... 175

5. STUDIJA INFORMACIJA I KOMUNIKACIJA ................................. 179

5.1. RASPOLOŢIVE INFORMACIJE........................................................................................... 179 5.2. KOMUNIKACIJE .............................................................................................................. 180

6. ISTRAŢIVANJE I TEHNIĈKI RAZVOJ ............................................. 182

6.1. FAZE RAZVOJA ............................................................................................................... 182 6.2. INTEGRACIJA .................................................................................................................. 184 6.3. KADROVI – INTELEKTUALNI KAPITAL ............................................................................ 184 6.4. KOMUNIKACIONI SISTEMI U PROCESU ODLUĈIVANJA ..................................................... 185

7. STRUKTURA ZAVRŠNIH RADOVA -TEHNOLOGIJA ................... 190

7.1. STRUKTURA RADA (DIPLOMSKOG RADA, SPECIJALISTIĈKOG RADA,

MAGISTARSKE TEZE I DOKTORSKE DISERTACIJE) ............................................................ 190 7.2. TEHNOLOGIJA ................................................................................................................ 198

8. UPUTSTVO ZA PRIJAVU MAGISTARSKIH TEZA I

DOKTORSKIH DISERTACIJA ............................................................. 204

8.1. UPUTSTVO ZA PRIJAVU MAGISTARSKE TEZE .................................................................. 204 8.1.1. Lični podaci kandidata za izradu magistarske teze ............................................... 206 8.1.2. Saglasnost mentora ............................................................................................... 207 8.1.3. Uputstvo za pisanje izvještaja o podobnosti teme za izradu magistarske teze ...... 208 8.1.4. Uputstvo za pisanje izvještaja o ocjeni magistarske teze ...................................... 209

8.2. UPUTSTVO ZA PRIJAVU DOKTORSKE DISERTACIJE .......................................................... 211 8.2.1. Lični podaci kandidata za izradu .......................................................................... 213 8.2.2. Saglasnost mentora ............................................................................................... 214 8.2.3. Uputstvo za pisanje izvještaja o podobnosti teme za izradu .................................. 215


8.2.4. Uputstvo za pisanje izvještaja o ocjeni doktorske disertacije................................ 217

9. VRIJEDNOSTI INDIKATORA NAUĈNE KOMPETENTNOSTI ..... 219

9.1. SPISAK NAUĈNIH RADOVA ............................................................................................. 219 9.2. KLASIFIKACIJA RADOVA ................................................................................................ 221

10. RECENZIJA RADOVA .......................................................................... 226

LITERATURA ............................................................................................... 228

IZVODI IZ RECENZIJA .............................................................................. 230


1

PREDGOVOR

Studenti i radnici koji žele da se bave naučno-istraživačkim radom, osim

metodologije, treba da poznaju osnovna pravila i principe izrade naučnog

djela. Autori su u dugogodišnjem radu sa studentima primijetili da se prave

stalne greške u izradi diplomskih, magistarskih i doktorskih radova. Zato se

došlo do ideje da se kroz ovu knjigu definišu osnovne metode istraživanja,

struktura i način pisanja radova na svim ciklusima i nivoima studija. Knjiga

može da koristi istraživačima u institutima, privredi i drugim sektorima, kao i

rukovodiocima raznih organizacija i preduzeća.

Autori su zahvalni na svim dobronamjernim i korisnim kritikama,

sugestijama i komentarima.

Autori


2

1. NAUKOLOGIJA

1.1. Pojmovni aparat nauke

Nauka poĉinje sa problemima i završava se sa problemima. Ona nije

filozofski neutralna, jer poĉiva na izvjesnim filozofskim pretpostavkama, bila ih

ona svjesna ili ne.

Strukturu nauke ĉine: jezik nauke, pojmovni aparat nauke, nauĉni

zakoni, nauĉne teorije, nauĉni sistemi (uĉenja, doktrine).

Poznata je ĉinjenica da je u nauci najskuplji ĉovjek, a najvrijednija

misao. Bez pravih nauĉnih radnika u istraţivanju ne mogu se razriješiti osnovni

društveni problemi niti se moţe uticati na savremene tokove. Ovo znaĉi da se u

nauci moraju poštovati odreĊena «pravila igre», a samim tim i odgovarajući

odnos prema nauci, mora postojati odreĊeni aparat nauke.

Svaku nauĉnu disciplinu ĉini jedinstvo saznanja o predmetu, odnosno

odreĊenom dijelu objektivne stvarnosti i metoda istraţivanja datog predmeta.

Aparat nauke ĉine:

- pojmovi (misao o nekom predmetu objektivne stvarnosti; plod iskustava

i logiĉkog mišljenja kojim se uoĉavaju bitna obiljeţja u odnosu stvarnog

ili zamišljenog predmeta sa drugim predmetima);

- termin, odnosno rijeĉ ili simbol, predstavlja govorni izraz pojma

(pojam i rijeĉ se ipak razlikuju, jer je termin akustiĉna ili vizuelna

predstava, dok je pojam misao);

- iskaz je svaki sklop rijeĉi i simbola kojim se saopštava neka misao;

- stav je naziv za svaki smisaoni iskaz pretpostavljene saznajne

vrijednosti, odnosno istinitosti ili laţnosti;

- sud predstavlja iskaz, odnosno stav, odreĊenog predmetnog smisla i

odreĊene saznajne vrijednosti;

- zakljuĉak je rezultat najsnaţnijeg i najvišeg oblika logiĉnog mišljenja;

- kategorije su najopštiji pojmovi kojima se oznaĉavaju pojedinaĉni

predmeti i objektivna stvarnost u cjelini;


3

- aksiomi saĉinjavaju pojmovne stavove izvornog karaktera, oĉigledne

istine koje u nauci ĉesto imaju ulogu polazne osnove;

- postulati predstavljaju pojmovne sudove koji se u nauci tretiraju kao

sadrţajno i logiĉki istiniti i ako se, poput aksioma, njihova istinitost ne

dokazuje;

- hipoteze su nauĉni stavovi sloţene prirode koji se izvode na osnovu

nekih jednostavnijih stavova.

Zadatak nauke sastoji se u tome da odgovori na pitanje ili niz pitanja u

vezi sa predmetom koga istraţuje [25]:

- da prikupi što više podataka o predmetu koji posmatra;

- što taĉniji opis (ako opis nije veran ĉinjenicama, onda sve kasnije faze u

nauĉnom istraţivanju mogu biti upropaštene);

- klasifikovanje ĉinjenica, odnosno podataka, i to uvijek s obzirom na

neko merilo;

- definisanje osnovnih pojmova, teorijskih i opisnih (operacionalnih);

- objašnjenje pojave (svodi se uglavnom na otkrivanje njenog uzroka

nastanka, njene strukture, funkcije, forme, itd.);

- predviĊanje;

- kontrola.

Nauku ĉovjek mora da voli iskreno, ako je spreman da je ĉesto kritikuje.

Ona ĉesto poĉinje sa mnogo problema, a završava se sa još više problema.

Ljudi ĉesto grade na temeljima koji su vidljivi, nauka gradi na

nevidljivim. Nauka poĉinje na pretpostavci ili naĉelu o razlici izmeĊu pojave i

suštine: pojavno nije suštinsko, suštinsko nije pojavno [25].


4

1.2 Nauka i metodologija

Nauka, pored logiĉkih principa, ukljuĉuje i pravila koja se

podrazumijevaju pod metodologijom istraţivanja. Tako, nauka ujedinjuje

teoriju i praksu i jedinstvo teorije i metode, stvarajući puteve za dolazak do

nauĉnih saznanja. Nauka je pozvana da obezbijedi rastuće materijalne i

duhovne potrebe ĉovjeka. Ona stavlja ĉovjeka u prvi plan, polazi od ĉovjeka i

vraća se ĉovjeku.

Analiza svake nauke pokazuje da je nauka sistem uĉenja, teorija,

teorema, principa i osnovnih pojmova u odreĊenoj oblasti predmeta ili pojava

koji se istraţuju odreĊenim nauĉnim metodama, a oslanjaju se na izvjesne,

praksom utvrĊene, ĉinjenice.

U osnovi svake nauke krije se izvjestan broj osnovnih pojmova koji su

toj nauci nedefinisani i neprotumaĉeni. Recimo, u kvantnoj fizici osnovni

pojmovi su “kvantum dejstva”, “mikro ĉestica” itd.

Drugi osnovni faktor svake nauke jeste odreĊeni broj osnovnih stavova

koje shvatamo bilo kao principe bilo kao aksiome [26].

Iz osnovnih pojmova principa i aksioma izvode se teoreme. Teoreme su

sloţeniji stavovi koji se mogu izvesti iz osnovnih stavova.

Nauka je disciplina koja ne miruje, neprekidno se u njoj dešavaju

promjene: otkrivaju se nove materije, novi objekti, nove osobine postojećih

materija, novi zakoni, ali nije tako rijetko da neki zakoni koji su bili u primjeni

decenijama ne vaţe ili samo djelimiĉno vaţe. Svaka nauka nosi u sebi dio

filozofije.

A. Ajnštajn oznaĉava nauku “kao neprekidni viševijekovni rad da se

pomoću odreĊenog sistema misaono poveţu uoĉene pojave realnog svijeta”.

Od znaĉaja za nauku i nauĉne pojmove našeg sveta je znanje kako se uĉi

i kojim se uĉi, koje se moţe izraziti iskazima. Uz pomoć jezika subjektivno

znanje se moţe uĉiniti eksplicitnim, moţe se ispitati i revidirati. Jezik je u biti

intersubjektivan, što znaĉi da razni ljudi jednog jeziĉkog podruĉja priznaju

jeziĉko izraţavanje sa istim znaĉenjem. [19]

Statiĉko stanje nauke karakterišu:


5

- sistem akumuliranog znanja i iskustva prethodnih generacija;

- provjerljivost ĉinjenica;

- mogućnost reprodukcije ĉinjenica.

Dinamiĉko stanje nauke karakterišu:

- nauka kao dinamiĉki sistem (razvojnost, vijek ţivota odreĊenog

sistema znanja i drugo);

- istraţivanje kao aktivnost ljudskog duha na unapreĊenju nauke;

- nauĉno saznanje kao rezultat ili proizvod istraţivanja.

Pod naukom se podrazumijeva skup metodski steĉenih, sistemski

sreĊenih saznanja u nekom istorijskom trenutku iz nekog podruĉja ili aspekta

stvarnosti, sa ciljem da se stvaralaĉki objasne pojave iz tog podruĉja, predvide

njihove promjene u budućnosti ili da se stvore uslovi u kojima se djelovanjem

na prouĉavane pojave mogu ostvariti odreĊeni fenomeni.


6

Osnovna polazišta i karakteristike nauke i nauĉnih disciplina prikazane su na

slici 1.1.

Slika 1.1. Osnovna polazišta nauke i naučnih disciplina

N A U K A

1. Polazišta

2. Karakteristike

- objektivnost - pouzdanost - preciznost - racionalnost

- društveni karakter - jedinstvo teorije i prakse - diferencijacija i integracija - dinamički karakter - sličnost u razvojnim fazama - teţnja ka formalizaciji


7

U daljem tekstu daje se šema objašnjenja šest nauĉnih glavnih grupa

(slika 1.2.), odnosno kraći opis tehniĉkih nauka.

Slika 1.2. Glavne naučne grupe

Tehnika je umijeće znanja koje je upravljeno na stvaranje i proizvodnju,

ali nije puko nauĉena nego predstavlja ogled u osnovu, u zašto i kako. Po

Aristotelu, tehnika se nalazi izmeĊu iskustvenog znanja i empirija i osnovnog

znanja, odnosno nauke koja nije potkrijepljena iskustvom, epistem.

Savremeno shvatanje tehnike sadrţi duplo znaĉenje izmeĊu teoretske

nauke i prakse. Tehnika se oznaĉava kao primijenjena prirodna nauka. S jedne

N A U Ĉ N E G R U P E

1. Formalne nauke

2. Prirodne nauke

3. Socijalne nauke

4. Duhovne nauke

5. Informatiĉke nauke

6. Tehniĉke nauke

- matematika - mat. logika

- teoretska kibernetika

- sociologija

- antropologija

- objasniti

- razumjeti


8

strane je savremena tehnika nauĉna, a s druge strane nauka sve više postaje

tehniĉkom. Nauĉni eksperimenti postali su sveobuhvatni tehniĉki projekti.

Da bi se neka misao uvrstila u nauku kao saznajni sistem, ona mora da

zadovolji odreĊena merila (norme ili kriterijume). Ima veoma razliĉitih misli, a

koja će biti prihvaćena kao nauĉna misao, a koja odbaĉena kao netaĉna, to sve

zavisi od merila istine u nauci [25].

Mjerila nauke jasno govore šta nauka jeste i u isto vrijeme šta ona nije.

Postoji teţnja da se nauĉnim saznanjima smatraju samo ona saznanja

koja se zasnivaju na preciznim mjerenjima, valja drţati hipotetiĉkim. Mjerljivo

je stvarno, a šta nije mjerljivo, nije stvarno. Iracionalno je ono što se ne moţe

mjeriti.

Galilej je govorio: “Mjeri ono što se moţe mjeriti i uĉini mjerljivim ono

što se ne moţe mjeriti”.

Metodologija, kao dio logike, ima svoj predmet, a to je metod nauĉnog

saznanja, tj. put dolaska do tog saznanja. Ona treba da otkrije, opiše i objasni

metode nauĉnog saznanja. Metodološka saznanja se razvijaju na osnovu

metodoloških iskustava sprovedenih istraţivanja. [3,4]

Metodologiju (kao nauku o metodi) ĉine sljedeći dijelovi:

- logiĉki dio (bavi se logiĉkim pravilima, kriterijumima, kategorijama,

normama i dr.);

- epistimološki dio (ĉinioci nauĉne discipline i odgovarajući

instrumenti);

- nauĉno-strategijski dio (potrebe, mogućnosti i problemi nauĉnog

razvoja).

Metod je naĉin istraţivanja koji se moţe primjenjivati u nekoj nauci. On

moţe biti samo zamišljen, projektovan, a ne realizovan. Obiĉno se shvata kao

naĉin na koji se u nauci dolazi do saznanja o predmetu koji on prouĉava.

Nauĉni metod je primjena teorije (principa, norme, pravila) i raznih

praktiĉnih postupaka u nauĉno-istraţivaĉkom radu da bi se otkrila i izloţila

odreĊena istina o nekom predmetu istraţivanja.


9

Metodiĉka nauka o metodama nastave uopšte i pojedinih nastavnih

predmeta (specijalna metodika) se bavi zadacima, sadrţajima, oblicima i

nastavnim metodama pojedinih predmeta nastave. Metodiĉar je istraţivaĉ u

svom radu koji se strogo pridrţava odreĊenih nastavnih ili nauĉnih metoda.

1.3. Zadaci i ciljevi istraţivanja

Ljudsko društvo neprekidno diferencira postojeće i formira nove oblasti.

Istraţivanje predstavlja jednu od egzistencijalnih oblasti ljudske

djelatnosti. Ono se mora postaviti kao integralni dio ţivota i rada, a potom da se

definišu funkcije, da se trasiraju pojave i evaluacija istraţivanja i stvaralaštva.

Rezultati nauke treba da budu dostupni svim ljudima. Naravno da to nije

uvijek sluĉaj, jer postoje i zloupotrebe nauĉnih rezultata.

Istraţivanja moraju, prije svega, preko svojih rezultata da postanu

saveznik ljudskog društva i ĉovjeka samog u postizanju najvaţnijih ljudskih

ţeljenih ciljeva. Ona treba da se raĊaju iz ljudskih problema za boljim,

zdravijim i srećnijim ţivotom na planeti. Za sprovoĊenje istraţivanja treba da

postoji i ljudska sklonost da probleme rješava. Istraţivanje nije nikad završeno,

to je traţenje istine, što je podstrek koji ĉini ĉovjeka jedinstvenim.

Znaĉi, zadaci istraţivanja su mnogostruki i sloţeni, jer treba, pored

svega, da koriste i širinu ljudskog iskustva, a da im ciljevi budu usmjereni ka

blagostanju ĉovjeka. Naravno, ostvarenje ţelja pojedinaca podrazumijeva da te

ţelje nisu u suprotnosti sa ţeljama drugih.

Progres je takoĊe cilj istraţivanja i manifestuje se ĉovjekovim

nastojanjima da više razumije, da više zna, da bude osloboĊen teškog posla, da

poveća zadovoljstva i drugo.

Osnovna uloga istraţivanja je:

- verifikacija postojećih istraţivanja,

- proširivanje postojećih istraţivanja,

- postavljanje novih nauĉnih zakona, teorija, hipoteza...


10

Potpuna (integralna) istraţivanja su ona koja treba ĉesto primjenjivati,

jer ona u punom smislu tog pojma imaju njegovu logiĉku, epistimološku i

tehniĉku dimenziju.

Podjela istraţivanja na vrste je razliĉita. Zato se dolazi do razliĉitih

stanovišta. To nije pogrešno, ali uslovljava nesporazume u praksi istraţivanja.

Prema cilju i ulozi, istraţivanja mogu biti:

1. ona koja provjeravaju (verifikatorna),

2. ona koja otkrivaju (heuristiĉka),

3. ona koja otkrivaju i provjeravaju (mješovita).

Pored ovoga, istraţivanja mogu biti teorijska (sadrţaj im je teorijske

prirode) i empirijska (rešavaju konkretne probleme i doprinose saznajnoj moći

nauke). Sa stanovišta funkcije istraţivanje moţe biti fundamentalno i

primenjeno (operativno). Kada se govori o razlikama izmeĊu fundamentalnih i

primenjenih (aplikativnih) istraţivanja, mi ne mislimo da jedna izlazi iz domena

vrednosti za ĉoveka, odnosno iz domena praktiĉne primene, dok je druga u

neposrednoj vezi sa njim i njegovim praktiĉnim potrebama. [20]

Fundamentalno istraţivanje predstavlja teorijski ili eksperimentalni rad

sa kojim se povećava opšti fond konaĉnog znanja i koja, po pravilu, nemaju

neposrednu praktiĉnu vrednost. Pojavljuje se u obliku usmerenih i neusmerenih

(slobodnih) istraţivanja. [22]

Primjenjeno ili aplikativno istraţivanje je teorijski ili eksperimentalni

nauĉni rad koji donosi nova saznanja, usmjerena na rješavanje nekog praktiĉnog

problema. Preduzima se radi sagledavanja mogućnosti za primjenu rezultata

fundamentalnih istraţivanja ili utvrĊivanja novih metoda za ostvarenje

postavljenog cilja.

Razvojno istraţivanje je u suštini struĉno istraţivanje, jer, na osnovu

fundamentalnih i primenjenih istraţivanja, odnosno praktiĉnih iskustava,


11

organizuje se eksperimentalni rad, usmeren na usavršavanje proizvodnog

procesa. Reĉ je o poboljšanju tehnološkog postupka (unapreĊenje postojeće i

uvoĊenje nove organizacije rada, izrada novih materijala, izrada prototipova i

pilot radova...) [22].

Ĉovjekov ţivot zavisi od intenziteta i kvaliteta oblika rada i ţivota u

društvu. Njemu je neophodno da zadovolji svoje fiziĉke potrebe, da ispolji

svoje intelektualne, emotivno - voljne i kreativne sposobnosti u društvu. Zato je

potrebno smišljeno sreĊivanje obaveza na radnom mjestu i usklaĊivanje odnosa

sa faktorima ţivotne sredine i proizvodne okoline (slika 1.3.).

Slika 1.3. Usaglašavanje odnosa čovjeka sa faktorima sredine i

proizvodne okoline

1.4. Model istraţivanja

Istraţivanje kao funkcionalni model (postupak istraţivanja) moţe imati

više faza. Jedan od modela koji se najĉešće sreće u praksi dat je na slici 1.4.

Detaljni opis biće dat u poglavlju „Upravljanje projektima u preduzeću“.

Istraţivanje kao usmereni proces ljuskog duha na otkrivanju novih

saznanja, ĉinjenica i odnosa meĊu pojavama, karakterišu svojstva [20]:

ERGOLOGIJA uslovi vrste

namjena proces

organizacija i dr.

ERGONOMIJA sposobnosti

interes stav

iskustvo zalaganje

i dr.

RAD ĈOVJEK

operacije

informacije


12

- jedinstvenost i neponovljivost (ukoliko rezultati istraţivanja koji

predstavljaju nauku nisu pravovremeno objavljeni gube

jedinstvenost i neponovljivost), i

- neizvesnost (ponavljanje istraţivanja sa istim predmetom

istraţivanja povećava verovatnoću uspešnog ishoda).

Veliki broj autora u zemlji i svijetu razvija posebne modele

istraţivanja, prilagoĊene posebnim oblastima u obrazovanju, privredi,

poljoprivredi, zdravstvu, avioindustriji i dr.

Autori ove knjige su model na slici 1.4. najĉešće koristili u razvoju

funkcija proizvodnje, odrţavanja, marketinga, finansija u našim

privrednim preduzećima.


13

Slika 1.4. Model istraživanja

1. Identifikacija pojave ili problema istraživanja; cilj projekta

2. Projektovanje istraživanja i priprema upravljanja projektom

3. Formiranje istraživaĉkog tima

4. Terminsko planiranje i resursi

5. Procjena i budžetiranje troškova

6. Datoteka

7. Obrada podataka

8. Kontrola projekta

9. Okonĉanje projekta

10. Kriterijumi uspjeha projekta

11. Iznošenje rezultata projekta

12. Predaja projekta i uvoĊenje u praksu

MODEL ISTRAŽIVANJA


14

1.5. Naruĉivanje istraţivanja

U većini sluĉajeva istraţivanje zapoĉinje njegovim naruĉivanjem, a to

naruĉivanje polazi od pretpostavki da su prisutni odreĊeni problemi, sredstva i

ţelje da se problemi riješe.

Zadatak se prenosi na istraţivaĉku instituciju ili na istraţivaĉa u pravcu

realizacije istraţivanja. Naruĉilac treba da definiše šta hoće i šta moţe, a

ponekada moţe da predloţi i predvidi put, naĉin i radnje kojima će se doći do

rješavanja problema istraţivanja (da predloţi projektovanje istraţivanja).

Naravno, prilikom projektovanja istraţivanja istraţivaĉi nailaze na više

problema koje treba da razriješe, a to su: materijalni problemi, društveni

problemi (poteškoće koje pred projektanta stavljaju kulturna, politiĉka i druga

socijalna obiljeţja pojedinca ili grupe na kojima se vrši prikupljanje podataka),

saznajni problemi (postojeći nauĉni fond) i psihološki problemi (podaci se

prikupljaju od ispitanika pa je potrebno uspostaviti mentalne komunikacije).

Proces ugovaranja sa stanovišta naruĉioca, obuhvata:

- donošenje odluka o realizaciji projekta i obezbjeĊenje finansijskih

sredstava,

- ugovaranje izrade projektne dokumentacije,

- pripremu za ugovaranje izvoĊenja i odreĊivanje vrste ugovora,

- raspisivanje konkursa za izvoĊenje,

- ocjenu ponuda i izbor izvoĊaĉa,

- pregovori u vezi ugovora,

- potpisivanje ugovora,

- praćenje ugovora i ugovorenih obaveza tokom izvoĊenja.

1.6. Intelektualno majstorstvo

Bavljenje nauĉno–istraţivaĉkim radom predstavlja “intelektualno

majstorstvo”, pri ĉemu, prema Rajt Milsu, svi istraţivaĉi (i nauĉnici) ne treba

svoj rad da odvajaju od svoga ţivota. To znaĉi da treba koristiti svoj sopstveni


15

rad da bi se kroz njega obogatio sopstveni ţivot, a ţivot treba koristiti da bi se

obogatio sopstveni rad. Istraţivaĉ treba da ima i kreativnost, odnosno

sposobnost intrapsihiĉkih procesa, kao stil ţivota. Treba da posjeduje

originalnost i adaptivnost problemima (produkti mišljenja treba da budu novi i

vrijedni za mislioce i za društvo).

Prilikom razvoja kreativnog procesa treba prvo poći od kreativnog ĉina,

odnosno od uviĊanja problema. Nakon toga, treba dozvoliti da prikupljene

informacije “sazru”. Zatim slijedi osvjetljenje problema (nekada do srećne

ideje), a na kraju do verifikacije (provjere) kreativnog rada.

Neki svjetski sociolozi imaju obiĉaj da kaţu: “Uspješan je ĉovek koji

vidi ĉašu vode do pola punu, a neuspješan ĉovek je onaj koji je vidi do pola

praznu”. Treba se osloboditi straha negativne energije jer je strah jaĉi od

potrebe da se neki problemi prevaziĊu, vrsta mehanizma odbrane.

Da bismo nauĉili da se borimo sa strahom od neuspjeha, vaţno je da

sebi, pored ostalog, postavimo i pitanje: Plašim li se da neću uspjeti?

Vaţan segment uspeha je i liĉna komunikacija [4].

Maštanje o istraţivanju moţe biti san na javi i da ponekada posluţi kao

kljuĉ za našu pojedinaĉnu dušu. Ona potiĉu iz naše kreativnosti - mašte, i

povezuju naše svjesne i nesvjesne svijetove.

Po definiciji, maštarije nisu “stvarne”, ali put mašte jeste pokušaj da se

razumije meĊuigra stvarnog i izmišljenog, svjesnog i podsvjesnog. Put ka istini

moţe da leţi izmeĊu ravni mašte i stvarnosti.

Ovaj naš svijet vremena i prostora – koji nazivamo stvarnost - je veo

privida koji skriva izvor vanvremenske, vanprostorne stvarnosti. Sve sloţene

stvari su kao san, maštarija, mjehur i kao sjenka, kao kap rose i munja, i stoga

ih treba uvaţavati. Kada ne znaš ništa o protivniku, ali znaš sebe, izgledi da

pobijediš ili izgubiš su u ravnoteţi.

Jedan student poslediplomac, koji se “zagrejao” da uradi magistarsku

tezu “što pre”, obiĉno postavlja pitanje: “Ako vredno radim, koliko će mi biti

potrebno vremena da završim magistarsku tezu?” Mentor mu obiĉno odgovara:

“Dve do tri godine”. “Ako radim napornije”, ponovo pita student: “Koliko će

mi onda biti potrebno vremena?” Mentor mu odgovara: “Pet do šest godina”.


16

“Zašto sad to”, pita student? Mentor mu odgovara: “U tom sluĉaju biće

potrebno da sa mnom radiš ĉetiri do pet godina svakodnevno, neko ko se toliko

ţuri da doĊe do rezultata retko radi i uĉi brzo” [3,4].

Intelektualne sposobnosti istraţivaĉa ĉine:

- originalnost (otkrivanje novih, nepoznatih ĉinjenica);

- sposobnost u pogledu paţnje i pamćenja (koncentracija i sposobnost

pamćenja);

- fleksibilnost (elastiĉnost stvaralaĉkog mišljenja);

- sposobnost u pogledu povezivanja ideja (imaginacija);

- sposobnost u pogledu rasuĊivanja (moć poimanja, analiza i sinteza,

indukcija i dedukcija);

- individualne osobine uma (samostalnost, brzina mišljenja);

- fluentnost (pokretanje novih ideja);

- tolerancija (odnos prema neodreĊenosti, pri prouĉavanju odreĊenih

problema);

- iskustvo (integrativna mogućnost sa neposrednim fenomenom

prouĉavanja);

- fantazija (imagitativna nadgradnja odreĊene kreacije konkretnog

problema ili situacije);

- motivisanost, karakteristike osobine liĉnosti (kompenzacione

komponente stvaralaĉkog mišljenja u istraţivanju);

- razmišljanje problema (sposobnost da se uoĉeno stanje prikljuĉi

osnovnoj ideji, da otkrivenu pojavu dovede do kraja);

- kreativna generalizacija (psihološki mehanizam istraţivanja);

- metodološka kultura (nivo osposobljenosti liĉnosti da prouĉava

probleme istraţivanja; posjedovanje metodološkog obrazovanja,

shvatanje pojma, procjenjivanje uslova metodologije i stvaranja,

realizacija i elaboracija istraţivanja, metodološka transformacija,

objektivno ukljuĉivanje liĉnosti u istraţivanje, objedinjavanje

induktivnog i deduktivnog puta, korelacija kvantitativnih i

kvalitativnih efekata, povezivanje teorije i prakse).


17

1.7. Gradacija nivoa nauĉnog saznanja – faze sticanja nauĉnog

znanja

1.7.1. Nivoi naučnog saznanja

Svako istraţivanje treba da bude jedan kompleksan sistem mentalnih

aktivnosti koje imaju svoju logiĉku, saznajnu i tehniĉku dimenziju i kao takvo,

istraţivanje moţe imati razliĉit nivo nauĉnog saznanja.

Nivoi nauĉnog saznanja imaju svoju gradaciju (slika 1.5.), pri ĉemu je

najniţi nivo nauĉna deskripcija, a najviši nivo je nauĉno predviĊanje (nauĉna

prognoza). Ovo su, u stvari, faze sticanja nauĉnog saznanja.

Slika 1.5. Gradacija nivoa naučnog saznanja – faze sticanja naučnog znanja

Nauĉno saznanje, kao rezultat ili proizvod istraţivanja, karakterišu

sljedeća svojstva:

- to je istina o realnom svijetu (nauĉno saznanje se ne moţe

posmatrati kao stvarnost “s one strane iskustva”);

- nauĉno saznanje karakteriše originalnost;

Nauĉna deskripcija

Nauĉna klasifikacija i

tipologizacija

Nauĉno otkriće

Nauĉno predviĊanje

Nauĉno objašnjenje

Niv

oi

nauĉnog s

aznanja


18

- to je rezultat polaza od poznatih istina (ĉinjenica, stavova, principa i

zakona) koje ih dopunjuje, ili taĉnije, suštinski odreĊuje, ili neke od

njih ĉini neodrţivim;

- ono nastaje kao rezultat istraţivanja koje pretpostavlja primjenu

odgovarajuće nauĉne metode;

- ono ima snagu dokaza;

- njega karakteriše sposobnost predviĊanja odreĊenih pojava, zatim

osobina samopotvrĊivanja i samopovezivanja.

Metodološko - logiĉke greške saznanja relevantnih podataka su veoma

brojne. Mi ćemo navesti:

neodreĊenost (neodreĊenost u tumaĉenju stanja);

jednostavnost (rezultat djelimiĉnog posmatranja i objašnjenja

predmeta);

formalizam (oblik saznanja se odvaja od logiĉkog sadrţaja predmeta

saznanja);

nedosljednost (mijenjaju se stavovi bez logiĉke osnove);

dogmatizam (kruta nefleksibilna primjena metoda, oblika i eventualnih

tehnika saznanja).

1.7.2. Naučna deskripcija

Nauĉna deskripcija (ili nauĉno opisivanje) je najniţi nivo nauĉnog

saznanja – jer obuhvata opisivanje pojava, ĉinilaca i njihovih svojstava, njihove

strukture, funkcionalnih veza i odnosa. To je opisivanje pojava i stanja na

osnovu posmatranja. Za uspješnu primjenu deskripcije neophodno je poznavati

uslove primjene, teme istraţivanja i postupak primjene.

Deskripcija treba dati predstavu na osnovu koje se mogu napraviti

odreĊeni sudovi, zakljuĉci, zakoni i teorije. Zato poseban znaĉaj ima deskripcija

koja na sintetizovan naĉin povezuje pojedinaĉna zapisniĉka ili razna iskustvena

fakta.


19

Karakteristike predmeta istraţivanja koji se slikaju deskripcijom

predstavljaju uglavnom neke iskustvene osobine koje se mogu opaziti ili

provjeriti na neki posredan naĉin.

Deskripcije mogu biti odreĊene ili neodreĊene. OdreĊenim

deskripcijama opisuju se pojedinaĉni predmeti istraţivanja, a neodreĊenim

klase, radovi itd. [3,4].

Posmatranjem i deskripcijom predmeta nauĉnog istraţivanja ciljevi

postaju jasniji, pa stoga posmatranje i deskripcija predstavljaju prve korake ka

nauĉnom objašnjenju pojedinih dijelova i cjeline objektivne stvarnosti.

Evolucionistiĉkim ili genetiĉkim metodom nastoji se shvatiti kakav je

taj predmet od svog postanka do danas.

Nauĉna deskripcija mora udovoljiti odreĊenim uslovima. To su:

- valjanost,

- objektivnost,

- potpunost,

- sistematiĉnost i

- preciznost.

1.7.3. Naučna klasifikacija i tipologizacija

Nauĉno saznanje je nezamislivo bez klasifikacije, isto kao što je „zdrav i

prav ĉovjek“ nezamisliv bez hoda. Klasifikacija je starija od same nauke, jer je

jezik, koji je stariji od nauka, pun klasifikacija. Inaĉe, klasifikacija je

razvrstavanje predmeta i grupe prema sliĉnosti u nekim drugim zajedniĉkim

osobinama. Te zajedniĉke osobine koje se uzimaju za polaznu osnovu

grupisanja zovu se kriterijumi klasifikacije [22].

Nauĉna klasifikacija se odreĊuje predmetom istraţivanja i osobinama

predmeta. Pojave i njihova svojstva se mogu svrstati u odreĊene kategorije,

klase i tipove (prema kriterijumu sliĉnosti ili na drugi naĉin).

Klasifikacija je dvostruki spoznajni proces. Ona podrazumijeva

unutrašnju klasifikaciju samih pojava ili njihovih svojstava. Ali, ona


20

istovremeno podrazumijeva i odreĊivanje mjesta odreĊene vrste istraţivanih

pojava u okviru drugih pojava ili neke više klasifikacije [7].

1.7.4. Naučno otkriće

Nauĉno otkriće je svako novo saznanje u oblasti nauke, ĉije su bitne

karakteristike:

- saznanje izvjesnih, ranije nepoznatih, predmeta ili nepoznatih

njihovih odredaba, tj. otkriće kvaliteta, kvantiteta, relacija, naĉina

nastanka, geneze i razvitka pojava jedne nauĉne oblasti;

- saznanje se postiţe nauĉnim metodama i nauĉnim sredstvima.

Predmeti nauĉnih otkrića su:

- ĉinjenice (mogu biti otkrivene i nezavisno od do tada poznatih

zakona);

- nauĉni zakoni, teorije i uĉenja (otkriće zakona uvijek se zasniva na

otkriću ĉinjenica, a obrnuto nije sluĉaj).

Otkrića su pretpostavke za pronalaske, a pronalasci su pretpostavke za

otkrića.

Nauĉno otkriće predstavlja odreĊene nauke dobijene primjenom

odgovarajućih nauĉnih metoda.

Nauĉnim otkrićem se, na osnovu dostignutog stepena nauĉnog saznanja

i poznatih nauĉnih metoda, dolazi do neĉeg novog, dotad nepoznatog.

S obzirom na naprijed reĉeno postoje sljedeće vrste nauĉnih otkrića:

- ĉinjeniĉka,

- zakonska,

- ĉinjeniĉko – zakonska.


21

S obzirom na metodu razlikuju se:

- sluĉajna otkrića,

- planska otkrića,

- sluĉajno – planska otkrića (sloţena otkrića).

S obzirom na vrstu i broj saznajnih ĉinilaca razlikuju se:

- prosta otkrića,

- sloţena otkrića,

- površinska otkrića,

- duboka otkrića.

Ĉesto se pri analizi nauĉnih otkrića koristi Arhimedova spirala otkrića

(slika 1.6.).

Nauĉno otkriće moţe se sastojati u zapaţanju ili uoĉavanju nekog

nepoznatog predmeta, ĉinjenice ili vrste ĉinjenice. U tom smislu se govori o

otkriću novih planeta, zvijezda, o otkriću novog hemijskog elementa, nove

ţivotinjske vrste, nove tehnologije odrţavanja mašina itd.


22

Slika 1.6. Arhimedova spirala otkrića

Primjer razvojnog puta nauĉne metode u obliku Arhimedove spirale

jasno pokazuje da svaki ciklus nauĉnog metoda polazi od ĉinjenica i završava

se sa ĉinjenicama (Salmon, C. „The Principles and Practice of Cultural

Research“, London,1964).

1.Ĉinjenice

2.Naslućivanje

3.Indukcija

4.Dedukcija

5.Radna

hipoteza

6.Djelimiĉna verifikacija eksperimentom i

zapažanjem

7.Nova hipoteza

8.Dedukcija

9.Verifikacija

10.Nova hipoteza ili modifikacija starih

hipoteza

11.Dedukcija

12.Verifikacija

teorija

Prihvaćen princip ili

zakon


23

1.7.5. Naučno objašnjenje (eksplanacija)

Objašnjenja su strukturalni i funkcionalni sistemi elemenata povezani

odreĊenim svojstvima ili uticajima (prema kvalitetima, relacijama, vezama i

drugim svojstvima). Pojave i njihova svojstva koje su otkrivene povezuju se u

objašnjenja ili teorije [3,4].

Pod objašnjenjem se razumije, uopšte uzevši, odgovor na pitanje

“zašto”, tako da se nauĉno objašnjenje identifikuje sa otkrićem uzroka pojava

koje su predmet nauĉnog istraţivanja. Na ovaj naĉin se nauĉno objašnjenje

razlikuje i odvaja od nauĉnog posmatranja i opisivanja predmeta saznanja za

koje metode se smatra da daju odgovor samo na pitanje: “Kakvo je nešto?” To

znaĉi da pod nauĉnim objašnjenjem treba razumjeti svaki oblik i vrstu nauĉnog

saznanja kojim se neki predmet ili pojava saznaje u onome šta je, kakav je i koji

je to predmet.

Po svome logiĉkom sadrţaju nauĉno objašnjenje se sastoji:

- u shvatanju pojedinaĉnog na osnovu pojedinaĉnog,

- u shvatanju pojedinaĉnog i posebnog na osnovu opšteg,

- u shvatanju opšteg na osnovu pojedinaĉnog, odnosno posebnog.

U svakom nauĉnom objašnjenju mora postojati:

- nešto što se objašnjava, tj. predmet objašnjavanja, i

- nešto ĉime se objašnjava taj predmet ili pojava, tj. oruĊe i sredstvo

pomoću koga se vrši objašnjenje.

Ono što treba objasniti naziva se “explanandum”, a ono pomoću ĉega,

ĉime ili na osnovu ĉega se objašnjava “explanandum”, naziva se “explicans” u

teoriji znaĉenja [26].

S obzirom na prirodu veze izmeĊu predmeta iskaza “explananduma” i

predmeta “explicansa”, razlikuju se:

- funkcionalna nauĉna objašnjenja ĉiju predmetnu vezu ĉine bilo koje

proste implikacione i funkcionalne zavisnosti,


24

- kauzalna, uzroĉna objašnjenja ĉiji je predmet uzroĉna veza izmeĊu

pojava, procesa ili dogaĊaja,

- motivaciona objašnjenja su dešavanja i djelatnosti u oblasti bioloških i

društvenih nauka.

Analizom navedenih vrsta nauĉnog objašnjenja moţe se ustanoviti da se

te vrste ne mogu oštro razdvojiti, jer su one meĊusobno ĉesto povezane.

1.7.6. Naučno predviĎanje

Nauĉno predviĊanje (nauĉna prognoza) je predviĊanje otkrića

nepoznatog što postoji i predviĊanje budućih dogaĊaja prirodnih, društvenih ili

saznajnih. Najprostiji oblik nauĉnog predviĊanja je onaj u kome se na osnovu

znanja pojedinaĉne ĉinjenice predviĊa pojedinaĉna ĉinjenica [3,4].

Opšti oblik nauĉnog otkrića deduktivnog tipa ima oblik dedukcije s tim

što je stav – zakljuĉak ove dedukcije hipoteza o predmetu nauĉnog predviĊanja.

Oblik induktivno - nauĉnog predviĊanja smatra se kao glavni oblik

saznanja budućih dogaĊaja, a otuda i kao osnovni oblik nauĉnog predviĊanja.

Induktivno predviĊanje moţe biti [26]:

- ono u kome se na osnovu izvjesnog broja sluĉajeva (m) jednog

dešavanja ili konstatacije jedne osobine (a) kod (n) ĉlanova klase

(A) zakljuĉuje da osobina (a) ima i (n +1) ĉlan;

- ono u kome se na osnovu izvjesnog većeg broja (n) poznatog

dešavanja ili konstatacije jedne osobine kod (n) predmeta ili pojave

jedne klase (A) zakljuĉuje da će isto biti sluĉaj i kod narednih (n, q,

r, s …) pojava;

- ona indukcija u kojoj se iz izvjesnog većeg broja (n) dešavanja ili

utvrĊenih ĉinjenica ili osobina odreĊene grupe predmeta (A)

zakljuĉuje da će isto biti sluĉaj i kod svih ostalih pojava te grupe ili

klase predmeta (A).


25

Pri obiĉnom deduktivnom nauĉnom predviĊanju, šire i dublje

posmatranje otkriva da se u osnovi dedukcije krije induktivni metodski

postupak, tako da je cijela metoda u stvari induktivno – deduktivna.

Kao poseban oblik treba pomenuti dijalektiĉko – deduktivno

predviĊanje ĉiju suštinu ĉini rješenje ili prevazilaţenje protivrjeĉnosti izmeĊu

nekog ranijeg saznanja, konkretno nekog zakona, i novootkrivenih ĉinjenica.

Ova protivrjeĉnost se rješava hipotezom o neotkrivenim ĉinjenicama.

Na kraju, moţemo reći da je dimenzija predviĊanja jedna od najvaţnijih

uloga nauĉne teorije, ne samo iz teorijskih nego i iz praktiĉnih razloga. U stvari,

glavni zadatak svake nauĉne teorije je:

- da što svestranije i što taĉnije opiše svoj predmet, odnosno pojave

koje istraţuje;

- da svoj predmet što temeljnije objasni,

- da što taĉnije predvidi pojavu, promjenu i razvitak pojava koje

istraţuje.

Nauĉno predviĊanje, sasvim sigurno, je najviši mogući nivo saznanja,

odnosno krajni cilj koji istraţivaĉ ima pred sobom.

Najjednostavniji oblik nauĉnog predviĊanja smatra se predviĊanje jedne

pojedinaĉne ĉinjenice, na osnovu neke druge pojedinaĉne ĉinjenice, na primjer,

predviĊanje cijene robe na osnovu ponude i traţnje na trţištu.

1.8. Teorija i hipoteze

1.8.1. Vrste naučnih teorija

Teorija je uĉenje stvoreno od saznanja, dok je nauka uĉenje stvoreno od

dokazanih zakona.

Sistem više pojmova i teorema u odreĊenoj vrsti predmeta ili pojava

jeste TEORIJA. Svaka teorija je sistem osnovnih, opštih kao i posebnih


26

pojmova o odreĊenoj vrsti predmeta. Teorije ĉesto sadrţe i pojedine hipotetiĉke

pojmove i principe. Više razvijenih nauĉnih teorija o jedinstvenom predmetu ili

oblasti ĉini nauĉno uĉenje.

U strogo nauĉnom, logiĉnom i metodološkom smislu rijeĉi, teorija

(gledanje, razmišljanje, posmatranje, rasprava, uopšteno iskustvo) predstavlja

odreĊenu cjelinu nauĉnog znanja, sastavljenu od pojmova, hipoteza i zakona, ali

koja se razlikuje od svojih sastavnih dijelova.

Teorija je odrţiva ako iz nje slijede potvrdljive hipoteze, a teorija nije

odrţiva, bar u datom obliku, ako iz nje slijede nepotvrdljive hipoteze.

Klasifikaciju nauĉnih teorija moţemo izvršiti na sljedeći naĉin:

- prema predmetnoj oblasti (biološke, ekonomske, sociološke i dr.);

- prema strukturi teorije (matematika i logika, društvene nauke i dr.);

- prema opštosti teorije (opšte filozofske teorije, talasna teorija

svjetlosti i dr.);

- prema strogosti teorije, odnosno prema nauĉnoj fundiranosti (stroge,

deduktivne, manje stroge i druge).

Saznajna moć jedne teorije je veća ako se tom teorijom moţe objasniti

više osobina jedne vrste pojava ili ako se više i raznovrsnijih hipoteza izvedenih

iz teorije potvrĊuje, nego što je to sluĉaj kod neke druge teorije [26].

