ƏLİ ADIŞİRİN OGLU SADIQOV

MÜHASİBAT (MALİYYƏ)

UÇOTU

(Dərs vəsaiti)

II hissə

Ai3rhaycan Respublikası Təhsil

Nazirliyinin 19 iyul 2000-ci il

tarixli 723 saylı əmrinə əsasən çap

edilir.

B A K I - 2 0 0 2

Müəllif: Ə.A.Sadıqov iqtisad

elmləri namizədi, dosent

Elmi redaktoru: Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin

«Mühasibat uçotu və audit» kafedrasının dosenti, iqtisad elmləri

namizədi Q.Ə.Abbasov.

Rəyçilər: Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «Mühasi- bat

uçotu və audit» kafedrasının dosentləri, iqtisad elmləri namizədləri

M.M.Hacıyeva və R.P.Rüstəmov Naşiri: Müşfiq BORÇALI

Dərs vəsaiti Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin

«Mühasibat uçotu və audit» kafedrasında hazırlanmışdır. Kitab İN-

010200 «Mühasibat uçotu və audit» ixtisası üzrə bakalavr təhsili alan

tələbələr üçün «Maliyyə (mühasibat) uçotu» kursunun proqramına

uyğun olaraq yazılmışdır.

Kitabdan iqtisadiyyat təmayüllü ixtisaslar üzrə ali məktəb, kollec

və texnikumların tələbələri, habelə bütün mülkiyyət formalı müəssisə və

təşkilatlann menecementləri, mühasibləri, iqtisadçılan da istifadə edə

bilərlər. Burada verilmiş rəqəmlər və misallar şərtidir, ancaq tədris

xarakteri daşıyır.

Gələcəkdə tədris vəsaitinin təkrar nəşrinin məzmununu daha da

yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə oxuculardan xahiş olunur ki, həmin dərs

vəsaiti haqqında tənqidi qeydlərini və arzularını bu ünvana göndər

sinlər:

Bakı. İstiqlaliyyət küçəsi 6, Azərbaycan Dövlət İqtisad

Universitetinin «Mühasibat uçotu və audit» kafedrası.

M-000906 700122 - 2002. Sifarişlə

“Təhsil” EİM, 2001

II hissə

VII FƏSİL. İSTEHSALATA MƏSRƏFLƏRİN UÇOTU

^ L Maliyyə uçotu sistemində istehsalat məsrəfləri rə buraxılmış məlısııllarııı maya dəyəri lıaqqıııda informasiya, istehsalata

məsrəflərin uçotunun vəzifələri.

Bazar iqtisadiyyatının tətbiqinin sürətləndirilməsi, istehsalın yeni texnika ilə təchiz olunması və yenidən qurulması yaradılmış istehsal potensialından intensiv istifadə edilməsi və idarə etmə sisteminin təkmilləşdirilməsi əsasında iqtisadiyyatın inkişafının sürət və səmərəliliyini artırmaqdan və bunun əsasında xalqın rifahını daha da yüksəltməkdən ibarətdir.

Uçot və kalkulyasiyanm məlumatları, istehsalın inkişafı və təkmilləşdirilməsi üzrə təşkilati-texniki tədbirlərin faktiki səmərəliliyi müəyyən edilən zaman, habelə müəssisənin istehsalat və maliyyə- təsərmfat fəaliyyətinin müxtəlif tərəflərini qiymətləndirmək uçun, plan-iqtisad və analitik hesablamalar zamanı istifadə olunurlar.

Faktiki istehsalat məsrəflərinin düzgün və dəqiq uçotu üçün mütləq şərt, ilk sənədlərin lazımi səviyyədə rəsmiləşdirilməsindən ibarətdir. Mühasibat uçotunun xarakterik xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, 0 təsərrüfat əməliyatlarmm ciddi sənədləşdirilməsinə əsaslanır. Müəssisənin vəsaitlərinin sərf edilməsinə nəzarət və lazımi üçotun təşkili, sənədlərin keyfiyyətindən və düzgünlüyündən asılıdır. İstehsalat uçotunun təşkili, məhsulun istehsalına və satışına çəkilən faktiki məsrəflərin tamlığının müəyyən edilməsi zamanı, təsadüfi deyildir ki, maddi qiymətlilərin sərf edilməsi üzrə və əmək haqqının istifadə edilməsi üzrə əməliyyatların rəsmiyyətə salınmasına birinci dərəcəli əhəmiyyət verilir. Bu problemin vacibliyi onunla izah olunur ki, ilk sənədlərdə mütləq hansı məhsulun hazırlanmasına onun aid olduğu göstərilir. Bu, kalkulyasiya obyekti olan məhsulun müəyyən növünün istehsalına aid edilən məsrəfləri quraşdırmağa və son nəticədə onun maya dəyərini müəyyən etməyə imkan verir.

Müəssisədə ilk sənədlərin rəsmiləşdirilməsi ilə çoxlu miqdarda işçilər, fəhlələr, ustalar, anbar işçiləri, normalaşdırıcılar və i.a. məşğuldurlar. Maddi qiymətlilərin sərf edilməsinə və əmək haqqının istifadə edilməsinə, onların ilkin sənədlərinin düzgün tərtib

edilməsindən, üçotun və məhsulun maya dəyəri kalkulyasiya edilməsinin keyfiyyətindən asılıdır.

Bununla əlaqədar olaraq, təsəiTÜfat vasitələrinə və

əməliyyatlarına ilkin sənədlərin tərtib edilməsinə və

rəsmiləşdirilməsinə görə məsuliyyət haqqında məsələ prinsipial

əhəmiyyət daşıyır. Bu təkcə hüquqi problem deyil, həm də, bilavasitə

icraçının və müəssisənin mühasibat aparatının qarşılıqlı münasibət

problemidir.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, uçotun və nəzarətin düzgün təşkil

edilməsinin əsas şərti, nonnadan kənarləşmam aşkar etmək məqsədilə

müəyyən edilmiş normalarla, məhsul istehsalı porsesin- dəki faktiki

xərcləri müqayisə etməkdən ibarətdir. Ancaq faktiki məsrəlləri

normativ məsrəflərlə müqayisə etməklə və normalardan kənarlaşmanı

aşkar etməklə, məhsul istehsalı prosesində əmək vəsaitlərinin, əmək

əşyalarının və canlı əməyin düzgün istifadə edilməsi müəyyən edilir.

İstehslat məsrəflərinin mühasibat uçotunun qurulmasına əsas

istehsalatın təşkili və texnologiyası böyük təsir göstərir. Əsas istehsalat

dedikdə, proses zamanı əmək əşyası məhsula çevrilir ki, həmin

məhsulun istehsalı üçün müəssisə yaradılır.

Uçotun qurulmasına istehsalın mürəkkəbliyi böyük təsir göstərir.

Həqiqətən də sadə istehsallarda bütün məsrəflər, müvafiq material,

hesablaşmalar və digər hesablardan, bilavasitə köməkçi və əsas

istehsalata silinir. Mürəkkəb istehsallarda isə bilavasitə əsas istehsalat

və köməkçi istehsalat hesablarına aid edilən məsrəflərin əhatəsi,

əhəmiyyətli dərəcədə azalır, bu zaman dolayı yolla bölüşdürülən

xərclərin əhatəsi bir qədər genişlənir ki, bu istehsalata məsrəflərin

uçotunun ümumi sxemini mürəkkəbləşdirir.

Məhsul istehsalının hər hansı bir prosesində əmək vasitləri və

əmək əşyalərı, istehsal vasitləri kimi iştirak edirlər, əmək özü isə

m.>hsuldar əmək kimi çıxış edir. İstehsal xərclərinə əmək vasitələri

d.'vərinin bir hissəsi, əmək əşyalarının tam dəyəri və əmək həqqı -

əməyin mükafatlandırılması, işçi qüvvəsinin marağının daha da

yüksəldilməsinə təsir göstərə bilən vəsaitləri daxil edirlər.

İstehsal tapşırıqlarını yerinə yetinnək üçün hər bir müəssisə

istehsal vasitələrinə, əmək ehtiyatlarına və istehsalat fəhlələrinin

müvafiq sayına malik olmalıdır. Sərf edilmiş materialların dəyəri.

hesablanmış əmək haqqı və istehsal prosesində iştirak edən əsas

vəsaitlər üzrə həsablanmış amortizasiya ayınnaları əsas istehsal

xərclərini təşkil edir.

İstehsal xərclərinə həmçinin istehsalata xidmət və idarə etmək üzrə

xərclər, maşın və avadanlıqların saxlanması və istismarı üzrə xərclər,

ümumistehsalat və ümumtəsərriıfat xərcləri, köməkçi istehsalat

sexlərinin xərcləri, istehsalata bilavasitə aid edilən pul xərcləri,

kommersiya xərcləri və s. xərclər aid edilir. Bütün bu xərclərin pulla

ifadəsi məhsulun maya dəyərini təşkil edir. Bütün bu xərclər- yəni

məhsul vahidinin maya dəyərinin hesablanması prosesi isə kal-

kulyasiya etmə adlanır. Buna görə də təkrar istehsalın səmərəli surətdə

həyata keçirilməsi üçün məsrəflərin uçotu və maya dəyəri

kalkulyasiyasının aparılması böyük əhəmiyyətə malikdir.

Bütün bu deyilənləri həyata keçinnək üçün istehsal məsrəflərinin

uçotu və məhsulun maya dəyəri kalkulyasiyası qarşısında yerinə

yetirilməsi vacib olan bir sıra yeni vəzifələr durur. Bu vəzifələr

aşağıdakılardan ibarətdir:

- faktiki istehsal xərclərini, habelə kommersiya xərclərini və itkiləri

öz vaxtında uçota almaq;

- xammal, material, yanacaq və enerjidən, əmək haqqı fondundan

düzgün istifadəyə, habelə istehsalı idarəetmək və istehsalata xidmətlər

üzrə smetada nəzərdə tutulan xərclərə nəzarət etmək;

-ayrı-ayrı məhsulların və ya qrup məmulatların faktiki hesabat

maya dəyəri kalkulyasiyasını tərtib etmək;

-istehsalda istifadə olunmamış ehtiyatları aşkar eımək,

təsənüfatsızlığa, çıxdaş m 'ilısula və boş dayanmalara qarşı mü''”’-izə

aparmaq;

-məhsulların istehsalı və satışı ilə əlaqədar olan f 'uiki məsrəfləri öz

vaxtında tam və düzgün əks etdirmək;

-istehsal xərclərinin uçotunda və yaxud məhsulların maya

dəyərinin kalkulyasiya edilməsində uçot və kalkulyasiyanın yeni

metodlarının, yəni normativ, mərhələ və sifariş metodlarını tətbiq

etməkdən və s. ibarətdir.

§ 2. Maliyyə və iilurəeiınə ıiı^otmıuıı Ucsublur sistemində

istehsalata ııiəsrəjləı in uçotımnn təşkili

İstehsalata məsranərm uv’ttınun təşkili metodikası və məhsulun

faktiki maya dəyərinin miMyyi'iı edilnmsi qaydəsi istehsalın tipindən

və xarakterindən, onun təşkilindən və texnologiyasından, buraxılan

məhsulun növlərinin miqdarından, isiehsalm idarə edilməsinin

quruluşundan, uçot-hesablama işlərinin mexanikləşmə səviyyəsindən

və məsrəflərin uçotu, məhsulun maya dəyəri kalkulyasiyasmm

metodlarından olduqca asılıdır. Bütün bu xüsusiyyətlərə baxmayaraq,

məhsul buraxılışı və hazırlanması üzrə məsrəflər istehsalın növləri (əsas

və köməkçi) üzrə, xərclərin əmələ gəlmə yerləri üzrə (fazalar və

mərhələlər), məhsulun maya dəyəri kalkulyasiyasmm obyektləri

(məhsulun növləri, sifarişlər, bircinsli məhsul növləri, qrupları və b.)

üzrə xərclərin kalkulyasiya madələrinin nümunəvi nomenklaturası

çərçivəsində qruplaşdırılmalıdır.

Müəssisədə məsrəflərin yuxanda qeyd olunduğu kimi

ümumiləşdirilməsi və qruplaşdırılması üçün mühasibat uçotunun

hesablar planının bir neçə hesablan tətbiq olunur. Məsələn, məsrəflərin

qru- plaşdırılmastnın birinci növü- istehsalın növləri üzrə 20 «Əsas

isteh- salat» və 23 «Köməkçi istehsalat» hesablarında əks olunur. Sonra

istehsal məsrəflərinin aydınlaşdırılması əmələ gəlmə yerləri üzrə həyata

keçirilir. Məhsulun istehsalına müstəqim xərclər yuxarıda əks olunan

istehsalın kalkulyasiya hesablarında əks olunur, qeyri- müstəqim

xərclər isə- müvafiq olaraq toplayıcı-bölüşdürücü olan 25

«Ümumistehsalat xərcləri». 26 «ÜmumtəsəiTufat xərcləri»və b.

hesablarda əks olunur.

Ay ərzində mühasibat uçotunda baş vermiş xərcləri müvafiq olaraq

yuxarıda sadalanan sintetik hesablarda, hesablartn daxilində isə

məsrəfləri, xərclərin müəyyən edilmiş maddələri üzrə əks etdirirlər.

23 «Köməkçi istehsalat» hesabında uçota alınan məsrəfləri, ay

qurtardıqdan sonra bölüşdürürlər. Müəssisədə müəy>ən olunmuş

metodikaya müvafiq olaraq bu məsrəfləri təyinatı üzrə o.sas istehsalat,

ümumistehsalat və b. hesablara aid edirlər. Sonra əvvolcodon

toplayıcı-bölüşdürücü hesablarda toplanmış xərclər, bir ı«>roldən

əmtəəlik məhsul və bitməmiş istehsalatın qalıqları arasında

bölüşdürülür. İkinci bölüşdürmə təkcə kompleks xərclərə deyil həm də

müstəqim xərclərə aiddir. Bu yolla istehsal prosesinin bütün

mərhələlərində istehsal edilən bütün məhsulların maya dəyərini və

bitməmiş istehsalatın maya dəyərini müəyyən edirlər.

Məsrəflərin uçot metodologiyası və məmulatın maya dəyərinin

müəyyən edilməsi üsulları, təşkilatın uçot siy^əti adlanan sənəddə əks

olunur, bu da hesabat ili ərzində, bir qayda olaraq dəyişdirilməməlidir.

İstehsal edilən məhsulların uçotunun məmulatlar üzrə hansı maya

dəyərinin, yəni tam və ya məhdud (kəsik) maya dəyərinin hesablanması

mühüm əhəmiyyətə malikdir. İkinci birincidən onunla fərc[lənir ki,

məhdud maya dəyəri prinsipi üzrə məsrəflərin uçotu zamanı təşkilatın

idarə edilməsi üzrə ümumi xərcləri (adətən sabit həcmə.malik olan)

məsrəf uçotu hesablarına aid etmirlər, bilavasitə 26 «Ümumtəsərrufat

xərcləri» aktiv hesabın kreditindən 46 «Məh- sullarm(işlərin,

xidmətlərin) satışı» hesabının debetinə silirlər.

Təşkilatın uçot siyasətində hazır məhsül bufaxılışı uçotunun 37

«H|zır məhsulların(işlərin, xidmətlərin) bufaxılışi)> heşabından istifadə

etmək və ya onu tətbiq etməmək qaydasına baxm^ lazımdır.

Sözü'gedən hesab istehsal edilən məhsulların uçotu və faktiki

istehsalat maya dəyərinin normativdən və ya plandan kənarlaşmasını

aşkar etmək üçün ayrılmışdır. Bu hesabın istifadə edilməsi, hazır,

göndərilmiş və satılmış məhsullar üzrə faktiki maya dəyərinin plan maya

dəyərindən kənarlaşmasını müəyyən etməklə əlaqədar olan çox zəhmətli

hesablamaların aradan qaldırılmasına imkan verir. Bu hesabın debeti

üzrə faktiki, krediti üzrə isə normativ və ya plan maya dəyərini əks

etdirirlər.

Məhsulların faktiki istehsalat maya dəyərini 20»Əsas istehsalat»

hesabının kreditindən 37»Hazır məhsullann (işlə rin, xidm-ıtlərin)

buraxılışı»hesabmm debetinə silinir.

Məhsulların normativ və ya plan maya dəyərini 37«Hazır

məhsulların (işlərin, xidmətlərin) buraxıhşı» hesabının kreditinə və

40«Hazır məhsul» və ya 46 «Məhsulların (işlərin, xidmətlərin) satı- şı»

hesablarının debetinə aid edirlər.

37»Hazır məhsulların(işlərin, xidmətlərin) buraxılışı» hesabı üzrə

debet və kredit dövriyyələrini müqayisə etməklə ayın 1-nə

məhsulların faktiki maya dəyərinin normativ və ya plan maya

dəyərindən kənarlaşmasını müəyyən edirlər.

İ

§3. istehsalata məsrəflənn uçotunun t^^kiHnin

ünıunıi prinsipləri.

‘ \ istehsalata məsrəflər haqqında ilk hesabat dövrü hesab olunan ay

ərzində mühasibat uçotunda baş vermiş xərcləri müvafiq olaraq sin-

tetik hesablarda əks etdirirlər. Bu hesabların daxilində məsrətləri.

xərcləri müəyyən edilmiş maddələr üzrə əks etdirirlər. Məsələn, 20

«Əsas istehsalat» hesabında müəssisədə bilavasitə, bir qayda olaraq,

özünün əsas istehsalının məhsul istehsalı üzrə müstəqim məsrəflər

belə maddələr, yəni «Xammal və materiallar», «İstehsalat fəhlələri-

nin əsas əmək haqqı və b. üzrə uçota alınır.

İstehsalat uçotunun belə təşkili, müəyyən olunmuş qaydada

rəsmiləşdirilmiş ilkin sənədlərin, məmulatların qmrlaşdınlması və

işlənməsi nəticəsində əldə edilən cədvəllərdə və digər uçot regi-

stirlərində olan məlumatlar əsasında həyata keçirilir.

Materialların sərf edilməsi üzrə və istehsalat fəhlələrinin əmək

həqqmın istifadə edilməsi üzrə əməliyyatlar əks etdirilən ilk sə-

nədlərdə onların hansı məhsulun və ya bircinsli məhsul növləri qm-

punun istehsalına ayrıldığı və sərf edildiyi göstərilir. Əgər obyektlər

bir yerə düşmürsə, bu müəyyən növ məhsul istehsalına (kalkulya-

siya obyektinə) onun istehsalının müəyyən mərhələsinə (məsrəflə-

rin uçot obyektinə) aid olan və ya əgər obyektlər bir yerə düşürsə,

uçotun obyektinə və kalkulyasiya obyektinə eyni zamanda aid olan

məsrətləri qrupiaşdınuağa imkan verir. Məlumdur ki, istehsal məs-

rəflərinin bu cür qruplaşdırılması ancaq məhsulun maya dəyərinə

müstəqim yolla aid edilə bilən əsas xərclər üzrə ola bilər.

Bu cür məsrəflərin analitik uçotunu, adətən, kalkulyasiya

obyektləri, uçot obyektləri, xərclərin baş verdiyi yerlər üzrə və

xərclərin kalkulyasiya məddələri üzrə qruplaşma və yığım cədvəllə-

rində aparırlar. Göstərilən registirlərdə məsrətləri ayrı-ayrı təyi-

natlar üzrə toplayırlar. Bu zaman materialların sərf olunması natural

və pul ifadəsində ilkin məsrəf sənədlərində qeyd olunan möhkəm

uçot qiymətlərilə göstərilir. Eyni zamanda hesablaşma cədvəlləri

əsasında sərf edilmiş xammal və materialların uçot (.|ivmətlorinin

faktiki maya dəyərindən kənarlaşmasını əks etdirirlər. Əvvəlcədən qeyd

edək ki, müstəqim məsrəflərin analitik uçotu, məsrəflərin uçotu və

məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyasının müəssisədə tətbiq olunan

metodlarından və eyni zamanda uçot obyektlərinin, kalkuyasiya

obyektlərinin siyahısından və xarakterindən çox asılıdır.

Kalkulyasiya obyektlərinə müstəqim olaraq aid edilə bilməyən,

qalan müstəqim məsrəflərin analitik uçotunu isə xərc maddələrinin

nomenklaturasına müvafiq olaraq uçot obüektləri və əmələ gəlmə

yerlori(fazalar, mərhələlər, sexlər) üzrə yığım-qruplaşdırma

cədvəllərində aparırlar.

İstehsalata xidmət və idarəetməyə çəkilən xərclərin analitik uçotu

adətən xərclərin əmələ gəlmə yerləri və müəyyən edilmiş xərc

maddələrinin nomenklaturası üzrə yığım və qnıplaşdınna xarakterləri

olan registirlərdə aparılır. Bununla belə müəssisələr sex quruluşlu

olduğu uçun avadanlıqların saxlanması və ümumtəsərrüfat xərcləri,

kalkulyasiya obyektləri arasında müəyyən olunmuş metodika uzrə

bölüşdürülür.

\y qurtardıqdan sonra loplayıcı-bölüşdürücü hesablarda uçota

alınan istehsalata xidmət və idarəetmə ilə əlaqədar olan xərclər

istehsalat hesablarına köçürülür. Son nəticədə 20 «Əsas istehsalat»

hesabında « Əsas istehsalat» ilə əlaqədar olan bütün məsrəflər toplanır.

Yuxarıdakı qısa mətndən aydın olur ki, məsrəflərin uçotu və

məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyası arasında və onların qarşılıqlı

şərtləri arasında müəyyən əlaqə görünür. Eyni zamanda məsrəflərin

uçotu və məhuslun maya dəyəri arasındakı qarşılıqlı əlaqə bir tərəfdən

istehsalata məsrəflərin uçotunun təşkilinin yaxşılaşdırılmasına və digər

tərəfdən kalkulyasiya işlərinin təkmilləşdirilmə- sinə müxtəlif şəkildə

təsir göstərir.

Beləliklə, məhsulların ayrı-ayrı növlərinin faktiki maya dəyərinin

düzgün hesablanması, tezliklə həll olunması tələb olunan aktual

problem hesab olunur. O, məsrəflərə cari nəzarətin,qənaət rejiminin

həyata keçirilməsinin, iqtisadi işin səviyyəsinin yüksəldilməsinin

mühüm alilərindən biri hesab olunmalıdır.

§ 4. istehsalat məsrəfləri və onların təsnifatı

Maya dəyərinin qunıluşunun öyrənilməsi maya dəyərini aşağı

salmağın ən mühum istiqamətlərini aşkara çıxarmağa, istehsal

xəuplərinin aşağı salınmasının səmərəli yollarını müəyyən etməyə,

həmçinin istehsalat-təsərrüfat təşkilatlarının fəaliyyətini obyektiv

qiymətləndirməyə kömək edir.

Maya dəyərinin quruluşu dedikdə, istehsala çəkilən məsrəflərin

ümumi məbləğində maya dəyərinin ayrı-ayrı iqtisadi ünsürlərinin

xüsusi çəkisinin faiz nisbəti başa düşülür.

İstehsalat məsrəfləri bir sıra əlamətlərinə görə, yəni xərclərin

iqtisadi məzmununa və təyinatına, xərclərin maya dəyərinə aid edtlməsi

üsüluna, onların tərkibinə, istehsalın həcminə, xərclərin əmələ gəlmə

sferasına olan münasibətə görə təsnifləşdirilir.

Müəssisənin istehsal xərcləri aşağıdakı elementlərdən ibarətdir:

material məsrəfləri (geri qaytarılan tullantıların dəyərini çıxfnaqla),

əməyin ödənilməsinə məsrəflər, sosial ehtiyaclara ayırmarar,' əsas

vəsaitlərin amortizasiyası və sairə məsrəflər(poçta-teleqraf, telefon,

ezamiyyə və b.)

Xərc elementlərinin nomenklaturası makroiqtisadiyyatm bütün

sahələri üçün bir cürdür. Həmin nomenklaturanın xüsusiyyəti ondan

ibarətdir ki, xərclərin hər bir elementi üzrə məqsədindən və sərf edilmə

yerindən asılı olmayaraq hesabat dövründə istehsalatda onun tamam

sərf edilməsi göstərilir.

İstehsal xərclərinin elementlər üzrə uçotu xərclərin hər bir

növünün məqsədli təyinatı və istiqaməti üzrə uçotu ilə birlikdə həyata

keçirilir. Bu və ya digər elementin sərf edilməsini əks etdirən ilkin

sənədlərdə, xərclərin məqsədli istiqamətinin göstərilməsi yolu ilə əldə

edilir.

İstehsal xərclərinin uçotunu məqsədli istiqaməti və təyinatı üzrə

təşkil etmək üçün xərclərin müvafiq nomenklaturaları və şrifləri işlənib

hazırlanır ki, bu da onların istehsalın, sexlərin növləri və məmulat

növləri üzrə toplamağa imkan verir. Xərclərin təyinatı üzrə uçotu

maddələrlə aparılır, onların siyahısı, istehsalın təşkili vo

texnologiyasının xüsusiyyətlərindən asılı olaraq işlənib hazırlanır. Kal-

10

kulyasi\;ı nı.uidələ' üz- ' '.əıclərin qruplaşdınlması məsrəflərin məhsul

ıstehsaım. ;cxn ojı proseslə əlaqəsini, istehsalın həcmi ilə əlaqəsini,

m.->rər :in əqş.tdəuyğunluğunu. məmulatın ayrı-ayrı növlərinin maya

ə.əyəruK) daxil edilməsi üsulunu əks etdirməlidir.

İstehsal xərclərinin cari uçotu və buraxılan məhsulların maya

dəyəri kalkulyasiyası məsrəf maddələri üzrə həyata keçirilir. Məsrəf

maddələrinin tərkibinə görə xərclər müxtəlif cinsli xərc elementindən

ibarət olmaqla, həm bir elementli və həm də kompleks olur.Xərclərin

kompleks maddələrinə, misal üçün, ümumistehsalat xərcləri,

ümumtəsəmıfat xərcləri və ia. aid edilir. Bu maddələrdən hər biri

xərclərin müxtəlif elementlərinin toplanmış məbləğindən ibarətdir.

İstehsal prosesində məsrəllərin iqtisadi məzmunundan, onların

məqsədli təyinatından asılı olaraq xərcələr əsas və əlavə olmaqla iki

yerə bölünür.

Əsas məsrəflər dedikdə, məhsul istehsalının texnoloji prosesləri ilə

bilavasitə əlaqədar olan xərclər, daha doğrusu, texnoloji prosesin onsuz

həyala keçirilməsi mümkün olmayan xərclər başa düşülür. Onlara

xammal və materialların, yanacağın, enerjinin və texnoloji məqsədlər

üçün suş ıın dəyəri, istehsalat fəhlələrinin əsas və əlavə əmək haqqı vo

sosial ehtiyaclara ayırmalar, istehsal prosesində bilavasitə iştirak edən

əsas vəsaitlərin amortizasiyası, avadanlıqların saxlanması və istismarı

üzrə xərclər, yeni növ məhsulların istehsalının mənimsənilməsi,

alətlərin, məqsədli təyinatlı qurğuların köhnəlməsinin ödənilməsi və

başqa .xərclər aiddir.

İstehsalın təşkili, idarəedilməsi və xidmətlə əlaqədar olan

məsrəflərə əlavə xərclər deyilir. Onların tərkibinə sosial ehtiyaclara

ayırmalarla birlikdə sexlərin və zavod idarəsinin inzibati-təsərrüfat

heyətinin əmək haqqı, binanın qızdınlmasından ötəri yanacaq və

işıqlandırmaq üçün enerji səıii. bina və təsərrüfat inventarlannm

amortizasiyası, onların cari təmiri üçün xərclər və i.a daxildir.Əlavə

xərclər, ayrı-ayrı sexlərin idarə edilməsi \ ə xidməti üzrə məsrəflərə və

ümumtəsərrüfat xərclərinə, yəni bıııövlükdə istehsalın idarə edilməsi və

təşkili ilə əlaqədar olaraq meydana çıxan məsrəflərə bölünür.

11

Məhsulun maya dəyərinə xərclərin aid edilməsi üsulundan asılı

olaraq, bütün xərclər müstəqim və qeyri-müstəqim olmaqla iki yerə

bölünür.

Müstəqim məsrəflər dedikdə, məmulatın müəyyən edilmiş bir

növünün istehsalı ilə əlaqədar olan xərclər başa düşülür. Bununla

əlaqədar olaraq, onlar ilk sənədlər əsasında istehsal edilən müvafiq

məhsulun maya dəyərinə müstəqim olaraq əlavə edilə bilərlər.

Bir neçə məmulatın hazırlanması və ya məmulatın müxtəlif

mərhələlərdə emalı ilə əlaqədar olan məsrəflər, qeyri-müstəqim xərclər

adlanır. Qeyri-müstəqim xərcələr, adətən, onların baş vermə yerləri üzrə

üçota alınır Sonra isə onlar məhsulların ayrı-ayrı növləri arasında hər

hansı şərti bazaya mütənasib olaraq bölüşdürülürlər. Qeyri-müstəqim

xərclərin bölüşdürülməsi metodları, əsas etibari ilə istehsalın təşkili və

texnologiyasının xüsusiyyətlərindən, habelə istehsal edilən məhsulların

xarakterindən asılıdır. Bu xərclərin bölüşdürülməsi metodlarının

seçilməsinə həmçinin sənaye sahəsində kalkulyasiya maddələri

nomenklaturasmm qurulması müəyyən təsir göstərir.

Məhsulun maya dəyərinə aid edilməsi üsuluna görə müstəqim

xərclərə, bir qayda olaraq, məsrəflərin bir elementli maddələri aiddir

(xammal və əsas materiallar, texnoloji məqsədlər üçün yanacaq,

istehsalat fəhlələrinin əmək haqqı və i.a.). Bütün bunların əksinə olaraq,

məhsulların maya dəyərinə aid edilmək üçün kompleks xərclərin şərti

bölüşdürülməsi tələb olunur.

İstehsalın həcminə olan münasibətinə görə müəssisənin xərcləri

dəyişən və şərti-daimi olmaqla iki yerə bölünür.

Dəyişən xərclərə, həcmi çox və ya az miqdarda istehsalın həcminin

dəyişməsindən düz mütənasib olaraq asılı olan məsrəflər, məhsul

istehsalına sərf edilən xammal və materiallar, istehsalat fəhlələrinin əsas

əmək haqqı və buna oxşar xərclər aid edilir. İstehsalın, başqa cür desək,

məhsul istehsalının texnoloji proseslərin dəyişilməsindən müstəqim

olaraq asılı olan bütün qalan əsas xərclər tapılır və ona görə onlar

dəyişən maddələr hesab olunurlar.

Şərti-dəyişən xərclər dedikdə, kəmiyyəti istehsalın həcminin

miqdarı ilə mütənasib olmayan məsrəflər başa düşülür. Bura bütün

üstəlik xərclər aid edilir.

12

Onu da bilmək lazımdır ki, dəyişən xərclərin heç də bütün növləri

istehsalın həcminin miqdarından tamamilə asılı deyildir. İstehsalın

həcmindən məsrəflərin bu və ya digər növünün asılılıq dərəcəsi istehsal

xərclərinin tənzimlənməsi və təhlil prosesində dəqiqləşdirilir.

Tənzimlənmə ilə əhatə olunmasından asılı olaraq xərclər,

tənzimlənən və tənzimlənməyən olmaqla iki yerə bölünür.

Tənzimlənən xərclərə, müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin öz

xarakterindən irəli gələn və istehsal xərcləri smetasında və texniki

sənaye maliyyə planında nəzərdə tutulan müəssisənin bütün məsrəfləri

aid edilir.

Tənzimlənməyən xərclər səmərəsiz xərclərdir. Onlar heç də üzvü

surətdə zəruri deyildir və müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin normal

şəraitindən irəli gəlmir.Bu məsrəflər müstəqim itkilər hesab olunur və

ona görə istehsal xərcləri smetasına və texniki-sənaye maliyyə planına

daxil edilmir.

Tənzimlənməyən xərclərə saxlanma zamanı xammalın,

materialların və məhsulların xarab olması ilə əlaqədar çalışmaması,

çıxdaşdan olan itkilər və digər səmərəsiz məsrəflər aid edilir.

Səmərəsiz məsrəflərin və itkilərin uçotu, onların nəzərə

çatdırılması və aradan qaldırılması üçün böyük əhəmiyyətə malikdir.

Əmələ gəlmə sferasına görə bütün xərclər istehsal və qeyri- istehsal

xərclərinə bölünür.

İstehsal xərclərinə məhsulun istehsalı ilə əlaqədar olan məsrəflər

aid edilir, onların da məbləği istehsalat maya dəyərini təşkil edir.

Qeyri-istehsal xərcləri dedikdə, əsasən istehsal edilən məhsulların

satışı ilə əlaqədar olan təsrəflər başa düşülür. Onların istehsal xərclərinə

birləşdirilməsi nəticəsində buraxılan məhsulların tam maya dəyəri alınır.

İstehsal xərclərinin hər bir növünün mahiyyətinin düzgün başa

düşülməsi, onların əsaslı olaraq tənzimlənməsi və uçotu, istehsal

xərclərinin durmadan aşağı salınmasına gündəlik nəzarətin təşkili üçün

vacib şərtdir.

İstehsal xərclərinə nəzarət etmək üçün müəssisədə məsrəf

normaları - həmin istehsal şəraitində - məhsul vahidinə sərf edilən

13

xammal və matcriallarır iş valiidinə sərf edilən əmək və əmək haqqının

və i.a. maksimum icazə verilən həcmi işlənib hazırlanır. Məsrəf

normaları onun aşağı olmasını həvəsləndirən olmalıdır. Əvvəlcə məsrəf

nonnaları miqdar şəklində müəyyən edilir, məmulata müəyyən növ

materialların sərf edilməsi kq-la. texnoloji əməliyyatların yerinə

yetirilməsinə iş vaxtının sərf edilməsi dəqiqə ilə və i.a., sonra xərclərin

miqdar göstəriciləri pul ölçülərinə çevrilir. Məhsul vahidinə məsrəf

normasını müəyyən etmək məqsədəuyğun deyilsə və ya çətindir sə,

onda xərclərin bəzi növləri üzrə müəyyən dövrə xərclərin smetası

işlənib hazırlanır. Misal üçün, ümumistehsalat xərclərinin smetası il və

ya rüb üçün tərtib edilir. Yeni növ məmulatın istehsalının hazırlığına və

mənimsənilməsinə məsrəflərin smetası istehsalın bu cür hazırlığı və

mənimsənilməsi üçün lazım olan bütün dövrə işlənib hazırlanır. Belə

smetalar kompleks xərclərin müvafiq növləri üçün təsdiq edilmiş

maddələrin nomenklaturası üzrə müəyyən olunur. Vəsaitələrin istifadə

edilməsinə nəzarət, smeta üzrə məsrəflərlə faktiki məsrəfləri müqayisə

etməklə həyata keçirilir.

§ 5. Məsrəfldrin elementlər və kcılkniyasiyiı maddələri üzrə

qrnpla^dınlması

İstehsal edilən məhsulun maya dəyəri müəssisədə onun istehsalına

və satışına çəkilən cari məsrəflərin pulla ifadəsidir.

Müəssisələrdə istehsala məsrəflərin uçotu və məhsulun maya

dəyərinin hesablanması haqqında Azərbaycan Respublikası Nazirlər

Kabinetinin «Məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə daxil edilən

xərclərin tərkibi haqqında Əsasnamənin təsdiq edilməsi barədə»

1996-cı il 16 avqust tarixli III saylı qərarı qüvvəyə minmişdir. Həmin

sənəd uçotun və kalkulyasiya etmənin vahid prinsiplərini şərh edir və

məsrəflərin uçotu və maya dəyərinə dair «Sahə təlimatları- nın»

hazırlanmasında sanballı metodik göstəriş kimi xidmət edir.

Müəssisədə istehsala çəkilən məsrəflər iqtisadi məzmununa görə

iki cür; iqtisadi elementlər üzrə və kalkulyasiya maddələri (xərc

maddələri) üzrə uçota alınır.

14

Xərc elementləri dedikdə, ilkin tərkib hissələrinə ayrılmayan oxşar

vəsaitin bütövlükdə müəssisənin ehtiyacına sərf edilməsi (məsələn,

materialın hazır məhsul istehsalına, ümumtəsərrüfat məqsədlərinə,

köməkçi istehsalata, çıxdaşın düzəldilməsinə və i.a. sərfi hamısı bir

yerdə) başa düşülür. İstehsala çəkilən bütün məsrəfləri aşağıdakı

elementlər üzrə qruplaşdırırlar: 1) material məsrəfləri; 2) eməyin

ödənilməsinə məsrəflər (tullantıları çıxmaqla); 3)sosial ehtiyaclara

ayırmalar; 4) əsas fondların amortizasiyası; 5) sair xərclər.

Sadalanan elementlər üzrə istehsala çəkilən xərclərin smetası və

onların icrası haqqında hesabat tərtib edirlər. Ona görə məsrəflərin

elementlər üzrə qruplaşması, istehsal məsrəfləri smetasının yerinə

yetirilməsinə nəzarət etmək üçün xidmət edir.

Məsrəf elemenlerinin uçotu 10 və 10-1 saylı jurnal-orderlərdə

aparılır, bu da müəssisəyə imkan verir ki, icmal cədvəlin-jurnalın

vasitəsilə iqtisadi elementlər üzrə istehsal məsrəfləri smetasının ay

ərzində (ilin əvvəlindən artan yekunla) yerinə yetirəlməsinə nəzarəti

həyata keçirsin.

Lakin müəssisənin istehsalat fəaliyyətinə rəhbərlik etmək üçün bu

və ya digər vəsaitin nəyə sərf edilməsini bilmək lazımdır. Məsələn:

yanacaq bir məsrəf elementi kimi müəssisədə texnoloji məqsəd üçün və

binanın qızdırılması üçün (təsərrüfat ehtiyaclarına) sərf edilə bilər.

Bu və ya digər vəsaitlərin nə üçün sərf edildiyinə, xərclərin kal-

kulyasiya maddələri üzrə məsrəf uçotu cavab verir.O, əmtəəlik

məhsulun və onun tərkibinə daxil olan məmulatların ayn-ayrı növlərinin

maya dəyəri üzrə tapşınqın yerinə yetirilməsi nəzarət etmək üçün

istifadə edilir.

Kalkulyasiya maddəsi dedikdə, məqsədli təyinatına görə müəssisə,

onun daxilində isə sexlər və digər struktur bömələri üzrə yalnız əmtəəlik

məhsulun istehsalına və satışına çəkilən həmcins ünsürdən (birünsürlü),

yaxud müxtəlif cinsli ünsürlərdən ibarət olan kompleks xərclər

düşünülür. Məsələn, birincisinə «istehsalat fəhlələrinin əsas əmək

haqqı», ikincisinə isə «maşın və avadanlıqm saxlanılması və istismarı

üzrə xərclər» kimi maddələr nümunə ola bilər.

15

Maya dəyərinin tənzimlənməsi və uçotu üzrə «Əsasnamə» də

ı>lohsal xərclərinin kalkulyasiya maddələrinin aşağıdakı nümunə\ ı

nomenklaturası müəyyən edilmişdir: 1) Xammal və materiallar; 2) Ueri

qaytarılan tullantılar (çıxılır); 3) Satın alınmış məmulatlar, ya-

rnnfabrikatlar və kənar müəssisə və təşkilatların istehsal xarakterli

xidmətləri; 4) Texnoloji məqsədlər üçün yanacaq və enerji; 5) İstehsalat

fəhlələrinin əmək haqqı; 6) Sosial ehtiyaclara ayırmalar; 7) İstehsalın

hazırlanmasına və mənimsənilməsinə çəkilən xərclər; 8)

Ümumistehsalat xərcləri; 9) Ümumtəsərrulat xərcləri; 10) Çıxdaşdan

olan itkilər; 1 1) Sair istehsal xərcləri; 12) Kommersiya xərcləri.

Məsrəflərin kalkulyasiya məddələri uzrə uçotu 10 sa\lı jurnal

orderdə hər bir sənaye sahəsində özünün «Sahə təlimatında» qəbul

edilmiş xərc maddələri nomenklaturasma uyğun aparılır. Məhsulun

müxtəlif növləri üzrə maya dəyəri hesablanan zaman məhz bu «Sa- hə»

nomenklaturasından istifadə olunur.

Sənaye müəssisəsində məhsul istehsalına çəkilən məsrəflərin

uçotu maya dəyərinin kalkulyasiyası bir-birilə qarşılıqlı surətdə sıx

əlaqədardır. Birinci, iki uçoı mərhələsi kalkulyasiya olunma mərhələsi

ilə tamamlanır. O biri tərəfdən üçot elə aparılır ki, kalkulya- siyanm

tərtib edilməsi üçün mühasibat uçotu məlumatlarından sistemli surətdə,

asanlıqla və əlavə uçot işi görmədən tam istifadə etmək mümkün olsun.

Digər tərəfdən kalkulyasiya elə tərtib edilir ki, onun məlumatlarına

əsasən material, əmək və pul ehtiyatlarından istifadə olunmasına nəzarət

qoyulur. Bu məqsədlə faktiki məsrəflərin nəzərdə tutulandan

kənarlaşmaları aşkara çıxarılır, nöqsanların aradan qaldırılması uçun

lazımi tədbirlər hazırlanır və həyata keçirilir. İkincisi məsrəflərin uçotrı

və kalkulyasiya etmə zamanı eyni metoloji prinsiplərə istinad edilir.

Həmin prinsiplar arasında məsrəflərin uçotunun və kalkulyasiya

etmənin obyektləri, kalkulyasiya vahidi xüsusi əhəmiyyətə malikdir.

Məsrəflərin uçotu və kalkulyasiya etmənin səviyyəsi xeyli

dərəcədə müəssisənin nomıativ təsərrüfatının təşkili vəziyyətindən

asılıdır.

İstehsal prosesinin tənzimlənməsi və ona nəzarət məhsul buraxılışı

və onun maya dəyərinin hesablanması və i.a. məqsədlər üçün '

16

optimal şəraiti müəyyən edən bütün tapşırıqların, normaların,

normativlərin, smetaların və s. məcmuuna normativ təsərrüfat deyilir.

Müəssisənin normativ təsərrüfatının tərkibində məhsulun maya

dəyərinə uyğun olaraq, material ehtiyatları və əmək məsrəfləri normaları

mühüm yer tutur. Tərtib olunan normalar mütərəqqidir, yəni texnikanın,

texnologiyanın istehsal və əmək təşkilinin müasir səviyyəsinə uyğun

gəlir, eyni zamanda, məsrəf nonnaları dinamikdir, yəni elmi-texniki

tərəqqi şəraitində dəyişməz qalmır, müntəzəm surətdə gözdən

keçirilməklə, bir qayda olaraq, aşağı salınır. Bu baxımdan, normalardakı

dəyişikliklərin və normalardan kənarlaşmanın operativ uçotu böyük

əhəmiyyətə malikdir.

