Milica Spremić (Beograd)

TRADICIONALNE I SAVREMENE KRITIČKE METODOLOGIJE U

PROUČAVANJU ENGLESKE SREDNJOVEKOVNE KNJIŽEVNOSTI

Srednjovekovne studije (medieval studies)1 kao ogranak studija engleske

književnosti, imaju veoma zanimljivu istoriju. Često se govori o tzv. dvojnom

identitetu ove discipline, jer je ona istovremeno jedna od najstarijih i jedna od

najnovijih oblasti proučavanja engleske književnosti. Naime, ključni srednjovekovni

autori poput Džefrija Čosera (Geoffrey Chaucer, c.1340-1400) predstavljaju

nezaobilazne elemente engleskog kulturnog nasleđa a njihova se dela, u okviru

univerzitetskih kurikuluma, čitaju i proučavaju već nekoliko vekova. Međutim,

srednjovekovne studije, u onom obliku u kojem danas postoje, utemeljene su kao

zasebna disciplina na američkim univerzitetima tek šezdesetih godina prošlog veka i

od osnivanja do naših dana prešle su interesantan razvojni put.

Iako zamišljene kao interdisciplinarna oblast, studije engleske srednjovekovne

književnosti su, iz određenih razloga, u prvim decenijama svoga postojanja, bile

izolovane, kako od proučavanja književnosti drugih epoha, tako i od razvoja

književnoteorijske misli. Može se čak govoriti o dvostrukom ignorisanju: kritičke

škole XX veka dugo su smatrale da srednjovekovni tekstovi nemaju šta da im kažu, a

proučavaoci tih tekstova ignorisali su nova kritička stremljenja. Stvari se suštinski

menjaju u poslednjih dvadesetak godina, kada počinje dijalog između

srednjovekovnih tekstova i savremene književno teorijske misli. Cilj ovoga rada jeste

da prikaže nastanak i razvoj srednjovekovnih studija, te da objasni i ilustruje početak i

značaj pomenutog dijaloga. Sva razmatranja odnose se na američke univerzitete kao

kolevku ove discipline.

1 Termin medieval studies se u anglofonoj literaturi uopšte, i konkretno, u istoimenom članku En Midlton (Anne Middleton) koji je poslužio kao osnova za ovaj rad, koristi da označi studije engleske srednjovekovne književnosti. Mi ćemo, u istom značenju, u ovome radu alternativno koristiti termine srednjovekovne studije i studije (engleske) srednjovekovne književnosti.

I

Osnivanje srednjovekovnih studija kao zasebne discipline značilo je raskid sa

dotadašnjim, dugo preovlađujućim shvatanjem da dela srednjovekovne književnosti

treba čitati i proučavati iz dva, gotovo u potpunosti vanliterarna razloga. Prvi je taj što

nam srednjovekovni tekstovi pružaju uvid u razvoj gramatike i vokabulara ranih faza

engleskog jezika – staroengleskog i srednjoengleskog, a drugi leži u činjenici da, kako

se tvrdilo, srednjovekovna književnost odslikava običaje i verovanja predaka

današnjih Engleza. Dela srednjovekovnih autora, prevashodno Džefrija Čosera i

Vilijama Langlanda (William Langland, c.1330-c.1386), izučavana su, dakle, ne zbog

njih samih, već zbog dokumentarnih informacija koje mogu da pruže. Ovakav pristup

proizlazio je iz pedagoških shvatanja utemeljenih u XIX veku, po kojima proučavanje

književnosti treba shvatiti kao jedan od aspekata proučavanja modernih jezika i po

kojima kontinuitet jezika i nacionalnog karaktera predstavlja osnovni princip

kurikuluma (Middleton 1992: 13).

Kada su početkom šezdesetih godina prošlog veka srednjovekovne studije

utemeljene kao hronološki celovito i u kulturnom smislu zasebno razdoblje, prekida

se uska povezanost sa studijama modernih jezika, a umesto političkog i lingvističkog

kontinuiteta počinje da se govori o monolitnoj različitosti srednjeg veka. Udaljavanje

studija srednjovekovne književnosti od studija modernih jezika značilo je raskid

novoosnovane discipline i sa studijama književnosti uopšte, a trebalo je da usledi

povezivanje sa drugim disciplinama koje se bave nekim aspektom srednjovekovne

kulture. No, umesto toga, rađanje interdisciplinarno zamišljenih srednjovekovnih

studija izazvalo je njihovu paradoksalnu dvostruju izolaciju (od studija jezika i

književnosti), a u periodu u kojem je delovala tzv. prva generacija proučavalaca

novoutemeljene discipline, nije ili gotovo da nije bilo kontakata ni sa drugim

naukama (Middleton 1992: 13-14).