Plodnost nauĉne teorije se odreĊuje brojem i epistemološkom

vrijednošću odrţivih hipoteza koje su izvodljive iz date teorije.

Nauĉno saznanje, kao skup utvrĊenih nauĉnih ĉinjenica, pojmova,

zakona i teorija, nije utvrĊeno jednom za svagda već je podvrgnuto stalnom

preispitivanju i kritiĉkoj analizi.

Osnovne funkcije teorije u nauĉnom istraţivanju su:

- orijentacija (teorija je vodiĉ u istraţivanju);


27

- povezivanje pojedinaĉnih empirijskih generalizacija ili zakona u

logiĉki neprotivreĉen sistem;

- objašnjenja empirijskih generalizacija ili zakona;

- provjeravanje empirijskih generalizacija ili zakona;

- predviĊanje pojava i zakona;

- inspiracija (podsticaj za istraţivaĉa);

- jasne definicije osnovnih pojmova, teorijskih i operacionih.

1.8.2. Osnovanost hipoteza

Potreba za nauĉnom hipotezom osjeća se tek onda kada se pojavi neki

problem: hipoteze se naĊu kao odgovori na neki praktiĉni ili teorijski problem.

Hipoteza je srce nauĉnog istraţivanja oko kojih se sve vrti. Svi podaci

prikupljaju se u svrhu njenog provjeravanja. Osnovna uloga hipoteze u

nauĉnom istraţivanju jeste u stvaranju takvih veza izmeĊu pojmova koji se

mogu provjeriti u iskustvu kao veza izmeĊu pojmova.

Gete je govorio: „Hipoteze su skele koje se podiţu prije zgrade i ruše

kada je zgrada dovršena. One su radniku neophodne, samo neka skele ne smatra

zgradom“.

Provjeravanje hipoteze je središnji i bitni problem cijele metodologije.

Put od nagaĊanja do provjera hipoteze obiĉno ide preko eksperimenta. Baš ova

mogućnost provjeravanja omogućava da se nauĉni iskaz (hipoteze) mogu jasno

razlikovati od svih drugih vrsta iskaza.

Poimanje hipoteze je prva metodološka obaveza istraţivaĉa pri radnom

hipoteziranju rješenja postavljenog pitanja.

Hipoteze predstavljaju teorijske dopune izvjesnih praznina u poznavanju

odreĊene pojave ili ĉitave oblasti pojava ĉije samo izvjesne dijelove ili

momente poznajemo. Ona je stav moguće vjerovatnoće ili istinitosti. To je

nauĉno predviĊanje postojanja neke zakonitosti koje treba potvrditi ili odbaciti

poslije sumiranja rezultata istraţivanja.

S obzirom na moguću saznajnu vrijednost stava hipoteza moţe biti

“opovrgnuta”, “neodrţiva” ili “odrţiva”. Osnovana je ona hipoteza koja

omogućava predviĊanje pojava, jer je to moguće jedino onda ako je hipoteza


28

ma na koji naĉin u skladu sa stvarnošću, ona koja objašnjava ranije

neobjašnjene pojave ili ona koja ih bolje objašnjava od ranijeg uĉenja.

Funkcija hipoteze je da usmjeri naše istraţivanje pravilnosti meĊu

ĉinjenicama. Sugestije koje su formulisane hipotezama mogu biti rješenje

problema.

Na osnovu naprijed reĉenog moţe se dati jedna od definicija hipoteze.

To je misaona pretpostavka u obliku pojmova i stavova o mogućim ĉinjenicama

budućeg saznanja još neotkrivenog ili djelimiĉno otkrivenog.

Ovdje će ukratko biti rijeĉi samo o nekim vrstama hipoteza (opštim,

posebnim, radnim, nultim i ad hoc – hipotezama).

Sve filozofske i teorijske pretpostavke mogu se smatrati hipotezama: to

su opšte za razliku od posebnih hipoteza [25].

Aksiomi formalne teorije su hipoteze u logiĉkom smislu rijeĉi, dok su

aksiomi stvarne nauke hipoteze ne samo u logiĉkom nego i u epistemološkom i

metodološkom smislu.

Ponekad hipotezu ne moţemo da oblikujemo na precizan naĉin, već je

uzimamo kao vodiĉ u istraţivanju, ostavljajući tako otvorenom priliku da se

hipoteza u toku istraţivanja taĉnije odredi ili da se ĉak napusti i potpuno zameni

[25]. Takvu vrstu hipoteze nazivamo radnom.

Nulta hipoteza je, u stvari, hipoteza izraţena na negativan naĉin. PoĊe se

od toga da izmeĊu dviju ili više pojava ili njihovih obiljeţja ne postoji znaĉajan

odnos ili neka razlika, pa se zatim ispituje da li je to taĉno.

Ad hoc – hipoteza je obiĉno radna i privremena pretpostavka koja se

stvara u toku istraţivanja radi objašnjenja i razumevanja nekog neoĉekivanog

sluĉaja koji se ne moţe objasniti i razumeti opštom i posebnom hipotezom [25].


29

1.9. Vrste nauĉnih zakona

Zakonima se nazivaju unutrašnje veze zavisnosti i meĊusobne

uslovljenosti, koje objektivno i nuţno, nezavisno od volje ljudi, odreĊuju

suštinu pojava i procesa u prirodi i društvu.

Nauĉni zakon je potvrĊen hipotetiĉki opšti stav koji se odnosi na klasu

pojava. NepotvrĊeni osnovni nauĉni stav jednog logiĉkog ili posebno nauĉnog

sistema jeste princip.

Nauĉni zakon je opšti, stalan, nuţan i suštinski odnos izmeĊu pojava.

Ovaj odnos izraţava se kao odnos pojava u nauĉnom zakonu.

Objektivna osnova zakona, tj. objektivna suštinska relacija samo se

otkriva, a ne donosi, jer ona postoji objektivno i nezavisno od subjektivno

misaonog procesa saznanja zakona [26].

Nauĉni zakon predstavlja znanje opštih i bitnih svojstava neke vrste

pojave. On igra veliku ulogu u nauĉnom objašnjenju pojava, jer nauĉno

objasniti neku pojavu znaĉi tu pojavu saznati na osnovu nauĉnog zakona, a

zatim nauĉne teorije i hipoteze.

Nauĉni zakoni igraju veliku ulogu u otkriću ne samo ĉinjenica, odnosno

nepoznatih stvari i pojava nego i u otkriću samih nauĉnih teorija i nauĉnih

zakona, a igraju osnovnu ulogu u primijenjenim saznanjima, tj. u praktiĉnim

ljudskim djelatnostima, u tehnici, u ekonomiji i sl.

Klasifikacija nauĉnih zakona se moţe vršiti na više naĉina. Ovdje ćemo

pomenuti sljedeću podjelu:

1. S obzirom na predmet:

a. zakon veze (zakon kauzaliteta),

b. strukturni zakoni (izraţavaju strukturu pojedinih vrsta

predmeta, tj. tijela, jedinjenja, procesa itd.),

c. zakoni skupa (to su odredbe bilo meĊusobnih odnosa

skupova bilo odnosa ĉlanova mnoţina ili skupova),

d. statistiĉki zakoni (utvrĊuju se indukcijom i raĉunom

vjerovatnoće),

e. mješoviti zakoni (strukturno – funkcionalni, strukturno –

statistiĉki i drugi).


30

2. Po funkciji:

a. deskriptivni (prosto se konstatuje izvjestan suštinski odnos i

meĊuzavisnost bilo predmeta ili pojava bilo njihovih

osobina),

b. eksplikativni (kauzalni i drugi zakoni koji objašnjavaju same

pojave u njihovom nastanku, mijenjanju i razvitku).

3. Po vaţenju:

a. stroge (recimo, kauzalni zakoni; pr a2+b

2=c

2 ),

b. više ili manje vjerovatne (recimo statistiĉki zakoni).

4. Po opštosti vaţenja:

a. univerzalni (vaţe za cjelokupnu stvarnost i za sve nauke),

b. opšti zakoni pojedinih nauka ili skupa nauka (to su aksiome

tih nauka),

c. posebni zakoni pojedinih nauka (tiĉu se suštinskih odredaba

samo izvjesnih vrsta predmeta ili pojava koje istraţuje jedna

posebna nauka).

Zakon ekonomije koji utvrĊuje vezu izmeĊu ponude na trţištu i cijena,

ili inflacije i pune zaposlenosti, vaţi u uslovima slobodne trţišne privrede, ma

gdje ona funkcionisala.

Zakon biologije koji kaţe da se „hromozomi sami udvostruĉavaju“

izraţava opšti, stalan, nuţan i suštinski odnos izmeĊu hromozoma i naĉina

njihovog razmnoţavanja.

Zakon politiĉke nauke: „iskušenje da se moć zloupotrebi raste sa

koliĉinom zadobijene moći: zato oni najmoćniji uvek posrnu kao ljudi pod

njenim tekstom“. Ovaj zakon vaţi u svim klasnim društvima [25].

Zakon psihologije: “Ljudi obiĉno vide ono što ţele da vide, ĉuju ono što

ţele da ĉuju”. Tu postoji odnos izmeĊu percepcije i motivacije, dakle dvije

psihološke pojave, koji se izraţava kao odnos izmeĊu dva pojma psihologije.


31

1.10. Nauka i praksa – ubrzanje razvitka nauke

Informacije iz potencijala akumuliranog znanja struje prema praksi. S

druge strane, praktiĉne potrebe društva zahtijevaju od nauke rješenja odreĊenih

problema koji se povratnom spregom saopštavaju nauci.

Tako dolazi do razvoja nauke preko primenjenog istraţivanja ĉiji se rezultati

neposredno koriste za unapreĊenje prakse [20].

Primjenjeno istraţivanje i razvoj predstavljaju osnovnu karakteristiku za

prijem informacija i osnovni uslov za mogućnost korišćenja informacija.

Za istraţivanje je potrebno imati ideju. Nadahnuće gotovo nikad ne kuca

na vrata onoga koji ne radi. Neprekidna aktivnost duha, koju karakteriše

saznanje i uoĉavanje problema, uz prisustvo intuicije najbolja su garancija da će

do ideje doći [3,4].

Istraţivaĉi danas istiĉu da se porast nauĉnog znanja odvija u saglasnosti

sa zakonom eksponencijalnog rasta. Tako je formulisan matematiĉki opis sve

brţeg tempa razvitka nauke kao opšte zakonitosti njenog kretanja. Taj opis se

zasniva na diferencijalnoj jednaĉini

Rndt

dN

pri ĉemu je:

dt

dN - brzina razvoja nauke u posmatranom vremenskom isjeĉku,

R - masa dobijenih rezultata,

n - koeficijent proporcionalnosti karakteristiĉan za nauku u

analiziranim istorijskim uslovima.


32

1.11. Nauĉni sistemi (uĉenja, doktrine)

Sistematizacija znanja, kao jedan od osnovnih zahtjeva nauĉnosti, ne

završava se obrazovanjem nauĉnih teorija. Sljedeća karika u lancu nauĉnog

znanja je nauĉni sistem, nauĉno uĉenje ili doktrina.

Nauĉni sistem je cjelina sastavljena od više teorija, spojena prema

odreĊenim principima, rijeĉima, po srodnosti pojava kojima se bave ili prema

ĉovjekovim odnosima.

Nauka se danas razvija na dva paralelna kolosjeka, diferencijacije i

integracije, znaĉi stvaraju se stalno novi relativno zatvoreni i novi relativno

otvoreni nauĉni sistemi.

Izraz istraživanje u etimološkom smislu rijeĉi znaĉi traganje za novim

ĉinjenicama, metodama, prouĉavanjima (...) radi sticanja i otkrivanja novih

znanja, teorija, zakona, zakonitosti. Nauĉno istraţivanje je specifiĉna

intelektualna djelatnost kojoj je svrha otkrivanje i dokazivanje nauĉnih istina

pomoću nauĉnih metoda.

1.12. Nauĉno-istraţivaĉki rad

1. Šta je nauĉno-istraţivaĉki rad?

Nauĉno – istraţivaĉki rad je sistematska stvaralaĉka aktivnost kojom se,

primjenom nauĉnih metoda, stiĉu nove nauĉne spoznaje, odnosno stvaralaĉki

koristi postojeće znanje za nove primjere [7]. Njegov rezultat je, po pravilu,

neka istina koja je ograniĉena, nepotpuna, nedovršena i relativna, a to sve znaĉi

da je podloţna zastarijevanju i promjenama.

Ovaj rad se moţe vrednovati po kriterijumima:

– nauĉne valorizacije,

– ekonomske valorizacije,

– društvene valorizacije rezultata istraţivanja.


33

Najbolja svojstva nauĉno-istraţivaĉkog rada su:

– originalnost,

– ĉinjenice i ideje,

– korišćenje metoda nauĉnog istraţivanja.

2. Fundamentalna istraţivanja

Njihov prvenstveni zadatak nije praktiĉna primjena novih znanja nego,

naprotiv, otkrivanje odreĊenih procesa, uzroĉno-posljediĉnih veza i zakonitosti

u prirodi i društvu radi povećanja ljudskog znanja i stvaranja spoznajnih

pretpostavki za druga, buduća istraţivanja.

3. Primjenjena istraţivanja

Cilj primjenjenog istraţivanja je, kao i kod fundamentalnih, uvećanje

koliĉine znanja o prirodi i društvu. Ali, to nije i jedini cilj. Cilj primjenjenih

istraţivanja je i rješavanje nekog praktiĉnog zadatka, a to drugim rijeĉima znaĉi

postizanje znanja koja će biti ili koja mogu biti brzo i neposredno praktiĉno

primjenjena [7]. Ovo znaĉi da je i predmet istraţivanja unaprijed strogo odreĊen

i istraţivaĉ nema slobode u izboru predmeta.

4. Razvojna istraţivanja

Ova istraţivanja predstavljaju zadnju fazu procesa istraţivanja, fazu

koja se temelji na fundamentalnim i primjenjenim istraţivanjima i u koje se

razvijaju i testiraju novi ili poboljšavaju stari postupci.

5. Empirijska istraţivanja

U empirijskim istraţivanjima se ne primjenjuju nauĉne metode, jer se

sudovi donose na osnovu iskustava.

Empirijski ima znaĉenje: iskustven. Iskustvo je znanje steĉeno praksom,

poznavanje stvari, pojava, vještina, umješnosti, ono je nauĉeno ţivotnom

praksom, to je znanje steĉeno ljudskim radom.


34

6. Aplikativna (primjenjena) istraţivanja

Aplikativno istraţivanje je teorijski ili eksperimentalni rad koji se

preduzima radi sticanja novih znanja, ali koje je, pre svega, usmereno na

rešavanje nekog praktiĉnog zadatka, odnosno ostvarivanje nekog praktiĉnog

cilja [28].

7. Razvojna istraţivanja

Struĉno ili razvojno istraţivanje, odnosno eksperimentalni razvoj, je rad

zasnovan na znanjima steĉenim temeljnim i primjenjenim istraţivanjima,

odnosno praktiĉnom iskustvu, koje je, prije svega, usmjereno na uvoĊenje

novih ili znatno poboljšanje postojećih postupaka, proizvoda i usluga, odnosno

na poboljšanje postojeće ili uvoĊenje nove organizacije.

8. Istraţivanje prošlosti

Istraţivanje prošlosti je istraţivanje koje je usmjereno na protekla

razdoblja, na protekle dogaĊaje, na protekle pojave, ono je retrospektivno.

9. Istraţivanje sadašnjosti

Istraţivanje sadašnjosti je fundamentalno, aplikativno i razvojno

istraţivanje koje istraţuje predmete, pojave, dogaĊaje...

10. Istraţivanje budućnosti

Istraţivanje budućnosti je prognostiĉko ili futurološko i istraţuje

predmete, pojave, dogaĊaje odnose u budućnosti.

11. Povremena istraţivanja.

Povremena istraţivanja (diskontinentalna, ad hoc) obavljaju se

povremeno, samo u posebnim sluĉajevima u trenutku ili „odmah“ nakon

nastanka odreĊenih problema. Ova istraţivanja se ne planiraju, ali kada postanu


35

potreba, ona zahtijevaju kvalitetne istraţivaĉe i neophodnu istraţivaĉku

infrastrukturu.

12. Kvalitativna istraţivanja

Kvalitativno istraţivanje je takvo istraţivanje koje se odnosi na

prouĉavanje, ispitivanje, odreĊivanje (...) svojstava, osobitosti, vrijednosti,

obiljeţja (...) nekih pojava, predmeta, odnosa (...). Ona pokušavaju da daju

odgovore: Kakvo je nešto? Kakav je neko? Zašto? Kuda? Ĉime? Gdje? (...). U

ovu grupu istraţivanja mogu se svrstati motivacijska istraţivanja i tehnološka

istraţivanja. Predmeti motivacionih istraţivanja su: motivi, ţelje, pobude,

stavovi, namjere, interesi, uvjerenja (...), a obiĉno se istraţuju posebnim

nauĉnim metodama.

13. Kvantitativno istraţivanje

Kvantitativno istraţivanje je takvo istraţivanje koje se odnosi na

prouĉavanje, ispitivanje, odreĊivanje (...) koliĉina, vrijednosti, veliĉina nekih

pojava, predmeta, odnosa (...). ona treba da daju odgovor na pitanja: koliko?

Kombinuju se sa kvalitativnim istraţivanjem s kojim se prepliću i

nadopunjavaju jer su i rezultati takvih istraţivanja kompatibilni i

komplementarni.

14. Disciplinarno istraţivanje

Disciplinarno istraţivanje se odnosi na odreĊenu nauĉnu disciplinu, u

zavisnosti da li se radi na makro ili mikro nivou (na polju ekonomije npr. grana

meĊunarodne ekonomije).

15. Institucijsko istraţivanje

Institucijska istraţivanja obavljaju ovlašćene i za to registrovane

institucije, ustanove i organizacije.


36

1.13. Odnos nauĉne metode i metodologije

Već smo spomenuli da metoda oznaĉava planski postupak ispitivanja i

istraţivanje neke pojave, odnosno naĉin rada za ostvarivanje nekog cilja na

nauĉnom ili praktiĉnom podruĉju.

Metodologija je grana logike, nauka o metodama nauĉnog istraţivanja,

kao logiĉka disciplina ona izuĉava metode, razvija njihova logiĉka naĉela, ali i

nastoji da sistematizuje i ocijeni istraţivaĉko iskustvo jedne nauke itd. [7].

Bez metode se u nauci ne moţe napraviti niti jedan korak, ali istinski

korak u nauci upravo je onaj kada se napusti stara i otkrije nova metoda

mišljenja i istraţivanja. Ako nemamo metode za objašnjavanje sloţenih slojeva

stvarnosti, mi ih moramo pretpostaviti, ostaviti otvorenu mogućnost da se te

metode jednog dana otkriju, makar one i ne bile nauĉne metode, ili išle mimo ili

ĉak protiv njih [25].


37

2. METODE ISTRAŢIVANJA - METODOLOGIJA

2.1. Opšte napomene

Metoda istraţivanja je put kako doći do nauĉnog saznanja, odnosno

predmet nauke metodologije. Ovdje će biti korišćena sistematizacija (putevi

pristupa nauĉnom saznanju) profesora Bogdana Šešića [26], pri ĉemu se nauĉne

metode klasifikuju prema nivoima opštosti, od posebnih nauĉnih metoda do

standardnih metoda istraţivanja (slika 2.1. i slika 2.2.).

Slika 2.1. Podjela naučnih metoda

Autori Koen i Najgel istiĉu tri najĉešće korišćene nenauĉne metode:

- metoda upornog ponavljanja stavova ili metoda istrajnosti, (navika

ili inercija podrţava stav, vjerovanje u neku tvrdnju);

- metoda pozivanja na autoritet;

- metoda intuicije (mi treba da utvrdimo naša vjerovanja pozivanjem

na stavove koji su “oĉigledno istiniti” i u koje, prema tome, nema

mjesta sumnji).

1. Opisne (deskriptivne)

2. Analitiĉke (klasiĉne)

3. Sintetiĉke (sistemske)

NAUĈNE METODE


38

Sve tri ove metode nisu nauĉne metode jer one ne otkrivaju i ne

provjeravaju svoje rezultate.

Ispravnost naših stavova moţe da bude dovedena u pitanje ako se u

datom momentu velika većina izjasni suprotno našim stavovima. Veći dio

našeg znanja steĉeno je vjerovanjem u autoritete (vjerovanje uĉitelju, direktoru,

itd.). Vjerovanje nije nauĉni iskaz.

Pojam intuicije se ne iskljuĉuje u procesu istraţivanja i razvoja. On se

ĉesto koristi da oznaĉi naslućivanje rješenja ili iznenadne “iskre”, koje su

najĉešće rezultat dugotrajnog i usmjerenog misaonog istraţivanja.

Struktura nauĉne metode, u većini sluĉajeva, ima nekoliko faza:

- uoĉavanje problema,

- postavljanje hipoteze,

- provjeravanje hipoteze – verifikacija,

- praktiĉna primjena rješenja.

Osnovne karakteristike nauĉne metode su (kako je ranije reĉeno):

objektivnost, pouzdanost, preciznost, sistematiĉnost i opštost.

Metodologija obezbjeĊuje istraţivanje ponašanja (kretanja) sistema pod

dejstvom djelovanja razliĉitih spoljnih i unutrašnjih ĉinilaca i programiranje

neophodnih mjera za promjenu realnog sistema. Ona treba da zadovolji sljedeće

zahtjeve:

- da uzme u obzir prirodne i osobine realnog svijeta koji utiĉe na

ponašanje sistema;

- da omogući laboratorijsko istraţivanje uticaja većeg broja

postavljenih pretpostavki o sistemu i okruţenju na buduće ponašanje

sistema;

- da omogući laboratorijsko istraţivanje uticaja mogućih

poremećajnih dejstava;

- da obezbijedi dokumentacionu bazu za izbor izmeĊu mogućih

alternativa budućih kretanja (ponašanja);


39

- da omogući programiranje mjera i njihovo obuhvatanje planom

aktivnosti kojima će se obezbijediti afirmisanje odabranih

pretpostavki u budućnosti;

- da obezbijedi kontinuitet planiranja.

Na osnovu reĉenog, metodologija ne otkriva istine, nego pokazuje

puteve koji vode prema istini.


40

1. Analitičko – sintetička metoda 2. Metoda apstrakcije i konkretizacije 3. Metoda generalizacije i specijalizacije 4. Metoda klasifikacije 5. Metoda indukcije i dedukcije 6. Pozivistička metoda 7. Strukturno-funkcionalna metoda 8. Metoda razumijevanja 9. Metoda idealnih tipova 10. Fenomenološka metoda 11. Metoda dokazivanja i opovrgavanja 12. Aksiomatska metoda 13. Istorijska metoda 14. Druge metode

1. Metoda modelovanja 2. Statistička metoda 3. Analitičko – deduktivna metoda 4. Metoda crne kutije 5. Matematička metoda 6. Komparativna metoda 7. Kibernetička metoda 8. Metoda teorije sistema 9. Empirijska metoda

10. Druge metode

1. Naučno posmatranje 2. Naučni eksperiment 3. Naučno ispitivanje 4. Informatička metoda 5. Metoda analize sadrţaja 6. Metoda studije slučaja

7. Druge metode

Slika 2.2. Metode istraživanja

I Posebne nauĉne metode i postupci

II Opšte nauĉne metode

III Metode, tehnike i postupci

M E T O D E I S T R A Ž I V A NJ A


41

2.2. Posebne nauĉne metode i postupci

2.2.1. Analitičko – sintetička metoda

Analiza i sinteza predstavljaju jedinstvenu osnovnu metodu saznanja, tj.

analitiĉko – sintetiĉku metodu.

Analiza je osnovna metoda kojom se predmet istraţivanja razlaţe na

sastavne ĉinioce, opšte rastaĉe na posebne momente i cjelina rastavljena na

svoje dijelove.

Sa aspekta sloţenosti, analiza moţe biti elementarna (traganje za

dijelovima cjelina), kauzalna (rasvjetljavanje uzroĉno-posljediĉnih veza

dijelova) i funkcionalna (sagledavanje funkcija pojedinih dijelova u okviru

odreĊene cjeline).

Prema delu kome je usmerena, analiza se deli na strukturalnu –

utvrĊivanje strukturne celine, genetiĉnu – istraţivanje razvoja predmeta i

komparativnu – razmatranje odnosa pojedinih predmeta istraţivaĉa [3,4].

Prema obuhvatnosti, odnosno predmetu istraţivanja, razlikuju se

mikroekonomska i makroekonomska analiza. Mikroekonomska analiza

predstavlja oblik ekonomske analize koji se primjenjuje u istraţivanju pojava

koje se tiĉu manjih jedinica ekonomskog sistema, kao i njihove meĊuzavisnosti.

Makroekonomska analiza je vrsta ekonomske analize ĉiji predmet prouĉavanja

je ponašanje cjelokupne privrede jedne zemlje i to tako što se mnogobrojne

varijable ekonomskog sistema svode na mali broj globalnih veliĉina, tzv.

makroekonomskih agregata. Najpoznatiji meĊu njima su društveni bruto

proizvod, društveni proizvod, nacionalni dohodak itd.

Sinteza predstavlja sistematiĉan postupak kojim se ĉinioci dobijeni

analizom spajaju u jedinstvenu cjelinu. To je misaoni put napredovanja od

jednostavnog, pa preko sloţenijeg ka najsloţenijem. Sa aspekta formalne

logike, sinteza je metod misaonog sastavljanja oznaka u pojmove, a pojmova u

sudove i zakljuĉke.

Odnosi izmeĊu analize i sinteze su [26]:


42

– objektivno jedinstvo cjeline nekog predmeta i njegovih dijelova

(elemenata) ili odredaba i analiza i sinteza imaju za predmet

istraţivanja prirodne, društvene i druge pojave;

– kao što imaju zajedniĉki predmet istraţivanja tako analiza i sinteza

imaju i zajedniĉki cilj, to je saznanje samih stvari – procesa,

predmeta uopšte kao jedinstava raznovrsnosti, odnosno kao cjeline

dijelova;

– analiza kao proces mišljenja predstavlja kretanje mišljenja od cjeline

ka njenim elementima (dijelovima);

– sinteza kao proces mišljenja predstavlja kretanje mišljenja od

dijelova ka cjelini.

Analiza je poĉetna, a sinteza završna faza ili dio analitiĉko – sintetiĉke

metode saznanja.

Analiza i sinteza su suprotni metodski postupci po kretanju mišljenja u

njima. One su suprotne i po tome što se analizom otkriva raznovrsnost i delovi

predmeta ili pojave, a sintezom jedinstvo i celina predmeta ili pojave [3,4].

Jedinstvo analize i sinteze sastoji se u samoj polarizaciji onih odredaba

u ĉijim suprotnostima se analiza i sinteza kreću, a to su (nema analize bez

sinteze):

- poĉetak – završetak saznajnog procesa,

- dijelovi – cjelina,

- raznovrsnost – jedinstvo.

Analiza i sinteza su suprotni metodski procesi po svom kretanju

mišljenja, ali se kreću u okviru jednog istog odnosa cjelina – dio, samo u

razliĉitim smjerovima. (slika 2.3.)


43

Slika 2.3. Kretanje mišljenja kod analize i sinteze

Analiza i sinteza se meĊusobno uzajamno pretpostavljaju, kao što se

pretpostavljaju dio i cjelina. One ne samo pretpostavljaju da dopunjuju jedna

drugu, već i prelaze jedna u drugu. Najdublju vezu izmeĊu analize i sinteze ĉini

to što se one sadrţe jedna u drugoj.

Na analitiĉko – sintetiĉkoj metodi se zasnivaju i drugi metodski postupci

i metode kao što su generalizacija i specijalizacija, apstrakcija i konkretizacija i

drugo.

Razmišljanje za Ajnštajna je umjetnost slobodnog igranja sa pojmovima

koji se “najvećim dijelom odigravaju pred vama bez simbola ili rijeĉi i odlaze u

podsvijest”.

Intuicija za rešavanje problema zahteva poznavanje opštih principa,

razumevanje konkretnih mehanizama, usmerenu maštu i analizu bitnih

elemenata, veliko i široko iskustvo da bi se, konaĉno, izvršila sinteza [20].

2.2.2. Metoda generalizacije i konkretizacije

Apstrakcija i konkretizacija predstavljaju primjenu analize i sinteze na

saznanje opšteg i posebnog kod raznih predmeta saznanja.

Analiza

Sinteza


44

Apstrakcija je misaoni proces svakog izdvajanja, tj. bilo izdvajanja

opšteg i odbacivanja posebnog, bilo kao misaoni proces izdvajanja posebnog i

individualnog, a odbacivanje opšteg. Apstrakcija nuţno mora imati dvojaki

karakter, jer misaono moţemo odstupati od konkretnog jedinstva opšteg i

posebnog u nekom predmetu u dva pravca: bilo što ćemo apstrahovati opšte, a

apstrahovati od posebnog, bilo što ćemo posebno i individualno, a apstrahovati

od opšteg [26].

Apstrakcija se zasniva na analizi, ali sa druge strane, i svaka analiza, kao

rastavljanje, predstavlja i izdvajanje, apstrakciju delova iz celine predmeta. Ona

se razlikuje od analize time što analiza predstavlja samo razdvajanje jednog ili

razlikovanje razliĉitih ĉinilaca, odnosno svojstava jedinstvene stvari, a

apstrakcija znaĉi i nešto više, izdvajanje pojedinih, odreĊenih, opštih ili

posebnih, bitnih ili nebitnih svojstava [3,4].

Konkretizacija je postupak suprotan apstrakciji; apstrakcija je misaono

udaljavanje od realnog konkretnog, a konkretizacija je pribliţavanje stvarnom,

realnom, konkretnom jedinstvu predmeta.

Moţe se reći da je konkretizacija sinteza apstraktnog opšteg sa

posebnim i individualnim ili apstraktnog posebnog sa opštim.

Apstrakcija i konkretizacija kao metodski postupci imaju svoje posebne

metodske oblike i to dva osnovna oblika: generalizaciju i specijalizaciju.

Generalizacija je sloţena metoda shvatanja opšteg u posebnom i

pojedinaĉnom, preko posebnog i pojedinaĉnog. Ona znaĉi misaoni prelaz od

saznanja pojedinaĉnih i posebnih svojstava odreĊene grupe predmeta ka

njihovim opštim odredbama.

Generalizacija je oblik mišljenja koji se kreće od shvatanja posebnih i

pojedinaĉnih predmeta ka shvatanju jedinstva tih predmeta sadrţanom u jednom

opštem predmetu ili od osnovnih obiljeţja konkretnog predmeta ka opštem

pojmu tog predmeta.


45

2.2.3. Metoda apstrakcije i specijalizacije

Metoda generalizacije je misaoni postupak uopštavanja kojim se od

jednog posebnog pojma dolazi do opštijeg koji je po gradaciji viši od ostalih

pojedinaĉnih, s tim da je verovatnoća dobijenog pojma postojana [28].

Suprotno generalizaciji jeste specijalizacija. Ona znaĉi misaoni prelaz

od saznanja opštih odredaba predmeta (pojmovi, zakoni) ka saznanju njihovih

posebnih i individualnih odredaba (ka posebnim pojmovima i specijalnim

sluĉajevima opšteg zakona).

Ovakvo shvatanje metode specijalizacije je formalno logiĉko

nesadrţajno. Formalno logiĉko shvatanje specijalizacije je jednostrano zato što

specijalizaciju identifikuje sa klasifikacijom pojma, tj. sa podelom višeg

klasnog pojma [3,4].

Specijalizacija se zasniva na analitiĉko – sintetiĉkoj metodi i na

apstraktno – konkretizacionoj metodi. Da bi se specijalizacijom došlo od opšteg

do posebnog, nuţno je izvršiti:

- konkretizaciju tog opšteg u posebno, tj. sintezu;

- apstrakciju posebnog iz opšteg;

- analizu stvarnog opšteg.

Razlikuju se dvije posebne vrste specijalizacije opšteg pojma:

- prosto rašĉlanjivanje ili posebnjavanje opšteg pojma (ukazivanje na

neki pojam ili odredbu koja se sadrţi u nekom opštem pojmu),

- sistemska podjela pojma jeste ona specijalizacija opšteg pojma koja

se vrši po jednom odreĊenom principu, odnosno po jednoj posebnoj

osobini opšteg predmeta, a koja mora biti sistematska i potpuna.

Sve do sada reĉeno upućuje na konstataciju da specijalizacija predstavlja

sloţen dijalektiĉki metod shvatanja posebnog i pojedinaĉnog u neĉemu opštem,

zajedniĉkom. Odnosno, specijalizacija je shvatanje jedinstva opšteg i posebnog


46

(pojedinaĉnog) u konkretnom, a generalizacija je shvatanje jedinstva opšteg i

posebnog (individualnog) u apstraktnom.

2.2.4. Metoda klasifikacije

Metoda klasifikacije je najstarija i najjednostavnija naučna metoda.

Klasifikacijom se rastavlja opšti pojam, a dedukcijom se rastavlja opšti ĉlan.

Osnovni oblici specijalizacije su:

- klasifikacija, i

- dedukcija.

Klasifikacijom se specijalizira opšti pojam, a dedukcijom se u

specijalizaciji specijalizira opšti stav.

Klasifikacija se odlikuje [26]:

- konkretnom i objektivnom predmetnom sistematskom podjelom

nekog opšteg ili sloţenog predmeta, pojave ili njenog pojma,

odnosno oblasti pojava ili pojma ove oblasti;

- sistematskom podjelom pojma ne samo po obimu nego po

konkretnom jedinstvu sadrţaja i obima predmeta odnosno pojma;

- time što ĉlanove klasifikacije shvata kao unutra povezane, a ukoliko

su oni parni kao polarizovane;

- time što shvata prelaz i razvitak pojava i njihovih pojmova jednih iz

drugih.

Uopštavanje i klasifikacije imaju:

- jedinstven predmet (sloţeno jedinstvo opšte – posebnih odredaba

predmeta, odnosno njegovog pojma);

- one imaju i jedinstven cilj (saznanje ne samo opštih odredaba

(generalizacijom), ne samo posebnih odredaba (klasifikacijom) nego


47

saznanje konkretnog jedinstva opštih i posebnih odredaba u

odreĊenom objektu, odnosno u njegovom pojmu;

- pojmovna generalizacija i klasifikacija suprotni su metodski

postupci po kretanju mišljenja (u klasifikaciji pojma i specijalizaciji

stava mišljenje se kreće od opšteg ka posebnim momentima, tj. od

opšteg pojma ili stava ka posebnom pojmu ili stavu) [3,4].

Postoje utvrĊena pravila klasifikacije, i to:

1. Pojam i predmet koji se klasificira mora biti jasno odreĎen;

2. Klasifikacija se mora obaviti na osnovu jedinstvenog načela, a to je

načelo diobe;

3. Klasifikacija mora biti potpuna, odnosna, iscrpna i adekvatna;

4. Najviši pojam klasifikacije, odnosno rod, mora da predstavlja

karakteristiku sadržaja vrste.

2.2.5. Metoda indukcije i dedukcije

Indukcija je put saznanja od primjera ka pravilu, od pojedinaĉnog ka

opštem.

Indukcija predstavlja svaki neanalitiĉki zakljuĉak:

- koji nije logiĉki impondiran svojim premisama,

- koji se odnosi na druge sluĉajeve, odnosno na dio klase, koji nisu

predmet premisa,

- koji ne slijedi analitiĉki iz premisa,

- induktivni zakljuĉak je uvijek samo vjerovatan, a moţe biti i

potpuno pogrešan, ĉak i kada su njegove premise istinite.

U literaturi su poznate induktivne metode Dţon Mil – a:

- metoda slaganja (zajedniĉka okolnost dviju pojava mora da bude

uzrok ili efekat – posljedica tih pojava);


48

- metoda razlike (uzrok ili efekat pojave mora da bude ono što je dato

kada se pojava javlja, a nije dato kada se pojava ne javlja);

- kombinovana metoda slaganja i razlike (predstavlja sluĉajeve koji su

razliĉiti u svakom pogledu izuzev u jednom; metoda razlike,

pretpostavlja sluĉajeve koji su sliĉni u svakom pogledu, izuzev u

jednom);

- metoda ostatka (u svakoj pojavi treba apstrahovati onaj dio za koji

se znaju uzroci uz pretpostavku da je ostatak pojave efekat ostalih

uzoraka);

- metode zajedniĉke promjene (povezanost izmeĊu promjene jednog

faktora i posmatrane pojave).

Dedukcija je postupak jer se njom iz opšteg zakonskog saznanja stiĉu

posebna i pojedinaĉna saznanja.

Ova dva postupka, indukcija i dedukcija, ĉine jedinstvenu induktivno –

deduktivnu metodu saznanja, iako su suprotni i meĊusobno povezani,

polarizovani, osim što su razliĉiti, već su i suprotni kao metodski postupci.

Formalna definicija indukcije odreĊuje indukciju samo sa njene

formalno misaone strane kao izvoĊenje opšteg stava iz više posebnih stavova. S

druge strane, indukcija nije samo oblik mišljenja, već poseban oblik

predmetnog mišljenja i kao metodski postupak saznanja predmeta objektivne

stvarnosti [26].

Potpuna indukcija je ona kojom se saznaje istina o nekom predmetu koji

ima ograniĉen i konaĉan broj osobina ili istina o grupi ili sistemu predmeta koji

se sastoji od konaĉnog broja ĉlanova, koji su svi pojedinaĉno upoznati. Znaĉi,

potpunom indukcijom iz svih konaĉnih saznatih podataka o jednom predmetu

ili konaĉnoj grupi predmeta, dolazi se do nesumnjive objektivne istine.

Dedukcija kao metoda istinitog saznanja je shvatanje posebnog

(predmeta, odredbe) na osnovu opšteg predmeta ili shvatanja izvjesne opšte

osobine predmeta izvoĊenjem posebnog stava iz opšteg stava ili, najzad,

izvoĊenje posebnih stavova uopšte. Ona je dvojaka:


49

- neposredna (iz jednog opšteg stava kao zakljuĉak se izvodi poseban

stav), i

- posredna (poseban ili individualan stav izvodi se iz dva stava ili više

opštih stavova).

Deduktivna metoda ima prednost nad induktivnom jer su deduktivni

zakljuĉci apsolutno pouzdani i nuţni. Ona omogućava strogu sistematiĉnost i

klasifikaciju nauĉnog saznanja. Ali, i to treba reći, dedukcija ne daje nikakvo

novo saznanje, jer ona, u stvari, vrši analitiĉko izvoĊenje jednog stava iz drugog

stava.

Indukcija i dedukcija su povezane meĊusobno kao sinteza i analiza. One

imaju zajedniĉki opšti predmet, a to je saznanje jednog predmeta ili pojave kao

jedinstva opšteg i posebnog. Razlikuju se po tome što je indukcija poĉetni, a

dedukcija završni proces u saznanju, jer saznanje poĉinje pojedinaĉnim i

sluĉajnim saznanjem posebnog, a završava se deduktivnim sistematskim i

nuţnim saznanjem posebnog na osnovu opšteg [3,4].

2.2.6. Posebne metode društvenih nauka

Posebne metode društvenih nauka mogu se svrstati u dvije osnovne

grupe:

- metode ĉije se uporište nalazi u objektivnim ĉiniocima:

pozivistiĉka metoda predstavlja postupak kojim se do

saznanja dolazi na osnovu opisivanja samo onog što je

pozitivno, a to znaĉi da je ĉinjeniĉno i dato iskustvom,

strukturno-funkcionalni;

- metode ĉije je teţište u faktorima subjektivne prirode:

metoda razumijevanja (u otkrivanju suštine društvenih

pojava najprije treba ustanoviti razliku izmeĊu prirodnih


50

i društvenih pojava, odnosno prirodnih i društvenih

nauka);

metoda idealnih tipova (teorijski postupak kojim se

stvaraju misaone konstrukcije odreĊenog sklada i

analitiĉko-otkrivaĉke vrijednosti, ĉiji sadrţaj ĉine

izvjesni elementi društvene stvarnosti);

fenomenološka metoda (sticanje saznanja u objektivnoj

realnosti je rezultat aktivnog procesa u kojem pojedinac

konstruiše tu realnost i daje joj smisao.

2.2.7. Metode dokazivanja i opovrgavanja


51

Dokazivanje je jedna od najvaţnijih metoda u kojoj su inkorporirane:

analiza i sinteza, generalizacija i specifikacija, indukcija i dedukcija, apstrakcija

i konkretizacija..., kao i svi oblici mišljenja: poimanja, zakljuĉivanja.

Dokazivanje je izvoĊenje istinitosti pojedinih stavova na osnovu nauĉnih

ĉinjenica ili na osnovu ranije utvrĊenih istinskih stavova [26].

Suprotan postupak je opovrgavanje kojim se umjesto dokazivanja teze,

ona odbacuje ili pobija. Ono se sastoji u dokazivanju pogrešnosti teze.

2.2.8. Aksiomatska metoda

Aksiomatska metoda se razvila iz klasiĉne metode dedukcije i ona

koristi brojne i raznovrsne postupke formalizacije. Ona polazi od aksioma koji

se shvataju kao osnovne istine. Svrha ove metode je da uĉini korektnost

definicija i dokaza koji iskljuĉivo zavise od njihovih struktura, tj. od njihove

spoljašnje forme. Svi aksiomi imaju tri pravila:

- pravilo konzistentnosti,

- pravilo kompleksnosti,

- pravilo nezavisnosti aksioma.

2.2.9. Metoda idealnih tipova

Sa aspekta savremene teorije modela: idealni tip jeste apstraktni

teorijski model odreĊene vrste društvene pojave, kao na primjer tipa ljudske

zajednice, ili tipa vlasti, ili tipa proizvodnje.

Idealni tipovi su rezultati izolovanja i proglašavanja odreĊenih svojstava

pojava. Oni su teorijsko – konstruktivni pojmovi koji, kao apstrakcije, nemaju

niti mogu imati adekvatne realne korelate u prirodnoj i društvenoj stvarnosti.

Takvi su, na primer, pojmovi: „idealni glas“, „idealan graĊanin“, „idealan

menadţer“ [28].


52

2.2.10. Istorijska metoda

Istorijska metoda je postupak kojim se na osnovu raznovrsnih

dokumenata i dokaznog materijala moţe egzaktno saznati ono što se u prošlosti

dogodilo i, po mogućnosti, kako i zašto se to dogodilo [28].

2.3. Opšte nauĉne metode

2.3.1. Metoda modelovanja

1. Osnovi modelovanja

Modelovanje je misaono teorijska djelatnost izgradnje logiĉkih i

matematiĉkih sistema, kao teorijskih modela odreĊenih objektivnih sistema, ali

i izgradnja ovim teorijskim modelima odgovarajućih praktiĉno – realnih

anologona, tj. realnih modela raznih vrsta (maketa, grafikona, mašina) [26].

To je istraţivaĉka procedura tokom koje se izgraĊuju neki stvarni ili

idealni – znakovni sistem (model) sposoban, prvo, da zamijeni predmet koji se

istraţuje, drugo, koji mu na odreĊeni naĉin odgovara, treće, koji daje odreĊenu

informaciju o njemu i, najzad, to je sistem na kome je, zahvaljujući navedenim

svojstvima, moguće izvršiti eksperimentalna istraţivanja i proraĉune ili logiĉku

analizu, da bi se na ovaj naĉin dobijeni podaci proširili na prouĉavanu pojavu,

da bi se o njoj steklo pouzdano znanje.

Modelovanje je, znaĉi, saznajni dijalektiĉki proces kretanja saznanja od

prakse ka teoriji i od teorije ka praksi. Zato i postoji:

- teorijsko modelovanje realnih pojava (objašnjavanje realne

stvarnosti), i

- praktiĉno modelovanje teorije (objašnjavaju se same teorije).

Samim uoĉavanjem da se neka pojava odvija, mi već time poĉinjemo da

stvaramo neki model, odnosno neku sliku neke pojave. Naša ţelja je tada (ili

naš cilj) da prognoziramo kako će se ta pojava u nekim uslovima


53

(projektovanim ili sluĉajnim) odvijati, te zbog toga vršimo modelovanje

(formiramo modele, algoritme i sliĉne mehanizme).

