Mikro ve Küçük İşletmelerde Kayıtlı İstihdamı Arttırmak

Prof. Dr. Oğuz KARADENİZ

Pamukkale Üniversitesi İ.İ.B.F.

Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Bölümü

Turkey

y = -172,73x + 19178 R² = 0,4863

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

Kayıt Dışı Çalışma ve GSYİH

Source: It is calculated by author using ILOSTAT and WB, World Development Indıcator Statistics

Kayıt Dışı İstihdam (%) 2009-2013

42,2

53,7

40,3

30,6 36,8

53,9

33,1

17,2

0

10

20

30

40

50

60

Brazil Mexico Uruguay Turkey

2009 2013

Source: ILOSTAT

Kayıt Dışı İstihdam ve GSYİH Büyüme Oranı (%) 2000-2016

5,2

-7,1

4,6 3,8

7,9 7,0

5,6 3,4

-0,5

-6,1

7,6 7,0

0,3 2,3

1,3 2,5

26 25 28 28 30 30 29 27

24 24 23 23 20 18 17 16

37 35 40 40

34 34 34 32 30 30 29 28 25 22 22 21

-10,0

-5,0

0,0

5,0

10,0

0

10

20

30

40

50

60

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

GDP Annual Growth ratio (%)

The UW Ratio for Regular and Causal Employee (%) in Non-Agricultural Sector

TheUW Ratio for Non-Agricultural Sector (%)

UW Ratio as Total Employment (%)

Source: TURKSTAT Household Labour Survey, WB, World Development Indıcator

26 25

28 28

30 30 29

27

24 24 23 23

20

18 17 16 16

0

5

10

15

20

25

30

35

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

The Introduction to

Social security Inst. reform

2 nd Pension

Introduction to Contribution Incentives

Strengthening coordination among the

OHS Reform

Social Assistance Reform

Introduction to

ALO 170

Reducing bureacracy for

1st

Introduction to

Inroduction

Reduction Coping With UW

Source: TURKSTAT House Labour Survey and author

18,2 18,8

18,3 18,3

17,6

15,9 16,4 16,5

16,8 17,0 17,2 17,4

14,0

15,0

16,0

17,0

18,0

19,0

0,0

5,0

10,0

15,0

20,0

25,0

30,0

35,0

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Kayıtdışı İstihdam ve İşgücü Maliyetleri

Social Security Contribution Ratio (%) in the Wage Payments

UW raito as % in Nonagricultural Sector for Regular and CausalEmployee

Source: They were calculated by author using TURKSTAT House Labour Survey and TURKSTAT Industry and Services Statistics

Mikro-Küçük İşletme Tanımı

• Kendi hesabına çalışma

• Ücretsiz aile işçiliği

• 5-10 ya da 20 işçiye kadar işçi çalıştıranlar

Kentlerde İşyerinde Çalışan Sayısına Göre Kayıt Dışı İstihdam (%)2004-2013 (TÜİK)

İşyerinde Çalışan sayısı 2004 2013 Fark

1 65 62 -3

2 59 49 -10

3 58 43 -15

4 56 36 -20

05-9 İşçi 49 29 -20

10-24 İşçi 32 16 -16

25-49 18 8 -10

50+ 6 3 -3

Toplam 36 23 -13Kaynak: TÜİK HHİA, 2004-2013

TÜİK HHİA 2014 10 Kişiden Az İşçi Çalıştıran İşyerlerinde Kayıtlı ve Kayıt Dışı Çalışmanın Sektörlere Göre Dağılımı Kayıtlı Kayıt Dışı Toplam

Kayıt Dışı Çalışma Oranı (%)