Izuzetak u tom smislu predstavlja podsticaj koji je nastanku srednjovekovnih

studija u Americi, po mišljenju En Midlton (Anne Middleton), dala istorija umetnosti.

Amerika je, kao što je poznato, posle Drugog svetskog rata, postala dom i akademsko

utočište evropskim naučnicima iz raznih oblasti, a izmeštanje iz Evrope dalo je vidne

rezultate, naročito na planu istorije umetnosti. Iz transatlantske vizure evropske

nacionalne granice počele su da gube značaj, a evropski istoričari umetnosti,

naviknuti da razmišljaju u okvirima nacionalnih ili regionalnih podela, oslobađaju se

tih ograničenja i počinju da posmatraju Evropu kao celovit kulturni prostor. Kao

rezultat toga i činjenice da pred njih počinju da se postavljaju zahtevi obraćanja široj,

nestručnoj publici, istoričari umetnosti dobijaju zadatak i mogućnost da pišu knjige u

kojima će sagledati čitavo stvaralaštvo nekog majstora ili neke epohe, a ne desetine

specijalizovanih članaka skoncentrisanih na detalje određene problematike.

Ideju celovitosti, preuzetu iz redefinisanog shvatanja istorije umetnosti na

američkom tlu, En Midlton naziva ,,osnivačkom poveljom studija srednjovekovne

književnosti” (Middleton 1992: 16). Celovitost se ovde odnosi na dve stvari: na svest

osnivača studija srednjovekovne književnosti o hronološki celovitom i u kulturnom

smislu zasebnom razdoblju, ali i na praktične rezultate te svesti, na njihove najvažnije

publikacije, koje su se bavile celokupnim delom nekog autora ili nekom drugom

značajnom temom. Među takve knjige spadaju Chaucer and the French Tradition,

Piers Plowman as Fourteenth-Century Apocalypse, A Preface to Chaucer: Studies in

Medieval Perspectives i Chaucer’s Poetry.2

No, neosporna ostaje činjenica da su studije srednjovekovne književnosti u prve

dve decenije svoga postojanja ostale izolovane od razvoja teorijske misli o

književnosti i od drugih nauka. Proučavaoci srednjovekovne književnosti su se,

šezdesetih i sedamdesetih godina prošlog veka, najviše bavili značenjem

srednjovekovnih tekstova. Ove dve decenije obeležila je polemika između pobornika

patrističke egzegeze i njima suprotstavljenih pobornika nove kritike.

R. E. Kaski (R. E. Kaske) kao glavni zagovornik patrističke egzegeze isticao je da

ova tradicija predstavlja ,,kolosalni indeks tradicionalnih značenja i asocijacija

srednjovekovne hrišćanske imagologije.” Egzegeza omogućava ,,najpodrobniju

analizu tradicionalnih asocijacija koje takva imagologija obično unosi u književna

dela i interpretaciju njihove umetničke upotrebe” (Kaske 1960: 28).

Njemu suprotstavljeni Donaldson (E. T. Donaldson) kritikuje patrističku egzegezu;

on smatra da je takvo čitanje preusko i ograničavajuće jer locira značenje u

institucionalizovanoj retorici, a ne u pesmi niti u pesniku.

,,Jedva da je potrebno dokazivati pravo pesme da kaže ono što znači i znači

ono što kaže, a ne šta neko, pre ili posle njenog nastanka, misli da treba da

2 Muscatine, C. 1957. Chaucer and the French Tradition. Berkeley: University of California Press; Bloomfield, M. W. 1962. Piers Plowman as Fourteenth-Century Apocalypse. New Brunswick, N. J.: Rutgers University Press; Robertson, D. W. 1962. A Preface to Chaucer; Studies in Medieval Perspectives. Princeton, N. J.: Princeton University Press; Donaldson, E. T. (ed.) 1975. Chaucer’s Poetry. New York: Ronald Press.

kaže ili znači. ... Dati čitaocu izričit nalog da nađe jedno specifično značenje

engleske srednjovekovne poezije nikako nije idealan način da ga pripremimo

da razume nešto staro, teško i komplikovano; jer u želji da otkrije ono što

tamo mora biti, verovatno će propustiti ono što jeste; i čineći to, može

prevideti značenje koje izrasta iz pesme i koje je bolje od bilo čega što je

egzegeza u stanju da joj nametne.” (Donaldson 1960: 2-3)