Prema tome, modelovanje jeste istraţivanje na modelima, pri ĉemu

polazimo od pretpostavke da ako su sve pojave sliĉne u nekim osobinama, biće

i u nekoj drugoj osobini, pa će se istraţivanje sistema vršiti metodom

modelovanja. Pri ovome, pod modelom podrazumevamo sistem ureĊenih

struktura i odnosa analognih predmetu istraţivanja, odnosno, model je

apstrakcija posebne vrste, tj. spona izmeĊu apstraktnog i teoretskog mišljenja i

objektivne realnosti. Odnosno, model je analogan u bitnim dimenzijama

predmetu modelovanja [3,4].

Naravno, u poĉetku istraţivanja moramo sebe (kao istraţivaĉa) staviti u

odnos sa objektom istraţivanja. To znaĉi da metoda modelovanja ima saznajne i

logiĉke osnove neophodne za zakljuĉivanja kao logiĉke osnove modelovanja.

Pri tome, saznajni proces ĉine neposredni doţivljaj i apstraktno mišljenje.

Logiĉka osnova modelovanja je zakljuĉivanje po sliĉnosti i analogiji u analizi

saznajnog procesa.

Osnovni segmenti zakljuĉivanja su [3]:

- predmet zakljuĉivanja (predmet koji se zakljuĉivanjem shvata),

- proces zakljuĉivanja (izvoĊenje novog suda iz već poznatih),

- principi, aksiome i pravila na osnovu kojih se izvode zakljuĉci, koji

se dijele na:

-

o traduktivne (predmet ili njegova odredba, koji je povezan sa

drugim predmetom, povezan je preko ovog predmeta i sa

predmetom sa kojim ovaj stoji u vezi ),

o deduktivne (ono što vaţi uopšte vaţi i u posebnom sluĉaju),

o induktivne (ono što vrijedi uopšte vrijedi i u posebnom

sluĉaju, ali se to opšte ne nalazi u premisama nego se iz njih

izvodi).

Svoju primjenu metoda modelovanja nalazi i u:


54

- razvoju i konstrukciji tehniĉkih sistema (mašina i ureĊaja),

- projektovanju informatiĉkih sistema,

- procesima upravljanja i odluĉivanja,

- edukaciji,

- projektovanju organizacije sistema,

- reinţenjeringu i dr.

2. Pojam modela

Pored više definicija pojma modela u našoj i stranoj literaturi,

opredijelićemo se za definiciju gdje se pod modelom podrazumijeva apstraktni

sistem, kao reprezentant originala, za odreĊeni zadatak bitnih svojstava, radi

zamjene ili olakšanog poimanja ili ovladavanja originalom (S. Kenel).

Pod algebarskim modelom podrazumijeva se ureĊena dvojka

proizvoljnog skupa A i proizvoljnog niza N=( N1, N2, ...) relacija nad A. Pri

modelovanju treba poći od toga da je primjena modela opravdana. Da

postojanje sliĉnosti i analognosti razliĉitih pojava dopušta zakljuĉivanje o

svojstvima i ponašanju jedne pojave, na osnovu boljeg poznavanja druge pojave

– modela.

Strukturu sistema modelovanja ĉine:

- predmet modelovanja koji se prouĉava,

- predmet koji je podudaran u odreĊenim dimenzijama – model,

- ĉovjek ili automat (prisutna svijest).

Zadatak modela je, pored ostalog, da jasnije istakne bitne dimenzije

predmeta prouĉavanja i olakša njihovo prouĉavanje. Pri tome, pri istraţivanju

treba pristupiti redukciji broja dimenzija predmeta sa odabranog stanovišta

prouĉavanja [3].

U opštem sluĉaju modele moţemo podijeliti:

- prema obliku postojanja modela (materijalni, apstraktni),


55

- prema ulozi ĉovjeka u nastanku predmeta modelovanja (modeli

prirodnih sistema, modeli vještaĉkih – tehniĉkih i društvenih

sistema),

- prema sliĉnosti i analogiji modela s predmetom modelovanja (sliĉni

modeli, analogni modeli),

- prema namjeni (saznajni modeli, demonstracioni modeli,

konstrukcioni modeli i modeli optimizacije i upravljanja),

- prema sistemskom svojstvu predmeta modelovanja kao sistema koji

se modelira (modeli funkcije, modeli ponašanja, modeli graĊe),

- prema broju dimenzija predmeta modelovanja koje predstavlja

model (parcijalni model i potpuni model),

- prema stepenu savršenstva (idealizovani, teoretski, tehnološki,

optimalni i modeli stvarnih problema).

3. Sličnost i analogija sistema

1. Sličnost sistema. - Najznaĉajniji tipovi sliĉnosti i analogija za

tehniĉke sisteme su:

- fiziĉka sliĉnost,

- fiziĉka analogija,

- matematiĉka analogija.

Pri ovome treba napomenuti da su sve pojave (ili svi predmeti) sliĉne

ako su iste prirode (dvije pumpe za vodu), a analogni ukoliko su razliĉite

prirode (prelaz toplote – diferencijalna jednaĉina).

Fiziĉka sliĉnost dva predmeta (ili dvije pojave) obuhvata:

- geometrijsku sliĉnost (geometrijska sliĉnost granica i sliĉnost

poloţaja),

- kinematiĉku sliĉnost (odnos vektora brzina i ubrzanja),

- dinamiĉku sliĉnost (odnosi vektora sila i tenzora napona u prostorno

– vremenskim taĉkama za cijelo podruĉje moraju biti konstantni).


56

Naprijed reĉeno znaĉi da koeficijenti sliĉnosti, recimo za vrijeme i

duţine, moraju biti jednaki.

Kinematiĉka sliĉnost zahtijeva da je odnos vektora brzine i ubrzanja u

sliĉnim prostorno – vremenskim taĉkama za cijelo podruĉje konstantan.

TakoĊe, dinamiĉka sliĉnost zahtijeva da odnosi vektora sile i tenzora napona u

sliĉnim prostorno – vremenskim taĉkama za cijelo podruĉje moraju biti

konstantni. Potpunu fiziĉku sliĉnost je teško postići, jer koeficijenti sliĉnosti

pojedinih fiziĉkih veliĉina nisu meĊusobno nezavisni, uslovljeni su fiziĉkim

zakonima.

2. Analogija sistema. - U sluĉaju da se ţele rezultati ispitivanja fiziĉkih

pojava s jednog podruĉja fizike preslikati na pojave drugaĉije prirode, to nije

moguće uĉiniti na osnovu fiziĉke sliĉnosti. U tom sluĉaju se radi o traţenju

analogija izmeĊu posmatranih pojava. U fizici se koristi fiziĉka analogija. Za

nas je, u oblasti tehniĉkih sistema, znaĉajna matematiĉka analogija. Razliĉite

dimenzije pojava obuhvaćene matematiĉkom analogijom obrazuju matematiĉku

analošku grupu.

Matematiĉka eksplikacija te grupe je isti analitiĉki problem, koji se

najĉešće sastoji u rješavanju, diskusiji i tumaĉenju jedne ili sistema jednaĉina.

U sluĉaju sliĉnosti sistema koeficijenti sliĉnosti su bezdimenzionalni brojevi, a

kod analognih sistema oni imaju dimenziju, koja zavisi od prirode analognih

veliĉina. Sliĉnost ili analogija sistema nultog reda (sistem 2 je sliĉan sistemu 1),

ako za:

- vremenske konstante t1, t2,

- ulazne veliĉine X1, X2,

- veliĉine stanja Z1, Z2,

- izlazne veliĉine Y1, Y2,

- koeficijente sliĉnosti (analognosti) Kt, Ku, Kx, Ky

moţe se definisati na sljedeći naĉin:

12 tKt t )( 112 tKXKX tX


57

)( 112 tKZKZ tZ )( 112 tKYKY tY

Na osnovu napred reĉenog moţemo da kaţemo da postoje principi

modelovanja [3,4]:

- princip univerzalnosti modelovanja (svaki predmet prouĉavanja se

moţe modelovati u vidu pojma, suda ili zakljuĉka),

- princip razvojnosti modela (svaki predmet se moţe modelovati na

razliĉite naĉine),

- princip pojedinaĉnosti i uopštenosti (svaki model moţe biti model

pojedinaĉnog predmeta),

- princip ekstrapolacije (svaki model mora biti adekvatan i u

predviĊenim situacijama, koje se razlikuju od situacija na osnovu

kojih je model formiran).

4. Postupak modelovanja

Modelovanje je postupak (procedura) izgradnje (konstrukcije) i

primjene modela od opaţanja i posmatranja predmeta modelovanja do

preslikavanja rezultata na predmet modelovanja.

Tok aktivnosti postupka modelovanja moţe se definisati na sljedeći

naĉin:

- posmatranje predmeta modelovanja (opaţanje opisa predmeta

modelovanja na šta utiĉu broj opaţanja, izbor dimenzija predmeta i

drugo, nekada za opis modelovanja treba koristiti i eksperimentalne

metode);

- koncipiranje predmeta kao sistema (misaona obrada podataka iz

prve faze opaţanja predmeta modelovanja pri ĉemu je bitno obiljeţje

korišćenje metode apstrakcije, kojim se iz pojedinaĉnih podataka o

predmetu modelovanja izdvajaju zajedniĉki, koji ne vrijede samo za

prouĉavani predmet, nego i za klasu predmeta kojoj on pripada);

- traţenje sliĉnosti i analogija s drugim predmetima i pojavama

(dimenzije predmeta modelovanja koje se stavljaju u relaciju


58

sliĉnosti ili analognosti; vrsta sliĉnosti ili analognosti; modalitet

sliĉnosti ili analognosti; preslikavanje i dr.);

- moguće formirati model (selekcionisanje iz polja mogućnosti, one

mogućnosti koja u odreĊenim uslovima optimalno ostvaruje

postavljene ciljeve; definisanje kriterijuma na osnovu kojih se

utvrĊuje adekvatnost modela; problem optimizacije za izbor rješenja

iz skupa mogućih i pronalaţenje zajedniĉkog mjerila za razliĉite

kriterijume);

- formiranje modela kao sistema (model se treba predstaviti kao

sistem pri ĉemu se definiše preslikavanje funkcija izmeĊu bitnih

dimenzija predmeta modelovanja – sistema i modela – za koje je

utvrĊena sliĉnost ili analogija);

- testiranje modela (model se ispituje istim, sliĉnim ili analognim

situacijama na osnovu kojih je formiran);

- model zadovoljava (utvrĊivanje adekvatnosti modela, odnosno

podudarnosti bitnih dimenzija predmeta modelovanja i modela);

- eksperimentisanje na modelu i prikupljanje podataka (primjena

eksperimentalne metode i neophodne opreme; ako je predmet

eksperimenta matematiĉki model, onda se ova aktivnost svodi na

simulaciju);

- prouĉavanje i obrada podataka (korišćenjem metode klasifikacije,

analize, sinteze i optimizacije);

- preslikavanje podataka na predmet modelovanja (inverzno

preslikavanje u odnosu na prethodno provedeni postupak formiranja

modela);

- rezultati zadovoljavaju (ostvarivanje ciljeva modelovanja).

5. Podjela modela

Svaki predmet ili pojava stvarnosti već u procesu saznanja postaje

predmet modelovanja. Predmeti i pojave stvarnosti, materijalni ili apstraktni,

potencijalno nose mogućnosti da budu neĉemu model. Predmeti i pojave

stvarnosti, bilo kao predmeti modelovanja, bilo kao modeli, shvataju se kao

sistem. To znaĉi da je diobna cjelina pojma modela, kao i kod pojma sistema,

stvarnost ili barem najveći dio nje. TakoĊe, to znaĉi da će izmeĊu diobnih


59

stanovišta podjela sistema i podjela modela postojati odreĊeni odnos. Takav

odnos izmeĊu pojmova sistema i modela konaĉno znaĉi da se i u sluĉaju

podjela modela mora biti zadovoljan sa, manje ili više, uspješnim paralelnim

podjelama, odnosno da je nemoguće uraditi korektnu klasifikaciju modela

(Petrović, B. „Sistemski prilaz i sistemski postupci“, Novi Sad, 1995).

Prema ulozi ĉovjeka u nastanku predmeta modelovanja postoje:

- modeli prirodnih sistema (mikrofiziĉke, makrofiziĉke),

- modeli vještaĉkih sistema, koji se dijele na:

o modele tehniĉkih sistema, i

o modele društvenih sistema.

Prema obliku postojanja modela, modeli se dijele na:

- materijalne (realne, fiziĉke) modele, i

- apstraktne (idealne, misaone) modele koji se dijele, zavisno od vrste

sliĉnosti ili analogije, na:

o govorne (verbalne) modele,

o opisne modele,

o grafiĉke modele (geometrijske, simboliĉke),

o formalne modele (matematiĉke, logiĉke).

Materijalni modeli – predstavljaju odraz misli u materijalnoj stvarnosti,

odnosno odraz drugog materijalnog objekta ili pojave, posredstvom nekog

apstraktnog modela. U prvom sluĉaju se radi o kreaciji nekog vještaĉkog

sistema, a drugi sluĉaj predstavlja korišćenje, na primjer, fiziĉke sliĉnosti ili

analogije u istraţivanju nekog materijalnog predmeta.

Apstraktni (idealni) modeli –odraz su materijalne stvarnosti, ili nekog

zamišljenog predmeta, u mislima. Ti modeli predstavljaju snaţno i efikasno

oruĊe kojim se ĉovek sluţi u saznanju, ovladavanju i upravljanju razliĉitim

predmetima i pojavama stvarnosti. Tokom prouĉavanja neke pojave metodom

modelovanja po pravilu se koriste razliĉiti modeli, od verbalnog ili govornog


60

modela pa do matematiĉkih modela, tako da se postupak saznanja sastoji u

procesu transformacije jednog u drugi model, sve dok se ne ostvare postavljeni

ciljevi modelovanja (Petrović, B. „Sistemski prilaz i sistemski postupci“, Novi

Sad, 1995).

Podjela modela prema promjeni ponašanja modela kao sistema u

vremenu, prema odreĊenosti ponašanja, prema uticaju okoline na ponašanje i

prema sloţenosti modela, u suštini su iste kao podjele sistema prema istim

diobnim stanovištima.

Prema sliĉnosti i analogiji modela s predmetom modelovanja, modeli se

dijele na:

- sliĉne modele, koji se prema modalitetu dalje dijele na:

o homomorfne modele, i

o izomorfne modele.

- analogne modele, koji se, takoĊe, prema modalitetu dijele na:

o homomorfne modele, i

o izomorfne modele.

Prema namjeni postoje:

- saznajni modeli,

- demostracioni modeli,

- konstrukcioni modeli, i

- modeli odluĉivanja (optimizacije) i upravljanja.

Prema sistemskom svojstvu predmeta modelovanja kao sistema koji se

modeluje, modeli se dijele na:

- modele funkcije,

- modele ponašanja, i

- modele graĊe.


61

Prema broju dimenzija predmeta modelovanja koje predstavlja model,

postoje:

- parcijalni modeli, i

- potpuni modeli.

Prema stepenu idealizovanosti (savršenstva), modeli se dijele na:

- idealizovane modele,

- teoretske modele,

- tehnološke modele,

- optimalne modele, i

- modele stvarnih predmeta (problema).

Pored ovih, postoje i druge podjele modela (slika 2.4.). Ova podjela

moţe se posebno koristiti za postupke upravljanja u preduzeću:

- proizvodnjom,

- marketingom,

- finansijama,

- odrţavanjem,

- saobraćajem,

- energetikom, i dr.

U savremenoj nauci upotreba modela, pa i saznajna uloga, je sve veća,

naroĉito u teoriji sistema i drugim naukama. Na slici 2.5. data je saznajna uloga

modela [3].


62

Slika 2.4. Moguće vrste modela

Opis pojedinih modela obraĊen je u knjizi „Upravljanje proizvodnjom“

autora prof. dr Ţivoslava Adamovića (izdavaĉ: Zavod za udţbenike, Srpsko

Sarajevo).

V R S T E M O D E L A

1. Teorijski (apstraktni) – logiĉki i matematiĉki

2. Praktiĉni (konkretni)

3. Realni – fiziĉki modeli klasiĉnih mašina

4. Idealni - model idealnog gasa i drugi

5. Prosti – modeli klasiĉnih mašina

6. Složeni – model adaptivnih mašina

7. Modeli statistike – modeli geometrijskih tijela

8. Funkcionalni – kibernetiĉki modeli ponašanja

9. Parcijalni – predstavljaju samo neke strane predmeta originala

10. Globalni – predstavljaju cjelinu predmeta originala

11. Analitiĉki – skup relacija u obliku jednaĉina i nejednaĉina

12. Topološki i mrežni – šeme procesa u industriji

14. Stohastiĉki i statistiĉki – sluĉajnih i vjerovatnih dešavanja

13. Deterministiĉki – model odreĊen dif. jednaĉinama


63

Slika 2.5. Saznajna uloga modela

Navedimo osnovne karakteristike modela koji sluţe za izvoĊenje

naroĉite vrste eksperimenata, tzv. modelni eksperiment (slika 2.6.). To je

eksperiment koji se vrši na već izgraĊenom modelu, odnosno to je viši oblik i

naroĉita vrsta, kvantitativno novog, vještaĉkog eksperimenta.

Ovaj modelni eksperiment (slika 2.6.) ima široku oblast primjene, a

naroĉito u:

- medicini,

- tehnici,

S A Z N A J N A U L O G A M O D E L A

1. Zamjenjuje predmet istraživanja

2. Služi za izvoĊenje eksperimenta (modelni eksperiment)

3. Predstavljanje nauĉnih pojmova i teorije, ĉime se mogu

provjeriti

4. Sredstvo za provjeravanje i uopštavanje nauĉnih teorema i teorija

5. Uloga u nauĉnom predviĊanju

6. Uloga u nauĉnom objašnjavanju

7. Izgradnja i usavršavanje nauĉne tehnike


64

- ekonomiji,

- informatici,

- reinţenjeringu,

- benĉmarkingu i dr.

Slika 2.6. Modelni eksperiment

6. Matematički modeli

1. Uvod. - Prouĉavanje velikih i sloţenih sistema kao što su: tehniĉki,

poslovni, ekonomski, vojni i ostali predstavlja izuzetno teţak zadatak. Direktna

M O D E L N I E K S P E R I M E N T

1. Izvodi se na modelu

5. Uloga u nauĉnom predviĊanju

2. Omogućava istraživanje strogo odreĊenih

pojava u strogo utvrĊenim uslovima

3. Omogućava praktiĉna istraživanja odreĊenih

pojava »u ĉistom vidu«

4. Ima veoma široku oblast primjene (u medicini, tehnici, ekonomiji, apstraktnom raĉunskom mišljenju)

5. Omogućava ne samo variranje uslova eksperimenta nego i slobodnije kombinovanje tih uslova

6. Odlikuje se višim stepenom stvaralaštva


65

istraţivanja na ovim sistemima su po pravilu vrlo skupa, teška, a ponekad i

nemoguća, naroĉito u fazi njihovog planiranja, projektovanja i uvoĊenja u rad.

MeĊutim, potreba njihove analize i ocene je uvek prisutna i kritiĉna. S tim u

vezi, razvijen je ĉitav niz tehnika i metoda analize sloţenih sistema u cilju

dobijanja odgovora o ponašanju sistema, njegovoj efikasnosti i ostalim bitnim

aspektima. U tom smislu, korišćenje logiĉko – matematiĉkih metoda predstavlja

veoma znaĉajan pristup u opisivanju sistema [15].

2. Modeli. – Modeli su sintetska apstrakcija realnosti i mogu biti

jednostavni (fiziĉki model aviona u aerodinamiĉkom tunelu), a i veoma sloţeni

matematiĉki modeli (optimizacioni i simulacioni modeli strateškog sistema

odbrane, planiranja realizacije sloţenih objekata, sistema i procesa). Prije svega,

modeli se koriste da zahvate samo bitne osobine pojave uz zanemarivanje

nebitnih detalja. Prema tome, oni su uvijek apstrakcija i nekad ne potpuno

vijerna slika realnosti. Bilo kakav model, po definiciji, mora da ostavi po strani

ĉitav niz detalja koji su inaĉe sastavni dio pojave koja se analizira. Znaĉi, bilo

kako sloţen model nije u stanju da do svakog detalja objasni svu sloţenost

pojave. MeĊutim, pretpostavljajući da su u model ugraĊene bitne karakteristike

za dati nivo apstrakcije i da su na bazi odgovarajućih znanja o pojavi

formulisane adekvatne relacije koje povezuju ove karakteristike, tada ovakav

model moţe da objasni bitno ponašanje analizirane pojave.

Saznajna vrednost modela je bazirana na ĉinjenici da je retko potrebno

znati sve o nekoj pojavi, već jedino veliĉine koje su bitne za dati nivo

apstrakcije u analizi date pojave [3,4].

S obzirom na navedena preimućstva modela u saznajnom procesu i

procesu donošenja odluke, razvijen je veći broj tipova modela koji se mogu

klasifikovati na više naĉina. Ovdje će se dati još jedna klasifikacija modela

prema osnovnih šest karakteristika koje su bitne za adekvatnu definiciju modela

(slika 2.7.).

3. Funkcije. - Prema svojim funkcijama, odnosno prema svojoj namjeni

kojoj treba da posluţe, modeli se mogu klasifikovati kao deskriptivni,

prediktivni ili normativni.


66

Deskriptivni modeli uglavnom opisuju postojeće ili prošlo stanje

sistema. Na taj naĉin oni omogućavaju predstavljanje sistema bez mogućnosti

prognoziranja budućih stanja, odnosno pruţanja eksplicitnih informacija o

normativnom upravljanju sistemom. Tipiĉni predstavnici deskriptivnih modela

su: geografske mape, organizacione šeme, završni raĉun preduzeća i sliĉno. Kao

što se moţe zakljuĉiti, ova vrsta modela pruţa ništa više od opisa postojećeg

stanja sistema, ali omogućava bolje sagledavanje interakcija objekata u sistemu.


67

Slika 2.7. Moguća klasifikacija modela

Optimizacioni

Funkcije

Struktura

Stepen

slučajnosti

Opštost

Stepen

kvantifikacije

Vremenska

zavisnost

Deskriptivni

Prediktivni

Normativni

Ikonički

Analogni

Simbolički

Deterministički

Rizik

Neizvijesnost

Konflikt

Statički

Dinamički

Specijalizovani

Opšti

Kvalitativni

Kvantitativni

Mentalni

Verbalni

Statistički

Heuristički

Simulacioni

M O

D

E L I


68

Prediktivni modeli – sluţe za analizu posljedica razliĉitih strategija

upravljanja sistemom. Pomoću njih se moţe predvidjeti rezultat donesenih

odluka. Tipiĉno, ova vrsta modela povezuje zavisne i nezavisne promjenljive

vrijednosti koje opisuju stanja sistema na taj naĉin da se mogu dobiti

prognozirane vrijednosti zavisnih promjenljivih na osnovu pretpostavljenih

vrijednosti nezavisno promjenljivih.

Sa ovom vrstom modela se moţe dobiti odgovor na pitanje “šta - ako”,

tj. šta će se desiti sa vrednostima zavisnih promenljivih, ako nezavisno

promenljive uzmu zadate vrednosti? U ovu vrstu modela spada većina

simulacionih modela kao regresioni modeli, modeli simultanih jednaĉina, PERT

modeli, modeli redova ĉekanja i sliĉno [3,4].

Normativni modeli – imaju svrhu da pruţe informacije kako treba

upravljati sistemom da se postignu ţeljeni ciljevi. Ovom vrstom modela se bira

optimalno rješenje iz skupa mogućih rješenja. Prema tome, svi optimizacioni

modeli su normativni. Osnovni problem kod ovih modela je izbor jedne ili više

funkcija cilja koje treba optimizirati. Tipiĉni normativni modeli su: modeli

linearnog programiranja i uopšte modeli matematiĉkog programiranja, modeli

upravljanja zalihama i sliĉno.

4. Struktura. - Prema svojoj strukturi, modeli se mogu klasifikovati kao

ikoniĉki, analogni i simboliĉki.

Ikoniĉki modeli – su slika “u malom” ili “u velikom” sistema koji

predstavljaju i zadrţavaju odreĊene fiziĉke osobine sistema. Po svojoj suštini

ova klasa modela je najjednostavnija za razumijevanje i obezbjeĊuje stepen

korisnosti koji nije prisutan kod ostalih vrsta modela. Oni vizuelno liĉe na

sistem koji predstavljaju i veoma su ograniĉeni u mogućnosti istraţivanja

uzroĉno – posljediĉnih relacija u sistemu. Tipiĉni ikoniĉki modeli su: modeli

aviona u vazdušnom tunelu, modeli hidrograĊevinskih objekata (brane itd.),

modeli atoma i sliĉno.

Analogni modeli – koriste osobine jednog fiziĉkog sistema da bi se

predstavile osobine drugog fiziĉkog modela. Na taj naĉin se uspostavlja

analogija izmeĊu raznorodnih fiziĉkih veliĉina (npr. analogija tokova struja sa


69

vodenim tokovima). Sloţeni objekti i relacije u realnom sistemu se zamjenjuju

objektima i relacijama u analognom modelu koga je jednostavnije analizirati

nego realni sistem. Ipak, i u ovoj vrsti modela postoji jaka korespondencija

izmeĊu elemenata i elemenata realnog sistema.

Tipiĉni analogni modeli su: graf sistema u kome se duţine koriste da

predstave meĊusobne relacije elemenata, PERT mreţe, modeliranje na

analognom raĉunaru i sliĉno, vezano za proces planiranja i predviĊanja [3,4].

Simboliĉki modeli ili, kako se ĉešće nazivaju, matematiĉki modeli –

objekte i relacije realnog sistema zamjenjuju odgovarajućim simbolima koji se

vezuju za osobine objekata i koje nazivamo promjenljivima, i simbolima koji

predstavljaju relacije meĊu promjenljivima i koje nazivamo operatorima. Ova

vrsta modela je visokog stepena opštosti i apstrakcije i njima se uvodi

matematiĉki naĉin rezonovanja u analizi sistema.

5. Vremenska zavisnost. - Modeli se u odnosu na odsustvo ili prisustvo

vremenske promjenljive klasifikuju u statiĉke i dinamiĉke. Kod statiĉkih

modela relacije meĊu objektima se ne mijenjaju sa vremenom, dok kod

dinamiĉkih modela zavisnost od vremena postoji. Moţe se zakljuĉiti da su u

opštem sluĉaju, dinamiĉki modeli sloţeniji od statiĉkih, ali i da su u većini

sluĉajeva bliţi realnom sistemu [3].

6. Stepen slučajnosti. - U odnosu na prisustvo faktora sluĉajnosti

modeli se dijele na: deterministiĉke modele, modele rizika, modele

neizvijesnosti i konfliktne modele. Faktor sluĉajnosti se u modelima, u stvari,

odnosi na stepen znanja koje posjeduje donosilac odluka o stanju okoline koja

utiĉe na sistem koji se analizira.

U principu, donosilac odluke ima nikakvu ili malu mogućnost

upravljanja stanjima okoline.

Deterministiĉki modeli – karakterišu se odsustvom sluĉajnog faktora.

Drugim rijeĉima, vjerovatnoća realizacije bilo kog stanja okoline (a samim tim i

sistema) kod ovih modela je jednaka jedinici.


70

Kod modela rizika poznata su stanja okoline i mogu se opisati

odgovarajućim vjerovatnoćama. Prema tome, promjenljive modela su sluĉajne

promjenljive ĉije su raspodjele vjerovatnoća poznate.

Modeli neizvijesnosti se karakterišu nepoznavanjem budućih stanja

okoline i odgovarajućih raspodjela vjerovatnoća i najbliţi su većini realnih

situacija. MeĊutim, njihova snaga je relativno ograniĉena s obzirom na to da su

u opštem sluĉaju nerješivi.

UvoĊenjem koncepta subjektivnih verovatnoća ovi modeli se prevode u

modele rizika sa poznatom procedurom rešavanja [3,4].

Kod konfliktnih modela koji ĉine osnovu teorije igara, stanja okoline su

pod kontrolom drugog igraĉa (ili više ostalih igraĉa) koji ĉine oponenciju ili

konkurenciju prvom igraĉu (donosiocu odluka). Sve igre, ukljuĉujući i ratne,

mehanizam konkurencije na trţištu i sliĉno, se mogu opisivati ovom vrstom

modela, kao što je sluĉaj sa svim modelima planiranja i predviĊanja.

7. Opštost. - Po stepenu opštosti modeli se dijele na: specijalizovane i

opšte. Opštost se odnosi na mogućnost primjene modela na razliĉite situacije.

Opšti modeli se mogu primijeniti na razliĉite tipove problema donošenja

odluka. Primjeri ove vrste modela su: linearno programiranje, modeli redova

ĉekanja i sliĉno.

Specijalizovani modeli se prave za rješavanje odreĊenog pojedinaĉnog

problema i ne mogu se prenositi na druge situacije. U dosta sluĉajeva opšti

modeli ne obezbjeĊuju efikasno rješavanje postavljenog problema i tada se

pribjegava gradnji specijalizovanih modela koji su po pravilu ekonomiĉniji.

8. Stepen kvantifikacije. - U odnosu na stepen kvantifikacije modeli se

kategorišu kao kvalitativni ili kvantitativni. Kvalitativni modeli se odnose na

sisteme kod kojih nije moguće uvesti mjerenje karakteristiĉnih veliĉina ili nije

moguće saĉiniti matematiĉki model. Kao takvi, kvalitativni modeli su manje

precizni, manje racionalni i manje konzistentni od kvantitativnih modela.

MeĊutim, veoma ĉesto oni su jedini mogući naĉin opisa realnosti. Dok

kvantitativni modeli koriste matematiĉke relacije i rezultate iskazuju numeriĉki,


71

kvalitativni modeli ne izraţavaju se formalnim jezicima i rezultati su numeriĉki.

Kvalitativni modeli uzimaju u obzir i prisustvo ljudskog faktora u sistemima

koji se po pravilu zanemaruju kod kvantitativnih modela [3].

Kvalitativni modeli se mogu podijeliti na: mentalne i verbalne.

Mentalni modeli su svakako prvi nivo apstrakcije nekog problema ili

situacije. Kad god neko misli nešto o neĉemu, to je već sluĉaj mentalnog

modela. Prema tome, po definiciji, razliĉiti ljudi posjeduju razliĉite mentalne

modele o istoj pojavi.

Verbalni modeli su direktna posljedica mentalnih modela i predstavljaju

njihov izraz u govornom jeziku i uobiĉajeno su u pisanom obliku. Na taj naĉin

se prevazilazi inherentna nekomunikativnost mentalnih modela koji su svojina

iskljuĉivo jednog ĉovjeka.

Kvantitativni modeli se iskazuju formalnim matematiĉkim jezikom uz

pretpostavku da se svi atributi objekta sistema koji se modelira mogu mjeriti.

Kvantitativni modeli su tipiĉni za prirodne i tehniĉke nauke, ali je sve veća

njihova upotreba u društvenim naukama, naroĉito u ekonomiji, planiranju i

vojnim naukama. Osnovni nedostatak kvantitativnih modela leţi u ĉinjenici da

veći broj promjenljivih, karakteristiĉnih za dati problem, ne podlijeţe mjerenju,

kao i da sloţenost relacija realnog sistema ĉesto nije moguće iskazati

odgovarajućim matematiĉkim relacijama modela.

Kvantitativni modeli se dalje pogodno mogu klasifikovati kao

statistiĉki, optimizacioni, heuristiĉki i simulacioni. Polazeći od podataka koji su

dobijeni eksperimentisanjem na realnom sistemu, statistiĉki modeli,

posredstvom metoda matematiĉke statistike i teorije vjerovatnoće, dolaze do

odgovarajućih rezultata o realnom sistemu. Iz ove klase modela navodimo

regresione modele, teoriju redova ĉekanja, Markovljeve lance i sliĉno.

Optimizacionim modelima je moguće utvrditi najbolju iz skupa

mogućnosti alternativa. Ovo se obiĉno postiţe maksimizacijom ili

minimizacijom ţeljene funkcije cilja.


72

Optimizacija se moţe izvršiti analitiĉki, u manjem broju sluĉajeva na

osnovu diferencijalnog i integralnog raĉuna. Većina optimizacionih modela se

ipak rješava numeriĉki, uz primjenu raĉunara, korišćenjem razliĉitih iterativnih

metoda. Za optimizacione modele karakteristiĉni su modeli: matematiĉkog

programiranja kao i modeli zaliha i sliĉno.

Heuristiĉki modeli se koriste u situacijama kada se uz pomoć

iskustvenih pravila nalazi zadovoljavajuće rješenje nekog problema ukoliko iz

nekog razloga nije moglo biti naĊeno optimalno rješenje. Heuristika olakšava

pretraţivanje prostora rješenja i omogućava pravila redukcije broja alternativa

koje se ispituju. Na taj naĉin se dobija rješenje koje zadovoljava iskustvo, ali po

pravilu nije optimalno. Tipiĉni heuristiĉki modeli su: problemi trgovaĉkih

putnika, planiranja i upravljanja proizvodnjom, rasporeda oruĊa i sliĉno.

Simulacioni modeli u suštini predstavljaju postupak formiranja

raĉunarskog modela sistema (ili procesa) i izvoĊenje eksperimenata na tom

modelu u cilju razumevanja ponašanja sistema ili analize razliĉitih strategija

funkcionisanja sistema. Na osnovu ove definicije sledi da je za simulaciju

potrebno izvršiti formulaciju matematiĉkog modela sistema koji se istraţuje,

prevesti ovu formulaciju u raĉunarski program i eksperimentisati sa mogućim

rešenjima [3,4].

Simulacioni modeli su naroĉito pogodni za prouĉavanje sloţenih

sistema u kojima je primjena ostalih vrsta modela neekonomiĉna, a još ĉešće

nemoguća.

Po svojoj prirodi simulacioni modeli spadaju u klasu specijalizovanih

modela malog stepena opštosti. Modeli su naroĉito pogodni da daju odgovor na

pitanje tipa “šta – ako”, tj. (šta će se desiti, ako se donese ovakva odluka). Ovim

modelima, sem sluĉajno, ne moţe se doći do optimalnh rješenja.

7. Konstrukcija matematičkih modela

Postupak izgradnje matematiĉkih modela slijedi blisko opšti nauĉni

metod zbog ĉega je identifikacija faza postupaka izgradnje matematiĉkih


73

modela jednostavan problem. Teškoće nailaze tek u procesu prevoĊenja ovih

faza u akcije.

Postoji više razloga koji zahtijevaju potrebu detaljnijeg prouĉavanja

postupaka matematiĉkog modelovanja. Prvo, korektan postupak modelovanja

obezbjeĊuje istraţivaĉa od “greške treće vrste” kako to nazivaju statistiĉari, a to

je rješavanje pogrešnog problema pravim problemom. Isto tako, korektan

postupak obezbeĊuje da se pravi problem ne rješava pogrešno. Drugim

rijeĉima, obezbjeĊuje se da je model validna predstava problema koji se

izuĉava, da ga je moguće riješiti i to uglavnom uz pomoć raĉunara, da se

izgradnja modela završi unutar troškovnih i vremenskih ograniĉenja i da se

model moţe efikasno primjenjivati.

Postupak izgradnje matematiĉkih modela se moţe podijeliti u sljedećih

devet faza:

1. Definicije ciljeva,

2. Planiranje istraţivanja,

3. Formulacija problema,

4. Gradnja modela,

5. Izbor metode rješavanja,

6. Programiranje i testiranje,

7. Prikupljanje podataka,

8. Validacija,

9. Implementacija.

1. Definicija ciljeva. - Prvi zadatak je utvrditi šta donosilac odluka ili

“korisnik” modela ţeli da riješi korišćenjem modela. Oĉigledno je da

postavljanje ciljeva, koji se postiţu modelovanjem, mora biti u skladu sa

zadatim vremenskim i troškovnim ograniĉenjima. Pri tome, postavljeni ciljevi

ne treba da budu suviše uzani po svom kontekstu, ali i da suviše velika širina ne

postoji, kojom se pokušavaju riješiti svi problemi u datom sistemu.

U ovoj fazi istraţivaĉ blisko saraĊuje sa korisnikom modela i stiĉe

neophodna znanja o sistemu koji se modeluje.


74

Razumijevanje postavljenih ciljeva je nesumnjivo znaĉajno za

istraţivaĉa. MeĊutim, vrlo ĉesto, vremenom se ciljevi mijenjaju te je veoma

bitno shvatiti i ovu dinamiĉnost ciljeva kojoj se modeli prilagoĊavaju.

2. Planiranje istraživanja. - Kao i svaka druga akcija koja se odvija u

zadatim vremenskim i troškovnim ograniĉenjima, kao i ograniĉenjima kadrova i

modelovanje zahtijeva briţljivo planiranje. Operativno, plan projekta sadrţi

vremenski plan, plan angaţovanja kadrova i po mogućnosti plan troškova.

Za planiranje vremena, projekat modelovanja se dijeli na pomenutih

devet faza koje se dalje mogu dijeliti na detaljne aktivnosti i za njihovo

predstavljanje u vremenu se obiĉno koristi Gantov dijagram, PERT ili CPM

mreţa.

Planiranje kadrova i troškova se takoĊe moţe vršiti standardnim

tehnikama za tu svrhu.

Rezultat ove faze su kadrovi, finansijski resursi kao i vreme potrebno za

realizaciju projekta modelovanja, ĉime su obezbeĊeni osnovni elementi za

donošenje odluke: da li ulaziti u modelovanje ili ne. Za donošenje ove odluke je

svakako potrebno utvrditi i potencijalne, direktne i indirektne koristi koje se

ostvaruju uvoĊenjem modela u proces donošenja odluka [3,4].

TakoĊe, plan projekta je i osnova za kontrolu da li se projekat obavlja na

ţeljeni naĉin ili ne.

3. Formulacija problema. - Ova faza je od fundamentalnog znaĉaja za

uspjeh modelovanja. Ovom fazom se obezbjeĊuju svi potrebni podaci za fazu

gradnje modela kao i smjernice za budući rad [3].

Prvi zadatak ove faze je odluka da li je potrebno dati problem

dekomponovati na odreĊeni broj manjih problema koji se dalje mogu rješavati

ili jedan po jedan ili paralelno.


75

Za ilustraciju ovog zadatka razmotrimo primjer problema planiranja

proizvodnje i distribucije dijelova (proizvoda). Problem se sastoji u odreĊivanju

nedjeljnih planova proizvodnje i distribucije dijelova za planski period od

mjesec dana. Postavljeni ciljevi na koje model treba da odgovori su:

1. Koji je nivo zaliha potreban na kraju mjeseca u fabrici?

2. Koje su optimalne zalihe po skladištima?

3. Koji je optimalan plan transporta dijelova do skladišta tako da su

troškovi transporta minimalni?

Jedan od mogućih naĉina rješavanja postavljenog problema, odnosno

postavljenih ciljeva, je njegova dekompozicija na potprobleme, odnosno na

odgovarajuće probleme:

1. Model prognoziranja potreba za dijelovima daje prognoze potreba

po vrstama dijelova po nedjeljama u okviru planskog perioda od

mjesec dana;

2. Model zaliha po skladištima na osnovu prognoza potreba odreĊuje

optimalni nivo zaliha na kraju planskog perioda. Na osnovu ovog

rezultata kao iz postojećeg stanja zaliha moguće je odrediti

minimalne koliĉine proizvodnje;

3. Model godišnjeg planiranja na osnovu prognoza godišnje potrebe za

dijelovima odreĊuje ukupnu proizvodnju kao i nivoe zaliha za svaki

mjesec tokom godine;

4. Model planiranja proizvodnje koristi rezultate godišnjeg plana zaliha

i zahtjeve skladišta da bi se napravili nedjeljni planovi proizvodnje

za planski period od mjesec dana;

5. Modeli distribucije na osnovu prognoziranih potreba, zaliha po

skladištima i planova proizvodnje distribuira gotovu proizvodnju po

skladištima.

Dekompozicijom, na pokazani ilustrovani naĉin istraţivaĉ definiše

podmodele sa kojima se moţe uspješnije boriti, ĉime se povećavaju i šanse za

ukupan uspjeh modelovanja.


76

Drugi problem koji je potrebno riješiti u ovoj fazi je utvrĊivanje nivoa

detalja u kojima će problem biti rješavan, odnosno model razvijan. Osnovni

faktori koji utiĉu na ovaj problem su postavljeni ciljevi za rješavanje kao i

troškovna i vremenska ograniĉenja razvoja modela.

Definisanjem nivoa detalja modela moguće je odrediti dimenzionalnost

modela utvrĊivanjem zavisnih i nezavisnih promjenljivih modela koje inaĉe

predstavljaju kontrolabilne i nekontrolabilne promjenljive problema.

UtvrĊivanje dimenzionalnosti modela ilustrovaćemo na problemu

radionice za remont odreĊenih motora. Pored neplaniranih otkaza, radionica

uĉestvuje i u planiranom preventivnom remontu. Cilj problema je odreĊivanje

fiziĉke veliĉine radionice kao i naĉina funkcionisanja u odnosu na planiranje

remonta. Oĉigledno je da predimenzionisanje kapaciteta dovodi do nepotrebnih

troškova, a poddimenzionisanje do nezadovoljenja potreba [3,4].

U ovom konteksu odreĊivanja dimenzionalnosti modela se vezuje za

broj tipova motora koji se remontuju, za vremenski period modelovanja, za tip

operacija koje se obavljaju na motoru i sliĉno.

Kontralabilne promjenljive problema su one koje moţe da mijenja

donosilac odluka, nasuprot promjenljivama koje su nekontralabilne i koje se

mogu smatrati zadatim za dati problem i van su uticaja donosilaca odluka. U

datom primjeru radionice za remont, kontralabilne promjenljive su recimo broj

radnih mjesta i pravila funkcionisanja radionice. U ovom kontekstu

nekontralabilna promjenljiva je broj otkaza motora koji je u ovom primjeru

sluĉajna promjenljiva.

U sluĉaju konfliktnih situacija, kao što su tipiĉno ratne situacije, jedan

broj nekontralabilnih promjenljivih za jednu stranu su, u stvari, pod kontrolom

druge strane.

U fazi formulacije problema takoĊe je bitno utvrditi i kriterijume u

odnosu na koje će se mjeriti efektivnost rješenja. Na primjeru radionice za

remont ovi kriterijumi mogu biti oĉekivani broj motora koji ĉeka na opravku,


77

oĉekivano vrijeme ĉekanja, troškovi gradnje radionice i sliĉno. Oĉigledno, izbor

odgovarajućeg kriterijuma je veoma znaĉajan za uspješno rješavanje problema.

4. Gradnja modela. - U ovoj fazi se konstruiše sam model koji

predstavlja interakcije izmeĊu kontrolabilnih i nekontralabilnih promenljivih

kao i kriterijume efektivnosti rešenja. Prema tome, model predstavlja eksplicitni

izraz funkcionalne veze izmeĊu napred navedenih veliĉina [3,4].

Tako, na primjer, ako je:

iX - i – ta kontralabilna promjenljiva,

jY - j – ta nekontralabilna promjenljiva,

kC - k – ta konstanta ili parametar,

nW - n – ti kriterijum,

tad se model simboliĉki moţe izraziti kao:

),,( kjin CYXfW

gdje: f oznaĉava funkciju ili seriju funkcija koje opisuju funkcionalnu

zavisnost izmeĊu kji CYX ,, .

Kriterijum nW se ne mora davati kao eksplicitna funkcija promjenljivih.

Pogodno je funkcionalnu zavisnost promjenljivih kategorisati kao

definicione, empirijske i normativne relacije.

Definicione relacije predstavljaju većinom balanse koji proistiĉu iz

fiziĉke prirode problema ili, recimo, nekih konvencija koje su uvedene u

problem. Tako, na primjer, ako su:

)(tI - zalihe u periodu t,

)1( tI - zalihe u periodu t-1,


78

)(tP - proizvodnja u periodu t,

)(tS - potrošnja u periodu t,

definiciona relacija je:

)()()1()( tStPtItI

Empirijske relacije su bazirane na istorijskim podacima,

eksperimentalnim rezultatima, široko prihvaćenom rezonu i sliĉno.

Nedostatak empirijskih relacija moţe biti nepogodnost korišćenja

podataka i zakljuĉaka iz prošlog ponašanja sistema za buduće ponašanje.