Müəssisədə normaların dəyişməsinin operativ uçotu adətən baş

texnoloq şöbəsinin nonuativ bürosu tərəfindən aparılır. Bunun üçün

ilkin sənəd sayılan «cari nonualarm dəyişilməsi haqqında bildiriş» təıtib

olunur. Onda lazımi məlumatlar əks etdirilir və texniki sənədlərdə və

normativ kalkulyasiyalarmda müvafiq düzəliş edilməsi üçün əlaqədar

sex və şöbələrə göndərilir. Normativ bürosu toplanmış bildirişlərə

əsasən qabaqca cari normaların ay (rüb) ərzində dəyişilməsinin icmal

cədvəlini, sonra isə hesabat ilində cari normaların mühüm xərc

maddələri üzrə dəyişilməsindən qənaətin üçotu- nun icmal cədvəlini

tərtib edir.

§ 6. istehsalat mərsdflərində müstəqim material

xərclərinin uçotu

Müəssisənin mühasibatında istehsal xərcləri hesablannda uçota

alınan əsas məsrəflərin tərkibində materiallar, komplektləşdirici

məmulatlar və yarımfabrikatlar böyük xüsusi çəki təşkil edirlər. Ona

görə müəyyən edilmiş nomalarla müqayisədə onlara qənaət edilməsi və

ya artıq sərf edilməsi məhsulların maya dəyərinə əhəmiyyətli təsir edir.

İstehsalata materialların və yarımfabrikatlann sərf edilməsi,

xərclərin təyinatı, yəni sexin, məmulat və ya sifarişin adı (şilfi)

göstərilən ilkin sənədlər (xidmət kartları, material tələbnamələri və b.)

əsasında müəyyən edilir. Bu, sərf.edilraiş materialların dəyərini,

17

bir qayda olaraq, istehsalın uçotunun müvafiq obyektinə aid edilməsinə

imkan verir.

Müəssisənin anbarındakı materialların istehsalata buraxılması sex

anbarı vasitəsi ilə həyata keçirilir. Müəssisədə materiallar hazırlanan

məmulatın hər bir növünə buraxılır. Müəssisənin anbarından istehsalata

buraxılan, lakin ayın axırına kimi emal edilməyən materiallar, müvafiq

istehsalat hesablarından silinib yenidən materiallar hesabına yazılır. Bu,

bitməmiş istehsalatın qalığının qədərini və məhsulun maya dəyərinin

düzgün hesablanması üçün lazımdır. /

Hər ay müəssisənin sexləri hər bir nomenklatura nömrəsi üzrə

istehsalatda materialların sərf edilməsi haqqında hesabat-cədvəlləri

tərtib edirlər. Bunun üçün materialların sexdə ayın əvvəlinə və axırına

qalığını nəzərə almaqla onlann daxil olması, geri qaytarılması və sərf

edilməsi haqqında məlumatlardan istifadə edilir.

Bu hesabat cədvəllərdə ayrı-ayn məmulatlara faktiki məsrəflər

nonna ilə və normalardan kənarlaşmalar üzrə məsrəflərə bölünməklə

göstərilir. Elə buradaca materiallann artıq sərf edilməsinin və ya

qənaətin səbəbi aydınlaşdırılır və çatışmamazlıqların aradan

qaldırılması üzrə qəbul edilmiş ölçülər göstərilir.

Sərf edilmiş materiallann, istehsal xərclərinin sintetik və analitik

uçotunun müvafiq hesablarına silinməsi üçün mühasibatda hər ay ilkin

sənədlər və sexlərin hesabat-cədvəlləri əsasında materiallann

bölüşdürülməsi cədvəlləri tərtib edilir. Onlarda məsrəf hesablannın

şifrləri, uçot qiyməti ilə sərf edilmiş materialların dəyəri, faktiki tədarük

maya dəyərinin plandan kənarlaşmasının (qənaət və ya artıq xərc)

həcmi və ya nəqliyyat-tədarükat xərclərinin məbləği göstərilir. Bu plan

maya dəyərindən kənarlaşma və ya nəqliyyat- tədarükat xəcləri

məhsulların ayrı-ayrı növlərinə, qruplarına uçot qiyməti ilə sərf edilmiş

materialların dəyərinə mütənasib olaraq bölüşdürülür. Bununla da

istehsalata və başqa məqsədlərə sərf edilən materiallar, son nəticədə

faktiki tədarük maya dəyəri ilə əks etdirilir.

İstehsalatda materiallann faktiki sərf edilməsini müəyyən etmək

üçün normadan kənarlaşmanın sənədlə rəsmiləşdirilməsi tətbiq edilir,

bu zaman norma üzrə məsrəfə adəti üzrə sənəd tərtib edilir.

18

materiallann məsrəf normasından kənarlaşmasına və ya onların

başqaları ilə əvəz olunmasına ayrıca xəbərdarlıq sənədi, yəni, di- aqonal

üzrə qırmızı xətt çəkilmiş tələbnamə tərtib edilir. Bu sənəd müəssisənin

direktoru tərəfindən imzalanır və bununla bərabər gələcəkdə artıq xərcə

yol verilməməsi üçün tədbirlər qəbul edilir.

Müəssisədə istehsal olunan məmulatların ayn-ayn növlərinə

materialların, komplektləşdirici məmulatların və yarımfabrikatlann

müstəqim olaraq aid edilməsi həmişə mümkün deyildir. Müxtəlif

növlərdə məhsul istehsalı üçün material istifadə edildiyinə görə,

ınəhsullann ayrı-ayrı növlərinə onların faktiki məsrəfi, məmulatlann

ayrı-ayrı növləri arasında faktiki buraxılmış məhsullara normativ üzrə

çəkilmiş xərclərə mütənasib olaraq bölüşdürülür.

İstehsalat hesablarından mədaxil edilən geri qaytanlan tullantılann

dəyəri qədər xammal və əsas materiallara çəkilən xərc azaldılır. Ona

görə geri qaytanlan tullantıların öz vaxtında toplanması və yenidən emal

edilməsi, məhsul buraxılışının artı- nlmasında və onun maya dəyərinin

aşağı salınmasında mühüm ehtiyat hesab olunur. Əsas istehsalat

sexlərində istehlak edilən və ya tam dəyərli material kimi kənara satılan

tullantılar həmin ilk materialların preyskurant qiyməti ilə

qiymətləndirilir. Əgər tullantılar əsas istehsalatda tələb olunmursa və

köməkçi istehsalatın ehtiyaclanna və ya geniş istehlak əşyalarının

hazırlanmasına tətbiq edilirsə, onlar ilk

materialın aşağı salınmış qiyməti ilə

qiymətləndirilir. Qalan hallarda tullantılar kənara onların istifadəsinin

mümkün olan qiymətləri ilə satılır.

Müəssisədə köməkçi materialların sərf edilməsinin uçotu əsas

materiallann uçotuna oxşar apanlır. Lakin köməkçi materiallann

texnoloji məqsədlərə sərf edilməsi, əsas materiallara nisbətən çox \'axt

məmulat növləri arasında qeyri-müstəqim yolla bölüşdürülür.

Hesabat kalkulyasiyası tərtib edilən zaman texnoloji məqsədlər

üçün sərf edilən köməkçi materialların dəyərini məmulat növləri

arasında tarif smetasına mütənasib olaraq bölüşdürmək tətbiq edilir.

Məmulatlar üzrə tarif smetası, köməkçi materialların qiyməti və məsrəf

norması əsasında müəyyən edilir. Materiallann məsrəf normalan və plan

maya dəyəri dəyişilən zaman tarif smetasına müəssisədə yenidən baxılır.

Avadanlıqların, inventarların və başqa

19

əsas vasitələrin cari təmiri və saxlanması üçün istifadə edilən köməkçi

materiallar, avadanlıqların saxlanması və istismarı üzrə xərclərin,

ümumistehsalal və ya ümumtəsəmifat xərclərinin müvafiq maddələrinə

silinir.

Texnoloji yanacağın sərf edilməsinin uçotu, bir qayda olaraq, onun

istehlak edildiyi yerlər, yəni peçlər, aqreqatlar və i.a. üzrə aparılır.

Məhsulun maya dəyərinə sərf edilmiş yanacaq, köməkçi mate- rial-ların

bölüşdürülməsinə oxşar yolla müstəqim və ya qeyri- müstəqim olaraq

daxil edilir. Bu zaman, hesabat məlumatlarını planla müqayisə etmək

məqsədi ilə bütün növdən sərf edilən yanacaq istilik törətmə

qabiliyyətinə görə 1 kq-mı 7000 kal. olan şərti yanacağa çevrilir.

Müəssisədə texnoloji yanacaq və bütün növdən olan enerji

avadanlıqların saxlanması və istismarı üzrə xərclərin tərkibində uçota

alınır və kalkulyasiyanın müstəqil maddəsinə ayrılmır.

İstehsalata sərf edilən həm öz istehsalının və həm də kənardan

alınan enerjinin bütün növlərinin ümumi miqdarı hesablayıcılann

göstəricilərinə əsasən müəyyən edilir. İstehsal xərclərinin uçotu və

məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiya obyektləri üzrə sərf edilmiş

enerjinin bölüşdürülməsi istehsalatın ölçü cihazlan ilə təmin

olunmasından asılı olaraq müstəqim və ya qeyri-müstəqim yolla həyata

keçirilir. Ayrı-ayrı işçi yerlərində ölçü cihazları olan zaman, bir qayda

olaraq, texnoloji ehtiyaclara sərf edilmiş elektrik və digər növ enerjinin

məhsulun maya dəyərinə müstəqim olaraq aid edilməsi mümkün olur.

Bu, eyni zamanda enerjinin səmərəli istifadə edilməsinə nəzarət etmək

üçün vacibdir. Həm texnoloji və həm də mü- həiTİk enerjisini

aparatların iş saatlarının miqdarına mütənasib olaraq, hər bir iş yerində

istehsal edilən məhsulun növləri üzrə isə - köməkçi materialların sərf

edilməsinin hesablanmasına oxşar olaraq, faktiki buraxılan məhsula sərf

edilmiş enerjinin nonnativinə mütənasib olaraq bölüşdürülür.

Sərf edilmiş enerji aşağıdakı mühasibat köçürməsi ilə əks etdirilir:

a) öz istehsalının enerjisinin dəyərinə:

DT 25-1 "Ümumislehsalat xərcləri" hesabının 1-ci "Maşın və

avadanlıqların saxlanması və istismarı üzrə xərclər" subhesabı

20

KT 23 "Köməkçi istehsalat" hesabı b)

kənardan alınmış enerjinin dəyərinə:

DT 25-1 "Ümumistehsalat xərcləri" hesabının 1-ci "Maşın və

avadanlıqların saxlanması və istismarı üzrə xərclər" subhesabı

KT 60 «Malgöndərənlər və podratçılarla hesablaşmalar» hesabı

Kalkulyasiya obyektləri və xərc maddələri üzrə materialların sərf

edilməsini qruplaşdırmaq üçün ay ərzində sərf edilmiş materialların

bölüşdürülməsindən ötəri hazırlıq cədvəli tərtib edilir.

Materialların bölüşdürülməsi cədvəllərinə əsasən 25

"Ümumistehsalat xərcləri" hesabının məsrəf uçotu üzrə 12 saylı

cədvəldə və 26 «Ümumtəsərrüfat xərcləri» hesabının uçotu üzrə 15 saylı

cədvəldə qeydlər həyata keçirilir, 12 saylı cədvəldə bundan başqa əsas

istehsalatın (20 saylı) ehtiyacına və çıxdaşın düzəldilməsinə (28 saylı)

materiallar sərfi əks etdirilir.

İstehsalata sərf edilən materiallara nəzarətin məqsədi istehsalatda

maddi qiymətlilərin itkisinin qarşısını almaqdan və onların daha

səmərəli istifadə edilməsini təmin etməkdən ibarətdir. Materialların sərf

edilməsinə qabaqcadan nəzarət edilməsi foiTnası, limitləşdirmə

sisteminin tətbiq edilməsindən ibarətdir. Limitləşdimıə zamanı

istehsalat proqrammasmın ölçüsü ilə materialların buraxılışı

məhdudlaşdırılır. - ,

^ 7. Əməyin ödənilməsinə və ipçilərin sosial təminatına çəkilən

müstəqim xərclərin uçota

Bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar olaraq əmək haqoımn

müəyyən edilməsi, verilməsi qaydalannda bir sıra dəyişikliklər

edilmişdir. Hər şeydən əvvəl, müəssisələr əmək haqqı fondunu sərbəst

surətdə müəyyənləşdirirlər. Əgər müəssisələrin kifayət qədər vəsaitləri

vardırsa, onlar əmək haqqını da artıra bilərlər.

Bununla əlaqədar olaraq, son dövrlərdə istehsal xərclərinin

tərkibində əmək haqqına çəkilən xərclər də artır. Məhsulun maya

dəyərinin aşağı salınmasında əmək haqqı xərclərinin nisbətən

azaldılması (məhsul vahidinə düşən əmək haqqı məbləğləri nəzərdə

tum- lur) mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu işdə əmək haqqı xərclərinin

uçotunun düzgün təşkili də mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

21

Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 1996-cı il 16

avqust tarixli 111 saylı qərarı ilə qəbul edilmiş Əsasnamə ayrı-ayrı

məmulatın maya dəyərinə müstəqim xərc şəklində daxil edilən əmək

haqqının payını olduqca genişləndirmişdir.

Əsasnamədə nəzərdə tutulur ki, "İstehsalat fəhlələrinin əsas əmək

haqqı" maddəsində məhsulun müəyyən növünün istehsalı prosesində

bilavasitə məşğul olan həm istehsalatda çalışan fəhlələrin və həm də

mühəndis-texniki işçilərin əmək haqqı tənzimlənir və uçota alınır. Bura

işəmuzd normalarla və rassenkalarla işlərin ödənilməsi, əməyin

vaxtamuzd ödənilməsi, işəmuzd mükafath sistemlər üzrə əməyin əlavə

ödənilməsi, istehsalın normal şəraitdən kənarlaşmalarla (avadanlıqların,

materialların, alətlərin müvafiq olmaması və texnoloji prosesdən digər

kənarlaşmalar) əlaqədar olaraq əsas işəmuzd rassenkalara əlavələr,

rayon əmsalları üzrə əlavə ödəmələr və b. daxildir.

İstehsalat uçotunda cari uçotun, xüsusilə məhsul istehsalı və əmək

haqqı üzrə əməliyyatların sənədləşdirilməsi səmərəli təşkil olunmalıdır.

İlkin sənədlərin səmərəli qurulması və məhsul istehsalı və əmək haqqı

uçotunun düzgün təşkil olunması onunla əlaqədardır ki, mahiyyətcə

sənədlərlə, işçilər və müəssisə arasında olan qarşılıqlı pul münasibətləri

rəsmiləşdirilir. Ona görə sənədlərin məzmunu fəhlələrə və qulluqçulara

aydın olmalıdır.

Məhsul istehsalı və əmək haqqının uçotu üzrə ilkin sənədləri, digər

əməliyyatların uçotuna nisbətən, demək olar ki, müəssisənin bütün

xidmətləri - emək və əmək haqqı, plan-iqtisad, texniki-nəza- rət,

kadrlar, istehsalat-dispetçer, mühasibat və b. şöbələr , istifadə edirlər.

Ona görə ilkin sənəd formalarını və sənəd dövriyyəsini işləyib

hazırlayan zaman bu xidmətlərin işində təkrara yol verməmək lazımdır,

operativ-texniki, mühasibat və statistik uçot üçün göstəricilərin

vahidliyini təmin etmək və ilkin sənədlərin mexaniki üsulla tərtib

olunması və işlənməsinin bütün imkanlarından istifadə etmək lazımdır.

Hazırda müəssisələrdə məhsul istehsalının uçotu naryadlar,

məhsul istehsalı haqqında cədvəllər, raportlar, marşrut vərəqələri, əlavə

ödəmə vərəqəsi və bəzi digər sənədlər əsasında həyata keçirilir. Bu

sənədlər məzmununa, fonnasma, təsir müddətinə və i.a. görə

22

olduqca müxtəlifdir. Lakin onlarda çoxlu ümumilik vardır: sənədlərdə

bir qayda olaraq, fəhlələrin məhsul istehsalı və əmək haqqı haqqında

məlumatlar əks olunur. Bu məlumatlara aşağıdakılar: iş vaxtı (ay, gün,

növbə), iş yeri (sex, sahə, avadanlığın növü və b.), iş tapşırığı

(əməliyyatın nömrəsi, məhsulun hissəsi, buraxılmış xammal və

materiallann miqdarı, əməyin ödənilən növləri və b.), məhsul istehsalı

və əmək məsrəflərinin nonnativləri (işlərin dərəcələri, vaxt normalan,

məhsul istehsalı və ya xidmət normaları, normalaşdırılmış tapşırıqlar,

rassenkalar və b.), tapşırığın, işin icraçılan (tabel nömrəsi \ ə fəhlənin

soyadı, dərəcə, kateqoriya, peşə və b.), tapşırığın, işin faktiki icrası

(məhsulun yararlı hissəsi, yararlı məhsul, çıxdaş məhsul, texniki nəzarət

xidməti, ustalar və digər şəxslər tərəfindən işlərin qəbul edilməsi,

materialların qalıqları və i.a), yerinə yetirilmiş işlərə görə hesablanmış

əmək haqqının məbləği (yararlı məhsula görə, çıxdaş məhsula görə və

i.a.) aiddir.

Göstərilən rekvizitlər, işlərin fərdi və ya briqada ilə yerinə

yetirilməsindən asılı olmayaraq məhsul istehsalı və əmək haqqının uçotu

üzrə ilkin sənədlərin çoxuna xasdır. Sonuncu halda (yəni, briqada

halında) sənədlərə əlavə olaraq briqadirlərin və briqada üzvlərinin tabel

növrələri və soyadları, hesablaşma əmsalları və b. daxil edilir.

Müəssisələrdə məhsul istehsalı ilə məşğul olan fəhlələrə

hesablanmış əmək haqqı, kalkulyasiya obyektləri üzrə ilkin sənədlər

əsasında müstəqim əlamətlərinə görə bölüşdürülür. Vaxta muzdçu

istehsalat fəhlələrinin vaxtamuzd əmək haqqı istehsal edilən məhsulun

maya dəyərinə ya müstəqim əlamətlərinə görə və ya işəmuzd əmək

haqqının nomrativ xərclərinə mütənasib olaraq bölüşdürmək yolu ilə

daxil edilir. Müəssisələrdə gecə vaxtı işləməyə görə, müəyyən edilmiş

mükafatlandırma sistemləri üzrə əmək haqqı fondundan verilən

mükafatlar, iş vaxtından sonra işləməyə görə, əsas 'şdən azad olmayan

briqadirlərə briqadaya etdiyi rəhbərliyə görə və digər müxtəlif əlavə

ödəmələr kalkulyasiya obyektləri üzrə işəmuzdçu fəhlələrin müstəqim

əmək haqqına mütənasib olaraq bölüşdürülür.

Əsas əmək haqqının bilavasitə bölüşdümlə bilməyən hissəsinin

ayrı-ayrı növləri maya dəyərinə hər məhsul vahidi üçün vaxtaşırı

hesablanmış smeta stavkalanna mütənasib olaraq daxil edilir. Bölüş

23

dürmənin bu və yaxud digər üsulunun daha dəqiq tətbiq edilə bilməsi

"Sahə təlimatında" nəzərdə tutulur.

Əlavə əmək haqqı ayrı-ayrı məhsul növlərinin arasında dolayı

yolla - istehsal fəhlələrinin əsas əmək haqqına mütənasib olaraq

bölüşdürülür və kalkulyasiya olunan obyektlərdə adətən eyni adlı xərc

maddəsi üzrə əks etdirilir.

Sosial ehtiyaclara ayırmalar müxtəlif məhsul növlərinin payına

düşən əmək haqqı xərclərinin yekunundan, müəyyən olunmuş ayırma

tariflərinə müvafiq olaraq hesablanır və həmin məhsul növlərinin maya

dəyəri kalkulyasiyalarında ayrı-aynhqda göstərilir.

Əsas və əlavə əmək haqqı məbləğlərindən müəyyən edilmiş

normalarla istehsalat fəhlələrinin sosial ehtiyaclanna ayırmalar 20

«Əsas istehsalat)! hesabının debetinə aid edilir. Yəni, Dt 20 «Əsas

istehsalat)), Kt 69 «Sosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar))

hesabı olur.

Ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat heyətinin əmək haqqı üzrə

sosial ehtiyaclara ayırmalar müvafiq olaraq 25 və 26 saylı hesablara aid

edilir. Yəni,

DT 25 "Ümumistehsalat xərcləri" hesabı

DT 26 «Ümumtəsərrüfat xərcləri)) hesabı

KT 69 «Sosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar)) hesabı olur.

İstehsalat fəhlələrinin məzuniyyətinə görə əmək haqqı üzrə sosial

ehtiyaclara ayınualar 89 saylı hesaba aid edilir. Yəni,

DT 89 "Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatlar" hesabı

KT 69 «Sosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar)) hesabı olur.

Sosial ehtiyaclara ayırmaların məbləği, əsas və əlavə əmək haqqı

məbləğlərini, ayırmaların müəyyən edilmiş faizinə vurub və 100- ə

bölməklə müəyyən edilir. Ayırmalann məbləğləri 12, 13 və 15 saylı

cədvəllərə yazılır.

Bu qayda ilə müəssisənin planında müəyyən edilmiş mükafat

faizlə, istehsalat fəhlələrinin əmək haqqından sexlər çərçivəsində

fəhlələrin məzuniyyətlərinin ödənilməsinə ehtiyat məbləğləri

hesablanır.

24

Xərclərin istiqaməti üzrə (kalkulyasiya obyektləri və xərc

maddələri) istehsalat fəhlələrinin və sair inzibati heyətin əmək

haqqlarını qruplaşdırmaq üçün əmək haqqının bölüşdürähnəsinin

hazırlıq cədvəli (1 saylı formada) tərtib edilir. Bu sənədlərin

məlumatları əsasında istehsalat uçotunun 12, 13 və 15 saylı

cədvəllərində və 10 və 10/1 saylı jurnal-orderlərdə qeydlər edilir. Bu

zaman 20, 23, 25, 26, 28, 29, 31, 89 və b. hesablar debetləşir və 70

«Əməyin ödənilməsi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmaları) hesabı

kreditləşir.

§ 8. Üstəlik istehsal xərclərinin uçotu

İstehsal olunan məhsulların maya dəyərinin tərkibində maşın və

avadanlıqların saxlanılması və istismarına çəkilən xərclər mühüm yer

tutur. Buna görə də maşın və avadanlıqların saxlanılması və istismarına

çəkilən xərclərin uçotunun səmərəli təşkili və həmin xərclərin düzgün

bölüşdürülməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Müəssisələrin texniki cəhətdən təmin olunmasının yüksəlməsi,

yeni və daha mürəkkəb maşın və mexanizmlərin tətbiqi, onların

fasiləsiz işinin təmin edilməsini, saz vəziyyətdə saxlanılmasını tələb

edir ki, bu da həmin işlərlə əlaqədar olan xərcləri artmr və istehsal

olunan məhsulların maya dəyərini yüksəldir.

Maşın və avadanlıqların saxlanılması və istismarı üzrə xərclər

məlum olduğu kimi əsas xərclərə daxildir. Lakin həmin xərclər eyni

zamanda kompleks xərclərə aid edilir. Çünki həmin xərclərin tərkibi

müxtəlif xərc elementlərindən ibarətdir.

Maşın və avadanlıqların saxlanması və istismarı üzrə xərclərin

müəssisələrdə tətbiq olunan nomenklamrası aşağıdakı kimidir:

1. Avadanlıqların və nəqliyyat vasitələrinin amortizasiyası.

2. Avadanlıqların istismarı (cari təmirə sərf olunan vəsaitlərdən

başqa).

3. Avadanlıqların və nəqliyyat vasitələrinin təmirinə edilən

ayırmalar.

4. Müəssisə daxilində yüklərin yerdəyişməsi.

5. Azqiymətli və tez köhnələn alətlərin və ləvazimatların

köhnəlməsi.

25

6. Sair xərclər (avadanlıqların saxlanılması və istisman üzrə digər

xərclər).

Avadanlıqların və nəqliyyat vasitələrinin amortizasiyası ilə

əlaqədar olan xərc maddəsinə müəssisədə olan maşın və avadanlıqlara

norma üzrə hesablanan amortizasiya ayırmaları aid edilir.

Avadanlıqların istisman (cari təmir xərclərindən başqa) ilə

əlaqədar olan xərc maddəsinə istehsal avadanlıqlanna xidmət edən

fəhlələrin (elektrik çilingərləri, yağlayıcılar, təmirçi çilingərlər və s.)

əsas və əlavə əmək haqqı, sosial ehtiyaclara ayırmalar, avadanlıqların

işləməsi üçün sərf olunan elektrik enerjisi, yağlayıcı materialların və s.

köməkçi materialların dəyəri, avadanlıqlara xidmət edən və onu işçi

vəziyyətində saxlamaq üçün göstərilən xidmətlərin dəyəri və s.

daxildir.

Avadanlıqların və nəqliyyat vasitələrinin təmiri ilə əlaqədar olan

xərc maddəsinə avadanlıqların və nəqliyyat vasitələrinin, qiymətli

alətlərin təmiri üzrə sərf olunan ehtiyat hissələrinin və başqa

materiallann dəyəri, təmir zamanı işləyən fəhlələrə verilən əmək haqqı

və sosial ehtiyaclara ayırmalar, avadanlıq və nəqliyyat vasitələrinin

təmiri üzrə köməkçi istehsalatın göstərdiyi xidmətlərin dəyəri və s. aid

edilir.

Müəssisə daxili yüklərin yerlərinin dəyişdirilməsi ilə əlaqədar

olan xərclər. Bu xərc maddəsinə aşağıdakılar aid edilir:

a) materialların, yanmfabrikatlarm, məmulatlann yerdəyişməsi və

özünün, həm də kənardan cəlb edilmiş jdik avtomaşınlarının, av-

tokranların, elektrokarlann, qaldırıcı kranlann saxlanması və istismarı

ilə əlaqədar olan xərclər;

b) sexdaxili nəqliyyatın istismarı prosesində istifadə edilən yağ-

layıcı və sürtgü maddələrinin, yanacağın və ehtiyat hissələrinin dəyəri;

v) yüklərin sexlərə daşınması, materiallann, alətlərin, detallann iş

yerlərinə boşaldılması və iş gününün sonunda onlann dəzgahlar- dan və

digər iş yerlərindən yığılması (toplanması) ilə məşğul olan qaldırıcı

kranların, avtomobil və elektrokarlann sürücülərinin əmək haqqı və

sosial ehtiyaclara ayırmalar.

Azqiymətli və tez köhnələn alət və qurğuların köhnəlməsi ilə

əlaqədar olan xərclər. Bu maddəyə azqiymətli və tez xarab olan əş-

26

yalann köhnəlməsi üzrə xərclər və dəyəri 100000 manata qədər olan

əşyaların alınması üzrə xərclər aid edilir.

Sair xərclər maddəsində avadanlığın və nəqliyyat vasitələrinin

saxlanması və istismarı üzrə olan və əvvəlki xərc maddələrində öz

əksini tapmayan xərclər öz əksini tapır.

Maşın və avadanlıqların saxlanması və istismarı üzrə xərclərin

analitik uçotu 12 saylı cədvəldə aparılır, cədvəl ilkin uçot sənədlərinin

məlumatlanna əsasən tərtib olunur. Material, əşyalar, əmək haqqı və s.

üzrə məsrəflər edildikdə 25 "Ümumistehsalat xərcləri" hesabının debeti

üzrə yazılışlar edilir və müvafiq məsrəf hesabları ki'edit- ləşir. Ayın

sonunda bu hesab üzrə (25 saylı hesab üzrə) dövriyj'Ə cəmləşdirilir və

20 «Əsas istehsalat» hesabına silinir. Əgər çıxdaş olan məhsullar varsa,

həmin məbləğdən 28 "İstehsalatda olan çıxdaş məhsul" hesabına da

silinir.

Maşın və avadanlıqlann saxlanılması və istismarı üzrə xərclərin

uçotu 25 saylı hesabın 1-ci "Maşın və avadanlıqların saxlanılması və

istismarı üzrə xərclər" subhesabında aparılır. Bu hesab öz təyinatına və

quruluşuna görə toplayıcı-bölüşdürücü hesabdır. Bu hesab istehsal

prosesində baş verən əməliyyatlarla əlaqədar olaraq müxtəlif hesablarla

müxabirləşir.

Qeyd olunduğu kimi, maşın və avadanlıqların saxlanılması və

istismarı üzrə xərclər əsas xərclərə aid olsalar da onlar qeyri-müstə- qim

qaydada bölüşdürülərək məhsulların maya dəyərinə daxil olunur.

Müəssisədə maşın və avadanlıqların saxlanılması və istismarı üzrə

xərclər ayrı-ayn məhsul növlərinin maya dəyərinə istehsalat fəhlələrinin

əmək haqqına mütənasib olaraq daxil edilir. Bu metodla maşın və

avadanlıqların saxlanılması və istismarı üzrə xərclər ayrı- ayn məhsul

növləri arasında aşağıdakı qaydada bölüşdürülür.

Ay ərzində bütün məhsul növləri üzrə istehsalat fəhlələrinin əsas

və əlavə əmək haqqının faktiki məbləğinin tərkibində ay üzrə maşın və

avadanlıqların saxlanılması və istismarı üzrə xərclərin faktiki

məbləğinin xüsusi çəkisi hesablanır. Belə ki, hər bir konkret məhsul

növü üzrə ay ərzində hesablanmış əmək haqqının bölüşdürmə faizi

həcmində həmin məhsula avadanlıqların saxlanması və istismarı üzrə

xərclər aid edilir.

27

Maşın və avadanlıqların saxlanması və istismarı üzrə xərclərin

istehsalat fəhlələrinin əmək haqqına mütənasib olaraq bölüşdürülməsi

nəticə etibarı ilə bütün sənaye sahələrində düzgün metod deyildir.

Çünki bu metodla bölüşdürmə nəticəsində ayn-ayrı məhsulların maya

dəyərinə daxil edilən maşın və avadanlıqların saxlanılması və istismarı

üzrə xərclər faktiki olaraq həmin məhsul növünə düşən xərc

məbləğindən az və ya çox məbləğdə daxil edilir. Bu da nəticə etibarı ilə

məhsulların maya dəyərinin təhrif olunmasına səbəb olur. Bazar

iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar olaraq bu xərclərin bölüşdürülməsini

təkmilləşdinnək, daha mütərəqqi metodlar tətbiq etmək müəssisə

qarşısında duran əsas vəzifələrdən biridir.

Müəssisənin ümumistehsalat xərcləri dedikdə, sexlərin idarə

edilməsinə, təşkilinə və onlara xidmət edilməsinə çəkilən xərclər başa

düşülür. Müəssisədə sex qumluşlu idarəetmə üsulu olan zaman,

ümumistehsalat xərclərinə ayrı-ayrılıqda hər bir sexin idarə edilməsi və

ona təsərrüfat xidməti göstərilməsi ilə əlaqədar olan xərclər aid edilir.

Müəssisənin ümumistehsalat xərclərinə sex heyətinin saxlanmasına

çəkilən xərclər, sexdə istifadə olunan binalar, qurğular və alətlərin

saxlanması, cari təmiri və amortizasiyası xərcləri, sex xarakterli əmək

mühafizəsi xərcləri, azqiymətli və tez köhnələn təsərrüfat

inventarlarının dəyərinin ödənilməsi və başqa xərclər aid edilir. Faktiki

ümumistehsalat xərclərinin tərkibinə sexdə boş dayanmadan olan

itkiləri, maddi qiymətlilərin və texnoloji alətlərin xarab olmasından

olan itkiləri və habelə digər qeyri-istehsal xərclərini və itkilərini aid

edirlər.

Müəssisənin ümumistehsalat xərclərinin hər bir sex üzrə smetası

tərtib olunur. Sexlərin smetaları məsrəflərin elementləri çərçivəsində

xərclərin bəzi növləri üzrə, digər xərclər üzrə isə kompleks maddələr

şəklində işlənib hazırlanır. Kompleks maddə özündə eyni təyinatlı olan

bir neçə məsrəf elemetlərini birləşdirir. Misal üçün, "cari təmir"

maddəsi təmir fəhlələrinin əmək haqqından, təmir sexinin əsas

fondlarının amortizasiyasından, təmir üçün sərf edilən materialların

dəyərindən və b. ibarətdir.

Anbarlarda maddi qiymətlilər saxlanan zaman əmələ gələn itkilər,

ümumistehsalat xərclərinə və beləliklə də xammal, material, məhsul və

digər növ maddi qiymətlilərin saxlanma yerində inventa-

28

rizasiya zamanı müvafiq olaraq artığı çıxmaqla, məhsulun faktiki maya

dəyərinə daxil edilir.

Müəssisədə uçotun jurnal-order formasının 12 saylı cədvəlində

olan sex xərcləri maddələrinin məzmunu aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Sex heyətinin saxlanması - mühəndis-texniki işçilərin, qulluq-

çulann və kiçik xidmətedici heyətin əsas və əlavə əmək haqqı və sosial

ehtiyaclara ayınnalar. Bu maddə də həmçinin maddi istehlak fondundan

sex heyətinə ödənilən mükafatın məbləği üzrə sosial sığorta

hesablamaları da aid edilir. Burada sexin dispetçer rabitəsinin

saxlanması üzrə xərclər və sexin idarə edilməsi üzrə digər xərclər əks

olunur.

2. Sair sex heyətinin saxlanması - sexin idarə heyətinə aid olmayan

mühəndis-texniki və digər işçilərin sosial ehtiyaclara ayırmalar ilə

birlikdə əsas və əlavə əmək haqqı.

3. Sexin binasının, qurğularının və inventarlarının amortizasiyası.

Sexin əsas vəsaitlərinin tərkibində olan binaların, qurğuların və

inventarların (avadanlığın saxlanması və istismarı üzrə xərclərə daxil

edilən amortizasiyadan başqa) amortizasiya məbləği.

4. Sexin binasının, qurğularının və inventarlarının saxlanması -

binaların qızdırılması, işıqlandırılması, su ilə təmin olunması,

kanalizasiyası və binaların təmiz saxlanması üçün material, yanacaq,

buxar, su, elektrik enerjisi, qaz sərfi, həmçinin nəqliyyat vasitələrinin

saxlanması üzrə: sürtkü materialları, rəngləmə, hissələrin dəyişilməsi və

i.a. xərclər. Müxtəlif təsərrüfat işlərində qızdınna, işıqlandırma,

binalann təmizlənməsi, döşəmənin təmizlənməsi, şüşələrin salınması,

tüstü çıxarlarının və tavanın təmizlənməsi, zibilin daşınması ilə i.a.

məşğul olan köməkçi fəhlələrin əsas əmək haqqı və sosial ehtiyaclara

ayırmalar. Sexin binasının, qurğusunun saxlanması ilə əlaqədar olaraq

başqa sexlərin və kənar təşkilatların xidmətləri.

5. Sexin binasının, qurğularının və inventarlarının cari təmiri -

sexlərin binalarının, istilik peçlərinin tüstü çıxarlarının, istilik boru

kəmərlərinin, işıqlandınna xətlərinin və armaturlarının, su təchizatının,

kanalizasiyasının və digər təsərrüfat məişət qurğularının, habelə sexlərə

təhkim edilmiş releli yolların, səkilərin və hasarların cari təmiri üçün

material sərfi. Binaların, qurğuların və inventarların cari

29

təmiri ilə məşğul olan fəhlələrin əsas əmək haqqı, həmçinin kənar

sexlərin xidmətləri.

6. Yoxlama, sınaq və tədqiqat, səmərələşdirmə, ixtiraçılıq - burada

yoxlamaların, tədqiqatların, sınaqların və səmərələşdirici təkliflərin

həyata keçirilməsi üçün çəkilən material məsrəfləri və fəhlələrin sosial

ehtiyaclanna ayırmaları ilə birlikdə əmək haqqı, öz sexlərinin və kənar

təşkilatların iş və xidmətlərinin dəyəri və sair pul xərcləri; ixtiraçılıq,

texniki təkmilləşdirmə və səmərələşdirici təkliflərlə əlaqədar olaraq

ekspertlərin, məsləhətlərin, müəllif təlti- fatlannın ödənilməsi uçota

alınır.

7. Əməyin mühafizəsi üzrə xərclər - siqnal qurğulan, mühafizə

qurğulan üzrə xərclər, ventilyatorlar üzrə xərclər, işçilərə əvəzsiz olaraq

verilmiş xüsusi geyimlər, xüsusi ayaqqabılar və eynəklərin dəyəri,

həmçinin isti sexlərin və zərərli sexlərin işçilərinə verilmiş südün, yağın

və digər neytrallaşdırıcı maddələrin dəyəri; ümumi istifadə yerlərinin

dezinfeksiyası; xüsusi geyim və xüsusi ayaqqabıların təmiri və

yuyulması xərcləri və b.

8. Azqiymətli və tez köhnələn inventarların köhnəlməsi - azqiy-

mətli və tez köhnələn əşyaların və təsərrüfat inventarlarının

köhnəlməsinin bərpası. Bu əşyaların təmirinə və bərpasına sərf edilən

sexin fəhlələrinin əmək haqqı və materiallar və digər sexlərin

xidmətləri.

9. Sair xərclər - qüvvədə olan qanunvericilikdə nəzərdə tutulan

istehsalat fəhlələrinə əlavə ödəmələr, işdən sonra və gecə vaxtı işləməyə

görə; briqadaya rəhbərlik etməyə görə, əsas işdən ayrılmayan, işəmuzd

fəhlələrdən olan briqadirlərə orta əmək haqqına qədər; müvəqqəti əmək

qabiliyyətini itirdikdə faktiki əmək haqqına qədər. Dövlət və ictimai

vəzifələri yerinə yetirməyə və hərbi xidmət toplanışına getməyə görə

sərf edilmiş iş vaxtının ödənilməsinə.

10. Sexlərin günahı üzündən boşdayanmalardan itkilər - sexlərin

günahı üzündən boş dayanmalara görə fəhlələrə hesablanmış əsas və

əlavə əmək haqqı və sosial ehtiyaclara ayırmalar, habelə boşdayanma

zamanı az ixtisaslaşdırılmış işlərdə istifadə edilən fəhlələrə hesablanmış

əlavə ödəmələr; sexin günahı üzündən boş dayanma vaxtı sərf edilmiş

xammalın, materialların, yanacağın və enercinin dəyəri.

30

11. Sex anbarlarında saxlanan zaman maddi qiymətlilərin xarab

olmasından olan itkilər - istifadəsi mümkün olan zaman onların

məbləğini çıxmaqla, sexlərin anbarlarında maddi qiymətlilərin

(materialların, yanmfabrikatlann və detalların) xarab olması.

12. Konstruksiyalan köhnəlmiş detalların, qovşaqların və texnoloji

alətlərin tam istifadə edilməsindən olan itkilər - hazırlanan mə-

mulatlann modernləşdirilməsi ilə əlaqədar olaraq, müstəqim təyinatı

üzrə istifadə edilə bilinməyən konstruksiyası köhnəlmiş detalların,

qovşaqların və texnoloji alətlərin tam istifadə edilməməsindən olan

itkilər.

13. Artıqlan çıxmaqla maddi qiymətlilərin və bitməmiş istehsalatın

çatışmaması - günahkar şəxslərə aid edilənlərdən başqa bitməmiş

istehsalatın çatışmaması və artıqlığı (sex anbarlannda və işçi

yerlərində).

14. Sexin sair qeyri-istehsal xərcləri - əvvəlki maddələrdə nəzərdə

tutulmayan sair qeyri-istehsal xərcləri.

Müəssisədə sex xərclərinin sintetik uçotu 25 "Ümumistehsalat

xərcləri" adlı aktiv, toplayıcı-bölüşdürücü hesabın eyni adlı 2-ci sub-

hesabmda aparılır. Ümumistehsalat xərclərinin sexlər və nomenkla- tura

maddələri üzrə aparılan analitik uçotu üçün 12 saylı cədvəl ayrılmışdır.

Müəssisədə ümumistehsalat xərclərinin smetasının istifadə

edilməsinə nəzarət və istehsalata xidmət və idarəetmə üzrə xərclər

haqqında hesabat tərtib etmək üçün, ay ərzində və ilin əvvəlindən həm

smeta üzrə və həm də faktiki olaraq bütün sexlər üzrə ümumistehsalat

xərclərinin yekunu 12 saylı cədvəldə əks etdirilir. Smetada nəzərdə

tutulan xərcləri faktiki ilə müqayisə edərək sexlər üzrə və bütövlükdə

zavod üzrə xərclərin hər bir maddəsinə görə qənaət və ya artıq xərc

olduğunu müəyyən etmək çətin deyildir.

Ay ərzində bütün xərclər 25 "Ümumistehsalat xərcləri" hesabının

debetinə toplanır. Həmin xərclərə müəssisənin mühasibatında aşağıdakı

kimi mühasibat köçürməsi tərtib edilir:

DT-25 "Ümumistehsalat xərcləri"

KT-70 "Əməyin ödənilməsi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar, 02

"Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi", 23 "Köməkçi istehsalat", 10

31

«Materiallar», 13 "Azqiymətli və tez köhnələn əşyaların köhnəlməsi"

və sair hesablar.

Müəssisənin ümumistehsalat xərcləri ayın axınnda təyinatından

asılı olaraq istehsal xərclərini uçota alan müvafiq mühasibat hesablarına

silinir. Mühasibatlıqda ümumistehsalat xərclərinin həmin silinən

məbləğinə aşağıdakı kimi mühasibat köçürməsi tərtib edilir:

DT 20 «Əsas istehsalat» hesabı DT 23

"Köməkçi istehsalat" hesabı DT 28

"İstehsalatda olan çıxdaşlar" hesabı KT 25

"Ümumistehsalat xərcləri" hesabı

İstehsal məsrəflərinin uçotu və məhsulun maya dəyərinin kal-

kulyasiyası bir-birilə sıxı surətdə əlaqədardır. Bu, ondan irəli gəlir ki,

istehsal edilmiş məhsulun maya dəyəri məsrəflərin uçot məlumatlarına

əsasən hesablanır. Digər tərəfdən, uçot aparılan zaman kalkulyasiyanın

tələbləri nəzərə alınır. Başqa sözlə, uçot və məhsulun maya dəyərinin

kalkulyasiyası istehsal prosesinin texnoloji və təşkili xüsusiyyətlərinə

müvafiq olaraq aparılır.