Zanimljivo je da su, uprkos suprotstavljenim stavovima, i jedna i druga strana u

ovoj polemici imale plodotvoran uticaj na utemeljenje studija srednjovekovne

književnosti. Polemika između pobornika patrističke egzegeze i pobornika nove

kritike naziva se ,,bratskim rivalstvom” pre nego suštinskim konfliktom, a često se

napominje da su dve suprotstavljene struje imale i dodirnih tačaka. To se odnosi na

shvatanje i jednih i drugih da su principi umetnosti odnosno veštine a ne zakoni

prirode glavni objekti kritičke analize i tumačenja. Obe strane govore o distinktivnom

karakteru ljudskog (nasuprot determinizmu prirodnih nauka) i o aktivnoj ulozi

reprezentativnog izbora u konstituisanju a ne odslikavanju ,,realnog” (Middleton

1992: 17-18). Stranama suprotstavljenim u debati, osim nekih teorijskih gledišta,

zajednički su bili i pedagoška ambicija, strast ka čitanju i tumačenju srednjovekovnih

tekstova i veliki obrazovni optimizam. Njihovo delovanje imalo je presudan uticaj na

institucionalizaciju studija srednjovekovne književnosti.

II

Međutim, ubrzo po osnivanju nove discipline i njenom uključivanju u

univerzitetske programe dolazi do već pominjanog, paradoksalnog povlačenja

medievalista i zatvaranja u okvire svoje oblasti, iako je trebalo da interdisciplinarno

zamišljene srednjovekovne studije omoguće i olakšaju prožimanje sa drugim

naukama. U literaturi se za ovaj neočekivani razvoj događaja najčešće daju dva

objašnjenja, teorijsko i praktično.

Prvo, teorijsko, odnosi se na principe na kojima su osnovane studije

srednjovekovne književnosti. En Midlton napominje da se utemeljenje ove discipline

na američkim univerzitetima vremenski poklapa i da je analogno utemeljenju tzv.

area studies (studija oblasti). Studije oblasti (sovjetske studije, studije istočne Azije,

latinoameričke studije) nastale su u vreme hladnog rata, u cilju obrazovanja stručnjaka

za određene regije. Te geografske regije definisane su na osnovu tadašnjih

međunarodnih političkih odnosa, a ne na osnovu istorijskih podudarnosti ili veza; one

su, za potrebe istraživanja, percipirane kao homogenije nego što to uistinu jesu i uvek

kao ,,drugo” i ,,drugačije“ u odnosu na američku perspektivu iz koje su proučavane.

Prilikom utemeljenja studija oblasti nije se poklanjala naročita pažnja ni filozofskim

implikacijama ni metodologiji istraživanja, već integrativnim i pragmatičnim

rezultatima koji će omogućiti primenu znanja o ,,drugima” (Middleton 1992: 22).

Srednjovekovne studije su, naglašava Midltonova, nastale na sličan način, kao plod

akademske invencije, kao hronološki (umesto geografski) ,,drugo” i ,,drugačije” i to

ih je učinilo inertnim. Institucionalizacija srednjovekovnih studija stvorila je prostor

za raznolika i temeljna istraživanja, ali monolitna različitost na kojoj je insistirano

ubrzo je dovela do osećaja intelektualnog osiromašenja i nedostatka koncepta.

Stvoreni uslovi za ,,objektivno i nepristrasno” proučavanje srednjeg veka koji su

isključivali neposredne intersubjektivne i istorijske veze proučavalaca sa predmetom

proučavanja proizveli su vakuum u kojem je srednji vek ,,mogao biti proučavan do

najsitnijih detalja ali ga nije bilo moguće razumeti” (Middleton 1992: 22).

Drugo, praktično objašnjenje dugotrajne zatvorenosti medievalista u okvire svoje

oblasti tiče se delokruga njihovog rada. Pored čitanja i tumačenja, medievalisti prve

generacije su, za razliku od proučavalaca potonjih književnih epoha, morali da se

bave i rukopisima, njihovom rekonstrukcijom i priređivanjem za štampu. Razumljivo

je da je ovaj neobično zahtevan posao (nedovršen do naših dana) odložio njihove

reakcije na savremene književne i kulturne teorije, utoliko pre što neke od njih dovode

u pitanje pretpostavke na kojima se zasniva potraga za utvrđenim značenjem (Finke

and Shichtman 1987: 3-4). Činjenica je i to da su mnogi proučavaoci srednjovekovne

književnosti savremenu književnu teoriju dugo smatrali stranim i opasnim područjem,

kao i da pobornici savremenih kritičkih teorija nisu želeli da priznaju da proučavanje

srednjovekovne književnosti može da unapredi njihov rad (Finke and Shichtman

1987: viii).