Promjene u budućnosti se mogu ticati kako promjena parametara već

postojećih relacija tako i promjene strukture relacija. Isto tako, empirijske

relacije mogu da predstavljaju niţi nivo performansi starog sistema te prema

tome mogu biti neadekvatne za opis novog sistema.

Treći tip relacija su normativne relacije, u tom smislu da one

predstavljaju naĉin kako treba povezati promjenljive da bi se postigla optimalna

vrijednost zadatog kriterijuma.

Za ilustraciju razmotrimo primjer radionice za remont odreĊenih

motora. Podijelimo motore na N klase i to da klasa 1 ima najviši prioritet, a

klasa N najniţi. Neka su:

n - broj kanala usluţivanja,

i - brzina dolaţenja na popravku motora klase i, i = 1,2,..., N,

p - srednje vrijeme usluţivanja,

kT - oĉekivano vrijeme ĉekanja na popravku motora u klasi k,

k = 1,2,...,N.

Ukoliko se pretpostavi da za sve motore vaţi eksponencijalna raspodjela

vremena usluţivanja i da je broj dolazaka na usluţivanje dat Poasonovom


79

raspodjelom, tada se primjenom teorije redova ĉekanja za oĉekivano vrijeme

ĉekanja motora u klasi (k) dobija [15]:

,/)/(1 1 puBABT kkk za k = 1,2,...,N

gdje su:

1

0

)!/(/)((!n

j

in npjrrnunpnA

1oB

k

i

ik npB1

/)(

N

i

iu1

pur /

Izraz Tk predstavlja tip normativne relacije.

5. Izbor metoda rješavanja. - Na završetku faze gradnje modela, a ĉesto

jednovremeno sa tom fazom, potrebno je odrediti numeriĉki ili analitiĉki naĉin

rješavanja modela. Ovdje je potrebno odluĉiti da li će, na primjer, biti usvojen

simulacioni ili optimizacioni pristup; da li će promjenljive modela biti

stohastiĉke ili deterministiĉke; da li će model biti nelinearan ili linearan; da li je

moguće primijeniti neki od postupaka rješavanja. Ukratko, potrebno je odabrati

model rješavanja i ocijeniti da li ga je moguće realizovati na raĉunaru.

Veoma ĉesto kod izbora metoda rješavanja izbor se svodi na sljedeće

dvije alternative:

a) nalaţenje optimalnog rješenja uprošćene verzije problema,

b) nalaţenje pribliţnog rješenja taĉne formulacije problema.

Moţe se zakljuĉiti da je u praktiĉnoj primjeni alternativa b) mnogo

pogodnija i to uglavnom što je nalaţenje optimalnog rješenja u praktiĉnim

problemima skoro nemoguć zadatak. Kompletna predstava vaţnih faktora


80

problema, ĉak i da rješenje nije optimalno, je u praksi više vrijedna od

optimalnog rješenja osiromašenog problema.

6. Programiranje i testiranje. - Ogromna većina modela realnih

problema se konaĉno predstavlja u vidu programa za raĉunar. U tom smislu je

potrebno izvršiti izbor odgovarajućeg programskog jezika koji je najviše

prilagoĊen modelu. MeĊutim, izbor programskog jezika je najĉešće diktiran

njegovom raspoloţivošću.

Vrlo ĉesto postoje standardni programski paketi koji se mogu direktno

koristiti za rješavanje modela kao što je program Microsoft Project (rješava

probleme Simplex, PERT, CPM ... metoda).

Testiranje programa se svodi na formalnu verifikaciju ispravnog rada

programa sa odgovarajućim test podacima. S obzirom na to da sloţeni modeli

imaju programe sa više hiljada pa i desetine hiljada programskih naredbi,

problem kreiranja konkretnih programa, odnosno njihovog testiranja, moţe biti

izuzetno sloţen zadatak.

7. Prikupljanje podataka. - U ovoj fazi se prikupljaju podaci potrebni

kako za testiranje programa u prethodnoj fazi tako i za praktiĉnu primjenu

modela u fazi implementacije. Problem taĉnosti ulaznih podataka je znaĉajan za

konaĉnu validnost modela. MeĊutim, zahvalna taĉnost nije ista za sve ulazne

podatke. Rezultati modela mogu biti više osjetljivi na promjene nekih podataka,

a manje na promjene drugih. Analogno tome potrebno je voditi raĉuna i o

zahtijevanoj taĉnosti ulaznih podataka.

TakoĊe, veoma ĉesto nije moguće prikupiti odreĊene ulazne podatke te

se u tom sluĉaju primjenjuje procjenjivanje.

Kod sloţenih modela i broj ulaznih podataka je po pravilu veliki i

pogodno je koristiti tehniku baza podataka za organizaciju ulaznih podataka i

njihovo efikasno korišćenje u modelovanju.

8. Validacija. - Validacija modela se vezuje za provjeru slaganja

rezultata sa realnim sistemom, odnosno utvrĊivanje ĉinjenice da li je model

dovoljno dobra apstrakcija realnog sistema [3].

U tom smislu potrebno je provjeriti konzistentnost, osjetljivost i

primjenljivost modela.


81

Konzistentnost modela se provjerava u odnosu na logiĉnost rezultata pri

promjeni parametara modela do svojih ekstremnih vrijednosti.

Osetljivost modela se proverava na male promene ulaznih podataka.

Ovaj korak obiĉno ukljuĉuje numeriĉko eksperimentisanje na modelu. Na taj

naĉin se zakljuĉuje o osetljivosti modela na pojedine ulazne podatke, odnosno

moţe se zakljuĉivati o zahtevanoj taĉnosti ulaznih podataka i taĉnosti rezultata

modela [15].

Primjenljivost modela se odnosi na lakoću njegovog rješavanja kao i

korišćenja od strane donosioca odluka.

9. Implementacija. - UvoĊenje modela u praktiĉnu primjenu je konaĉna

faza modelovanja i oĉigledno kritiĉna za konaĉan uspjeh modela. Uspjeh ove

faze veoma je zavisan od kooperacije korisnika modela.

8. Model proizvodnih sistema

Istraţivaĉi se u svojim eksperimentima susreću sa suviše

komplikovanim aktivnostima kada ţele da analiziraju jedan sistem, recimo

jedan industrijski sistem. U takvim sluĉajevima ispitivanje se ne vrši na

originalu, već na modelu (slika 2.8.) [3].

Slika 2.8. Model

OBLIKOVATI MIJENJATI

PREDMET MODELIRANJA

SVIJEST (ĈOVJEK, AUTOMAT)

M O D E L

SLIĈNOST, ANALOGIJE

INFORMACIONI ODNOSI


82

Ako se izmeĊu dva objekta moţe ustanoviti sliĉnost u bilo kakvom

odreĊenom smislu, tada izmeĊu tih objekata postoji odnos originala i modela.

Model obiĉno ne moţe da sadrţi sve osobine sistema, već samo neke.

Dimenzije prostora stanja modela su manje od onih koje ima original.

Model zadrţava samo one karakteristike originala koje su bitne za svrhu

izuĉavanja originala, odnosno, model je uprošćena predstava o originalu. U

praksi su poznati verbalni, fiziĉki, matematiĉki i razni drugi modeli. Model

treba da se pod istim pretpostavkama ponaša kao original [3].

Za industrijske sisteme model prikazuje, izmeĊu ostalog, ljude, njihove

odluke i reakcije na pritiske spoljne sredine. Dvije osnovne vrste modela se

koriste u prouĉavanju ovih sistema:

- blok dijagrami ili dijagrami tokova (grafiĉki prikaz povezanosti

elemenata sistema na naĉin kako se formiraju kola povratnog dejstva

i onako kako se kola spreţu stvarajući sistem),

- matematiĉki model (deskripcija sistema koji opisuje i ima veću

jasnoću od verbalnih modela).

Matematiĉko modelevanje, kako je ranije reĉeno, je sposobnost

istraţivanja razliĉitih procesa putem prouĉavanja pojava koje imaju razliĉite

fiziĉke, hemijske i društvene sadrţine, a mogu se opisati jednoznaĉnim ili

statistiĉkim matematiĉkim odnosima. Za predstavljanje preduzeća, on treba da

je u stanju da realno prikaţe ponašanje sistema, kao i nelinearnost i stohastiĉke

relacije elemenata. Relacije izmeĊu elemenata prikazuju se jednaĉinama.

Ponašanje modela se posmatra, a eksperiment se radi sa namjerom da se

dobije odgovor na odreĊena pitanja o sistemu koga model prikazuje. Simulacija

je termin koji se koristi da bi se oznaĉilo voĊenje eksperimenata modelom.

Eksperiment realnim sistemom zamjenjuje se eksperimentom pomoću modela.

Za prikazivanje odnosa meĊuzavisnosti elemenata sistema obiĉno se

koristi dijagram tokova koji treba da obezbijedi širi uvid u sistem.


83

Linija toka pokazuje protok, uopšteno reĉeno, materijala, energije i

informacija. Tokovi prikazuju kako se nešto kreće od jednog stanja sistema u

drugo stanje.

Element stanja sistema i svi drugi elementi koji na neki naĉin

predstavljaju neke akumulacije sistema prikazuju se obiĉno pravougaonikom.

Strelicama se prikazuje pravac kretanja toka, odnosno ulaza i izlaza stanja

sistema (slika 2.9.). U obliku kruga mogu se prikazivati pomoćni elementi [3].

Slika 2.9. Simboli elemenata stanja sistema

Linije razliĉitih tokova treba da su u dijagramima tokova razliĉito

predstavljene. Izvor informacije se obiĉno obiljeţava sa kruţićem.

Parametri sistema su vrijednosti koje na neki naĉin utiĉu na zbivanja u

sistemu, ali su promjenljive veliĉine.

Dijagram tokova treba da pokazuje:

- sva stanja sistema,

- tokove izmeĊu stanja,

ŽELJENE ZALIHE

NABAVKA REZERVNIH

DIJELOVA

UGRADNJA REZERVNIH DIJELOVA

ZALIHE REZERVNIH DIJELOVA ZA

ODRŽAVANJE

PROIZVODNJA REZERVNIH DIJELOVA U SOPSTVENIM RADIONICAMA PREDUZEĆA


84

- funkciju upravljanja kojom se kontrolišu koliĉine koje teku izmeĊu

stanja sistema,

- informacione kanale koji povezuju stanja sistema sa upravljaĉkom

funkcijom.

Ponašanje nekog vezanog linearnog sistema u vremenu moţe se opisati

linearnom diferencijalnom jednaĉinom, sa konstantnim koeficijentima

(matematiĉki model).

Analiza sistema u frekventnoj oblasti je klasiĉna, ali je odigrala

ogromnu ulogu, naroĉito u projektovanju tehniĉkih sistema za vojne potrebe, i

to preteţno sistema sa jednim ulazom i jednim izlazom.

Za sistem upravljanja zalihama rezervnih dijelova za odrţavanje

moguće je dati dijagram toka (slika 2.10.), pri ĉemu se sistem sastoji od zaliha

rezervnih dijelova za odrţavanje (stanje zaliha) i nabavke rezervnih dijelova

(promjena stanja sistema). Odlukom o nabavci rezervnih dijelova ţeli se stvarno

stanje zaliha dovesti na ţeljeni nivo [3].

Slika 2.10. Dijagram toka sistema upravljanja zalihama

rezervnih dijelova za održavanje

VREMENSKA KOREKCIJA

POREMEĆAJA

CILJ SISTEMA: Održavanje potrebnog nivoa zaliha rezervnih dijelova za održavanje

NABAVKA REZERVNIH

DIJELOVA ZA ODRŽAVANJE ZALIHE

REZERVNIH DIJELOVA ZA ODRŽAVANJE


85

Analitiĉki model ponašanja sistema upravljanja zalihama rezervnih

dijelova moţe se dati u obliku:

vkztt

ŽZŽZZ eNNNN

0(

gdje je:

NZ – nivo zaliha rezervnih dijelova,

NŢZ – nivo ţeljenih zaliha rezervnih dijelova,

N0 – nivo zaliha u trenutku t = 0,

tvkz – vrijeme korelacije poremećaja.

Od modela se traţi da je u stanju da opiše nelinearne sisteme višeg reda,

da se pomoću njega mogu istraţiti ponašanja polazeći od bilo kojih poĉetnih

uslova.

Proces dobijanja rješenja “korak po korak” naziva se simulacija, pa se

ovi modeli nazivaju simulacioni modeli. Ovdje se znaĉenje svakog elementa u

modelu opisuje jednaĉinama. Jednaĉine se dobijaju iz osobina strukture

sistema.

Simulacioni model za sluĉaj upravljanja rezervnim dijelovima (slika

2.10.) je lako postaviti s obzirom na to da je sistem prvog reda u kome se

negativnim kolom povratnog dejstva kontroliše stanje sistema. Pri ovome se

polazi od toga da je najjednostavnija taktika nabavke ona kod koje nabavka

zavisi od razlike ţeljenih i stvarnih zaliha, što se moţe dati jednaĉinom:

ZŽZJ NNN

gdje je: NJ – koliĉina / jedinica vremena nabavke, odnosno:

)(1

ZŽZ

vkz

J NNt

N

za tvkz > 0 (vrijeme korekcije zaliha – jedinica vremena).


86

2.3.2. Matematička metoda

Ovdje treba istaći da se moţe govoriti i o matematiĉkoj metodi koja

predstavlja sistematiĉan i egzaktan postupak primjene matematiĉke logike u

nauĉno-istraţivaĉkom radu.

Ova metoda se sastoji u primjeni matematiĉke logike, matematiĉkih

formula, matematiĉkih simbola i brojnih matematiĉkih operacija. Najĉešće u

primjeni su:

- ekonometrijska metoda,

- metoda simulacije.

Ekonometrijska metoda omogućuje ocjenjivanje kvantitativnih odnosa

izmeĊu odreĊenih varijabli (npr. ekonomskih) na osnovu nauĉno utemeljenih

teorija i podataka o odgovarajućim varijablama.

Metoda simulacije omogućuje upotrebu savremenih raĉunara, teorijsko

oponašanje pojava i procesa u stvarnosti kako bi se izmeĊu velikog broja

mogućih rješenja pronašlo ono najpovoljnije.

2.3.3. Statistička metoda

Statistika nije posebna nauka. Ona se moţe smatrati granom primjenjene

matematike, ona je, prvenstveno, opšta metoda istraţivanja i predstavlja

primjenu statistike i vjerovatnoće.

Oblast primjene statistiĉke metode je vrlo kompleksna, jer je ĉine sve

vrste masovnih pojava. Njenu srţ ĉini saznanje kvantitativne odreĊenosti

masovnih pojava. Zato se ona moţe definisati kao: [19]

- sakupljanje (odabiranje statistiĉkih uzoraka),

- predstavljanje (klasifikacija),

- analiziranje (obrada podataka),

- tumaĉenje (interpretiranje) numeriĉkih podataka,

- izraĉunavanje statistiĉkih pokazatelja,


87

- analiza statistiĉkih pokazatelja i izvoĊenje zakljuĉaka.

Rijeĉ statistika, prema prof. S. Obradoviću, ima dva osnovna znaĉenja, s

jedne strane pod statistikom se podrazumijeva metoda kvantitativnog

istraţivanja pojava, a s druge strane rezultat takvog istraţivanja.

U statistiĉkoj metodi, masovno i individualno, opšte i posebno,

kvantitativno i kvalitativno ne samo da se razlikuju nego se i povezuju u tom

smislu što se masovno i opšte saznaju, na osnovu pojedinaĉnog i posebnog, kao

što se i kvaliteti saznaju na osnovu kvantiteta [26].

Koja pojava će se statistiĉki istraţiti zavisi od cilja istraţivanja. Treba

otkriti kvalitativne i kvantitativne odredbe tih pojava, posebno rasprostranjenost

izvjesne osobine ili njenih vrsta pojava u cilju opštih pojava, kao i mijenjanje,

kretanje i tendencije daljeg kretanja i razvitka pojava odreĊenih osobina.

Statistiĉki podaci se klasifikuju prema svojim vremenskim odredbama

[19]:

- kvalitativni podaci,

- kvantitativni podaci,

- hronološki podaci (npr. vremenske serije),

- geografski podaci.

Statistiĉka analiza ĉini fazu primjene statistiĉke metode. Zadaci

statistiĉke analize ostvaruju se pomoću odgovarajućih matematiĉkih operacija.

Glavni predmet i svrha statistiĉke analize jeste otkriće rasporeda

uĉestalosti (distribucije i frekvencije) pojava odreĊenih osobina, iznalaţenje

kumulativnih vrijednosti, bez vremenske odredbe, u masi pojava koje se

ispituju [26].

Svrha tabelarnog i grafiĉkog predstavljanja statistiĉkih serija i

matematiĉkih funkcija nije samo klasifikacija statistiĉkih podataka nego i

predstavljanje matematiĉkih funkcija statistiĉkog raĉuna, naroĉito menjanja


88

vrednosti tih funkcija [4]. Nakon tabelarnog i grafiĉkog predstavljanja odredi

se ocjena o pravoj aritmetiĉkoj sredini.

Vrhunski moment statistiĉke metode jeste:

- izvoĊenje opštih zakljuĉaka,

- tumaĉenje rezultata statistiĉke analize,

- pravljenje hipoteza o zakonitostima masovnih pojava.

Statistiĉka metoda moţe se podeliti na [19]:

- parametarsku, i

- neparametarsku statistiku.

Metode parametarske statistike se zasnivaju na Gausovoj normalnoj

krivi (VNK kriva) prilikom prognoziranja nekih pojava sa odreĊenom

vjerovatnoćom (npr. produktivnost rada, otkazi mašina i drugo).

Neparametarske statistiĉke metode se primjenjuju na pojavama za koje

ne vaţi pretpostavka o njihovoj normalnoj raspodjeli, one imaju tzv. “slobodnu

distribuciju”. Njihova informativna vrijednost je manja, a mogu se koristiti i na

podacima za koje bi se mogla postaviti hipoteza o normalnoj raspodjeli.

U nauĉno-istraţivaĉkom radu se mogu primenjivati brojni metodski

statistiĉki postupci [19]:

- analiza atributivnih i geografskih nizova,

- analiza numeriĉkih nizova (aritmetiĉka sredina, medijana, mod,

momenti, mere disperzije, mere asimetrije, mere zaobljenosti i dr.),

- analiza vremenskih nizova (indeksi, srednje vrednosti vremenskih

nizova, mere sezonskih oscilacija),

- teorijske raspodele (normalna raspodela, studentova raspodela,

binomna raspodela, Poisonova raspodela i dr.),

- metoda uzorka,

- grafiĉko prikazivanje statistiĉkih podataka,

- korelacija (linearna korelacija ranga, krivolinijska korelacija i dr.).


89

2.3.4. Analitičko - deduktivna metoda

Analitiĉko – deduktivna metoda se ne svodi na bilo kakvu dedukciju

izvesnih stavova iz opštih postavki, već se pod ovom metodom razume

zasnivanje ĉitavih nauĉnih sistema, npr. logike, matematike ili ĉitavih pojedinih

disciplina. Ona polazi od aksioma koji se shvataju i prihvataju kao osnovne

istine. Sve druge istine sistema moraju da se zasnivaju na poznatim aksiomama

i izvode se iz njih [3,4].

Ova metoda se moţe sastojati i u postavljanju i primjeni aksioma u

derivacijama raĉuna stavova i raĉuna predikata, odnosno, u izboru aksioma

jednog logiĉkog sistema, u postavljanju definicija koje u sistemu igraju ulogu

osnovnih istina sistema kao i aksiome i drugo.

Aksiome su opšti stavovi, ali nisu ĉisto formalne niti su ĉisto

tautologije.

Neki analitiĉari (Rajhenbah, Hans Han i drugi) smatraju da se suština

ove metode sastoji u formalizaciji osnovnih pojmova, definicija, aksioma i

dokaza: osnovni pojmovi se smatraju kao bezsadrţajni ili neodreĊeno sadrţajni,

a aksiome kao “prazne tautologije”, ili kao prazno apstraktne “propozicionalne

funkcije” lišene svakog neposrednog predmetno – sadrţajnog znaĉenja i smisla.

Askiomatska metoda je vrlo privlaĉna za nauĉnike. Oni teţe da izgrade

aksiomatski sistem da doĊu do formalizovanih stavova, da svoju teoriju izraze

odgovarajućim matematiĉkim izrazima i apstraktnim formulama [20].

2.3.5. Metoda crne kutije

1. Definicije. - Crnu kutiju (black box) predstavlja svaki neistraţeni

objekat ili pojava, ĉije ponašanje se istraţuje djelovanjem na taj objekat i

prouĉavanjem reakcija na ta djelovanja, pri ĉemu se polazi od izvjesnih

hipoteza o ponašanju tog objekta ili pojave, odnosno, pod crnom kutijom se


90

moţe tretirati bilo koji objekat o kojem se sudi na osnovu spoljnih

manifestacija, bez poznavanja strukturne graĊe objekta.

Znaĉi, objekat ili pojava kao dinamiĉki sistem pod spoljnim uslovima

mijenja svoja stanja, a nepoznate su informacije o procesu, odnosno nepoznata

je zakonitost ponašanja pojave (slika 2.11.).

Slika 2.11.a Grafički prikaz crne kutije

Slika 2.11.b Grafički prikaz bijele kutije

Pojednostavljeno reĉeno, bez otvaranja kutije, praćenjem šta se dešava

na ulazu i izlazu, teţimo da saznamo šta se nalazi u kutiji i kako se ona ponaša.

Metoda crne kutije je osnovna kibernetska i sistemska metoda za

istraţivanje nepoznatih ili vrlo sloţenih dinamiĉkih sistema [3].

Preciznije reĉeno, metoda crne kutije je sloţen sistematiĉan postupak u

ĉijoj realizaciji se koriste sljedeći osnovni metodi: metodi modelskog

(S)

CRNA KUTIJA Ulazi Izlazi

X1

Xn Ym

Y1

X2 Y2

Y X (f1 : X) (f2 : Y)

BIJELA KUTIJA Ulazi Izlazi

XF

XS YS

YP


91

funkcionisanja sistema, metodi kibernetiĉkih eksperimenata i metodi izgradnje

kibernetiĉkih mašina, kojima pripada budućnost.

Prilikom ispitivanja crne kutije treba sastaviti protokol koji sadrţi:

- vrijeme (trenutak djelovanja i osmatranja), i

- vrijednosti ulaznih i izlaznih veliĉina.

Pri ovom objekat moţe imati jedan ulaz X, sa vrijednostima X1,X2, .......,

Xn i moţe da se nalazi u više razliĉitih stanja a,b,c, ...., (sa više izlaza

Y1,Y2,.....,Ym).

Primjena metode crne kutije omogućava otkrivanje zakonitosti

ponašanja, ali ne pruţa saznanja o elementima i o strukturi pojave.

Otkrivene osobine crne kutije zavise kako od nje tako i od sposobnosti

istraţivaĉa da djeluju na crnu kutiju. Iako je ovo jedna od najjednostavnijih

metoda istraţivanja nepoznatih pojava, ona od istraţivaĉa zahtijeva:

- odreĊivanje ulazno – izlazne matrice,

- odreĊivanje protokola ponašanja,

- ispitivanje (izuĉavanje) zakonitosti transformacija (grafa

transformacije) sistema,

- odreĊivanje zakonitosti ponašanja sistema (deterministiĉka i druga).

Nekada ponašanje moţe biti stohastiĉko i da ima više parcijalnih

grafova. Istraţivaĉ moţe da odredi stanje koje nije pogrešno, ali da to bude od

male koristi.

2. Proces primjene crne kutije. - Na osnovu datih definicija o primeni

metode crne kutije, moţe se definisati proces primene crne kutije (Ĉerniĉek, I.

„Teorija sistema“, Zrenjanin,1996):

- planiranje istraţivanja,

- izbor objekta istraţivanja,

- definisanje aspekta istraţivanja,

- identifikacija ulaza i izlaza,

- sastavljanje protokola,


92

- obrada podataka,

- analiza ponašanja sistema (da li je deterministiĉko),

- odreĊivanje verovatnoće ponašanja,

- odreĊivanje broja posmatranja,

- formiranje matrice ulaza i izlaza,

- definisanje relacije ulaz – izlaz,

- formulisanje zakonitosti ponašanja objekta istraţivanja,

- primena otkrivenih zakonitosti ponašanja i drugo.

Metoda crne kutije koristi se i u konstruisanju novih proizvoda, jer se

polazi od nepoznatog objekta, crne kutije, a cilj je provoĊenjem tog procesa

jasno i jednoznaĉno definisati funkciju, zakonitosti ponašanja i strukturu graĊe

tog objekta kao tehniĉkog sistema, odnosno transformaciju crne kutije u bijelu

kutiju.

3. Bijela kutija. - Analogno pojmu crne kutije uveden je i pojam bijele

kutije (slika 2.11.), kod kojega su poznati zakoni ponašanja i procesa u njemu

kao dinamiĉkom sistemu, znaĉi vrši se transformacija predmeta prouĉavanja

crne kutije u bijelu kutiju. U bilo kojoj bijeloj kutiji ostaje uvijek nešto

neobjašnjeno, nepoznato. Zbog toga se moţe govoriti o sivoj kutiji.

Postupak transformacije crne kutije u bijelu kutiju pa u sivu kutiju nije

moguć, jer nisu poznate zakonitosti ponašanja sistema.

4. Preduzeće kao sistem. - Primjenom metode crne kutije, moţe se

analizirati jedno preduzeće kao sistem (slika 2.12.)[3]:


93

Slika 2.12. Preduzeće kao sistem (crna kutija)

Kao što smo već rekli, crna kutija je sastavljena od elemenata stanja

sistema, elemenata promjene stanja sistema i sloţene strukture u kojoj se

odigrava transformacija ulaza u izlaz. Tu transformaciju moţemo prikazati

matematiĉkim modelom:

1: tmtnt YZXS , 1

,...3,2,1,0,

nm

nm

gdje su:

ntS - stanje preduzeća u momentu t,

mtX - ulaz u sistem u momentu t+m,

1tY - izlaz iz sistema u momentu t+1, i

Z - struktura preduzeća koja je relativno stabilna u vremenskom

periodu posmatranja sistema.

SISTEM (S) potencijal i

usmjeravanje korišćenja potencijala

STRUKTURA (Z)

Ulazi X

Izlazi Y

Okoli

na

Okoli

na


94

Svako stanje sistema moţe se prikazati u vidu jedne taĉke

,.....),( 321

tttt SSSS prostora kR . Prema tome, stanje sistema predstavlja k –

dimenzionu promjenljivu.

Stanje sistema u sukcesivnim vremenima t+i, i = 1,2,3,…. (tako da

prošlost prethodi budućnosti) saĉinjavaju ureĊeni niz sa konaĉno ili beskonaĉno

mnogo elemenata. On opisuje ponašanje sistema u vremenu.

Proces transformacije ulaza u izlaze odigrava se u vremenu, znaĉi

postoji relacija izmeĊu izlaznih i ulaznih elemenata.

1;1 mYX tmt

gdje su sa: m i 1 obiljeţeni vremenski intervali u kojima se pojavljuju

ulaz i odgovarajući izlaz.

Poznavanje samo jedne vrijednosti ulaza tX nedovoljno je u

programiranju izlazne veliĉine tY . Prethodni ulazi formirali su stanje S sistema

koje dovodi do promjene izlazne veliĉine. Stanje sistema je karakteristika ĉija

vrijednost u datom vremenskom trenutku definiše tekuću izlaznu veliĉinu i

utiĉe na njenu buduću vrijednost.

Prikazana zavisnost je odraz transformacije unutar sistema no, ne i

jedinih zbivanja u širem sistemu. Postoji i obrnuta zavisnost ulaza i izlaza:

,....2,1,0, ijXSZY jtit

gdje je: SZ – struktura spregnutih podsistema sa kojima sistem stvara

upravljaĉki posmatrano zatvorenu cjelinu.

2.3.6. Komparativna metoda

Pored navedenih metoda treba pomenuti i komparativnu metodu, koja

predstavlja postupak poreĊenja kojim se utvrĊuje istovjetnost, sliĉnost, razlike i

suprotnosti svojstava pojava prirode, društva i mišljenja.


95

Tako se, recimo, primjenom ove metode moţe uporediti poslovanje

jednog preduzeća u odnosu na drugo.

Metoda zahtijeva posebnu preciznost o broju odreĊenih pokazatelja i

opreznost u zakljuĉcima, jer ona ne omogućuje otkrivanje biti društvenih

pojava, procesa i odnosa pa su stoga ĉesto zakljuĉci jednostrani, nepouzdani ili

pogrešni.

2.3.7. Kibernetička metoda

Suština ove metode sastoji se u primjeni tri fundamentalna teorijsko-

metodološka principa. To su:

a) prirodne, društvene i druge pojave; objašnjavaju se modelima

samoregulišućih dinamiĉkih i stohastiĉkih sistema koje karakteriše dijalektiĉka

povratna sprega;

b) uobiĉajena linearna kauzalnost zamijenjena je dijalektiĉkim sloţenim

uzroĉno-posljediĉnim vezama;

c) postupak praktiĉnog saznanja ili provjere saznanja obavlja se pomoću

modela «crne kutije».

Osnovne karakteristike ove metode (ili metode Teorije sistema) ĉine

pojmovi [3]:

- sistem (cjelina iz više dijelova),

- dijelovi (elementi) sistema,

- struktura sistema,

- veze sistema,

- funkcija sistema,

- stanje sistema,

- okolina sistema,

- ponašanje sistema,

- transformacija sistema,

- cilj i performanse sistema,

- resursi sistema,


96

- upravljivost sistema.

Metoda povratne sprege ĉini dijalektiĉki proces meĊusobnog delovanja

ulaznih i izlaznih efekata (varijabli), što predstavlja osnovnu pretpostavku

samoregulišućih dinamiĉkih sistema [28].

Povratne sprege imaju sljedeće oblike:

- pozitivnu povratnu vezu u kojoj izlazna djelovanja pozitivno djeluju

na ulazne uticaje i povećavaju ih,

- negativnu povratnu vezu u kojoj izlazna djelovanja povratno djeluju

tako da smanjuju ulazne uticaje.

Ovdje treba reći da pojedini autori, sa aspekta tehnologije nauĉnog

istraţivanja, u okvire kibernetike svrstavaju sljedeće metode:

- metoda crne kutije,

- metoda modela (suština je da se što taĉnije spoznaju stvari, pojave i

postupci, odnosno njihove strukture, funkcije i ponašanja),

- metoda povratne sprege.

Kada govorimo o kibernetiĉkoj metodi, moramo reći i to da se u

posljednje vrijeme posebno razvila metoda teorije sistema [3]. Ona je nastala u

okviru kibernetike kao nauka o upravljanju i informacijama.

Osnova teorije sistema je sistemsko mišljenje, odnosno mišljenje prema

kojem se svaki problem, svaka pojava, svaki dio realnog svijeta posmatra kao

sistem [3].

2.3.8. Empirijska metoda

Empirijska metoda je postupak koji se zasniva samo na iskustvu radi

otkrivanja objašnjavanja nekih pojava, sudova i zakljuĉaka. Ona omogućuje

pristup istraţivanjima i izvoĊenje bez postavljanja hipoteze ili nastojanja da se

ona dokaţe [28]. Moţe se, recimo, koristiti u poljoprivredi ako se, na primjer,


97

ţeli ispitati prinos novih vrsta biljaka, ili u farmaceutskoj industriji prilikom

testiranja novih lijekova, itd.

2.4. Tehnike i postupci – pojedinaĉne ili tehniĉke metode

2.4.1. Naučno posmatranje

Nauĉno posmatranje je sistemsko opaţanje u cilju otkrića novih

ĉinjenica ili provjeravanja nauĉnih hipoteza. Metod istraţivanja je naĉin

prikupljanja podataka putem neposrednog ĉulnog opaţanja. Posmatranje moţe

biti:

- objektivno (stepen postignutog saznanja),

- potpuno,

- precizno (taĉno posmatranje),

- sistemsko.

Predmeti nauĉnog posmatranja mogu biti:

- spoljne pojave (ekstrospekcija) koje se mogu ĉulno opaţati, i

- unutrašnje pojave (introspekcija).

Egzaktnost je potpuna preciznost posmatranja kada se postigne najviši

stepen taĉnosti posmatranja.

Metoda nauĉnog posmatranja moţe da prethodi svakoj drugoj metodi, a

prije svih eksperimentalnoj metodi. Ona nema vrijednost eksperimenta.

Podjela nauĉnog posmatranja je veoma sloţena. Ovdje se navodi

sljedeća klasifikacija:

- neposredno posmatranje (istraţivaĉ putem ĉula uspostavlja kontakt

sa objektom posmatranja),


98

- sveobuhvatno posmatranje (predmet posmatranja je neka sloţena i

dugotrajna pojava),

- masovno posmatranje (predmet posmatranja je neka masovna

pojava),

- posmatranje pojedinih sluĉajeva (predmet posmatranja su rijetki i

jedinstveni fenomeni) – ovo je tzv. pojedinaĉno posmatranje,

- direktno i indirektno posmatranje,

- sistemsko posmatranje.

SprovoĊenje posmatranja moţe se obaviti kroz nekoliko koraka, pri

ĉemu osnovu ĉini sistemsko biljeţenje podataka i njihovo klasifikovanje.

Pored ovoga, treba definisati i naĉin uspostavljanja kontakta sa

sredinom i situacijom u kojoj će posmatranje biti izvedeno.

Istraţivanje takoĊe podrazumijeva prethodnu selekciju i obuku

posmatraĉa. Istraţivaĉ obiĉno biljeţi i svoje komentare, tako da sagledava svoj

saznajni put i pogreške na njemu.

2.4.2. Naučni eksperiment

Eksperimentalna metoda je organizovano razmatranje kojim se predmet

istraţivanja izlaţe više puta razliĉitim uslovima u pogledu temperature,

pritisaka i drugih fiziĉkih, hemijskih i ostalih uticaja, uz pomno beleţenje

promena koje se pri tome dešavaju [3,4].

Eksperiment u osnovi predstavlja pokušaj i posmatranje. Nauĉni

eksperiment je metoda praktiĉno – teorijskog saznanja, ĉiju strukturu ĉine:

- eksperimentator (pojedinac ili grupa istraţivaĉa koji vrše

eksperiment);

- predmet eksperimenta (pojave i procesi stvarnosti, njihovi kvaliteti,

kvantiteti, mjere, naĉini nastanka, promjene i drugo);

- sredstva eksperimenta (materijali eksperimenta, instrumenti, ureĊaji,

mašine, postrojenja i drugo);


99

- postupci eksperimenta (odabiranje vrste ogleda, izdvajanje ogledne

grupe, teorijsko – praktiĉne operacije, postavljanje hipoteza i

njihova provjera);

- eksperimentalni proces (uslovi eksperimentalne situacije, fiziĉki i

hemijski procesi i drugo);

- rezultati eksperimenta;

- interpretacija rezultata eksperimenta i izvoĊenje nauĉnih

pretpostavki i zakona.

Planiranje nauĉnog eksperimenta je podešavanje pojava tako da

eksperimentalni proces “odgovori” na odreĊeno pitanje i da se izvrši

organizovanje ogleda [26].

Eksperimenti mogu biti:

- prirodni (ispitivanje u igri ili snalaţljivost u rješavanju praktiĉnih

zadataka);

- vještaĉki (ispitivanje inteligencije pomoću testova);

- simulacioni;

- eksperiment u laboratorijskim uslovima.

U vještaĉkom eksperimentu se mogu mijenjati uslovi ogleda u cilju

ostvarivanja postavljenog zadatka.

Jedna od vrsta vještaĉkog eksperimenta je i modelovanje, odnosno

modelni eksperiment, o ĉemu je bilo govora u prethodnim poglavljima.

Osnovna saznajna uloga eksperimentalnih metoda se sastoji:

- u proveri hipoteza, ĉinjenica i zakona i u njihovom odbacivanju,

korekciji ili pretvaranju u zakone,

- u postavljanju novih hipoteza,

- u provjeri ranije utvrĊenih zakona,

- u otkriću novih ĉinjenica i novih zakona.


100

Ova metoda se oslanja na iskljuĉivo iskustvo u korišćenju klasiĉne

metode indukcije.

IzmeĊu zamisli i materijalnog ostvarenja postoji razlika, izvjesno

odstupanje.

Eksperiment kao specijalan oblik prakse treba da utvrdi u ĉemu je i

kolika je razlika izmeĊu misaonog i stvarnog [20]. Mjerenja su sastavni dio

svakog eksperimenta.

Prvi korak u eksperimentalnom istraţivanju moţe da bude uspješno

mehaniĉko shvatanje po kome jedan uzrok ima jednu posljedicu. U najvećem

broju sluĉajeva i u razliĉitim oblastima istraţivanja koriste se tzv. test funkcije

na ulazu u sistem.

Sljedeći koraci u istraţivanju mogu da budu usmjereni na upoznavanje

funkcionisanja sistema. Zadatak razliĉitih, više ili manje razraĊenih i

primjenljivih, metoda eksperimentalnog istraţivanja jeste upućivanje istraţivaĉa

na moguće postupke eliminacije.

Eksperimentalna metoda primjenjuje se danas vrlo široko u gotovo svim

oblastima nauke, pa se moţe dati i posebna definicija eksperimenta:

“Eksperiment je planirano i kontrolisano praktiĉno dejstvo na objekt

istraţivanja kako bi se na materijalnoj ravni izvršila konfrontacija misaonih

proizvoda (hipoteza, projekata, strategija i drugo) sa prirodnim, odnosno

tehniĉkim strukturama i prouĉavanjem ponašanja predmeta istraţivanja smanjio

broj otvorenih pitanja“ [20].

Kao nepotpuna eksperimentalna metoda, ĉesto se u literaturi pominje

empirijska metoda, u kojoj pristupamo istraţivanju bez postavljanja nauĉne

hipoteze.

U tabelama T-2.2 i T-2.3 date su uporedne slabosti, odnosno prednosti

proraĉuna u odnosu na eksperimentalna ispitivanja (za tehniĉke sisteme).


101

Potencijalne slabosti proračuna Potencijalna prednost

eksperimentalnog ispitivanja

Proraĉun moţe da obuhvati samo

kvantificirane parcijalne oblasti

Eksperimentalno ispitivanje

omogućava ispitivanje onih efekata

koji se raĉunski ne mogu obuhvatiti

Efekti koji nisu ukljuĉeni mogu da

se dobiju sraĉunavanjem

Eksperimentalna ispitivanja

otkrivaju nerijetko i ona slaba mjesta

koja nisu oĉekivana

U proraĉunima optimizacije

potrebni su objektivni kriterijumi za

ocjenjivanje, a oni su poznati samo

djelimiĉno

U nedostatku objektivnog

kriterijuma za ocjenjivanje,

eksperimentalna ispitivanja

omogućavaju subjektivno vrednovanje

Uticaj rasipanja dimenzija moţe

se obuhvatiti samo djelimiĉno

Ispitivanje uticaja rasipanja

dimenzija komponenata u proizvodnji

ne predstavlja problem, to je samo

pitanje troškova

OdreĊeni parametri raĉunskog

modela mogu da budu utvrĊeni tek

pošto se izvrše mjerenja na fiziĉkom

modelu ili prototipu

Objekat ispitivanja moţe da se

podvrgne prouĉavanju po metodi

“crne kutije” bez poznavanja bilo kog

njenog parametra

Rješavanje odreĊenih problema

zahtijeva vrijeme i velike troškove u

formiranju modela i angaţovanju

kapaciteta raĉunara

Dovoljno je samo fiziĉko

prisustvo objekata, pa da se odmah

zapoĉne sa ispitivanjem

Ovdje treba reći da se kao dio svakog eksperimenta mora tretirati postupak

mjerenja. Obiĉno struktura postupaka mjerenja sadrţi:

- mjerni objekat - nosilac mjerne veliĉine,

- mjerni signal – primarni signal,

- prijemnik signala,

Tabela T-2.2: UporeĎenje proračuna i eksperimentalnog ispitivanja


102

- mjerni signal (preslikani signal),

- korekturni ĉlan – raĉunski element,

- korigovani preslikani signal,

- optiĉki instrument – pokazivaĉ,

- mjernu vrijednost,

- registrovanje, memorisanje,

- obrada podataka (raĉunar),

- oĉitavanje i dr.


103

Potencijalne slabosti eksperimentalnog

ispitivanja Potencijalna prednost proračuna

Teško je odrţavanje konstantnih

uslova ispitivanja

Konstantni graniĉni i poĉetni

uslovi obezbjeĊuju jednoznaĉnost

rezultata

Sistemske greške nisu uvijek

prepoznatljive i/ili odreĊene

Matematiĉki modeli se

verifikuju u poznatim granicama

taĉnosti

Uticaji malih promjena ne mogu

dobro da se identifikuju kod ponovljenih

ispitivanja

Relativne promjene svih

parametara matematiĉkih modela

mogu da se identifikuju

Visoka pouzdanost rezultata traţi

višestruko poznavanje ispitivanja

Potreban je samo jedan

proraĉunski prolaz

U izvjesnim sluĉajevima je teška

interpretacija rezultata

Moguća interpretacija rezultata

na osnovu dodatnih pojedinaĉnih

informacija

Rezultati ne mogu uvijek da se

reprodukuju i/ili prenesu (na teorijski

model)

Matematiĉki modeli su u

utvrĊenim granicama

Neke efekte nije moguće odrediti

primjenom mjerne tehnike ili su troškovi

veliki

Matematiĉki model moţe da

definiše veliĉine koje ne mogu

direktno da se mjere

Primjena principa “promjena samo

jednog parametra” nije uvijek moguća

zbog kompleksnosti sistema

Moguće su promjene

parametara na ţeljeni naĉin

Znatno se vrijeme gubi dok se fiziĉki

ne realizuje objekat ispitivanja: nerijetko

razultati kasne

Verifikovan matematiĉki model

omogućava brz pristup raĉunanju i

relativno brzo dobijanje rezultata

Nerijetko su potrebna velika ulaganja

da bi se realizovalo i ispitalo više varijanti

Ĉak i za ekstremno kompleksne

matematiĉke modele ulaganja su

relativno mala u analizama više

varijanti

Tabela T-2.3: UporeĎenje proračuna i eksperimentalnog ispitivanja


104

Danas je u primeni veliki broj metoda (i postupaka) tehniĉke

dijagnostike koje se mogu koristiti u svim eksperimentima (Adamović, Ţ.

“Tehniĉka dijagnostika”, Zavod za udţbenike, Beograd, 1998). Svaka od

metoda predviĊa primjenu posebne instrumentacije (kontrola radnih parametara

mašina; kontrola vibracija i buke; ultrazvuk, gamagrafija i radiografija; kontrola

produkata habanja i sagorijevanja; kontrola elektriĉnih parametara; kontrola

korozije...). Ovi postupci se posebno koriste za utvrĊivanje stanja tehniĉkih

sistema (mašina i postrojenja). Kao primjer navodimo Ţeljezaru Smederevo

gdje su uvedeni svi postupci tehniĉke dijagnostike [29].

Eksperiment kojim se razrješava protivrjeĉnost izmeĊu dvije razliĉite

hipoteze uobiĉajeno se naziva krucijalni eksperiment (putokazni eksperiment).

Eksperimentalna metoda moţe se koristiti sa drugim nauĉnim

metodama, posebno sa metodom posmatranja sa kojom je nerazdvojan drug.

Paţljivo posmatranje je neizbjeţno kao samostalan ĉin u prirodnim uslovima,

zatim prilikom eksperimentisanja, kao i u uslovima koje stvara praktiĉan ţivot

[29].

2.4.3. Naučno ispitivanje

Ispitivanje je u suštini postupak prikupljanja podataka posredstvom

verbalne komunikacije, koja se uspostavlja izmeĊu istraţivaĉa i lica za koje se

pretpostavlja da te podatke moţe da pruţi [13].

Do podataka se dolazi brojanjem, mjerenjem, anketiranjem,

razgovaranjem. Pri tome je brojanje metodski postupak kvantifikovanja kojim

se utvrĊuje broj elemenata ili ĉlanova nekog skupa ili klase predmeta objektivne

stvarnosti.