Bina İnşaatı 284905 339036 623941 54 Tarım 35327 297792 333119 89 Yiyecek ve içecek hizmeti faaliyetleri 237054 217547 454601 48 Perakende ticaret 658388 205500 863888 24 Ev Hizmetleri 35683 124210 159893 78 Özel Bina İnşaatı 147047 120260 267307 45 Kara Taşımacılığı 151404 116325 267729 43 Diğer hizmet faaliyetleri 51392 111038 162430 68 Motorlu kara taşıtlarının ticareti ile onarımı 108508 77423 185931 42 Giyim eşyalarının imalatı 60786 68337 129123 53 Gıda ürünlerinin imalatı 91169 66450 157619 42 Tekstil ürünlerinin imalatı 28890 50737 79627 64 Toptan ticaret 177896 43719 221615 20 Binalar ile ilgili hizmetler ve çevre düzenlemesi faaliyetleri 85695 31678 117373 27 Gayrimenkul faaliyetleri 96661 28174 124835 23 Barınacak yer sağlanmaksızın verilen sosyal hizmetler 12250 27677 39927 69 Deri ve ilgili ürünlerin imalatı 14549 26113 40662 64 Mobilya imalatı 57256 22775 80031 28 Fabrikasyon metal ürünleri imalatı (makine ve teçhizat hariç) 56319 21913 78232 28 Hukuk ve muhasebe faaliyetleri 114670 20149 134819 15

Kayıtlı Kayıtdışı Toplam Kayıt Dışı Oranı (%)

Ücretli ve maaşlı

3207486 1936170

5143656 38

İşveren

796596 132831

929427 14

Kendi Hesabına 1107531 1190109 2297640 52

Ücretsiz aile İşçisi 135921 349597 485518 72

Kaynak: TÜİAK HHİA 2014

10’dan Az İşçi Çalışan İşyerlerinde 2014 Yılı Medyan Kazanç ve Asgari Ücret

Kayıtlı Kayıt Dışı

Ücretli 1200 766

Yevmiyeli 1083 667

İşveren 2600 2000

Kendi Hesabına 1667 883

Asgari Ücret Net 868

Kaynak. TÜİK Gelir ve Yaşam Koşulları Anketi’nden yazar tarafından hesaplanmıştır.

Çeşitli Sektörlerde Kendi Hesabına Çalışanların 2014 Yılı itibariyle Elde Ettikleri Kazanç ve Asgari Ücret Karşılaştırması

2000

2000

1500

1500

1500

1500

1500

962,5

868

0 500 1000 1500 2000 2500

Toptan perakende Ticaret

Gayrimenkul

İmalat

İnşaat

Ulaştırma ve Depolama

Konaklama-Yiyecek İçecek

Kültür sanat Dinlence Spor

Elektirik-Sı-Kanalizasyon

Asgari ücret Net

Vergi Mevzuatı Açısından Mikro ve Küçük İşletmeler(2017)

Vergiden Muaf Esnaf

?

Basit Usul

769,649

Gerçek Usul 2. Sınıf ?

Gerçek Usul 1. Sınıf

1,852,482

Kaynak:GİB

Basit Usulde Vergilendirilenlerin Vergi Mevzuatı Açısından Yükümlülükleri • Basit Usulde vergilendirilenlerin tek yapacakları odaları ya da mali

müşavirleri aracılığı ile vergilerini ödemek, yanlarında çalıştırdıkları işçileri için asgari ücretin %25’i üzerinden gelir vergisi ödenmesini sağlamak

İş Kanunu-İSGK Açısından

• En fazla üç işçinin çalıştığı esnaf ves sanatkar işyerleri İş Kanunu’na tabi değil

• Esnaf ve Sanatkarlar sadece kendileri çalışıyorsa İSGK dışında ancak bir işçi bile çalıştırsalar İş Kanunu’na tabiler.