Iz oba ponuđena objašnjenja sledi da je dvodecenijska izolacija srednjovekovnih

studija proizvela osećaj skučenosti i teskobe koji je nagnao medievaliste da obrate

pažnju na razvoj drugih akademskih disciplina, posebno filozofije, antropologije i

psihologije, te da se zapitaju kakve implikacije na njihova istraživanja može imati

savremena teorijska misao o književnosti. Prelazak granica departmana i traganje za

saradnjom ruše monolitnost studija srednjovekovne književnosti i omogućavaju

njihovo integrisanje u tokove savremenih humanističkih disciplina.

III

Ovaj korak u razvoju srednjovekovnih studija može se smatrati revolucionarnim

jer su, prvi put od njihovog osnivanja, stvoreni uslovi za početak dijaloga između

srednjovekovnih tekstova i savremene književno teorijske misli. Krajem osamdesetih

godina prošlog veka objavljeni su prvi zbornici radova čiji je cilj bio da premoste jaz

između srednjovekovnih tekstova i savremene kritike. Jedan od najznačajnijih jeste

Medieval Texts and Contemporary Readers čiji urednici, L. A. Fink i M. B. Šihtman

(L. A. Finke and M. B. Shichtman), u predgovoru naglašavaju:

,,Zato što savremena teorija ponekad liči na zbunjujući lavirint škola, izama i

stilova i zato što, prelazeći sopstvene granice, zalazi u sociologiju,

antropologiju, istoriju, psihologiju, pa čak i prirodne nauke, cilj ove knjige

jeste da pomogne sticanju spoznaje o tome, a ne da se nametne kao autoritet.

Nismo ovu knjigu zamislili kao sveobuhvatni, sistematski uvod u savremenu

teoriju niti zastupamo bilo koje pojedinačno mišljenje ili stav. Vidimo je kao

istraživanje mogućnosti dijaloga između srednjovekovnih tekstova i

savremenog mišljenja” (Finke and Shichtman 1987: viii).

Osavremenjivanje studija srednjovekovne književnosti dovelo je i do preispitivanja

odnosa prema istoriji. U radovima prethodnih generacija medievalista, istorijski

kontekst je bio u pozadini i imao drugorazredni značaj, a istorijski podaci su često

preuzimani iz nepouzdanih izvora. Savremeni proučavaoci srednjovekovne

književnosti pažljivo prate literaturu, posebno iz društvene istorije, a često citiraju i

manastirske, kraljevske i dinastičke hronike i to ne samo kao dokumentarne zapise o

pojedinim događajima ili primere običaja i verovanja, već kao dela sa sopstvenim

generičkim svojstvima. Dobre književno-kritičke studije postaju neodvojive od dobrih

istoriografskih studija (Middleton 1992: 24-5).

Još jedan rezultat osavremenjivanja srednjovekovnih studija jeste rađanje

tzv. ,,nove filologije” kao kritičke prakse medievalista. To je praksa tumačenja

zasnovana na rukopisnoj matrici tekstova ,,kao kulturnom mestu radikalnih

slučajnosti u oštrom kontrastu sa racionlaizovanim i kodifikovanim tekstualnim

formama koje su bile zamišljeni cilj ranijih filoloških napora humanista i koje je

podržavala kultura štampe” (Middleton 1992: 27). U ,,novoj filologiji” nova su dva

aspekta. Prvi je želja za vraćanjem srednjovekovnim korenima filologije – rukopisnoj

kulturi, a drugi je ponovno promišljanje filologije koje treba da obezbedi minimalnu

izolaciju srednjovekovnih studija od drugih savremenih oblasti kao što su lingvistika,

atropologija, istorija, studije kulture i još neke (Nichols 1990: 1).

Zahvaljujući ovako krupnim i značajnim promenama, danas se u literaturi govori o

,,novom medievalizmu” (Bloch 1995: 35), o tome da studije srednjovekovne

književnosti, zahvaljujući konačno uspostavljenom, istinski dvosmernom odnosu

između književnog nasleđa srednjeg veka i tokova savremenog mišljenja, nikada nisu

bile produktivnije ni inovativnije. Praktične potvrde ovog stava vidljive su u svim

aspektima akademskog života u Americi: u postavljenjima medievalista na sve

ključne univerzitete, od kojih su mnogi bili bez stručnjaka ovoga profila još od

penzionisanja i povlačenja prve generacije medievalista, u povećanom interesovanju

magistranata i doktoranata za srednjovekovne studije, u sve većem broju naučnih

skupova posvećenih novom shvatanju srednjovekovnih studija i budućnosti ove

discipline, u pojavi novih knjiga i monografija, u osnivanju naučnih časopisa koji se

isključivo bave srednjovekovnom književnošću (Exemplaria, Speculum, Chaucer

Yearbook), kao i u tematima afirmisanih časopisa koji se njoj posvećuju (Bloch 1995:

35).