Osnovna podjela nauĉnog ispitivanja je na:

- direktno ispitivanje (prikupljanje podataka u kome je ispitanik

unaprijed obaviješten o ĉinjenici da se podvrgava ispitivanju);

- indirektno ispitivanje (ispitanik nije unaprijed obaviješten o

ispitivanju);


105

- blaga ispitivanja (ispitivaĉ sa ispitanikom uspostavlja prisni

kontakt);

- neutralno ispitivanje (karakteriše odnos formalne, poslovne uĉtivosti

izmeĊu ispitivaĉa i ispitanika);

- stroga (oštra) ispitivanja (strog odnos ispitivaĉa prema ispitaniku

sliĉno sudsko–istraţnom postupku, pri ĉemu se mogu postavljati

“unakrsna pitanja” i sliĉno).

Dvije su osnovne tehnike ispitivanja:

- intervju (putem nauĉnog razgovora izmeĊu ispitivaĉa i ispitanika

dolazi se do podataka znaĉajnih za istraţivanje; to mora da bude

susret “lice u lice” i da postoji specifiĉna svrha koja mora biti

poznata intervjuisti);

- anketa (do potrebnih podataka dolazi se tako što ispitanik

samostalno popunjava prethodno pripremljen obrazac s pitanjima; to

je istraţivaĉki postupak kojim se ispitanicima postavljaju pitanja u

vezi sa ĉinjenicama od nauĉnog interesa).

U literaturi se ĉesto navodi i klasifikacija intervjua:

- ĉinjeniĉki intervjui (obezbjeĊuju kvantitativne podatke o

predmetu intervjuisanja);

- dijagnostiĉki intervjui (dijagnoza stanja predmeta intervjuisanja);

- terapeutski intervjui (modifikovanje stavova i ponašanja

intervjuisanog).

Intervjui mogu biti i neusmjereni (nije pripremljena osnova za razgovor)

i usmjereni (pripremljena osnova za razgovor).

Intervjuisanje je evoluativni postupak koje se moţe iskoristiti ako se

poznaju:

- suština i odlike intervjua (izraţena je usmjerenim razgovorom),

- vrste intervjua,

- pripreme za intervju.


106

Usmjereni intervjui mogu biti dirigovani gdje su ograniĉena prava

ispitanika i ispitivaĉa. Ispitivanje moţe biti pojedinaĉno, grupno i kolektivno.

Ankete se mogu koristiti u neograniĉenom broju problema. Ona, pored

opštih, ima i svoje posebne ciljeve. Sprovodi se sama za sebe, odnosno “ad

hock” istraţivanje. Njome se najĉešće doseţe prvi nivo saznanja, nauĉne

deskripcije. Kao osnovno svojstvo ankete jeste postojanje upitnika (obrasca)

ĉijim se popunjavanjem dobijaju traţena obavještenja. Konstrukcija upitnika je

vaţna operacija i ona zasluţuje posebna pravila koja se odnose na strukturu

ispitanika, oblik pitanja, obim upitnika, vrstu podataka koji se prikupljaju i

drugo.

Pitanja i njihov smisao treba da budu jasni ispitanicima, a svojom

formulacijom i sadrţajem treba da se odnose na sam predmet istraţivanja. Ona

mogu biti:

- otvorena pitanja (ispitanik slobodno moţe da formuliše odgovor),

- zatvorena pitanja (ispitanik bira jednu ili više ponuĊenih alternativa

odgovora).

Ovdje treba pomenuti i tehnike skaliranja (instrumenti za skaliranje su

skale) kao forme ankete koje se primjenjuju kod serije podataka koje treba

urediti u kontinualan niz (na pojave koje ĉine kontinuum).

Prednosti intervjua su:

- neposredni kontakt,

- prilagodljivost pojedincima,

- razgovor ilustrovan posmatranjem,

- uvaţavanje individualnih vrijednosti,

- mogućnost komunikacije.

Nedostaci intervjua su:

- djelimiĉno zanemaren osnovni faktor istraţivanja,

- jednostrano prikupljanje podataka,

- neekonomiĉno prikupljanje podataka,


107

- nepodesno registrovanje podataka,

- promjenljive propozicije razgovora.

Skaliranje kao postupak evoluativne tehnike je stepenovanje kategorija

koje su postavljene kao grupa elemenata neophodnih za istraţivanje odreĊenog

problema ili pojave.

Skaler je lista odabranih rijeĉi, izraza, reĉenica, pasusa pored kojih

posmatraĉ biljeţi vrijednost ili procjenu datu na osnovu objektivne skale

vrijednosti.

Osnovni zahtjevi za konstruisanje skala su:

- adekvatnost sadrţaja,

- izrazitost forme,

- specifiĉnost funkcije,

- odmjerenost broja,

- ujednaĉenost ritma izmeĊu kategorija.

Prema naĉinu iskazivanja kategorija skale se dijele na:

- numeriĉke (stepenovanje datih kategorija pomoću niza brojeva),

- deskriptivne (niz verbalno izloţenih kategorija od kojih svaka

oznaĉava odreĊeni stepen).

Prema naĉinu skaliranja mogu biti:

- alternativna skala (sadrţe više kategorija i za svaku se predviĊaju samo

ekstremni pozitivni ili negativni odgovori),

- kumulativna skala (sadrţi više kategorija od kojih svaka viša obuhvata

sve niţe kategorije),

- kontrolna lista (sadrţi rijeĉi, izraze ili reĉenice svrstane po odreĊenom

redu u više kategorija),

- rang skala (odreĊivanje redosljeda),

- skala uzoraka (sadrţi nekoliko tipiĉnih predstavnika, razvrstanih od

najboljeg do najgoreg),


108

- poreĊenje parova (kada treba rangirati manji broj elemenata),

- “odredi ko?” (sadrţi kategorije u kojima se navode izvjesne

karakteristike na osnovu kojih ocjenjivaĉ identifikuje osobe na koje se

te karakteristike odnose).

2.4.4. Informatička metoda

U savremenoj nauci se za odredbu ponašanja sistema upotrebljava

pojam stanje pod kojim se podrazumijevaju bilo koje odlike dinamiĉkog

sistema ili njegovih elemenata.

Cilj informatiĉke metode je:

1. objašnjenje prirodnih, bioloških i društvenih pojava pomoću modela

samoregulativnih sistema;

2. zamjena mehaniĉkog, linearnog kauzaliteta dijalektiĉkim kauzalitetom;

3. izgradnja metode provjeravanja pomoću metode “crne kutije”.

Ova metoda ima sliĉnosti sa informatiĉkom metodom, o ĉemu je bilo

rijeĉi.

Ako sa ),( yxS oznaĉimo sistem, sa ,.....,, cba stanje sistema, sa

T transformaciju sistema, a sa t vrijeme, onda formula atS )( 1 oznaĉava

stanje sistema S u vremenu 1t .

Jednoznaĉne promjene oznaĉavamo sa ba ; cb , dok sheme:

a

c

b

d

f

e


109

oznaĉavaju dvoznaĉne promjene stanja,

a shema

oznaĉava višeznaĉnu promjenu stanja dinamiĉkog sistema.

Shema zatvorene transformacije je:

adcb

dcbaT

dok je shema otvorene transformacije:

adce

dcbaT

Suština svakog sistema samoregulacije je povratno dejstvo koje ĉini

dijalektiĉki proces meĊusobnog djelovanja ulaza (input) i izlaza (output) (slika

2.13.).

Slika 2.13. Prost samoregulativni sistem

a

c

b

SISTEM (S) Ulaz X Izlaz Y

REGULATOR (R)


110

U stvarnosti se ĉešće javljaju sloţeni dinamiĉki regulativni sistemi, tj.

takvi sistemi u kojima ima više ulaznih veliĉina )( iX ili više regulatora. Ovakvi

sistemi predstavljaju spletove dinamiĉkih sistema. Jedan od tipova sloţenih

sistema je onaj u kome su sjedinjena pozitivna i negativna povratna dejstva

(primjer: povećanje cijene elektriĉne energije izaziva povećanje troškova u

industriji, ovo povećanje cijena u industriji izaziva smanjenje potraţnje, a onda

i smanjenje proizvodnje).

2.4.5. Metoda analize sadržaja

Metoda analize sadrţaja je kombinacija tehnika posmatranja i

ispitivanja. Zasniva se na tehnici prikupljanja podataka o razliĉitim obiljeţjima,

sadrţajima i formama simboliĉkog, društvenog komuniciranja, posebno kada su

kao predmet istraţivanja shvatanja, mišljenja i drugo.

Ona odgovara istraţivanjima komunikacija u najvišem smislu

(komunikacije meĊu ljudima: reĉi, slike, muzika, tabele i sliĉno). Pri tome,

mora postojati odašiljaĉ poruke, prijemnik poruke i sadrţaj poruke [3,4].

Ovom metodom se ne obuhvata samo ispitivanje sadrţaja, već i njihov

oblik, naĉin i druge dimenzije. Obiĉno se koriste sve tri dimenzije vremena:

prošlost, sadašnjost i budućnost.

Osnovni postupci metode analize sadrţaja su:

- kvalitativna analiza sadrţaja (treba da se odgovori na pitanja “šta” i

“kako” je nešto saopšteno; to je postupak kojim se utvrĊuje

pripadanje ili nepripadanje nekog sadrţaja predmetu istraţivanja);

- kvantitativna analiza sadrţaja (treba da odgovori na pitanja “šta”,

“kako” i “koliko”; sadrţaj se razlaţe na njegova osnovna znaĉenja

koja su izraţena kroz misli, ideje i drugo).

Metodski postupak analize sadrţaja je:

1. Precizno definisanje predmeta istraţivanja, ciljeva i hipoteza;

2. UtvrĊivanje predmeta i ciljeva analize sadrţaja;


111

3. Izrada sistema kategorija i podkategorija;

4. Definisanje jedinica analize i jedinica brojanja;

5. Izrada tehniĉkog instrumentarija;

6. Odabir dokumenata za analizu i objašnjenje tog izbora.

2.4.6. Metoda studije slučaja

Metoda studije sluĉaja sastoji se u istraţivanju aspekata neke pojave, pri

ĉemu se za prouĉavanje uzima pojedinac, grupa, ustanova ili preduzeće [3,4].

Ona nije u pravom smislu nauĉna, ona je samo prva faza u nauĉnoj metodi, jer

se samo na osnovu rezultata posmatranja više sluĉajeva mogu izvući odreĊene

zakonitosti.

Sluĉaj se sastoji od podataka koji se odnose na neki ţivotni period,

ţivotni proces dotiĉne jedinice.

Kombinacija faktora koji su obuhvaćeni datim ponašanjem podvrgavaju

se ispitivanju da bi se odredilo postojeće stanje i otkrili uzroĉni faktori koji

djeluju.

Ova metoda se moţe koristiti za istraţivanje pojedinaĉnog sluĉaja,

sluĉajeva u nizu i mozaika sluĉajeva. Istraţivanja sluĉajeva u nizu imaju

zajedniĉki predmet koji je razvuĉen u vremenskom kontinuitetu i na razliĉitim

prostorima [13].

Tako se, na primjer, studijem sluĉaja moţe izuĉavati: produktivnost u

odreĊenom preduzeću i havarija sloţenog tehniĉkog sistema (mašine i

postrojenja) ili protok tereta u jednoj luci...

2.5. Metode i tehnike za projektovanje i upravljanje

U nastavku je dat pregled metoda i tehnika koje mogu naći primjenu u

postupcima projektovanja sistema i upravljanja procesima rada.


112

2.5.1. FTA, FMEA i FMECA metode

(metode analize otkaza i neispravnosti)

FTA – Analiza stabla otkaza (Fault Tree Analysis) se razvijala za

potrebe industrije i predstavlja detaljnu deduktivnu metodu koja zahtijeva veliki

broj informacija o sistemu (mašine, postrojenja). Cilj konstruisanja stabla

otkaza je modelovanje uslova koji rezultiraju u pojavi vršnog – neţeljenog

otkaza (pri ovome otkaz je simptom neispravnosti – knjiga: „Odrţavanje na

bazi rizika“, autora prof. dr Ţivoslava Adamovića).

FMEA i FMECA – Analiza naĉina, efekata i kritiĉnosti otkaza je

induktivna metoda usmjerena na analizu uticaja pojedinaĉnih otkaza na rad

sistema. Izvodi se pomoću pravila kojima su obuhvaćeni:

1. Analiza naĉina i efekata otkaza,

2. Analiza kritiĉnosti i pouzdanosti,

3. Analiza pogodnosti za odrţavanje,

4. Analiza šteta nastalih otkazom,

5. Analiza pouzdanosti tehniĉkih sistema.

Ove metode zasnivaju se na teoriji pouzdanosti i posedovanju velikog

broja podataka dobijenih praćenjem rada sistema (proizvoda) u vremenu

(knjiga: „Odrţavanje na bazi rizika“, autora prof. dr Ţivoslava Adamovića).

Ove metode se mogu primeniti u više oblasti, od kojih se navode samo

neke: projektovanje proizvoda i usluga, odrţavanje tehniĉkih sistema,

unapreĊenje kvaliteta (utvrĊivanje nepoţeljnih – vršnih dogaĊaja u fazi

projektovanja, odnosno pri utvrĊivanju stanja – dijagnostici, analizi uticaja

otkaza pojedinaĉnih elemenata na rad sistema i sliĉni zahvati u podruĉju

proizvodnih programa visokog stepena sloţenosti ili usluga servisnog karaktera,

saobraćajnih koje ukljuĉuju upotrebu sloţenih tehniĉkih sistema od kojih se

zahteva visoka pouzdanost) [23].


113

2.5.2. Dijagram toka

DIJAGRAM TOKA ima za cilj grafiĉko predstavljanje faza odvijanja

odreĊenog procesa. Unošenjem aktivnosti i njihovim redosljednim

povezivanjem, uz korišćenje standardizovanih simbola za aktivnosti, odluke,

graniĉna mjesta (poĉetak i kraj toka), prikljuĉne taĉke, linije odvijanja procesa,

dokumente, napomene i opise datoteka, dobija se jasan grafiĉki prikaz koji

opisuje:

- tok odvijanja procesa,

- tok podataka u sistemu,

- tok materijala u sistemu i dr.

Dijagram toka se moţe koristiti i kao uputstvo za izvoĊenje procesa

proizvodnje ili vršenja usluge i u datom smislu je sastavni dio postupaka i

uputstava u okviru dokumentacije sistema kvaliteta.

Područje primjene:

- Projektovanje postupaka reinženjeringa i benčmarkinga

održavanja tehničkih sistema;

- Projektovanje procesa rada (grafiĉko predstavljanje TOKA

odvijanja procesa u cilju prezentacije, analize i optimizacije projekta

usluge);

- Proizvodnja ili vršenje usluge (postupak ili uputstvo za rad na

izvoĊenju postupaka rada ili realizaciji usluge);

- Kontrola procesa proizvodnje ili vršenja usluga (utvrĊivanje

ulazno/izlaznih veza izmeĊu faza procesa u cilju ulaţenja u trag

odstupanjima od projektovanih veliĉina).

- Projektovanje postupaka tehnologije održavanja tehničkih sistema

i dr.


114

2.5.3. PoreĎenje osobina

POREĐENJE OSOBINA je, u suštini, jedan oblik metode

višekriterijumskog odluĉivanja. Problemi vezani za metode višekriterijumskog

odluĉivanja (veliki broj kriterijuma, konfliktni karakter kriterijuma,

neuporedive jedinice mjere, potreba iznalaţenja optimalne varijante i drugi) se

primjenom ove metode prevazilaze na naĉin da se vrši rangiranje varijanti sa

ciljem utvrĊivanja poloţaja objekta uporeĊenja u odnosu na objekat lidera u

podruĉju.

Područje primjene:

- Projektovanje postupaka tehnologije održavanja;

- Upravljanje procesom rada (uporedna analiza osnovnih

karakteristika poslovanja u razliĉitim vremenskim periodima i

poreĊenje sa drugim);

- Projektovanje proizvoda, proizvodnja i unapreĎenje kvaliteta

(uporedna analiza procesa, dijelova procesa proizvodnje ili vršenja

usluga ili pojedinaĉnih proizvoda i usluga – sopstvenih i proizvoda

ili usluga konkurentskih preduzeća, u cilju utvrĊivanja potrebnih i

dovoljnih karakteristika za ostvarenje projektovanih efekata).

2.5.4. Dijagram sličnosti i dijagram stabla

DIJAGRAM SLIČNOSTI i DIJAGRAM STABLA su dvije sliĉne

tehnike koje se ĉesto izvode jedna za drugom sa istim ciljem. Pri datom:

- dijagram sličnosti se koristi da bi se izvršila selekcija i grupisanje

prikupljenih podataka, ideja, utisaka i mišljenja o odreĊenom

problemu, a

- dijagram stabla (blok dijagram) za struktuiranje datih veliĉina i

uspostavljanje meĊusobnih veza.

Dijagram sličnosti i dijagram stabla se primjenjuju za:


115

- Projektovanje postupaka tehnologije održavanja,

- Projektovanje procesa rada (prikupljanje i prikazivanje u prvom

redu kvalitetno iskazanih podataka od korisnika proizvoda i usluga,

dobavljaĉa ili iz procesa proizvodnje ili vršenja usluga u cilju

unapreĊenja procesa rada i kvaliteta proizvoda i usluga) [23].

2.5.5. SPC metode

SPC (Statistical Process Control) kao statistiĉka kontrola procesa

obuhvata, pored upotrebe statistiĉkih metoda, poznavanje i korišćenje niza

drugih postupaka, metoda i tehnika (ABC, Ishikava, Brainstorming, FMEA,

FMECA itd.). Kljuĉni aspekt SPC programa je dobijanje predvidivog procesa

rada, a time i predvidivog rezultata. Osnovu za ocenu o predvidljivosti procesa

predstavljaju podaci izdvojeni i odreĊeni na naĉin koji omogućava donošenje

relevantnih zakljuĉaka [23].

SPC metode se primjenjuju za:


- Projektovanje proizvoda, proizvodnje i unapreĎenje kvaliteta,

upravljanje procesima rada (prikupljanje i prikazivanje podataka,

odreĊivanje oblika i mjera rasipanja rezultata mjerenja – srednja

vrijednost, mod, medijana, raspon, devijacija, oblikovanje

kontrolnih karata za opisne i kvantitativne karakteristike kvaliteta,

regresione i korelacione analize, analiza sposobnosti procesa i sliĉni

zahvati).

2.5.6. Taguchi metoda

Metoda se zasniva na funkciji gubitka (Taguchi funkcija) koja

predstavlja odstupanje funkcionalne karakteristike proizvoda (sistema) ili

procesa od projektovane - nominalne vrijednosti. Pri datom, gubici mogu biti

direktni (troškovi proizvodnje, servisa...) ili indirektni (gubitak trţišta, ulaganja


116

za dostizanje konkurentne pozicije...). Taguchi funkcija povezuje gubitke sa

funkcionalnom karakteristikom proizvoda, predstavlja kvadratnu formu i moţe

se razviti u Taylor – ov red oko taĉke nominalne vrijednosti (m):

22 )(...)(!2

)()(

!1

)()()()( mykmy

mLmy

mLmLmymLyL

Suština metode je u zamjeni klasiĉnog prilaza projektovanju u

granicama dozvoljenih odstupanja posmatrane karakteristike, prilazom koji

obezbjeĊuje da karakteristike proizvoda konvergiraju miminalnoj vrijednosti

ĉime se usmjereno suţavaju podruĉja rasipanja, smanjuju troškovi proizvodnje,

eksploatacije i odrţavanja, umjesto kontrole karakteristika proizvoda (sistema) i

odvajanja dobrih od loših (slika 2.14.a. i slika 2.14.b.).

Slika 2.14.a. Klasičan prilaz

GU

BIT

AK

DO

BA

R

GU

BIT

AK

NOMINALNA MJERA

NIJE DOBAR NIJE DOBAR

y


117

Slika 2.14.b. Taguchi prilaz

Područje primjene:


- Projektovanje procesa rada i unapreĎenje kvaliteta (integralni

model projektovanja za kvalitet na bazi eksperimenata u kojim se, na

osnovu posebnih principa, utvrĊuju parametri – karakteristike

proizvoda (sistema) prije izrade prototipa i proizvodnje, suţava

podruĉje njihovog rasipanja oko nominalnih vrijednosti i na dati

naĉin smanjuje vjerovatnoća poremećaja u proizvodnji i

eksploataciji).

2.5.7. Dijagram rasipanja

DIJAGRAM RASIPANJA predstavlja grafiĉki prikaz regresione i

korelacione analize, dakle statistiĉkih metoda u analizi veza izmeĊu

promenljivih, izmeĊu kojih nije utvrĊena eksplicitna matematiĉka –

funkcionalna zavisnost. Kako su u empirijskim istraţivanjima, kao što je sluĉaj

najbolji

dobar dobar

dovoljan dovoljan

loš loš

nominalna

mjera

y

GU

BIT

AK

2)( mykL


118

većeg dela istraţivanja u podruĉju kvaliteta procesa, proizvoda i usluga, veze

skupova podataka po prirodi stohastiĉkog karaktera, metode korelacione analize

imaju poseban znaĉaj [23].

Na osnovu izgleda oblaka taĉaka u dijagramu rasipanja moguće je

utvrditi karakter i intenzitet istraţivane meĊuzavisnosti u smislu:

- pozitivna/negativna korelacija,

- jaka/slaba korelacija,

- pravolinijska/krivolinijska koleracija,

- koeficijent (mjere) korelacije.

Područje primjene:


- Dijagnostika tehničkih sistema (istraţivanje meĊuzavisnosti

skupova podataka prikupljenih u okolini, knjiga „Tehniĉka

dijagnostika“, autora prof. dr Ţivoslava Adamovića);

- Proizvodnja i vršenje i unapreĎenje kvaliteta (utvrĊivanje

postojanja meĊuzavisnosti skupova podataka koji imaju odreĊeno

zajedniĉko obiljeţje i ocjena karaktera i intenziteta predmetne

meĊuzavisnosti – prvenstveno za analizu podataka iz procesa

proizvodnje ili vršenje usluge i podataka od korisnika proizvoda i

usluga koji nisu kao jasna reklamacija na odreĊenu karakteristiku

proizvoda ili usluge).

2.5.8. Metode QFD i AZG (Analize zahtjeva i grešaka)

QFD predstavlja skraćenicu od Quality Function Development

(rasporeĊivanje funkcije kvaliteta). Analiza se vrši nad strukturom tipa stabla

dobijenom na osnovu strukture proizvoda (sistema) ili usluge.

Osnovna ideja je da se putem šema – kuća kvaliteta koje se pridruţuju

svakom elementu strukture proizvoda ili specifikacije usluge obezbijedi


119

prenošenje zahtjeva korisnika u pogledu karakteristika proizvoda (sistema) ili

usluga.

AZG metoda se zasniva na QFD, ali sadrţi odreĊena poboljšanja u

smislu da ima razraĊen postupak za praćenje lanca grešaka koje dovode do

nezadovoljstva korisnika.

Područje primjene:

- Projektovanje postupaka tehnologije održavanja (knjiga

„Procedure odrţavanja“, autora prof. dr Ţivoslava Adamovića);

- Projektovanje procesa rada (odreĊivanje kritiĉnih mjesta u procesu

proizvodnje ili vršenja usluga sa stanovišta zadovoljenja potreba

korisnika pri ĉemu se na osnovu rezultata analiza obezbjeĊuje

povratna sprega – sistemsko prenošenje datih zahtjeva na proces

projektovanja i proizvodnje ili vršenja usluge).

2.5.9. Sakupljanje ideja

(Brainstorming i Brainwriting)

Područje primjene:


- Upravljanje procesom rada (usmereno prikupljanje i korišćenje

ideja većeg broja uĉesnika u procesima rada u postupcima

menadţmenta – upravljanja na svim nivoima, razvoju novih

programa i proizvoda, povećanja efikasnosti nastupa na trţištu i

postupcima uoĉavanja prisutnih ograniĉenja obezbeĊenju višeg

nivoa kvaliteta proizvoda i procesa i traţenja prilaza njihovom

otklanjanju) [23].

BRAINSTORMING, u slobodnom prevodu »oluja misli i ideja«, je

tehnika za podsticanje i generisanje velikog broja ideja od strane grupe uĉesnika

za kratko vrijeme u cilju oblikovanja prijedloga za ostvarenje odreĊenog efekta

ili prevazilaţenje problema. Tehnika se, po pravilu, izvodi u izolovanom radu


120

grupe uĉesnika kvalifikovanih za predmetni problem, razliĉitog poloţaja u

organizacionoj strukturi. Grupa ima rukovodioca koji usmjerava njen rad

korišćenjem principa: eliminacija kriticizma, sloboda u iznošenju ideja,

prednost (u poĉetnoj fazi) kvalitetu u odnosu na kvalitet. Osnovni koraci

brainstorming-a su:

- objašnjavanje pravila,

- definisanje problema,

- iznalaţenje uticajnih faktora,

- procjena uticaja faktora,

- odreĊivanje prioriteta,

- predlaganje dejstava,

- izbor dejstva/dejstava.

BRAINWRITING je tehnika sliĉna brainstorming-u pri ĉemu se ideje

iznose u pisanom obliku. Na dati naĉin se eliminišu nedostaci brainstorming-a

kao što su negativan uticaj rukovodioca i direktan ili indirektan uticaj ĉlanova

grupe na slobodu mišljenja i iznošenja ideja. Koraci brainwriting-a su:

- priprema za brainwriting,

- uvod u brainwriting,

- organizovanje grupe,

- davanje inicijalnog podsticaja,

- interakcija ideja,

- analiza i izvještavanje.

2.5.10. Ishikawa dijagram

ISHIKAWA dijagram ili dijagram UZROCI – POSLJEDICA

predstavlja metodu za detaljnu analizu odnosa izmeĊu odreĊenog stanja sistema

u posmatranju (posljedice) i uticajnih veliĉina (uzoraka) koje uslovljavaju

pojavu datog stanja (slika 2.15.). Pri datom se vrši selekcija – izdvajanje

stvarnih uticajnih veliĉina – uzoraka pojave u posmatranju, njihovo

razvrstavanje prema prirodi i karakteru dejstva – grupisanje u cjeline (grupe),


121

logiĉko povezivanje posljedice i izdvojenih uzoraka i odreĊivanje meĊusobnih

odnosa uzoraka. Na dat naĉin utvrĊuju se podloge za projektovanje postupaka

poboljšanja. Metoda je kvalitativna i najĉešće se koristi u kombinaciji sa

drugim metodama.

Ovaj dijagram se posebno moţe koristiti u procesu upravljanja znanjem

u jednom preduzeću ili za definisanje digitalne ekonomije u preduzeću.

Slika 2.15. Ishikawa dijagram

grupa

uzoraka 2.

problem i

posljedica

grupa

uzoraka 1.

uzrok 1.1 1.2 . . .

uzrok 2.1 2.2 . . .

grupa

uzoraka 4.

grupa

uzoraka 3.

uzrok 3.1 3.2 . . .

uzrok 4.1 4.2 . . .


122

Područje primjene:


- Upravljanje procesima rada (utvrĊivanje linije kritiĉnih uzoraka

neostvarivanja plana proizvodnje, uslova za skraćivanje ciklusa

proizvodnje i sl.);

- Proizvodnja i unapreĎenje kvaliteta (analiza i rangiranje uzoraka

odstupanja od projektovanih zahtjeva ili utvrĊivanje potrebnih

uslova za ostvarenje ţeljenog rezultata - efekta);

- Eksploatacija sistema (utvrĊivanje uzoraka i uzroĉnika otkaza na

osnovu karaktera otkaza);

- Primjena reinženjeringa i benčmarkinga procesa održavanja i dr.

2.5.11. Analiza upotrebnih vrijednosti sistema

Područje primjene:


- Primjena reinženjeringa i benčmarkinga procesa održavanja;

- Upravljanje procesom rada (sistemska analiza upotrebnih vrijednosti

zasnovana na, pored objektivnih, primjeni i vrednovanju subjektivnih

informacija o kvalitetu varijantnih rješenja kompleksnih projekata,

posebno u postupcima donošenja investicionih odluka);

- Projektovanje procesa upravljanja znanjem i dr.

Upotrebna (korisna) vrijednost je subjektivna vrijednost nekog dobra

koja se odreĊuje njegovom sposobnošću za zadovoljenje potreba i u datom

smislu ne sadrţi mjeru vrijednosti nego daje subjektivne karakteristike

kvaliteta.

Analizom upotrebnih vrijednosti se razmatra odreĊeni broj varijanti

rješenja sa ciljem da se one, prema kriterijumima donosioca odluka, rasporede u

odnosu na višedimenzioni sistem cilja. Rješenja se rangiraju prema veliĉini


123

upotrebne vrijednosti (ukupne vrijednosti) dobijene vrednovanjem svih

karakteristika koje opisuju odreĊenu varijantu koja se, prema modelu datom na

slici 2.16., dobija kao dimenzioni indeks izraţen verbalno ili brojĉano. Za

razliku od klasiĉnih metoda vrednovanja svih varijanti rješenja, analizom

upotrebnih vrijednosti se, u intervalnom postupku, razmatranja svode samo na

rješenja koja su realno moguća.

Ova analiza se moţe posebno koristiti za definisanje digitalne

ekonomije u jednom preduzeću [2,3,4].


124

kriterijumi

k1 k2 . . ki . . km

vari

jan

te

V1 k11 k12 k1i k1m

V2 k21 k22 k2i k2m

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

Vi ki1 ki2 kii kim

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

Vn kn1 kn2 . . kni . .

knm

varijante upotrebne

vrijednosti

V1 N1

V2 N2

. .

. .

Vi Ni

. .

. .

Vn Nn

Slika 2.16. Analiza upotrebnih vrijednosti sistema

objekat posmatranja

varijanta rješenja

V=( V1,V2,...Vi,..Vn )

kriterijumi fun.cilja

k=( k1,k2,...ki,..km )

subjek. informacije

gi=SU(k)i

sistem vrijednosti

ηi=SUi(k)i

vrednovanje

oblikovanje matrice ciljne

vrijednosti CILJNE

VRREDNOS

TI

oblikovanje matrice

upotrebnih vrijednosti

CILJNE

VRREDNOS

TI

najpovoljnija varijanta


125

2.5.12. Analiza stabla odlučivanja

Stablo odlučivanja je metoda kvalitativne analize uslova okoline i

pogodna je za primjenu u postupcima sekvencijalnog (faznog) donošenja

odluka kada postoji veliki broj kriterijuma za odluĉivanje koji rezultiraju u

takoĊe velikom broju varijantnih rješenja. Imajući u vidu prirodu uslova

okoline predmetna metoda je karakteristiĉna za situacije odluĉivanja pri riziku.

Osnova za donošenje odluke je vjerovatnoća pojave odreĊenog ishoda,

te kako broj varijanti, ishoda po varijanti i broj taĉaka odluke raste povećava se

i neizvjesnost podataka i odgovornost donosioca odluka (slika 2.17.).

Područje primjene:


- Upravljanje procesom rada (analiza i predviĊanje trendova u okolini i

njihovih uticaja na donošenje odluka vezanih za postupke planiranja,

kontrole i podešavanja procesa rada).

Za izbor odreĊene varijante u nekoj fazi donošenja odluka moguće je

korišćenje dva principa: maksimalnih oĉekivanih efekata ili minimalnih

oĉekivanih gubitaka. Preporuĉuje se postupak: doneti najbolju odluku u taĉki

(fazi) koja je najviše udaljena od osnove (prve odluke u stablu) i, u povratnoj

vezi, odrediti uslove da se donese najbolja odluka (izabere najbolja varijanta) u

inicijalnoj taĉki odluĉivanja. Opšti oblik stabla odluĉivanja sadrţi elemente

[23]:

Dpi – taĉka dejstva (odluke) u taĉki odluĉivanja i u stablu,

Di – grana potekla iz taĉke dejstva – varijanta Vi koja se moţe usvojiti,

- ĉvor u stablu gde verovatnoća dogaĊaja utiĉe na kvalitet varijante,

- grana koja predstavlja verovatnoću za odreĊenu varijantu (ishod), i

Vi - verovatnoća ishoda.


126

Slika 2.17. Analiza stabla odlučivanja

Proraĉun oĉekivanih vrijednosti:

E( V21)= pp211v211 + p212v212

E( V21)= pp211v211 + p212v212

.............................................

ako je na kraju:

E(V2)>E(A1)

varijanta V2 je najbolja.

D1

D1

V2

V1

V22

v2

V21

v222

v221

v212

v211

v1

redukcija

stabla

D1

E(V21)

V2

V1

v2

v1


127

2.5.13. Analiza polja uticaja

Analiza polja uticaja je metoda identifikovanja psiholoških, socijalnih i

drugih uticaja relevantnih za ponašanje uĉesnika u procesima rada u postupcima

izvoĊenja promjena u preduzeću. Njenom primjenom postiţe se razumijevanje

uzroka, uslova i efekata predmetne promjene u cilju prihvatanja rješenja od

strane svih uĉesnika u procesima rada, putem:

- jasnog definisanja stanja u ponašanju parametara uspješnosti

organizacije,

- utvrĊivanja pozitivnih (pokretaĉkih) i negativnih (ograniĉavajućih)

uticaja i potencijala za izvoĊenje promjena,

- analize uticaja, i

- usmjeravanja na uticaje najvećeg znaĉaja u izvoĊenju

promjena.

Područje primjene:


- Upravljanje procesom rada (usaglašavanje ciljeva i izbor

zajedniĉkog prilaza u djelovanju dijelova preduzeća pri sprovoĊenju

promjena – u podruĉjima motivacije i poloţaja uĉesnika u procesima rada,

poboljšanja kulture i imidţa preduzeća, povećanja dobiti i finansijske

efektivnosti preduzeća).

2.5.14. PARETO ili ABC dijagram

Područje primjene:

- Analiza funkcije održavanja u preduzeću;

- Upravljanje procesom rada (analiza veliĉina osnovnih pokazatelja,

utvrĊivanje kritiĉnih podruĉja za usmjeravanje dejstava funkcija), i


128

- Proizvodnja ili vršenje usluga i unapreĎenje kvaliteta (analiza

pojava i uzroka neusaglašenosti sa zahtjevima korisnika, efekata

unapreĊenja).

PARETO ili ABC DIJAGRAM je grafiĉka metoda za analizu

koliĉinskih, masenih, vrijednosnih i drugih karakteristiĉnih veliĉina procesa

rada ili vršenja usluga kao i pojava grešaka, uzroka, uzroĉnika i sliĉnih

problema (slika 2.18.a i slika 2.18.b.):

Datom metodom se vrši:

- rangiranje veliĉina (uzroka, uticaja...) prema stepenu znaĉajnosti,

- utvrĊivanje kritiĉnih podruĉja,

- usmjeravanje napora na data kritiĉna podruĉja u cilju efikasnijeg

rješavanja problema, odnosno koncentracije rada na podruĉja koja

daju najveće uĉešće u ostvarivanju efekata.

Metoda se izvodi oblikovanjem dijagrama relativnog uĉešća i

kumulativne linije koja omogućava izdvajanje podruĉja A, B i C, odreĊenog

stepena znaĉajnosti (detaljnije u knjizi „Hidraulika i pneumatika“ autora prof.

dr Ţivoslava Adamovića).

Slika 2.18.a. Pareto analiza – osnovni oblik kumulativne linije

A B C uzrok pojave lošeg rada

uĉešć

e u

ukupnom

bro

ju p

oja

va %

mali

znaĉajan

najveći

porast (uĉešće)

veliĉina


129

Slika 2.18.b. Pareto analiza – kumulativna linija stvarnog procesa

2.5.15. SWOT analiza

SWOT ANALIZA (Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats -

snaga, slabosti, mogućnosti, opasnosti) je metoda analize ĉiju osnovu ĉine

pokušaji uravnoteţenja unutrašnjih snaga i slabosti sa šansama i opasnostima

operativne i šire okoline (slika 2.19.).

Mogućnost (šansa) je bilo koja povoljna situacija u okolini. Moţe biti

odreĊeni trend, promjena ili uoĉena potreba koja povećava potraţnju za

odreĊenim proizvodom (sistemom) ili uslugom.

Snaga (potencijal) je resurs ili kapacitet koje preduzeće moţe efikasno

koristiti radi ostvarenja ciljeva.

A B C uzrok pojave lošeg rada

uĉešć

e u

ukupnom

bro

ju

poja

va %

znaĉajan

najveći

mali


130

SWOT analiza izvodi se oblikovanjem SWOT – matrice u ĉijim poljima

se ukrštaju pitanja o naprijed datim uslovima i ograniĉenjima i traţe

najefikasniji putevi rješavanja problema.

Područje primjene:


- Upravljanje procesom rada (oblikovanje ciljeva i politika,

donošenja odluka o uvoĊenju novih programa rada);

- Marketing (istraţivanje uslova okoline – trţišta, utvrĊivanje poloţaja

preduzeća, procjena sposobnosti za prihvatanje ponuda).

Slika 2.19. SWOT analiza

2.5.16. Metode planiranja

(Gantt karte, PERT / COST)

Područje primjene:


iskoristiti

tražiti

mogućnost

i

slabost

i

opasnosti

šanse

suprotstaviti se

izbjeći


131

- Upravljanje procesom rada (planiranje, terminiranje, kontrola

tokova i optimalno korišćenje resursa u procesu proizvodnje ili

vršenja usluga).

Metode planiranja obezbjeĊuju podloge za analizu varijanti u postupku

razrade i izbora najpovoljnije varijante projekta. U fazi izvoĊenja omogućavaju

terminiranje faza projekta sa kontrolnim taĉkama koje obezbjeĊuju povratne

informacije rukovodećoj strukturi o nastalim poremećajima (slika 2.20.).

Gantt karte predstavljaju jednostavan grafiĉki prikaz odvijanja

aktivnosti na projektu i omogućavaju njihovo optimalno terminiranje.

Nedostatak je što ne prikazuju meĊuzavisnost/uslovljenost aktivnosti te su

pogodne za korišćenje u kombinaciji sa tehnikom mreţnog planiranja.

PERT / COST je varijanta tehnike mreţnog planiranja koja, pored

analize vremena trajanja, ukljuĉuje analizu troškova aktivnosti na projektu

(detaljnije u knjizi „Totalno odrţavanje“, autora prof. dr Ţivoslava Adamovića).

Slika 2.20. Metoda planiranja


132

2.5.17. Delfi metoda

Delfi metoda se nekada koristila za predviĊanje budućih meĊunarodnih

situacija i potencijalnih ratnih stanja. Danas se koristi u prognoziranju nauĉno-

tehniĉkog i nauĉno-tehnološkog razvoja, u predviĊanju ekonomskih fenomena.

Temeljna premisa ove metode je u tome da se ona zasniva na

pretpostavci i nuţnosti primjene interdisciplinarnih znanja, a vrlo ĉesto i

multidisciplinarnih, transdisciplinarnih znanja, u procesu donošenja strateških

odluka [28].

Osnovne karakteristike ove metode su:

- anonimnost eksperata,

- interakcija i kontrolna interakcijska sprega,

- statistiĉki opšti odgovori.

Postupak primjene Delfi metode je:

- definisanje problema i predmeta istraţivanja i postavljanje

radne hipoteze,

- sastavljanje upitnika,

- pripremanje informacija za ispitanike,

- formiranje ekspertnog tima,

- dostavljanje upitnika pojedinim ekspertima,

- aktivnosti u okviru prve iteracije istraţivanja,

- aktivnosti u okviru druge iteracije istraţivanja,

- aktivnosti organizatora i eksperata u sklopu treće i sljedećih

iteracija istraţivanja.

Delfi metoda se moţe koristiti kod pripremanja mikro i makro strateških

odluka, kao recimo na nivou preduzeća, opština, okruga, drţave... (detaljnije u

knjizi „Reinţenjering“, autora prof. dr Ţivoslava Adamovića).


133

3. STRUKTURA ISTRAŢIVAĈKOG PROJEKTA

3.1. Sistemski pristup

Istraţivaĉki projekat (rad) ćemo analizirati kao “cjelinu sastavljenu od

dijelova”, odnosno primijenićemo sistemski pristup. Imajući to na umu,

pomenućemo pet osnovnih elemenata na koje treba misliti uvijek kada se

razmišlja o znaĉenju pojma sistema [3]:

- ukupan cilj sistema i mjere performanse sistema,

- okolina (okruţenje) sistema,

- resursi sistema,

- komponente (dijelovi) sistema, njihove aktivnosti, ciljevi i mjere

performansi,

- upravljanje sistemom.

Svaki istraţivaĉki projektat (ili rad) moţe biti:

- nauĉni dokument (obuhvata nauĉne zamisli),

- operativno – praktiĉni dokument (obuhvata korišćenje istraţivanja u

praktiĉno – svakodnevne svrhe).

Osnovne karakteristike na osnovu kojih se moţe neki zadatak tretirati

kao projekat:

- djelokrug (obuhvat: treba da ukljuĉuje veliki broj aktivnosti i

zadataka, da bude veći i znaĉajniji poduhvat nego ranije završeni),

- neponovljivost (neobiĉnost: sastoji se od skupa aktivnosti koje se ne

ponavljaju, te sadrţi elemente neobiĉnosti, odnosno nepoznavanja),

- kompleksnost (sloţenost se ogleda u korišćenim ogranizacionim

vezama i elementima, velikom korišćenju resursa i troškova,

velikom broju ljudi i dr.),

- podrška poduhvatu.


134

Pored ovoga, projekat treba da ima osobine: cilj, rokovi, kompleksnost,

obim i priroda zadatka, resursi, organizaciona struktura informacionih i

kontrolnih sistema i dr.

U literaturi se navode sljedeći primjeri za projekte:

- istraţivaĉki i razvojni projekti (novi proizvodi, tehniĉki i nauĉni

opiti);

- organizacioni zadaci (reorganizacija preduzeća i sl.);

- proizvodni zadaci (izrada mašina i postrojenja, montaţni radovi i

dr.);

- graĊevinski radovi (zgrade, ulice, energetska postrojenja i dr.);

- zapošljavanje radnika;

- planski zadaci iz proizvodnje, finansija, odrţavanja, marketinga,

kontrole kvaliteta i dr.

Investicioni projekti su posebna vrsta projekata koji obuhvataju poslove

koji su usmjereni na izgradnju zgrada, hala, energetskih objekata, saobraćajnih

objekata itd. (realizacija ulaganja u osnovna sredstva).

3.2. Naslov projekta

Naslov projekta treba:

1. da taĉno izrazi sadrţaj istraţivanja (ili djela), njegove rezultate i

zakljuĉke,

2. da bude kratak i jasan.

Naslov treba da bude što kraći i da jasno odslikava suštinu predmeta

istraţivanja.


135

3.3. Uvodni dio

Uvodom se objašnjava:

- tema, cilj projekta (ili rada),

- namjena projekta (ili rada).

Uvodni dio predstavlja prikaz postojećeg nauĉnog fonda predmeta

projekta (ili rada). To je, u stvari, problem istraţivanja koga uslovljavaju

društveni i nauĉni ĉinioci.

U ovom dijelu moţe se dati i istorijski pregled, gdje se obiĉno pominju

putevi i strukture kretanja saznanja o odreĊenoj oblasti.

3.4. Ĉinioci metodološkog koncepta

Ovo istraţivanje slijedi poslije teorijskog, odnosno istorijskog uvoda i

predstavlja konkretizaciju osnovnih postupaka istraţivanja od nauĉne zamisli

do konaĉnih rezultata do kojih se došlo. Prema navodima naše i strane

literature, osnovni ĉinioci koncepta mogu biti (slika 3.1.):

1. Problem istraţivanja;

2. Predmet istraţivanja;

3. Cilj istraţivanja;

4. Hipoteze u istraţivanju;

5. Naĉin (metode) istraţivanja;

6. Dosadašnja istraţivanja;

7. Nauĉna i društvena opravdanost istraţivanja.


136

Slika 3.1. Činioci metodološkog koncepta projekta istraživanja

3.4.1. Problem istraživanja

Bez problema istraţivanja nema ni istraţivanja. Zbog toga je uoĉavanje

problema jedan od najkreativnijih doprinosa u istraţivanju.