SGK ve İŞKUR Mevzuatı Açısından Yükümlülükleri 1. İşyerinin bildirimi,

2. İşyerinin devrinin adres değişikliğinin, yeni ortak alınmışsa yeni ortağın bildirimi

3. Sigortalının çalışmaya başladığının bildirimi

4. Sigortalının İşten ayrılmasının bildirilmesi

5. Aylık prim ve hizmet belgesi verilmesi

6. Eksik gün nedeninin belgelenmesi

7. İşyeri kayıtlarının tutulması ve geçerli olması

8. İşyeri kayıtlarının istendiğinde ibrazı

9. Geçici İş Göremezlik Ödeneği Alan İşçinin Çalışmadığının Bildirimi

10. Primlerin Ödenmesi

11. İş Kazası ve meslek hastalığının bildirimi

12. İş Kazası geçiren işçiye yardım yükümü

13. İş sağlığı ve güvenliğini sağlama

14. Bünyece elverişli olduğuna ilişkin sağlık raporu alma

15. Denetimi kolaylaştırmak

16. İşyerinin Kapanmasının Bildirilmesi (SGK)

17. İşyerinin Kapanmasının Bildirilmesi (İŞKUR)

18. Aylık işgücü çizelgesi verilmesi

19. Kurum tarafından istenen bilgi ve belgeleri vermek

20. İŞKUR İşten ayrılma belgesi düzenleme

Çalışma Mevzuatı Açısından Bir İşletmenin Karşılaşabileceği Yükümlülük ve Ceza Sayıları

41

16

4

44

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

İş Sağlığı ve GüvenliğiKanunu

SSGSSK İŞKUR İş Kanunu

Uygulamada Temel Sorun Alanları

Bilgi ve bilinç yetersizliği

İşçi

İşveren

SGK’ nın İşverenlere Yüklediği

Yükümlülükler

İşyeri kaydı

Aylık prim hizmet belgesi verilmesi

Kayıt tutulması

Yüksek prim oranları

Sigortalının işe giriş ve çıkış bildirimi

Denetimden Kaynaklanan

Sorunlar

Cezaların Yüksekliği

Denetim elemanı sayısının yetersizliği

Kaynak:Karadeniz 2013/a

Sektörler bazında bazı sorun alanları

• Tekstilde emek değer zincirleri (ana firma, fason, alt fason işletmeleri, eve iş verme….)

• Taksi-dolmuş sektöründe araç sahibi, plaka sahibi, plakaya kiraya veren ve çalışanlar

• Kuaförlerde ortak çalışma …….

Erkek kuaförü Mehmet’in Endişesi

• İşçimi sigortalı çalıştıracağım ya işletme defterine tabi olup daha fazla vergi ödersem ne olacak ?

• Ben işçimi nasıl bildireceğim, teşviklerden nasıl yararlanacağım ? Mali müşavirim yok. Mali müşavire verecek param da yok.

• Odam bana yardımcı olur mu ?

Mikro ve Küçük İşletmelerin İş kanunlarına Riayeti İçin Uygulanması Önerilen Piramidi

Cezalandırıcı Yaptırımlar

Özel Yaptırımlar

Uyarılar

Uyumun İzlenmesi ve Kamu ve Özel Paydaşlar Arası İletişim

Bilgilendirme-Eğitim İşletmenin kayıt altına alınması için teşvikler

Kaynak:Fenwick, Colin vd:107

Sosyal Sigorta Primlerinin Katma Değere Oranı (%) Sektörler 2003 2008

Kantinler 17,1 19,3

Bina temizleme faaliyetleri (endüstriyel amaçlı temizlik) 14,4 16,5

Lokantalar, pastaneler vb. yerler 9,8 15,9

Veri işleme 16,3 15,5

Et imalatı ve saklanması 5,0 13,6

Dışarıya yemek hizmeti sunan işletmeler (catering) 11,3 13,3

Yükleme-boşaltma hizmetleri 10,3 12,0

Deri giyim eşyası imalatı 3,7 11,9

Ekmek, taze fırın ürünleri ve taze kek imalatı 7,8 10,5

Pamuklu dokuma 6,5 8,2

Giyim eşyası dışındaki hazır tekstil ürünleri imalatı 5,9 8,1

Dokuma, giyecek, ayakkabı ve deri eşya satışı ile ilgili aracılar 5,1 8,0

Emlakçılık 2,4 7,8

Oteller ve moteller 10,3 7,1

Motorlu taşıtların satışı 2,1 6,7

Tekstil ürünleri perakende ticareti 7,7 6,4

Elektrik dağıtım ve kontrol cihazları imalatı 6,2 6,3

Sinema filmi gösterimi 5,0 6,3

Et ve et ürünleri perakende ticareti 2,9 6,2

Muhasebe, mali müşavirlik ve hesap uzmanlığı hizmetleri; vergi danışmanlığı hizmetleri 4,9 5,7