Budućnost studija srednjovekovne književnosti integrisanih u glavne tokove

savremenog mišljenja i povezanih sa drugim univerzitetskim disciplinama izgleda

osigurana. Osim povratka proučavanju rukopisa u okviru ,,nove filologije”, sve je

uočljivije vraćanje proučavanju patristike, ali ne više kao religiozne doktrine, već iz

antropološke vizure. Konačno, medievalisti se sve intenzivnije bave temom roda

(gender) kao aspektom srednjovekovne prošlosti koji snažno korespondira sa

modernim dobom. Sve je veći broj studija posvećenih iskustvu srednjovekovnih žena

i dugo zanemarivanoj književnosti koju su one stvarale (Bloch 1995: 39, 41-2). Ovo

su glavni trendovi u studijama srednjovekovne književnosti našeg vremena, a

bogatstvo materijala vrednog proučavanja ukazuje da će to i ostati u godinama koje su

pred nama.

IV

Odličan primer savremenih trendova u proučavanju engleske srednjovekovne

književnosti i istinskog dijaloga srednjovekovnog teksta sa modernim kritičkim

školama jeste knjiga iz serije Case Studies in Contemporary Criticism pod naslovom

Geoffrey Chaucer – The Wife of Bath, čiji je urednik Piter Bajdler (Peter G. Beidler),

a koja je objavljena u Americi 1996. godine. Knjige iz ove serije namenjene su

studentima dodiplomskih studija kao uvod u aktuelna kritička i teorijska promišljanja

književnosti. Svaka knjiga se sastoji iz kompletnog teksta književnog dela i kritičkih

eseja koji mu pristupaju iz različitih teorijskih perspektiva. Tu su i urednički tekstovi -

uvod u samo delo i u svaku od kritičkih škola zastupljenih u esejima. U ovoj seriji su,

primera radi, objavljeni Orkanski visovi Emili Bronte, Džejn Ejr Šarlote Bronte,

Konradovo Srce tame, Dikensova Velika očekivanja, Hotornovo Skarletno slovo,

Džejmsov Okretaj zavrtnja, Šekspirov Hamlet, Džojsov Portret umetnika u mladosti,

Sviftova Guliverova putovanja i još neka dela, pa prostor ustupljen Čoserovoj Ženi iz

Bata svakako dobija na značaju. Stoga ćemo ovu knjigu ukratko prikazati.

Ona počinje Bajdlerovim uvodom u ,,Priču žene iz Bata” (“The Wife of Bath’s

Tale”), jednu od ključnih priča Čoserovog najznačajnijeg dela, Kenterberijskih priča

(The Canterbury Tales), koje je započeo oko 1387. godine i pisao do smrti, 1400.

godine. Delo je ostalo nedovršeno, a čine ga ,,Opšti prolog” i dvadeset četiri priče. Da

bi prekratili put, priče pričaju hodočasnici koji su iz Londona krenuli u Kenterberi da

se poklone moštima Tomasa Beketa (Thomas Becket, ?1118-1170), kenterberijskog

nadbiskupa ubijenog po nalogu kralja Henrija II (1154-1189). Uvod sadrži podatke o

Čoserovom životu, o istorijskim događajima koji su imali uticaja na njegov život i

delo, o Kenterberijskim pričama kao kruni njegovog stvaralaštva i o izvorima

za ,,Priču žene iz Bata”. Potom je dat tekst dela. Njega čine stihovi iz Opšteg prologa

u kojima je opisana Žena iz Bata, te ,,Prolog žene iz Bata” i ,,Priča žene iz Bata”.

Posle teksta slede eseji koji ,,Priču žene iz Bata” tumače iz perspektive novog

istorizma, marksističke kritike, psihoanalitičke kritike, dekonstrukcije i feminističke

kritike.

Žena iz Bata je Čoserov najpopularniji lik. Iz ,,Opšteg prologa” saznajemo da je

ona tkalja čije umeće prevazilazi najčuvenije tkače iz Ipra i Gana. Obučena je u

crvenu odeću i vična jahanju konja. Kao vatrena hodočasnica obišla je mnoga sveta

mesta u Evropi. Udavala se pet puta i mnogo zna o ljubavi. Vesela je, ume lepo da

priča i da se razdragano smeje.