Ovaj deo istraţivaĉkog projekta treba da bude kratak i da obuhvati

sledeće delove [13]:

ČINIOCI METODOLOŠKOG KONCEPTA PROJEKTA ISTRAŽIVANJA

4. Hipoteze u istraživanju

1. Problem istraživanja

2. Predmet istraživanja

5. Naĉin istraživanja

3. Cilj istraživanja

7. Nauĉna i društvena

opravdanost istraživanja

6. Dosadašnja istraživanja


137

1. definicija znaĉaja problematike koja se ispituje,

2. presek osnovnih teorija i rezultata, i

3. hipotetiĉki stavovi o problemu koji se istraţuje (izvode se iz

postojećih teorija i istraţivanja).

Recimo, »Dejstvo nastavne tehnologije na rezultate nastavnog rada« je

istraživački problem koji može biti višestruko sagledavan, može se razmotriti sa

različitih stanovišta.

Problem istraţivanja je eksperimentalno sagledavanje mogućih dejstava

savremene nastavne tehnologije na proces uĉenja (sticanje znanja) u nastavi u

srednjim školama i na fakultetima. Pri ovome, pod nastavnom tehnologijom

podrazumijevamo umješnost racionalne i produktivne organizacije nastavnog

rada u cjelini i svake njegove pojedine etape.

Problemi istraţivanja mogu se klasifikovati: prema nauĉnim poljima i

granama (ekonomski problemi, pravni problemi, tehnološki problemi), prema

industrijskim podruĉjima (problemi poljoprivrede, industrijski problemi, itd.),

prema broju subjekata koji se istraţuju, prema duţini trajanja itd.

Prema tome, nauĉni je problem neka ĉinjenica ili pojava koja je za

istraţivaĉa nepoznata, neshvatljiva, koja protivrijeĉi postojećim teorijama,

pretpostavkama ili oĉekivanjima. Problem istraţivanja je takav problem koji se

ne moţe riješiti uĉenjem i studiranjem, već je potrebno sprovesti nauĉno

istraţivanje da bi se došlo do novih saznanja.

3.4.2. Predmet istraživanja

Predmetom se definiše šta će biti istraţivano. Njime se odreĊuje pojava

koja se ispituje i o kojoj se provjeravaju ranija saznanja.

Ovo je glavni dio svakog istraţivaĉkog projekta. U zavisnosti od

pravilne definicije predmeta istraţivanja zavisiće i ostali dijelovi projekta, a to

su cilj istraţivanja, hipoteze u istraţivanju i naĉin istraţivanja.

Struktura predmeta istraţivanja moţe biti (prema standardnim

podjelama iz literature):


138

- analiza teorijskih saznanja (izdvajanje ĉinjenica i saznanja);

- konkretizacija pojave koja se istraţuje (sadrţaj pojava, uslovi u

kojima se pojava javlja, vrijeme istraţivanja pojave, prostor u kome

se pojavljuje, svjesni efekti na druge pojave, forme u kojima se

pojavljuje; vrijeme tokom kojeg se obavlja istraţivanje, prostor na

kome će se pojava istraţivati, nivo nauĉnog saznanja koji se koristi

za istraţivanje pojave i drugo).

Predmet istraţivanja mogu biti stvari, pojave, odnosi, priroda, društvo,

mišljenje, stavovi, ponašanje, interesi, itd.

3.4.3. Cilj istraživanja

Cilj istraţivanja treba da definiše svrhu upotrebe rezultata istraţivanja,

odnosno da dâ rješenje nekog problema.

Neki ciljevi su vidljivi, dok su neki prikriveni. U principu, moţe se

ostvariti:

- pojedinaĉni cilj (za pojedinca, grupu, za preduzeće, za organizaciju i

sliĉno);

- društveni cilj (saznanja na osnovu kojih se preduzimaju društvene

mjere u svim oblastima rada i postojanja);

- nauĉni cilj, pri ĉemu treba izvršiti gradaciju nivoa saznanja

korišćenjem neke metode istraţivanja (nauĉna deskripcija, nauĉna

klasifikacija i tipologizacija, nauĉno otkriće, nauĉno objašnjenje i

nauĉno predviĊanje).

Na primeru projekta »Dejstvo nastavne tehnologije na kvalitet saznanja

u nastavi uĉenika i studenata«, cilj istraţivanja treba traţiti u nastojanju da se

utvrdi stepen uticaja nastavne tehnologije na razvijanje i status izabranih

kvaliteta znanja koja su prihvaćena kao indikator i taĉke referencije: intenzitet,

sistematiĉnost, trajnost, i primena znanja [3,4].


139

Zadaci istraţivanja su operacionalizacija cilja i njemu su iskljuĉivo

predodreĊeni. Prema tome, kvaliteti znanja su:

- intenzitet (snaga sa kojom se moţe istrajati u odreĊenim oblicima

uĉenja);

- sistematiĉnost (poredak kojim se uĉi, uzajamnost i povezivanje

materijala koji se uĉi);

- trajnost (odlika postnauĉne faze usvajanja nekih sadrţaja);

- primjena znanja u praksi (usvojena znanja imaju višefunkcionalnu

namjenu i razliĉitu praktiĉnu primjenu).

3.4.4. Hipoteze u istraživanju

Nauĉno saznanje ni u jednoj svojoj oblasti nije apsolutno niti

definitivno. Naprotiv, sve aksiome, teorije, uĉenja i hipoteze, saznanja

djelimiĉno su relativne i podloţne promjeni ili razvoju. Razvojnost je, dakle,

stvarna i suštinska odlika cjelokupnog ljudskog obiĉnog i nauĉno – teorijskog

saznanja.

UtvrĊivanje ĉinjenica vrši se neposredno ĉulnim opaţanjem, zatim

posredno, instrumentima i eksperimentima fiziĉko – hemijskih, bioloških,

fizioloških, psiholoških, a najzad, i putem prakse ili ogleda društveno –

istorijskih. UtvrĊivanje ĉinjenica je polazni stav u procesu saznanja.

Upotreba hipoteza u istraţivanju je jedan od najvaţnijih metodoloških

postupaka u ukupnom nauĉnom saznanju.

Hipoteze, tj. pretpostavke o pojavama ili o predmetima koji se istraţuju,

imaju oblik stavova za koje se pretpostavlja da imaju odreĊenu saznajnu

vrijednost koju treba tek provjeriti [26].

Hipoteza je, u suštini, misaona pretpostavka o obliku pojmova i stavova

o mogućim ĉinjenicama budućeg saznanja, još neotkrivenih svojstvima, tj. o

njihovom postupku, odnosima, uslovima nastanka, promjene ili razvoja. Pri


140

ovome se mogu postaviti osnovna pitanja: koja je hipoteza bliţa istini ili koja

hipoteza predstavlja moguću ili vjerovatniju istinu?

Odgovor na prethodno postavljena pitanja moţe biti: bliţa istini i

vjerovatnija je ona hipoteza koja bolje ispunjava bitne uslove osnovanosti

hipoteze i uslove vjerovatnoće.

Osnovana je ona hipoteza (ideja, pojam, pretpostavljeni stav ili zakon)

koja objašnjava ranije neobjašnjene pojave ili ona koja ih bolje objašnjava od

ranijeg uĉenja, a vjerovatnija je ona hipoteza kojom se bolje i potpunije

rješavaju nastale protivrjeĉnosti izmeĊu starih teorija i zakona i novootkrivenih

ĉinjenica ili principa.

Najniţi stepen po saznajnoj vrijednosti imaju one hipoteze koje su

zasnovane na najvećem broju drugih hipoteza, a najviši stepen imaju one

hipoteze koje se zasnivaju na nauĉnim zakonima, kao i one hipoteze na kojima

poĉiva što veći broj drugih hipoteza koje se potvrĊuju u praksi saznanja. To su

nauĉne hipoteze.

Hipoteze se mogu klasifikovati:

- po njihovom predmetu,

- po njihovoj logiĉkoj prirodi,

- po njihovoj apsolutnosti,

- po njihovoj saznajnoj ulozi.

Prema predmetu hipoteze mogu biti:

- teorijske (logiĉke i matematiĉke hipoteze),

- realne (empirijske praktiĉne hipoteze),

- fiktivne (one hipoteze koje se tokom provjere pokazuju kao teorijski

neosnovane i kao nerealne ).

Po logiĉkoj prirodi, mogu biti sljedeće hipoteze:


141

- induktivne,

- deduktivne,

- reduktivne,

- implikacione.

Kako logiĉku prirodu, konkretno modalitet stavova hipoteza, ĉine

mogućnost, vjerovatnoća i istinitost, kao i sluĉajnost, ĉinjeniĉnost i nuţnost, to

se mogu razlikovati i hipoteze:

- moguće hipoteze,

- vjerovatne hipoteze,

- sluĉajne hipoteze.

Po apsolutnosti, hipoteze se mogu podijeliti na:

- generalne hipoteze (kvantitet stava je generalan; obuhvata

preliminarno i teorijsko odreĊenje predmeta istraţivanja);

- posebne hipoteze (stav hipoteze je poseban);

- pojedinaĉne hipoteze (ako je stav ili sud hipoteze pojedinaĉan,

predmet je individualan, tj. pojedinaĉna pojava ili pojedinaĉna

odreĊena osobina individualne pojave).

Teoretiĉar V. Gud razlikuje sljedeće glavne tipove hipoteza s obzirom

na nivo:

- hipoteze empirijske unifornosti ili jednoobraznosti (predstavljaju

stavove u kojima se polazi od zdravorazumnog uviĊanja

jednoobraznosti pojava odreĊene oblasti). Ovo su obiĉno hipoteze

najniţeg stepena apstraktnosti i opštosti;

- hipoteze statistiĉke generalizacije (predstavljaju viši stepen

apstraktnosti i viši stepen opštosti);

- hipoteze idealnih tipova (hipoteze o pojmovima idealnih tipova

odreĊene vrste predmeta, pojava, dogaĊaja ili djelatnosti, kao i

ponašanja ljudi; to su stavovi ĉiji predikati su pojmovi odreĊenog

idealnog tipa);


142

- hipoteze racionalnih analitiĉkih varijabli (hipoteze najvišeg stepena

apstraktnosti i teorijske opštosti; to su hipoteze o funkcionalnoj

zavisnosti osobina nekih pojava, koja zavisnost se izraţava

analitiĉkom zavisnošću varijabli tih svojstava pojava ),

- hipoteze po saznajnoj ulozi, razlikuju se:

o hipoteza “ad hoc” koja je postavljena bez odreĊenih razloga

njene osnovanosti,

o radna hipoteza koja predstavlja pretpostavku za koju

raspolaţemo izvjesnim razlozima za njeno usvajanje,

o pomoćna hipoteza kojom se koriguje, dopunjava ili popravlja

ona hipoteza koja se pokaţe nedovoljnom u istraţivanju, i

o nauĉna hipoteza kao saznajna pretpostavka koja se zasniva

na dovoljnom broju osnovanih razloga nauĉnog saznanja

ukljuĉujući i nauĉna predviĊanja.

Na kraju, treba reći da sposobnost formiranja hipoteza predstavlja

najkreativniji deo istraţivaĉkog rada. Pre formiranja bilo kakve hipoteze

neophodno je raspolagati dovoljnim brojem relevantnih ĉinjenica, u odnosu na

problem koji se istraţuje [20].

Teškoće pri formulisanju hipoteza su raznosvrsne i mogu se svesti na:

- nedovoljno poznavanje oblasti kojoj pripada postavljeno pitanje,

- nepotpuno postavljanje metodologije istraţivanja u cjelini,

- nefunkcionalno poznavanje adekvatne evaluativne tehnike i

instrumenata istraţivanja.

Formalni uslovi zadovoljavajuće hipoteze su:

- hipoteza mora biti relevantna (da predstavlja moguće rješenje

problema koji istraţujemo);

- hipoteza mora da bude provjerljiva (da moţe da se verifikuje);

- hipoteza mora da bude što plodnija (što je veći broj konsekvenci i

predikcija koje se mogu izvesti iz hipoteza, to je hipoteza plodnija);


143

- hipoteza mora da bude saglasna (da se slaţe sa drugim poznatim i

prihvaćenim hipotezama),

- hipoteza treba da bude jednostavna (da objašnjava više ĉinjenica

meĊusobno povezanih u obliku sistematskih implikacija

pretpostavki sadrţanih u hipotezi).

Ako za primer uzmemo projekat »Dejstvo nastavne tehnologije na

kvalitet znanja u nastavi uĉenika i studenata« onda je moguće postaviti jednu

glavnu (opštu) i ĉetiri podhipoteze (pomoćne hipoteze) koje proistiĉu iz njih

[3,4].

Glavna hipoteza moţe da glasi: „Pretpostavlja se da nastavna

tehnologija u znaĉajnoj mjeri utiĉe na povišenje kvaliteta znanja u cjelini“.

Kako pod kvalitetom znanja podrazumijevamo, pored ostalog, naroĉito

intenzitet, sistematiĉnost, trajnost i primjenljivost, to moţemo svaki od ovih

kvaliteta postaviti kao posebnu hipotezu.

Prva podhipoteza (pomoćna hipoteza) bi glasila: „Da će adekvatnija

tehnologija u nastavi snaţnije djelovati na produbljivanje znanja u odnosu na

nastavu u kojoj se ne koristi adekvatna nastavna tehnologija“.

Druga podhipoteza bi glasila: „Znanja steĉena dejstvom nastavne

tehnologije će vjerovatno biti sistematiĉnija, tj. logiĉnija sa boljim

razumijevanjem uzroĉno - posljedniĉnih veza.

Hipoteza o hipotezama je metodološka obaveza istraţivaĉa pri radnom

hipoteziranju rješenja postavljenog pitanja. Standardna metodološka hipoteza je

da ove (hipoteze) budu potvrĊene ili odbaĉene. To, svakako, ne znaĉi da je

dopušteno traţenje potvrde hipoteze po svaku cijenu, niti je nauĉno cjelishodno

jednostavno odbacivanje hipoteza. Za takvo postupanje potreban je niz

signifikantnih, verifikatnih momenata u toku istraţivanja.

Hipotezu potvrĊujemo ako rezultati istraţivanja pokazuju odreĊenu

vezu izmeĊu pojava koje se u istraţivanju dovode u metodološki proporcijalan

odnos.


144

Hipotezu odbacujemo ako rezultati istraţivanja ne pokazuju odreĊenu

vezu ili se ĉak iskljuĉuju izmeĊu pojava koje su u istraţivanju dovedene u

metodološki proporcionalan odnos.

U istraţivanje se moţe ići sa bilo kojom hipotezom, ali ne moţe bez

hipoteze, jer se onda ne zna šta se traţi [25].

Da bi se riješile poteškoće u postavljanju dobre hipoteze potrebno je:

- da se hipoteza odnosi na sam predmet istraţivanja,

- da hipoteza bude konkretna i precizno formulisana,

- da hipoteza moţe biti teorijski i praktiĉno provjerljiva,

- da hipoteza predstavlja nauĉno i teorijski fundiranu pretpostavku

spoznajno znaĉajnog odgovora za nauku,

- da se hipoteza moţe usaglasiti s drugim provjerenim i prihvaćenim

hipotezama (da postoji kompatibilnost),

- da hipoteza bude usmjerena na objašnjavanje što više pojava,

- da hipoteza bude logiĉki utemeljena i da objašnjava ranije

neobjašnjenu pojavu itd.

3.4.5. Način istraživanja

Naĉin istraţivanja je sistem misaonih i tehniĉkih postupaka kojima se

realizuje istraţivanje. Taj sistem je determinisan predmetom i ciljevima

istraţivanja, a posebno formulisanim hipotezama i indikatorima [13]. Indikatori

su spoljašnje manifestacije unutrašnje suštine odreĊene pojave koju moţemo

opaziti u stvarnosti.

Naĉin istraţivanja moţe imati dva osnovna dokumenta:

- nauĉni dokument (opšte nauĉne metode, osnovne posebne metode i

opšte metode posebnih nauka),

- tehniĉki dokument (ili plan istraţivanja se sastoji od: postupaka

pripremanja podataka, postupaka obrade podataka i naĉina

izvještavanja o rezultatima istraţivanja).


145

Prilikom prikupljanja podataka uspostavlja se kontakt izmeĊu

istraţivaĉa i izvora podataka, odnosno, izmeĊu ispitivaĉa i subjekta ispitivanja.

Ispitivaĉ je obiĉno opremljen instrumentima za prikupljanje podataka,

on treba da identifikuje izvore podataka. Jedni instrumenti su izazivanje

eksperimentalnih ĉinilaca, a drugi za registrovanje dobijenih podataka. Podatke

treba kontrolisati isto kako i one koji ih prikupljaju na terenu, da bi se ispunili

svi dijelovi plana istraţivanja.

Faza obrade podataka ponovo vraća teţište rada sa terena u istraţivaĉke

prostorije. To je priprema podataka do stepena kada će oni biti u mogućnosti da

provjere hipoteze. Prije obrade treba se izvršiti priprema podataka prema

posebnom uputstvu i planu. Poslije ovoga pristupa se klasifikaciji podataka,

zatim obiljeţavanju i razvrstavanju podataka prema njihovim svojstvima.

Postupak razvrstavanja podataka treba definisati sa liste ruĉno, raĉunarom i

sliĉno. Zatim, da li se to radi po grupama ili prema svojstvima i, napokon, treba

izabrati naĉin obiljeţavanja, odnosno numeracije podataka.

Podatke moţemo iskazati na više naĉina, u vidu: brojki, crteţa i

grafikona, pisanog teksta ili kombinovanjem dvije ili tri vrste simbola. Poslije

ovoga moţe da slijedi analiza podataka, tabeliranje i ukrštanje podataka i

zakljuĉivanje o podacima.

3.4.6. Naučna i društvena opravdanost istraživanja

Opravdanost istraţivanja treba da definiše upotrebnu vrijednost koja se

ogleda u doprinosu konkretnoj nauci (opisivanje, sistematizovanje, otkrivanje,

objašnjenje i dugo) i doprinos metodologiji (unapreĊenje tehniĉkih postupaka i

instrumenata, nova saznanja, provjera postojećih stavova, unapreĊenje logiĉko-

saznajnog pristupa i drugo). TakoĊe, ukazivanje na društveni doprinos je

neophodno, posebno ako se rješava društveni problem.

Ako se pozovemo na primjer istraţivanja nastavne tehnologije, onda

moţemo reći da se:


146

- praktiĉni znaĉaj istraţivanja sastoji u tome što utvrĊeni rezultati na

liniji realizacije nastavne tehnologije i dati kvalitet znanja mogu

posluţiti u didaktiĉko - metodiĉkom oblikovanju nastavne prakse u svrsi

povećanja njene efikasnosti;

- teorijski znaĉaj nije u prvom planu, ali su takvi doprinosi mogući.

Svaki doprinos unapreĊenju nastavnog rada u oblasti nastavne

tehnologije, koji ima rezultat poboljšanje kvaliteta znanja, ima puno pedagoško

i didaktiĉko, pa zato i društveno opravdanje.

3.5. Analiza podataka i zakljuĉivanje

Suština analize podataka je u tome da se verifikuje hipoteza (ili

hipoteze) ili da se ista odbaci. Analiza podataka prethodi zakljuĉivanju i ona se

obavlja prema unaprijed utvrĊenom planu, kako bi se izvršilo: razlaganje

podataka na ĉinjenice i realizuje poreĊenje dobijenih podataka i konstatovanje

ĉinjenica u vidu odreĊenih iskaza.

Analiza podataka moţe se izvršiti kroz nekoliko postupaka:

- ocjena podataka (logiĉna ocjena sadrţaja podataka koja se obavlja

prema logiĉkim pravilima);

- slaganje sadrţaja prikupljenih podataka (procjena dobijene ĉinjenice

u odnosu na teorijski koncept o predmetu istraţivanja);

- uporeĊivanje sadrţaja podataka istraţivanja sa sadrţajima ranijih

istraţivanja sa istim ili sliĉnim predmetom istraţivanja;

- procjena grupe eksperata za dotiĉnu oblast (podaci se daju

odreĊenim struĉnjacima na procjenu);

- utvrĊivanje meĊusobne povezanosti podataka u okviru istog

istraţivanja (izraĉunavanje koeficijenta korelacije) i drugo.

Odabiranje postupaka analize podataka se temelji na oceni mogućnosti

njihove primene na raspoloţivim podacima, a u smislu sa postavljenim

ciljevima istraţivanja [13].


147

Statistiĉka obrada podataka se primjenjuje za većinu istraţivanja i ona

nije uvijek neophodna. Loše prikupljeni podaci se ne mogu korigovati

statistikom.

Zadaci faza u okviru analize podataka i zakljuĉivanja jeste provjera

ispravnih hipoteza. Prilikom verifikacije hipoteze treba voditi raĉuna da se

provjeravaju samo konkretne – pojedinaĉne hipoteze, a preko njih izvedene,

posebne i pojedinaĉne.

Kod empirijskih istraţivanja hipoteze treba proveriti ĉinjenicama, a kod

racionalnih, misaonim postupcima i operacijama sa pojmovima [13].

Radne i nauĉne hipoteze se mogu provjeravati, korigovati ili iz njih

postaviti nove hipoteze uz pomoć posebnih modela. To je, u stvari, saznajna

uloga modela.

3.6. Prezentovanje rezultata istraţivanja

Rezultati istraţivanja mogu biti po obimu najveći dio pisanog

istraţivaĉkog projekta (ili rada), mada to ne mora uvijek da bude sluĉaj.

Ovdje treba traţiti najbitnije rezultate koji su proistekli iz istraţivanja, a

oni se mogu dati: verbalno, numeriĉki, grafiĉki ili kombinovano. Ovaj posao

prezentovanja rezultata istraţivanja je kreativan ĉin od koga zavisi dalja

sudbina rezultata do kojih je istraţivanje došlo. On se moţe iskazati: izlaganjem

nauĉnog zakljuĉka i izlaganjem ukupnog izvještaja o rezultatima istraţivanja.

Izlaganjem nauĉnog zakljuĉka opravdava se (ili ne) nauĉni cilj

istraţivanja. Obiĉno se poĉinje od pojedinaĉnih dijelova predmeta istraţivanja.

Ovaj zakljuĉak moţe biti koncipiran u nauĉne i praktiĉne svrhe.

Izlaganje ukupnog izvještaja o istraţivanju i njegovim rezultatima mora

da poštuje osnovne principe izlaganja, što zavisi od problema koji je

istraţivanjem odreĊen. Ono treba da bude prihvatljivo i nestruĉnim ĉitaocima,

odnosno treba izbjegavati previše “struĉnog jezika”.


148

Naravno da su dijagrami i drugi grafiĉki prikazi veoma moćno sredstvo

prikazivanja rezultata istraţivanja. Treba opisati i izvedeni eksperiment ili neki

drugi postupak prikupljanja podataka.

3.7. Rezime

Rezime je dio istraţivaĉkog projekta (ili rada) koji se nadovezuje na

rezultate istraţivanja.

Njime se repriziraju rezultati na koncizan naĉin, odnosno iznose

najvaţniji (najdragocjeniji, najsuptilniji, najubjedljiviji i sliĉno) rezultati.

U rezimeu treba ukazati šta je ostalo nerazjašnjeno kao sugestiju ka

narednim tematskim zadacima.

3.8. Zakljuĉci

Ovo je završni dio istraţivaĉkog projekta (ili rada) i on proistiĉe iz

suštine istraţivanja.

Ponekad se u ovom dijelu mogu naznaĉiti i naĉin korišćenja rezultata

istraţivanja, koji se mogu ponavljati ili sluţiti kao pretpostavka novim

istraţivanjima.

Moţe se naznaĉiti i faza korišćenja rezultata istraţivanja kao i doprinosi

koji se oĉekuju bilo da se radi o društvenim ili nauĉnim doprinosima.

Treba naznaĉiti i unapreĊenje metoda i postupaka dolaska do nauĉnih

saznanja.


149

3.9. Bibliografija

Korektan bibliografski spisak treba obuhvatiti sve autore koji su

spominjani ili citirani u toku istraţivanja (ili rada) ili koji su na bilo koji drugi

naĉin u radu korišćeni.

3.10. Prilozi

U okviru priloga mogu se naći korišćeni instrumenti, upitnici, pitanja za

intervju, obrasci za mjerenje promjena varijabli u eksperimentu, grafiĉki

prikazi, fotografije i drugo.

3.11. Upravljanje projektima u preduzeću

Projekat se definiše, kako je ranije reĉeno, kao niz aktivnosti koje imaju

konkretne ciljeve, jasno definisan poĉetak i završetak, koji zahtevaju odreĊene

resurse i u većini organizacija one se ne ponavljaju. Uspešna realizacija

projekta doprinosi povećanju nivoa znanja iz konkretne oblasti, povećanju

zaposlenosti, omogućava demonstraciju fiziĉkih, tehnoloških i ekonomskih

mogućnosti preduzeća, ĉime se dobijaju reference za uspešno konkurisanje kod

novih projekata [29].

U dugoroĉnoj poslovnoj politici jednog preduzeća projekti ĉine jedan od

elemenata poslovne strategije. Ostvarivanjem ciljeva kojima se identifikuje

završetak projekta, postiţu se buduća ţeljena stanja u poslovanju. Projekti se

razlikuju po sadrţaju, prioritetu i stepenu inovacija, a odlikuju ih sljedeća

specifiĉna svojstva:

- dugotrajnost,

- sloţenost,

- obimnost,

- ciljna usmjerenost,


150

- neponovljivost,

- nizak stepen determinisanosti,

- vrlo su skupi i znaĉajni,

- realizuju se kroz posebne organizacione oblike (timove).

Dva projekta nikada nisu sliĉni sa aspekta upravljanja. Razlike se, pored

ostalog, ogledaju u sljedećem:

- organizacioni pristup,

- tehnologija rada,

- geografska lokacija uĉesnika,

- pristup kupcu,

- odredbe u ugovoru,

- rokovi (faze) realizacije,

- finansijski pristup,

- faktori okruţenja,

- broj preduzeća koja uĉestvuju u realizaciji.

Projekti, u stvari, predstavljaju konfiguraciju resursa, ljudi, organizacije

i oĉekivanja rukovodstva koje postoji samo u jednom periodu. Od projekata

oĉekujemo da se realizuju, dovrše i da se obustave ĉim se ostvare njihovi

ciljevi.

Svaki projekat u pogledu specifiĉnih svojstava sa sobom nosi nešto

novo i moţe da se posmatra kao kvalitet koji je usmjeren na promjenu i

prilagoĊavanje novim uslovima rada. Mnogi autori ukazuju da su projekti

savršena reakcija na promjene i da su oni upravo skup napora koji mogu da

mijenjaju oblik i pravac kretanja, ĉime pokazuju svoju fleksibilnost.


151

Postoji pet funkcija koje predstavljaju srţ upravljanja, a to su:

- planiranje (odreĊivanje ciljeva i pravaca budućeg djelovanja);

- organizovanje (podjela i grupisanje poslova);

- kadrovska politika (razmiještanje ljudi na razne poslove);

- rukovoĊenje (usmjeravanje radnika na posao);

- kontrola (uporeĊivanje uĉinka realizacije).

Efikasno upravljanje realizacijom projekata postiţe se primjenom

odgovarajućih upravljaĉkih metoda i tehnika. Upravljanje je obiljeţje današnjeg

vremena, neophodnost savremenog ţivota i rada i njegove sveopšte sloţenosti i

dinamiĉnosti. Efikasno funkcionisanje svakog preduzeća ne moţe se zamisliti

bez upravljaĉkih akcija na preduzeće, radi promjene stanja i prilagoĊavanja

novim uslovima. Korišćenje savremenih upravljaĉkih metoda i tehnika je

osnovni uslov za izbor i usmjeravanje potrebnih upravljaĉkih akcija.

Svrha utvrĊivanja organizacije projekta je da precizno definiše na koji

naĉin će se obaviti posao, ko i gdje će taj posao da obavi, koje odgovornosti i

ovlašćenja imaju oni koji treba da obave posao i kakav je odnos njihovih

ovlašćenja i odgovornosti prema drugima u organizaciji preduzeća. U suštini,

organizaciona struktura za projekat mora da bude izabrana tako da odgovara

karakteristikama projekta po njegovoj veliĉini, tehniĉko – tehnološkoj

sloţenosti i prioritetu. Od pravilnog izbora organizacionog oblika za realizaciju

projekta zavisi uspjeh projekta. Stoga se ovom poslu mora prići veoma ozbiljno

i savjesno u fazi planiranja projekta.

MeĊutim, projekti se zbog svoje sloţenosti, specifiĉnih obiljeţja i

prioriteta ne mogu uspješno realizovati kroz tradicionalne oblike rada u

preduzećima, pa se organizacija preduzeća mora prilagoditi potrebama projekta.


152

Svaki projekat ima svoga inicijatora, pokretaĉa, koji se zove naruĉilac,

investitor ili kupac. Isto tako, projekti imaju svog izvoĊaĉa i organizaciju

voĊenja projekta. Svi zajedno ĉine projektni sistem.

MeĊutim, treba uoĉiti da odreĊenje “projektnog sistema” obuhvata više

aspekata:

- funkcionalni aspekat u kome se sprovodi analiza odnosa strukture

ciljeva i strukture zadataka koji iz njih proizilaze;

- institucionalni aspekt u kome se sprovodi analiza primjenom neke

od poznatih metoda o utvrĊivanju strukture organizacije i strukture

zadataka;

- kadrovski aspekt koji odreĊuje i precizira profil kadrova i potreban

nivo znanja.

Na osnovu napred datih analiza teorije i prakse mogu se definisati

funkcionalne oblasti “project managementa” (upravljanje projektom) (P.

Jovanović, “Upravljanje projektom”, FON, Beograd, 1999):

1. Upravljanje obimom projekta (obuhvata usmjeravanje projekta prema

njegovim ciljevima, poĉev od koncipiranja, definisanja i razrade

projekta, sve do njegove realizacije i završetka);

2. Upravljanje vremenom (obezbjeĊuje odrţavanje raspodjele vremena za

cjelokupno upravljanje projektom kroz etape ţivotnog ciklusa projekta);

3. Upravljanje troškovima (obezbjeĊuje se kontrola odvijanja realizacije

projekta kroz procese procjene, budţetiranja, praćenja, analiziranja,

predviĊanja i izvještavanja o troškovima projekta);

4. Upravljanje kvalitetom (obezbjeĊuje se realizacija projekta u

zahtijevanom kvalitetu);


153

5. Upravljanje ugovaranjem (definišu se i usmjeravaju procesi ugovaranja

realizacije projekta);

6. Upravljanje nabavkom (obuhvata nabavku svih potrebnih resursa za

realizaciju projekta);

7. Upravljanje ljudskim resursom (obuhvata usmjeravanje i koordinaciju

ljudskih resursa u toku ţivotnog ciklusa projekta od strane rukovodioca

projekta);

8. Upravljanje komunikacijama (funkcija upravljanja informacijama za

potrebe projekta kroz procese slanja, prenosa, prijema, obrade,

interpretacije i razmjene informacija);

9. Upravljanje konfliktima (obuhvata istraţivanje mogućih konflikata u

projektu i definisanje najboljeg naĉina za rješavanje nastalih konfikata);

10. Upravljanje promjenama na projektu (obuhvata predviĊanje mogućih

promjena na projektu);

11. Upravljanje rizikom (identifikacija mogućih riziĉnih dogaĊaja u

projektu, analiza i procjena njihovog uticaja na realizaciju projekta,

planiranje mogućih odgovora na riziĉne dogaĊaje i kontrola sprovoĊenja

ovih odgovora, odnosno reakcija).

U nastavku se daje primer jednog modela za upravljanje projektima koji

se moţe primeniti u preduzećima naše privrede [3,4].

Model je korišćen od strane prvog autora u desetak preduzeća u zemlji i

inostranstvu i pokazao se kao uspešan putokaz u oblasti unapreĊenja pojedinih

funkcija preduzeća [36]. Neki dijelovi iz ovog modela preuzeti su iz industrije

ĉelika SAD-a.


154

UPRAVLJANJE PROJEKTIMA – MODEL ZA PRIMENU [29]

1. UPRAVLJANJE PROJEKTIMA: LEPOTA I IZAZOV

PITANJE: Zašto se stalno seliš sa projekta na projekat ?

ODGOVOR: Zbog lepote i izazova.

PITANJE: Ne razumem.

ODGOVOR: Svaki put kad zapoĉnem neki projekat osećam isto: svaki

projekat je jedinstven. To je lepota. Svaki put kad završim neki projekat

osećam isto: bilo koji projekat moţeš voditi koristeći iste principe. To je

izazov.

PREGOVARANJE U UPRAVLJANJU PROJEKTIMA

- Unutar kuće (preduzeća),

- Sa trećim licima

- Pri ugovaranju.

MEKO PREGOVARANJE

Prijateljsko; glavni cilj je dogovoriti se tako da se odnosi odrţe dobrim,

ĉak po cijenu velikih ustupaka.

TVRDO PREGOVARANJE

Pozicije zabetonirane; cilj je pobijediti po svaku cijenu; malo je brige za

interes druge strane.

ŠTA MOŢE POĆI LOŠE ?

- Unutrašnji konflikt,

- Nedovoljno ovlašćenje,

- Vjerovatni ishod – slab uĉinak.


155

OPŠTI MODEL UPRAVLJANJA PROJEKTOM

ŠTA JE UPRAVLJANJE PROJEKTIMA?

UPRAVLJANJE PROJEKTIMA POSTOJI AKO SU ZADOVOLJENI

SLEDEĆI KRITERIJUMI [4]:

- Projekat je organizovana aktivnost,

- Projekat ima ciljeve,

- Postoje odnosi izmeĊu resursa,

- Donosite odluke,

- Sprovodite reinţenjering i benĉmarking.

Upravljanje

projektom

Postavljanje

cilja

Planiranje

Organizacija

Kontrola

- Rezultat - Vrijeme - Troškovi

- OdreĎivanje strukture - Izračunavanje vremena - Planiranje resursa - UtvrĎivanje budţeta

- Funkcije - Kompletiranje personala - Neophodne instrukcije - Uzajamna povezanost

- Rezultat - Vrijeme - Troškovi


156

EVO JEDNE DEFINICIJE UPRAVLJANJA PROJEKTIMA:

Upravljanje projektima je umeće i nauka usmeravanja i koordiniranja

ljudskih i materijalnih resursa u toku ĉitavog ţivotnog ciklusa projekta koristeći

moderne tehnike rukovoĊenja da bi se postigli ciljevi u pogledu strukture

troškova, kvaliteta i zadovoljstva uĉesnika [4] .

ZAŠTO UPRAVLJANJE PROJEKTIMA?

A: Zašto preduzeća, ustanove, institucije izvode projekte?

B: Da bi ostvarile svoje ciljeve [4].

A: Šta ograniĉava izvoĊenje projekta?

B: Stvari koje okruţuju projekat (okruţenje), naĉin na koji se izvodi

(tehnologija) i sposobnosti ljudi koji ga izvode.

A: Ĉime se to upravlja na projektu?

B: Strukturom, kvalitetom, rokovima i troškovima.

A: Kako izgleda proces upravljanja projektima?

B: Ĉine ga akcije: iniciraj, imenuj rukovodioca projekta, planiraj, organizuj,

izgradi tim, kontroliši, završi i izvuci pouke.

A: Šta je rezultat svega toga ?

B: Glavni ishod je uspješnost projekta.


157

2. CILJ PROJEKTA

PRIMJER KONKRETNIH CILJEVA PROJEKTA

Projekat će završiti za 30 mjeseci. Ukupni troškovi sistema analize,

programiranja i razvoja ne smiju preći, recimo, 2 miliona dinara.

PRIMJER PRIORITETA PROJEKTNIH CILJEVA

U sluĉaju konflikta projektnih ciljeva, prioriteti u odluĉivanju biće

sledeći [4]:

1. Kvalitet,

2. Rok, i

3. Troškovi.

PRIMJER CILJNOG PROIZVODA PROJEKTA

Raĉunovodstveni sistem treba da primijeni najmoderniju, a visoko

rentabilnu tehnologiju.

Treba da bude tako projektovan da se moţe koristiti na svakoj

pojedinaĉnoj lokaciji.

3. PLANIRANJE PROJEKTA

PLANIRANJE PROJEKTA: ZAŠTO?

- Usmjeravanje svrhe projekta,

- Identifikovanje akcija, rizika i odgovornosti na projektu,

- Usmjeravanje tekućih projektnih aktivnosti,

- Primjena projekta za promjene.


158

MREŢNI DIJAGRAM ZA PROJEKAT

GANTOGRAM ZA PROJEKAT

Aktivnost 10 20 30 40 50

A ____

B _____

C _______

D ___

E __________

F __

G _______

H ___

I ___

J __

G-7 nedjelja H-4 nedjelja D-6 nedjelja

B-7 nedjelja E-10 nedjelja

F-2 nedjelja C-8 nedjelja A-5 nedjelja I-6 nedjelja J-4 nedjelja


159

PROJEKTNO / FUNKCIONALNI ODNOS

ZAŠTO PLANIRANJE RESURSA?

- Šta ako se jedan projekat doda u plan?

- Koji projekti (ako smije ijedan) će biti odloţeni?

- Da li je nametnut rok realistiĉan?

- Koji resursi imaju prioritete?

- Da li su raspoloţivi resursi dovoljni?

- Gde je kritiĉan put?

- Da li nam treba pomoć spolja?

Sta

nje

Kada (Rokovi projekta)

ŠTA (Plan projekta)

KOLIKO (Finansijski plan)

(Planiranje i

kontrola projekta)

KAKO

KO

STANJE

PROJEKTA

Direktor / rukovodilac

Rukovodilac projekta

Funkcionalni rukovodilac

Rukovodilac

projekta A

Osoblje

Predstavnik

projekta A

KAKO

Rukovodilac

radnog paketa

Rukovodilac

radnog paketa


160

URADITE VREMENSKU ANALIZU NA

SAMOJ MREŢI I U TABELAMA

AKTIVNOSTI DOGAĐAJI

RP KP RZ KZ ZAZ R K ZAZ

1-2 __ __ __ __ ___ 1 __ __ ___

1-3 __ __ __ __ ___ 2 __ __ ___

1-4 __ __ __ __ ___ 3 __ __ ___

2-5 __ __ __ __ ___ 4 __ __ ___

3-5 __ __ __ __ ___ 5 __ __ ___

4-5 __ __ __ __ ___ 6 __ __ ___

RP – najraniji poĉetak R – najranije dešavanje

dogaĊaja

KP – najkasniji poĉetak K – najkasnije dešavanje dogaĊaja

RZ – najraniji završetak

KZ – najkasniji završetak

ZAZ – zazor

5 3

2 6

8 4

2

2

3 5 1


161

4. KAKO NAPRAVITI TIM?

ZAŠTO PRAVIMO TIM?

- Tim ĉine pojedinci razliĉitog obrazovanja, potreba, liĉnih ciljeva (da

poznaju reinţenjering i benĉmarking),

- Kada projekat poĉne, ĉlanovi ne poznaju ciljeve projekta,

- Ukupna timska aktivnost je mnogo veća nego aktivnosti pojedinih

ĉlanova,

- Situacija sa dva šefa oteţava pravljenje tima.

KO JE U PROJEKTNOM TIMU?

- Sa punim, ali i dijelom radnog vremena,

- Tehniĉki specijalisti,

- Funkcije za podršku (finansijeri i sl.), i

- Funkcionalni rukovodioci. To rijetko funkcioniše.

KADA PRAVIMO TIM ?

- Od poĉetka do kraja projekta.

- Ali, upamtite da imate malo vremena za to.

DOBAR TIM SE NE RAĐA, VEĆ MORA DA SE NAPRAVI [37].


162

5. PROCJENA i BUDŢETIRANJE TROŠKOVA

VRSTE PREDRAĈUNA TROŠKOVA

(Organizaciono uputstvo za izradu ponuda)

RED VELIĈINE BUDŽETSKI

PREDRAĈUN

DEFINITIVNI

PREDRAĈUN

ZA ŠTA SLUŢI? Početne cijene

projekta

NA OSNOVU ČEGA? Istorijski podaci,

faktori, troškovi / kapacitet

TAČNOST? -25, + 75

DRUGA IMENA ? Preliminarni, konceptualni,

faktorski

ZA ŠTA SLUŢI?

Odobrenje projekta

NA OSNOVU ČEGA?

Dijagrami toka rada, cjenovnici rada i

opreme

TAČNOST? -10, +25

DRUGA IMENA?

Kontrolni,

projektanski

ZA ŠTA SLUŢI?

Ponude, ugovorne izmjene,

dodatni radovi

NA OSNOVU ČEGA?

Specifikacije, crteţi,

drugi podaci

TAČNOST? -5, +10

DRUGA IMENA?

Tenderski, paušalni


163

6. KONTROLA PROJEKTA

OSNOVNI PROCES PROJEKTNE KONTROLE [4]

O – Obuhvatnost

T - Troškovi

R – Rokovi

K – Kvalitet

IMAJ PROJEKTNI PLAN

IZVODI PROJEKAT

DRŢI SE KONTROLNIH CENTARA

SKUPI PODATKE O UČINKU (O, T, R, K)

OCIJENI UČINAK (O, T, R, K)

IZVEDI / PREDVIĐAJ

PREDUZMI KOREKTIVNU AKCIJU


164

POTENCIJAL KONTROLE

Uti

caj

na t

rošk

ove

pro

jekta

Planiranje Proizvodnja Koncept Projektovanje i nabavka


165

CIKLUS PROJEKTNE KONTROLE

ZAŠTO PROJEKTNA KONTROLA?

- Da se nadzire efikasnost, napredak i troškovi,

- Da se omogući menadţeru da zadrţi projekat u “ruci” tako da moţe njime

da upravlja.

OKONĈANJE PROJEKTA: KADA?

- Kada više nema razloga da projekat postoji,

- Ali, kada je to?

- Nekoliko faktora mogu biti od pomoći u donošenju takvog

zakljuĉka,

- Navedi neke!

- Recimo:

o Da li je projekat još u saglasju sa ciljevima firme?

o Da li je projekat još uvek rentabilan?

o Da li je projekat ostvario svoje ciljeve?

PLANIRAJ

IZMJERI

KORIGUJ URADI

OCIJENI


166

7. OKONĈANJE PROJEKTA

ŠTA JE OKONĈANJE PROJEKTA?

SINONIMI:

- Završetak projekta,

- Likvidacija projekta,

- Zatvaranje projekta.

OKONĈANJE PROJEKTA: KAKO?

- Planiraj okonĉanje,

- Okonĉanje je samo za sebe projekat, i

- Zatvaraj probleme, ne otvaraj ih.

DUŢNOSTI RUKOVODIOCA OKONĈANJA PROJEKTA [4]

- Završi posao,

- Obezbedi kompletnu dokumentaciju,

- Napravi konaĉni obraĉun,

- Predaj projekat kupcu,

- Preraspodeli resurse,

- Saĉuvaj kljuĉnu dokumentaciju,

- Zatvori projektne knjige, i

- Izvuci pouke.


167

8. KRITERIJUMI USPJEHA PROJEKTA

PROJEKAT:

- Rok,

- Troškovi,

- Kvalitet.

KUPAC:

- Upotreba,

- Zadovoljstvo,

- Doprinos i uštede,

- Reinţenjering i benĉmarking.


168

9. ŠTA SADRŢI DOBAR PROJEKTNI IZVJEŠTAJ ?

- Stanje

o Planirano, i

o Stvarno,

- Problemske oblasti,

- Trend,

- Korektivne akcije,

- Reinţenjering i benĉmarking.


169

10. MODEL PROCESA UPRAVLJANJA PROJEKTOM

Jedan mogući model procesa upravljanja projektom dat je na sledećoj

slici [37].

Koncept upravljanja projektima obiĉno obuhvata sljedeće faze:

1. OdreĊivanje ciljeva upravljanja projektima,

2. Definisanje organizacije za upravljanje projektom,

3. Definisanje strukture projekta,

4. Definisanje sistema planiranja i praćenja projekta,

5. Planiranje vremena realizacije projekta,

6. Planiranje i nivelisanje resursa za realizaciju projekta,

7. Planiranje troškova realizacije projekta,

8. Praćenje i kontrola vremena i realizacije projekta,

9. Planiranje i kontrola utrošenih resursa,

10. Planiranje i kontrola troškova realizacije projekta,

11. Izvještavanje o toku realizacije projekta,

12. Izvještavanje o zastojima i definisanje mjera,

13. Aktualizacija planova,

14. Sumiranje rezultata i zatvaranje projekta,

15. Reinţinjering i benĉmarking.

SVRHA

PROJEKTA

Ograničenja

Ciljevi

projekta

- Okruženje - Tehnologija

- Ljudi

Uspešnost

projekta

Obuhvat Kvalitet

Troškovi Rokovi

Situacija Proizvodi

ISHOD


170

11. SADRŢAJ PROJEKTA (KNJIGA PROJEKTA)

- Rezime projekta,

- Ciljevi,

- Obuhvat,

- WBS,

- Organizacija,

- Termin-plan,

- Budţet,

- Resursi,

- Kvalitet,

- Kontrola,

- Okonĉanje,

- Ostalo (finansije, kadrovi, obuka, projektovanje, proizvodnja i odrţavanje,

nabavka i prodaja, integracija, izgradnja tima i rezervni plan).