§ 9. Umumtəs3rrüfat xarchri, onların tarkihi və uçotu

Ümumtəsərrüfat xərcləri müəssisənin idarəsinin, habelə istehsalın,

ümumiyyətlə, müəssisəyə xidmət edən təsərrüfat vahidlərinin

(anbarların, laboratoriyaların və s.) saxlanması ilə əlaqədar olan

məsrəflərdən ibarətdir.

Müəssisədə ümumtəsəiTÜfat xərclərinin xüsusi çəkisi məhsulun

maya dəyərinin müəyyən hissəsini təşkil edir. Lakin, iş təkcə bu

xərclərin xüsusi çəkisinə deyil, idarə aparatının saxlanmasına aid

xərclərin həmin xərclərin tərkibində olması da burada az əhəmiyyət

daşımır. Dövlət inzibati aparatın işinin sadələşdirilməsində,

yaxşılaşdırılmasında və ucuzlaşdırılmasında, işçilərdən makroiqtisadiy-

yatda daha səmərəli istifadə edilməsi üçün artıq işçi qüvvəsinin inzibati

aparatdan azad olunmasında maraqlıdır. Buradan da ümumtəsərrüfat

xərclərinin düzgün uçota alınmasının və bu xərclərin smetasına və

müəssisə heyətinin sayına riayət olunması üzərində nəzarətin

əhəmiyyəti aydındır. Uçot və nəzarət hər cür israfçılığın aşkara çı-

32

xarılınasma və bütün xərclərin hər vasitə ilə aşağı salınmasına kömək

etməlidir.

Ümumtəsərrüfat xərcləri əsas istehsalın maya dəyərinə və kənara

və ya xüsusi əsaslı tikinti, əsaslı təmir və müəssisənin qeyri-səna- ye

təsərrüfatlan üçün yerinə yetirilən köməkçi istehsalın iş və xidmətlərinin

maya dəyərinə daxil edilir.

Müəssisədaxili sifarişlərin maya dəyərinə, habelə çıxdaş edilmiş

məhsullann maya dəyərinə ümumtəsərrüfat xərcləri daxil edilmir.

Bitməmiş istehsalatın maya dəyərinə ümumtəsərrüfat xərcləri, hazır

məhsulun maya dəyərinə daxil edilən qaydada birləşdirilir.

Ümumtəsənlıfat xərclərinin nümunəvi nomenklaturasmın

maddələri 4 bölmədən ibarətdir: müəssisənin idarə edilməsi xərcləri,

ümumtəsərrüfat xərcləri, yığımlar və ayırmalar, qeyri-istehsal xərcləri,

bu xərclərin nümunəvi siyahısına aşağıdakı maddələr daxildir:

A, Müəssisənin idarəedilməsi xərcləri

1. İdarə aparatının əmək haqqı.

2. İdarə işçilərinin (yanğın, hərbiləşdirilmiş və mühafizə

işçilərindən başqa) ezamiyyə və yerdəyişmə xərcləri.

3. Yanğın, hərbiləşdirilmiş və mühafizə gözətçilərinin saxlanması.

4. İdarəetmənin sair xərcləri.

5. Yuxan təşkilatın saxlanmasına ayırmalar (smeta və ya maliyyə

planı ilə təsdiq edilmiş ölçüdə)

B. Ümumtəsərrüfat xərcləri

6. Sair ümumtəsərrüfat heyətinin saxlanması

7. Əsas vəsaitlərin amortizasiyası

8. Ümumtəsərrüfat təyinatlı binaların, qurğuların və inventarların

saxlanması və cari təmiri (ümumtəsərrüfat heyətlərinin, yollarının və

anbarlannın, tibb məntəqələrinin, III dərəcəli ictimai iaşə

müəssisələrinin və b.).

9. Sınaq, təcrübə, tədqiqatların aparılması, ümumtəsərrüfat labo-

ratonyalannm saxlanması, ümumtəsərrüfat xarakterli ixtiraçılığa və

texniki təkmilləşdirməyə çəkilən xərclər (dövlət büdcəsindən ma-

liyyələşdirilməyənlər).

10. Əməyin mühafizəsi üzrə xərclər.

3.1

11. Kadro hazırlığına xərclər.

12. İşçi qüvvəsinin mütəşəkkil qaydada toplanması üzrə xərclər.

13. Sair ümumtəsərrüfat xərcləri.

V. Yığımlar və ayırmalar.

14. Vergilər, yığımlar və sair məcburi ayırmalar və xərclər.

Q. Qeyri-istehsal ümumtəsərrüfat xərcləri.

15. Xarici səbəblər üzündən boşdayanmadan olan itkilər (mal-

göndərənlər tərəfindən ödənilən məbləğləri çıxmaqla).

16. Müəssisənin anbarlarında saxlanan zaman materialların və

məhsulların xarab olmasından olan itkilər (maddi-məsul şəxslərdən

tutmaq mümkün olmayan hallarda).

17. Müəssisənin anbarlarında materiallann və məhsulların çatış-

maması (artıqları çıxmaqla).

18. Sair qeyri-istehsalat xərcləri.

19. Ümumtəsərrüfat xərclərinin maddələri nomenklaturasına,

tərkibinə, iqtisadi məzmununa, funksional təyinatına və istehsal

prosesinə, vasitələrinə və əmək əşyalanna olan münasibətinə görə

müxtəlif xərclər daxil olan bir sıra maddələr daxildir.

Ümumtəsərrüfat xərclərinin çoxu kompleksdir, iqtisadi

məzmununa görə cürbəcür xərclərdən ibarətdir ki, bu da bu və ya digər

maddəyə aid ediləsi xərclərin normalaşdırılmasmı, tənzimləşdiril-

məsini vo iqtisadi təhlilini çətinləşdirir.

Ümumu>^ərrüfat xərcləri hesabına idarə aparatının saxlanması

məsrənəriıım tərkibinə təkcə ümumi xarakterli inzibati-idarə xərcləri

deyil, həm də sexlərdən və digər istehsalat və qeyri-istehsalat

bölmələrinin idarə aparatının saxlanmasına çəkilən xərclər də daxildir.

Ümumtəsərrüfat xərclərinin analitik uçotu ona aid xərclərin no-

menklatura maddələri üzrə 15 saylı cədvəldə həyata keçirilir.

Ümumtəsərrüfat xərclərinin analitik uçotunun qüvvədə olan qaydası,

təsərriifat hesabının həyata keçirilməsi şəraitində operativ nəzarətin və

onların həcminin nizama salınması üzrə tələblərə cavab vermir,

müəyyən edilmiş hesabatın tərtib olunmasını və onun təhlilini

çətinləşdirir. Analitik uçot, uçotun juraal-order formasının müxtəlif

registrləri üzrə aparılır. 15 saylı "Ümumtəsərrüfat xərcləri, gələcək

dövrün xərcləri, gələcək ödəmələrə ehtiyatlar və qeyri-istehsalat

34

xərcləri" cədvəlində idarə aparatı işçilərinin əsas və əlavə əmək haqqı,

sosial ehtiyaclara ayımalar, onların ezamiyyət xərcləri; müəssisə

idarəsinin dəftərxana, tipoqrafıya, poçta-teleqraf və digər oxşar xərcləri,

telefon stansiyasının, kommutatorların, hesablama mərkəzlərinin

saxlanması xərcləri, minik nəqliyyatının saxlanması; yanğın,

hərbiləşdirilmiş və gözətçi mühafizəçilərinin saxlanmasına xərclər öz

əksini tapır. Bundan başqa qeyri-inzibati idarə heyətinin bütün növdən

ezamiyyət xərcləri analitik uçotda əks olunur. 7 saylı jurnal-orderdə

«Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar» smeta üzrə xərclər əks olunmur,

ona görə o əsas etibarı ilə vəzifəli şəxslərə təhtəlhesab məbləğlərin

verilməsinə və onların ödənilməsinə nəzarətin uçotu üçün istifadə

olunur, deməli, ezamiyyət xərclərinin uçotu və nəzarət üçün istifadə

olunmur.

Müəssisədə ümum təsərrüfat xərclərinin sintetik uçotu 26

«Ümumtəsərrüfat xərcləri» adlı aktiv, toplayıcı-bölüşdürücü hesabda

apanhr.

Hesabat ayı qurtaran kimi ümumtəsərrüfat xərcləri məhsulun maya

dəyərinə daxil edilməklə əsas istehsalat hesabına keçirilir.

Ümumtəsərrüfat xərclərinin müəyyən hissəsi köməkçi istehsalatın

kənara yerinə yetirilən iş və xidmətlər hissəsinə, əsaslı tikintiyə, əsaslı

təmirə və özünün xidmət təsərrüfatlarına və habelə xarici səbəblər

üzündən baş verən boşdayanmalardan əmələ gələn itkilərə aid edilir.

Ümumtəsərrüfat xərclərinə tərtib edilmiş smetaya əsasən və onun

maddələrinə müvafiq olaraq nəzarət edilir. Bunun üçün 15 saylı cədvəl

"İlin əvvəlindən yekunu", "Smeta üzrə", "Ay ərzində" və "İlin

əvvəlindən" sütunları ilə təchiz edilmişdir.

§ ]0. Üstəlik xərdarin höli'njdiiritlinəsi üsulları

Məhsulun maya dəyərini düzgün hesablamaq üçün, avadanlığın işi

ilə əlaqədar olan xərclər və digər kompleks xərclərin məhsulların

ayrı-ayrı növləri arasındakı bölüşdürülməsində əsaslandırılmış üsul-

lann tətbiq edilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır. Təcrübədə bu xərclər

istehsalat fəhlələrinin əsas əmək haqqına (mütərəqqi-müka- fatlı

sistemlər üzrə əlavə ödəməsiz); istehsalat fəhlələrinin norma-

laşdmlmış və ya faktiki iş vaxtına, ayrı-ayn məhsul növlərinin

istehsalında faktiki işlənmiş dəzgah-maşın-saatlara, faktiki buraxılmış

əmtəəlik məhsula əmsal-maşın-saatlar əsasında hesablanmış,

avadanlığın saxlanması və istisman üzrə xərclərin normativ (smeta)

məbləğinə mütənasib olaraq bölüşdürülür. Bu xərclərin

bölüşdürülməsinin digər üsulları da məlumdur.

Daha sadə və geniş yayılmış üsul istehsalat fəhlələrinin əsas əmək

haqqına mütənasib olaraq bölüşdürülməsi üsuludur (mütərəq-

qi-mükafatlı əlavə ödəməsiz). Lakin bu zaman çox halda məhsulun

maya dəyəri təhrif olunur ki, bu da müxtəlif məmulatların istehsal

proseslərinin mexanikləşmə dərəcələrinin fərqli olması ilə əlaqədardır.

Misal üçün, bu cür çatışmamazlıqlar, istehsalat fəhlələrinin nor-

malaşdırılmış və ya faktiki iş vaxtlarına mütənasib olaraq

bölüşdürülməsi üsulunda da mövcuddur. Buna görə avadanlığın

saxlanması və istismarı ilə əlaqədar olan xərcləri, məmulatlann maya

dəyərinə onların hazırlandığı şəraitdən, istifadə edilən avadanlığın

mürəkkəbliyindən, avadanlığın bir saat işləməsi üçün istismar

məsrəflərinin həcmindən asılı olaraq aid etmək lazımdır. Bu tələblərə

əmsal-ma- şm-saatlar əsasında hesablanmış, avadanlığın saxlanması və

istismarı üzrə xərclərin noiTnativ (smeta) məbləğlərinə mütənasib

olaraq bölüşdürülməsi üsulu cavab verir. Həmin üsulun mahiyyəti

aşağıdakılardan ibarətdir:

Avadanlığın saxlanması və istismarı üzrə xərclərin plan məbləğini

müəyyən etmək üçün məmulat və ya sifarişə bir sıra ardıcıl hesablama

aparmaq lazımdır. Hər şeydən əvvəl, müəssisənin hər bir sexinin

avadanlıqları, avadanlığın bir saat işləməsi üçün çəkilən istismar

məsrəflərinin təxminən eyni həcmi əlamətinə görə bircinsli qruplarda

birləşdirilir. Sonra hesablaşma yolu ilə avadanlığın hər bir qrupu üçün,

avadanlığın bir saat işləməsindən ötəri lazım olan xərclərin normativ

həcmi tapılır. Avadanlıqların qruplarından biri, bir vahid kimi qəbul

edilir və ona nisbətən avadanlıqların qalan qrupları üçün əmsal

hesablanır. Əmsalların mövcud olması, əvvəlcədən hər bir qrupun

maşın-saatlarını əmsal-maşm-saatlara çevirməklə, avadanlığın

.müxtəlif qrupları üçün (məmulatlar çərçivəsində) vaxt məsrəflərini

toplamaq mümkündür. Bu əmsallar və habelə ava-

36

danlığm bir saat işləməsi üçün əldə edilən məsrəflərin normativ həcmi,

avadanlığın plan yükünün, enerjinin tarif stavkasını və i.a.

dəyişilməsindən asılı olaraq dövrü surətdə dəqiqləşdirilməlidir. Sonra

isə sexdə hazırlanan hər bir məmulat və ya komplekt detallar və

qovşaqlar üzrə, avadanhqlann müvafiq qruplarının maşın-saat işlərinin

lazımi miqdan hesablanır. Daha sonra avadanlığın hər bir qrup üçün

müəyyən edilmiş əmsallara müvafiq olaraq maşın-saatları,

əmsal-maşın-saatlan hesablanır. Bu məqsəd üçün həmin qrupun

maşın-saatlanmn miqdan, xərclərin əmsalına vurulur. Sex üzrə

avadanlığın saxlanılması və istismarı üzrə xərclərin smetasının ümumi

məbləğini, istehsalat planının yerinə yetirilməsi üçün lazım olan həmin

plan dövründəki əmsal-maşm-saatların ümumi miqdarlarına bölmək

yolu ilə əmsal-maşın-saatın plan maya dəyərinin müəyyən edilməsi

növbəti mərhələdir.

Sex tərəfindən hazırlanan bir məmulat və ya komplekt detala və

qovşaqlara çəkilən məsrəflərin smeta stavkası, bir əmsal-maşın-saa- tm

plan dəyərini, hər bir məmulat üzrə əmsal-maşm-saatların miqdarına

vurmaq yolu ilə tapılır.

Ay ərzində avadanlığın saxlanılması və istismarı üzrə xərclərin

faktiki məbləği, ayın axırına olan bitməmiş istehsalat qalığındakı həmin

xərclərin məbləğini nəzərə almaqla, faktiki buraxılmış məhsulların bir

məmulatına smeta stavkası ilə hesablanmış bu xərclərə mütənasib olaraq

bölüşdürülür.

Smeta stavkasını hesablayan zaman daha çox zəhmət tələb edən iş,

xərclərin əmsallarını sonra hesablamaq üçün lazım olan, avadanlıqların

qrupları üzrə bir maşın-smetaya çəkilən nonuativ xərclərin həcmini

müəyyən etməkdən ibarətdir. Bu vəziyyət, baxdığımız üsulun geniş

yayılmasının qarşısını alan ən başlıca səbəb kimi xidmət edir. Smeta

stavkasmın hesablanmasının çox zəhmət tələb etr'əsini, bir sıra eyni

cinsli müəssisələr üçün mərkəzləşmiş qaydada müəyyən edilən,

avadanlığın qmpları üzrə xərc əmsallarının köməkliyi ilə azaltmaq

mümkündür.

Avadanlığın saxlanılması və istismarı üzrə xərclərin smeta stav-

kalarmın hesablanmasının oxşar qaydası, həmçinin alət və təmir sexləri

tərəfindən yerinə yetirilən işləri də daxil etməklə, müxtəlif cinsli kiçik

sifarişlərə də nəzərdə tutulmuşdur. Bu cür sifarişlərə

37

smeta stavkalan, həmin sifarişlərə istehsalat fəhlələrinin əsas əmək

haqqı məbləğlərindən və ayrı-ayn mexanikləşdirilmiş və mexanik-

ləşdirilməmiş işlər üzrə avadanlıqların saxlanılmasına və istismarına

çəkilən xərclərin, əmək haqqının bir manatına olan normativ həcmindən

asılı olaraq müəyyən edilir.

Müəssisədə ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərclərinin çox

hissəsi son nəticə etibarı ilə müstəqim xərc maddələri kimi 20 «Əsas

istehsalat)) hesabında əks etdirilir. Həmin xərclərin ümumi

məbləğindən müəyyən hissəsi 25 "Ümumistehsalat xərcləri" və 26

«Ümumtəsərrüfat xərcləri)) hesablarının kreditindən 28 "İstehsalatda

olan çıxdaş" hesabının (buraya yalnız ümumistehsalat xərcləri aid

edilir) debetinə, 31 "Gələcək dövrlərin xərcləri" hesabının (yeni

istehsalın mənimsənilməsi üçün) debetinə və 80 «Mənfəət və zərərlər))

hesabının debetinə (ayrı-ayrı sexlərin və ümumiyyətlə müəssisənin

işində olan müvəqqəti fasilələrə düşən hissəsi) keçirilir. Bundan başqa,

23 «Köməkçi istehsalat)) və 29 «Xidmətedici istehsalatlar və

təsərrüfatlar)) hesablarının debetində uçota alman kənar üçün yerinə

yetirilmiş sifarişlərin maya dəyərinə daxil edilmiş məbləğlər 26

«Ümumtəsərrüfat xərcləri)) hesabından silinir.

Müəssisədə ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərclərinin bu

qaydada uçota alınması və bölüşdürülməsinə görə 20 «Əsas istehsalat))

hesabında bu xərclərin yalnız bir hissəsi, daha doğrusu, əsas hissəsi əks

etdirilir. Göstərilmiş xərclərin ümumi məbləği ilə 20 «Əsas istehsalat))

hesabında müstəqil olaraq göstərilmiş məbləğ arasındakı fərq isə,

qismən digər kompleks maddələrin (çıxdaşdan və boş dayanmadan olan

itkilər) və gələcək hesabat dövrünün xərcləri (mənimsəməyə aid

bölüşdürülməmiş xərclər) tərkibində əks etdirilir.

Müəssisədə istehsal olunan məhsulun maya dəyərinin uçotu üçün

qeyri-müstəqim məsrəflərin bölüşdürülməsi qaydası haqqındakı məsələ

böyük əhəmiyyət daşıyır.

Son məhsula görə məsrəflərin bölüşdürülməsi sistemində iki

mərhələ nəzərdə tutulur. Xərclərin birinci bölüşdünnə mərhələsində

köməkçi sexlər tərəfindən müəssisənin öz əsas sexləri üçün yerinə

yetirilmiş işlərin maya dəyərini hesablamaq, çıxdaş və boşdayanmadan

olan itkilərin qədərini müəyyən etmək, habelə istehsalat

38

maya dəyəri elementlərinin tərkibində müstəqil əks etdirilən ümu-

mistehsalat, ümumtəsəndifat və digər kompleks xərclərin ümumi

məbləğini müəyyən etmək nəzərdə tutulur. Burada ümumistehsalat və

ümumtəsərrüfat xərclərinin bir hissəsini təmir və əsaslı tikinti üzrə

işlərin və xidmətlərin maya dəyəri üzərinə, mənimsəmə xərclərinə və s.

keçirilməsi, qarşılıqlı xidmət, habelə əsas sexlərə xidmət göstərilməsi

üzrə köməkçi sexlər tərəfindən aparılan işlərə aid edilmiş məsrəflərin

qədərinin hesablanması və s. nəzərdə tutulur.

Məhsula çəkilən məsrətlərin bölüşdürülməsinin ikinci

mərhələsində 20 «Əsas istehsalat» hesabına yazılmış kompleks

məsrəfləri (ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərcləri, çıxdaşdan olan

itkilər, mənimsəmə ilə əlaqədar olan xərclər və s.) bir tərəfdən, hazır

məhsul və bitməmiş istehsalat arasında, digər tərəfdən, ayrı-ayrı

məmulat növləri arasında bölüşdürmək nəzərdə tutulur.

İstər bütün satlıq məhsulun, istərsə də buraxılan müxtəlif növlü

məmulatın hər vahidinin maya dəyərini düzgün müəyyən etmək üçün

məsrəfləri bölüşdünnə sisteminin mühüm iqtisadi əhəmiyyəti vardır.

Qeyri-müstəqim xərclər konkret məmulatların istehsalına nə qədər

dəqiq keçirilərsə, onların maya dəyəri bir o qədər real olar, rentabellik

bir o qədər düzgün aydınlaşdınlıb planlaşdırılmış olar, habelə məhsulun

ayn-ayrı növləri üçün buraxılış qiymətləri dəqiq müəyyənləşdirilə bilər.

İstehsalın idarə edilməsi və ona xidmət xərcləri çox zaman şərti

bölüşdürmə yolu ilə müvafiq məmulatın maya dəyərinə daxil edilir.

Hazırda qüvvədə olan təcrübə bu və ya digər qeyri-müstəqim

xərclərin istehsalat fəhlələrinin əmək haqqına (mütərəqqi mükafatlı

əlavə ödəmələrsiz); emal məsrəflərinə, avadanlığın işinin maşın- saat

miqdarına, eyni növlü avadanlıq qruplarının maşın-saat əmsalı əsasında

hesablanmış smeta stavkalarına, sex maya dəyərinə, adam- saat

miqdarına, hasil edilən məhsulun, yaxud emaldan keçirilən xammalın

miqdarına və şairəyə mütənasib olaraq bölüşdürülməsini nəzərdə tutur.

Müəssisədə ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərcləri

avadanlığın saxlanması və istismarı ilə əlaqədar olan xərclərlə

.^9

birlikdə, istehsalat fəhlələrinin əmək haqqına (mütərəqqi mükafatlı

əlavə ödəməsiz) mütənasib olaraq bölüşdürülür.

§H. Yeni istehsalın mənimsənilməsinə çəkilən

xərclərin uçotu

Məhsulun maya dəyəri tərkibinə bilavasitə məhsulun cari istehsalı

ilə əlaqədar olan, onun texnologiyası və təşkili ilə əlaqədar olan xərclər

deyil, həm də istehsalın hazırlanmasına və mənimsənilməsinə çəkilən

xərclər də daxil edilir.

«İstehsalm hazırlanmasına və mənimsənilməsinə çəkilən xərclər»

maddəsinə daxil edilən xərclərə aşağıdakılar aiddir;

1. Yeni müəssisələrin, istehsalların, sexlərin və aqreqatlann

(buraxılış xərcləri) mənimsənilməsi xərcləri.

2. Yeni növ məhsulların və istehsalın yeni texnoloji proseslərinin

hazırlanması və mənimsənilməsi xərcləri.

3. Hazırlıq işləri xərcləri.

4. Məhsul buraxılışının başlanğıcına qədər baş verən istehsalın

hazırlanmasına çəkilən sair birdəfəlik xərclər.

Yeni növ məhsulların istehsalının hazırlanmasına və

mənimsənilməsinə çəkilən buraxılış xərcləri əvvəlcə 31 «Gələcək

dövrlərin xərcləri» hesabında uçota alınır və sonra yeni istehsalların,

yeni növ məhsulların müəyyən edilmiş mənimsəmə müddətlərindən (2

ildən artıq olmamaqla) asılı olaraq məhsulların maya dəyərinə aşağıdakı

kimi mühasibat köçürmələri ilə daxil edilir:

1. DT 31 «Gələcək dövrlərin xərcləri» hesabı

KT 10 «Materiallar» hesabı

KT 70 «Əməyin ödənilməsi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar»

hesabı və b.

2. DT20 «Əsas istehsalat» hesabı

KT 31 «Gələcək dövrlərin xərcləri» hesabı

Buraxılış xərclərinin və yeni məhsulların hazırlanması və

mənimsənilməsi xərclərinin məhsulların ayrı-ayrı növləri arasında

bölüşdürülməsi, bu dövrdə məhsul vahidinə çəkilən xərclərin ümumi

məbləğindən, ödənilməsi müddətindən və'məhsul buraxı

40

lışının plan həcmindən asılı olaraq müəyyən edilmiş ödəmə normaları

üzrə həyata keçirilir.

§ 12. Çıxdaşdan olan itkilərin uçotu

Sənaye məhsullarının maya dəyərini aşağı salmaq, təsərmfat-

sızhğı aradan qaldınnaq, boşdayanmaları ixtisara salmaq və istehsal

edilən məmulatlann keyfiyyətini yüksəltmək üçün səbəblərini və

günahkarlarını aşkara çıxarmaqla bütün istehsalat itkilərini səliqə ilə

uçota almaq lazımdır. İstehsalat çıxdaşları və boşdayanmalar məhsulun

maya dəyərini yüksəldir və onun keyfiyyətini aşağı salır. Buna görə belə

istehsaldan kənar xərclərlə qəti mübarizə aparmaq lazımdır. Çıxdaşdan

və boşdayamadan əmələ gələn itkilərin uçotunu elə qurmaq lazımdır ki,

hər bir çaxdaş və ya boşdayanmanı təhlil etmək, onların səbəblərini və

günahkarları aşkara çıxarmaq mümkün olsun. Bu məqsədlə, bəzi

istehsalat itkiləri və hər şeydən əvvəl çıxdaşdan olan itkilər, bir sıra

sahələrdə isə boşdayanmadan olan itkilər maya dəyəri

kalkulyasiyalarmda müstəqil maddəyə ayrılır.

Müəyyən edilmiş tələbata cavab verməyən və öz təyinatı üzrə

istifadə edilmək üçün yaramayan, ya da düzəltmək üçün əlavə olaraq

yenidən işlənmək tələb edən məmulat və ya işlər istehsalat çıxdaşı hesab

olunur.

Çıxdaşların aşağıdakı əlamətlərinə görə təsnifləşdirilməsi qəbul

edilmişdir:

1) Aşkara çıxarılmış qüsurların xarakterinə görə;

a) düzəldilə bilən çıxdaşlar;

b) büzəldilə bilməyən çıxdaşlar

2) Baş verdiyi yerinə görə:

a) daxili, yəni məhsul malalan təşkilatlara (müəssisələrə

göndərilənə qədər aşkara çıxarılan çıxdaşlar;

b) xarici, yəni məmulatın yığılması, quraşdırılması və ya istismarı

prosesində sifarişçidə və ya alıcıda aşkara çıxarılan çıxdaşlar.

3) Çıxdaşın baş venuəsi səbəblərinə və günahkarlara görə.

Bu cür təsnifata uyğun olaraq məhsul çıxdaşının uçotu qurulur.

41

Düzəldilə bilən çıxdaşlara, əlavə məsrəflər edildikdən sonra, öz

təyinatı üzrə istifadə edilməsi mümkün olan çıxdaş edilmiş məmulat və

ya işlər aid edilir.

Düzəldilə bilməyən çıxdaşlara, texniki cəhətdən düzəldilməsi

mümkün olmayan və ya iqtisadi cəhətdən düzəldilməsi məqsədəuyğun

hesab edilməyən çıxdaş edilmiş məmulat və ya işlər aiddir.

Çıxdaşın uçotu üçün 28 «İstehsalatda olan çıxdaşlan> adlı hesab

nəzərdə tutulmuşdur. Bu hesab aktivdir, kalkulyasiya hesabıdır.

Düzəldilə bilən çıxdaş üzrə bu hesabın debetinə onun düzəldilməsi

ilə əlaqədar olan ümumistehsalat xərclərinin müvafiq hissəsini də daxil

etməklə bütün xərclər aid edilir. Bu halda 28 «İstehsalatda olan çıxdaş»

hesabının debeti çıxdaşın düzəldilməsinə sərf edilmiş materialların

maya dəyərinə görə 10 «Materiallar» hesabının krediti ilə, çıxdaşın

düzəldilməsinə hesablanmış əmək haqqına görə 70 «Əməyin

ödənilməsi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar)) hesabının krediti ilə, 69,

25 və b. hesabların kreditləri ilə müxabirləşir.

Düzəldilə bilməyən çıxdaş üzrə 28 «İstehsalatda olan çıxdaş))

hesabının debetinə 20 «Əsas istehsalat)) və ya 23 «Köməkçi istehsalat))

hesabından çıxdaş edilmiş məmulatın (kalkulyasiya maddələri üzrə

bölünməklə) istehsalat maya dəyəri silinir. Yararlı məhsulların maya

dəyərindən fərqli olaraq, qəti çıxdaş edilmiş məhsulların maya dəyərinə

ümumtəsərrüfat xərcləri, habelə yeni növ istehsalın mənisənilməsi

xərcləri, xüsusi alət və cihazların köhnəlməsinin ödənilməsi və başqa

xüsusi xərclər aid edilmir.

28 «İstehsalatda olan çıxdaş)) hesabının kreditində qəti çıxdaşdan

əldə edilən tullantıların və ya materialların dəyəri, çıxdaşın

günahkarlarının əmək haqqından tutulmalar, əgər çıxdaş

malgöndərənin günahı üzündən baş veribsə, çıxdaşdan olan itkinin 63

«İddialar üzrə hesablaşmalar)) hesabına silinməsi əks olunur. Bundan

sonra çıxdaşdan olan itkilərin qalan ödənilməmiş məbləği (28 saylı

hesabın debet qalığı) 20 «Əsas istehsalat)) hesabına silinir və

«Çıxdaşdan olan itkilər)) maddəsi üzrə müvafiq məmulatın maya

dəyərinə daxil edilir. Beləliklə, 28 «İstehsalatda olan çıxdaş» hesabı hər

ay bağlanır.

42

Çıxdaşın operativ uçotu texniki-nəzarət şöbəsinin işçiləri

tərəfindən aparılır. İstehsalatda olan çıxdaş, çıxdaşa aid bildirişlə və ya

aktla rəsmiləşdirilir, həmçinin istehsal haqqında sənədlərdə (növbə

raportlarında, marşrut vərəqələrində, naryadlarda və b.) qeyd edilir. Hər

bir qəti çıxdaşa, çıxdaş haqqında akt (və ya bildiriş) tərtib edilir. Onda

çıxdaş aşkar edilmiş detalın adı və əməliyyatlar, onun əmələ gəlməsinin

səbəbi və günahkar, istifadəsinin mümkün olan qiyməti ilə çıxdaş

edilmiş məhsulların dəyəri, müstəqim məsrəf maddələri üzrə

(materiallar və əmək haqqı) çıxdaş edilmiş məhsullar, habelə

günahkardan tutulası itkinin məbləği əks olunarsa, aktlardan imtina

etmək olar.

Düzəldilə bilən çıxdaşa akt yazılmır, eyni zamanda əgər onun

düzəldilməsi günahkar olmayan fəhləyə tapşırılmışsa, onda

normativdən artıq əmək haqqı məsrəfinə siqnal sənədi kimi xüsusi

naryad yazılır. Günahkar-fəhlə tərəfindən çıxdaşın düzəldilməsi,

sənədlə rəsmiləşdirilmədən həyata keçirilir.

Texniki nəzarət şöbəsi tərəfindən, həmçinin alıcılardan

məhsulların keyfiyyəti üzrə daxil olmuş reklamasiyaların (malın pis

olması üzrə edilən tələb) operativ uçotu aparılır. Daxili və xarici

çıxdaşlann operativ uçotunun məlumatları üzrə, bu şöbə, gündəlik

səbəbləri təhlil edir və çıxdaşı aradan qaldırmaq üzrə tədbirlər müəyyən

edir.

Daxili qəti çıxdaşlann maya dəyəri bütün kalkulyasiya maddələri

üzrə faktiki istehsal xərcləri ilə müəyyən edilir (birinci əməliyyatdan

çıxdaş aşkar edilənə qədər). Bura yuxarıda deyildiyi kimi, istehsalın

hazırlanmasına və mənimsənilməsinə çəkilən xərclər, ümumtəsərrüfat

xərcləri, çıxdaşdan olan itkilər, məqsədli təyinatlı.alətlərin

köhnəlməsinin ödənilməsi və sair xüsusi xərclər, ancaq hazır

məhsulların maya dəyərinə aid edilən sair istehsal xərcləri daxil

edilmir. Çoxlu nomenklaturalı məmulat və yarımfabrikat istehsal edən

ayrı-ayrı sənaye sahələrində çıxdaş edilmiş məhsulların plan və ya

nonnativ maya dəyəri üzrə qiymətləndirməyə icazə verilir.

Xarici qəti çıxdaşların maya dəyərinə məmulatın faktiki istehsalat

maya dəyəri, habelə onun dəyişilməsinə və daşınmasına edilən xərclər

də daxildir. Xarici çıxdaşın dəyəri qədər çıxdaşa görə

43

iddia qəbul olunan ayda, məhsul buraxılışının həcmi azaldılır. Müəssisə

bundan başqa çıxdaş məhsul göndərməyə görə sifarişçiyə müəyyən

məbləğdə cərimə ödəyir.

Müəssisənin qəti çıxdaşdan olan itkisi istehlak edilmiş

materialların dəyərindən və onların emalına çəkilən xərclərindən (xarici

qəti çıxdaşa isə, bundan başqa məmulatlann dəyişdirilməsi və

daşınmasına çəkilən xərclər və ödənilmiş cərimələrin məbləği aid

edilir) ibarətdir. Bundan, əldə edilmiş materiallann və ya tullantıların

dəyəri və çıxdaşın günahkarından tutulan məbləğ çıxılır.

Düzəldilə bilən çıxdaşdan olan müəssisənin itkiləri, çıxdaşın

günahkarlarından tutulmaları çıxmaqla, detalların (məmulatların) əlavə

və ya təkrar olaraq emal xərcləri ilə müəyyən edilir.

Çıxdaşdan olan itkilərə həmçinin təminatla satılmış məhsullann

təmirinə çəkilən xərclər aid edilir. Bu təmirlərin dəyəri müəyyən

edilmiş təminat müddətində həyata keçirilirsə, o zaman çıxdaşdan olan

itkilərə aid edilir.

Çıxdaşdan olan itkilər, bir qayda olaraq, əmtəəlik məhsulların

maya dəyərinə tamamilə daxil edilir və onlar hazırlanan zaman çıxdaş

alman məmulat növlərinə aid edilir. Fərdi və kiçik seriyalı istehsallarda

belə itkiləri, hesabat dövrünün axınna qurtarmamış qalan müəyyən

sifarişin yerinə yetirilməsi ilə əlaqələri olduğuna görə bitməmiş

istehsalın tərkibinə daxil edilir.

Çıxdaşdan olan itkinin analitik uçotu ayrı-ayrı sexlər, məmulat

növləri və məsrəf maddələri üzrə aparılır. Texniki nəzarət şöbəsi

bundan başqa istehsalda olan çıxdaşı onun əmələ gəlməsi səbəbi və

günahkarı üzrə aparır.

Maşmqayınna və metal emalı müəssisələrində materiallann dəyəri,

sərf edilm.'si normasından asılı olaraq və topdansatış qiyməti ilə

dəyərinin u.suinə nəqliyyat-tədarükat xərclərini gəlməklə hesablanır,

əmək haqqı isə çıxdaş aşkar ediləndən əvvəlki axınncı əməliyyatı da

daxil etməklə normalar üzrə hesablanır. Ümumistehsalat xərcləri və

avadanlıqların saxlanması və istismarı üzrə xərcləri normativ üzrə, ya

da həmin ayın istehsalat fəhlələrinin əmək haqqı üzrə faktiki faizinə

görə götürülür.

Qəti çıxdaşın məbləğinə bu cür mühasibat köçürməsi tərtib edilir;

44

DT 28 «İstehsalatda olan çıxdaş» hesabı

K.T 20 «Əsas istehsalat» hesabı

Köçürmə 10 saylı jurnal-orderdə əks etdirilir. Qismən (düzəldilə

bilən) çıxdaş istehsaldan çıxarılmır, onun düzəldilməsi üzrə məsrəflər

isə müxtəlif hesabların kreditindən 28 «İstehsalatda olan çıxdaş»

hesabının debetinə aid edilir.

Çıxdaşın baş verməsinə səbəb olan müəssisənin işçisindən

düzəlişin dəyəri tutulur, düzəldilməyən çıxdaş üzrə sərf edilən

materialların dəyəri (mllantıları çıxmaqla) və verilmiş əmək haqqı

tutulur. Çıxdaşa görə tutulmanın miqdarının həddi, çıxdaş edilən ayda

günahkarın əmək haqqının 2/3 hissəsindən artıq olmamalıdır.

Çıxdaşa yol verənin əmək haqqından tutulmalann məbləği belə

yazılışla əks etdirilir;

DT 70 «Əməyin ödənilməsi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmaları)

hesabı

KT 28 «Çıxdaşdan olan itkilər» hesabı

İstifadəsinin mümkün olan qiyməti ilə anbara mədaxil edilmiş

qınntılar hesablar üzrə belə yazılır:

DT 10 «Materiallar» hesabı

KT 28 «Çıxdaşdan olan itkilər» hesabı

Keyfiyyətsiz materiallann göndərilməsi və ya elektrik enerjisinin,

qazın, suyun, buxann və s. öz vaxtında verilməməsi ilə əlaqədar olaraq

əmələ gələn, çıxdaşdan olan itkinin ödənilməsinə müəssisə və

təşkilatdan tutulmalı olan məbləğlər (razılaşdırılmış məbləğlər də) belə

köçünnə ilə əks etdirilir:

DT 63 «İddialar üzrə hesablaşmalar)) hesabı

KT 28 «İstehsalatda olan çıxdaş)) hesabı

Malgöndərənlərdən bu məbləğlərin daxil olmasına belə köçürmə

verilir:

DT 51 «Hesablaşma hesabı)) hesabı KT 63 «İddialar üzrə

hesablaşmalar)) hesabı Çıxdaşdan olan axırıncı itkilər, düzəldilə

bilməyən çıxdaşın və düzəldilə bilən çıxdaşın düzəldilə bilməsi üzrə

xərclərin məbləğlərilə (28 «İstehsalatda olan çıxdaş)) hesabının debet

dövri})yəsi), əmək haqqından tutulmaların, istifadəsinin mümkün olan

qiyməti ilə anbara mədaxil edilən qırıntıların dəyərinin

45

məbləği və kefıyyətsiz materialların göndərilməsi və ya elektrik

enerjisinin, qazın, suyun, buxarın və s. öz vaxtında verilməməsi

nəticəsində əmələ gələn çıxdaşdan olan itkinin ödənilməsinə müəssisə

və təşkilatlardan tumimalı olan məbləğlər (28 «İstelısalatda olan

çıxdaş» hesabının kredit dövriyyəsi) arasındakı fərq kimi aşkar edilir.

istehsalda olan çıxdaşdan əmələ gələn axırıncı itkinin məbləğinə

mühasibat köçürməsi belə tərtib edilir;

DT 20 «Əsas istehsalat» hesabı

KT 28 «İstehsalatda olan çıxdaş» hesabı

Xarici çıxdaşın uçotunun bəzi xüsusiyyətləri vardır.

Birincisi, o məhsul hazırlanan ayda deyil, ondan sonrakı aylarda

aşkar edilir. Buna görə bu çıxdaş faktiki istehsalat maya dəyəri üzrə

(.|iymətləndirilir, yəni ümumtəsəndifat xərcləri də daxil edilir.

İkincisi, çıxdaşdan olan itkilərə həmçinin, əgər göndərmə üzrə

xərclər malalan tərəfindən ödənilmək üçün hesaba daxil edilmişsə,

çıxdaş edilmiş məhsulların göndərilməsi, sökülmə və qaytarma üzrə

nəqliyyat xərcləri aid edilir.

Qaytarılan çıxdaş, çıxdaş edilmiş məhsul malalanlar tərəfindən

hesab-fakturalar ödənilincəyə qədər faktiki maya dəyəri ilə stomo-

laşdırıcı yazı ilə əks etdirilir:

1) DT 45 «Göndərilmiş mallar»

hesabı KT 40 «Hazır məhsul»

hesabı DT 40 «Hazır məhsul»

hesabı KT 20 «Əsas istehsalat»

hesabı

Malalanlar tərəfindən hesab-fakturalar ödənildikdən sonra

qaytarılan məhsul da həmçinin stomolaşdıncı yazı ilə əks etdirilir.

Beləliklə, malalanlar tərəfindən çıxdaş edilmiş hazır məmulatın

dəyəri 20 «Əsas istehsalat» hesabına bərpa edilir. Bundan sonra çıxdaş

edilmiş məmulatlar 28 «İstehsalatda olan çıxdaş» hesabına silinir.

Malalanlardan qaytarılan məhsullara görə daxil olan məbləğlər

stomolaşdıncı köçümıə ilə pulun hansı hesaba köçürülməsindən asılı

olaraq 51 «Hesablaşma hesabı»nın və ya 90 «Bankların qısamüddətli

ki‘editləri» hesabının debeti üzrə və 46 «Məhsulların (işlərin,

xidmətlərin) satışı» hesabının krediti üzrə əks etdirilir.

46

Bu məbləğlər, eyni zamanda kreditor borcu kimi stomo köçürməsi

ilə deyil, adi köçürmə ilə 51 «Hesablaşma hesabı» hesabının (90> debeti

üzrə və 62 «Malalanlar və sifarişçilərlə hesablaşmalar» hesabının krediti

üzrə əks etdirilir.

Malalanlarm hesabına hesaba daxil edilən və məhsulların

qaytarılması ilə əlaqədar olaraq onlar tərəfindən ödənilməyən nəqliyyat-

tədarükat xərcləri «İstehsalatda olan çıxdaş» hesabının debeti üzrə və 45

«Gönədirlmiş mallar» hesabının krediti üzrə əks etdirilir. Əgər

nəqliyyat-tədarükat xərcləri malalanlar tərəfindən ödənilibsə, onda 28

«İstehsalatda olan çıxdaş» hesabının debeti üzrə və 62 «Malalan- lar və

sifarişçilərlə hesablaşmalar» hesabının krediti üzrə əks etdirilir.

Xarici çıxdaşdan olan itkilər, daxili çıxdaşdan olan itkilər kimi 28

«İstehsalatda olan çıxdaş» hesabının kreditindən 20 «Əsas istehsalat))

hesabının debetinə silinir və çıxdaş aşkar edilən həmin məmulatın maya

dəyərinə daxil edilir.

Əgər hesabat dövründə belə məmulatlar istehsal edilmirsə, onda

xarici çıxdaşdan olan itkilər, əmtəəlik məhsullar arasında ümumtə-

sərrüfat xərclərinin bölüşdürülməsi üsulu ilə bölüşdürülür.

Təminatla satılan məmulatların təmir xərcləri, mənfəət hesabına bu

məqsədə yaradılmış ehtiyat uçota alınan 89 «Qarşıdakı xərclər və

ödəmələr üçün ehtiyatlar)) hesabına silinir, təminatlı təmir xərclərinin

müəyyən edilmiş normalarını ötüb keçən məbləğlər isə 28 «İs-

tehsalatda olan çıxdaş)) hesabına aid edilir.

Müəssisələrdə boşdayanmalar avadanlıqdan və işçi qüvvəsindən

natamam istifadə edilməsi ilə əlaqədar olaraq vəsaitin səmərəsiz itkisi

və bu səbəbdən də məhsulun əldə edilməməsi deməkdir.