,,Prolog žene iz Bata” skoro je duplo duži od njene priče. Kritičari ga nazivaju

autobiografija, ispovest, predavanje ili propoved. U njemu Žena izlaže svoje stavove o

devičanstvu i braku kao i bogato iskustvo sa petoricom muževa. Najvažnija stvar koju

je naučila u svojim brakovima jeste da žena mora da bude dominantna – da vodi

glavnu reč i poseduje svu imovinu. Sa prvom trojicom muževa to je lako postigla jer

su bili bogati i dosta stariji od nje, pa su joj bez protivljenja sve prepustili. Bili su

dobri prema njoj, za razliku od ostale dvojice. Četvrti muž ju je varao a peti, koga je

najviše volela, čak ju je i tukao. Iz ljubavi i odanosti predala mu je novac i imanje i

zbog toga gorko zažalila. Polse jedne žučne svađe koja se umalo nije kobno završila

po Ženu, peti muž joj se izvinio i zamolio je za oproštaj. Ubrzo joj je vratio i novac i

imanje, posle čega su u njihovom domu zavladali sloga i zadovoljstvo.

Protagonista ,,Priče žene iz Bata” je Arturov vitez koji je silovao jednu devojku i

koji je svoj zločin trebalo da plati glavom. Milošću Arturove kraljice smrtna kazna je

preinačena u odlazak u potragu u kojoj je, za godinu dana, trebalo da nađe odgovor na

pitanje šta žene najviše žele. Vitez čitave godine bezuspešno traga za odgovorom i

dobija ga svega nekoliko dana pre isteka roka. Vraća se na dvor i kraljici saopštava da

žene najviše žele da imaju vlast nad muškarcima. Život mu je pošteđen jer je doneo

pravi odgovor, ali primoran je da se oženi staricom od koje ga je dobio. Videvši da joj

je muž nesrećan, starica ga pita da izabere da li želi da mu bude verna iako stara i

ružna, ili da bude lepa i mlada, ali uz stalnu opasnost da je izgubi. Vitez dugo

razmiščja i na kraju njoj prepušta da odluči. Starica želi da se uveri da li to znači da je

ona glavna i da može da bira šta da radi i, kada dobije potvrdan odgovor, rešava da ga

zbog toga dvostruko nagradi. Pretvara se u lepu i mladu ženu i obećava da će mu biti

verna.

Li Paterson (Lee Patterson) koji delu prilazi iz perspektive novog istorizma

naglašava da Ženu iz Bata treba sagledati u kontekstu ekonomske, političke, socijalne

i kulturne prakse XIV veka, pogotovu onih njenih aspekata koji definišu položaj žena

i udovica. Čoser, prema Patersonu, ne predstavlja Ženu iz Bata ni prevashodno kao

tkalju uspešnu u svome poslu, ni kao revnosnu hodočasnicu, već kao suprugu – kao

ženu definisanu odnosima sa muškarcima sa kojima je tragala za bračnom srećom. Na

ovaj način Čoser progovara o realnom životu mnogih srednjovekovnih žena. Kroz

opis brakova žene iz Bata Čoser piše i istoriju i književnost. Žena iz Bata niti prihvata

brak kao dehumanizujuću instituciju niti ustaje protiv njega, već radi ono što su žene

tradicionalno činile: trudi se da od njega ima korist, ličnu i emocionalnu, u svetu u

kojem je sva moć u rukama muškaraca. Paterson naglašava da Čoserova Žena iz Bata

nije jedina istorijska istina, nego jedna od verzija života žene u poznom srednjem

veku. Naša tvrdnja da kroz iskustvo Žene iz Bata Čoser kritikuje brak proizilazi iz

naše istorijske uslovljenosti. Ona možda baš promoviše brak ili bar neke njegove

dobre strane (Patterson 1996: 133-54).