171

12. RUKOVODILAC PROJEKTA

Rukovodilac projekta treba da ima [4]:

- organizatorske sposobnosti,

- visoke moralne kvalitete,

- poznavanje i primenu psihologije,

- sposobnost da neguje timski rad u uslovima koji su dosta specifiĉni,

- sposobnost da izabere istraţivaĉe,

- sposobnost da ljudima odaje priznanja za rezultate,

- sposobnost da rukovodi nenametljivo, više vredi sugestija nego naredba,

- humanost: da ohrabri, da razume drugoga, da zaštiti od nepravde, da bude

praviĉan, da poznaje ljude i u privatnom ţivotu, da saradnike tretira kao

ortake u zajedniĉkom poslu i drugo.


172

KADA IMENOVATI RUKOVODIOCA PROJEKTA?

Koncept Planiranje IzvoĎenje Okončanje

Prethodna slika upućuje na zakljuĉak da se vrlo ĉesto prave greške prilikom

izbora vremenskog trenutka kada treba imenovati rukovodioca (direktora)

projekta.

Prijedlog: Imenovati rukovodioca projekta

ovdje

Rukovodilac projekta se obiĉno imenuje

ovdje


173

13. ŢIVOTNI CIKLUS PROJEKTA

Ţivotni ciklus projekta se definiše, u vremenskom smislu, kao

kontinualni proces ukupne realizacije projekta, koju ĉine sljedeće faze:

- identifikacija projekta,

- priprema projekta,

- procjena projekta,

- nadzor realizacije projekta.

Pored ovoga, postoje i druge podjele ţivotnog ciklusa projekta, kao što su:

- planiranje,

- projektovanje,

- realizacija,

- praćenje,

- kontrola,

- reinţenjering.


174

4. UĈENJE O ISTINAMA I POGREŠKAMA

4.1. Problem istine

Aristotelova istina je unesena u objektivnu stvarnost i u saznanje. Istina

je sud kojim se traţi da postojeće postoji ili da nepostojeće ne postoji.

Prema racionalistiĉkim i empirijskim teorijama razvijene su dvije

suprotne teorije o saznanju istine:

- racionalizam (do saznanja se dolazi jedino razumom, dok nas ĉula

vode zabludama i prividnom saznanju);

- empirizam (izvor saznanja istine je ĉulnost).

Objektivistiĉko – apsolutistiĉke teorije tretiraju shvatanje kao nešto

idealno, nezavisno od materijalne stvarnosti i kao apsolutno. Samo ako je istina

nezavisna od realnog i promjenljivog bića, tj. ako je ona idealna, moţe biti i

apsolutna, vjeĉna i nepromjenljiva. Ovdje se postavlja pitanje gdje je osnova

istine – u predmetu i saznanju koje je adekvatno predmetu ili zakonima ĉiste

svijesti.

Po pragmatistiĉkoj teoriji (Teorija Dţemsa), teorija istine ograniĉava se

na neodreĊen iskaz da ideje treba “da se slaţu sa stvarnošću” ili da “odgovaraju

stvarnosti”.

Nasuprot ovome, pragmatizam se pita: šta to moţe da znaĉi “slaganje”?

Odnosno, “istina nije ništa drugo do korisno u oblastima mišljenja”, ili “istinite

ideje su one ideje koje moţemo da asimilujemo, koje moţemo da uĉinimo

vrijednim… koje moţemo da verifikujemo. Pogrešne su one ideje kod kojih to

ne moţemo da uĉinimo”.

Prema tome, istina se sastoji u verifikovanoj i valjanoj ideji koja se

takvom pokazuje u praktiĉnoj djelatnosti, ili, istina je ideja koja se isplati ili,

“istina nije sama stvarnost, nego samo naše vrednovanje u odnosu na

stvarnost”.

Ovdje treba reći da praksu uvijek treba uzimati kao izvor i kriterijum

istinitog saznanja, jer ona ima ne samo dostojanstvo sveopštosti nego i

neposredne stvarnosti. Praksa je direktna veza ĉovjeka s objektivnom


175

stvarnošću, jer takva djelatnost i jeste dio objektivne stvarnosti. Praksa je

provjera, kriterijum objektivnosti saznanja, to je djelatnost kojom se istraţuje,

provjerava objektivna istinitost neke predstave, pojma, suda, zakljuĉka,

hipoteze ili teorije.

U okviru svake nauke, kao i saznanja uopšte, mogu se razlikovati

stavovi opšte istinitosti, stavovi posebno istiniti i individualno istiniti stavovi.

Opšti stavovi vaţe uopšte za jednu predmetnu oblast, dok posebni stavovi vaţe

za posebne oblasti ili klase predmeta.

4.2. Problem pogrešaka

Pored uĉenja o istini, treba objasniti i uĉenje o pogreškama (ili

greškama) i zabludama u mišljenju, pri ĉemu se pod pogreškom moţe smatrati

svaki saznajni promašaj predmeta koji valja saznati. Pogreška se sastoji u

netaĉnom mišljenju o nekom predmetu, dok zabluda predstavlja usvajanje ili

usvojenost netaĉnih, pogrešnih shvatanja uopšte.

Pogreške i zablude nisu ĉisto individualne, nego su i izraz izvjesnog

opšteg stepena neznanja ili pogrešnosti mišljenja ljudi odreĊene epohe,

odreĊenog društva, odreĊenog stepena razvitka znanja eksperimentalne tehnike

itd.

Osnovne opšte pogreške u mišljenju jesu takve pogreške koje se javljaju

kod svih oblika mišljenja, kod pojma, suda i zakljuĉaka i koje ĉine osnovu svih

posebnih pogrešaka.

Velikom broju pojmova nedostaje javnost ili razgovjetnost, mnogi

stavovi i zakljuĉivanja nisu potpuno i jasno odreĊeni.

Svaka pogreška u mišljenju pogreška je u shvatanju odredaba predmeta

mišljenja u tom smislu što se predmetu pridaju druge ili drugaĉije odredbe,

osobine, odnosi itd. koje njemu ne odgovaraju.

Jednostranost je jedna od osnovnih i najopštijih pogrešaka u mišljenju.

Ona se sastoji u tome što se predmet shvata s jedne strane, dakle, djelimiĉno

nepotpuno.

Pogreška subjektivizma sastoji se u preteţnom ili u iskljuĉivom

oslanjanju mišljenja na subjektivnu praksu i subjektivne ideje, pojmove,


176

stavove i zakljuĉke. Subjektivizam je logiĉka pogreška ograniĉavanja saznanja

na subjektivne aspekte stvari [3,4].

Pogreška objektivizma sastoji se u pretjeranoj i iskljuĉivoj usmjerenosti

mišljenja pojedinim empirijskim ĉinjenicama. Pogreška objektivizma suprotna

je pogreški subjektivizma utoliko što aktivnu subjektivnu stranu mišljenja svodi

na minimum time što u saznanju gleda prostu pasivnu kontenilaciju empirijskih

fakata.

Kako se svako dokazivanje sastoji iz tri osnovna dijela, odnosno

procesa, tj. od razloga ili argumenta, argumentacije ili logiĉkog procesa

dokazivanja, odnosno opovrgavanja, izvjesne postavke kao teze ili antiteze, to

postoje tri osnovne vrste pogrešaka u dokazivanju – opovrgavanju:

- pogreška razloga (javljaju se uvijek i onda kada je neki od

argumenata nedovoljno precizan);

- pogreška argumentacije;

- pogreška teze.

Pogreška jednostavnog razloga javlja se u dokazivanju – opovrgavanju

onda ako jedan od razloga (argumenata, premisa) predstavlja jednostranu istinu.

Pogreška slabog razloga sastoji se u više ili manje slabom organizovanju

zakljuĉaka – dokaza, tj. u navoĊenju takvih razloga za neku postavku koji je

nedovoljno dokazuje. U suštini, ovo je uvek sluĉaj kada je veza izmeĊu razloga

i zakljuĉaka nebitna, sluĉajna ili površna [4].

Pogreške iz osnove pogrešnih razloga mogu biti:

- sigurnosni stavovi,

- stavovi koji protivrijeĉe opštim istinama o objektivnoj predmetnoj

odreĊenosti,

- stavovi inkompatibilni sa pojedinim ĉinjenicama.

Pogreška argumentacije se sastoji u pogrešnom izvoĊenju zakljuĉaka,

pri ĉemu sami argumenti ili razlozi, odnosno premise, mogu biti taĉni. Pogrešne

argumentacije sastoje se u pogrešnom shvatanju veza i odnosa izmeĊu razloga –

premisa ili argumenata, a u krajnjoj osnovi, izmeĊu veza i odnosa predmeta

zakljuĉaka ili dokaza [26].


177

Pogreška izmjene ili zamjene teze sastoji se u tome što se dokazuje

druga ili bar drugaĉija teza od one koju treba dokazati. Pritom, druga teza moţe,

ali ne mora uvijek, biti i potpuno taĉno dokazana, tj. izvedena na osnovu taĉnih

razloga i taĉnom argumentacijom.

Pogreške u zakljuĉivanju – dokazivanju su razliĉite, ali se ĉesto u

jednom istom dokazu nalazi više pogrešaka, na primjer, pogreška razloga,

pogreška argumentacije i pogreška izmjene teze. Suština argumentacije sastoji

se u shvatanju veze izmeĊu stavova – teze. Suština pogrešnosti zakljuĉivanja –

dokazivanja ili argumentacije sastoji se u tome što stav teze ne proizilazi iz

stavova premisa, odnosno razloga. Izraz: “nema veze”, “ne proizilazi” i sliĉno

karakterišu suštinu logiĉkih pogrešaka samog zakljuĉivanja ili argumentacije.

Suština pogreške zamjene teze sastoji se u tome što misaoni proces

zakljuĉivanja – dokazivanja promašuje (ne pogaĊa) zadati predmet mišljenja,

nego shvata neki drugi, obiĉno blizak i srodan predmet. Pogreška zamjene teze

moţe se izraziti stavovima: “dokazano je drugo”, “promašio, pogodio drugo” i

“nije utvrĊeno to, nego drugo” i sliĉno.

Pogreške u opovrgavanju u stvari su pogreške u dokazivanju suprotnih

teza [3,4].

S obzirom na to da se ĉesto postavljaju pitanja: „Zašto su mišljenja

pogrešna i u ĉemu je suština pogrešnosti mišljenja?“, moţe se uoĉiti uz pomoć

slike 4.1.

Suština pogrešnosti mišljenja sastoji se u delimiĉnom ili potpunom

promašaju predmeta usled zamišljanja predmeta onakvim kakav on objektivno

nije [4].


178

Slika 4.1. Suština pogrešnosti mišljenja

Najĉešći izvori grešaka koje se pojavljuju u primjeni nauĉnih metoda su:

- nedovoljno znanje o objektu istraţivanja,

- zablude ili predrasude,

- neadekvatna primjena nauĉne metode moţe da bude rezultat

subjektivizma ili zloupotrebe nauĉne metode,

- logiĉke greške (greške uprošćavanja, greška jednostranosti, greška

neodreĊenosti ili odreĊenosti, greška formalizma i dr.).

S U Š T I N A P O G R E Š N O S T i M I Š LJ E NJ A

1. Pogrešnost ne postoji u samom predmetu kao dijelu objektivne stvarnosti u kojoj je sve odreĊeno onako

kako postoji ili kako se dešava.

2. Pogrešnost se ne sastoji ni u svim formama mišljenja

3. Nasuprot istinitosti mišljenja koje se sastoji u adekvatnom shvatanju predmeta, pogrešnost mišljenja se sastoji u neadekvatnim shvatanjima predmeta mišljenja, njegovih odredaba i odnosa.


179

5. STUDIJA INFORMACIJA I KOMUNIKACIJA

5.1. Raspoloţive informacije

U traganju za idejama najvaţnije mjesto zauzima studija raspoloţivih

informacija.

Uvek se pretpostavlja da istraţivaĉ raspolaţe dovoljnim brojem taĉno

odreĊenih informacija [20].

Ukoliko se radi o novoj oblasti istraţivanja moţe se pristupiti po

sljedećem rasporedu informisanja:

- prouĉavanje savremenih enciklopedija,

- prouĉavanje jednog osnovnog djela u vezi problema istraţivanja,

- prouĉavanje biografije naznaĉene u prethodnom djelu,

- prouĉavanje vodećih nauĉno – struĉnih ĉasopisa,

- konsultovanje raznih ĉlanaka navedenih u literaturi iz prethodne faze

informisanja,

- kontaktiranje sa istraţivaĉima i proizvoĊaĉima opreme i

instrumentacije.

Sve informacije mogu se odlagati po:

- autorima,

- predmetima,

- nazivima.

Treba koristiti biblioteĉku graĊu koju biblioteke skupljaju, sreĊuju,

obraĊuju i ĉuvaju. Pri tome, treba koristiti, biblioteke visokoškolskih ustanova,

specijalizovane biblioteke, nespecijalizovane biblioteke, narodne biblioteke i

druge.


180

5.2. Komunikacije

Komuniciranje kao proces svrsishodnog i razumljivog prenosa ideja,

misli i osjećanja treba svakodnevno koristiti za dobijanje potrebnih informacija

u istraţivanju. Ĉesto se misli da je komunikacija jednostavan proces koji se

prirodno javlja kod ljudi. MeĊutim, komunikacija je izuzetno suptilna i

iznenaĊujuće sloţena aktivnost.

Testovi govore da proseĉna osoba zadrţava samo polovinu onoga što

ĉuje, a kroz 48 sati ta cifra pada na 25% [29,37].

Za savremenog istraţivaĉa, ĉoveka koji po prirodi posla mora da radi sa

ljudima, sposobnost komuniciranja je od velikog znaĉaja i predstavlja veštinu

koju istraţivaĉ mora da poseduje [30].

Proces prenosa poruke poĉinje formulacijom ideje. Taj korak se naziva

zamisao. Osoba koja ţeli da komunicira, mora da pošalje ili prenese tu ideju.

Medij za komunikacije je tehniĉko sredstvo putem kojeg poruka stiţe do

primaoca.

Prenos je ĉin kojim se poruka predaje primaocu putem izabranog

medijuma.

Na svakom koraku proces komuniciranja je podloţan ljudskoj greški.

Greška ili propust u razmišljanju mogu dovesti do nejasne ili pogrešne

komunikacije. Nejasnoće se ĉesto javljaju zbog korišćenja fraza u razgovoru ili

zbog pretjerane rjeĉitosti (dugaĉkih objašnjenja i sliĉno).

Kritiĉna oblast u lancu sporazumijevanja je medijum. Pogrešno izabran

medijum moţe da dovede do ometanja komunikacije. Osim toga, okruţenje u

kome se odvija komunikacija moţe da izazove prepreke.

Istraţivaĉ treba da bude objektivan slušalac. Ĉesto je sporazumevanje

oteţano zbog predrasuda [4]. Svi traţe podatke koji se uklapaju u njihov liĉni,

ranije definisani okvir razmišljanja.

Jedna od metoda donošenja odluka jeste pristup preko racionalnog

modela. Ovaj model odluĉivanja jeste proces korak po korak koji kreće

definisanjem problema, zatim vrši identifikaciju ograniĉavajućih, odnosno

kritiĉnih faktora, razvija alternative i paţljivo analizira vjerovatni ishod svake

alternative, prije nego što se donese odluka o tome koji je izbor najbolji. Odluka

se zatim primjenjuje i rezultati se paţljivo procenjuju (The Business of

Management, SGI, USA,1995).


181

U jednom preduzeću vaţno je shvatiti vrstu informacija koje prolaze

kroz komunikacione kanale. Ove informacije mogu se svrstati u tri kategorije:

- funkcionalne informacije (obuhvataju radne i politiĉke procedure,

ciljeve, direktive, delegiranje odreĊenih zadataka i bilo koje druge

podatke koji su neophodni za funkcionisanje preduzeća);

- formalna komunikacija (kreće se vertikalno putem formalnih kanala

preduzeća);

- koordinacione informacije (informacije koje se proslijeĊuju izmeĊu

pojedinaĉnih funkcionalnih dijelova (sektora unutar preduzeća).

Poseban oblik komunikacija u preduzeću su informacije statusa. One

obuhvataju svu komunikaciju koja se odnosi na stavove, status i uvaţavanje

radnika, priznanje za dobro obavljen posao kao i javni i unutrašnji imidţ

preduzeća.


182

6. ISTRAŢIVANJE I TEHNIĈKI RAZVOJ

6.1. Faze razvoja

Tehniĉki razvoj kao sistematsko stvaranje i usavršavanje proizvodnog

procesa ima za cilj da stvori nove funkcije kao nove materijalne sisteme [4].

To je kreativan rad ĉiji je zadatak da preko neophodne dokumentacije

definiše proizvod ili proces, ĉije su osnovne faze:

- koncipiranje (prethodna obrada problema),

- projektovanje (izbor naĉina rada, globalni ili potpuni uvid u tehniĉko

ostvarenje),

- konstruisanje (razrada tehniĉke dokumentacije i utvrĊivanje principa

rada i oblika).

U tehniĉkim naukama pored istraţivaĉkih problema pojavljuju se i

problemi specijalnog tipa: to su problemi razvoja [20].

U zavisnosti od problema koji su sadrţani u razvoju kao i kod

vremenskog slijeda pojedinaĉnih faza razvoja, razlikujemo:

- konstruktivni razvoj (odreĊivanje ulaznih i izlaznih veliĉina za novo

tehniĉko ostvarenje; pretvaranje ukupnog tehniĉkog procesa u pojedine

funkcije; ostvarenje principa funkcionisanja koje treba da ispune

parcijalne funkcije; izrada potrebne dokumentacije za tehniĉku pripremu

proizvodnje);

- tehnološki razvoj (sistematizacija i unifikacija podsistema prema

vrstama i sliĉnosti u redoslijedu obrade i montaţe; optimizacija

potrebnih obradnih mašina; optimalno ukljuĉivanje radne snage;

optimalna povezanost u sistemu ĉovjek – mašina u proizvodnom

procesu).


183

Tok stvaralaĉkog rada u realizaciji novog tehniĉkog ostvarenja moţe se

dati po fazama:

1. Prethodne studije (osnovni princip kada odreĊujemo suštinu zadatka

za sva moguća rješenja);

2. Kombinacija elemenata (radni princip kada kombinujemo moguće

elemente prema postavljenom cilju);

3. Kritika grešaka (odreĊujemo nedostatke svakog rješenja –

poboljšani radni princip);

4. UporeĊivanje vrijednosti (dobijamo optimalni radni princip sa

najmanjim brojem nedostataka);

5. Formiranje dokumentacije za fiziĉku realizaciju.

Rezultati odreĊenog istraţivanja su najĉešće konaĉni samo u onoj mjeri

u kojoj su diktirani ograniĉavajući faktori kao što su: vrijeme, kadrovi i

finansijska sredstva. Istraţivanju nema kraja, ono se širi po obimu po

horizontali i vertikali do beskonaĉnosti.

Pri odreĊivanju novog tehniĉkog ostvarenja treba uzeti u obzir sljedeće

faktore:

- tehniĉki parametri (pouzdanost, stepen iskorišćenja, gabaritne

dimenzije, vijek trajanja i drugo);

- ekonomska efektivnost (minimalni troškovi eksploatacije i

odrţavanja; minimalni troškovi materijala, energije i radne snage,

obezbjeĊenje boljeg trţišnog poloţaja u zemlji i inostranstvu i

drugo);

- socijalni efekti (razvoj novih potreba; razvoj novih ţivotnih navika i

drugo).

Pouzdanost tehniĉkog ostvarenja (recimo, mašina i postrojenja) je

verovatnoća da će mašina uspešno vršiti funkciju kriterijuma (uspešno


184

funkcionisati) u projektovanom vremenu i projektovanim uslovima okoline

(Adamović, Ţ.,“Tehnologija odrţavanja“, Tehniĉki fakultet “Mihajlo Pupin”,

Zrenjanin, 2003).

6.2. Integracija

Horizontalna integracija podrazumijeva situaciju u kojoj se preduzeće

razvija tako što proširuje proizvodnju svojih proizvoda.

Vertikalna integracija podrazumijeva razvoj preduzeća bilo dalje u

pravcu maloprodaje i dodatnih proizvodnih procesa, ili unatrag, u pravcu

vlasništva i proizvodnje sirovina.

Lateralna integracija odnosi se na razvoj u pravcu razliĉitih proizvoda

koji mogu imati zajedniĉku tehniĉku bazu ili koristi postojeće markentiške

olakšice.

6.3. Kadrovi – intelektualni kapital

Uspešno preduzeće koje ima strategiju razvoja, mora da ima

kompetentne ljude na pravim mestima. Stara izreka meĊu rukovodiocima glasi

da će dobri ljudi uvek nadomestiti loše planove, ali da ni najbolji planovi ne

mogu da reše problem loših radnika. Kadrovska politika je toliko sloţen i

precizan proces kao i ostale funkcije upravljanja. Zato je UPRAVLJANJE

ZNANJEM u preduzeću, danas, jedan od kljuĉnih zadataka za uspeh preduzeća

(knjiga “UPRAVLJANJE ZNANJEM”, autor prof. dr. Ţivoslav Adamović,

Zrenjanin, 2003) [2].

Vaţna komponenta upravljanja ljudskim resursima je trening (obuka).

To je neprekidan proces uĉenja, u kome se jedan naspram drugog nalaze

rukovodilac i radnik.

Iskustva pokazuju da ne postoji jedinstven naĉin da se ljudi motivišu,

već razliĉite ljude pokreću razliĉite stvari, s obzirom na to da svako ima svoj stil

razmišljanja i obavljanja poslova.


185

Svaki rukovodilac treba da stvara radno okruţenje koje pogoduje

motivaciji radnika. Ovo okruţenje, odnosno “organizaciona klima” ima

znaĉajan uticaj na stav radnika. Ono utiĉe na njihovu spremnost da prihvate

pravila i propise i na izazov koji nalaze na svom poslu.

Nauĉnici smatraju da ljudske prirode mogu da se svrstaju u dvije

kategorije :

- teorija X (ljudi su u osnovi lijeni, neodgovorni i treba ih neprekidno

nadzirati),

- teorija Y (ljudi su prevashodno marljivi, ţele da se razvijaju i da to

ĉine ako im se pruţi prilika).

Motivacija nije nešto što se moţe obezbijediti prostim “njihanjem

šargarepe ispred nosa”. Ona obuhvata mnoge razliĉite faktore koji se mijenjaju

od jednog preduzeća do drugog.

6.4. Komunikacioni sistemi u procesu odluĉivanja

Komunikacioni sistem ili proces je osnova uspješnog ostvarivanja

planiranja, organizovanja, koordiniranja, kontrole, odluĉivanja i ostalih

menadţment aktivnosti i neposredne realizacije svih izvršnih, operativnih

poslova i zadataka. To je proces pomoću koga ljudi nastoje da prošire uticaj i

uvid u znaĉenje izvjesnih pojava, problema i sl. putem prenosa poruka, odnosno

razmjene informacija na relacijama meĊusobnog sporazumijevanja unutar

preduzeća i sa okruţenjem. Komunikacije predstavljaju i mehanizam kojim se

ostvaruje egzistencija i razvoj veza i odnosa meĊu ljudima i ĉinilac koji

uslovljava postojanje i dinamiku funkcionisanja organizacije preduzeća, ĉineći

ga tako ţivim organizmom. Sa aspekta menadţmenta, gotovo svaki posao koji

obavljaju menadţeri svrstava se u grupaciju poslova komuniciranja, neposredno

ili elektronskim komunikacionim sredstvima sa podreĊenim, nadreĊenim,

kupcima, dobavljaĉima i ostalim, a kada to ne rade, oni se pripremaju za

komuniciranje (pripremaju izvještaje, informacije, poslovna pisma i sl.).


186

U savremenim uslovima privreĊivanja, kada su prilike u okruţenju

izrazito promjenljive, nestabilne i iz koga se dobijaju u malim vremenskim

periodima promjenljivi signali, komuniciranje i pored korišćenja savremenih

informacionih i komunikacionih tehnologija je sloţen posao. Komuniciranje

moţe biti vertikalno, horizontalno i poboĉno ili lateralno.

Vertikalno komuniciranje se obavlja duţ kanala tokova informacija

odozgo-naniţe, odnosno od menadţerskog vrha, preko niţih menadţerskih

nivoa do neposrednih izvršilaca poslova i komunikacije odozdo-naviše u

obrnutom smjeru. Komunikacije odozgo-nadole odnose se na davanje

instrukcija, informisanja, uspostavljanja kontrole i ocjene podreĊenih, a nagore,

odnosi se na davanje informacija i izvještaja višim nivoima menadţmenta o

aktivnostima na niţim nivoima.

Horizontalno komuniciranje se ostvaruje po širini poslovnih funkcija

preduzeća, omogućavajući tako uspješnu meĊusobnu, funkcionalnu saradnju u

ostvarivanju svih aktivnosti od znaĉaja za sopstveno i funkcionisanje preduzeća

kao cjelovitog sistema.

Poboĉna komunikacija se ostvaruje kanalima poslovnih tokova, koja

postoji izmeĊu ĉlanova radnih grupa, cjelina radnih grupa, linija i dr. Ovom

vrstom komunikacije ostvaruje se neposredno otvaranje kanala komunikacije i

brţeg rješavanja problema, putem uspostavljanja kolegijalnih, neformalnih

odnosa, pri ĉemu se izbjegava sporost u procesu neposrednog komuniciranja sa

nadreĊenima, višim menadţment nivoima.

Formalne komunikacije se karakterišu ostvarivanjem neposrednog

odnosa izmeĊu pošiljaoca i primaoca informacija ili poruka. Formalno

komuniciranje se izraţava kao verbalno i neverbalno. Verbalno komuniciranje

se izraţava u usmenoj ili pisanoj formi izmeĊu pojedinaca i grupa, neposredno

lice u lice, u oba smjera i odreĊenom brzinom. Dok neverbalno komuniciranje

je forma prenosa informacija ili poruka bez korišćenja rijeĉi, odnosno pomoću

stavova, drţanja, pokreta, izraza emocija pokretom ruku, tijela, lica, oĉiju,

usana, tona glasa i sl. ili prenosa poruka kombinacijom verbalne ili neverbalne

forme. Konaĉno, formalne komunikacije se odvijaju nekim propisanim

kanalima izmeĊu predodreĊenih subjekata u organizaciji preduzeća i eksterno.

U svakoj organizaciji preduzeća, postoje i neformalni oblici

komunikacije, kao izraz stanja, pogodnog za uspostavljanje takvih oblika. Isto


187

se uspostavlja onda kada je neadekvatno formalno komuniciranje. Ova vrsta

komunikacije je u najvećem dijelu pozitivna i efikasna.

Komuniciranje se ostvaruje unutar preduzeća putem uspostavljenog

komunikacionog sistema, višesmjernih informacionih tokova po osnovu

neophodnih veza i nosilaca informacija i podataka, kojima se odreĊuje

efektivan rad i kontrola njegovih procesa, ili komuniciranje izmeĊu uĉesnika u

procesima rada, dijelovima organizacione strukture ili podsistema preduzeća,

strukture menadţmenta preduzeća kao cjeline sa eksternim okruţenjem.

Procesom komuniciranja se zajedno sa sredstvima za njegovu podršku

povezuju pojedinci u organizaciji preduzeća kao radnom sistemu u kome se

odvijaju odreĊeni tokovi rada. Odnosno, sistem u kome su ljudi (sa svojim

idejama, znanjima, vještinama i radom), organizacija i sredstva rada povezani

tako da obezbjeĊuju povećanje radne sposobnosti, efekte rada, zadovoljstva u

radu i ukupnog kvaliteta rada i poslovanja preduzeća. Model sistema ili procesa

komunikacije obuhvata nekoliko osnovnih elemenata, a to su (slika 6.1.):

- pošiljalac informacije,

- kanal protoka informacije,

- primalac informacije.

Pošiljalac informacije je zaokupljen idejama o potrebama preduzeća za

komuniciranjem i u tom smislu se isti kreativno angaţuje na pretvaranju

odreĊenih simboliĉnih oblika (rijeĉi, slike, brojevi, signali i sl.) u informacije,

procesom kodiranja ili oblikovanja poruke od skupa simbola za prenošenje

mišljenja pošiljaoca primaocu.

Kanal protoka informacija obuhvata medije za prenošenje poruka, preko

zvuĉnih talasa, radiotalasa, televizijskih slika, pisama i dr.

Primalac informacije putem procesa dekodiranja pretvara poruke u

prihvatljive i razumljive informacije, odnosno ideje pošiljaoca. Ovo se dešava

uz pretpostavku da komunikacioni sistem nije podloţan poremećajima ili

smetnjama. MeĊutim, kao reakcija na cijeli proces komuniciranja, nastaje

proces regulacije poremećaja ili povratna sprega, kao veza izmeĊu posljednjeg

postupka prethodnog i prvog postupka narednog procesa komunikacije.


188

POŠILJALAC

INFORMACIJE

KANAL PROTOKA

INFORMACIJE

PRIMALAC

INFORMACIJE

*ELEMENTI POSLATE

PORUKE

IDEJA PORUKE,

KODIRANJE,

IZBOR SIMBOLA,

IZBOR KANALA,

OBLIKOVANJE

PORUKA ILI

INFORMACIJA

*MEDIJI

ZVUĈNI,

VIZUELNI,

PRENOSNI FIZIĈKI

PRENOSNE

PISANE PORUKE

*ELEMENTI

PRIMLJENE PORUKE

DEKODIRANJE

IDEJA ILI PORUKA

RAZUMEVANJE

PORUKA,

PRIHVATANJE

PORUKA

SMETNJE

..……

POVRATNA SPREGA

Slika 6.1. Sistem komunikacija - prenosa informacija

Komunikacije imaju posebnu ulogu i znaĉaj u ostvarivanju procesa

odluĉivanja, menadţmenta i ostalih procesa u preduzeću. Oblici i naĉini

komunicaranja mogu biti raznovrsni, ali oni koji su od znaĉaja za ostvarivanje

procesa odluĉivanja mogu se klasifikovati kao situaciono, motivaciono i

instruktivno komunicaranje, a što zavisi od cilja koji se ţeli postići i

sprovoĊenjem konkretnih odluka (Stanković, S. “Prilog istraţivanju mesta i

uloge procesa odluĉivanja”, magistarski rad, FON, Beograd, 2001).

Situaciono komuniciranje je usmjereno na informisanje o stanju i

problemima u funkcionisanju preduzeća, koji mogu biti predmet procesa

odluĉivanja, motivaciono komuniciranje ima ulogu podsticanja zaposlenih u

preduzimanju svih napora za postizanje odreĊenih ciljeva i instruktivno

komuniciranje je usmjereno na ostvarivanje uloge ukazivanja na puteve, metode

i mogućnosti realizacije zadataka u postizanju ciljeva.


189

Kako su komunikacije usmjerene na prenos potrebnih informacija za

donošenje izvjesnih odluka, njome se trebaju obuhvatiti samo one informacije

koje su od znaĉaja za rasvjetljavanje konkretnih problema odluĉivanja. Pored

izbora adekvatnih informacija neophodno je definisati i sve njihove vaţnije

tokove, metode prenošenja i prikazivanja samih informacija. Osnovnu ulogu u

organizaciji informaciono-komunikacionih veza i tokova igra ĉovjek. Ovo je

zbog toga što se uvijek mora imati na umu da se znaĉenje poruka formira tek u

svijesti njihovih primaoca, a ono je u zavisnosti od njegovih socioloških,

psiholoških, jeziĉkih i drugih osobina manifestovanih u procesu komuniciranja.

To, dakle, znaĉi da pošiljalac poruke nikada nije siguran da će je primalac

ispravno i potpuno razumjeti i u tom smislu će kvalitet uspostavljenog

komunikacionog sistema umnogome obezbjeĊivati sigurniju ili lošiju

komunikaciju. Nesigurnost pošiljaoca poruke u njeno ispravno ili potpuno

razumijevanje od strane primaoca postavlja se kao snaţan zahtjev i potreba za

uspostavljanjem adekvatnog kvaliteta informaciono-komunikacionog sistema

koji će moći sa sigurnošću da obezbijedi nesmetani protok informacija na

relaciji pošiljalac - kanal protoka - primalac.

Komunikacioni sistem karakteriše mnoštvo, višesmjernost i brzina

informacija koje se prenose razliĉitim komunikacionim kanalima. Na

uspješnost funkcije utiĉu brojni subjekti komunikacije, komunikaciona sredstva

i klima u preduzeću. Razvoj sistema (procesa) komuniciranja podrazumijeva

dalji razvoj komunikacione tehnologije u smislu iznalaţenja, dostavljanja,

izbora i uskladištavanja informacija. Raĉunarska i kompjuterska tehnologija,

koja će koristiti moćna integralna kola i novu kompjutersku arhitekturu, moći

će sa uspjehom da obavlja paralelnu obradu podataka i ubrzavanje interakcija

na relaciji ĉovjek-mašina u prepoznavanju govora i sintezi podataka. Ovo se

odnosi i na dalju lakšu upotrebu kompjutera i primjenu najnovijih programa

(software) u kojima će se koristiti mnogi principi i rezultati vještaĉke

inteligencije za izradu mislećih kompjutera.


190

7. STRUKTURA ZAVRŠNIH RADOVA –TEHNOLOGIJA

7.1. Struktura rada (diplomskog rada, specijalistiĉkog rada,

magistarske teze i doktorske disertacije)

NASLOV RADA treba da taĉno izrazi sadrţaj rada, njegove rezultate i

zakljuĉke. TakoĊe, treba da bude što kraći i da jasno odslikava suštinu predmeta

istraţivanja. On ne treba da skriva suštinu istraţivanja. To je potvrĊena ili

modifikovana radna formulacija postavljenog pitanja za prouĉavanje. Izborom

teme istraţivanja oznaĉava se osnovna ili glavna zamisao predmeta istraţivanja.

Ono što je adresa za pismo, to za rad ili djelo treba da bude njegov naslov.

Tema mora biti vaţna sa teorijskog ili praktiĉnog aspekta.

PREDGOVOR je fragmenat uvoda. On se piše ako nema uvoda.

Rijetki su sluĉajevi kada se daju predgovor i uvod.

1. UVOD objašnjava temu, cilj i namjeru rada. To je prvi strukturni dio

rada proizašlog iz istraţivanja i stvaralaštva.

2. ISTORIJSKI PREGLED je pregled razvoja nauĉne oblasti kojoj

istraţivanje pripada, geneza sopstvene ideje o istraţivanju.

3. METODOLOŠKI KONCEPT RADA

3.1. Problem istraţivanja (definicija znaĉaja problematike koja se

istraţuje, presjek osnovnih teorija i rezultata, hipotetiĉki stavovi o problemu

koji se istraţuje); sl. 7.1, sl. 7.2 [13].


191

Slika 7.1 Metodološki koncept rada

Slika 7.2 Problem istraživanja

PROBLEM

ISTRAŢIVANJA

PREDMET

ISTRAŢIVANJA

CILJ

ISTRAŢIVANJA

HIPOTEZE U

ISTRAŢIVANJU

NAĈIN

ISTRAŢIVANJA

NAUĈNA i

DRUŠTVENA

OPRAVDANOST

ISTRAŢIVANJA

DOSADAŠNJA

ISTRAŢIVANJA

PROBLEM ISTRAŢIVANJA

Definicija znaĉaja problematike koja se ispituje, odreĊuje se

društveni i nauĉni znaĉaj bavljenja ovim problemom

Presjek osnovnih teorija i rezultata izlaţu se u skraćenoj formi

saznanja iz oblasti koja se istraţuje.

Hipotetiĉki stavovi o problemu koji se istraţuje izvode se iz

postojećih teorija i istraţivanja (stanje i tendencije u domenu

odgovarajuće nauĉne oblasti).

1

2

3


192

Nauĉni problem istraţivanja je neka ĉinjenica ili pojava koja je za

istraţivaĉa iznenaĊenje, nemoguća, nepoznata, koja protivrjeĉi postojećim

teorijama i raspoloţivom znanju, pretpostavkama ili oĉekivanjima i koja

podstiĉe na razmišljanje traţeći odgovor.

3.2. Predmet istraţivanja (analiza teorijskih saznanja, izdvajanje

ĉinjenica/saznanja, operacionalno odreĊivanje predmeta: vremensko, prostorno,

disciplinovano; predmetom se definiše šta će biti istraţivano); Sl. 7.3 (Poglavlje

3.4. ĉinioci metodološkog koncepta).

Slika 7.3 Predmet istraživanja

Predmet istraţivanja mogu biti stvari, pojave, odnosi, priroda, društvo,

ponašanje, mišljenja, itd.

Iz problema istraţivanja definiše se predmet istraţivanja, a iz problema i

predmeta postavlja se hipoteza koju treba dokazati ili opovrgnuti.

PREDMET ISTRAŢIVANJA

TEORIJSKO POREĐENJE

Analiza teorijskih saznanja

Izdvajanje ĉinjenica / saznanja

OPERACIONALNO ODREĐIVANJE

Ĉinioci sadrţaja predmeta

Vremensko dimenzionisanje predmeta

Prosto odreĊenje predmeta

1

2


193

3.3. Cilj istraţivanja (društveni cilj, nauĉni cilj, nauĉno opisivanje,

klasifikacija i tipologizacija, otkriće, objašnjenje, nauĉno predviĊanje); Sl. 7.4

(Poglavlje 3.4 ĉinioci metodološkog koncepta).

Slika 7.4 Cilj istraživanja

3.4. Hipoteze u istraţivanju - generalna hipoteza, posebne hipoteze,

pojedinaĉne hipoteze (da bude provjerljiva, da je saznajno vrijedna, da je jasno

formulisana, da je zasnovana na teoriji, empirijski da je praktiĉno provjerljiva);

Sl. 7.5.

CILJ ISTRAŢIVANJA

Nauĉni cilj

Nivo

nauĉnog

saznanja

Društveni cilj

- nauĉna deskripcija,

- klasifikacija i tipologizacija,

- nauĉno otkriće

- nauĉno objašnjenje

- nauĉno predviĊanje

1

2


194

Slika 7.5 Hipoteze istraživanja

3.5. Naĉin istraţivanja (nauĉni dokument: opšti filozofski metod, opšte

nauĉne metode, opšte metode posebnih nauka; operativno tehniĉki dokument:

postupak prikupljanja podataka, postupak obrade podataka, naĉin istraţivanja o

rezultatima); Sl. 7.6.

HIPOTEZE ISTRAŢIVANJA

POJEDINAĈNE HIPOTEZE

PRAVILA

VALJANOSTI

HIPOTEZE

GLAVNA HIPOTEZA

- da bude povjerljiva,

- da se odnosi na predmet istraţivanja,

- da je saznajno vrijedna,

- da je jasno formulisana,

- da je zasnovana na teoriji

- empirijski da je praktiĉno provjerljiva

POMOĆNE HIPOTEZE

3

2

1


195

Slika 7.6 Način istraživanja

3.6. Nauĉna i društvena opravdanost istraţivanja. Ukazuje se na

nauĉni i društveni doprinos (objašnjenje, otkrivanje, unapreĊenje tehniĉkih

postupaka i instrumenata, nova saznanja i drugo).

Iz problema istraţivanja definiše se predmet istraţivanja, a iz problema i

predmeta postavlja se hipoteza koju treba dokazati ili opovrgnuti.

4. TEORIJSKA ISTRAŢIVANJA ili ISTORIJSKO – TEORIJSKI,

RETROSPEKTIVNI ILI EKSPLIKATIVNI DIO su modeli, softver, sve ono

NAĈIN ISTRAŢIVANJA

NAUĈNI DOKUMENT

OPERATIVNO – TEHNIĈKI DOKUMENT

Postupak prikupljanja podataka

Postupak obrade podataka

Naĉin izvještavanja o rezultatima

Opštefilozofski metod

Opštenauĉne metode

Osnovne posebne metode

Opšte metode posebnih nauka

1

2


196

što doprinosi obogaćivanju teorijskog saznajnog fonda nauke. Ovdje se

prezentuju bitne postavke rada.

5. EMPIRIJSKA ISTRAŢIVANJA ili ANALITIĈKO –

EKSPERIMENTALNI DIO su akciona ili operaciona istraţivanja,

eksperimentalna istraţivanja, eksploataciona istraţivanja, verifikaciona

istraţivanja, integralna istraţivanja, heuristiĉka istraţivanja (koja otkrivaju),

mješovita istraţivanja i druga). Ovaj dio moţe da se odnosi na sam postupak

realizacije istraţivanja, odnosno terensko istraţivanje.

6. PREZENTOVANJE REZULTATA ISTRAŢIVANJA ili

PERSPEKTIVNI DIO moţe biti verbalno, numeriĉki, grafiĉki i kombinovano.

Ovaj dio se ogleda u izlaganju nauĉnih zakljuĉaka, naĉina kako je do istih

došlo, kao i o prijedlogu potrebnih mjera za primjenu pojedinih rezultata. Ne

preporuĉuje se da zakljuĉci budu “zakucani” brojevima. Moţda je najbolje da se

formulišu u okviru posebnih stavova teksta.

7. REZIMEI su najvaţniji rezultati, podaci prvorazrednog znaĉaja.

Ovaj dio se moţe uraditi za svako poglavlje ponaosob, ali i zbirno. To je

svojevrstan autoreferat sprovedenih istraţivanja, njegovim rezultatima i

najbitnijim pokazateljima. Ako rad nije napisan na nekom od svjetskih jezika

korisno je da se uporedno ili na kraju doda skraćeni prevod ĉlanka – rezime na

jednom od svjetskih jezika.

8. ZAKLJUĈAK - ovaj dio rada proistiĉe iz same suštine rada,

odnosno istraţivanja na kome je rad zasnovan). Ovdje se ne iznose nova

saznanja, novi dokazi, novi podaci, nove informacije, nove ĉinjenice, nego se

zakljuĉak formuliše na osnovu već prethodno iznesenih saznanja, dokaza, itd.

9. LITERATURA - popis literature koja je spominjana ili citirana ili

na bilo koji naĉin korišćena.

SADRŢAJ - pregled poglavlja, naslova, podnaslova i pregled fotosa,

tabela, skica, shema, grafikona i drugih ilustracija.


197

PRILOZI - obrasci, instrumenti, grafikoni i sliĉno.

SKRAĆENICE

Kada se u tekstu ponavlja isti biografski podatak koriste se sljedeći izrazi:

- ibid ......................... (ibidem = u istom djelu)

- id ......................... (idem = od istog autora)

- inf ......................... (infa = dalje, niţe)

- loc,cit

......................... (loco citato = u citiranom odjeljku)

- op.cit ........................ (opere citato = u citiranom djelu)

- supra

......................... (supra = gore)

PREPORUKE

Napomene

Napomene treba ograniĉiti na najmanju mjeru.

Tabele i slike

Tabele i slike treba stavljati što bliţe mjestu teksta gdje su navedene

(brojeve vezivati za poglavlja).

Simboli, skraćenice i jedinice

Simboli i skraćenice matematiĉkih veliĉina i operacija, fizikalnih veliĉina i

konstanti, nazivi jedinica, itd. stavljaju se u skladu sa vaţećim standardima ili

drugim propisima.

Klasifikaciona oznaka


198

Svaki ĉlanak (ili rad) treba da ima u zaglavlju jednu ili više potrebnih

klasifikacionih oznaka po sistemu Univerzalne decimalne klasifikacije (UDK;

Universal Decimal Classifticatio).

JEZIK, STIL, CITAT, FUSNOTE

Jezik

Jezik pri pisanju mora biti gramatiĉki i pravopisno (ortografski) korektan.