Boşdayanma xarici və daxili səbəblər nəticəsində baş verir.

Daxili səbəblərdən baş verən boşdayanmalar sexlərdə müxtəlif

istehsalat qüsurlarının (alətlərin, cizgilərin olmaması, avadanlığın saz

olmaması və b.), təchizatda olan çatışmamazlıqların və başqa səbəblərin

nəticəsində müəssisənin özünün günahı üzündən baş verir.

Xarici səbəblərdən boşdayanmalar üzrə itkilərin ümumi həcmi

aşağıdakı xərclərin məcmuu ilə müəyyən edilir:

47

a) boşdayanma dövründə istehsalat fəhlələrinin əsas əmək haqqı

(əgər fəhlələr başqa işdə istifadə edilməyibsə, müvafiq ixtisaslann

vaxtamuzd əmək haqqının tarif dərəcəsinin 50%-i hesabı ilə);

b) istehsalat fəhlələrinin əlavə əmək haqqı;

v) boşdayanma dövründəki əmək haqqına müəyyən edilmiş faizlə

sosial ehtiyaclara ayırmalar;

q) boşdayanmadan sonra aqreqatların işə salınmasına və peçlərin

qızdırılmasına yanacaq sərfi, habelə əgər heç olmasa tam gücü ilə

olmasa da, avadanlıq fəaliyyətini davam etdirmişsə, fəhlələrin boş

dayanması vaxtı yanacaq və elektrik enerjisi sərfi;

d) avadanlıqların işi ilə əlaqədar olan ümumistehsalat və

ümumtəsərrüfat xərclərinin müəyyən hissəsi (onların plan

səviyyəsindən asılı olaraq).

Xarici səbəblərdən boşdayanmalar, onun başlanması və qurtarması

vaxtı, itkinin hesablanması (fəhlələrin əmək haqqının məbləği və sosial

ehtiyaclara ayınuaları, boşdayanma dövründə sərf edilən yanacaq və

elektrik enerjisinin dəyəri), səbəblər və günahkarlar göstərilən aktla

rəsmiləşdirilir. Akta əsasən mühasibat köçürməsi tərtib edilir:

DT-26 «Ümumtəsərrüfat xərcləri» hesabı («Boşdayanmadan it-

kilər» maddəsi)

KT-10,12,70, 69 və b. hesablar.

Sonra bu xərclərə maşın və avadanlıqların saxlanılması və

istismarı üzrə xərclər əlavə edilir və boşdayanmanın bütün məbləğinə

günahkara qarşı iddia qaldırılır.

Qarşılıqlı razılıq və ya İqtisad məhkəməsinin qərarı əsasında xarici

səbəbdən boşdayanmaya görə itkilərin ödənilməsi məbləğinə 10 saylı

jumal-orderdə köçürmə tərtib edilir.

DT 63 «lddialar üzrə hesablaşmalar» hesabı

KT 26 «Ümumtəsərrüfat xərcləri» hesabı

Daxili səbəblərdən boşdayanmalardan olan xərclər istehsalın

dayandırılması nəticəsində korlanmış materiallann dəyərindən, əsas

əmək haqqından və sosial ehtiyaclara ayırmalardan, sərf edilmiş

yanacaq və enerjinin dəyərindən və s. ibarətdir. Onlar 25 «Ümum-

istehsalat xərclərin hesabının debetində və 70, 69, 10 və b. hesabların

kreditində əks olunur.

48

Təbii fəlakət nəticəsində boşdayanmadan olan itkilər məhsulun

maya dəyərinə daxil edilmir və 80 «Mənfəət və zərərlər» hesabına aid

edilir. Yerdə qalan itkilər hər ay 26 «Ümumtəsərrüfat xərcləri»

hesabının kreditindən 20 «Əsas istehsalat» hesabının debetinə silinir və

kalkulyasiyalarda ayrıca maddədə göstərilir.

Davametmə müddətinə görə boşdayanmalar növbədaxili (növbə

müddətinin bir hissəsi ərzində) və tam növbəli (bir, yaxud bir neçə

növbə ərzində) boşdayanmalara bölünür.

§13. Köməkçi istehsalatların uçotunun xüsusiyyətləri

Əsas istehsalata və müəssisənin digər bölmələrinə xidmət etmək

üçün təyin edilən, habelə bir-birinə qarşılıqlı xidmət göstərən sexlərə

köməkçi istehsalat deyilir. Köməkçi istehsalatın uçotu əsas istehsalatın

uçotu qaydasından mahiyyətcə heç də fərqlənmir.

Köməkçi istehsalat əsas istehsalat sexlərini alətlərlə, qurğularla,

ştamplarla, enerjinin müxtəlif növləri ilə (elektrik enerjisi, buxar, qaz,

hava, su və s.) nəqliyyat və başqa xidmətlərlə təmin edir və habelə

avadanlıqların və digər növ əsas vəsaitlərin təmirini həyata keçirir.

Köməkçi istehsalat məsrəfləri uçotunun qurulmasına, onların

texnoloji proseslərinin xüsusiyyətləri və onlar tərəfindən buraxılan

məhsulların xarakteri həlledici dərəcədə təsir göstərir. Bu nöqteyi-

nəzərdən köməkçi istehsalat sexləri iki qmpa bölünür:

a) birincisi, sadə məhsul buraxan, qısa istehsal dövrlü sexlər (zavod

elektrik stansiyası, buxar qazanı, nəqliyyat və b.);

b) müxtəlif cinsli məhsullar buraxan uzun istehsal dövrlü sexlər

(alət, təmir-texniki, model istehsalı və b.)

Köməkçi istehsalat üzrə məsrəflər 23 «Köməkçi istehsalat» adlı

hesabda uçota alınır. Bu hesabda, məhsulların maya dəyəri kalkulya-

siya edilir. Bu hesab öz məzmununa görə aktivdir, kalkulyasiya

hesabıdır. İstehsal məsrəflərinin analitik uçotu köməkçi istehsalatın

növləri üzrə və məhsulun maya dəyəri kalkulyasiyası və uçotu üzrə sahə

təlimatı ilə müəyyən edilmiş kalkulyasiya maddələri üzrə həyata

keçirilir.

K.öməkçi istehsalatın birinci qrupuna, yəni sadə, bircinsli məhsul

buraxan qrupuna, yanmfabrikatlar və bitməmiş istehsalatı sabit olan və

ya əhəmiyyətsiz olan, kütləvi şəkildə, mürəkkəb olmayan və bircinsli

məhsul buraxan istehsallar aid edilir.

Bu qrupun köməkçi sexlərində istehsal məsrəflərinin analitik

uçotu, məmulatların nöx lori üzrə bölüşdürülmədən məsrəf maddələri

üzrə aparılır, çünki, bu istehsalda ancaq bir növ məhsul istehsal edilir.

İkinci qrupa, yəni mürəkkəb istehsala, müxtəlif cinsli məhsullar

istehsal edən və bitməmiş istehsalın qalığı olan köməkçi istehsalatlar

aid edilir (təmir-mexaniki sexlər, alət sexi, modellər sexi).

Belə istehsallarda müstəqim məsrəflər məhsul, iş və xidmətlərin

ayrı-ayrı növləri üzrə uçota alınır. Bu istehsalların idarəetmək və

xidmət üzrə xərcləri əvvəlcə 25 «Ümum istehsalat xərcləri» hesabında

uçota alınır və sonra 23 «Köməkçi istehsalam hesabına aid edilir.

Mürəkkəb köməkçi istehsalatlarda, istehsal məsrəfləri uçotunun

müxtəlif üsulları, yəni normativ, sifariş üsulu və sex üzrə bütövlükdə

bütün məsrəfləri əhatə edib icmallaşdırılan və yerinə yetirilən işlərin

həcmindən və bitməmiş istehsalatın qalıqlarından asılı olmayaraq

onların hər ay tamamilə silinməsini yüngülləşdirən üsullar tətbiq edilir.

Beləliklə, 23 «Köməkçi istehsalam hesabının debeti üzrə həm

müstəqim məsrəflər əks olunur, həm də əvvəlcədən 25/1, 25/2, 28 saylı

hesablarda uçota alınan və sonra 23 saylı hesaba keçirilən müvafiq

məsrəflər də əks olunur.

Köməkçi istehsalat məhsulları sex maya dəyəri ilə kalkulyasiya

edilir, yəni daxildə istifadə olunan məhsullara ümumtəsərrüfat

xərclərinin müəyyən hissəsi əlavə edilmir. Lakin kənara (başqa

müəssisə və təşkilatlara), mənzil-koınmunal və başqa qeyri-sənaye

istehsalatları və təsərrüfatları üçün hazırlanmış köməkçi istehsalat

məhsullarının maya dəyərinə, ümumtəsərrüfat xərclərinin müvafiq

hissəsi daxil edilir.

50

^ 14. Gələcək dövr xərclərinin və qar^nlakt xərclər iiçiin

ehtiyatların nçotn

Gələcək dövrlərin xərclərinə hesabat dövründə həyata keçirilən,

lakin gələcək hesabat dövrlərinə aid edilən məsrəflər aiddir.

Təşkilatlarda gələcək dövr xərclərinin əsas hissəsini istehsalın

hazırlanmasına və mənimsənilməsinə çəkilən xərclər təşkil edir.

Bundan başqa, gələcək dövr xərclərinə sonrakı dövrlərə görə icarə

ödəmələrinin haqqlarını, sənayenin mövsümi sahələrində (təmir fondu

yaradılmayan hallarda) əsas vəsaitlərin təmiri üzrə xərclər, gələcək

dövrə qismən aid edilən xərclər və b. aid edilər.

Gələcək dövr xərclərinin uçotunu müvafiq material, hesablaşmalar

və digər hesabların (10, 13, 70,69,76 və b.) kreditindən 31 «Gələcək

dövrlərin xərcləri» aktiv hesabının debeti üzrə əks etdirməklə həyata

keçirirlər. Hər ay və ya digər müddətlərdə 3 I «Gə- ləcək dövrlərin

xərcləri» hesabının debetində uçota alman xərclər 20, 23, 25, 26, 44

«Tədavül xərcləri», 81 «Mənfəətin istifadəsi», 88 «Bölüşdürülməmiş

mənfəət (örtülməmiş zərər)» hesablannın debetinə silinir. Gələcək

dövrün xərclərinin silinməsi, habelə müvafiq məsrəflərə və ya göstərilən

xərclərin silindiyi digər mənbələrə silinməsi müddətləri

qanunvericiliklə və digər normativ aktlarla nizama salınır və ya

təşkilatların özü tərəfindən müəyyən edilir.

Məsələn, ilin əvvəlinə 31 «Gələcək dövrlərin xərcləri» hesabında

uçota alınan əsas vəsaitlərin təmiri üzrə xərcləri, ya hər ay - aylar üzrə

istehsalın həcminə mütənasib olaraq, ya əsas vəsaitlərin təmirinə

nəzərdə tutulan plan üzrə məsrəflərə mütənasib olaraq, ya da aylar üzrə

bərabər surətdə silirlər. Gələcək dövrün xərclərinin ümumi tərkibindən

20 «Əsas istehsalat» hesabında ayrıca kal- kulyasiya maddəsində ancaq

istehsalın hazırlanması və mənimsənilməsi üzrə xərcləri əks etdirirlər.

Qalan xərcləri 31 «Gələcək dövrlərin xərcləri» hesabından

toplayıcı-bölüşdürücü (25, 26) və ya digər hesabların debetinə silirlər.

İstehsal və tədavül xərclərinə məsrəfləri bərabər surətdə daxil

etmək məqsədi ilə təşkilatlar müəyyən edilmiş qaydada gələcək xərclərə

və ödəmələrə görə, yəni, işçilərin məzuniyyətinin gələcəkdə

ödənilməsinə, uzun müddəi işləməyə görə hər il təltifalm

51

ödənilməsinə, əsas vəsaitlərin təmir xərclərinə, istehsalın mövsümi

xarakteri ilə əlaqədar olaraq hazırlaq işləri üzrə istehsalat məsrəflərinə,

kirayə əşyalarının təmiri üzrə gələcək məsrəflərə, qanunvericiliklə

Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyinin normativ aktları ilə

və ya məhsulların (işlərin, xidmətlərin) maya dəyərinə daxil edilən

məsrəflərin tərkibinin sahə xüsusiyyətləri ilə nəzərdə tutulan illik

işlərinin yekununda və digər məqsədlərə görə təltifatın ödənilməsinə

ehtiyat yarada bilərlər.

Yaradılmış ehtiyatları 89 «Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün

ehtiyatlar» adlı passiv hesabın krediti və istehsal və ya tədavül xərcləri

hesablarının (20, 23, 25, 26 və b.) debeti üzrə əks etdirirlər.

Əvvəl hesablanmış ehtiyatların faktiki istifadə edilmiş

məbləğlərini hesablaşma və digər hesabların (70 «Əməyin ödənilməsi

üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» hesabı - məzuniyyət vaxtına görə

əməyin ödənilməsinə məbləğlər, uzun müddət işləməyə görə hər il

verilən təltifata və b.) kreditindən 89 «Qarşıdakı xərclər və ödəmələr

üçün ehtiyatları) hesabının debetinə silirlər.

Ehtiyatların növləri üzrə məbləğlərin yaradılması və istifadəsinin

düzgünlüyünü dövrü olaraq (adətən illik hesabatı tərtib etməmişdən

əvvəl) smetaların, hesablamaların və b. məlumatları üzrə yoxlayır və

lazım gəldikdə düzəliş edirlər. Bir qayda olaraq, ehtiyatların artıq

hesablanmış məbləğlərini storao edirlər, ehtiyatların tam

hesabldanmamış məbləğlərinə isə əlavə mühasibat köçürmələri tərtib

edirlər.

§J5. Bitməmiş istehsalatın uçota

( Bitməmiş istehsalat dedikdə, texnoloji proseslərin bütün

mərhələlərində tamamilə emal edilməmiş məhsul (məmulat, detal),

habelə komplektləşdirilməmiş və sınaqdan keçirilməmiş, texniki

nəzarət, yaxud sifarişçinin nümayəndəsi tərəfindən qəbul edilməmiş

məmulat təsəvvür edilir. Qəti çıxdaş edilmiş məhsullar və emala cəlb

edilməmiş materiallar və yarımfabrikatlar, ləğv edilmiş sifarişlər

bitməmiş istehsalata aid edilmir.

Bitməmiş istehsalata aşağıdakılar daxildir:

52

noraıalanndan cüzi kənarlaşırsa, onda nonnativ kalkulyasiyanın əvəzinə

plan kalkulyasiyasmı istifadə etmək olar.

Nonnativ metodunun ikinci prinsipi ondan ibarətdir ki, məsrəflərin

uçotu normalar üzrə və normalardan kənarlaşmalar üzrə ayrıca apanlır.

İstehsal xərclərinin uçotu və məhsulun maya dəyəri kalkulya-

siyasının normativ metodunun üçüncü mühüm prinsipi normanın

dəyişilməsi uçotunun təşkilindən ibarətdir.

İstehsal məsrəflərinin normativ uçotunun dördüncü prinsipi,

normadan kənarlaşma və normanın dəyişilməsi ilə normativ dəyərinin

cəbri toplanması yolu ilə məhsulun faktiki maya dəyərini

hesablamaqdan ibarətdir.

71

da istehsal məsrəfləri bü cür bölgüsüz uçota almır. Ayrı-ayrı növlərin,

sortların və markaların maya dəyəri əmsal üculu ilə (qara

metallurgiyada) və ya yanaşı məhsullara aid məsrəfləri çıxmaq üsulu ilə

hesablanır.

Yüngül sənayenin bir sıra sahələrində (toxuculuq, dəri-xəz)

idarəetmə xərclərini mərhələlər üzrə bölüşdürmürlər, onlar bütövlükdə

həmin istehsalın son məhsuluna aid edilir.

İstehsal xərclərinin uçotu və məhsulun maya dəyəri kalkulya-

siyanm ən mütərəqqi metodu normativ metodudur. O, mütərəqqi məsrəf

nonnalarının tətbiq olunmasına, maddi vəsaitlərin və əmək resurslarının

qənaət edilməsi ehtiyatlarının aşkar edilməsinə şərait yaradır və

məhsulun maya dəyəri səviyyəsinə gündəlik nəzarəti təmin edir. Bu

metodun əsas xüsusiyyəti cari qaydada qüvvədə olan nomıalar və bu

normalardan kənarlaşmalar üzrə məsrəfləri sistematik olaraq aşkar

etməkdən ibarətdir. Bu cür uçot əsasında sex və müəssisələrin rəhbərləri

üçün artıq xərclərin aradan qaldırılması və əldə edilən nailiyyətlərin

möhkəmləndirilməsindən ötəri tədbirləri öz vaxtında görməyə imkan

yaranır.

Son illərdə bu metod təkcə maşınqayırmada deyil, həm də

sənayenin ət-piy, tikiş, tütün, dəri, ayaqqabı, konserv, yeyinti

sahələrində, şin istehsalında, məişət kimyası müəssisələrində və s.

tətbiq edilir.

Normativ metodunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, məhsulun

faktiki maya dəyərini hesablamağın əsasını, məmulatların ayrı-ayrı

növlərinin əvvəlcədən tərtib edilmiş normativ kalkulyasiyası təşkil edir.

Nonnativ kalkulyasiyaları qovşağa və hətta detala tərtib edə bilərlər.

Son halda uçot işlərinin çox zəhmətli olmasını ixtisara salmaq üçün

qovşaq və detala normativ kalkulyasiya ancaq materialların və əmək

haqqının müstəqim məsrəflərin maddələri üzrə tərtib edilir, qalan

məsrəflər məmulatın nonnativ kalkulyasiyasına daxil edilir.

Beləliklə, normativ metodunun birinci prinsipi, qüvvədə olan

normalar əsasında tərtib edilən normativ kalkulyasiyanm mövcud

olmasından ibarətdir. Əgər normativ kalkulyasiya tərtib edilən qüvvədə

olan cari normalar, plan hesablamalarında qəbul edilmiş

70

normalarından cüzi kənarlaşırsa, onda nonnativ kalkulyasiyanın

əvəzinə plan kalkulyasiyasını istifadə etmək olar.

Normativ metodunun ikinci prinsipi ondan ibarətdir ki, məsrəflərin

uçotu normalar üzrə və normalardan kənarlaşmalar üzrə ayrıca aparılır.

İstehsal xərclərinin uçotu və məhsulun maya dəyəri kalkulya-

siyasmm normativ metodunun üçüncü mühüm prinsipi normanın

dəyişilməsi uçotunun təşkilindən ibarətdir.

İstehsal məsrəflərinin normativ uçotunun dördüncü prinsipi,

normadan kənarlaşma və noımanm dəyişilməsi ilə normativ dəyərinin

cəbri toplanması yolu ilə məhsulun faktiki maya dəyərini

hesablamaqdan ibarətdir.

71

sifarişlər üzrə məsrəflər,balansda bitməmiş istehsalat qalığı kimi qalır.

Beləliklə, uçotun sifariş metodunda, bir qayda olaraq, məsrəflərin hazır

məhsul və bitməmiş istehsalat arasında şərti olaraq bölüşdürülməsi

aradan çıxır.

Sifarişin maya dəyəri, həmin sifariş bütövlükdə yerinə

yetirildikdən sonra müəyyən edilir ki, bu da məhsulun anbara təhvilinə

yazılan qaimə və ya işlərin yerinə yetirilməsi haqqındakı aktla ye-

kunlaşdırılır. Bundan sonra sifariş bağlanmış hesab olunur.

' İstehsal xərclərinin uçotu və məhsulun maya dəyəri kalkulya-

siyasının mərhələ metodu ilk xammalın emal prosesində ardıcıl olaraq

bir sıra yenidən emallardan, mərhələlərdən keçirildiyi kütləvi

istehsallarda tətbiq edilir. Bu metod ən çox metallurgiyada, toxucu-

luqda, kimya, dəri, tikinti materialları, şüşə, çini-saxsı qablar, sement,

yeyinti və digər sənaye sahələrində geniş yayılmışdır. Burada

məsrəflərin planlaşdırılması və uçotu ayrı-ayrı texnoloji fazalar,

mərhələlər, yenidən emallar üzrə aparılır, mərhələlərin daxilində isə

məhsulların növləri və ya qaıpları çərçivəsində maddələr üzrə aparılır.

Mərhələ metodunun ən mühüm xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki,

istehsal xərcləri uçotunun obyekti, istehsal prosesinin texnoloji yenidən

emalından, mərhələ və ya fazadan ibarətdir. Misal üçün, qara

metallurgiyada istehsalın tam dövrü domna (çuğunun əridilməsi),

poladəritmə və prokat mərhələlərindən ibarətdir, dəri istehsalında isə

islatma-külləmə, aşılama və bəzək mərhələlərindən, pambıq- parça

istehsalında isə əyirmə, toxuma və rəngləmə mərhələlərindən ibarətdir.

İstehsal xərcləri mərhələlər üzrə məhsulların növləri və ya qrupları

çərçivəsində xərclərin kalkulyasiya maddələri uzrə uçota alınır. Bu

zaman müstəqim məsrəflər hər bir mərhələ üzrə ayrıca uçota alınır,

mərhələ daxilində isə məhsulların növləri üzrə uçota alınır.

Qeyri-müstəqim xərclər isə bütövlükdə istehsal, sex üzrə və ya

müəssisə üzrə sonradan onları mərhələ üzrə məsrəflərə müəyyən

edilmiş qaydada mərhələlər arasında müstəqim və ya dolayı olaraq

bölüşdürmək yolu ilə silinir.

Bir sıra istehsallarda məsrəflərin uçotunun məhsulun hər bir növü,

çeşidi, markası və ya sinfi üzrə apannaq çətindir. Belə hallar-

69

eləcodə özünün əsaslı tikintisi üçün yerinə yetirilən iş və xidmətlər və

i.a. aid edilir.Bütün hallarda məhsulun, iş və xidmətlərin buraxılışı

müəyyən qaydada rəsmiləşdiriləndən sonra onlar hazır məhsul hesab

olunur. Odur ki, hazır məhsulun buraxılışı və onun malalanla- ra

göndərilməsinin mühasibat uçotu düzgün təşkil edilməlidir.

İstehsaldan buraxılan əmtəəlik məhsulun aylıq tapşırığına bir və ya

iki növbəli iş zamanı ayın axırıncı günündə saat 24-ə qədər, və ya üç

növbəli iş zamanı isə növbəti ayın biri tarixinə saat 8-ə qədər (səhər

növbəsi birinci sayıldıqda) istehsal olunan hazır məhsul daxil edilir.

Sənaye xarakterli işlərə köməkçi sexlər tərəfindən buxarın, suyun,

elektrik enerjisinin, sıxılmış havanın buraxılışı uzrə xidmətlər, kənar

müəssisələrə və təşkilatlara, özünün qeyri-sənaye təsərrüfatlarına və ya

özünün əsaslı tikintisi üçün avtomobillə daşımalar və digər xidmətlər

daxildir.

Hazır məhsul əsasən kənara satılmaq üçündür, lakin onun bir

hissəsi müəssisənin daxilində istifadə oluna bilər.

Məhsulların (işlərin, xidmətlərin) tərkibinə aşağıdakılar daxildir:

a) öz istehsalının hazır məhsulları və yarımfabrikatları;

b) sənaye xarakterli işlər və xidmətlər;

v) qeyri-sənaye xarakterli işlər və xidmətlər;

q) satın alınmış məmulatlar (komplektləşdirmək üçün əldə

edilənlər);

d) inşaat, quraşdırma, layihə-axtarış, geoloji kəşflyyat,elmi-

tədqiqat və i.a işlər;

e) nəqliyyat təşkilatlarında yüklərin və sərnişinlərin daşınması

üzrə xidmətlər;

j) minik maşınlarının kirayəsi və avtomobillərin gətirilməsi üzrə

xidmətlər;

z) nəqliyyat-ekspedisiya və yüklomə-boşaltına əməliyyatları;

i) rabitə müəssisələrinin xidmətləri və s.

İndiki şəraitdə müqavilə əsasında göndərmə üzrə satışa əsas

əhəmiyyət verilir ki, bu da müəssisənin təsərnifat fəaliyyətinin

səmərəliliyini, məqsədyönlüyünü müəyyən edən işlərin iqtisadi

göstəricilərindən biridir. Göndərilmiş və buraxılmış məhsullar müəssisə

73

nin hesablaşma hesabına ona görə ödəmənin daxil olub- olmamasından

və ya veksellərin alınmasından asılı olmayaraq satışın həcminə daxil

edilə bilər.

Beləliklə, satış prosesi müəssisənin təsərrüfat vasitələrinin dövr

etməsini başa çatdırır ki, bu da onu dövlət büdcəsi qarşısında, ssuda

üzrə bank qarşısında, fəhlə və qulluqçular, malgöndərənlər qarşısında

öhdəliyin yerinə yetirilməsinə və istehsalat məsrəflərinin ödənilməsinə

imkan verir. Satış üzrə tapşırığın yerinə yetirilməməsi dövriyyə

vəsaitlərinin dövr etməsini azaldır, malalanlar qarşısında müqavilə

öhdəliklərinin yerinə yetirilməməsinə görə cərimələr verilir, ödəmələri

gecikdirir, müəssisənin maliyyə vəziyyətini pisləşdirir.

Satışın həcmi ilə yanaşı müəssisə mənfəətin məbləğini (həcmini)

tənzimləşdirir. Bu ona görə mümkündür ki, məhsulun satış (müqavilə)

qiymətini müəyyən edən zaman onun tərkibinə müəyyən məbləğ və ya

mənfəətin(gəlirin) faizi daxil edilir. Əgər müqavilə üzrə satılmalı olan

məhsulun miqdarını müqavilə qiymətinə vursaq, onda onun

tənzimlənən satış dəyərini əldə edərik, mənfəət faizindən asılı olaraq

mənfəətin gözlənilən məbləğini hesablayırlar. Bu, mənfəətdən verginin

büdcəyə ayırmalanmn avans ödəmələrini hesablamaq üçün baza hesab

olunur.

Mənfəətin faktiki məbləği hər ay satılmış məhsulların satış qiyməti

və əlavə dəyər vergisi və aksizləri çıxmaqla tam faktiki maya dəyəri

arasındakı fərqlə müyyən edilir.

Sənaye müəssisələrində istehsal proqrammasmm yerinə

yetirilməsi nəticəsində hazır məhsul alınır. Həmin hazır məhsulu bir

yerdə cəmləmək, mühafizə etmək, qorumaq, saxlamaq lazımdır. Bütün

bunlar üçün, daha sonra həmin hazır məhsulların satışı üçün görüləcək

işlər möhkəm uçot, nəzarət və məsuliyyət tələb edir. Bütün bu

dediyimiz, hazır məhsul buraxılışı və satışı üzrə uçot dairəsini əhatə

edir. Bunlar üçün uçotun vəzifəsi dedikdə isə aşağıdakıları nəzərdən

qaçırmamaq lazımdır. Əvvəlan onu bilmək lazımdır ki, uçota alma və

saxlama qaydasına görə hazır məhsullar anbarda olan hazır məhsula və

göndərilən məhsula, malalanın sərəncamında, mühafizəsində olan

məhsula bölünürlər. Bunun üçün uçotun aşağıdakı vəzifələri qarşıya

çıxır;

74

a) hazır məhsulun anbar üzrə uçotu, onun vəzifəsi;

b) göndərilmiş mallar uzrə uçotu,onun vəzifəsi;

v) malalanın mühafizəsində olan məhsulun uçotu və vəzifəsi.

Məhsulun texniki səviyyəsini və keyfiyyətini hər vasitə ilə

yüksəltmək vəzifəsi bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisənin iqtisadi

siyasətinin və bütün əməli işinin mərkəzinə keçirilir. Müəssisənin

məhsulu elmi fikrin son nailiyyətlərini özündə təcəssüm et- dinnəli, ən

yüksək texniki-iqtisadi, estetik tələblərə və başqa isteh- lak tələblərinə

uyğun gəlməli, dünya bazarında rəqabət qabiliyyətinə malik olmalıdır.

Onun keyfiyyətini yüksəltmək zəruri məmulata respublikanın tələbatını

və müxtəlif mallara əhalinin artan tələbini daha dolğun ödəməyin

etibarlı yoludur. Aşağı keyfiyyət, çıxdaş - bunlar material ehtiyatlarının

və xalqın əməyinin israf edilməsi deməkdir. Bazar iqtisadiyyatına keçid

müstəqil respublika markasının şərəfi Liğrunda mübarizəyə fəal kömək

edəcəkdir. Məhsulun keyfiyyəti peşə və vətənpərvərlik iftixarı məsələsi

olmalıdır.

Məhsul buraxılışı ilə əlaqədar uçotun vəzifəsi gündəlik buraxılan

məhsulun düzgün uçotunu aparmaq, onu ilk uçot sənədləri ilə

rəsmiyyətə salmaq, onun hazırlanması ilə əlaqədar işləri uçota almaq.

xərc normalarını müəyyən etmək, onları uçota almaq, hazır məhsulun

tam maya dəyərini müəyyən etmək və nəhayət sifarişçilər tərəfindən

haqqı ödənilənə qədər olan işləri qeydə almaqdır.

Bütün bu göstərilən işlər uçotun məhsul buraxılışı və satışı üzrə

olan vəzifələri sayılır.

Qeyd etmək lazımdır ki, məhsul buraxılışı və satışı mal alan

təşkilatlarla müəssisənin təchizat şöbəsi tərəfindən bağlanmış müqavilə

əsasında həyata keçirilir. Bunun üçün düzgün uçot, keyfiyyətli uçot heç

cürə imkan vemrəz ki, mal müəssisənin anbarında uzun müddət qalsın.

Uçoüın bir vəzifəsi də buradan ortaya çıxır. Anbarda hazır məhsulun

maksimum qalıq müddətindən artıq qalması halı olmamalıdır,

hazırlanmış məhsul makroiqtisadiyyatın tələbini ödəmək üçün onun

istifadəsinə verilməlidir. Yuxarıda dediyimiz kimi bu da müəssisə və

təşkilatlar arasında bağlanan müqavilə əsasında həyata keçirilir. Bu

həm də ticarət yolu ilə həyata keçirilə bilər, hazır məhsul cəmiyyətin

tələbatını ödəyirsə, bu dövlət ticarəti, kooporali\' ticarəti yolu ilə baş

verə bilər. Hazır məhsulun düzgün

75

uçotu, onun düzgün satışı müəssisənin rentabellik səviyyəsinə müsbət

təsir edir. Biz bilirik ki, satışla əlaqədar xərclər də maya dəyərinə daxil

edilir. Bu kommersiya xərcləri istehsalat maya dəyərinə daxil olaraq

məhsulun tam maya dəyərini əmələ gətirir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz

kommersiya xərclərinin uçotu məhz buradan başlayır. Hazır

məhsulların buraxılışının və satışının uçotu aşağıdakı şərtləri əhatə

etməlidir:

1. Təsərrüfat müqavilələri əsasən malalanlara göndərilən

məhsulun həm göndərilmə üzrə həm də keyfiyyət üzrə sistemli uçotu.

2. Malalanlara göndərilmiş mallar üzrə haqqın ödənilməsi

uçotunu.

3. Anbarda qalan məhsulların uçotunu:

a) qəbulun uçotunu;

b) qrafıkə əsasən partiyalarla göndərilməsinin uçotunu

4. Göndərilmiş mallar, eyni zamanda yolda olan göndərilmiş

malların alıcıları arasında pul haqq-hesabının uçotunu.

5. Satışla əlaqədar kommersiya xərclərinin uçotunu əhatə

etməlidir.

Hazır məhsulların buraxılışının və satışının uçotu bağlanmış

müqavilənin şərtlərinə də əməl etməlidir. Paylayıcı sənədlər üzrə

malların göndərilməsi və bölüşdürülməsi işini müntəzəm təşkil etmək

lazımdır.

Malalanlarla bağlanmış müqavilənin ən b:ı > ,ı şərti onların

ünvanına göndərilmiş malın çeşidinin, növünün, kv-yfıyyətinin

gözlənilməsi, yəni müqavilə şərtinə əməl edilməsidir. Uçulun öz

vaxtında, yüksək səviyyədə aparılması onun mexanikləşdirilməsindən

də asılıdır. Bizim müəssisələrdə kifayət qədər uçot maşınları var.

İstehsalatdan əldə edilən hazır məhsul texniki nəzarət şöbəsi

tərəfindən ştamplandıqdan, yəni qəbul olunduqdan sonra yararlı mal

kimi anbara daxil olur. Sexdə məhsul buraxılışı ilə əlaqədar uçotun

vəzifəsi məhsul buraxıldıqca və anbara təhvil verildikcə onun

müntəzəm uçotunu aparmaqdır. Sexdən anbara məhsul buraxıldıqca o

təhvil qaiməsi vasitəsi ilə rəsmiyyətə salınır. Bəzi hallarda bu qaimələrə

qəbul aktı da əlavə edilir. Anbarda isə hazır məhsulların uçotu

materialların uçotuna uyğun şəkildə aparılır. Anbarda hazır məhsul

miqdar kartoçkası qaydasında hər məhsul növü üzrə ayrıca

76

aparılır. Məhsul buraxıldıqca buraxılış qaiməsi yazılır. Qaimə

mühasibatın hesab fakturasına əsasən yazılır. Anbardar ayın axırında

məhsul buraxılışı ilə əlaqədar ilk sənədləri mühasibata təhvil verir.

'Məhsul satışının həcm göstəricisi ilə yanaşı, bazar iqtisadiyyatına

keçid şəraitində müəssisənin işinin əsas göstəricisi məmulatın mühüm

nomenklaturası üzrə tapşırıqdan ibarətdir.

Təsərrüfatçılığm indiki yeni şəraitində məhsul satışının həcmi

müəssisənin işinin mühüm göstəricilərindən biridir. Müəssisənin pul

vəsaitləri ilə təmin olunması, onun normal təsərrüfat fəaliyyəti, məhsul

satışı üzrə tapşırığın yerinə yetirilməsindən asılıdır.

Məhsul satışının həcmi ilə birlikdə müəssisəyə satışdan mənfəət

üzrə plan verilir. Onun ölçüsü, istehsalın genişləndirilməsinə və xalqın

rifah halının yaxşılaşdırılmasına yönəldilən, müəssisənin dövlətin xalis

gəlirinə qoyduğu vəsaitini əhəmiyyətli dərəcədə xarakterizə edir.

Hazır məhsul malalanlara bağlanmış müqaviləyə müvafiq olaraq

satılır. Satılmış məhsullara görə malalanlarla hesablaşmaların öz

vaxtında təşkil edilməsi, müəssisənin vəsaitlərinin dövr etməsini

sürətləndirir ki, bu da son nəticədə onun maliyyə vəziyyətinə müsbət

təsir göstərir.

Burada məhsul və onun satıştntn uçotu üzrə aşağıdakı əsas

vəzifələr ortaya çıxır:

a) istehsalatdan anbara daxil olan hazır məhsulu vaxtında

sənədləşdirmək;

b) hazır məhsulun anbarda keyfiyyətli saxlanmasına nəzarət

etmək;

v) məhsulun malalanlara göndərilməsini, onun satışını, habelə

malalanlarla hesablaşmanı vaxtlı-vaxtmda, dəqiq sənədləşdirmək və

mühasibat uçotunda əks etdirmək;

q) məhsul satışı üzrə tapşırığın yerinə yetirilməsinə nəzarət etmək;

d) anbardan hazır məhsulun normativə uyğun olmasına nəzarət

etmək, vaxtında noımativdən artıq ehtiyatları aşkara çıxarmaq və

onların satışını təşkil etməyə nəzarəti gücləndirmək;

e) məhsul satışının nəticəsini vaxtlı-vaxtmda müəyyən etmək və

i.a.

77

Bazar iqtisadiyyatına keçməyə çətinlik törədən başlıca amillərdən

biri ümumi məhsul kütləsinin azalma meyli, istehlak şeylərinin və

xüsusilə gündəlik tələbat mallarının - ərzağın qıtlığıdır. Ümumi məhsul

kütləsinin azalması ilə imperiyanın uzun illər «vahid xalq təsərrüfat

kompleksi» yaradılması kimi ziyanlı və mürtəce siyasəti ilə bilavasitə

bağlıdır. Zəruriyyətindən asılı olmayaraq keçmiş sovetlər birliyində

müəssisələr, istehsal sahələri bir-birindən tam asılı vəziyyətə

salınmışdır. İndi isə vaxtilə bərqərar olmuş təsərrüfat əlaqələri,

müqavilə təəhhüdləri müntəzəm olaraq pozulur.

Hər bir müəssisədə istehsal olunan bütün əmtəəlik məhsul dəyər

ifadəsində qiymətləndirilir. Onun tərkibinə öz istehsalının hazır

məmulatının və yarımfabrikatının, kənara göıiilmüş sənaye xarakterli

işlərin, özünün əsaslı tikinti şöbəsinə və xidmətedici istehsalat və

təsərrüfatın sənaye xarakterli işlərinin dəyəri daxildir.

Sintetik uçotda və balansda hazır məhsul faktiki maya dəyəri ilə

əks etdirilir, cari uçotda isə uçot qiyməti (şərti qiymətlə) ilə, yəni orta

illik plan istehsalat maya dəyəri ilə və ya müəssisələrin müqavilə

qiymətləri ilə və ya buraxılış, pərakəndə satış qiymətləri ilə və yaxud

faktiki maya dəyəri ilə qiymətləndirilir. ,

Hazır məhsulun faktiki istehsalat maya dəyəri ayın axırında kal-

kulyasiya əsasında müəyyən edilir.

Hazır məhsul orta illik plan istehsalat maya dəyəri ilə

qiymətləndirilən zaman məhsulun buraxılış qiyməti və plan maya

dəyəri arasındakı kənarlaşma ayrıca olaraq uçota alınır, həmin

kənarlaşma hesabat dövrünün axırında müvafiq miqdarda satılmamış

məhsulun qalığına və satılmış məmulata aid edilir. Məhsulun buraxılış

qiyməti ilə qiymətləndirilməsinin hesabatla müqayisə edilməsini,

habelə malalanlara göndərilmiş və satılmış məhsulların sənədlərində

qiymətləndirmənin vahid olmasına riayət olunmasını təmin edir. Bu

zaman məhsulun faktiki maya dəyəri və buraxılış qiyməti arasındakı

fərq ayrıca uçota alınır.

Kiçik nomenklaturada məmulat buraxan bəzi müəssisələrdə hazır

məhsul faktiki maya dəyərlə qiymətləndirilir. Lakin cari uçotda hazır

məhsulu uçot qiymətləri ilə (orta illik plan maya dəyəri və ya

müəssisənin buraxılış qiymətləri ilə) qiymətlendinnək daha məqsədə

uyğundur, çünki, bu zaman uçotun mexanikləşdirilməsi üçün la-

78

zııni şərait yaradılır və hesabat dövrü ərzində hesabat işçilərinin bərabər

surətdə işlə təmin olunmasına nail olunur.

Hazır məmulat qalıqlarının maya dəyəri ilə buraxılış qiymətləri

arasındakı fərq nonual şəraitdə realizə olunmamış mənfəəti

(kommersiya xərclərini nəzərə almadan) özündə göstərir ki, bu da

müəssisənin maliyyə fəaliyyətini təhlil etmək üçün olduqca mühüm

göstəricidir. Bununla bərabər, satılmış məhsulun plan və faktiki maya

dəyəri arasındakı fərq sadələşdirilmiş üsulla aşkar edilir.

Qiymətləndirmənin yuxanda verilən hər iki variantının ümumi

cəhəti odur ki, bunlardan hər hansı biri tətbiq edilirsə edilsin, son

nəticədə hazır məhsul qalıqlarının qiyməti faktiki maya dəyərinə

çatdınlır.

Kənarlaşmalar müəssisə tərəfindən buraxılan artıq xərci və ya

qənaəti göstərir. Kənarlaşmalar hazır məhsulu uçota alan hesablarda

uçota alınır. Bu zaman qənaət qırmızı stomo ilə uçota alınır, artıq xərc

isə adi əlavə yazılışla əks olunur.

Buraxılan məmulatların istehsalına çəkilən məsrəflərin uçotu üçün

37 ((Məhsulların (işlərin, xidmətlərin) buraxılışı» hesabı istifadə edilən

zaman hazır məhsul 40 ((Hazır məhsul» hesabında normativ (plan)

maya dəyəri ilə əks etdirilir.

Hazır məhsulların hərəkətinin uçotunun düzgün təşkil edilməsi

üçün onun nomenklaturasının işlənib hazırlanması - yəni, həmin

müəssisə tərəfindən buraxılan məmulat növlərinin adının siyahısının

hazırlanması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Onun tərtib olunması üçün

əsas kimi bir məmulatı başqasından ayırmağa imkan verən (model,

dəqiq sinfi, fasonu, artikulu, markası, çeşidi və i.a.) müəyyən əlamətə

görə hazır məmulatlann təsnifatı əsas götürülür. Nomenklatura nömrəsi

müxtəlif miqdarda rəqəmlərdən ibarət ola bilər.

Nomenklaturadan müəssisənin aşağadakı xidmətləri İstifadə

edirlər:

a) dispetçer xidməti - məmulat buraxılışı qrafıkinin yerinə

yetirilməsinə nəzarət etmək üçün;

b) sexlər - buraxılışın çeşidinə nəzarət etmək üçün və hazır

məmulatlan anbara təhvil verən zaman qaimələri yazmaq üçün;

v) marketinq şöbəsi - müqavilə göndərmələrinin yerinə yetirilməsi

imkanlarına nəzarət etmək üçün;

79

q) mühasibatlıq - analitik uçot \\) məlumat və hesabatları tərtib

etmək üçün.

§2. istehsaldan hazır ın,7İısallarııı daxH ohuasnıuı, yerinə

yetirilən hilərin və göstərilən xidmətlərin təhvil

verilməsinin uçota

Müəssisə illik məhsul buraxılış planını və təqvim: rüblük, aylıq,

gündəlik və saatlıq qrafiki işləyib hazırlayır. Sexlərin ritmik işinə

nəzarət etmək məqsədi ilə dispetçer xidmətləri qrafıklərin yerinə

yetirilməsinin operativ uçotunu aparır. Qrafiklər hazır məhsulların

göndərilməsi müddətləri ilə əlaqələndirilməlidir, bu da malalanlar

qarşısında müqavilə öhdəliyinin yerinə yetirilməsinə nəzarət etməyə

imkan verir. Buraxılan hazır məhsullar istehsal bölməsindən tədavül

bölməsinə keçir. Bu proses ilk sənədlərdə, yəni, qəbul- təhvil

qaimələrində, aktlarda, cədvəllərdə, plan-kartlarda və b. qeydə alınır.