Lori Fink (Laurie Finke) tumači ovo delo iz marksističke perspektive. Ona smatra

da je u ,,Priči Žene iz Bata” uočljiva hegemonija kulture – sistem vrednosti, prakse i

verovanja – u kojoj je Čoser živeo i stvarao. Ona posmatra književnost kao

nadgradnju ekonomske baze i naglašava da je akumulacija kapitala koja je omogućila

prelaz iz feudalizma u kapitalizam bila uslovljena vezom između seksualnosti, braka i

dobitka koji rukovode načinom razmišljanja i delanja Žene iz Bata. Čoserov tekst

opisuje smrt feudalizma i rađanje kapitalizma; naglasak je na novoj srednjoj klasi

kojoj su pripadali i Čoser i Žena iz Bata. U njenom liku uočljivo je rađanje

individualnosti i klasne svesti. Žena iz Bata je i seksualno i ekonomsko biće – u prva

tri braka je ušla da bi stekla ekonomsku nezavisnost koja će je dovesti u bolji položaj

za četvrti, peti i eventualno šesti brak. Zanimljiva je i autorkina opaska da, umesto da

gaji decu, Žena iz Bata gaji kapital (Finke 1996: 171-88).

Luiz Fradenburg (Louise O. Fradenburg) pristupa ,,Priči žene iz Bata” iz

psihoanalitičke perspektive. Ona koristi psihoanalitičke tehnike da nam pomogne da

razumemo Ženu iz Bata i kao lik u književnom delu i kao fikcionlanog autora

autobiografije i viteškog romana. Psihoanaliza se u ovom eseju koristi kao ključ za

razumevanje dinamike dela i za razumevanje autora. Fradenburgova podseća da

prema Frojdu, snovi predstavljaju prerušene fantazije, strahove i želje koje smo u

detinjstvu naučili da zauzdamo ili bar disciplinujemo. Interesovanje Žene iz Bata za

viteški roman kao žanr koji opisuje svet bez starenja i umiranja, Fradenburgova

tumači kao Ženin imaginarni svet gde su čežnje zadovoljene, strahovi obuzdani a

želje ispunjene. Viteški roman je oduvek izražavao čežnju za svetom gde je dosada

svakodnevice zamenjena strašću i pustolovinom i gde ne postoje uobičajene stege

morala. Autorka podseća na sličnost između psihoanalize i autobiografije: u oba

slučaja ljudi koriste jezik da otkriju stremljenja, zadovoljstva, bol i gubitke. Ženin

prolog je elegična istorija izgubljenih zadovoljstava, ali i nada u bolje dane.

(Fradenburg 1996: 205-20)

Esej Maršala Lestera (H. Marshall Leicester, Jr.) je upečatljiv primer

dekonstrukcije, jer autor odbija da govori u korist bilo kog jedinstvenog značenja, jer

nešto ustvrdi a onda ustukne ili porekne, pobliže odredi ili protivreči, igrajući se i

rečima i idejama. Tumačeći nastup Žene iz Bata, Lester se poigrava konceptom

prekidanja. Kao što Žena neprestano prekida tok svoga diskursa, izbacujući samu sebe

iz koloseka i vraćajući se, tako i Lester sebe prekida pre nego što je počeo, a onda se

vraća na staru temu. Primera radi, on diskutuje o značenju termina ,,subjekt”

(subject), ,,glas” (voice), ,,postvarenje” (reification) i ,,razočaranje” (disenchantment).

Kao što se dekonstrukcija opire naporima da se apstraktno učini konkretnim, tako je u

Lesterovom eseju uočljivo opiranje da se Žena iz Bata konkretizuje pripisivanjem

definitivnih značenja bilo čemu što ona kaže u prologu ili priči (Leicester, Jr. 1996:

234-54).

Elen Tatl Hansen (Elaine Tuttle Hansen) tumači delo u feminističkom ključu. Ona

se najpre osvrće na neka od ranijih feminističkih tumačenja, po kojima je Žena iz Bata

prava feministička pesnikinja, a Čoser rodonačelnik feminizma. Neki od kritičara su

je nazivali jednom od prvih istinski oslobođenih žena u književnosti, osobom koja

hrabro brani individualna, seksualna i bračna prava žene u svetu u kojem dominiraju

muškarci i njihovi interesi. Istovremeno sa prihvatanjem velikog broja veza sa

muškarcima ona insistira da u njima bude ravnopravan partner. Hansenova iznosi i

viđenje da priča ,,subverzivno” prikazuje Ženu iz Bata kao patetičnu ili monstruoznu

žrtvu mizogine kulture i zahteva promenu društvenog i političkog položaja žena.

Prema ovom shvatanju, sudbina Žene iz Bata je podigla svest Čoserovih suvremenika

ali i kasnije publike o položaju žena i ujedinila ih u traženju zrelijih odnosa među

polovima, baziranih na jednakosti i uzajamnosti.

Hansenova dovodi u pitanje ideju da su bilo Žena iz Bata bilo Čoser feministi.