Şehirlerarası yollar, yollar, havaalanları ve spor alanları inşaatı 4,3 5,7

Berber, kuaför ve güzellik salonlarının faaliyetleri 6,4 5,6

Binaların veya bina dışı yapıların genel inşaat işleri 3,4 5,5

Depolama ve ambarlama hizmetleri 3,8 4,9

Otomobil kiralama 3,8 2,3

Diğer kara taşımacılığı ile yapılan yolcu taşımacılığı 7,1 2,1

Kaynak: 2003-2008 yıllarına ilişkin TÜİK Girişim İstatistikleri kullanılarak hesaplanmıştır içinde Kalkınma Bakanlığı Sosyal Güvenlik Sisteminin Sürdürülebilirliği ÖİK Raporu

İşyerinde Çalışan Sayısına Göre Perakende Ticaret Sektöründe Kayıt dışı Çalışma (%)

49,9

19 16,9

9,2 11,3

16,8

44,2

37,9

8,2 6,5 5,3

0 0

31,1

0

10

20

30

40

50

60

10DAN AZ 10-24 KİŞİ 25-49 KİŞİ 50-249 KİŞİ 250-499 KİŞİ 500 VE DAHAFAZLA

Toplam

2007

2013

Kaynak: TÜİK HHİA 2007-2013 Mikro veri setinden hesaplanmıştır.

Perakende Ticaret Sektöründe 10 Kişinin Altında çalışanı Olan İşyerlerinde Kayıt Dışı çalışanların İşteki Duruma Göre Dağılımı (2013)

32,60%

3,70%

42,70%

21,00%

0,00%

5,00%

10,00%

15,00%

20,00%

25,00%

30,00%

35,00%

40,00%

45,00%

Ücretli ve Maaşlı işveren Kendi hesabına Ücretsiz aile işçisi

Kaynak: TÜİK HHİA 2013 Mikro veri setinden hesaplanmıştır.

Perakende Ticaret Sektöründe 10 Kişinin Altında Çalışanı Olan İşyerlerinde İşteki Duruma Kayıt Dışı Çalışma Oranı

27,80%

13,00%

46,80%

77,30%

37,90%

0,00%

10,00%

20,00%

30,00%

40,00%

50,00%

60,00%

70,00%

80,00%

90,00%

Ücretli ve Maaşlı işveren Kendi hesabına Ücretsiz aile işçisi Toplam

Kaynak: TÜİK HHİA 2013 Mikro veri setinden hesaplanmıştır.

Kayıtlı İstihdamın Teşviki İçin Dünya’dan ve Türkiye’den

Örnekler

İşlemleri Basitleştirmek

• 1996 yılında yapılan düzenleme ile Brezilya SIMPLES (Vergi ve sigorta primleri ile ilgili formlar basitleştirildi ve tekleştirildi. Küçük işletmeler toplam istihdamın %30’unu sağlıyorlar. Federal vergiler tek düz oranlı vergide birleştirildi. Kazancın %20’si gelir ve sosyal güvenlik vergisi yerine firmanın büyüklüğüne göre yıllık brüt gelirlerinin %1,8’i ile %7,56sı arasında prim ve vergi tahsiline başlandı. Kayıtlı işyeri sayısı 1996-1998 arasında 500,000 arttı. Küçük işletmelerin işçilerinden vergi tahsilatı %45 arttı (Rachid, 2007).