Hazır məhsulun buraxılışı və onun anbara təhvil verilməsi

təhvil-qəbul qaimələri ilə, göstərilən xidmətlər və ya yerinə yetirilən

işlər isə təhvil-qəbul aktı ilə rəsmiyyətə salınır. Təhvil qaimələrinin

aşağıdakı göstəriciləri vardır: məhsulun ■ təhvil

verilməsi vaxtı: məhsulu təhvil verən sex; məhsulu qəbul edən anbar;

məhsulun adı və nomenklatura nömərsi, ölçü vahidi və məhsulun

miqdarı; plan qiyməti və məbləğ. Təhvil-qəbul qaimələrinin konkret

məzmunu buraxılan məhsulun texnologiyası və xarakterinin

xüsusiyyətindən asılıdır.

Təhvil qaimələri göndərən sexin hesabat işçiləri tərəfindən iki

nüsxədə tərtib edilir, sexin nümayəndəsi və sexin texniki nəzarət şöbəsi

tərəfindən imzalanır və məhsulla birlikdə anbara göndərilir. Qaimənin

bir nüsxəsi, hazır məhsulun qəbul edilməsi haqda anbar müdirinin

imzası ilə göndərici-sexə qaytarılır. Burada hazır məhsulun düzgün

təhvil verilməsi və anbarda hazır məhsulun təhvil alınmasını təsdiq

edən, anbar müdirinin qaimədə olan imzasının mövcudluğu yoxlanılır;

sonra isə qaimələr HMB-na və ya HMS-na verilir.

80

«Məhsullann (işlərin, xidmətlərin) buraxılışı» hesabında aşkar edilmiş

kənarlaşmanın müvafiq hissəsini, həmçinin anbarda olan məhsul

qalığına və göndərilmiş məhsula aid etmək məqsədəuyğundur. Yoxsa,

bəzi aylarda kənarlaşmanın satılan məhsulun dəyərindən olduqca

yüksək olması hallan baş verə bilər.

Mühasibat məhsulların kəmiyyət və keyfiyyət şərtlərinə müvafiq

qəbuluna riayət olunmasına nəzarət etməyə, seçmə üsulu ilə naturada

məmulatları yoxlamağa borcludur. Bu zaman ayın axırıncı günləri

qəbul-təhvil qaimələrinin laboratoriya tədqiqatı jumalındakı qeydlərlə

üzləşdirilməsi məqsədə uyğundur. Əgər məhsul təhvil verilmiş hesab

olunursa, lakin laboratoriya tədqiqatından keçməyibsə (bu tələb olunan

hallarda) və yaxud da ki, təhvil qaimələri tərtib edildikdən sonra belə

yoxlamadan keçirsə, onda ona başa çatmayan kimi baxmaq lazımdır.

Yoxlama həmçinin ayın axırıncı günləri fəhlələrin məhsul istehsalı

haqqında (növbə raportları, marşrut vərəqələri, naryadları və b). ilkin

sənədləri üzrə də aparıla bilər. Bu zaman istehsaldan buraxılmış hesab

olunan, məmulatların hazırlanmasının axırıncı əməliyyatlarının

sənədlərdə əks olunması dəqiqləşdirilir.

istehsaldan hazır məhsuUamt daxil olmasının, yerinə yetirihn işlə-

rin və göstərilən xidmətlərin təhvil verilməsinə aid əməliyyatlar

No Əməliyyatların məzmunu

Müxabirləşən

hesablar debet kredit

1 Buraxılış cədvəlinin məlumatlarına əsasən

istehsaldan buraxılan hazır məhsulun faktiki

maya dəyəri 40 20 2 Faktiki maya dəyəri ay qurtardıqdan sonra

müəyyən edilirsə, onda ay ərzində məhsul

buraxıldıqca, xidmət göstərildikcə, işlər yerinə

yetirildikcə onların normativ (plan) maya

dəyəri 40,

45,46 37 3 Buraxılan məhsulların (işlərin, xidmətlərin)

faktiki maya dəyərinin ayın axırında aşkar

83

müəyyon edilir, bu həm məhsulların növləri üzrə və həm də bütövlükdə

bütün buraxılış üzrə müəyyən edilir.

Hazır məhsulların anbarda uçotu üçün 40 «Hazır məhsul» adlı

aktiv sintetik hesab nəzərdə tutulmuşdur. Həmin hesabda anbarda hazır

məhsulların (istehsalın məhsulları) və malların mövcud olması və

hərəkəti haqqında informasiya ümumiləşdirilir. Bu hesab maddi

istehsal sahələrinin müəssisələri tərəfindən istifadə olunur.

Əgər hər hansı bir məhsul tamamilə öz müəssisəsində istifadə etmək

üçün istiqamətləndirilirsə, onda o, 10 «MateriallaD> və ya 12

«Azqiymətli və tezköhnələn əşyalar» hesablarında uçota alına bilər. 10/1

saylı jurnal-orderdəki əmtəəlik məhsulların (10 saylı jurnal- orderin 3-cü

bölməsi) maya dəyərinin haqq-hesabı ilə üzləşdirilən buraxılış cədvəlinin

məlumatları üzrə onun faktiki maya dəyərinə yazılış tərtib edilir.

Bundan başqa, hesabat dövründə buraxılan məhsullar, sifarişçilərə

təhvil verilən işlər və göstərilən xidmətlər haqqında informasiyaları

ümumiləşdirmək üçün, həmçinin həmin məhsulların, işlərin,

xidmətlərin faktiki istehsalat maya dəyərinin, normativ (plan) maya

dəyərindən kənarlaşmasını aşkar etmək üçün 37 «Məhsul (iş, xidmət)

buraxılışı» adlı sintetik hesabdan istifadə etmək olar. Bu hesabın

debetində istehsalatdan buraxılan hazır məhsulların, təhvil verilən

işlərin və göstərilən xidmətilərin faktiki istehsalat maya dəyəri 20

«Əsas istehsalat», 23 «Köməkçi isteh- salat», 29 «Xidmətedici

istehsalatlar və təsərrüfatlar» hesablarının kreditləri ilə

müxabirləşməklə əks etdirilir. Onun kreditində istehsal edilən

məhsulların, təhvil verilən işlərin və göstərilən xidmətlərin normativ

(plan) maya dəyəri 40 «Hazır məhsul», 46 «Məhsulların (işlərin,

xidmətlərin) satışı» və b. hesabların debeti ilə

müxabirləşməklə əks olunur. Əgər faktiki maya dəyəri ay

qurtardıqdan sonra müəyyən edilirsə, onda ay ərzində məhsul

buraxıldıqca, xidmətgöstərildikcə, işlər yerinə yetirildikcə

mühasibat yazılışları normativ (plan) maya dəyəri ilə həyata

keçirilir.

Beləliklə, 37 «Məhsullarm (işlərin, xidmətlərin) buraxılışı» hesabı

hər ay bağlanır və hesabat tarixinə qalıq olmur.

Lakin qiymətlərin daimi artdığı şəraitdə ayın axırında 37

82

«Məhsulların (işlərin, xidmətlərin) buraxılışı» hesabında aşkar edilmiş

kənarlaşmanın müvafiq hissəsini, həmçinin anbarda olan məhsul

qalığına və göndərilmiş məhsula aid etmək məqsədəuyğundur. Yoxsa,

bəzi aylarda kənarlaşmanın satılan məhsulun dəyərindən olduqca

yüksək olması halları baş verə bilər.

Mühasibat məhsulların kəmiyyət və keyfiyyət şərtlərinə müvafiq

qəbuluna riayət olunmasına nəzarət etməyə, seçmə üsulu ilə naturada

məmulatları yoxlamağa borcludur. Bu zaman ayın axırıncı günləri

qəbul-təhvil qaimələrinin laboratoriya tədqiqatı jumalındakı qeydlərlə

üzləşdirilməsi məqsədə uyğundur. Əgər məhsul təhvil verilmiş hesab

olunursa, lakin laboratoriya tədqiqatından keçməyibsə (bu tələb olunan

hallarda) və yaxud da ki, təhvil qaimələri tərtib edildikdən sonra belə

yoxlamadan keçirsə, onda ona başa çatmayan kimi baxmaq lazımdır.

Yoxlama həmçinin ayın axırıncı günləri fəhlələrin məhsul istehsalı

haqqında (növbə raportları, marşrut vərəqələri, naryadları və b). ilkin

sənədləri üzrə də aparıla bilər. Bu zaman istehsaldan buraxılmış hesab

olunan, məmulatların hazırlanmasının axırıncı əməliyyatlarının

sənədlərdə əks olunması dəqiqləşdirilir.

istehsaldan hazır məhsnUann daxil ohnasının, yerinə yetirihiı idlə-

rin və göstərilən xidmətlərin təhvil verilməsinə aid əməliyyatlar

No Əməliyyatların məzmunu

Müxabirləşən

hesablar

debet kredit

1 Buraxılış cədvəlinin məlumatlarına əsasən

istehsaldan buraxılan hazır məhsulun faktiki

maya dəyəri 40 20 2 Faktiki maya dəyəri ay qurtardıqdan sonra

müəyyən edilirsə, onda ay ərzində məhsul

buraxıldıqca, xidmət göstərildikcə, işlər yerinə

yetirildikcə onların normativ (plan) maya dəyəri 40,

45,46 37 3 Buraxılan məhsulların (işlərin, xidmətlərin)

faktiki maya dəyərinin ayın axırında aşkar

83

müəyyon edilir, bu həm məhsullann növləri üzrə və həm də bütövlükdə

bütün buraxılış üzrə müəyyən edilir.

Hazır məhsulların anbarda uçotu üçün 40 «Hazır məhsul» adlı

aktiv sintciik hesab nəzərdə tutulmuşdur. Həmin hesabda anbarda hazır

məhsulların (istehsalın məhsulları) və malların mövcud olması və

hərəkəti haqqında informasiya ümumiləşdirilir. Bu hesab maddi

istehsal sahələrinin müəssisələri tərəfindən istifadə olunur.

Əgər hər hansı bir məhsul tamamilə öz müəssisəsində istifadə

etmək üçün istiqamətləndirilirsə, onda o, 10 «Materiallar» və ya 12

«Azqiymətli və tezköhnələn əşyalar» hesablarında uçota alına bilər.

10/1 saylı jurnal-orderdəki əmtəəlik məhsulların (10 saylı jurnal-

orderin 3-cü bölməsi) maya dəyərinin haqq-hesabı ilə üzləşdirilən

buraxılış cədvəlinin məlumatları üzrə onun faktiki maya dəyərinə

yazılış tərtib edilir.

Bundan başqa, hesabat dövründə buraxılan məhsullar, sifarişçilərə

təhvil verilən işlər və göstərilən xidmətlər haqqında infomıasiyalan

ümumiləşdirmək üçün, həmçinin həmin məhsulların, işlərin,

xidmətlərin faktiki istehsalat maya dəyərinin, normativ (plan) maya

dəyərindən kənarlaşmasını aşkar etmək üçün 37 «Məhsul (iş, xidmət)

buraxılışı» adlı sintetik hesabdan istifadə etmək olar. Bu hesabın

debetində istehsalatdan buraxılan hazır məhsulların, təhvil verilən

işlərin və göstərilən xidmətilərin faktiki istehsalat maya dəyəri 20

«Əsas istehsalat», 23 «Köməkçi isteh- salat», 29 «Xidmətedici

istehsalatlar və təsərrüfatları) hesablarının kreditləri ilə

müxabirləşməklə əks etdirilir. Onun kreditində istehsal edilən

məhsulların, təhvil verilən işlərin və göstərilən xidmətlərin normativ

(plan) maya dəyəri 40 «Hazır məhsul», 46 «Məhsullann (işlərin,

xidmətlərin) satışı» və b. hesabların debeti ilə

müxabirləşməklə əks olunur. Əgər faktiki maya dəyəri ay

qurtardıqdan sonra müəyyən edilirsə, onda ay ərzində məhsul

buraxıldıqca, xidmətgöstərildikcə, işlər yerinə yetirildikcə

mühasibat yazılışları normativ (plan) maya dəyəri ilə həyata

keçirilir.

Beləliklə, 37 «Məhsullarm (işlərin, xidmətlərin) buraxılışı» hesabı

hər ay bağlanır və hesabat tarixinə qalıq olmur.

Lakin qiymətlərin daimi artdığı şəraitdə ayın axırında 37

82

məhsulun çeşid uçotu kartoçkalarında və ya kitablarında hər bir mədaxil

və məxaric sənədləri üzrə ayrıca qeydlər aparılır. Hər bir yazılışdan

sonra kartoçkalarda qalıq çıxarılır. Sonra məhsulların mədaxili və

buraxılması rəsmiyyətə salınan mədaxil və məxaric sənədləri sonradan

işlənmək üçün müəssisənin mühasibatına verilir. Burada məhsulu alınan

və onun buraxılması haqqında anbar müdirinin imzası olan

əmr-qaimələr, malalanlara hesablaşmaları həyata keçirmək üçün faktura

maşınında hesabların və ödəmə tələbnamələrinin yazılması üçün istifadə

edilir. Yoxlandıqdan sonra anbarlar və məhsul növləri çərçivəsində

sənədlər uçot qiyməti ilə taksırovka (qiymətləndirmə) edilir.

Hesablama texnikası mövcud olan zaman hazır məhsulların anbar

uçotu mexanikləşdirilir.

Bütün ilk sənədləri hər gün (və ya bir neçə gündə bir dəfə) maddi

məhsul şəxslər mühasibata təhvil verirlər. Saldo metodu zamanı bu

bilavasitə anbarda edilir. Mühasibat işçisi sistematik olaraq, lakin

həftədə (ongünlükdə) bir dəfədən az olmayaraq bilavasitə anbarda anbar

müdirinin iştirakı ilə məhsulların hərəkəti üzrə ilk sənədlərin

məlumatlarının anbar uçotu kartoçkalarında düzgün işlənməsini

yoxlamalı və özünün imzası ilə onu təsdiq etməlidir. Aşkar edilmiş

kənarlaşmaplar və səhvlər oradaca da düzəldilir. Eyni zamanda

mühasibat işçisinə ilk sənədlərin qəbul-təhvili həyata keçirilir.

İlk sənədlərin qəbul-təhvili, bir qayda olaraq, xüsusi reyestrlə

rəsmiləşdirilir. Lakin maddi məsul şəxsin razılığı ilə sənədlərin

qəbulu-təhvili üçün əsas kimi mühasibat işçisinin hər bir əmo'ivyat üzrə

qeydləri yoxladıqdan sonra anbar uçotu kartoçkalarında eldiyi imza

xidmət edir.

Saldo metodu zamanı hazır məmulatların anbarda miqda'‘-çeşid

uçotu ilə onların mühasibatda məbləğ uçotu arasındakı əlaqə anbarda

məhsulların qalıqlarının uçotu cədvəlinin köməyi ilə həyata keçirilir. Ay

ərzində həmin cədvəl, mühasibatda sorğu məqsədi üçün saxlanılır.

Ayın axırında kitab hər bir nomenklatura nömrəsi üzrə anbar uçotu

kartoçkalarından ayın axırına miqdar ifadəsində hazır məhsulların

qalıqlarını yazmaq üçün anbara verilir. Bundan sonra

8.S

kitab mühasibata və ya hesablama idarəsinə verilir, orada qalıqlar

taksirovka edilir və onların məbləği hesablanır.

Bir sıra hallarda anbarda hazır məhsulların qalıq cədvəli əvəzinə

anbar uçotunu mühasibat uçotu ilə əlaqələndirən bir həlqə kimi ay

ərzində anbarda hazır məhsulların hərəkəti haqqında maddi məsul

şəxsin hesabatı xidmət edə bilər. O anbar uçotu kartçokalarının

(kitabının) yekun məlumatları üzrə tərtib edilir, onda hər bir no-

menklatura nömrəsi üzrə miqdar ifadəsində anbar üzrə hazır

məmulatların hərəkəti əks etdirilir. Mühasibatda (hesablama

idarəsində) hesabat taksirovka edilir və onun məlumatları əsasında

çei}hl dövriyyə cədvəli tərtib edilir.

İstehsalatdan alınmış hazır məhsullar eyni adlı 40 saylı sintetik

hesabda uçota alınır. Bu hesabda hər bir nomenklatura nömrəsinə anbar

uçotunun kartoçkaları açılır, onlarda hazır məmulatların saxlandığı

yerlər üzrə analitik uçotu aparılır.

Hazır məhsul, adətən, anbarda saxlanılır. İri məmulatlar

(ekskavatorlar, dəzgahlar, avtomobillər və i.a.) onlar malalanlara

göndərilənə qədər sexdə və yaxud da xüsusi meydançada qalırlar.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, hazır məhsullar müəssisənin

mühasibatında çeşid dövriyyə cədvəlinin köməkliyi ilə və ya operativ

mühasibat (saldo) metodu ilə uçota alınır. Bu metod daha qabaqcıldır.

Bu metod zamanı anbarda miqdar-çeşid uçotu aparılır, mühasibatda isə

taksirovka edilmiş (qiymət qoyulmuş) sənədlərin kartotekası dəyər

ifadəsində hazır məmulatların hərəkəti cədvəli və illik qalıq (saldo)

cədvəli aparılır, bu cədvəl anbar uçotunun kartoçkalarındakı qeydlərin,

mühasibatda məhsulların hərəkətinin qrup uçotu qeydləri ilə

düzgünlüyünü üzləşdirmək üçün istifadə edilir.

İllik qalıq (saldo) cədvəlinə (kitabına) anbar müdiri və ya

mühasibat işçisi tərəfindən ayın 1-i tarixə anbar kartoçkalarında hazır

məhsulların qalıqları yazılır. Məhsul qalıqlarını uçot qiymətinə vurub,

hesabat tarixinə anbarda hazır məhsulların dəyəri aparılır. Uçot qiyməti

ilə bu məhsulların qalığı, dəyər ifadəsində hazır məhsulların hərəkəti

cədvəlində əks etdirilmiş onun qalığı ilə üzləşdirilir.

Qalıqların düz olması hazır məhsulun anbarda və mühasibatda

86

uçotunun düzgünlüyünü göstərir. Səhv olan zaman yazılışları yoxlamaq

və səhvləri düzəltmək lazımdır. Məhsulun anbarda uçotu, onun

mühasibatdakı uçotu ilə belə qarşılıqlı əlaqədə olur.

Bundan başqa mühasibatda natural və məbləğ ifadəsində hazır

məhsulların buraxılışı cədvəlini aparırlar, həmçinin 16 saylı «hazır

məmulatların hərkəti, onların göndərilməsi və satışı» cədvəli apanlır.

16 saylı cədvəlin 1 «Dəyər ifadəsində hazır məmulatların

hərəkəti)) bölməsinin A ((Ümumiləşdirilmiş məlumatlar)) yarımböl-

məsində məhsulların bircinsli qrupları (yarımqaıpları) üzrə uçot qiyməti

ilə və faktiki maya dəyəri ilə anbarda hazır məmulatların hərəkəti əks

olunur.

Burada qalığın və istehsaldan daxil olan məhsulların faktiki maya

dəyərinin məmulatların qrup (yarımqınp) çərçivəsində uçot qiyməti ilə

onların dəyərində xüsusi çəkisi müəyyən edilir. Bizim misalımızda faiz

95-ə bərabərdir ki, bu da müəssisənin məhsulun maya dəyərinin aşağı

salınmasında müvəffəqiyyətidir. Göstərilən faiz nisbəti mühasibat

tərəfindən hesabat ayında göndərilən, mala- lanlar tərəfindən qaytarılan

məhsulların və ayın axırına onun qalığının faktiki maya dəyərini

hesablamaq üçün istifadə olunur.

Anbarda məhsulların qalıqlarının uçotu cədvəlinə (maddi məsul

şəxsin hesabatına) əsasən, ayın axırına (hesabat dövmnün) uçot qiyməti

ilə məhsulların qalığı, 16 saylı (dıazır məmulatların hərəkəti, onların

göndərilməsi və satışı)) cədvəlinin 1 bölməsində əks olunan oxşar

qalıqları ilə üzləşdirilir. Qalıqların düz gəlməsi uçotun düzgün

olmasından xəbər verir, düz gəlməməsi isə səhvlərin mövcudluğundan

xəbər verir ki, onu da aradan qaldırmaq lazımdıı.

87

16 saylı cədvəl

«Hazır ınəmulatlann hərəkatı, onların gönclərilınəsi və satışın

I. Dəyər ifadəsində hazır ınəmıılatların hərəkəti A. 2000-ci ilin

dekabr ayında iiınıtıniləşdirilmiş məlumatlar, man.

cp z d ’ ul O 00

Uçot qiTiplan

Hazır məmulatlar

Və

i.a

Qeyd

lərin

mən

bələri

və

əsasla

-

n

1 saylı yarımqrup

Uçot

qiyməti

ilə

Faktiki maya

dəyəri ilə

1 2 3 4

1. Ayın əvvəlinə qalıq

2100000 1990000

Keçən ayın

16 s. cədvəli

2. İstehsaldan daxil olub

10490000 9970000

Hesabat

ayında

hazır

məh.buraxı

- hş cədvəli 3 Geri qaytanna

qaydasında daxil olub

(bu bölmənin B

yar.bölməsinə bax) 6000 7000

4 Sair daxil olma 4000 3000

YEKUNU

12600000 11970000

Hesablama

yolu ilə (sətr

l+2-t-3+4)

88

6.

Qalığın və istehsaldan

daxil olanın faktiki maya

dəyərinin onların uçot

qiyməti ilə dəyərinə olan

faiz nisbəti

95

11970000;

12600000X

100 7 Satış qaydasında

göndərilib və buraxılıb

11400000 10830000

Hesabat ayı

ər-də 16 s.

cəd-in 11

bölməsi

8 Ayın axırına qalıq 1200000 1140000

Hesablama

yolu ilə (sətr

1+2+3-H4-

7)

Hazır məhsul müəssisənin mühasibatında həmin adda hesabda

uçot qiyməti ilə və faktiki maya dəyəri ilə uçota almır. O, həmin

qaydada uçot registrlərində, xüsusi ilə dəyər ifadəsində hazır məhsulun

hərəkəti cədvəlində (16 saylı fonuada) əks olunur.

Faktiki maya dəyərini müəyyən etmək üçün istehsalatdan daxil

olan məhsulların və qalığın faktiki maya dəyərinin, onların uçot qiyməti

ilə dəyərinə olan faiz nisbətinə görə hesablanır. Uçot qiyməti ilə

məhsulun qalığının dəyərinə aid edilən aşkar edilmiş faizlə, anbarlarda

olan məhsulların faktiki maya dəyəri hesablanır. Bundan sonra ayın

əvvəlinə qalan məhsulların və istehsalatdan daxil olan məhsulların

faktiki maya dəyəri çıxılır. Alınan fərq, çıxan məhsulun faktiki maya

dəyərini göstərir.

Bunu aşağıdakı misalda göstərək.

Uçot qaıpları

Göstəricilər I yarımqrup

Uçot qiyməti ilə,

man.

Faktiki maya

dəy. ilə, man.

Ayın əvvəlinə hazır məhsulların

qalığı 100 000 90 000 İstehsalatdan daxil olub 1100 000 910 000

Yekunu 1 200 000 1 000 000

89

Qalığın və istehsalatdan daxil

olanın faktiki maya dəyərinin

onların uçotqiyməti ilə dəyərinə

faiz nisbəti (1 000 000 X 100: 1 200 000) 83,3%

Satış qaydasında göndərilib və

buraxılıb (1 000 000 -41650) 1 150 000 958 350

Ayın axırına məhsulun qalığı (50

000 x 83,3:100) 50000 41650

Haqq-hesab aşağıdakı kimi aparılır:

1) ayın əvvəlinə hazır məhsul qalığı və ay ərzində istehsalatdan

daxil olan məhsulların faktiki maya dəyərinin, həmin məhsulun uçot

qiyməti ilə dəyərinə olan nisbəti 83,3% təşkil edir.

(1.000.000 X 100)/1.200.000

2) Hesablanmış faizə görə göndərilmiş və yerində buraxılmış

hazır məhsulun faktiki maya dəyəri 958350 manat təşkil edir

(1.150.000x83,3)/ 100

3) ayın axırına hazır məhsulların qalığının faktiki maya dəyəri

1.000.000 manat və 958.350 manat arasındakı fərq kimi alınır, bu da

41.650 manat təşkil edir.

Malalanlara göndərilmiş və buraxılmış məhsulların faktiki maya

dəyərinə 45 «Göndərilmiş mallar» hesabı debetləşir və 40 «Hazır

məhsul» hesabı kreditləşir.

Müəssisələrin çoxu böyük çeşiddə məmulat istehsal edir və çoxlu

miqdarda istehlakçılara göndərirlər. Belə şəraitdə hazır məhsulun

uçotunu mexanikləşdirmək lazımdır, bunun üçün məmulatlara

nomenklatura nömrəsi (şifrlər) verilir. Bundan başqa hazır məmulat

qrupları, əməliyyat növləri və qiymətlər (buraxılış və ya plan) şifrlənir.

Misal üçün, istehsalatdan məhsulların daxil olması üzrə əməliyyata

20-ci şifr verilir, satış qaydasında hazır məmulat buraxılışına 30-cu şifr

verilir və i.a.

Hesab-perforasiya maşınlarından istifadə edən zaman hazır

məhsulların mədaxili, göndərilməsi və satışı uzrə sənədlərin işlənməsi

üçün, əmr-qaimələr və ödəmə tapşırıqları elə şifrən- məlidir ki,

malalam, göndərmənin sıra nömrəsini və satışın növünü

90

(hazır məhsul, materiallar, xidmətlər və i.a.) müəyyən etmək mümkün

olsun. Bir qayda olaraq, bu şifrlər altı işarədən ibarət qurulur. Birinci

dörd işarə malalanın şifrini göstərir, axırıncı ikisi isə göndərmənin sıra

nömrəsini (əmr-qaimələr üçün) və ya satışın növünü (ödəmə

tələbnaməsi üçün) göstərir.

Maşın-hesablama stansiyası hazır məhsulun mövcud olması

hərəkətinin uçotunu təhlil edən, bütün lazımi tabulyaqrammaları tərtib

edir.

§4. Malalaiilara gönäərilnıi^f buraxılmış mdhsııHann, bıltvil

verilmiş işlərin və göstərilmiş xidmətlərin ncniıı

Təsənlifat hesabı ilə işləmək məhsulun . ...ıkçıya göndərilməsinin

təşkilinə daha çox diqqət yetirilməsini ı.'iob cdır.

İndi məhsulun hansı nəqliyyat növü ilə daşınması kullckti\ üçün

əhəmiyyətsiz deyildir. Nəqliyyat xərclərini azaltmaq və məhsulların

satışını sürətləndinnək məqsədilə onun göndərilməsinin daha səmərəli

üsulları axtarılıb tapılır.

İlk məxaric sənədləri, yəni əmr-qaimə, naryadlar, aktlar və habelə

əmtəə-nəqliyyat qaimələri, nəqliyyat təşkilatlarının qəbzi, vəkalətlər və

b. əsasında müəssisə hesab-ödəmə tələbnaməsi yazır və onu

malalandan, ona göndərilmiş və buraxılmış məhsula görə ödəməni

almaq üçün bank müəssisəsinə verir.

Göndərilmiş (buraxılmış) məhsullar, yerinə yetirilmiş işlər və

göstərilmiş xidmətlər dedikdə, hazır məmulatların göndərilməsi, işlərin

və xidmətlərin təhvili, habelə komisyon və başqa ona oxşar əsaslarda

məhsulların satışa verilməsi üçün müvafiq sənədlərlə (qaimələr,

təhvil-qəbul aktları və b.) rəsmiləşdirilmiş məhsullar (işlər, xidmətlər)

başa düşülür.

Hazır məhsullar (işlər, xidmətlər) bir qayda olaraq malalanlara

tədarük müqavilələrinə və göndərilmə planına müvafiq olaraq

göndərilir. Müqavilələrdə göndərilən məhsulların (işlərin, xidmətlərin)

adları, miqdarı, çeşidi və keyfiyyəti, qiyməti, hesablaşma qaydası,

malgöndərənin və malalanın ödəmə və rabitə rekvizitləri və bəzi digər

məlumatlar göstərilir. Bu müqavilələr göndərmənin şərtlərinə,

müddətinə, keyfiyyətinə və malalanlarla hesablaşmaların

91

öz \axtinda aparılmasına riayət olunmasına nəzarət vasitəsi kimi xidmət

edilir.

Məhsullar (işlər, xidmətlər) onu anbardan buraxan vaxtdan

malalan və sifarişçilər tərəfindən ödənilənə qədər göndərilmiş sayılır.

Göndərməyə nəzarət müəssisənin satış şöbəsinə həvalə olunur, həmin

şöbədə müqavilənin yerinə yetirilməsinin operativ uçotu aparılır.

Müəssisənin satış şöbəsi haqlanmış müqavilələrdəki vaxta müvafiq

olaraq, mövcud olan bölgüyə əsasən, malalan təşkilatlara məhsulları

buraxmaq, yaxud göndənnək haqqında anbara satış şöbəsinin rəisi və

müəssisənin mühasibi tərəfindən imzalanmış əmr yazır. Yerli

malalanlara (müəssisə və təşkilatlara) hazır məhsullar vəkalətlə

buraxılır, başqa şəhərli malalanlara məhsulların göndərilməsi zamanı

isə əmrdə ekspedisiyaya həmin məhsulları hara və hansı üsulla

göndərmək barədə sərəncam verilir. Seçilmiş və qablaşdırılmış

məhsullara anbar işçisi qaimə yazır, qaimədə buraxılmalı olan və

faktiki buraxılan məhsulların adı, növü, ölçüsü və miqdarı, onun

qiyməti, məbləği və digər məlumatlar göstərilir. Qaimənin malı alanın

nümayəndəsi və ya müəssisənin nəqliyyat - ekspedisiya şöbəsinin işçisi

imzalayır. Çox vaxt vahid sənəd, yəni iki nüsxədə yazılan və bu iki

sənədin rekvizitləri əlaqələndirilən əmr-qaimə yazılır.

Anbardan buraxılan məmulatlardan başqa müəssisə, başqa

müəssisə və təşkilatlara xidmət göstərir və iş yerinə yetirir (iş və

xidmətlər anbardan keçmir). Həmin iş və xidmətlər də ödənilməlidir.

Buna görə onlara da hesab-ödəmə tələbnaməsi yazılır və ödəməni

almaq üçün bank müəssəsinə verilir.

Beləliklə,göndərilmiş və ya buraxılmış məhsullar, yerinə

yetirilmiş işlər və göstərilmiş xidmətlər dedikdə, müəssisə tərəfindən

hesab-ödəmə tələbnaməsi yazılan və banka artıq təhvil verilən, lakin

malalanlar tərəfindən dəyəri ödənilməyən məhsullar (işlər, xidmətlər)

başa düşülür. Göndərilmiş (buraxılış) məhsullar (işlər, xidmətlər)

hesab-ödəmə tələbnaməsini ödəyənə qədər tədavül sferasında olur və

ona görə də aydındır ki, xüsusi hesabda uçota alınır, yəni göndərilmiş

hesab olunur.

Gün ərzində yazılmış əmr-qaimələr, hazır məhsul anbarından

müəssisənin mühasibatına verilir, orada isə taksirovka (qiymət

92

6) əgər tutulmaq üçün icra sənədləri banka təqdim edilmişsə, qəbul

edilmiş iddialar, sanksiyalar, peşiman pulları və i.a. üzrə məbləğlər.

Göndərilmiş məhsulun uçotunun vacib olması aşağıdakılarla

aydınlaşdırılır, birinci ona görə ki, o, pulu daxil olana qədər

malgöndərən - müəssisənin mülkiyyəti sayılır, çünki, məhsulun

göndərilməsi və ya buraxılması iş və xidmətlərin yerinə yetirilməsi

vaxtı, bir qayda olaraq, ödəmənin vaxtı ilə bir yerə düşmür və ikincisi

isə, malalanlara məhsullar göndərilən (buraxılan) vaxtdan, bank

malgöndərən müəssisəyə yolda olan sənədlərə görə kredit verir ki, bu da

kredit obyektlərinin ayrılmasını tələb edir.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində hazır məhsulun normativdən artıq

ehtiyatlarının saxlanması xüsusilə yolverilməz olur, çünki bu ehtiyatlar

müəssisənin maliyyə vəziyyətini pisləşdirir, kollektivin imkanlarım

məhdudlaşdırır. Satış şöbələri reklam işini hər vasitə ilə yaxşılaşdırmalı,

satılmamış məhsulları satmaq məqsədilə ticarət- sənaye

yarmarkalarının işində iştirak etməlidirlər, başlıcası isə

makroiqtisadiyyatm ehtiyac və tələbatını daha yaxşı öyrənməlidirlər.

Sənaye müəssisələrində mal-material dəyərliləri üzrə

hesablaşmalarda əsas yeri aksept hesablaşma forması tutur. Aksept

hesablaşma bankın inkasso əməliyyatı ilə sıx əlaqədardır. Aksept

hesablaşma bankın inkasso əməliyyatı ilə sıx əlaqədardır. Aksept

hesablaşma formasının əsas sənədi tədiyyə tələbnaməsi və ya hesab

tədiyə tələbnaməsidir.

Aksept hesablaşma formasında müəssisə malalanlara göndərdiyi

malın müqabilində hesab-ödəmə tələbnaməsini tərtib edərək özünə

xidmət edən bankın şöbəsinə təqdim edir. Göndərilmiş mal-material

qiymətliləri üzrə banka təqdim edilmiş hesablaşma sənədləri malalan

təşkilata xidmət edən bankın şöbəsinə göndərilir. Hesablaşma

sənədlərinin akseptləşdirilməsi və ya onların ödənilməsinə razılıq işi

bilavasitə həmin bank şöbəsində aparılır.

Göndərmə müqavilələrinə və yola salma planlarına nəzarət

müəssisənin satış şöbəsinə həvalə edilir, burada göndərmənin və yola

salma müqaviləsinin yerinə yetirilməsinin operativ uçotu aparılır.

Müqaviləyə müvafiq olaraq müəssisənin satış şöbəsi hazır

95

Əvvəllərdə iki müstəqil sənəd kimi tətbiq edilən hesab-faktura və

ödəmə tələbnaməsi əldə edilən təcrübə nəticəsində bir ədəd nümunəvi

fomıada olan kombinələşdirilmiş sənəddə, yəni hesab- ödəmə

tələbnaməsi (883N2İİ formada) adlanan sənəddə birləşdirilir.

Ödəmə tələbnaməsi bir neçə nüsxədə yazılır, onun bir nüsxəsi

bilavasitə malalana göndərilir, ikinci nüsxəsi malalanlardan pulu

tutmaq üçün pikasso etməkdən ötəri banka təhvil verilir və bundan

sonra həmin nüsxədə həmçinin malalana daxil olur, nəhayət, bir nüsxəsi

müəssisənin mühasibatında göndərilmiş və satılmış məhsulun cari

uçotu üçün istifadə edilir.

Hesablar və ödəmə tapşırıqları adətən faktura maşınlarında yazılır.

Onlarda mətn hissəsi, ilk rəqəm məlumatları-miqdar, qiymət yazılır.

Məhsulun hər bir adı üzrə buraxılış qiyməti ilə məbləği hesablanır və

yazılır. Ödəmə təlbnamələri mal göndəriləndən sonra 2 sutka ərzində

reyestrlə birlikdə banka verilir. Banka sənədləri təhvil verilmiş, lakin

dəyəri ödənilməmiş məhsullar, işlər və xidmətlər göndərilmiş hesab

olunur. Bu məhsulların uçotu üçün 45 ((Göndərilmiş mallar» hesabı

ayrılmışdır. Bu hesabda aşağıdakılar əks olunur:

1) malalanlara və ya sifprişçilərə, əsaslı tikinti şöbəsinə, mənzil-

kommunal təsərrüfatına, uşaq müəssisələrinə və digər xidınətedici

istehsalatlara və təsərrüfatlarına göndərilmiş və ya yerində vəkalətlə

buraxılmış hazır məmulatın və maddi qiymətlərin (normativdən

yuxarım və artığı daxil etməklə) dəyəri;

2) kənar təşkilatların sifarişçiləri üçün, həmçinin əsaslı tikinti

şöbəsi, xidmətedici istehsalatlar və təsərrüfatlar üçün yerinə yetirilmiş

iş və xidmətlərin dəyəri;

3) abonentlərə buraxılan elektrik enerjisinin, suyun, buxarın və i.a.

dəyəri;

4) məhsulların dəyərindən yuxarı malalanlar tərəfindən ödənilən

taraların dəyəri;

5) hesaba və ödəmə tələbnaməsinə daxil edilmiş və malalanlar

tərəfindən ödənilən (əgər məhsula buraxılış qiymətləri franko-

göndvuən stansiya ilə müəyyən edilibsə) nəqliyyat xərcləri (dəmir yol

tarifi, su fraktı və b.);

94

6) əgər tutulmaq üçün icra sənədləri banka təqdim edilmişsə, qəbul

edilmiş iddialar, sanksiyalar, peşiman pulları və i.a. üzrə məbləğlər.

Göndərilmiş məhsulun uçotunun vacib olması aşağıdakılarla

aydınlaşdırılır, birinci ona görə ki, o, pulu daxil olana qədər

malgöndərən - müəssisənin mülkiyyəti sayılır, çünki, məhsulun

göndərilməsi və ya buraxılması iş və xidmətlərin yerinə yetirilməsi

vaxtı, bir qayda olaraq, ödəmənin vaxtı ilə bir yerə düşmür və ikincisi

isə, malalanlara məhsullar göndərilən (buraxılan) vaxtdan, bank

malgöndərən müəssisəyə yolda olan sənədlərə görə kredit verir ki, bu da

kredit obyektlərinin ayrılmasını tələb edir.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində hazır məhsulun normativdən artıq

ehtiyatlarının saxlanması xüsusilə yolverilməz olur, çünki bu ehtiyatlar

müəssisənin maliyyə vəziyyətini pisləşdirir, kollektivin imkanlarını

məhdudlaşdırır. Satış şöbələri reklam işini hər vasitə ilə yaxşılaşdırmalı,

satılmamış məhsulları satmaq məqsədilə ticarət- sənaye

yarmarkalarının işində iştirak etməlidirlər, başlıcası isə

makroiqtisadiyyatın ehtiyac və tələbatını daha yaxşı öyrənməlidirlər.

Sənaye müəssisələrində mal-material dəyərliləri üzrə

hesablaşmalarda əsas yeri aksept hesablaşma forması tutur. Aksept

hesablaşma bankın inkasso əməliyyatı ilə sıx əlaqədardır. Aksept

hesablaşma bankın inkasso əməliyyatı ilə sıx əlaqədardır. Aksept

hesablaşma formasının əsas sənədi tədiyyə tələbnaməsi və ya hesab

tədiyə tələbnaməsidir.

Aksept hesablaşma formasında müəssisə malalanlara göndərdiyi

malın müqabilində hesab-ödəmə tələbnaməsini tərtib edərək özünə

xidmət edən bankın şöbəsinə təqdim edir. Göndərilmiş mal-material

qiymətliləri üzrə banka təqdim edilmiş hesablaşma sənədləri malalan

təşkilata xidmət edən bankın şöbəsinə göndərilir. Hesablaşma

sənədlərinin akseptləşdirilməsi və ya onların ödənilməsinə razılıq işi

bilavasitə həmin bank şöbəsində aparılır.

Göndərmə müqavilələrinə və yola salma planlarına nəzarət

müəssisənin satış şöbəsinə həvalə edilir, burada göndərmənin və yola

salma müqaviləsinin yerinə yetirilməsinin operativ uçotu aparılır.

Müqaviləyə müvafiq olaraq müəssisənin satış şöbəsi hazır

95

Əvvəllərdə iki müstəqil sənəd kimi tətbiq edilən hesab-faktura və

ödəmə tələbnaməsi əldə edilən təcrübə nəticəsində bir ədəd nümunəvi

fonnada olan kombinələşdirilmiş sənəddə, yəni hesab- ödəmə

tələbnaməsi (883N°li formada) adlanan sənəddə birləşdirilir.

Ödəmə tələbnaməsi bir neçə nüsxədə yazılır, onun bir nüsxəsi

bilavasitə malalana göndərilir, ikinci nüsxəsi malalanlardan pulu

tutmaq üçün pikasso etməkdən ötəri banka təhvil verilir və bundan

sonra həmin nüsxədə həmçinin malalana daxil olur, nəhayət, bir

nüsxəsi müəssisənin mühasibatında göndərilmiş və satılmış məhsulun

cari uçotu üçün istifadə edilir.

Hesablar və ödəmə tapşırıqları adətən faktura maşınlarında yazılır.

Onlarda mətn hissəsi, ilk rəqəm məlumatları-miqdar, qiymət yazılır.

Məhsulun hər bir adı üzrə buraxılış qiyməti ilə məbləği hesablanır və

yazılır. Ödəmə təlbnamələri mal göndəriləndən sonra 2 sutka ərzində

reyestrlə birlikdə banka verilir. Banka sənədləri təhvil verilmiş, lakin

dəyəri ödənilməmiş məhsullar, işlər və xidmətlər göndərilmiş hesab

olunur. Bu məhsulların uçotu üçün 45 ((Göndərilmiş mallar» hesabı

ayrılmışdır. Bu hesabda aşağıdakılar əks olunur:

1) malalanlara və ya sifprişçilərə, əsaslı tikinti şöbəsinə, mənzil-

kommunal təsərrüfatına, uşaq müəssisələrinə və digər xidmətedici

istehsalatlara və təsəiTÜfatlarına göndərilmiş və ya yerində vəkalətlə

buraxılmış hazır məmulatın və maddi qiymətlərin (normativdən yuxarını

və artığı daxil etməklə) dəyəri;

2) kənar təşkilatların sifarişçiləri üçün, həmçinin əsaslı tikinti

şöbəsi, xidmətedici istehsalatlar və təsərrüfatlar üçün yerinə yetirilmiş

iş və xidmətlərin dəyəri;

3) abonentlərə buraxılan elektrik enerjisinin, suyun, buxarın və i.a.

dəyəri;

4) məhsulların dəyərindən yuxan malalanlar tərəfindən ödənilən

taraların dəyəri;

5) hesaba və ödəmə tələbnaməsinə daxil edilmiş və malalanlar

tərəfindən ödənilən (əgər məhsula buraxılış qiymətləri franko- göndəi'ən

stansiya ilə müəyyən edilibsə) nəqliyyat xərcləri (dəmir yol tarifi, su fraklı

və b.);

94

malalanın rekvizitləri, onların banklarının olduqları yerlər, ödəmənin

təyinatı, malların (işlərin, xidmətlərin) ümumi adı, ödəniləsi məbləğ,

pul vəsaitlərini alanın rəhbərinin və baş mühasibinin imzaları və möhür

göstərilir. Ödəmə tələbnamə-tapşırığının birinci iki nüsxəsi poçta ilə

malalana göndərilir, onlar yoxlanıldıqdan sonra onu imzalayır və birinci

nüsxəsi məhsulu göndərən malgöndərənə pul vəsaitlərini köçürmək

üçün özünün bankına təhvil verir. Ödəmə tələbnamə-tapşırığına hesab

fakturalar, nəqliyyat qaimələrinin qəbzləri və b. əlavə edilir. Ödəmə

tələbnamə-tapşırığın (hesab- fakturaların) nüsxələri müəssisədə qalır və

göndərilmiş malların uçotu üçün əsas kimi xidmət edir.