Misao treba da bude jasno izloţena i dovoljno obrazloţena da bi bila dobro

shvaćena.

Stil

Predstavlja naĉin (formu) izraţavanja misli. On je individualna

karakteristika, ali i forma disciplinovane interpretacije sadrţaja.

Citat

To je doslovno korišćenje tuĊih formulacija. Za pravilno korišćenje citata

treba naglasiti: šta, zašto i kako se citira.

Fusnote

Predstavljaju napomene koje dokumentuju i objašnjavaju poreĊenje ili

komentar podataka vezanih za sadrţaj pitanja koje istraţujemo.

7.2. Tehnologija

Ovdje treba definisati odgovarajuće stadijume u pisanju nauĉno-

istraţivaĉkog rada.

U vezi izbora teme za istraţivanje treba poći od sljedećeg:


199

- tema treba da bude podesna za nauĉnu obradu, odnosno mora

biti istraţivaĉkog karaktera, tj. da se zasniva na istraţivanju

primarnih izvora koje je izvršio dati nauĉni radnik ili

kolektiv istraţivaĉa;

- tema treba da bude umjerenog zahvata, što znaĉi ni previše

široka, ni isuviše uska;

- treba nastojati da se izabere što savremenija i stvarnija tema

ĉija će razrada omogućiti rasvjetljavanje nekog aktuelnog

problema koji tišti modernu teoriju i praksu odreĊene nauĉne

oblasti, grane ili discipline;

- izbor teme je prva stvar za afirmisanog nauĉnika, a druga

stvar za poĉetnike u nauĉnom radu.

Nakon izbora jasno definisane teme, treba se opredijeliti za sljedeće faze

istraţivanja:

- uoĉavanje problema,

- konstatovanje i sreĊivanje ĉinjenica,

- verifikacija nauĉnog saznanja,

- konaĉno predviĊanje.

Na niţem nivou apstrakcije, svako konkretno nauĉno istraţivanje bilo

koje vrste odvija se u sledećim koracima: [22]

- izbor teme,

- pravljenje globalnog (orijentacionog) ili prethodnog

plana i programa za obradu odabrane teme, što znaĉi

izradu projekata, uz postavljanje radne hipoteze i izbor

metoda istraţivanja,

- prikupljanje i prouĉavanje literature, statistiĉke graĊe,

istorijskih i drugih dokumenata, uz odgovarajući

raspored i neizbeţnu kritiĉku analizu celokupnog

materijala,


200

- dokazivanje radne hipoteze (primarnim literaturnim

izvorima, obradom statistiĉke graĊe, eksperimentima...),

realizacijom prethodnog plana i programa, odnosno

projekta korigovanog odreĊenim izmenama i dopunama,

- tumaĉenje dobijenih rezultata istraţivanja i izvoĊenja

zakljuĉaka o realizaciji postavljenje radne hipoteze,

- pisanje i redigovanje konaĉnog rada,

- objavljivanje rukopisa konaĉnog rada.

Prikupljanje, prouĉavanje i sreĊivanje literalne graĊe sastoji se u:

- prikupljanju litaralne graĊe,

- prouĉavanju literaturnog materijala (kritiĉko ĉitanje

literature, voĊenje biljeţaka i kopiranje),

- sreĊivanje prikupljenih ĉinjenica uz princip jedinstva,

princip ravnomjernosti ili proporcije, princip izrazitosti i

princip raznovrsnosti.

Prilikom organizacije i rasporeda graĊe treba posebno voditi raĉuna o

nekim momentima od kojih su znaĉajniji sledeći [3,4]:

- Sliĉnost (sliĉne stvari, ideje i ĉinjenice treba meĊusobno

povezati, skupiti na jedno mesto);

- Srazmera delova (svakom sastavnom delu rada treba dati

onoliko prostora koliko ga ĉinjenice i ideje koje on sadrţi

zasluţuju po svojoj vaţnosti);

- Logistiĉki sled (izmeĊu pojedinih elemenata treba stalno

pronalaziti neke logiĉne odnose: vremenske, uzroĉne,

poslediĉne i druge).

Prilikom pisanja nauĉnog djela treba poći od toga da se uobiĉajena i

najjednostavnija njihova struktura ili kompozicija sastoji iz:


201

- uvoda (da ĉitaoca pripremi, da se uvede u predvorje

odreĊene oblasti nauke),

- razrade (dokazivanje postavljenih hipoteza; to je stoţer

djela koji zauzima najviše prostora; redosljed izloţene

materije je tako sistematiĉno ukomponovan da odraţava

ne samo formalno-metodološki pristup nego i suštinsko –

sadrţinski karakter i znaĉaj rasvijetljenog predmeta

istraţivanja),

- zakljuĉak (sinteza analitiĉkog izlaganja prezentovanog u

razradi istraţivanja nauĉnog problema, da se u njemu na

jezgrovit naĉin istaknu osnovni rezultati ispitivanja).

Redigovanje rada je najznaĉajnija, ali u isti mah i najteţa, najmuĉnija

etapa u procesu izrade rukopisa, stvaralaĉki akt u pravom smislu rijeĉi, što ni u

kom sluĉaju ne znaĉi da ni druge etape nemaju u sebi stvaralaĉkih elemenata.

Najznaĉajniji zadatak revizije jeste da nemilosrdno odstrani sve ono što je u

rukopisu suvišno, što nije u neposrednoj vezi sa temom, ono što jaĉe ne

osvjetljava predmet, ne doprinosi opštem utisku, kao što treba iz rukopisa bez

milosti izbaciti sve banalne pojedinosti. Autor ne treba da se plaši da napiše

nešto što će kasnije morati da mijenja. Pri ovome treba voditi raĉuna da za

valjanost jednog paragrafa postoje tri osnovna uslova:

- jedinstvo (od poĉetka do kraja se razvija osnovna misao

– tema);

- koherentnost (svi radovi paragrafa saĉinjavaju ĉvrstu

logiĉku i organsku cjelinu);

- isticanje (pojedinim dijelovima nekog paragrafa daće se

ono mjesto i onoliko prostora koliko je nuţno i podesno

da se ĉitaocu saopšti cjelokupna misao paragrafa).

Izvorni nauĉni ĉlanak, kao i bilo koje drugo nauĉno delo predstavlja

opis originalnih rezultata istraţivanja odreĊenog podruĉja objektivne stvarnosti

[3,4].


202

Izvorni ĉlanak moţe imati sljedeću strukturu:

- autor ili autori,

- naslov,

- izvod (saţetak, prikaz),

- kljuĉne rijeĉi,

- uvod,

- metodika,

- rezultati,

- tumaĉenje rezultata (diskusija),

- ilustracije,

- zakljuĉak,

- literatura.

Pisanje teksta je najsloţenija i najodgovornija faza nauĉno-istraţivaĉkog

rada, u kojoj nauĉni radnik ispoljava maštu umetnika, misaonog filozofa, umeće

zanatlije, strpljenje seljaka, radinost pĉele i mrava [22]. Ovo pisanje, po pravilu,

odvija se u dvije etape:

- pisanje koncepta (prvobitne verzije),

- pisanje konaĉnog teksta (završne verzije ) ili ĉistopisa.

Neke od osobina dobro napisanog rada su [3,4]:

- ne poĉinjati izlaganje suviše iz daleka, nego onde gde je

to nauĉno neophodno;

- ne unositi u rad ništa što nije u neposrednoj vezi sa

temom što rad ĉini razvodnjenim;

- ne pretrpavati rad beznaĉajnim pojedinostima;

- ne ponavljati ono što je već na neki naĉin reĉeno;

- ne razlagati i objašnjavati opširno stvari koje su same po

sebi dovoljno razumljive (prevelika opštost i razvuĉenost

oduzimaju nauĉnom radu jezgrovitost i snagu, slabe

njegov opšti utisak).


203

Na kraju ovog poglavlja moţe se, prema nekim autorima [28],

tehnologija nauĉnog istraţivanja sistematizovati:

- uoĉavanje nauĉnog problema i njegova formulacija,

- postavljanje hipoteze,

- izbor i analiza teme (naslova),

- izrada orijentacionog plana nauĉnog istraţivanja,

- sastavljanje radne bibliografije,

- prikupljanje, prouĉavanje i sreĊivanje literarne graĊe i

nauĉnih informacija,

- struktura ili kompozicija nauĉnog rada,

- rješavanje postavljenog nauĉnog problema, pismeno

formulisanje rezultata istraţivanja,

- primjena rezultata istraţivanja,

- kontrola primjene rezultata istraţivanja.


204

8. UPUTSTVO ZA PRIJAVU MAGISTARSKIH TEZA I

DOKTORSKIH DISERTACIJA

U nastavku se daju uputstva za prijavu magistarskih teza i doktorskih

disertacija, kao i uputstva za pisanje izveštaja struĉnih komisija [35].

8.1. Uputstvo za prijavu magistarske teze

1. Ime i prezime, adresa i broj telefona postdiplomca:

2. Prijedlog naziva teme magistarske teze:

3. Nauĉna oblast, uţa nauĉna oblast, disciplina kojoj pripada tema:

4. Prijedlog mentora sa kojim je kandidat saraĊivao kod izbora i obrazloţenja

teme: ime i prezime, zvanje, uţa nauĉna oblast za koju je nastavnik izabran u

zvanje i datum izbora:

5. Obrazloţenje teme magistarske teze:

5.1. Definisanje i opis predmeta i problema istraţivanja:

5.2. Pregled vladajućih stavova i shvatanja u literaturi u podruĉju istraţivanja

sa navodom literature koja je konsultovana:

5.3. Obrazloţenje o potrebama istraţivanja:

5.4. Cilj istraţivanja sa naglaskom na rezultate koji se oĉekuju:

5.5. Zadaci istraţivanja:

5.6. Hipoteza:

5.7. Plan rada:

5.8. Metodologija rada (metode istraţivanja, opis uzorka i drugo):

5.9. Mjesto eksperimentalnog istraţivanja:

5.10. Literatura i druga graĊa koja će se koristiti:


205

5.11. Ostali relevantni podaci: osnovne metode statistiĉke obrade podataka,

mjesto i vrijeme eksperimentalne provjere rezultata istraţivanja ako je

takva provjera planirana, veza na šire istraţivaĉke projekte ako su

istraţivanja u okviru magistarske teze njihov dio i sl.

POTPIS

NAPOMENA: Pored prijave teme magistarske teze, postdiplomac prilaţe:

1. Diplomu o steĉenom visokom obrazovanju

2. Uvjerenje o poloţenim ispitima i prosjeĉnoj ocjeni

3. Biografiju sa teţištem na tok obrazovanja i usavršavanja

4. Bibliografiju nauĉnih i struĉnih radova, knjiga i projekata

5. Liĉne podatke za sluţbenu evidenciju, obrazac br. 2

6. Saglasnost mentora, obrazac br. 3


206

NAZIV FAKULTETA Obrazac br. 1.

8.1.1. Lični podaci kandidata za izradu magistarske teze

PREZIME, IME JEDNOG RODITELJA I IME

BROJ INDEKSA

SMJER/USMJERENJE

GODINA UPISA

DATUM, MJESTO, OPŠTINA ROĐENJA

NARODNOST

MJESTO STALNOG BORAVKA,

OPŠTINA,

MJESTO, GODINA I NAZIV

ZAVRŠENOG FAKULTETA

ZANIMANJE

PREDUZEĆE (USTANOVA) U KOJOJ

JE ZAPOSLEN, MJESTO I ADRESA

JEZIK I PISMO NA KOJEM ĆE KANDIDAT NAPISATI I BRANITI

MAGISTARSKU TEZU

POTPIS


207

Obrazac br. 3.

NAZIV FAKULTETA

8.1.2. Saglasnost mentora

IME I PREZIME

ZVANJE I DATUM IZBORA

NAZIV USTANOVE U KOJOJ JE IZABRAN U ZVANJE I UŢA NAUĈNA

OBLAST

USTANOVA U KOJOJ JE ZAPOSLEN

PREZIME I IME KANDIDATA

NAZIV TEME

UŢA NAUĈNA OBLAST ZA TEMU

SAGLASNOST

potpis mentora datum


208

NAZIV FAKULTETA

8.1.3. Uputstvo za pisanje izvještaja o podobnosti teme za izradu magistarske

teze

I PODACI O KOMISIJI

1. Datum i organ koji je imenovao komisiju

2. Sastav komisije sa naznakom imena i prezimena svakog ĉlana, zvanja, naziva

uţe nauĉne oblasti za koju je izabran u zvanje, datum izbora u zvanje i naziv

fakulteta, ustanove u kojoj je ĉlan komisije zaposlen:

II PODACI O KANDIDATU

1. Ime, ime jednog roditelja, prezime:

2. Datum i mjesto roĊenja, opština

3. Godina upisa na magistarske studije (ili master studije),

smjer/usmjerenje, broj poloţenih

ispita i prosjeĉna ocjena

4. Prikaz nauĉnih i struĉnih radova i knjiga sa ocjenom

III OCJENA PODOBNOSTI PREDLOŢENOG MENTORA

IV OCJENA PODOBNOSTI TEME

1. formulacija naziva teme (naslova)

2. predmet i problem istraţivanja

3. poznavanje problematike na osnovu izabrane literature

4. ciljevi istraţivanja

5. oĉekivani rezultati (hipoteze)

6. plan rada

7. metode i uzorak istraţivanja

8. mjesto, laboratorija i oprema za eksperimentalni rad

9. metode statistiĉke obrade podataka i ostali relevantni podaci

V ZAKLJUĈAK SA OBRAZLOŢENOM OCJENOM O PODOBNOSTI TEME:

POTPIS ĈLANOVA KOMISIJE


209

NAZIV FAKULTETA

8.1.4. Uputstvo za pisanje izvještaja o ocjeni magistarske teze

I PODACI O KOMISIJI


Sastav komisije sa naznakom imena i prezimena svakog ĉlana, zvanja, naziva


fakulteta (ustanove) u kojoj je ĉlan komisije zaposlen:



2. Datum roĊenja, opština,

3. Godina upisa na magistarske studije,

smjer/usmjerenje, broj poloţenih

ispita i prosjeĉna ocjena

III NASLOV MAGISTARSKE TEZE:

IV PREGLED MAGISTARSKE TEZE:

Navesti kratak sadrţaj sa naznakom broja strana poglavlja, slika, šema, grafikona i

sl.

V VREDNOVANJE POJEDINIH DIJELOVA MAGISTARSKE TEZE:

VI ZAKLJUĈCI, ODNOSNO REZULTATI ISTRAŢIVANJA

VII OCJENA NAĈINA PRIKAZA I TUMAĈENJA REZULTATA

ISTRAŢIVANJA

VIII KONAĈNA OCJENA MAGISTARSKE TEZE

1. Da li je teza uraĊena u skladu sa obrazloţenjem navedenim u prijavi teme

2. Da li teza sadrţi sve bitne elemente

3. Po ĉemu je teza originalan doprinos nauci


210

4. Nedostaci teze i njihov uticaj na rezultat istraţivanja

IX PRIJEDLOG:

Na osnovu ukupne ocjene teze, komisija predlaţe:

- da se magistarska teza prihvati, a kandidatu odobri odbrana

- da se magistarska teza vrati kandidatu na doradu (da se dopuni, odnosno

izmijeni)

- da se magistarska teza odbije



211

NAZIV FAKULTETA

8.2. Uputstvo za prijavu doktorske disertacije

1. Ime i prezime, adresa i broj telefona kandidata:

2. Prijedlog naziva teme doktorske disertacije:

3. Nauĉna oblast, uţa nauĉna oblast, disciplina kojoj pripada tema:

4. Prijedlog mentora sa kojim je kandidat saraĊivao kod izbora i obrazloţenja teme:

ime i prezime, zvanje, uţa nauĉna oblast za koju je nastavnik izabran u zvanje i

datum izbora:

5. Obrazloţenje teme doktorske disertacije:

5.1. Definisanje i opis predmeta (problema) istraţivanja:

5.2. Pregled vladajućih stavova i shvatanja u literaturi u podruĉju istraţivanja sa

navodom literature koja je konsultovana:

5.3. Obrazloţenje o potrebama istraţivanja:

5.4. Cilj istraţivanja sa naglaskom na rezultate koji se oĉekuju:

5.5. Programi istraţivanja (faze) i orijentacioni sadrţaj doktorske disertacije:

5.6. Metode koje će biti primjenjene:

5.7. Naĉin izbora, veliĉina i konstrukcija uzorka:

5.8. Mjesto eksperimentalnog istraţivanja:

5.9. Literatura i druga graĊa koja će se koristiti:

5.10. Ostali relevantni podaci: osnovne metode statistiĉke obrade podataka, mjesto i

vrijeme eksperimentalne provjere rezultata istraţivanja ako je takva provjera

planirana, veza na šire istraţivaĉke projekte ako su istraţivanja u okviru

doktorske disertacije, njihov dio i sl.

POTPIS

KANDIDATA

NAPOMENA: Pored prijave teme doktorske disertacije, kandidat prilaţe:

1. Diplomu o steĉenom akademskom zvanju magistra nauka (ili diplomu mastera)

2. Biografiju sa teţištem na tok obrazovanja i usavršavanja


212

3. Bibliografiju nauĉnih i struĉnih radova i knjiga

4. Liĉne podatke za sluţbenu evidenciju, obrazac br. 2

5. Saglasnost mentora, obrazac br. 3


213

Obrazac br.2.

NAZIV FAKULTETA

8.2.1. Lični podaci kandidata za izradu

DOKTORSKE DISERTACIJE

PREZIME, IME JEDNOG RODITELJA I IME

DATUM, MJESTO, OPŠTINA

NARODNOST

MJESTO STALNOG BORAVKA,

OPŠTINA,

MJESTO, GODINA I NAZIV

ZAVRŠENOG FAKULTETA

DATUM STICANJA ZVANJA MAGISTRA

NAUKA, NAUĈNA OBLAST

NAZIV TEZE I MJESTO ODBRANE

ZANIMANJE

PREDUZEĆE (USTANOVA) U KOJOJ

JE ZAPOSLEN, MJESTO I ADRESA

JEZIK I PISMO NA KOJEM ĆE KANDIDAT

NAPISATI I BRANITI

DOKTORSKU DISERTACIJU

POTPIS:


214

Obrazac br. 3.

NAZIV FAKULTETA

8.2.2. Saglasnost mentora

IME I PREZIME

ZVANJE I DATUM IZBORA

NAZIV USTANOVE U KOJOJ JE IZABRAN U ZVANJE

I UŢA NAUĈNA OBLAST

USTANOVA U KOJOJ JE ZAPOSLEN

PREZIME I IME KANDIDATA

NAZIV TEME

UŢA NAUĈNA OBLAST ZA TEMU

SAGLASNOST

____________________ ______________

potpis mentora datum


215

NAZIV FAKULTETA

8.2.3. Uputstvo za pisanje izvještaja o podobnosti teme za izradu

DOKTORSKE DISERTACIJE

I PODACI O KOMISIJI




fakulteta (ustanove) u kojoj je ĉlan komisije zaposlen



2. Datum i mjesto roĊenja, opština:

3. Datum odbrane, mjesto i naziv magistarske teze:

4. Nauĉna oblast iz koje je steĉeno akademsko zvanje magistra nauka

5. Prikaz nauĉnih i struĉnih radova i knjiga sa ocjenom

III OBRAZLOŢENI KRITERIJUMI I RAZLOZI NA OSNOVU KOJIH SE

ZASNIVA POZITIVNA OCJENA DA JE KANDIDAT PODOBAN DA RADI

DISERTACIJU

IV OCJENA PODOBNOSTI PREDLOŢENOG MENTORA

V OCJENA PODOBNOSTI TEME


216

1. formulacija naziva teme (naslova)

2. predmet (problem) istraţivanja

3. poznavanje problematike na osnovu izabrane literature

4. ciljevi istraţivanja

5. oĉekivani rezultati (hipoteze)

6. plan rada

7. metode i uzorak istraţivanja

8. mjesto, laboratorija i oprema za eksperimentalni rad

9. metode statistiĉke obrade podataka i ostali relevantni podaci

VI ZAKLJUĈAK SA OBRAZLOŢENOM OCJENOM O PODOBNOSTI

TEME I KANDIDATA:



217

NAZIV FAKULTETA

8.2.4. Uputstvo za pisanje izvještaja o ocjeni doktorske disertacije

I PODACI O KOMISIJI




fakulteta (ustanove) u kojoj je ĉlan komisije zaposlen:


1. Ime, ime jednog roditelja, prezime

2. Datum roĊenja, opština:

3. Datum odbrane, mjesto i naziv magistarske teze

4. Nauĉna oblast iz koje je steĉeno akademsko zvanje magistra nauka

III NASLOV DOKTORSKE DISERTACIJE:

IV PREGLED DOKTORSKE DISERTACIJE:

Navesti kratak sadrţaj sa naznakom broja strana poglavlja, slika, šema, grafikona i

sl.

V VREDNOVANJE POJEDINIH DIJELOVA DOKTORSKE DISERTACIJE:

VI ZAKLJUĈCI, ODNOSNO REZULTATI ISTRAŢIVANJA

VII OCJENA NAĈINA PRIKAZA I TUMAĈENJA REZULTATA

ISTRAŢIVANJA

VIII KONAĈNA OCJENA DOKTORSKE DISERTACIJE

1. Da li je disertacija napisana u skladu sa obrazloţenjem navedenim u prijavi teme

2. Da li disertacija sadrţi sve bitne elemente

3. Po ĉemu je disertacija originalan doprinos nauci

4. Nedostaci disertacije i njihov uticaj na rezultat istraţivanja


218

IX PRIJEDLOG:

Na osnovu ukupne ocjene, komisija predlaţe:

- da se doktorska disertacija prihvati, a kandidatu odobri odbrana

- da se doktorska disertacija vrati kandidatu na doradu (da se dopuni, odnosno

izmjeni)

- da se doktorska disertacija odbije



219

9. VRIJEDNOSTI INDIKATORA NAUĈNE

KOMPETENTNOSTI

9.1. Spisak nauĉnih radova

Spisak nauĉnih radova pravi se redosljedom prema koeficijentima R,

prema Science Citation Index-u (Journal Citation Report).

Naziv grupe Oznaka

grupe Vrsta rezultata R

vrijednost

I II III

Nauĉne

knjige i

monografije

R10

Istaknuta nauĉna knjiga i

monografija meĊunarodnog

znaĉaja

R11 10 10 10

Nauĉna knjiga i monografija

meĊunarodnog znaĉaja R12 7 7 7

Nauĉna knjiga i monografija

nacionalnog znaĉaja R13 5 5 5

Pregledni

ĉlanci,

poglavlja u

knjigama

R20

Poglavlje u knjizi, pregledni

ĉlanak u vodećem ĉasopisu, u

tematskom zborniku radova, u

monografiji, ili u ediciji

posvećenoj odreĊenim nauĉnim

oblastima (kategorije R51)

R21 5 5 4

Poglavlje u knjizi, pregledni

ĉlanak u ĉasopisu, u tematskom

zborniku radova, u monografiji,

ili u ediciji posvećenoj

odreĊenim nauĉnim oblastima

(kategorije R52)

R22 3 3 2

Poglavlja u knjizi, pregledni

ĉlanak u ĉasopisu, u tematskom

zborniku radova, u monografiji,

ili u ediciji posvećenoj

odreĊenim nauĉnim oblastima

(kategorije R61)

R23 2 2 1


220

Tehniĉka

rješenja R30

Novi proizvod ili tehnologija

uvedeni u proizvodnju,

programski sistem, soj, sorta na

meĊunarodnom nivou (uz

dokaz);

Novo rješenje

makroekonomskog problema,

prezentovano i prihvaćeno na

meĊunarodnom nivou

R31 4 4 4

Bitno poboljšani postojeći

proizvod i tehnologija (uz

dokaz); dostignuće u tehniĉkim

naukama u zemlji (uz dokaz);

Novo rješenje

makroekonomskog problema,

prezentovano i prihvaćeno na

meĊunarodnom nivou

R32 3 3 3

Prototip, nove metode, softver,

instrument, nove genske probe,

mikroorganizmi

R33 2 2 -

UreĊivanje kolektivne

monografije; autorska izloţba

muzeja i arhiva

R34 - - 2

Patenti R40 Realizovani patent R41 6 6 -

Zaštićeni patent R42 3 3 -

Objavljeni

radovi meĊu-

narodnog

znaĉaja

R50

Rad u vodećem ĉasopisu

meĊunarodnog znaĉaja R51 5 5 5

Rad u ĉasopisu meĊunarodnog

znaĉaja R52 3 3 3

Plenarno predavanje po pozivu

na skupu meĊunarodnog znaĉaja

štampano u cjelini (dokaz –

originalni poziv)

R53 3 3 3

Rad saopšten na skupu

meĊunarodnog znaĉaja štampan

u cjelini

R54 1 1 1


221

Objavljeni

radovi

nacionalnog

znaĉaja

R60

Rad u vodećem ĉasopisu

nacionalnog znaĉaja R61 2 2 2

Rad u ĉasopisu nacionalnog

znaĉaja R62 1,5 1,5 1,5

Nauĉna kritika i polemika R63 - - 1

Uvodno predavanje na skupu

nacionalnog znaĉaja štampano u

cjelini

R64 1,5 1,5, 1,5


nacionalnog znaĉaja štampan u

cjelini

Autorski tabak leksikografske

obrade rjeĉnika SANU

R65

R66

0,5

-

0,5

-

0,5

-

Radovi

objavljeni u

izvodima

R70

Predavanje na skupu

meĊunarodnog znaĉaja štampano

u izvodu


meĊunarodnog znaĉaja štampan

u izvodu

R71

R72

1,5

0,5

1,5

0,5

1,5

0,5


nacionalnog znaĉaja štampan u

izvodu

R73 0,2 0,2 0,2

Disertacija i

teza R80

Odbranjena doktorska disretacija R81 6 6 6

Odbranjena magistarska teza R82 3 3 3

9.2. Klasifikacija radova

1. Nauĉna knjiga / monografija R10

- Istaknuta nauĉna knjiga / monografija meĊunarodnog

znaĉaja je nauĉno djelo recenzovano od strane poznatih

inostranih nauĉnih radnika i objavljeno od strane izdavaĉa

meĊunarodnog renomea, štampano na jednom od svjetskih

jezika i koje ima najmanje 10 autocitata kategorija - R11.

(Vrijednost 10)


222

- Nauĉna knjiga / monografija meĊunarodnog znaĉaja je

nauĉno djelo recenzovano u meĊunarodnim razmjerama,

štampano na jednom od svjetskih jezika, izdato od strane

renomiranog izdavaĉa i ima najmanje 5 autocitata kategorije R12

(Vrijednost 7)

- Nauĉna knjiga / monografija nacionalnog znaĉaja je nauĉno

djelo koje je javno pozitivno ocijenjeno od strane priznatih

nauĉnih radnika jedne zemlje i ima najmanje 15 autocitata – R13

(Vrijednost 5)

U kategoriju nauĉnih knjiga / monografija ne spadaju udţbenici.

2. Poglavlje u nauĉnoj knjizi / pregledni ĉlanak – R 20

Poglavlje u nauĉnoj knjizi / pregledni ĉlanak je štampani rad koji

obraĊuje jedan nauĉni problem sa kritiĉkim osvrtom i liĉnim doprinosom autora

tom problemu i ima najmanje deset (10) autocitata.

- Pregledni ĉlanak u vodećem ĉasopisu meĊunarodnog znaĉaja ili

poglavlje u monografiji ranga R11 – R21.

(Vrijednost 5)

- Pregledni ĉlanak u ĉasopisu meĊunarodnog znaĉaja ili poglavlje

u monografiji ranga R12 – R21.

(Vrijednost 4)

- Pregledni ĉlanak u vodećem ĉasopisu nacionalnog znaĉaja ili

poglavlje u monografiji ranga R13 – R21

(Vrijednost 2)

3. Tehniĉka rješenja – R30

- Novi proizvod ili tehnologija uvedeni u proizvodnju, priznati

programski sistem, nove genske probe na meĊunarodnom

nivou – R31

(Vrijednost 4)


223

- Bitno poboljšani postojeći proizvod i tehnologija, dostignuća

u tehniĉkim naukama u zemlji – R32

(Vrijednost 3)

- Prototip, nova metoda, softver, instrument, nova genska

proba, mikroorganizmi – R33

(Vrijednost 2)

- UreĊivanje kolektivne monografije; autorska izloţba muzeja

i arhiva – R34

(Vrijednost 2)

4. Patenti – R40

- Realizovane patente na meĊunarodnom nivou (R41)

(Vrijednost 7)

- Realizovane patente na nacionalnom nivou (R42)

(Vrijednost 5)

5. Ĉasopisi – R50

Vodeći meĊunarodni ĉasopis (R51) je onaj koji ima Impact factor

veći od 1 (jedan) za ĉasopise rangirane prema SCI Journal Citation Reports po

kategorijama nauka / oblasti.

(Vrijednost 5)

MeĊunarodni ĉasopis (R52) je onaj koji ima Impact factor ispod 1

(jedan) za ĉasopise rangirane prema SCI Journal Citation Reports, kao i ĉasopis

koji se izdaje u zemlji i koji ima meĊunarodnu recenziju sastavljenu od

nauĉnika iz najmanje 5 (pet) zemalja i ima meĊunarodnu redakciju, a izdaje ga

meĊunarodna nauĉna institucija ili vodeća nacionalna institucija.

(Vrijednost 3)

- Vodeći nacionalni ĉasopis (R61) je onaj koji izdaje

nacionalno nauĉno udruţenje ili institucija. Redakcija je


224

sastavljena od poznatih nauĉnih radnika, redovno izlazi, ima

razmjenu sa 10 zemalja u svijetu, ima recenziju od 2 (dva)

eminentna recenzenta i ispunjava standarde propisane

uslovima narodne biblioteke Srbije (izvod i kljuĉne reĉi na

jednom od svjetskih jezika, rezime na jednom od svjetskih

jezika, ISBN i UDC broj, kategorije rada).

(Vrijednost 2)

- Nacionalni ĉasopis (R62) mora da:

a. ima redakcioni odbor sastavljen od nauĉno-istraţivaĉkih

saradnika

b. je registrovan;

c. se radovi recenziraju;

d. sadrţi apstrakte radova na jednom od stranih jezika;

e. je dostupan široj nauĉnoj javnosti

f. se razmjenjuje ili prodaje u više izdanja.

(Vrijednost 1.5)

6. Nauĉni skupovi.

- MeĊunarodni nauĉni skup je onaj koga organizuje

registrovano nauĉno udruţenje ili registrovana nauĉna

institucija i ima meĊunarodnu selekciju i recenziju radova i

jedan od svjetskih jezika za saopštavanje i publikovanje

radova. Ovo vaţi kako za skupove u zemlji, tako i za skupove

van zemlje.

Radovi saopšteni na meĊunarodnom nauĉnom skupu štampani do 1

(jedne strane) tretiraju se kao izvodi (R72), a štampani na 2 (dvije) i više strana

– u cjelini (R54)

(Vrijednost 1)

- Nacionalni nauĉni skup je onaj koji organizuje nacionalno

udruţenje. Organizacioni i programski odbor skupa mora imati


225

u sastavu eminentne nauĉne radnike iz tematike skupa, zbornik

rezimea radova i / ili zbornik radova.

Radovi saopšteni na nacionalnom nauĉnom skupu štampani do jedne

strane tretiraju se kao izvodi (R73), a štampani na dvije i više strana - u cjelini

(R65).

(Vrijednost 0,5)


226

10. RECENZIJA RADOVA

Ĉasopis – Journal: _________________________________________

Izvještaj recenzenta – Review report

Naziv ĉlanka – Article title: _________________________________

Autor – Author: ___________________________________________

Recenzent – Reviver: ______________________________________

Kriterijum – Criterion Kategorija

ĉlanka

Type of the

article

R I P E

1. Zastupljenost kategorije – Relation to the

topic

2. Zastupljenost novih znanja – New knowledge

content

3. Validnost zakljuĉaka – Validitz of

conclusions

4. Relevantnost referenci – Relevant of

references

5. Primjenjivost - Implemetiability

6. Popravljenost rezultata – Improvements to

results

7. Obrazovna razumljivost – Educational

understanding

8. Struktura ĉlanaka – Structure of the article

9. Tehniĉka kompletnost – Technical

completness

10. Jeziĉka korektnost - Language

Zbir - Sum


227

R – Nauĉni – Research, I – Struĉni – Industrial, P – Teorijski – Philosophy, E –

Obrazovni – Educat.

Zakljuĉak – Conlusion:

a) Prihvatljiv – Acceptable, b) Nije prihvatljiv – Not acceptable, c) Za doradu –

For modification

Datum – Date: Potpis recenzenta

Reviver saint

________________________


NAPOMENA: Radovi se vrednuju sa 0,1,2,3 i 4 boda. Zatamnjena polja se ne

vrednuju. Rad je prihvatljiv ako je ocijenjen sa 16 i više bodova. U suprotnom

se vraćaju na doradu ili odbijaju.

NOTE: Articles values with 0,1,2,3 and 4 points. The black fields are not for

valution. Acceptable article is if valued with 16 or more points. Other works are

not acceptable or for modification.


228

LITERATURA

1. Adamović, Ţ., Teorija globalnog razmišljanja, Srpsko Sarajevo, 2002.

2. Adamović, Ţ., i dr, Osnovi metodologije nauĉno – istraţivaĉkog rada,

Beograd, 2005.

3. Adams,R., Managing by Project Manageent, UTC, Dayton, Ohio, 1979.

4. Adamović, Ţ., Teorija sistema, Zrenjanin, 2005.

5. Braithwit, B., Scientific Explanation, Cambridge, NewYork, 1953.

6. Carnap, R., Meaning and Necessity, Chicago, 1956.

7. Demirović M., Kukić S., Metodologija nauĉnoistraţivaĉkog rada

društvenih nauka, Pravni fakultet, Bihać, 2003.

8. Frege, G., Foundations of Arithemetic, Oxford, 1953.

9. Galtung, J., Theory and Methods of Social Researche, New Jork, 1967.

10. Klaus, G., Spezielle Erkemntnislehre, Berlin, 1965.

11. Lekić, Đ., Metodologija, Zrenjanin, 1977.

12. Jovanović, P.,Upravljanje projektom, Beograd, 1999.

13. Mihailović, D., Metodologija nauĉnih istraţivanja, Beograd, 1999.

14. Muţić, V., Metodologija pedagoških istraţivanja, Zagreb, 1977.

15. Malić, D., Adamović, Ţ., Konkurentno inţenjerstvo, Beograd, 2005.

16. Petrić, J., Operaciona istraţivanja, Beograd, 1996.

17. Petrović, B., Sistemski prilaz i sistemski postupci, Novi Sad, 1995.

18. Radić, V., Upravljanje projektima, Dependability and quality management,

Beograd, 2002.

19. Sotirović, V., Adamović, Ţ., Metodologija nauĉno-istraţivaĉkog rada sa

statistikom, Zrenjanin, 2005.

20. Simić, D., Metodologija nauke i tehniĉki razvoj, Kragujevac, 1997.

21. Salmon, C., The Principles and Practice of Cultural Research, London,

1964

22. Stojadinović, D., Osnovi nauĉnog rada, Beograd, 2003.

23. Vulanović, V., i dr., Sistem kvaliteta, Novi Sad, 1997.

24. Whiteheade, N., The Concept of Nature, Cabridge, 1955.


229

25. Šušnjić, Đ., Metodologija, Ĉigoja, Beograd, 2005.

26. Šešić, B., Opšta metodologija, Beograd, 1980.

27. Ţivković, M., Uvod u metodologiju istraţivanja, Beograd, 1986.

28. Zelenika R., Metodologija i tehnologija izrade znanstvenog i struĉnog

djela, Ekonomski fakultet, Rijeka, 2000.

29. Projekti raĊeni u Ţelezari Smederevo u periodu 1976-2005. god. iz oblasti

sistemskih disciplina (autor prof. dr Ţivoslav Adamović).

30. Ĉasopis «Menadţment znanja», Smederevo, 2006, 2007.

31. The Busines Management,Scientific Group International,USA, 1995.

32. Ĉasopis, „Tehniĉka dijagnostika“, Beograd, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005,

2006, 2007.

33. Ĉasopis, „Odrţavanje mašina“, Smederevo, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007.

34. Ĉasopis, „Hidraulika i pneumatika“, Niš, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007.

35. Odluke Nastavno-nauĉnog veća Univerziteta u Novom Sadu o pisanju

izveštaja, 2004, 2005, 2006, 2007.

36. Zakon o nauĉno-istraţivaĉkom radu Republike Srbije, Beograd, 2001.

37. Projekti raĊeni u Adam institutu u Smederevu, 1995-2007. (autor: prof. dr

Ţivoslav Adamović).


230

IZVODI IZ RECENZIJA


R E C E N Z I J A

rukopisa knjige

„Metodologija i tehnologija izrade nauĉnih radova“,

autora Ţivoslava Adamovića, Mladena Ivića i Veljka Vukovića

Rukopis knjige se sastoji od prikaza sadrţaja i deset meĊusobno

povezanih poglavlja. Svako poglavlje u knjizi ima svoj logiĉni smisao. Tekst je

proţet tabelama, grafikonima i slikama, kojima su, vrlo funkcionalno i

jednostavno, predstavljeni i pojašnjeni pristupi i metodologija izrade struĉnih i

nauĉnih radova.

Prvo poglavlje govori o samom pojmovnom aparatu nauke.

Objašnjavaju se naĉini postavke - definisanja zadataka i ciljeva istraţivanja,

nivoi nauĉnog saznanja, postavljanje teorija i hipoteza, kao i sam pojam

nauĉnog rada.

Drugo poglavlje obraĊuje i objašnjava podjelu i vrste metoda

istraţivanja, od posebnih i opštih, pa do samih tehnika i postupaka istraţivanja.

Treće, ĉetvrto, peto i šesto poglavlje tumaĉe strukturu istraţivaĉkih

projekata, od metodološkog koncepta preko uĉenja o istinama i greškama i

studijama informacija, pa do samog istraţivanja i tehniĉkog razvoja.

Poglavlja sedam, osam, devet i deset obraĊuju samu strukturu i

tehnologiju završnih radova. U ovom dijelu su i praktiĉno prikazana uputstva i

obrasci za prijave magistarskih teza i doktorskih disertacija, samo vrednovanje

istih, kao i indikatori nauĉne kompetentnosti kandidata. TakoĊe, definiše se

znaĉaj i postupak pravilnih recenzija struĉnih i nauĉnih radova. Sve što su

autori naveli ĉini bitne elemente koje treba da sadrţi jedan nauĉni rad i

istraţivanje, ali i kandidata koji ţeli da se bavi istraţivanjem sa nauĉnog

aspekta.

Ova monografija će biti od velike koristi za studente na svim nivoima

studija. Za one na prvom ciklusu da se upoznaju sa pojmovima i postulatima

metodologije nauĉnog istraţivanja, a za one na drugom i trećem ciklusu za


231

praktiĉnu primjenu prilikom procesa istraţivanja i samog pisanja magistarskih

teza i doktorskih disertacija. TakoĊe, ova monografija će biti od koristi i svim

drugim akterima na nauĉnom polju. Ona predstavlja kompletno, dobro

struktuirano i sistematizovano djelo sa nizom praktiĉnih preporuka i smjernica

za efikasno upoznavanje i usvajanje osnovnih koncepata i metoda nauĉnih

istraţivanja. Zbog toga, ĉestitam autorima na uloţenom trudu i stvaranju

ovakvog djela.

Uz sve navedeno, iskreno preporuĉujem Izdavaĉu da se ova monografija

publikuje.

Novi Sad, decembar 2016. godine


Ekonomski fakultet u Subotici

Univerzitet u Novom Sadu


232

Prof. dr Branko Latinović

RECENZIJA

MONOGRAFIJE

„Metodologija i tehnologija izrade nauĉnih radova“

Autora: Ţivoslava Adamovića, Mladena Ivića i Veljka Vukovića

Tekst pod nazivom “Metodologija i tehnologija izrade nauĉnih radova”,

autora Ţivoslava Adamovića, Mladena Ivića i Veljka Vukovića, u obimu od

230 stranea, sastoji se od predgovora i 10 uţe tematski obraĊenih poglavlja. Iz

strukture teksta jasno se uoĉava da su autori znalaĉki definisali osnovne

pojmove i tehnološke procese kada je u pitanju metodologija i tehnologija

izrade nauĉnih radova, zatim na praktiĉnim primjerima obradili tehnike izrade

nauĉno-istraţivaĉkih radova, kao i dio koji se odnosi na ocjenu vrednovanja

nauĉno-istraţivaĉkih radova.

U uvodnom dijelu monografije, autori su istakli put kako doći do

nauĉnog saznanja, odnosno predmet nauke i metodologije.

Kroz tematska poglavlja autori su primijenili razliĉite puteve pristupa

nauĉnog saznanja, pri ĉemu se nauĉne metode klasifikuju prema nivoima

opštosti, od posebnih nauĉnih metoda do standardnih metoda istraţivanja. U

svakom tematskom poglavlju autori su detaljno i jasno obradili tematiku tog

dijela oblasti uz prikaz velikog broja šematskih slika, tablica i adekvatnih

matematiĉkih veliĉina u cilju što lakšeg razumijevanja. Rukopis prati veliki broj

praktiĉnih primjera, ĉijim izuĉavanjem će ĉitalac, odnosno istraţivaĉ, dodatno

razumjeti sadrţaje koji su teoretski obraĊeni. Ovaj pristup je jako pozitivan, jer

se ţeli skrenuti paţnja autorima koji se bave nauĉno-istraţivaĉkim radovima da

je teorijska priprema preduslov za uspješno dokazivanje nauĉnih radova.

Cjelokupni pisani materijal monografije autori su izloţili veoma sistematiĉno,

sa jednostavnim i jasnim naĉinom izraţavanja, uz zadrţavanje uobiĉajene

terminologije svojstvene za tehniĉka izdanja. Ovo djelo ima posebnu vrijednost

jer predloţeni materijal monografije razmatra tehnike i tehnologije primjene


233

adekvatnih metoda i postupaka, kao i pisanja i vrednovanja svih kategorija

nauĉno-istraţivaĉkih radova za sve buduće nauĉnike i istraţivaĉe.

U završnom dijelu monografije, u poglavlju 8, prikazana su

standardizovana meĊunarodna uputstva za prijavu magistarskih teza i

doktorskih disertacija, kao i uputstva za pisanje izvještaja struĉnih komisija, tj.

uputstvo za pisanje izvještaja o podobnosti teme i kandidata za izradu

magistarske teze i doktorske disertacije, kao i uputstvo za pisanje izvještaja o

ocjeni istih. Na jasan naĉin, ovaj prikaz umnogome moţe da pomogne budućim

studentima koji su opredijeljeni za sticanje akademskih zvanja.

U poglavlju 9 istaknut je tabelarni pregled sa svrsishodnim

pojašnjenjem vrednovanja indikatora nauĉne kompetentnosti nauĉnih radova u

redoslijedu prema koeficijentima “R“, prema Science Citation Index-u (Journal

Citation Report). U nastavku ovog poglavlja autori monografije su sadrţajno

pojasnili klasifikaciju nauĉnih radova sa karakterom svoje sadrţine i naĉinom

pisanja i recenziranja. Da bi monografija pod nazivom “Metodologija i

tehnologija izrade nauĉnih radova”, autora Ţivoslava Adamovića, Mladena

Ivića i Veljka Vukovića imala karakter svoje sveobuhvatne tematike na kraju, u

poglavlju 10, autori su prikazali meĊunarodnu metodologiju recenzije nauĉnih

radova svih kategorija koji se primjenjuju u nacionalnim i meĊunarodnim

nauĉno-istraţivaĉkim ĉasopisima.

Konaĉno, ovaj rukopis monografije posjeduje sve potrebne pedagoške

kvalitete i visok teorijski pristup, te u potpunosti ispunjava i zahtjeve nauĉno-

nastavne i istraţivaĉke literature, pa ga toplo preporuĉujem za objavu.

U Banjoj Luci, decembra 2016. godine

Prof. dr Branko Latinović, redovni profesor

Univerzitet „Apeiron“ Banja Luka

metodologija i tehnologija...

Documents