Servis Çekleri

• Belçika, Avusturya ve Fransa Ev Hizmetleri için çek sistemine geçti.

• Almanya’da mini ve midi job uygulamaları kayıtlılığı arttırdı (Karadeniz, 2008).

Servis Çekleri

• İtalya’da 2008 yılında üzüm hasatında çalışan öğrenci ve emekli işçileri kapsama almak için uygulanan servis çeki ile işçiler kayıt altına alınmaya çalışılmıştır. İşçiler bir yılda en fazla 30 gün ve 5,000 Avro karşılığı çalışabilirler. İşverenler ise 10,000 avro karşılığı işgücü temin edebilirler. Çekler manyetik kartlara yüklenebilmekte ve işçiler ücretlerini bankamatiklerden çekebilmektedirler. İlk sonuçlara göre 36,000 işçi için 108,000 günlük çalışma kayıt altına alınmıştır. Çalışma kapıdan kapıya , özel ders verme, bahçıvanlık gibi hizmetlere yaygınlaştırılmıştır (Eurofound (2013):21)

http://www.informagiovanisora.it/Lavoro-e-Imprenditoria/Modalita-di-accesso-al-lavoro/Cercare-lavoro/VOUCHER-LAVORO-ISTRUZIONI-PER-L-USO Erişim Tarihi:11/01/2015

Servis Çekleri

• Belçika’da ev hizmetlerinde kullanılan hizmet çeki uygulaması ile, 2010 yılında 136,000 kişi bu şekilde çalışmaktadır. Uygulamayı kullananların sayısı 2004 ‘de 120,247’den 2012’de 857,471’e yükselmiştir (ILO, 2013/a:37)

Basitleştirme Yanında Denetim

• Denetim kayıt olmanın basitleştirilmesi kadar önemli.

• Srilanka’da bilgilendirme ve kayıt için giderlerin ödenmesi etkili olmamış.

• Belo horionte’de (Brezilya ) yapılan bir çalışma denetimin kayıtlılığı %21-%27 oranında arttırdığını ortaya koymuş. Komşuyu denetim etkisiz (Khamis, 2014 ).

İşyeri Ziyaretleri ve Denetim

• Romanya’da iş müfettişlerince denetlenen işyeri sayısı 2004’de 66,736’dan, 98,438’e, İspanya’da %10 artış ile 476,844’den 519,402’ye, Fransa’da 2008’de 251,000’den 356,200’e yükselmiştir. Bununla beraber İtalya’da 2008’de 315,170 olan ziyaret sayısı 2012 yılında 243,847’ye düşmüştür (ILO, 2013/a:12).

Denetimde Yenilikçi ve Yaratıcı Yöntemler

• İspanya’da Google Map ile ekili tarla ve bahçeler ile sigortalı bildirimleri dönemler itibariyle karşılaştırılmaya başlandı. Eksik bildirimin neden işverenden istendi ya da işyerine denetim yapıldı. Bu sistem sayesinde 2007-2009 yılları arasında sigortalı sayısı %217, çalışma izni sayısı %50 arttı (ILO, 2013/b)

Veri Eşleştirme ve Ortak Veri Tabanı

• Belçika’da sosyal güvenlik ve vergi müfettişleri işveren, işyeri ve sigortalılar ile ilgili ortak bir veri tabanına ulaşabilmektedirler. Vergi müfettişleri, vergi ödemeleri, banka hesapları, kredi kartları, elektrik tüketimi , parasal işlemlerle ilgili verileri sağlayabilmektedir. (ICENUW, 2009:40)

İşçilere Kimlik Kartı

• İsveç, Lüxemburg, Norveç, Portekiz’de inşaat, İsveç’te lokanta ve kuaför salonlarında işçilerin sosyal sigorta kimlik kartı taşıma zorunluluğu bulunmaktadır (ILO, 2013)

AB (27) Kayıt Dışı Çalışma İle Mücadele (Kaynak:Williams, Horlings ve Renooy, 2008:8)