Ödəmə tələbnamə-tapşırığın iki variantının tətbiqi mümkündür.

Birinci halda ödəmə tələbnamə-tapşırıq hesab-faktura ilə birlikdə

istifadə olunur (ödəmə tələbnamə-tapşırıqda ancaq ödənilməli olan

ümumi məbləğ göstərilir, hesab - fakturada isə çeşid, miqdar, satış

qiyməti, göndərilmiş məhsulların, tara və qablaşdırmanın dəyəri, dəmir

yol tarifi və b. göstərilir).

O biri halda ödəmə tələbnamə-tapşırığı vahid hesablaşma sənədi

hesab olunur, onda göndərilmiş məhsullar haqqında hesab-fakturanın

bütün məlumatları göstərilir (ödəmə tələbnamə-tapşırığın əks tərəfi

istifadə olunur).

Məhsul onu anbardan buraxan (göndərən) vaxtdan malalan

(sifarişçilər) tərəfindən ödənilənə qədər və ya göndərilmiş məhsula görə

onlara hesablaşma sənədlərini təqdim edilənə qədər və ya ona verilmiş

məmulatın satışı haqqında komisyonerin bildirişi daxil olduqdan sonra

göndərilmiş hesab olunur. Sənəd dövriyyəsi zamanı müəssisə yolda

olan hesablaşma sənədlərinə görə bankın ssudasın- dan istifadə edə

bilər. Ssudanın məbləği kreditləşməyən elementlərini (əlavə dəyər

vergisi və mənfəət) çıxmaqla ödəməyə təqdim edilmiş ödəmə

sənədlərinin məbləğinə bərabərdir.

Malalanlara göndərilmiş və buraxılmış məhsulların, görülmüş

işlərin və yerinə yetirilmiş xidmətlərin uçotu üçün 45 «Göndərilmiş

mallar» adlı xüsusi aktiv sintetik hesab tətbiq edilir. Bu hesab onun

iqtisadi təbiətindən asılı olaraq, mal ehtiyatlarının uçotu üçün müəyyən

edilmiş hesablar qrupuna aid edilir, çünki hesab-ödəmə tələb- namələri

ödənilənə qədər, harada olmasından asılı olmayaraq göndərilmiş

məhsulların sahibi malgöndərən hesab olunur.

97

Yuxanda qeyd edildiyi kimi göndərilmiş məhsullann (malların)

mövcudluğu və hərəkətinin uçotu üçün 45 «Göndərilmiş mallan> adlı

aktiv hesab ayrılmışdır. Bu hesabda nəqliyyat və ya poçt təşkilatlarına

verilmiş, müəssisənin özünün nəqliyyatı ilə göndərilmiş hazır

məhsullar, mallar və digər məmulatlar o hallarda uçota alınırlar ki, o

zaman ki, göndərmənin şərtləri ilə və ya müqaviləyə müvafiq olaraq

yükə sahiblik və sərəncam vermək hüququ, onun təsadüfən məhv

olması (itməsi) üzündən olan zərərli məsuliyyəti, onun daşınmaya

təhvil verilən vaxtından malalana keçmir. Burada həmçinin, komission

və başqa əsaslarla satılmaq üçün başqa müəssisələrə verilmiş hazır

məmulatlar, məhsulların dəyərindən artıq malalanlar tərəfindən

ödənilən taraların dəyəri, malalanlar tərəfindən ödənilməsindən və ya

satılmış malların qiymətinə daxil edilməsindən asılı olmayaraq

qiymətdən artıq nəqliyyat xərcləri (dəmiryol tarifi, su fraxtı), habelə

göndərilmiş məhsullann (malların, işlərin, xidmətlərin) ödənilməsindən

əsassız etiraz etməyə görə malalanlara təqdim edilmiş, qəbul edilən

iddialar, dəbbələmə məbləğləri, yüklərin çalışmaması və korlanmasına

görə nəqliyyat təşkilatlarının cərimələri əks olunur.

Müəssisədə ona lazım olmayan və ya artıq olan satılası materiallar

malalanlara buraxıldıqda və göndərildikdə, onlann dəyəri ödənilənə

qədər həmçinin 45 «Göndərilmiş mallao> hesabında əks etdirilir.

Bu hesabda malalanlara buraxılmış və göndərilmiş məhsullar və

materiallar, hazır məhsulların və maddi ehtiyatların cari uçotunda tətbiq

edilən qiymətlərlə uçota alınırlar.

45 «Göndərilmiş mallar» hesabının debetində əməliyyatların

yazılması üçün əsas kimi göndərmənin və buraxılışın icmal cədvəlinin

yekun məlumatları xidmət edir. Göndərmə və buraxılış cədvəli,

göndərilmiş (buraxılmış) maddi qiymətlilərin ayn-ayrı növləri üzrə,

yəni hazır məhsullar, materiallar, xidmətlər və i.a. üzrə tərtib edilir.

45 «Göndərilmiş mallar» hesabının kredit yazılışları üçün əsas

satış cədvəlindən ibarətdir. Bu hesabın qalığı hesabat ayının axırına

müxtəlif səbəblər üzrə malalanların hesab-ödəmə cədvəllərinin

ödənilməmiş məbləğini göstərir.

98

Bütün göndərilmiş və buraxılmış hazır məhsulların, işlərin və

xidmətlərin və satın alınma maddi qiymətlilərin analitik uçotu 16-a saylı

«Hazır məmulatların hərəkəti, onların göndərilməsi və satışı»

cədvəlində aparılır. Bu hazır məmulatın nomenklaturası 80 addan çox

olmayan müəssisələrdə tətbiq edilir. Qalan müəssisələrdə 16-a saylı

cədvəl tətbiq edilir.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi göndərilmiş mallann uçotu, hesabatın

tərtib olunması üçün nəzərdə tutulmuş göndərilmiş məhsullar və maddi

qiymətlilərin qmpları üzrə, yəni: hazır məmulatlar, tullantılardan əldə

edilmiş geniş istehlak məmulatları, sənaye xarakterli iş və xidmətlər,

qeyri-sənaye xarakterli iş və xidmətlər, normativdən artıq və yuxarı

materiallan, satın alınma məmulatlar və i.a. üzrə aparılır. Bu qruplardan

hər biri üçün ayrıca olaraq 16 və 16-a saylı cədvəl tərtib edilir.

İkinci bölmədə - "hazır məmulatların hərəkəti, onların

göndərilməsi və satışı" - müvafiq sütunlar üzrə hazır məmulatların

dəyərini, nıalalanlar tərəfindən ödənilən tara və nəqliyyat xərclərini,

ünvanına məhsul göndərilmiş və ya yerinə yetirilmiş iş və xidmətlər

təhvil verilmiş müəssisə və təşkilatlara ödənilməli olan hər bir ödəmə

tapşırığı qeydiyyatdan keçirilir. Məbləğlə birlikdə hesab-fakturalar üzrə

adları çərçivəsində göndərilmiş məmulatların miqdarı yazılır.

Hesablaşma sənədləri üzrə məbləğlərlə birlikdə uçot qiyməti ilə

göndərilmiş məhsulları və maddi qiymətlilərin dəyəri göstərilir. Onun

dəyəri məhsulların miqdarını uçot qiymətinə vurmaqla müəyyən edilir.

İkinci bölmədə ödəmə tələbnamələrinin ödənilməsi haqqında qeyd

edilir. Bunun üçün əsas bankın hesablaşma, bankların qısa müddətli

kreditləri və b. bank hesablarından çıxarış xidmət edir.

Cədvəlin ikinci bölməsinin məlumatları üzrə müəssisənin

mühasibatında malalanlarla hesablaşmaların vəziyyəti müşahidə edilir.

İki ay qurtardıqdan sonra ödənilməmiş hesablar yeni açılmış

göndərilmə cədvəlinə yazılır. Bundan başqa bu bölmə, ödəmə vaxtı hələ

çatmayan göndərilmiş malların vaxtında ödənilməmiş malların və

99

məsuliyyətli mühafizədə olan malların dəyərini müəyyən etmək üçün

istifadə edilir.

Bu məlumatlar malalanlara göndərilmiş məhsul və maddi

qiymətlilər aşağıdakı qruplara bölünən balansı tərtib etmək üçün

istifadə edilir:

1) ödəmə vaxtı hələ çatmamış, banka inkassaya verilmiş ödəmə

sənədləri üzrə göndərilmiş mallar və təhvil verilmiş işlər;

2) malalanlar və sifarişçilər tərəfindən vaxtında ödənilməyən

hesablaşma sənədləri üzrə və ssudanı təmin etmək üçün müəyyən

edilmiş vaxtda banka inkassaya verilməmiş sənədlər üzrə göndərilmiş

mallar və təhvil verilmiş işlər;

3) akseptdən etiraz etməklə əlaqədar olaraq malalarlarda

məsuliyyətli mühafizədə olan mallar.

Hesablaşma sənədləri banka inkassaya təhvil verilməmiş, ayın

axırıncı günləri göndərilmiş məhsullann dəyəri 45 «Göndərilmiş

mallar» hesabının qalığından çıxılır və balansda hazır məhsulların

dəyərinə birləşdirilir.

Beləliklə, cədvolin ikinci bölməsi məhsul və materialların

göndərilməsinə və buraxılmasına yazılmış hesab-fakturaların və ya

digər sənədlərin qeydiyyatı üçün və malalanlarla hesablaşmaların

analitik uçotu, göndərilmiş mallar və onların satışının uçotu üçün

istifadə edilir.

45 "Göndərilmş mallar" hesabı ancaq göndərilmiş və buraxılmış

məhsullar və materialların faktiki dəyərinə görə 40 «Hazır məhsul», 20

«Əsas istehsalat)), 23 "Köməkçi istehsalat", 10 «Materiallar» və b.

hesabların kreditləri ilə müxabirləşməklə debetləşir. Satılmış

məhsulların, materialların, yerinə yetirilmiş işlərin və xidmətlərin

faktiki maya dəyəri 45 «Göndərilmiş mallar)) hesabının kreditindən 46

«Məhsulların (işlərin, xidmətlərin) satışı» hesabının debetinə silinir. Elektrik stansiyalarında və bəzi başqa müəssisələrdə və

təşkilatlarda, yəni malların, iş və xidmətlərin satışı hesablaşma sənədləri banka inkassaya təhvil verildikcə əks etdirilən müəssisələrdə 45 "Göndərilmişm mallar" hesabı debetləşir və 46 «Məhsullann (işlərin, xidmətlərin) satışı)) hesabı kreditləşir. Eyni zamanda 46 saylı hesab debetləşir və 20 və ya 40 saylı hesab kreditləşir. Satışdan əldə

100

Kənarlaşma

faizi mallar

Göndərilib X X -0,2

Mallar

göndərilib 719000 717562 -1438

Ayın axırına

anbarlarda hazır

məhsul- lann

qalığı 111000 110772 -228

Uçot qiymətləri və faktiki istehsalat maya dəyəri üzrə ayın

əvvəlinə hazır məhsulun qalığı haqqında məlumatlar əvvəlki ayın oxşar

haqq-hesabından götürülür, istehsalatdan daxil olan hazır məhsulların

daxil olması haqqında məlumatlar isə hesabat ayı ərzində hazır

məhsulun buraxılması cədvəlindən götürülür. Bu məlumatlara

əsaslanaraq mövcud olan bütün məhsulların faktiki maya dəyərinin

(ayın əvvəlinə qalığı da daxil etməklə), onun möhkəm uçot qiyməti ilə

dəyərindən kənarlaşmasının orta faizini tapırıq.

Bizim misalımızda məhsulun faktiki maya dəyəri, onun möhkəm

uçot qiyməti ilə dəyərindən 1660 min manat və ya 0,2% aşağı olmuşdur

(1660x100:830000).

Bu faizi malalanlara göndərilmiş məhsula da aid edirik.

Bizim misalımızda göndərilmiş məhsulun faktiki maya dəyəri,

onun möhkəm uçot qiyməti ilə dəyərindən (yəni 719000 min manatdan

aşağıdır) 0,2%-ə qədər və ya 1438 min manat aşağıdır (719000 man.:

100x0,2), yəni o, 717562 min manat təşkil edir (719000 min manat -

1438 min manat).

Malların göndərilməsi aşağıdakı yazılışla əks etdirilir:

DT 45 ((Göndərilmiş mallar» hesabı

KT 40 ((Hazır məhsul» hesabı uçot qiyməti ilə - 719000

kənarlaşma - 1438

Faktiki maya dəyərinin yekunu - 717562

Əgər göndərilmiş malların taralarının dəyəri buraxılış qiymətinə

daxil deyildirsə və göndərilmiş məhsulların dəyərindən artıq olaraq

malalanlar tərəfindən ödənilməlidirsə, onda o da göndərilmiş hesab

103

indi isə sənaye məhsulunun göndərilməsinin və satışının uçotu üçün ayrılmış sintetik hesablar sisteminə baxaq.

Sənaye müəssisələrinin hazır məhsulu ancaq onun dəyəri ödənildikdən sonra satılmış hesab olunur. Ona görə də anbardar buraxılmış, lakin malalanlar tərəfindən hələ ödənilməmiş məhsulların uçotu üçün, habelə sifarişçilər tərəfindən qəbul edilmiş, lakin hələ onlar tərəfindən ödənilməmiş işlərin uçotu üçün əgər ödəmə tarixi satışın vaxtı hesab olunursa, 45 «Göndərilmiş mallar» adlı hesab istifadə edilir.

Bu hesab aktivdir, onun qalığı göndərilmiş, lakin ayın əvvəlinə malalanlar tərəfindən ödənilməmiş məhsulların, materialların və ta- raların faktiki maya dəyərini, həmçinin malalanlar tərəfindən ödənilmək üçün, ödəmə sənədlərinə daxil edilmiş nəqliyyat xərcləri, üstə gəl ƏDV-si göstərilir. Debet üzrə dövriyyə iki anlayışı birləşdirir - malalanlar tərəfindən ödənilməli olan, hesabat ayında göndərilmiş qiymətlilərin faktiki maya dəyəri və nəqliyyat xərcləri, üstəgəl ƏDV-si; kredit üzrə dövriyyə malalanlar tərəfindən ödənilmiş satılmış məhsulların, qiymətlilərin faktiki maya dəyəri və nəqliyyat xərclərinin məbləği, üstəgəl ƏDV-si.

45 «Göndərilmiş mallar» hesabının debetinə yerli malalanlara buraxılmış və ya başqa şəhərli malalanlara göndərilmiş hazır məmulatın faktiki maya dəyəri silinir.

Göndərilmiş malların faktiki istehsalat maya dəyəri, bu malların möhkəm uçot qiyməti ilə dəyərindən onun kənarlaşmasının orta faizinə görə hesablanır. Bu haqq-hesab aşağıdakı kimi aparılır.

Min manatla

Möhkəm uçot

qiyməti ilə

Faktiki istehsalat

maya dəyəri üzrə Kənarlaşma (+;

-)

Ayın əvvəlinə

anbarda hazır

məhsulların

qalığı 120000 120200 200

İstehsalatdan

daxil olub 710000 708140 1860 Yekunu: 830000 828340 -1660

102

Kənarlaşma

faizi mallar

Göndərilib X X -0,2

Mallar

göndərilib 719000 717562 -1438

Ayın axınna

anbarlarda hazır

məhsulların

qalığı 111000 110772 -228

Uçot qiymətləri və faktiki istehsalat maya dəyəri üzrə ayın

əvvəlinə hazır məhsulun qalığı haqqında məlumatlar əvvəlki ayın oxşar

haqq-hesabından götürülür, istehsalatdan daxil olan hazır məhsulların

daxil olması haqqında məlumatlar isə hesabat ayı ərzində hazır

məhsulun buraxılması cədvəlindən götürülür. Bu məlumatlara

əsaslanaraq mövcud olan bütün məhsulların faktiki maya dəyərinin

(ayın əvvəlinə qalığı da daxil etməklə), onun möhkəm uçot qiyməti ilə

dəyərindən kənarlaşmasının orta faizini tapınq.

Bizim misalımızda məhsulun faktiki maya dəyəri, onun möhkəm

uçot qiyməti ilə dəyərindən 1660 min manat və ya 0,2% aşağı olmuşdur

(1660x100:830000).

Bu faizi malalanlara göndərilmiş məhsula da aid edirik.

Bizim misalımızda göndərilmiş məhsulun faktiki maya dəyəri,

onun möhkəm uçot qiyməti ilə dəyərindən (yəni 719000 min manatdan

aşağıdır) 0,2%-ə qədər və ya 1438 min manat aşağıdır (719000 man.:

100x0,2), yəni o, 717562 min manat təşkil edir (719000 min manat -

1438 min manat).

Malların göndərilməsi aşağıdakı yazılışla əks etdirilir:

DT 45 «Göndərilmiş mallar» hesabı

KT 40 «Hazır məhsul» hesabı uçot qiyməti ilə - 719000

kənarlaşma - 1438

Faktiki maya dəyərinin yekunu - 717562

Əgər göndərilmiş malların taralannın dəyəri buraxılış qiymətinə

daxil deyildirsə və göndərilmiş məhsulların dəyərindən artıq olaraq

malalanlar tərəfindən ödənilməlidirsə, onda o da göndərilmiş hesab

103

indi isə sənaye məhsulunun göndərilməsinin və satışının uçotu üçün ayrılmış sintetik hesablar sisteminə baxaq.

Sənaye müəssisələrinin hazır məhsulu ancaq onun dəyəri ödənildikdən sonra satılmış hesab olunur. Ona görə də anbardar buraxılmış, lakin malalanlar tərəfindən hələ ödənilməmiş məhsulların uçotu üçün, habelə sifarişçilər tərəfindən qəbul edilmiş, lakin hələ onlar tərəfindən ödənilməmiş işlərin uçotu üçün əgər ödəmə tarixi satışın vaxtı hesab olunursa, 45 «Göndərilmiş mallan> adlı hesab istifadə edilir.

Bu hesab aktivdir, onun qalığı göndərilmiş, lakin ayın əvvəlinə malalanlar tərəfindən ödənilməmiş məhsulların, materialların və ta- raların faktiki maya dəyərini, həmçinin malalanlar tərəfindən ödənilmək üçün, ödəmə sənədlərinə daxil edilmiş nəqliyyat xərcləri, üstə gəl ƏDV-si göstərilir. Debet üzrə dövriyyə iki anlayışı birləşdirir - malalanlar tərəfindən ödənilməli olan, hesabat ayında göndərilmiş qiymətlilərin faktiki maya dəyəri və nəqliyyat xərcləri, üstəgəl ƏDV-si; kredit üzrə dövriyyə malalanlar tərəfindən ödənilmiş satılmış məhsulların, qiymətlilərin faktiki maya dəyəri və nəqliyyat xərclərinin məbləği, üstəgəl ƏDV-si.

45 ((Göndərilmiş mallar» hesabının debetinə yerli malalanlara buraxılmış və ya başqa şəhərli malalanlara göndərilmiş hazır məmulatın faktiki maya dəyəri silinir.

Göndərilmiş malların faktiki istehsalat maya dəyəri, bu malların möhkəm uçot qiyməti ilə dəyərindən onun kənarlaşmasının orta faizinə görə hesablanır. Bu haqq-hesab aşağıdakı kimi aparılır.

Min manatla

Möhkəm uçot

qiyməti ilə

Faktiki istehsalat

maya dəyəri üzrə Kənarlaşma (+;

-)

Ayın əvvəlinə

anbarda hazır

məhsulların

qalığı 120000 120200 200

İstehsalatdan

daxil olub 710000 708140 1860 Yekunu: 830000 828340 -1660

102

malgöndərəndən onun geri qaytarılması və ya başqa təşkilata

göndərilməsi haqqında sərəncam alıncaya qədər saxlanılır.

Adətən göndərilmiş məhsullar üzrə hesablaşmalar bank vasitəsi ilə

həyata keçirilir. Əgər göndərilmiş məhsulların ödəmə tapşırıqları 2 gün

müddətinə banka təhvil verilirsə, onda malgöndərən bu məhsullara görə

qısa müddətli ssuda alır. Əgər müəyyən olunmuş müddətdə müəssisə

həmin sənədləri banka verməsə, onda kreditdən istifadə hüququndan

məhrum olur. Ona görə göndərmə və satış cədvəlinin məlumatları üzrə

göndərilmiş malların qalıqları hər ay bölünür.

Əgər ayın axırıncı günləri göndərilmiş məhsullara görə hesablaşma

sənədləri öz vaxtında təhvil verilərsə, müəssisə kredit hüququna malik

olur. Ödəmə tapşırığı banka hələ təhvil verilməmiş məhsul «Hazır

məhsul» maddəsində göstərilir.

45 «Göndərilmiş mallar» hesabı göndərilmə sənədləri ilə (qai-

mələr, mal-nəqliyyat qaimələri, təhvil-qəbul aktları və b.) rəsmi ləş-

dirilməklə və ya komissiyon və yaxud ona oxşar əsaslarla satılmaq üçün

hazır məmulatları verməklə, müvafiq olaraq 40 «Hazır məh- sul», 41

"Mallar" hesablarının krediti ilə müxabirləşməklə debetlə- şır.

45 «Göndərilmiş mallar» hesabı üzrə uçota qəbul edilmiş

məbləğlər, malakanlara (sifarişçilərə) göndərilmiş məhsullara görə

hesablaşma sənədləri təqdim edilən zaman və ya komissiyonçuya

verilmiş məmulatların satışı haqqında onun bildirişi daxil olan zaman

həmin hesabdan silinir.

Ay qurtardıqdan sonra faktiki istehsalat maya dəyəri 16 saylı

cədvəlin 1-ci bölməsində müəyyən edilir.

Əgər müəssisə məhsulların (işlərin, xidmətlərin) satışını, onun

malalanlar tərəfindən ödənildikcə əks etdirirsə, onda 45 saylı hesab

bütün göndərilmiş məhsullur, göstərilmiş xidmətlər və yerinə yetirilmiş

işlər haqqında informasiyanı ümumiləşdirmək üçün istifadə edilir. Bu

zaman 45 saylı hesabda uçota alınan məbləğlər, malalan- lar

(sifarişçilər) tərəfindən hesablaşma sənədləri ödənilən zaman 46 saylı

hesabın debetinə silinir.

Göndərilmiş məhsullara (işlərə, xidmətlərə) görə malakanlara

ödəmə sənədləri təqdim edildikcə satışı əks etdirən zaman 45

«Göndərilmiş mallar» hesabından istifadə edilmir. Bu halda ödəmə

105

yə təqdim edilmiş hesablaşma sənədləri əsasında uçotda belə yazılışlar

edilir:

DT 62 «Malalanlar və sifarişçilərlə hesablaşmalar» hesabı KT 46

«Məhsullarm (işlərin, xidmətlərin) satışı» hesabı - satış qiyməti ilə

dəyər Eyni zamanda:

DT 46 «Məhsulların (işlərin, xidmətlərin) satışı» hesabı KT 40

"Hazır məhsul (45, 20, 23, 37 və b.) hesabı - faktiki istehsalat maya

dəyərinə

Yeni hesablar planına müvafiq olaraq məhsulların (işlərin,

xidmətlərin) göndərilməsi və satışının belə uçot qaydası əsas hesab

olunur.

Göndərilmiş məhsulların, yerinə yetirilmiş

işlərin və göstərilən xidmətlərin uçotuna aid

əməliyyatlar

No Əməliyyatların məzmunu

Müxabirləşən

Hesablar debet kredit

1 Müəssisənin buraxılış qiyməti ilə göndərilmiş

hazır məhsullar 45 40

2 Buraxılış qiyməti ilə təhvil verilmiş sənaye

xarakterli işlər və xidmətlər 45 23 3 Malalanlann hesabına göndərilmiş taranın

dəyərinə 45 10 4 Malalanlann hesabına göndərmə ilə əlaqədar

olan nəqliyyat xərclərinin məbləğinə 45 90 5 Göndərilmiş mallar hesabından anbara daxil

olmuş hazır məmulat müəssisənin buraxılış

qiymətləri ilə azaldılır. 40 45 6 Nəqliyyat xərclərinin məbləği satışın maya

dəyərinə daxil edilmək üçün kommersiya

xərclərinə yazılır. 43 45

106

7 Göndərilmiş hazır məmulatın buraxılış

qiyməti ilə faktiki istehsalat maya dəyəri

arasındakı fərqə qırmızı stomo ilə belə

köçürmə tərtib edilir 45 40 8 Buraxılmış iş və xidmətlərin buraxılış

qiymətləri ilə dəyəri və faktiki istehsalat maya

dəyəri arasındakı fərqə qırsızı stomo ilə belə

köçürmə tərtib edilir. 45 23 9 Kommersiya xərclərinin məbləğlərinə (əsasən

nəqliyyat xərclərinə) və malalanlar tərəfindən

ödənilən taralarm dəyərinə 51 45

10 Satış hesabından daxil olan və silinən

məbləğlərə 51,62 46 11 Nəqliyyat təşkilatlarına hesablanmış məbləğə,

onlara verilmiş limitləşdirilmiş çeklər üzrə

belə yazılış verilir 45 76 12 Bank tərəfindən ödənilmiş limitləşdirilmə-

miş çeklərə görə nəqliyyat xərclərinin

məbləğinə belə qeyd aparılır 76 90 13 Əgər nəqliyyat təşkilatları ilə göstərilən

xidmətlərə görə limitləşdirilmiş çeklərə

hesablaşma həyata keçirilirsə, onda bank

tərəfindən çeklərin ödənilən məbləğinə belə

yazılış tərtib edilir 76 55/2 14 Ödəməsindən malalan etiraz edən hazır

məhsul, malgöndərənin anbarına qaytarılan

hallarda aşağıdakı yazılışlar tərtib edilir:

A) geri qaytarılan məhsulun faktiki maya

dəyərinə 40 45 B) geri qaytarılan taranın dəyərinə 10/4 45 V) malalanın hesabına daxil edilən, geri

qaytarılan məhsulun göndərilməsinə çəkilən

nəqliyyat xərclərinin məblətinə 26 45

107

•

Q) əgər məhsulun geri qaytarılması, mal-

göndərən müəssisənin işçisinin günahı

üzündən müqavilənin digər şərtləri

pozulmuşdursa, malalanın hesabına daxil

edilən, məhsulun göndərilməsinə çəkilən

nəqliyyat xərclərinin məbləğinə 73/3 45 15 Malalanlara göndərilmiş məhsullara görə

hesablaşma sənədləri təqdim edilən zaman

belə yazılış tərtib edilir 46 45

§5. MəhsuUunn (idlərin, xidmsthrin) satışının uçotu

Bazar münasibətlərinə keçidin şəraiti tələb edir ki, məhsul

satışının həcminə dair müəssisələrin istehsal tapşırıqları müqavilələrlə

rəsmiləşdirilmiş konkret sifarişlər əsasında formalaşdırılsın. Bununla

əlaqədar olaraq mal göndərilməsinə dair müqavilələr bağlanması və

müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinə nəzarət satış şöbəsinin ən

mühüm funksiyalarına çevrilir. O, məhsulun hazırlanması və

göndərilməsinin planlaşdırılmış müddətlərinə əməl olunmasına nəzarət

edir, daha vacib və məsul sifarişlərin vaxtında yerinə yetirilməsinə göz

qoyur. Məhsulun müəyyən edilmiş nomenklaturada və yüksək

keyfiyyətlə buraxılmasına nail olmaq üçün şöbə məhsulu hazırlayan

sexlərdən onun qəbulunu təşkil edir. Bu iş getdikcə böyük əhəmiyyət

kəsb edir. Axı müqavilə öhdəliklərinə əməl etmədikdə müəssisə cərimə

verir və istehlakçıya vurulan zərəri ödəyir, özü də cərimələrin və dəbbə

pulunun verilməsi, zərərlərin ödənilməsi, müəssisənin müqavilə

öhdəliklərini yerinə yetirməkdən azad etmir. Aydındır ki, müqavilə

intizamına əməl edilməsi sahəsində satış xidmətinin nəzarət

flınksiyaları ciddi surətdə gücləndirilir.

Lakin müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi problemini təkcə

satış şöbəsinin səyləri ilə, bütün əmək kollektivini bu işə fəal surətdə

qoşmadan həll etmək olmaz.

Müəssisənin bütün fəaliyyəti istehsal üzrə tapşırığın yerinə

yetirilməsinə yönəldilir. Tapşırığın yerinə yetirilməsi prosesində

müəssisə nəinki (öz sistemi üzrə) yuxarı təşkilatlar və onun fəaliyyətini

108

narlaşma faizini tapmaq üçün ilin əvvəlinə hazır məhsul qalığının plan

istehsalat maya dəyəri haqqında, il ərzində daxil olmuş hazır

məhsulların plan istehsalat maya dəyəri haqqında və hazır məhsulların

qalığına düşən, plan istehsalat maya dəyərindən kənarlaşma (qənaət və

ya artıq xərc) məbləğləri haqqında məlumatlar lazım olur. Bu

məlumatlar olduqdan sonra kənarlaşma faizini tapmaq olur. Kənarlaşma

məbləğini hesablaşmaq üçün satılmış məhsulların plan istehsalat maya

dəyəri üzrə məbləğ haqqında məlumat olmalıdır.

Kommersiya xərcləri isə 43 "Kommersiya xərcləri" hesabının

kreditindən köçüriilür.

Əlavə dəyər vergisi pərakəndə satış qiymətindən ticarət güzəştini

və müəssisənin topdan satış qiymətini çıxmaqla hesablanır.

Yuxarıda qeyd edilənlərdən göründüyü kimi, 46 "Məhsulların

(işlərin, xidmətlərin) satışı hesabının debet dövriyyəsi öz xarakterinə və

məzmununa görə müxtəlif məbləğlərdən ibarətdir və olduqca mürəkkəb

hesablama yolu ilə tapılır.

46 «Məhsullarm (işlərin, xidmətlərin) satışı» hesabının debeti, 45

«Göndərilmiş mallar», 43 "Kommersiya xərcləri" və 68 "Büdcə ilə

hesablaşmalar" hesablarının krediti ilə müxabirləşir.

Nəhayət, satış prosesinə aid olan bütün əməliyyatlar 46 «Məh-

sullarm (işlərin, xidmətlərin) satışı» hesabında yekunlaşdırılır. Əgər

hesabın kredit dövriyyəsi onun debet dövriyyəsindən çoxdursa, yəni

satılmış məhsulun satış qiymətləri ilə dəyəri ona çəkilən xərclərdən

artıqdırsa, satışın son maliyyə nəticəsi - mənfəət müəyyən edilir. Bu

barədə aşağıdakı yazılış tərtib olunur;

DT 46 «Məhsulların (işlərin, xidmətlərin) satışı» hesabı

KT 80 «Mənfəət və zərərlər» hesabı

Satışdan təyin edilən zərər tərsinə köçürmə ilə əks etdirilir:

DT 80 «Mənfəət və zərərlər» hesabı KT 46 «Məhsullarm (işlərin,

xidmətlərin) satışı» hesabı Satış və mənfəət planlarının yerinə

yetirilməsi üzərində nəzarət yuxarıda adı çəkilən uçot registrlərinin və

onları müəyyən analitik tərzdə daha da genişləndirmək üçün

mühasibatda və müəssisənin maliyyə şöbəsində tətbiq edilən əlavə

registlərin köməyi ilə həyata keçirilir. ^

115

§6. Kommersiya xərclərinin uçotu

Məhsul satışı, satış üzrə xərclərlə əlaqədardır. Onlar bilavasitə

istehsal xərclərinə aid edilmir, məhsulun istehsalat maya dəyərinə daxil

edilmir və kommersiya (istehsaldan kənar) xərclərin qrupunu

yaradırlar. İstehsalat maya dəyəri ilə birlikdə kommersiya xərcləri,

məhsulun istehsalına və satışına müəssisənin pul ifadəsində bütün

xərclərini ifadə edən məhsulun tam maya dəyərini yaradır. Məhsul

istehsalı ilə əlaqədar olmayan, ancaq onun satışına aid olan məsrəflər,

kommersiya (istehsaldan kənar) xərclər adlanır.

Kommersiya xərclərinin tərkibinə aşağıdakılar daxildir:

a) satışın təşkili (marketinq əməliyyatları) üzrə xərclər;

b) hazır məhsul anbarlarında məmulatların tara və qablaşdırma

xərcləri (qablaşdırmaya sərf edilən kağız, ağac materialı, pirəc, taranın

hazırlanması və qablaşdıniması üzrə özünün köməkçi istehsalat

sexlərinin xidmətləri, taralaşdırmaya ödəmələr və b.). Onlara taranın

hazırlanması və qablaşdırma ilə əlaqədar olan köməkçi istehsalat

sexlərinin xidmətlərinin dəyəri, kənardan satın alınmış taraların dəyəri,

kənar təşkilatlara məmulatın taralaşdırılmasına, qablaşdırılma- sına

görə ödəmələr aid edilir.

Hazır məhsullar ümumzavod anbarlarına təhvil verildikdən sonra

onların taralaşdınİması və qablaşdırılması həyata keçirilirsə, yəni hazır

məhsul anbarında yerinə yetirilirsə, taraya çəkilən xərclər kommersiya

xərclərinə daxil edilir. Əgər dövlət standartları və texniki şərtlərlə

taralaşdırma və qablaşdırma, məhsullar anbara təhvil verilənə qədər

sexlərdə həyata keçirilməsi nəzərdə tutulubsa, onda onun dəyəri

istehsalat maya dəyərinə aid edilir.

v) topdansatış qiymətləri franko-göndərmə stansiya ilə müəyyən

edilən zaman, malgöndərənin hesabına həyata keçirilən məhsulların

satışı ilə əlaqədar onların daşınması (göndərilməsi) xərcləri. Bura

məhsulların göndərən stansiyaya və ya tərsanəyə daşınması, onun

vaqonlara, gəmilərə, avtomaşınlara və digər nəqliyyat növlərinə

yüklənməsi, ixtisalaşdırılmış nəqliyyat-ekspedisiya idarəsinin

xidmətinin ödənilməsi xərcləri daxil edilir.

Qablaşdırma və göndərmə xərcləri, məhsulun müvafiq növlərinin

maya dəyərinə müstəqim yolla daxil edilir. Əgər bu mümkün de

116

yildirsə, onlar məhsulun ayrı-ayn növləri arasında, onların çəkisinə,

həcminə və ya istehsalat maya dəyərinə görə bölüşdürülə bilər. Bu cür

bölüşdünnə qaydası sahə təlimatı ilə müəyyən edilir.

q) satış və digər vasitəçi təşkilatlara ödənilən komission haqları

(ayınnaları). Onlara müəyyən edilmiş normalara və müqavilələrə

müvafiq olaraq, satış təşkilatlarına ödənilən ayırmalar, təchizat-satış

təşkilatlanna, onlar tərəfindən hesablaşmalarda iştirak etmədən tranzitlə

məhsul satışına görə malgöndərən müəssisədən təşkil edilən dövriyyə

üçün çatası olan güzəştlər, habelə müəyyən edilmiş qaydada müəssisə

tərəfindən satıla bilməyən, lakin ticarət, təchizat və ya satış təşkilatları

tərəfindən satılan məhsula görə onlara ödənilən komission haqları aid

edilir.

d) məhsullar satılan yerlərdə onların saxlanması üçün binaların

saxlanması və kənd təsəmifatı müəssisələrində satıcıların əməyinin

ödənilməsi xərcləri.

e) reklam xərcləri.

j) məhsul satışı ilə əlaqədar olan sair xərclər. Bura məhsulun

buraxılışı zamanı aparılan xüsusi analizlərə çəkilən xərclər,

müəssisədən kənar anbarlarda məhsullann yüklənməsinə və

boşaldılmasına çəkilən xərclər aiddir.

Müəssisənin hazır məhsul anbarlarının və onun satış şöbəsinin

saxlanmasına çəkilən xərclər burada əks olunmur, onlar 26

«Ümumtəsərrüfat xərcləri» hesabında uçota alınır.

Malalanlar tərəfindən ödənilən, məhsulun qablaşdırılmasına və

göndərilməsinə çəkilən xərclər, habelə məhsulun qiymətinə daxil edilən

və malalanlar tərəfindən göndərilmiş məhsulların dəyərini ödəmək yolu

ilə malgöndərənlərə ödənilən məhsulların təyin olunmuş stansiyaya və

ya tərsanəyə (malalanın olduğu yer üzrə) qııdər çatdırılmasına çəkilən

xərclər, kommersiya xərclərinə aid edih ıir.

Qeyd olunan xərclər 45 «Göndərilmiş mallar» hesabında əks

olunur. 45 «Göndərilmiş mallar» hesabında (43 hesabına toxunmadan)

həmçinin əgər qiymətlər franko-göndərmə stansiyasına qədər

müəyyənləşdirilibsə, təyinat stansiyasına və ya tərsanəsinə qədər

məhsulların çatdırılmasına görə ödəmələr uçota alınır. Göstərilən

xərclər malların dəyərindən əlavə hesablaşma ödəmə sənədlərinə daxil

edilir.

117

Yuxanda qeyd olunduğu kimi kommersiya xərcləri məhsulların

satışı üzrə məsrəflərdən ibarətdir və ona görə də satılmış məhsulların

maya dəyərinə daxil edilir. Onlar ona görə kommersiya xərcləri

adlanırlar ki, məhsulların istehsalı ilə bilavasitə əlaqədar deyillər və

istehsal xərclərinin hüdudundan çıxırlar. Bu xərclər əsas etibarı ilə satış

fəaliyyəti ilə əlaqədə olur.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, kommersiya xərclərinə məhsulların

qablaşdırılması üzrə, taraların təmiri və saxlanması üzrə xərclər,

məhsulların göndərən stansiyaya qədər daşınması və vaqonlara

yüklənməsi üzrə xərclər, dəmir yol tariflnin ödənilməsi, elmi-tədqiqat

işlərinə və təcrübə işlərinə ayırmalar, kadrların hazırlanmasına edilən

xərclər və s. daxildir.

Kommersiya xərclərinin analitik uçotu 15 saylı cədvəldə aparılır.

Həmin cədvəldə ilin əvvəlindən məsrəflərin yığılmış yekunu yazılır.

Məsrəflərə nəzarət elmək üçün isə təsdiq edilmiş smetanın məlumatları

da bu cədvəldə əks olunur.

Kommersiya xərcləri satılan məmulatların növləri üzrə ayrı-ayrı

məhsul növlərinin müstəqim uçotunun məlumatlarına əsasən bölünür.

Bu xərcləri əgər müstəqim olaraq məmulata aid etmək mümkün

deyilsə, onda onlar məmulatlar arasında məmulatların istehsalat maya

dəyərinə mütənasib olaraq bölüşdürülür.

Tam maya dəyəri ancaq əmtəəlik məhsullar üzrə müəyyən edilir.

Bunun üçün istehsalat maya dəyərinin üzərinə kommersiya xərclərinin

məbləğini gəlmək lazımdır.

Kommersiya xərcləri müəssisənin özünün əsaslı tikintisi, mən-

zil-kommunal təsərrüfatı və başqa qeyri-sənaye təsərrüfatları üçün

yerinə yetirilmi iş və xidmətlərə də aid edilmir.

Geniş istehlak mallarının satılmış məmulatlarına da kommersiya

xərcləri əlavə edilir. Bu xərclərin ancaq həmin məmulatların satışına

aid olan hissəsi, yəni onların göndərilməsi üzrə nəqliyyat xərcləri aid

edilir.

Məhsulların satışı ilə əlaqədar olan xərclər haqqında

informasiyaları ümumiləşdirmək üçün 43 "Kommersiya xərcləri" adlı

aktiv, toplayıcı-bölüşdürücü sintetik hesab nəzərdə tutulmuşdur. Bu

hesabın debetinə qeyd olunan nomenklaturaya müvafiq olaraq

məhsulların göndərilməsi və satışı üzrə bütün xərclər aid edilirlər,

kreditində

isə - hesabat ayında satılmış məhsullara silinən məbləğlər əks olunurlar.

Kommersiya xərclərinin göndərilmiş mallara aid olan hissəsi qalıq

kimi 43 "Kommersiya xərcləri" hesabda qalır. Bu xərclərin qalığı balans

tərtib edilən zaman ayın 1-nə 45 «Göndərilmiş mallar» hesabında olan

qalıq məbləğinə birləşdirilir (43 "Kommersiya xərcləri" hesabı hər hansı

bir toplayıcı-bölüşdüriicii hesab kimi, balansın cədvəlində öz əksini

tapmır).

43 "Kommersiya xərcləri" hesabında müəssisə həm malalanlar

tərəfindən ödənilən (45 «Göndəriimiş mallar» hesabının debetinə aid

edilən), həm də müəssisənin hesabına aid edilən (46 «Məhsulla- rm

(işlərin, xidmətlərin) satışı» hesabının debetinə aid edilən) kommersiya

xərclərinin bütün məbləğləri uçota alınır. Bu, kim tərəfindən, yəni istər

malalanlar, istərsə də müəssisə tərəfindən həyata keçirilməsindən asılı

olmayaraq kommersiya xərclərinin bütün məc- muunu müəyyən etmək

üçün belə edilir.

43 "Kommersiya xərcləri" hesabının analitik uçotu sənaye

məhsullarının maya dəyərinin planlaşdırılması, uçotu və kalkulyasiyası

üzrə sahə təlimatı ilə müəyyən edilmiş maddələr üzrə aparılır. Bu uçot

müəssisədə elə təşkil edilir ki, məhsul satışı haqqında lazım olan

göstəriciləri əldə etmək mümkün olur.

Kommersiya xərclərinin analitik uçoıunun registri, onların

maddələri və müxabirləşən hesablar üzrə aparılan "Kommersiya

xərclərinin analitik uçotunun cədvəlindən" ibarətdir.

Müəssisədə cədvəli tərtib etmək üçün əsas, müxtəlif jurnal-or-

derlərin yekun məlumatları, materialların, əmək haqqınan, xidmrüə- rin,

pul ödəmələrinin və başqa xərclərin bölüşdüıiilməsi cədvəli xidmət edir.

Onda məlumatlar təhlil üçün lazım olan çərçivədə qnı- plaşdınhr və

smeta məlumatları verilir ki, bu da planla müqay'sədə vəsaitlərin

xərclənməsinin hansı vəziyyətdə olmasını göstərir. Cədvəlin yekunu

məhsul satışı haqqında hesabat tərtib edilən zaman asanca istifadə

olunur.