Ona raspravlja o nasilju u porodici koje i Ženin prolog i priča trivijalizuju i prihvataju

kao normalno. Ona podseća da, u krajnjoj liniji, ni u prologu ni u priči ne govori žena,

već muškarac koji kreira ženski glas. Bez obzira na to što Žena iz Bata priča o

otmenosti i jednakosti, Hansenova zakjučuje da ova neženstvena žena u stvari želi da

bude slatka i pokorno ženstvena, baš onakva kakvu muškarci vole. Ovde, dakle, nije

reč ni o feministkinji ni o pozivu na reformu; pred nama je pisac, muškarac, koji

ponovo stvara i pojačava patrijarhalne muške stavove, sputavajuće za ženu (Hansen

1996: 273-89).

Ove i ovakve studije na najbolji način pokazuju da je dijalog između

srednjovekovnog teksta i modernih kritičkih škola ne samo poželjan i moguć, već i

veoma plodotvoran.

Literatura

Beidler, P. G. (ed.) 1996. Geoffrey Chaucer – The Wife of Bath. Boston and New York: Bedford and St. Martin’s.

Bloch, R. H. 1995. The Once and Future Middle Ages. In M. Brown (ed.) The Uses of Literary History. Durham NC : Duke University Press, 35-44.

Donaldson, E. T. 1960. Patristic Exegesis in the Criticism of Medieval Literature: The Opposition. In D. Berthrum (ed.) Critical Approaches to Medieval Literature. New York: Columbia University Press, 1-26.

Finke, L. A. and M. B. Shichtman (eds.) 1987. Medieval Texts and Contemporary Readers. Ithaca: Cornell University Press.

Finke, L. A. 1996. “All is for to selle”: Breeding Capital in the Wife of Bath’s Prologue and Tale. In P. G. Beidler (ed.) Geoffrey Chaucer – The Wife of Bath. Boston and New York: Bedford and St. Martin’s, 171-88.

Fradenburg, L.O. 1996. „Fulfild of fairye“: The Social Meaning of Fantasy in the Wife of Bath’s Prologue and Tale. In P. G. Beidler (ed.) Geoffrey Chaucer – The Wife of Bath. Boston and New York: Bedford and St. Martin’s, 205-20.

Hansen, E. T. 1996. „Of his love daungerous to me“: Liberation, Subversion and Domestic Violence in the Wife of Bath’s Prologue and Tale. In P. G. Beidler (ed.) Geoffrey Chaucer – The Wife of Bath. Boston and New York: Bedford and St. Martin’s, 273-89.

Kaske, R. E. 1960. Patristic Exegesis in the Criticism of Medieval Literature: The Defense. In D. Berthrum (ed.) Critical Approaches to Medieval Literature. New York: Columbia University Press, 27-60.

Leicester, Jr., H. M. 1996. „My bed was full of verray blood“: Subject, Dream and Rape in the Wife of Bath’s Prologue and Tale. In P. G. Beidler (ed.) Geoffrey Chaucer – The Wife of Bath. Boston and New York: Bedford and St. Martin’s, 234-254.

Middleton, A. 1992. Medieval Studies. In S. Greenblatt and G. Gunn (eds.) Redrawing the Boundaries: The Transformation of English and American Literary Studies. New York: The Modern Language Association of America, 12-40.

Nichols, S. G. 1990. The New Philology. Introduction: Philology in a Manuscript Culture. Speculum, Vol. 65, 1-10.

Patterson, L. 1996. “Experience woot well it is noght so”: Marriage and the Pursuit of Happiness in the Wife of Bath’s Prologue and Tale. In P. G. Beidler (ed.) Geoffrey Chaucer – The Wife of Bath. Boston and New York: Bedford and St. Martin’s, 133-154.

Milica Spremić (Belgrade)

Traditional And Contemporary Critical Methodologies In Medieval Studies

Summary

Medieval studies as a new division within English literary studies was a course founded at American universities in the 1960s. Although intended as an interdisciplinary field, in the first two decades of its existence, medieval studies was isolated both from literary studies in general and from recent developments in contemporary theory. In fact the disregard was mutual: many medievalists found

contemporary theory a strange and threatening field, while many proponents of contemporary literary theory were unwilling to acknowledge that the study of medieval texts could advance their own work. An essential change in attitude occurred in the late eighties, when medievalists started to think about the implications of recent critical theory for their research. The change initiated the dialogue between medieval texts and contemporary critical theory. In this paper I have described the foundation and development of medieval studies and illustrated the dialogue by discussing a book on contemporary critical interpretations of Geoffrey Chaucer's Wife of Bath.