9

5 5

4

11

4

11

8

3

10

2

6

8

3

0

2

4

6

8

10

12

TespitinGeliştirilmesi

Cezalar Önleme Resmileştirme DavranışınDeğiştirilmesi

2001

2003

2005

Türkiye’de Kayıtlı İstihdamı Teşvik Politikaları

• Kamu kurum kuruluşları arası koordinasyonun ve işbirliğinin arttırılması (5510 sayılı Kanun)

• Cezaların etkin kılınması (5510 sayılı Kanun)

• Sosyal sigorta prim indirimleri (5510, 4447, 4857 ve 5084 sayılı Kanunlar)

• Denetim kadrosunun güçlendirilmesi ve denetim elemanlarının özlük haklarının iyileştirilmesi (6111 sayılı Kanun)

• Aflar (6111 sayılı Kanun)

• Düşük gelirli çalışan gruplarına dönük özel sosyal sigorta düzenlemeleri (5510 ve 6111 sayılı Kanunlar)

• Bürokrasinin azaltılması (e-bildirge)

• Sosyal güvenlik bilincini arttırmaya dönük kampanyalar (broşürler, filmler, eğitimler, sosyal güvenlik haftası)

• Kayıtlı istihdamı arttırmaya dönük projeler (KADİM-KİTAP)

• Sağlık hizmetlerinin kalitesinin iyileştirilmesi ve erişimin kolaylaştırılması

• Ev hizmetlerinde çalışanlarla ilgili yeni düzenlemeler (2014)

Düşük Gelir Gruplarına Dönük Çeşitli Sosyal Sigorta Düzenlemeleri

• Düşük gelirli çiftçiler,

• Evde kendi hesabına çalışanlar,

• Ev Hizmetleri

• Tarımda süreksiz, geçici çalışanlar,

• Taksi şoförleri

• Kısmi zamanlı çalışanlara borçlanma olanağı getirilmesi

Sonuç Yerine: Esnaf ve Sanatkarın Sosyal Güvenliği İçin Ne Yapmalı ?

• Büyük İşverenler Vergi Daireleri ve Büyük İşverenler SGK Müdürlükleri var.

• Sektör bazlı uygulamalar ? (Kuaförler, bakkallar, taksi dolmuş, otel lokanta işletmeleri, fırınlar, toptan ve perakende ticaret yapanlar, tekstilde fason üretim yapan işletmeler ….)

• Küçük işverenler için servisler ?

Sonuç Yerine: Esnaf ve Sanatkarın Sosyal Güvenliği İçin Ne yapmalı ?

• Esnaf ya da sanatkarın yanında ücretsiz çalışan eş, isteği halinde 4/a sigortalısı olabilmeli

• Emeklilik prim ödeme gün sayısı en azından esnaf ve sanatkarlar için 7200’e düşürülmeli.

• Prim tahsilat oranı %58, sadece sağlık primi ödeyerek sağlık güvenceleri sağlanmalı.

• Çırak çalıştıran esnaf ve sanatkarlar için çırak ve stajyerlerin ücretlerinin tamamı işsizlik sigortası fonundan karşılanmalı.

• Evde kendi hesabına çalışan (gelir vergisinden muaf kadınların prim oranı düşürülmeli)

• Doğum borçlanması geriye götürülmeli

• Prim teşvikleri arttırılmalı ve yaygınlaştırılmalı

• Esnaf ve Sanatkar sadece işçinin işe giriş ve çıkışını vermeli, her ay bildirge vermemeli)

• Esnaf ve Sanatkarın Yanında Çalışanlar İçin sigorta primlerine ilave teşvik verilmeli.

• Diğer ücretlilerden alınan vergi kaldırılmalı

• Yardım masaları

• Meslek odalarının görevi

• Yükümlülükleri yeniden düşünmek ve azaltmak

• Basit ve ortak bildirimler (SIMPLES, Mini-Job,servis çekleri)

• Ölçeği büyütmek için teşvik mekanizmaları geliştirilmeli