43 "Kommersiya xərcləri" hesabının debeti üzrə dövriyyənin

məbləğləri 1,2,7, 10/1 saylı jurnal-orderlərdə, kredit üzro dövriyyə isə

11 saylı Jurnal-orderdə əks olunur.

Satılmış məhsullara görə məbləğlər banklarda olan hesablara da

.19

xil olduqca məlisullar satılmış hesab olunan müəssisələrdə kommersiya

xərclərinin müvatiq payı 45 «Göndərilmiş mallar» hesabına mühasibat

yazılışı tərtib etmədən aid edilə bilər. Hazır məmulatlar anbarda

qablaşdırılan zaman, qablaşdırılmış, lakin göndərilməmiş məhsullara

aid olmayan kommersiya xərcləri, həmin məhsulların anbardakı

qalığına birləşdirilir.

Satılmış məhsulların ayrı-ayrı növlərinin tam maya dəyərinə

kommersiya xərclərinin daxil edilməsi qaydası istehsalın

xüsusiyyətlərindən və buraxılan məhsulların xarakterindən asılıdır və

sahə təlimatlarında nəzənlə tutulur. Bu zaman tara və qablaşdırma

xərcləri məhsulların ayrı-ayrı növlərinə müvafiq ilkin sənədlər əsasında

müstəqim təyinatına görə aid edilə bilər. Qalan hallarda kommersiya

xərcləri məmulatların ayrı-ayrı növləri arasında onların kütləsinə və ya

həcminə mütənasib olaraq, komission haqqları, təşkil edilən dövriyyəyə

görə qiymətlərə güzəştlər və satış üzrə sair xərclər isə - satılmış

məhsulların istehsalat maya dəyərinə mütənasib olaraq bölüşdürülür.

Sənayenin bəzi sahələrində kommersiya xərclərinin ümumi

məbləğini məmulatlar arasında satılmış əıntəəlik məhsulların plan və ya

faktiki istehsalat maya dəyərinə və yaxud da buraxılış qiymətləri ilə

(topdan) onun həcminə mütənasib olaraq bölüşdürülür.

Beləliklə, kommersiya xərcləri müstəqim və qeyri-müstəqim xərc

kimi çıxış edirlər.

Əgər hesabat ayında bütün məhsullar göndərilmirsə, buraxılan

məhsulların tam maya dəyərini müəyyən etmək üçün buraxılan

məhsulların tam maya dəyərini müəyyən etmək üçün buraxılan

məhsulların maya dəyərinə aid edilən istehsaldan kənar xərclərin

məbləğini hesablama yolu ilə müəyyən edirlər. Bu hesablama hesabat

ayında əmtəəlik məhsul buraxılışının həcmi və qeyd olunan xərclərin

faktiki səviyyəsi əsasında yerinə yetirilir.

Malgöndərən müəssisənin hesabına həyata keçirilən, məhsulun

daşınması və göndərilməsi üzrə xidmətlərə görə nəqliyyat təşkilatları ilə

(dəmir yol və su yolu) limitləşdirilmiş və liınitləşdirilməmiş çekləıiə

hesablaşmalar zamanı 43 "Kommersiya xərcləri" hesabı de- betləşir və

76 "Müxtəlif debitorlar və kreditorlala hesablaşmalar", hesabı

kreditləşir.

120

Məhsulların tam maya dəyərinin düzgün müəyyən edilməsi,

kommersiya xərclərinin ayrı-ayrı məmulatlar arasında bölüşdürülməsi

olduqca vacibdir.

Yuxanda qeyd edildiyi kimi kommersiya xərcləri satılmış

məhsulların maya dəyərinə, onların ay ərzindəki məbləğini, məhsulun

buraxılış (topdansatış) qiymətləri ilə və ya istehsalat plan maya dəyəri

ilə dəyərinə mütənasib olaraq bölüşdürmək yolu ilə daxil edilir.

Bunu aşağıdakı misalda göstərək.

Göstəricilər Buraxılış qiyməti

(topdansatış) ilə min

man.

Kommersiya xərcləri

min man.

Ayın əvvəlinə

göndərilmiş malların

qalığı 70000 700

hesabat ayında

göndərilib 157500 1575

Qalıqla birlikdə

göndərilənin yekunu

227500 2275

Buraxılış qiyməti ilə

qalığın və göndərilmiş

məhsulun dəyərinə

kommersiya

xərclərinin faiz nisbəti

(2275x100: 27500)

1,0

Ayın axırına

göndərilmiş malların

qalığı 77500 775

Hesabat ayında satılıb

150000 1500

121

Kommersiya xardəri üzrə əməliyyatlar

Sıra

N?- Əməliyyatların məzmunu

Müxabirləşən

hesablar

si debet kredit

1 2 3 4

1. Əgər qiymətlər franka-göndərmə

stansiyasına qədər müəyyənləşdirilibsə,

təyinat stansiyasına və ya tərsanəsinə qədər

məhsulların çatdırılmasına görə ödəmələr

malların dəyərindən əlavə

hesablaşma-ödəmə sənədlərinə daxil

edildikdə 45,46

02,05,12,

13,31,65,

67 və b.

2 Buraxılış qiymətlərinə daxil edilməyən

taraların dəyərinə 45,46 10/4 3 Nəqliyyat xərclərinin və taraların dəyəri

ödənildikdə

51,52,

50 45,46 4 Satış qiymətində - malalanlar tərəfindən

ödənilən, həyata keçirilmiş kommersiya

xərcləri uçotda aşağıdakı kimi əks etdirilir:

a) hazır məhsulların anbarında taraların və

qablaşdırmanın dəyərinə 43 10/4 b) köməkçi istehsalat sexləri və xidmət-

edici istehsalatlar tərəfindən məhsulların

qablaşdırılması və göndərilməsi üzrə

göstərilən xidmətlərin faktiki maya dəyərinə

43 23 v) bilavasitə kommersiya xərclərinə aid

edilən iş və xidmətlərin kassa və bank

hesablarından ödənilməsinə

43 50,51,

52,55 q) kənar müəssisələr tərəfindən kommersiya

xidmətlərinin faktiki dəyərinə (nəqliyyat,

reklam və b.) 43 60

122

Bu zaman məhsulların (işlərin, xidmətlərin, malların) satışından

olan mənfəət (zərər) buraxılış qiymətləri ilə onların satışından olan pul

vəsaiti (ümumi gəlir) və bu məhsulların (malların, işlərin, xidmətlərin)

istehsal (tədavül) xərcləri, kommersiya xərcləri, göstərilən məhsulların

əlavə dəyər vergisi (aksizlə birlikdə) ararsındakı fərq kimi müəyyən

edilir.

Məhsullann (işlərin, xidmətlərin) satışından olan pul vəsaiti ya

onun dəyəri ödənilməklə (pul vəsaitləri bank müəssisəsinin hesabla- nna

ya da müəssisənin kassasına daxil olduqda), ya da onun göndərilməsi

(işlərin yerinə yetirilməsi, xidmətlərin göstərilməsi) və malalana

(sifarişçiyə) hesablaşma sənədlərini təqdim etməklə müəyyən edilir.

Məhsulların (işlərin, xidmətlərin) satışından əldə edilən vəsaitin

müəyyən edilməsi metodu müəssisə tərəfindən bir neçə il üçün

təsərrüfatçılıq və bağlanan müqavilələrin şərtlərindən asılı olaraq

müəyyən edilir.

Əsas vəsaitlərin, azqiymətli və tez köhnələn əşyaların və qeyri-

maddi aktivlərin satışından əldə edilən mənfəət (zərər), buraxılış

qiymətlərilə onların satışından əldə edilən vəsait və onların qalıq dəyəri,

habelə onların satışı ilə əlaqədar olan xəclər və əlavə dəyər vergisi

arasındakı fərq kimi hesablanır.

Maddi qiymətlilərin və digər aktivlərin satışından əldə edilən

mənfəətin (zərər), buraxılış qiymətləri ilə onların satışından olan vəsait

və onların əldə edilməsinə, satışına çəkilən xərclər və əlavə dəyər

vergisi arasındakı fərq kimi hesablanır.

Müəssisələrin istehsalat-təsəmifat fəaliyyəti nəticəsində satışdan

kənar aşağıdakı əməliyyatlardan mənfəət və ya zərər ola bilər: alınan

(ödənilən) cərimələrin, peniyalarm, peşiman pullarının və digər iqtisadi

sanksiyaların (qanunverigiliyə müvafiq olaraq büdcəyə keçirilən

sanksiyaların məbləğlərindən başqa) məbləğləri; müəssisənin

hesablarında olan vəsaitlərin məbləğlərinə görə alınan faizlər; hesabat

ilində aşkar edilən keçən illərin mənfəətləri və zərərləri; təbii fəlakətdən

olan zərərlər; borcların və debitor borclannın silin- məsindən olan

itkilər; əsas vəsait obyektlərinin xarab olmasından və ya

çalışmamasından olan zərərlər (günahkarlar olmadıqda və ya onlardan

zərərlərin silinməsinə məhkəmə etiraz etdikdə); ümidsiz kimi əvvəllər

silinmiş borcların daxil olması; qüvvədə olan qanunverici

125

liyə müvafiq olaraq mənfəət və zərərlər hesabına aid edilən sair gəlirlər

(itkilər, xərclər).

Balans mənfəətinin əsas hissəsini məhsulların, işlərin və

xidmətlərin satışından əldə edilən mənfəət (90%-ə yaxın) təşkil edir.

Müəssisə tərəfindən sair satışdan və satışdan kənar əməliyyatlar üzrə

yol verilən zərərlər onun balans mənfəətini azaldır.

Birgə müəssisələrdə də mənfəətin əsas hissəsi həmçinin daxili və

xarici bazarlarda məhsulların, işlərin və xidmətlərin satışı prosesində

əldə edilir və özündə məhsulların (işlərin, xidmətlərin) satışından əldə

edilən ümumi gəlir və onun hazırlanmasına (işlərin yerinə

yetirilməsinə, xidmətlərin göstərilməsinə) və satışına çəkilən faktiki

məsrəflər arasındakı fərq kimi əks etdirir.

Müəssisənin sərəncamında qalan mənfəət (xalis mənfəət), özündə

balans mənfəəti və onun hesabına həyata keçirilən vergi ödəmələri

arasındakı fərqi əks etdirir. Göstərilən mənfəət müəssisənin

sərəncamında qalır və əməyin ödənilməsi üçün ehtiyat fondunun,

ictimai ehtiyaclar üçün ehtiyat fondunun, yığını fondunun, istehlak

fondunun və təsis sənədlərinə əsasən müəssisənin məsləhət bildiyi

digər xüsusi fondların yaradılmasına yönəldilir.

Beləliklə, müəssisənin işinin maliyyə nəticələri (mənfəət, zərər)

məhsulların (işlərin, xidmətlərin), əsas vəsaitlərin, mal-material

qiymətlilərinin, qeyri-maddi və sair aktivlərin satışı, habelə satışdan

kənar gəlirlər və xərclər nəticəsində əmələ gəlir.

Bazar münasibətləri şəraitində iqtisadi (xalis) mənfəət və

gözlənilən mənfəət kimi kateqoriyalar istifadə olunur.

İqtisadi (xalis) mənfəət - müəssisənin ümumi gəliri və onun

ümumi xərcləri arasındakı fərqdən ibarətdir, ümumi xərclərə, tərkib

hissəsi sahibkarlıq gəlirinin hissəsi kimi normal mənfəət hesab olunan

planlaşdırılan xərcləri daxıl edirlər.

Normal mənfəət - istehsalın hər hansı müəyyən sferasında

sahibkarı saxlamaq üçün lazım olan minimum gəlir və ya ödəmə

deməkdir. Sahibkarlarda mənfəət iqtisadi resursların və innovasiyala-

rın təşkili və idarə edilməsi ilə əlaqədar olan sığortalanmış cəsarət

hesabına arta bilər. Mənfəəti həmçinin səlahiyyətin inhisarçılığı

nəticəsində də əldə edirlər.

126

Gözlənilən mənfəət - bu mənfəət nəticəsində əldə edilə bilər. Onun

əldə edilməsinə cəhd firmam yeniliyi həyata keçirməyə maraqlandırır

(daha yeni məhsuldar texnikanı, texnologiyam tətbiq etməyə və

istehsalın təşkilinə), onlar investisiyanı, məhsulların artırılmasını və

məşğulluğun təmin olunmasını həvəsləndirir.

Bu zaman yeniliklər, iqtisadi artımın əsas amili hesab olunur, çünki

mənfəəti əldə etmək arzusu texniki tərəqqinin inkişafının əsasını təşkil

edir. Lakin gözlənilən mənfəət bir çox amillərdən: investisiyalardan,

məşğulluqdan, artım templərindən və b. asılıdır. Bu zaman nəzərə

almaq lazımdır ki, mənfəət yeniliklərin tətbiqinin vahid həvəsləndiricisi

hesab olunmur.

§2. Mənfəət və zərərlərin uçotu

Sənaye müəssisələrində mənfəət əsas etibarı ilə məhsulların satışı

prosesində və məhsulların satışından olan pul vəsaiti və həmin satılan

məhsulların tam faktiki maya dəyəri və əlavə dəyər vergisi və aksizlərin

məbləği arasındakı fərq kimi yaranır. Beləliklə, müəssisənin təsərrüfat

hesablı fəaliyyətinin əsasını mənfəət təşkil edir. O iki mühüm fınksiyanı

yerinə yetirir;

1. Müəssisən in fəaliyyətinin son maliyyə nəticələrini onun pul

yığımının həcmini .xarakterizə edir. Mənfəətin həcmi aşağıdakılardan

asılıdır; satılmış məhsulların həcmindən, məhsulların keyfiyyətindən,

əsas fondlardan, maddi və əmək ehtiyatlarından səmərəli və faydalı

istifadə edilməsindən (maya dəyərinin aşağı salınması), müəssisənin

işinin keyfiyyətindən (malgöndərənlər, malalanlar, banklar qarşısında

öhdəliyin yerinə yetirilməsi);

2. Mənfəət müəssisənin istehsal və sosial inkişafına məsrəflərin

maliyyələşdirilməsinin əsas mənbəi hesab olunur; mənfəətdən büdcəyə

ödəmələr isə - dövlət büdcəsinin gəlirlərinin mühüm elementi hesab

olunur.

3. Bu o deməkdir ki, müəssisənin gəlirləri təkcə onun maliyyə

tələbatını deyil, həm də ictimai istehlak fondlarına, elmin inkişafına,

səhiyyənin, təhsilin inkişafına, ölkənin müdafiəsinə dövlətin tələbatını

təmin etməlidir.

127

Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində mənfəət istehsalın

inkişafının həvəsləndirilməsində böyük rol oynayır. Müəssisələr

təsərrüfat fəaliyyəti prosesində mənfəətlə yanaşı nəzərdə tutulmayan

itkilərə də malik ola bilərlər. Həm mənfəət, həm də zərərlər uçotda hər

bir maddə və bütövlükdə maliyyə nəticələri üzrə öz əksini tapmalıdır.

Hesabat ilində müəssisənin fəaliyyətinin son maliyyə nəticəsinin

əmələ gəlməsi haqqında informaiyaları ümumiləşdirmək üçün 80

«Mənfəət və zərərlər» adlı aktiv-passiv sintetik hesabı ayrılmışdır.

Bu hesabın krediti üzrə müəssisələrin mənfəəti (gəlirləri), debeti

üzrə isə - zərərləri (itkiləri) əks olunur. Xüsusilə, hesabat dövrü ərzində

bu hesabda aşağıdakılar uçota alınır:

1. Hazır məhsulların (işlərin, xidmətlərin) satışından olan mənfəət

və ya zərərlər.

2. Təchizat-satış və ticarət təşkilatlarında malların və taıalann

satışından olan ümumi gəlir;

3. Əsas vəsaitlərin satışından olan mənfəət və ya zərər, sair

çıxmalardan olan gəlirlər və itkilər;

4. Müəssisənin digər maddi qiymətlilərinin və sair aktivlərinin

(qeyri-maddi aktivlərin, qiymətli kağızların və b.) satışından olan

mənfəət və zərər.

5. Başqa müəssisələrdə pay iştirakından əldə edilən gəlirlər,

səhmlər üzrə dividendlər və müəssisənin sahib olduğu istiqrazlar və

digər qiymətli kağızlar üçün gəlirlər;

6. Əmlakın icarəyə verilməsindən əldə edilən gəlirlər;

7. Alınması ümidsiz olduğu üçün əvvəllər zərərə silinən debitor

borclarının ödənilməsindən daxil olan məbləğlər;

8. Təsərrüfat müqavilələrinin şərtlərini pozmağa görə, habelə

vurulan zərərlərə görə məhkəmə tərəfindən hökm verilən və ya borclu

tərəfindən etiraf edilən cərimələr, peşiman pulları və digər növdən olan

sanksiyalar;

9. Hesabat ilində aşkar edilən, keçən illərin mənfəəti (keçən ildə

alınmış və sərf edilmiş, xidmətlərə və maddi qiymətlilərə görə

hesablaşmalar üzrə malgöndərənlərdən, habelə keçən ildə satılmış

128

məhsula görə hesablaşmalar üzrə malalanlardan və sifarişçilərdən daxil

olan məbləğlər);

10. Qiymətlilərin istifadəsi üçün yararlı olanların dəyərini

çıxmaqla, təbii fəlakətin qarşısının alınması və nəticələrinin ləğv

edilməsi üzrə məsrəfləri daxil etməklə, təbii fəlakətdən olan

kompensasiya edilməmiş itkilər (istehsalat ehtiyatlarının, hazır

məhsulların məhv olması və korlanması, istehsalın dayandırılmasından

olan itkilər və b.);

11. Konservasiya edilmiş istehsalat güclərinin və

obyektlərinin saxlanmasına çəkilən məsrəflər (digər mənbələr hesabına

ödənilən məbləğlərdən başqa);

12. İddia müddətinin vaxtı keçən debitor borclarının və

tutulması qeyri-real olan digər borcların silinməsindən olan itkilər;

13. Günahkarları müəyyən edilməyən və ya cavabdehin

vəziyyətinin yaxşı olmaması və onun əmlakının tutulmasının mümkün

olmaması haqqında məhkəmə tərəfindən təsdiq edilən aktla birlikdə geri

qaytarılmış icra sənədləri üzrə ya da tutulması digər sənədlər üzrə etiraz

edilən və b. əsas vəsait obyektlərinin çatışmamasına və ya korlanmasına

görə müəyyən edilmiş qaydada əvvəllər müəyyən edilmiş borcların

silinməsindən olan zərərlər;

14. Hesabat ilində aşkar edilən, keçən illərin zərərləri;

15. Ləğv edilmiş istehsalat sifarişləri üzrə məsrəflər, habelə

sərf edilmiş maddi qiymətlilərin dəyərini çıxmaqla məhsul verməyən

istehsala çəkilən məsrəflər (sifarişçilər tərəfindən ödənilən itkiləri

çıxmaqla);

16. Başqa müəssisələrin, idarələrin və müəssisələrin xarici

valyutalarının satılması və alınması ilə əlaqədar olan xərclər (hərrac

rüsumu və i.a.);

17. Məhkəmə məsrəfləri və iqtisad məhkəməsij^in xərcləri;

18. Vaxtı keçmiş qısamüddətli ssudalar üzrə, veksellərin

dis- kontundan və digər borc öhdəlik əməliyyatlarına, habelə

ortamüddətli və uzunmüddətli kreditlərə və b. bank kreditlərinə görə

faizlər.

Hesabat ili ərzində göstərilən gəlirlər və ilkilər 80 «Mənfəət və

zərərlər» hesabında ilin əvvəlindən olan yekunla toplanır (toplanma

prinsipi).

129

Müəssisələrin, onlara məxsus olan əsas vəsaitlərinin satışından \'ə

sair çıxmalarından (ləğv olunma, silinmə, əvəzsiz verilmə və b.)

mənfəəti və ya zərərləri ola bilər. Göstərilən maliyyə nəticələri 47

«Əsas vəsaitlərin satışı və sair çıxmalar» hesabında müəyyən edilir.

Müəssisənin malik olduğu mal-material qiymətlilərinin (dövriyyədə

olan vəsaitlərin), qeyri-maddi aktivlərin, valyuta qiymətlilərinin,

qiymətli kağızların və digər maliyyə qoyuluşlannm və i.a. satışından

olan maliyyə nəticələri 48 «Sair aktivlərin satışı» hesabında müəyyən

edilir.

Bundan başqa, müəssisələrin satışdan kənar əməliyyatlarından,

daha doğrusu, məhsulların (işlərin, xidmətlərin) istehsalı və satışı ilə,

əsas vəsaitlərin, mal-material qiymətlilərin, qeyri-maddi və digər

aktivlərin satışından maliyyə nəticələri ola bilər. Onlar bilavasitə 80

«Mənfəət və zərəıiər» hesabında müxtəlif hesablarla müxabir- ləşməklə

uçota alınırlar. Bundan başqa, müəssisələr mənfəət hesabına

malalanlardan və sifarişçilərdən tələb olunmayan borcların ödənilməsi

üçün şübhəli borclar üzrə ehtiyatlar yarada bilərlər. Onlar hesabat ilinin

sonunda mənfəət hesabına yaradılır. Təsərrüfat fəaliyyəti prosesində

müəssisələrdə digər satışdan kənar gəlirlər və itkilər meydana çıxa

bilər.

Beləliklə, 80 «Mənfəət və zərərlər» hesabının debetində

müəssisənin zərərləri və itkiləri, krediti üzrə isə - mənfəəti (gəlirləri)

əks olunur. Əgər müəssisə özünün fəaliyyəti nəticəsində mənfəət əldə

edibso, qalıq (son maliyyə nəticəsi) kreditdə və əgər müəssisə zərər

əldə edibsə, debetdə ola bilər. Bu zaman mənfəət balansın passivində,

zərərlər isə - aktivdə göstərilir.

Satışdan kənar əməliyyatlardan olan son nəticə onlardan əldə

edilən gəlirləri itkilərlə müqayisə etməklə müəyyən edilir.

«Mənfəət və zərərlər» hesabı üzrə sintetik və analitik uçot 15 saylı

Jurnal-orderdə aparılır. Qeyd olunan jumal-order mühasibat arayışının

hesablaşma və sair hesablardan bankın çıxarışının məlumatları əsasında

tərtib olunur.

130

Mənfasi va zararlarin uçotuna aid aınaliyyatlar

Nı;

Əməliyyatların məzmunu

Müxabirləşən

hesablar

Debet Kredit 1. Əldə edilən mənfəət və ya zərərlər mühasibat

uçotunda aşağıdakı mühasibat yazılışları ilə əks olunur: a) məhsulların (işlərin, xidmətlərin) satışından olan mənfəət.

46 80 b) məhsulların (işlərin, xidmətlərin) satışından olan zərər. 80 46

2. Əsas vəsaitlərin satışından və sair çıxmalarından (ləğv olunma, silinmə, əvəzsiz verilmə və b.) mənfəət və ya zərərlər aşağıdakt kimi əks etdirilir: a) əldə edilən mənfəət məbləğinə. 47 80

b) zərərlərin məbləğinə 80 47 3. Mal-material qiymətlilərinin, qeyri-maddi

aktivlərin, valyuta qiymətlilərinin, qiymətli kağızların və digər maliyyə qoyuluşlarının satışından olan maliyyə nəticələri aşağıdakı kimi əks etdirilir, a) mənfəət məbləğinə

48 80 b) zərərlərin məbləğinə 80 48

4. Satışdan kənar əməliyyatlardan olan gəlirlər uçotda aşağıdakı yazılışlarla əks etdirilir: a) əvvəllər zərərə silinmiş ümidsiz borcların daxil olmasına. 51,52,

50 80 b) başqa müəssisələrdə pay iştirakından əldə

edilən gəlirlər, səhmlər üzrə divi- dendlər və müəssisəyə məxsus olan istiqrazlar və digər qiymətli kağızlar üzrə gəlirlər.

76,78 80

131

v) qısa ınüdditli icarəyə verilmiş əmlakdan

olan gəlirlər. 76 80 q) təsəiTÜfat müqavilələrinin şərtlərini

pozmağa görə cərimələr, peniyalar, peşiman

pulları və digər növdən olan sanksiyalar,

habelə vurulmuş zərərlərin ödənilməsinə görə

daxil olmalar. 63,76

80

d) əvvəlki illərə aid olması sənədlə təsdiq

olunan, hesabat ilində aşkar edilən keçən

illərin mənfəəti. 52,63,76 e) kassanın inventarizasiyası nəticəsi aşkar

edilən pul vəsaitlərinin artığı. 50 80 j) inventarizasiya zamanı aşkar edilən əsas

vəsaitlərin, maddi qiymətlilərin, məhsulların

və digər əmlakın artıqları.

01,04,

07,08,10,

12,40,20,

23,41 80 z) uzunmüddətli icarə müqaviləsi üzrə

hesablanmış faizlərin məbləğinə 09 80 i) hesabat dövrünə aid olan, icarədən gələcək

dövrlərin gəlirləri hissəsinə silinməsi (ödəmə

məbləğlərinin gəlirlərin məbləğinə aid

edilməsinə müvafiq olaraq). 83 80 5. Satışdan kənar əməliyyatlar nəticəsində olan

itkilər hesablarda aşağıdakı kimi əks etdirilir.

a) təsərrüfat müqavilələrinin şərtlərini

pozmağa görə ödənilən və ya etiraf edilən

cərimələr, peniyalar, peşiman pulları və digər

növdən olan sanksiyalar.

80

51,52,

76 b) vaxtı keçmiş müxtəlif cinsli debitor

borclarının silinən məbləğinə.

80

10,12,

40,11,

47,50,

65,70 v) cavabdehin imkansızlığı və onun əmlakının

tutulması dövriyyəsinin qeyri- 80

73,76,

84

132

mümkünlüyü haqqında aktın məhkəmə

tərəfindən təsdiq edilmiş icra sənədləri geri

qaytarılan çatışmamazhqlar və oğurluqlar üzrə

əvvəllər qərar verilmiş borcların si-

linməsindən olan zərərlərin məbləğinə.

q) əvvəlcə «Mənfəət və zərərlər» hesabına

silinən, lakin tutulması mümkün olmayan,

müqavilə öhdəliklərinə ödəyicilər tərəfindən

riayət olunmasına görə cərimə sanksiyalarının

məbləğinə. 80 63 d) konservasiya edilmiş istehsalların

saxlanması üzrə (digər mənbələrdən ödənilən

məsrəflərdən başqa) məsrəflərə.

80

10,12,

70,23,

25,26,

63 e) ləğv edilmiş istehsalat sifarişləri, habelə

məhsul verməyən istehsal üzrə (geri qaytarılan

maddi qiymətlilər və kompensasiyaları

çıxmaqla) məsrəflərə. 80

20,21,

23,13,

25,26 j) məhkəmə xərclərinə və iqtisad

məhkəməsinin rüsumlarına və b. 80 51,52

6. Malalanlardan və sifarişçilərdən tələb

olunmayan borcların ödənilməsi üçün şübhəli

borclar üzrə ehtiyat yaradıldıqda. 80 k O

§3. Mənfdət'm höU'ışılnriilməsiniıt (istifadəsinin) nçotn

İl ərzində müəssisə tərəfindən əldə edilən mənfəəi. ilin

əvvəlindən artan yekunla yığılır və balansda bölüşdurü' nəmiş göstərilir.

Onun bölüşdürülməsi ancaq ilin axırında (dekabrda) həyata keçirilir.

Lakin il ərzində əldə edilən mənfəət hesabına mənfəətdən vergilərin

büdcəyə ödənişi həyata keçirilir, xüsusi fondlar yaradır, digər xərcləri

həyata keçirirlər və i.a.

Hesabat ilinin mənfəətinin istifadə edilməsi haqqında

informasiyaları bu ilin ərzində ümumiləşdinnək üçün 81 «Mənfəətin

istifadəsi» sintetik hesabı ayrılmışdır. Təsnifat üzrə bu

133

hesab nizamlayıcı hesablara aid edilir, çünki onda mənfəət hesabına

həyata keçirilən ayınnalar göstərilir.

81 «Mənfəətin istifadəsi» hesabına mənfəətin istifadəsinin

istiqamətindən asılı olaraq aşağıdakı subhesablar açıla bilər: 1

.»Mənfəətdən büdcəyə ödəmələr» 2. «Mənfəətin başqa

məqsədlərə istifadəsi.»

1- ci subhesabda il ərzində hesablanmış, qanunvericiliklə

müəyyən edilmiş mənfəətdən vergirlər üzrə avans ödəmələri \ə faktiki

mənfəətdən həmin vergilər üzrə yenidən hesablamalardan olan

ödəmələr uçota alınır.

2- ci subhesabda ehtiyat fonduna , yığım, istehlak və müəssisənin

fəaliyyətini və kollektivin sosial inkişafını həyata keçirmək üçün digər

fondlara edilən ayınnalar əks olunur. Müəssisənin fondlarının

yaradılması və başqa məqsədlərə mənfəətin istifadəsi qaydası

qanunvericilikdə və təsis sənədləri ilə nizama salınır.

81 «Mənfəətin istifadəsi» hesabının debetində il ərzində büdcəyə

hesablanmış vergi ödəmələri (mənfəətə və əmlaka görə vergi),

müəssisələrin ehtiyat və digər fondlarına ayırmalar və mənfəət hesabına

digər məqsədli maliyyələşmə vəsaitlərinin yaradılması, kreditdə isə - bu

hesabın debitində əks olunan, dekabrda silinən məbləğlər uçota alınır.

Qanunvericiliyə müvafiq olaraq büdcəyə vergilər ödənildikdən

sonra qalan mənfəət (xalis mənfəət) müəssisənin sərəncamına daxil

olur. Bu mənfəətin hesabına müəssisələr aşağıdakı fondları yarada

bilər; təsis sənədlərinə müvafq olaraq yığım, istehlak, istehsalın

inkişafı, sosial inkişaf, maddi yardım, ehtiyat və digər fondlar.

Müəssisənin sərəncamında qalan mənfəətin hesabına, lazım

gəldikdə əməyin ödənilməsinin ehtiyat fondu, ümumtəsərrüfat

ehtiyacları üçün ehtiyat fondu və b. yaradıla bilər. Göstərilən fondların

yaranması və istifadəsi qaydası qanunvericiliklə və Azərbaycan

Respublikasının Maliyyə Nazirliyi tərəfindən işlənib hazırlanmış və

təsdiq edilmiş və müəssisənin təsis sənədləri ilə nəzərdə tutulan

əsasnamələrlə müəyyən edilir. Misal üçün, əməyin ödənilməsi üçün

ehtiyat fondu, icarəyə götürənin ifasa uğraması və ya ödəmə

qabiliyyəfnin olmadığı halda, müəssisə ləğv edildikdə (sahibkarın

fəaliyyəf dayandırıldıqda) və qanun vericiliklə nəzərdə

134

tutulan digər hallarda işçilərə hesablanmış əmək haqqının ödənilməsini

təminatlı və kompensasiya ödəmələrini təmin etmək üçün yaradılır.

Əməyin ödənilməsinin ehtiyat fondunun ölçüsü, onun yaradılmasının

əsası və qaydası kollektiv müqavilə və ya razılaşma ilə müəyyən edilir.

Müəssisənin sərancammda qalan mərfəət uzunmüddətli kreditlərə

görə faizlərin (xüsusi dövriyyə vəsaitlərinin tamamlanmasına yönldilən

kreditlərdən başqa, bir ildən yuxarı), habelə əsas vəsaitlərin və qeyri-

maddi aktivlərin əldə edilməsindən ötəri qısamüddətli kreditlərə görə də

faizlərin ödənilməsi üçün istifadə edilir.

Bir sıra hallarda müəssisələrə vergiyə cəlb olunmaq üçün

mənfəətin gizlədilməsi və ya azaldılmasına, qadağan edilmiş və ya

xüsusi icazəsiz (lisenziyasız) fəaliyyət növləri ilə məşğul olmağa,

məhsulun (işin, xidmətin) qiymətinin artırılmasına görə iqtisadi

sanksiyalar tədbiq edilə bilər. Məsələn, mənfəətin (gəlirin) və ya

müəssisədən verginin azaldılması və ya gizlədilməsi zamanı ikiqat

ölçüdə, il ərzinə təkrar olunan nöqsan zamanı isə - üçqat ölçüdə cərimə

tutulur. Qalan mənfəət hesabına qadağan olunmuş və ya xüsusi icazəsiz

(bu lazım olan yerdə) fəaliyyət növləri ilə məşğuliyyətdən əldə edilən

gəlirin ölçüsündə büdcəyə cərimə, normativdən artıq ətraf mühitə

zəhəıiəyici maddələrin tululmasına görə vergi və b. köçümlür.

Müəssisənin sərəncamında qalan mənfəəi hesabına müo^:;isə

rəhbərinin qərarı ilə müstəsnalıq qaydasında həyata keç -ilən ezamiyyət

zamanı qanunvericilikdə nəzərdə tutulan ödə' ''r, nomaalardan artıq

əlavə ödəmələr həyata keçirilir.

Beləliklə il ərzində 80 «Mənfəət və zərərlər» hesa' min kreditində

artan yekunla müəssisənin mənfəəti əmələ gə' 81 «Mənfəətin istifadəsi»

hesabının debetində isə mənfəət hesabına həyata keçirilən ayırmalar əks

olunur.

İl başa çatdıqdan sonra (dekabrda) balansın reformasiyası, daha

doğrusu, onun maddələrinin dəyişməsi həyata keçirilir.

88 «Bölüşdürülməmiş mənfət (örtülməmiş zərər)» hesabı

müəssisənin bölüşdürülməmiş mənfəətinin və ya örtülməmiş zərərin

məbləğlərinin mövcudluğu və hərəkəti haqda

135

informasiyaları ümumiloşdirmok üçün ayrılmışdır. Bu hesab akti\-

passivdir, daha doğrusu, bölüşdürülməmiş mənfəətin qalığı balansın

passivində, örtülməmiş zərər isə-onun aktivində göstərilir.

88 «Bölüşdürülməmiş mənfəl (örtülməmiş zərər)» hesabının

aşağıdakı subhesabları açıla bilər: l.»Hesabat ilinin

bölüşdürülməmiş mənfəəti (zərəri)»; 2.»Keçən illərin bölüşdürülməmiş

mənfəəti (örtülməmiş zərər)»; və b.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi hesabat ilinin bölüşdürülməmiş

mənfətinin məbləği dekabrın yekun dövriyyəsi ilə 80 «Mənfəət və

zərərlər» hesabı ilə müxabirləşərək 88 «Bölüşdürülməmiş mənfəət

(örtülməmiş zərər) « hesabının kreditinə, hesabat ilinin zərərinin

məbləği isə - tərsinə yazılışla silinir (88 saylı hesabın debeti və 80 saylı

hesabın krediti).

Bölüşdürülməmiş mənfət müəssisə tərəfindən onun təsisçilərinə

gəlirlərinin ödənilməsi üçün istifadə edilə bilər.

Hesabat ilinin bölüşdürülməmiş mənfəətinin, müəsissəsinin

təsisçilərinə gəlirlər ödənildikdən sonra qalan məbləğləri 2-ci SLibhesaba

keçirilir.

K.eçən illərin bölüşdürülməmiş mənfəəti təsis sənədlərinə müvafiq

olaraq ehtiyat kapitalının tamamlanmasına, nizamnamə kapitalının və

xüsusi təyinatlı fondların artırılmasına, təsisçilərin gəlirinin

ödənilməsinə və b. yönəldilə bilər. İstiqamətindən asılı olaraq keçən

illərin mənfəətini istifadə edən zaman uçotda müvafiq yazılışlar edirlər.

Əgər il ərzində mənfəət hesabına aparılmış ayırmaların məbləği

balans mənfəətindən çoxdursa, onda müəssisə zərər əldə edir, bu da

müvafiq yazılışla əks etdirilir. Hesabat ilinin zərəri balansdan ehtiyat

kapitalının, xüsusi təyinatlı fondlarının və b. hesabına şilinə bilər.

Mühasibat balansında örtülməmiş zərərin saxlanılması haqqında

qərar qəbul edilən zaman (onu gələcək hesabat dövrünə silən zaman)

onun məbləği 88 «Bölüşdürülməmiş mənfəət (örtülməmiş zə- rər)»

hesabının 2-ci subhesabma keçirilir.

81 «Mənfəətin istifadəsi» və 88» Bölüşdürülməmiş mənfəət

(örtülməmiş zərər)» hesabları üzrə sintetik və analitik uçot 16 saylı

jurnal-orderdə və ya müvafiq maşinoqrammada aparılır.

136

MtVifiıitiıı höHi^ıliırülməsinhı uçotu üzrə əməliyyatlar

Sını Əməliyyatların məzmunu

Müxabirləşən

hesablar

Debet Kredit

1 7 3 4 1. Hesabat ili ərzində büdcəyə hesablanmış vergi

ödəmələrinin məbləğinə 81 68

Büdcəyə hesablanmış vergi ödənişləri köçürüldükdə 68 51

3. Mənfəət hesabına yığım, istehlak, sosial inkişaf \ ə d. fondlar yarandıqda 81/2

88/3,

45 4. Mənfəət hesabına yaradılan ehtiyatların

məbləğinə 81/2 86 5. Kreditlərə görə faizlərin ödənilməsi üçün

mənfəətdən istifadə edilən məbləğinə 81/2 51 6. Qadağan olunmuş və ya xüsusi icazəsiz

fəaliyyətin növlərinə görə büdcəyə cərimə, normativdən artıq ətraf mühitə zəhərləyici maddələrin tullanmasına görə vergi ödənildikdə 81/2 68

7.

Balansın reformasiyası nəticəsində hesabat ilinin mənfəətinin istifadə edilən məbləğinə 80 81

8. Hər bir yeni ilin «Mənfəət və zərərlər» hesabının sıfır qalığı olmaqla başlanmasının lazım olduğu üçün, mənfəətin bölüşdüml- məyən məbləğinə 80 88/1

1). Bölüşdürülməyən mənfəət məbləğinə müəssisə tərəfindən onun təsisçilərinə gəlirlərin ödənilməsi üçün istifadə edildikdə 88/1 75,70

10. Hesabat ilinin bölüşdürülməmiş mənfəətinin, müəssisənin təsisçilərinin gəlirlər ödənildikdən sonra qalan məbləğlərinə 88/1 88/2

137

1 1. İstiqamətindən asılı olaraq keçən illərin mənfəəti istifadə edilən zaman uçotda aşağıdakılar həyata keçirilir:

a Mənfəət ehtiyat kapitalının tamamlanmasına yönəldilən zaman 88/2 86

b Bölüşdüriilməyən mənfəəti nizamnamə kapitalının artırılması üçün istifadə edən zaman 88/2 85

V Bölüşdürälməyən mənfəət məbləği yaradılan xüsusi təyinatlı fondlann artırılmasına yönəldilən zaman

88/2

88/3,

45

q Bölüşdüılilməyən mənfəət məbləğinin müəssisənin təsisçilərinin gəlirlərinin ödənilməsinə istifadəsi zamanı 88/2 75

12. Əgər il ərzində mənfəət hesabına aparılan ayınualann məbləği balans mənfəətindən çoxdursa, onda müəssisə zərər əldə edib, bu da belə yazılışla əks etdirilir 88/1 80

13. Hesabat ilinin zərəri balansdan ehtiyat kapitalının, xüsusi təyinatlı fondların, təsisçilərin və b. hesabına silindikdə

85,88,

75 88/1 14. Mühasibat balansında örtülməmiş zərərlərin

saxlanılması haqqında qərar qəbul edilən zaman 88/1 88/2

15. Keçən illərin örtülməmiş zərərinin silinməsi aşğıdakı köçürmələrlə əks etdirilir:

a Hesabat ilinin mənfəət məbləğinin keçən illərin örtülməmiş zərərinin ödənilməsinə yönəldilən zaman 81/2 88/2

b Ehtiyat kapitalı vəsaitlərinin keçən illərin örtülməmiş zərərlərinin ödənilməsinə istifadə edilən zaman

86 88/2

138

V Müəssisənin təsisçilərinin məqsədli

qoyuluşları hesabına keçən illərin

örtülməmiş zərərlərinin ödənilməsi

zamanı 75 88/2

139

X. FƏSİL. KAPİTALLARIN, FONDLARIN, EHTİYATLARIN

VƏ CƏLB EDİLMİŞ VƏSAİTLƏRİN UÇOTU

§ 1. Nizumnamə kapitalının uçotu.

Nizamnamə kapitalı - yarandığı və müvafiq orqanlarda

qeydiyyatdan keçdiyi zaman müəssisəyə onun mülkiyyətçisi tərəfindən

qoyulan vəsaitlərin məbləğidir. Bazar iqtisadiyyatına keçənə qədər

müəssisəyə lazım olan vəsaitlər dövlət tərəfindən ayrılırdı. Onların

dəyəri müəssisənin nizamnaməsində əks olunurdu. Fəaliyyət

prosesində nizamnamə kapitalı dövlət orqanları tərəfindən müəyyən

edilən qaydalar üzrə artırdı və ya azalırdı. Öz fəaliyyətini bazar

iqtisadiyyatında həyata keçirən müəssisələr kommersiya əsasında təşkil

olunurlar. Bunun üçün bir neçə hüquqi və fiziki şəxslər, əmanətçi-

payçıların kollektivləri və ya səhmdarların korporasiyaları nizamnamə

kapitalına pul məbləğlərini və ya qiymətliləri qoymaq yolu ilə kollektiv

və ya koıporativ mülkiyyət yaradırlar. Fəaliyyət göstərən dövlət

müəssisələri öz nizamnamə kapitalını bazar iqtisadiyyatını tətbiq

etməklə kommersiyaya oxşar olaraq yenidən yaradırlar.

Nizamnamə kapitalı - istənilən təşkilati-hüquqi formalarında olan

müəssisələrin istehsalat-təsərrüfat fəaliyyətinə təkan verən kapitalın

start miqdarıdır. O özündə müəssisənin mülkiyyətinə sahib olmaq və

sərəncam vennək hüququnu, hüquqi cəhətdən möhkəmləndirilməsi və

eyni zamanda müəssisənin istehsalat-təsərrüfat fəaliyyətinin əsas

mənbəini əlaqələndirir.

Azərbaycan Respublikasının 24 mart 1995-ci il tarixli Mühasibat

uçotu haqqında Qanuna müvafiq olaraq nizamnamə kapitalı özündə,

təsis sənədlərində müəyyən edilmiş ölçüdə, müəssisənin fəaliyyətini

təmin etmək üçün yaradıldığı zaman iştirakçıların (mülkiyyətçilərin)

əmlaka qoyduqları əmanətlərin (pul ifadəsində) məcmuunu əks etdirir.

Bu kapital təsisçilər tərəfindən pul vəsaitləri, qeyri-maddi aktivlər, əsas

və dövriyyə vəsaitləri şəklində keçirilməlidir. Onun məbləği müəssisə

qeydiyyatdan keçirilən zaman müəssisənin nizamnaməsində əks

olunur. Nizamnamə kapitalı sonra əsas vəsaitlərin, qeyri-maddi

aktivlərin, onların köhnəlməsinin, dövriyyə və pul vəsaitlərinin

hərəkətinin təsiri altında dəyişməməlidir. Bu, əgər

140

müəssisə il ərzində öz təşkilati-hüquqi foiTnasım dəyişmirsə belə olur.

Əgər o dəyişirsə, misal üçün, özəlləşmə ilə əlaqədar olaraq, onda

nizamnamə kapitalının həcmini dəyişməyə icazə verilir. Bu, əmlakın

qiymətləndirilməsi aktında, yeni təsis sənədlərində, nizamnamədə əks

olunmalıdır.

Yuxarıda qeyd olunanlarla yanaşı yenə iki halda nizamnamə

kapitalının həcmi dəyişilə bilər. Nizamnamə kapitalının artması və ya

azalması təsisçilərin (iştirakçıların) tərkibinə yeni üzvlərin qəbul

olunması və ya təsisçilərin (iştirakçıların) çıxması hesabına baş verə

bilər. Bu zaman nizamnamə kapitalının yeni həcminin qeydiyyatdan

təzədən keçməsi məcburidir.

Müəssisənin illik fəaliyyətinin yekunlarına baxılmasının

nəticələrinə görə mülkiyyətin iclası, ümumi iclası, heyəti nizamnamə

kapitalının həcminin və ya onun bölüşdümlməmiş mənfəət, fondların

qalıqları hesabına artırılması yolu ilə və ya yeni səhmlərin buraxılması,

köhnə səhmlərin nominalının artırılması, ya da əksinə, dövriyyədə olan

səhmlərin miqdarının azalması yolu ilə dəyişilməsi haqqında qərar

qəbul edə bilər.

Belə qərar qəbul edildiyi halda müəssisə təsis sənədlərinə müvafiq

dəyişiklik aparır. Nizamnamədə dəyişiklik aparan, müəssisəni

qeydiyyatdan keçirən orqanın təsdiqini alan mühasibat nizamnamə

kapitalının həcmini artırır və ya azaldır.

15 dekabr 1992-ci il tarixli Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında

Azərbaycan Respublikasının Qanunu və 01 iyul 1994-cü il tarixli

«Müəssisələr haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu»

müəssisələrin aşağıdakı təşkilati-hüquqi formalarını nəzərdə tutur:

dövlət müəssisəsi, fərdi (ailə), şərikli (tam ortaqlı) payçı və şərikli (azı

bir şərik və bir payçı tərəfindən təşkil olunur) (kommandit or- taqlılar),

məhdud məsuliyyətli müəssisələr və səhmdar cəmiyyəti. Hər bir

təşkilati-hüquqi fonna üçün Nizamnamə kapitalının yaradılması qaydası

qanunvericilikdə və təsis sənədləri ilə nizama salınır, bunlar nizamnamə

və təsisçilərin müqaviləsi hesab olunurlar.

Dövlət (bələdiyyə) müəssisəsinin Nizamnamə kapitalı müvafiq

büdcənin ayrılmış məbləği və ya başqa formada dövlətin qoyduğu

vəsaitlər hesabına yaradılır. İstehsalat-təsərrüfat fəaliyyətini həyata

keçirmək üçün müəssisə istismara başladığı vaxta ona əsas və döv

141

riyyə vəsaitləri ayrılır. Bu zaman müəssisə əsas vəsaitləri istehsalın illik

həcmini yerinə yetirmək üçün tələb olunan ölçüdə, dövriyyə vəsaitlərini

isə - minimum tələbat ölçüsündə müvafiq büdcədən alır.

Fərdi xüsusi müəssisənin Nizamnamə kapitalı, sahibkarlıq

fəaliyyəti həyata keçirən mülkiyyətçinin qoyduğu vəsait hesabına

yaradılır. Ailə xüsusi müəssisəsinin Nizamnamə kapitalı, ümumi pay

mülkiyyəti hüququnda ailə üzvlərinin qoyduqları vəsaitin hesabına

yaradılır.

.Qeyri-məhdud cəmiyyət hüquqi şəxs hesab olunmur, onun

iştirakçıları isə müstəqilliyi və hüquqi şəxs hüququnu saxlayırlar.

Cəmiyyətin nizamnamə kapitalı (qeyri-məhdud cəmiyyət, qarışıq

cəmiyyət, məhdud məsuliyyətli cəmiyyət) ancaq iştirakçıların

qoyduqları pulların hesabına yaradılır və ümumi pay mülkiyyəti

hüququnda olan iştirakçılarına məxsus olur.

Cəmiyyətin iştirakçısının qoyduğu vəsaitlər aşağıdakılar ola bilər:

bina, qurğu, maşınlar və avadanlıqlar, maddi qiymətlilər, qiymətli

kağızlar, toıpaqdan, sudan və digər təbii ehtiyatlardan, binalardan,

qurğulardan və avadanlıqlardan istifadə hüququ, habelə digər əmlak

hüququ (o cümlədən əqli mülkiyyət), manatlarla pul vəsaiti və xarici

valyuta.

Keçirilən əmlakın dəyəri cəmiyyətin iştirakçılarının birgə qərarı

ilə müəyyən edilir. Manatlarla qiymətləndirilərək qoyulan vəsait.

Nizamnamə kapitalında iştirakçının payını təşkil edir.

Əgər əmlak cəmiyyət iştirakçılarına ancaq istifadə etmək üçün

(icarəyə) verilibsə, qoyulan vəsaitin ölçüsü və müvafiq olaraq

iştirakçının payı, bu əmlakdan istifadə etməyə görə icarə ödəməsindən

asılı olaraq müəyyən edilir, bu zaman əmlakın istifadə edilməsinə görə

icarə haqqı, təsis sənədlərində göstərilən cəmiyyətin fəaliyyətinin bütün

dövıainə görə və ya əgər təsis sənədlərində başqası nəzərdə

tutulmayıbsa, iştirakçılar tərəfindən müəyyən edilmiş başqa müddətə

görə hesablanır.

Məhdud məsuliyyətli cəmiyyətin nizamnamə kapitalı paylara

bölünməlidir. Ona görə təsis sənədləri Səhmdar cəmiyyətləri haqqında

AR-nın 12 iyul 1994-cü il tarixli dəyişikliyi ilə nəzərdə tutulan

məlumatlar hər bir iştirakçının payının ölçüsü, tərkibi, müddətlə

142

ri və onların qoyduqları vəsaitin keçirilməsi qaydası haqqında

məlumatları əks etdirməlidir. Məhdud məsuliyyətli cəmiyyətin

iştirakçıları ancaq onların qoyduqları vəsait hüququnda məsuliyyət

daşıyırlar. Təsis sənədləri ilə nəzərdə tutulan hallarda vəsait qoyuluşunu

tam keçirməyən iştirakçılar, cəmiyyətin öhdəliyi üzrə vəsait

qoyuluşunun keçirilməyən hissəsində cavabdh olurlar.

Qoyulan vəsait kimi keçirilən əmlakın dəyərinin dəyişilməsi və

iştirakçıların əlavə qoyduqları haqqlar, nizamnamə kapitalında onların

payının, məhdud məsuliyyətli cəmiyyətin təsis sənədlərində göstərilən

ölçüsünə təsir göstəiTnir. Bununla yanaşı əgər təsis sənədlərində başqa

qaydalara yer verilirsə, onda iştirakçıların Nizamnamə kapitalında

payının dəyəri, təsis sənədlərində qəbul edilmiş şərtlərdən asılı olaraq

müəyyən ediləcəkdir.

Açıq tipli səhmdar cəmiyyətinin Nizamnamə kapitalı, səhmdarlar

tərəfindən keçirilən vəsaitlər hesabına yaradılır. O səhmdarların

kollektiv mülkiyyəti və eyni zamanda hüquqi şəxs kimi səhmdar

cəmiyyətinin mülkiyyəti hesab olunur. Hər bir səhmdarın payı ona

məxsus olan səhmlərin dəyəri ilə müəyyən edilir. Yeni yaradılan

müəssisənin Nizamnamə kapitalı, onun təsisçiləri (iştirakçıları)

tərəfindən keçirilən vəsaitlərdən toplanır. O, təsisçilərin kollektiv

mülkiyyəti və eyni zamanda hüquqi şəxs kimi müəssisənin mülkiyyəti

hesab olunur. Bu baxımdan o, müəssisənin xüsusi vəsait fondu kimi

çıxış edir. Digər tərəfdən, o, hər bir təsisçinin mülkiyyəti hesab olunur.

Hər birinin payı keçirilmiş məbləğlərdə və ya verilmiş vəsaitlərin dəyəri

ilə müəyyən edilir.

Müəssisənin maliyyə-təsəiTÜfat fəaliyyətinin mühasibat uçotunun

hesablar planında. Nizamnamə kapitalı mühasibat uçotunun metodikası

ilə bünövrəsi qoyulmuş iki amillə əvvəlcədən müəyyən edilib: birincisi,

nizamnamə kapitalı - ilk başlanğıcda investisiya edilmiş vəsaitlərin

miqdan deməkdir; ikincisi, nizamnamə kapitalı - təsis sənədlərində

nəzərdə tutulan, fəaliyyətin bütün növlərində, müəssisənin fəaliyyətinin

maliyyələşdirmə mənbəi deməkdir (əsas fəaliyyət, kapital qoyuluşu,

qiymətli kağızlara investisiyalar, ixracat- idxalat əməliyyatları və i.a.).

Yuxarıda qeyd olunanlardan asılı olaraq uçota qəbul edilən və

balansda əks etdirilən nizamnamə kapitalının miqdarı, mütləq müəs-

14.3

sisoııiıı təsis sənədlərinə (bir qayda olaraq nizamnaməyə) müvatiq

olmalıdır.

Nizamnamə kapitalının vəziyyəti və hərəkətinin sintetik uçotu

üçün 85 ((Nizamnamə kapitalı» passiv hesabı ayrılmışdır, onun

kreditində investorlardan alınan xüsusi vəsaitlərin mənbələrinin əmələ

gəlməsi əks olunur.

Səhmdar cəmiyyətlərində 85 ((Nizamnamə kapitalı» hesabına

aşağıdakı subhesablar açıla bilər: ((Sadə səhmlər» və ((İmtiyazlı

səhmləD).

Qeydiyyatdan keçmiş səhmdar cəmiyyətinin kapitalı, səhmdarlar

üzrə borcların vəziyyətindən asılı olaraq 85 ((Nizamnamə kapitalın

hesabının aşağıdakı subhesablarında uçota alınır:

85/1 -((Elan edilmiş kapital» - səhmdar cəmiyyətinin

nizamnaməsində yazılmış məbləğdə;

85/2 -((Abunə kapitalın - abunəsi həyata keçirilmiş səhmlərin

dəyərinə;

85/3 -((Ödənilmiş kapitaln - abunə vaxtında və bir az sonra

iştirakçılar tərəfindən keçirilən vəsaitlər ölçüsündə;

85/4-((Götürülmüş kapitaln - səhmdarlardan cəmiyyət tərəfindən

onların satın alınması yolu ilə dövriyyədən götürülən səhmlərin dəyəri.

Səhmdar cəmiyyətinin qeydiyyatdan keçdiyi bütün səhmlər 85

((Nizamnamə kapitalın hesabının 1-ci subhesabında uçota alınır.

Səhmlərə abunə başa çatdıqda onların nominal dəyərinə vəsaitlərin

azalmasına görə 85 saylı hesabın 1-ci subhesabında və vəsaitlərin

artmasına görə 85 saylı hesabı 2-ci subhesabında yazılış aparılır.

Səhmlər ödənildikdən və səhmlərə səhmdarların mülkiyyət hüququ

rəsmiləşdirildikdən sonra (iştirakçıların səhmdarların reyestrinə

yazılması) səhmlərin nominal dəyəri 85 saylı hesabın 2-ci subhesabın-

dan 85 saylı hesabın 3-cü subhesabma keçirilir.

Dövlət və mülkiyyətin bələdiyyə fonnalı müəssisələrində,

məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlərdə, kooperativ müəssisələrində

nizamnamə kapitalının həcmi 85 ((Nizamnamə kapitalı» hesabının

kreditində əks etdirilən zaman elan edilmiş və ya ödənilmiş kapital

adlanır. Elan edilmiş kapital - təsis sənədlərində əks etdirilmiş

144

məbləğ deməkdir. Ödənilmiş kapital - təsisçilərdən (iştirakçılardan)

taktiki daxil olmuş məbləğ deməkdir.

Açıq tipli səhmdar cəmiyyətlərində nizamnamə kapitalının

həcmini 85 «Nizamnamə kapitalı» hesabın kreditində əks etdirən zaman

abunə kapitalı adlanır. Abunə kapitalı - səhmdar cəmiyyətinin

səhmlərinə abunə həyata keçirilən sadə və imtiyazlı səhmlərin, onların

nominal dəyəri üzrə məbləğini özündə əks etdirir.

Müəssisə dövlət qeydiyyatından keçdikdən sonra onun elan

edilmiş və ya abunə kapitalı, təsis sənədlərində nəzərdə tutulan,

iştirakçıların qoyduqları vəsaitlərin məbləğində (səhmlərə edilmiş

abunə məbləğində) mühasibat yazılışı ilə əks etdirilir.

Ödənilmiş kapital, daha doğmsu, təsisçilərin qoyduqları

vəsaitlərin məbləğlərinin faktiki daxil olması, habelə səhmlərə abunə

olan şəxslərin borc məbləğlərinin ödənilməsi pul formasında

(manatlarla və xarici valyutada) maddi-cismi formada (əsas vəsaitlər,

maddi qiymətlilər, azqiymətli və tez köhnələn əşyalar), qeyri-maddi

aktivlər formasında (toıpağın, suyun və digər təbii ehtiyatların istifadə

hüququ, əmlak hüququ, əqli mülkiyyət hüququ şəklində) əks etdirilə

bilər.

Xarici valyutada vəsaitlər müəssisənin nizamnamə kapitalına

vəsait qoyuluşu hesabına keçirilən zaman kurs fərqlərinin məbləğləri

meydana çıxır, bunlar özündə onun təsis sənədlərində əks olunduğu

tarixə və qoyulan vəsaitin faktiki keçirildiyi günə, qoyulan vəsaitin

manatla qiyməti arasındakı fərqləri əks etdirir. Kurs fərqi 80 «Mənfəət

və zərərlər» hesabına aid edilir. Müsbət kurs fərqi mənfəət yaradır,

mənfi kurs fərqi isə zərər yaradır.

Maddi-cismi formada ödənilmiş kapital, vəsait qoyuluşu

hesabına nizamnamə kapitalına iştirakçıların razılığı üzrə müəyyən

edilən qiymətdə (razılaşdırılmış qiymətlə) daxil edilir.

Əgər nizamnamə kapitalına vəsait qoyuluşu hesabına əmlak

ancaq müvəqqəti istifadə etmək üçün verilirsə, onda uçot üçün belə

əmlakın qiymətləndirilməsi onların istifadə edilməsinə görə icarə

ödəməsindən asılı olaraq həyata keçirilir.

İcarə ödəməsinin həcmi müəssisənin fəaliyyətinin təsis

sənədlərində göstərilən bütün müddətə və ya təsisçilərin müəyyən

145

eldiyi digər müddətə (əgər təsis sənədlərində nəzərdə tutulmayıbsa)

görə hesablanır.

İştirakçılar tərəfindən müəssisənin mülkiyyətinə verilən əsas

vəsaitlər (binalar, qurğular, iş maşınları və avadanlıqları, nəqliyyat

vasitələri və b.) razılaşma və ya qalıq dəyəri ilə qiymətləndirilir Ü1

«Əsas vəsaitlər» hesabında ilk dəyərlə uçota alınır. Belə əməliyyat eyni

zamanda iki yazılışın tərtib olunmasını tələb edir.

İştirakçıların (təsisçilərin) xammal və materiallar, ehtiyat

hissələri, yanacaq, laralar və tara materialları və materialların digər

növləri şəklində, habelə, alətlər, istehsalat inventarları və azqiymətli və

tez köhnələn əşyaların digər növləri şəklində vəsait qoyuluşları həyata

keçirilir.

İştirakçıların (təsisçilərin) lisenziyalar, patentlər, nou-hau,

torpaqdan, sudan və təbii ehtiyatların digər növlərindən istifadə

hüququ, əqli mülkiyyət hüququ və b. şəklində vəsait qoyuluşu həyala

keçirilir.

Qeyri-maddi aktivlərin dəyəri onların cari bazar qiymətlərini

nəzərə almaqla müəssisənin təsisçilərinin razılığı ilə müəyyən edilir.

«Nou-hau» tipli patentləşdirilmiş əqli mülkiyyət həmçinin təsisçilərin

razılığı üzrə qiymətləndirilir.

Ayrı-ayrı təsisçilər əmlaklarım, çox vaxt əsas vəsaitlərini

istifadə etmək üçün ona mülkiyyət hüququ verilmədən müəssisəyə

verilə bilər. Belə halda nizamnamə kapitalına vəsait qoyuluşu əmlaka

görə kapitallaşdırılmış icarə ödəməsi həcmi üzrə qiymətləndiriləcəkdir.

Əmlakın material obyektlərinin özlərini, onların ilk dəyəri ilə balans

arxasında 001 «İcarə edilmiş əsas vəsaitlər» hesabının debetində uçota

almaq lazımdır.

İştirakçıların (təsisçilərin) qiymətli kağızlar və digər maliyyə

qoyuluşları şəklində vəsait qoyurlar. Təsisçilərin əldə etdikləri səhmdar

cəmiyyətinin səhmləri, daha doğrusu, səhmlərə abunə olan şəxslərin

borcları ödənilən zaman, ödəmə üzrə səhmdarlarla hesablaşmalar

mühasibat uçotunda oxşar qaydada əks olunur. Bu zaman səhmdar

cəmiyyətinin nizamnamə kapitalının əmələ gəlməsi, səhmlərə mükafat

məbləğlərinin, daha doğrusu, emissiya gəlirinin yaranması ilə müşaiyəl

oluna bilər. Bu gəlir, səhmlər nominal dəyə-

146

nndən artıq qiymətə satılan hallarda meydana gəlir. Emissiya gəliri

ehtiyat kapitalına hesablanır.

Toplanmış emissiya gəlirinin məbləği emissiya və səhmləri

onların nominal dəyərindən aşağı qiymətlərlə satan zaman fərqləri

ödəmək üçün istifadə edilir. Belə əməlliyyatlar zamanı 87 «Əlavə

kapital» hesabının 2-ci «Emissiya gəliri» subhesabı kreditləşir və 51

«Hesablaşma hesabı» hesabı debetləşir.

Səhmdar cəmiyyəti sonradan baha satmaq üçün xüsusi səhmlər

əldə edə bilər. Bu zaman nizamnamə kapitalının həcmi dəyişilməz qalır.

Səhmdarlardan satın alınmış xüsusi səhmlərin əldə edilməsinə xərclər

çəkilir.

Səhmdar cəmiyyətinin idarə heyəti səhmdarlardan satın

alınmış səhmlərin tamamilə ləğv edilməsi haqqında qərar qəbul edə

bilər. Belə halda idarə heyətinin qərarı olan protokola və nizamnamə

kapitalının yenidən qeydiyyatdan keçirilməsi haqqında sənədlərə əsasən

iki mühasibat köçürməsi ilə rəsmiləşdirmək lazımdır.

Müəssisənin fəaliyyəti prosesində onun nizamnamə kapitalının

artırılmasının və ya azaldılmasının vacibliyi meydana çıxır. Nizamnamə

kapitalının istənilən dəyişikliyi nizamnamə kapitalının yeni həcminin

dövlət orqanlarında qeydiyyatından sonra müəssisənin təsisçilərinin

qərarı ilə həyata keçirilir. Müəssisənin mühasibat- lığı nizamnamə

kapitalının dəyişilməsi ilə əlaqədar olan əməliyyatları, təsisçilərin

müvafiq qərarını dövlət orqanlarında qeydiyyatı təsdiq olunmadan əks

etdirə bilməz.

Müəssisənin illik fəaliyyətinin yekunlarının nəticələrinə

baxıldıqdan sonra ümumi iclas, idarə heyəti, mülkiyyətçilərin iclası

nizamnamə kapitalının həcmini artırılması istiqamətində və ya

azaldılması itsiqamətində dəyişilməsi haqqında qərar qəbul edə bilər.

Nizamnamə kapitalının artması bölüşdürülməmiş mənfəət,

xüsusi fondların qalığı hesabına, səhmdar cəmiyyətlərində isə bundan

başqa - hələ həmçinin yeni səhmlərin buraxılması, köhnə səhmlərin

nominalının artırılması hesabına həyata keçirilə bilər.

Nizamnamə kapitalının azalması dövriyyədə olan səhmlərin

miqdarının azaldığı və ya səhmlərin nominal dəyərinin azaldığı halda

baş verə bilər.

147

Əgər belə qərar qəbul edilərsə, onda müəssisə təsis sənədlərinə

müvafiq dəyişiklik aparır.

Nizamnaməyə dəyişiklik aparan müəssisəni qeydiyyatdan keçirən

orqanın təsdiqini alaraq, nizamnamə kapitalının artırılması və ya

azaldılması üzrə mühasibat yazılışı tərtib edirlər.

Nizamnamə kapitalının artması. Nizamnamə kapitalına keçən

illərin mənfəətinin toplanmış məbləğlərini birləşdirmək yolu ilə həyata

keçirilir, bu 88 «Bölüşdürülməmiş mənfəət (örtülməmiş zə- rər)»

hesabının ayrıca subhesabmda uçota alınır. Nizamnamə kapitalına

əvvəllər mənfəətdən yaradılmış yığım fondları birləşdirilə bilər, onların

uçotu 88 «Bölüşdürülməmiş mənfəət (örtülməmiş zə- rər)» hesabının

ayrı-ayn subhesablarmda həyata keçirilir.

Nizamnamə kapitalının azalması müəssisənin ümumi zərərinin

ödənilməsi üçün həyata keçirilə bilər.

Nizamnamə kapitalının uçotuna aid əmaliyyatlar

Sıra

No-

si

Əməliyyatlarının məzmunu

Müxabirlşən

hesablar

Debet Kredit

1 2 3 4

1. Müəssisə dövlət qeydiyyatından keçdikdən

sonra onun elan edilmiş və ya abunə kapitalı,

təsis sənədlərində nəzərdə tutulan,

iştirakçıların qoyduqları vəsaitlərin məbləği. 75 85 2. Pul formasında ödənilmiş kapital, hər bir

iştirakçının payının ödənilməsinə daxil

olduqda. 51,52 75 3. Xarici valyutada vəsaitlər müəssisənin

nizamnamə kapitalına vəsait qoyuluşu

hesabına keçirilən zaman kurs fərqlərinin

məbləği:

a) müsbət kurs fərqi. 52 80 b) mənfi kurs fərqi. 80 75

148

4. İştirakçılar tərəfindən müəssisənin

mülkiyyətinə verilən əsas vəsaitlər; a)

təsisçilər tərəfindən müəyyən edilən əsas

vəsaitlərin dəyərinə və ya qalıq dəyərinə.

01 75 b) verilmiş əsas vəsaitlərin köhnəlmə

məbğəlinə. 01 02 5. İştirakçıların xammal və materiallar, ehtiyat

hissələri və əşyaların digər növləri şəklində

daxil olması.

10,11,

12 75 6. İştirakçıların lisenziyalar, patentlər, nou- hau,

sudan, torpaqdan istifadə hüququ və b.

şəklində vəsait qoyuluşuna. 04 75 7. İştirakçıların qiymətli kağızlar və digər

maliyyə qoyuluşlarına. 06,58 75

8. Emissiya gəliri ehtiyat kapitalına

hesablandıqda. 51 87 9. Səhmdarlardan satın alınmış xüsusi səhmlərin

əldə edilməsinə çəkilən xərclər. 56/1 51

10. Əvvəllər satın alınmış xüsusi səhmlərin

satılması zamanı. 51 56/1

11. Baha qiymətə satılmış səhmlərdən olan

emissiya gəlirinə. 51 87/2

12. Ləğv edilmiş səhmlər nizamnamə kapitalının

azalmasına nominal dəyərlə silindikdə. 85 56/1 13. Toplanmış emissiya gəlirinin kifayət olmadığı

zaman səhmlərin dəyərindəki fərq, səhmdar

cəmiyyətinin xalis mənfəətinin azalmasına aid

edildikdə. 81 56/1 14. Nizamnamə kapitalını keçən illərin

mənfəətinin və mənfəətdən yaradılmış yığım

fondlannın birləşdirilən məbləğlərinə.

88/2,

88/3 85 15. Nizamnamə kapitalının azalması müəssisənin

ümumi zərərinin ödənilməsi üçün həyata

keçirildikdə. 85 80,88

149

16. Səhmdar cəmiyyətinin nizamnamə kapita-

lının səhmlərin nominal dəyərinin artırıl-

ması vasitəsilə artmasına. 51.81 85

Səhmdar cəmiyyətinin nizamnamə kapitalının səhmləri

saxlayanlara onların dəyərinin geri qaytarılması yolu ilə azalması 85

«Ni- zamnamə kapitalı» hesabının debeti və 75 «Təsisçilərlə hesablaş-

malar» hesabının ki'editi üzrə əks etdirilir. Belə mühasibat yazılışı ilə

səhmdarların və iştirakçıların xeyrinə kreditor borcları yaranır.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, səhmdar cəmiyyətlərində 85 «Ni-

zamnamə kapitalı» hesabına «Sadə səhmlər» və «İmtiyazlı səhmlər»

subhesablarını açırlar.

Səhm, səhmdarın cəmiyyətin idarə edilməsində, onun mənfəətinin

və cəmiyyətin ləğv edilməsi zamanı əmlakın qalıqlarının

bölüşdüılilməsində iştirak etmək hüququnu təsdiq edən qiymətli

kağızdır. İmtiyazlı səhmlər səhmdar cəmiyyətində səs vermə hüququna

malik deyillər, lakin səhmdarlara dividendləri almağa geniş hüquq,

həmçinin səhmdar cəmiyyəti ləğv edilən zaman onun əmlakının

bölüşdürülməsinə üstünlük verir.

Həm sadə, həm də imtiyazlı səhmlər adlı və təqdim edənə ola bilər.

Vətəndaşlar ancaq adlı səhmlərin sahibi hesab olunurlar. Adlı səhmlərin

hərəkəti səhmdar cəmiyyətinin səhmlərinin qeydiyyat kitabında əks

olunur. Kitabda hər bir adlı səhmlər haqqında, onun əldə edilməsi

tarixini, habelə səhmdarların hər birində belə səhmlərin miqdarı

haqqında məlumatları yazılır. Təqdim edənə aid səhmlər üzrə,

səhmlərin qeydiyyat kitabında ancaq onların ümumi miqdarı göstərilir.

Səhmdar cəmiyyəti, bir səhmdarda olan səhmlərin miqdarına

(payına) məhdudiyyət müəyyən edə bilər.

§2. Məqsədli maliyyalə^mələnn və daxil

olınalann uçotu

Müəssisələr bu və ya digər tədbirlərin maliyyələşdirilməsi üçün

ayrılmış vəsaitlər ala bilərlər, həmin vəsaitlər məqsədli maliyyələşmələr

və daxil olmalar adlanır. Onlara digər müəssisələrdən daxil

150

olan vəsaitlər, hökumət orqanlarının subsidiyaları, uşaq müəssisələrində

(baxçalarda, körpələr evində) uşaqların saxlanması üçün valideynlərin

ödədikləri pul vəsaitləri və b. aiddirlər.

Məqsədli maliyyələşmə və daxil olmalara ciddi müəyyən edilmiş

məqsədlərə təşkilatlar tərəfindən alınmış vəsaitləri: uşaq

müəssisələrinin saxlanmasına, kadrların hazırlanmasına, makro iqtisadi

əhəmiyyətə malik olan elmi-tədqiqat işlərinə və b. aid edirlər. Onla- nn

maliyyələşdirilməsi büdcədən ödənilən təxsisatlar, valideynlərin

ödədikləri haqqlar, təhsilə görə ödəmələr, xüsusi təyinatlı fondların

vəsaitləri, digər təşkilatlardan alınan vəsaitlər və b. hesabına həyata

keçirilir.

Adətən məqsədli mənbələrdən müvafiq tədbirlər qismən

maliyyələşdirilir. Belə ki, məsələn, valideynlərin ödədikləri haqqlar,

uşaq baxçalarmm və körpələr evinin saxlanmasına çəkilən məsrəflərin

ödənilməsi mənbələrində ancaq kiçik bir hissəni təşkil edirlər; bunun

üçün istehlak fondlarının və digər mənbələrin vəsaitlərini istifadə

edirlər.

Yuxanda qeyd olunan vəsaitlərin uçotu üçün 96 «Məqsədli

maliyyələşmələr və daxil olmalar» hesabı tətbiq edilir. Bu hesab

passivdir və kredit qalığı olur, o müəssisənin sərəncamında olan,

istifadə edilməmiş məqsədli təyinatlı vəsaitləri, debet üzrə dövriyyə - bu

və ya digər tədbirə istifadə edilən vəsaitləri, kredit üzrə dövriyyə -

maliyyələşməni və digər məqsədli daxil olmaları əks etdirir.

Məqsədli maliyyələşmələr və məqsədli daxil olmaların vəsaitləri

təsdiq edilmiş smetaya ciddi müvafiq olaraq sərf olunur.

Maliyyələşdirilməsi ancaq məqsədli mənbələr hesabına həyata keç məli

olan ehtiyaclara digər vəsaitlərin yönəldilməsi \ ı mə.|sədli vəsaitlərin

təyinatından kənar istifadə edilməsi qadağandır. Bu , ə- saitlərin sərf

edilməsi, istiqamətindən asılı olaraq əks etdirilir.

86 «Ehtiyat kapitalı», 88 «Bölüşdürülməmiş mənfəət (örtülməmiş

zərər)», 96 «Məqsədli maliyyələşmələr və daxil olmalar» he- sablannda

uçota alman təsəmifat vəsaitlərinin mənbələrinin məzmununun,

təyinatının və istifadə edilməsinin bir cinsliliyi ilə əlaqədar olaraq, bir

registrdə - 12 saylı jurnal-orderdə əks olunur, burada bu hesablar üzrə

əməliyyatların həm sintetik və həm də analitik uçotu təşkil olunur, 12

saylı jurnal-orderdə əməliyyatların qeyd

olunması üçün əsas kimi mühasibatın arayışları, bankın çıxarışları,

kassirin hesabatları və b. xidmət edir. Debet üzrə dövriyyələr əvvəlcə

müxtəlif jumal-orderlərdən izahat - vərəqədə toplanır.

Məqsədli maliyyələşmələrin və daxil olmaların analitik uçotu

müvafiq maşinoqram-qrupiaşma cədvəllərinin əsasında onların növləri

və istifadə istiqamoiləri üzrə aparılır.

Müəssisələr 96 «Məqsədli maliyyələşmələr və daxil olmalar»

hesabında məqsədli tədbirlərin maliyyələşdirilməsi üçün alınmış

vəsaitləri uçota alırlar. Məsələn, əgər müəssisənin balansında uşaq

baxçası varsa, onda 96 saylı hesabın kreditinə uşaqların saxlanması

üçün valideynlərin ödəmələrini qəbul edirlər. Əvvəlcə 29 «Xidmə-

tedici istehsalatlar və təsərrüfatlar» hesabının debetində uçota alınan,

uşaq baxçasınm saxlanmasına çəkilən xərcləri, hər ay məqsədli

maliyyələşmənin vəsaitləri hesabına silirlər.

İstehsalat kooperativləri 96 «Məqsədli maliyyəşmələr və daxil

olmalar» hesabında əmək kollektivləri üzvlərinin daxil olma və pay

haqqlarını uçota alırlar. Daxil olma haqqları geri qaytarılmır. Pay

haqqları nizamnamə kapitalına yönəldilir. Kooperativdən çıxan zaman

onun üzvünə pay haqqı geri qaytarılır.

Müsabiqələrdə (satışda) öz səhmlərinin paketini satan və belə

müsabiqələrin şərtlərinə görə onların qaliblərindən investisiyalara

vəsait alan özəlləşmiş təşkilatlar, onları uçotda məqsədli maliyyələşmə

kimi pul vəsaitlərinin uçotu hesabları ilə müxabirləşməklə 96 «Məqsədi

maliyyələşmələr və daxil olmaIar» hesabının kreditində əks etdirirlər.

Qeyd olunan vəsaitlərin sərf edilməsi investisiya müsabiqələrinin

şərtlərinə müvafiq olaraq işlənib hazırlanmış investisiya proqramında

nəzərdə tutulan qaydada həyata keçirilir. İnvestisiya proqramı nəzərdə

tutulan müddətlərdə birbaşa təyinatı üzrə istifadə olunan, alınmış

investisiya məbləğləri, vergiyə cəlb olunan mənbəni artırmırlar. Əgər

qeyd olunan vəsaitlər təyinatı üzrə istifadə olunmamışdırsa, onda bu

hissədə onlar ümumi müəyyən edilmiş qaydada mənfəət üzrə vergiyə

cəlb olunan mənbəyə daxil edilməlidir.

Özəlləşdirilmiş bələdiyyə və dövlət müəssisələri 96 «Məqsədli

maliyyələşmələr və daxil olmalar» hesabında özəlləşmə fondunun

yaradılması üzrə əməliyyatları (ayrıca «Özəlləşmə fondu» subhesa-

152

bmda) habelə özəlləşmiş müəssisə tərəfindən özəlləşmə fonduna

yönəldilən, onun səhmləri hissəsinə Əmlak fondunun satışından əldə

edilən pul vəsaitlərini əks etdirirlər. Səhmlərə görə Əmlak fondunun

borclarının uçotu, üb «MəqsədIi maliyyələşmələr və daxil olmalar»

hesabının «Səhmlərə görə fondla hesablaşmalar» subhesa- bında həyata

keçirilir. Bu əməliyyatların əks etdirilməsi qaydası respublikanın

Maliyyə Nazirliyi tərəfindən müəyyən edilir.

Balansında mənzil fondu olan müəssisələr 96 «Məqsədli

maliyyələşmələr və daxil olmalar» hesabında kommunal xidməti üzrə:

mərkəzi istilikxana, su təchizatı, o cümlədən isti su təchizatı, çirkab

sularının axıdılması (kanalizasiya xidməti), enerji təchizatı, ev və

ətrafdakı ərazinin tibb təmizliyinə riayət olunması, radioya görə,

kollektiv televiziya antennasının istifadəsinə görə xərcləri və mənzil

kirayənişinlərindən və icarədarlardan toplanan pulları uçota alırlar.

96 «Məqsədli maliyyələşmələr və daxil olmalar» hesabının

kreditində təsisçi müəssisələr nizamnamə kapitalına qoyuluş hesabına

törəmə və ya onların iştirakı ilə yaradılan digər müəssisələrin istifadə

etmək hüququ olmaqla təqdim etdikləri əsas vəsaitləri (onları

ödəmədən) əks etdirirlər (06 saylı hesabın debeti), burada bu məbləğ

müqavilənin fəaliyyət müddəti başa çatana qədər uçota alınacaq, sonra

isə tərsinə yazılışa (96 saylı hesabın debeti, 06/1 saylı hesabın krediti)

silinəcəkdir.

Əgər əsas vəsaitlərdən istifadə hüququ sonradan ödəmək şərti ilə

verilmişdirsə (06/1 saylı hesabın debeti, 83 saylı hesabın ki’editi), onda

96 saylı hesabda daxil olan ödəmələrin məbləğlərini uçota alırlar (51

saylı hesabın debeti. 96 saylı hesabın krediti). Müqavilənin başa çatdığı

vaxta 96 saylı hesabda (kredit qalığı). 06 «Uzunmüddətli maliyyə

qoyuluşları» hesabının 1-ci «Paylar və səhmlər» subhesabmda olan

debet qalığına bərabər məbləğ əlur.

153

M^qsadU maliyyəh^nwlərin və (ULXH olmaların uçotuna aid əmə-

liyyatlar

Sıra

No-

si

Əməliyyatların məzmunu

Müxabirləşən

hesablar

Debet Kredit

1 2 3 4

1. Müəyyən məqsədlərə alınan vəsaitlər: a)

başqa təşkilatlardan, müəssisələrdən və

şəxslərdən alınmış vəsaitlərin daxil

olmasına.

50,51,

52 96

b) uşaqların körpələr evində və baxçalar- da

saxlanması üçün valideynlərdən ödəməyə

hesablanmış haqqların, xüsusi kurslarda

oxumağa görə ödəmələrin və i.a.

hesablanmasına. 76 96 2. Vəsaitlərin sərf edilməsi istiqamətindən asılı

olaraq əks eidirilir: a) əsas vəsaiıləi'» .>Ulə

edilməsinə istifadə edilən vəsaıif'im

məbləğinə. 96 08 b) məqsədli maliyyəşmələr hesabına işçilərə

hesablanmış əmək haqqı məbləğinə.

v) əhalinin sosial müdafiəsi fonduna,

məşğuliyyət fonduna həmin əmək haqqından

ayırmaların məbləğinə. 96 69 q) malgöndərənlərin maddi qiymətlilərinin,

xidmətlərinin ödəmə tələbnamə-

tapşırıqlarının ödənilməsinə. 96 60 d) məqsədli maliyyələşmə hesabına uşaq

müəssisələrinin saxlanmasına çəkilən

xərclərin məbləğinə. 96 29 3. Kooperativdən çıxan zaman onun üzvünə

pay haqqı geri qaytarıldıqda. 96 50,51

154

§3. Əlavə kapitalın yaranması və uçotu

Əlavə kapital - maliyyə vəsaitlərinin daxili mənbələrindən biri

hesab olunur, əsasən dövriyyədən kənar aktivlərin yenidən

qiymətləndirilməsi nəticəsində aşkar edilən, onların dəyərinin artması,

əvəzsiz alınmış qiymətlilər, emissiyon gəlirlərin hesabına yaranır.

Əlavə kapitalın yaranması qaydası normativ aktlarla nizama salınır.

Əlavə kapital xüsusi maliyyə resurslarının mənbələrini artırır.

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, əmlakın yenidən qiymətləndirilməsi

zamanı onun dəyərinin artması, səhmlərin əlavə emissiyası, habelə,

əvəzsiz alınmış qiymətlilərin hesabına yaranır.

Əlavə kapital 87 «Əlavə kapital» hesabında uçota alınır. Hesab

passivdir, fond hesabıdır, hesabın kredit qalığı yaradılmış əlavə

kapitalın məbləğini, kredit üzrə dövriyyə - hesabat dövründə əlavə

kapitalın yaranmasını və əlavə olunmasını, debet üzrə dövriyyə isə -

normativ sənədlərdə nəzərdə tutulan müstəsna hallarda, xüsusən

əmlakın əvəzsiz verildiyini və b. göstərir.

87 «Əlavə kapitab) hesabına aşağıdakı subhesablar açılır;

1. Yenidən qiymətləndiımə üzrə əmlakın dəyərinin artması.

2. Emissiya gəliri.

3. Əvəzsiz alınmış qiymətlilər.

4. Yığım kapitalı.

5. Birgə fəaliyyət üzrə qoyuluş.

87 «Əlavə kapitab) hesabı üzrə analitik uçot elə qaydada apanlır ki,

əlavə kapitalın vəsaitlərinin istifadə edilməsi istiqaməti üzrə

informasiyaların yaranmasını təmin etsin. 87 «Əlavə kapitab) hesabında

əks etdirilən əməliyyatların uçotu 12 saylı jurnal-orderdə aparılır.

«Əlavə kapitab) hesabının 1-ci «Yenidən qiymətləndirmə üzrə

əmlakın dəyərinin artması)) subhesabında müəssisələr hakimiyyətin

federal orqanlarının qərarı ilə aparılan yenidən qiymətləndirmə üzrə

dövriyyədən kənar aktivlərin dəyərinin artmasını əks etdirirlər.

87 «Əlavə kapitab) hesabının 2-ci «Emissiya gəliri)) subhesabı

səhmdar cəmiyyətində tətbiq edilir, onlar bu hesabda nizamnamə

kapitalını yaradan zaman, nominal dəyərindən yuxarı qiymətə (misal

üçün, 790 mln.manat) onlar satılan zaman satış dəyəri və onların

155

nominal dəyəri (misal üçün, 700 mln. manat) arasındakı fərqin

məbləğini uçota alırlar.

Sözü gedən hesabın 2-ci subhesabını səhmdar cəmiyyətlərində

nizamnamə kapitalı səhmlərinin əlavə emissiyası və ya onların nominal

dəyərinin artırılması yolu ilə artırılan hallarda istifadə edirlər.

87 «Əlavə kapital» hesabının 2-ci «Emissiya gəliri» subhesabını

nominal dəyərdən yuxan qiymətə satışı zamanı səhmlərin nominal və

satış dəyəri arasındakı satışdan əldə edilən fərqin məbləğinə kre-

ditləşdirirlər. Bu zaman pul vəsaitlərinin və ya səhmlərin ödənilməsinə

təşkilatlara verilmiş digər qiymətlilərin uçotu hesablarını de-

betləşdirirlər.

87 «Əlavə kapitab) hesabının 3-cü «Əvəzsiz alınmış qiymətliləri)

subhesabında təşkilat tərəfindən hüquqi və fiziki şəxslərdən, əvəzsiz

alınmış əmlakın hərəkətini uçota alırlar.

87 «Əlavə kapitab) hesabı üzrə kredit məbləğlərini, bir qayda

olaraq, silmirlər. Debet üzrə qeydlər ancaq aşağıdakı hallarda ola bilər:

1) Əmlakın yenidən qiymətləndirilməsi nəticəsində onun

dəyərinin aşağı salınan məbləğinin ödənilməsinə (dəyərinin aşağı

salınması müəyyən edilən əmlakın uçotu hesabları kreditləşirlər);

2) 87 «Əlavə kapitab) hesabının 1-ci «Yenidən qiymətləndirmə

üzrə əmlakın dəyərinin artması)) subhesabında alman vəsaitlərin,

hüquqi və fiziki şəxslərə əmlakın əvəzsiz verilməsi nəticəsində əmələ

gələn zərərin ödənilməsinə yönəldilməsi (bu zaman 47 «Əsas

vəsaitlərin satışı və sair xaric olmalar» və 48 «Sair aktivlərin satışD)

hesablarını kreditləşdirirlər);

3) nizamnamə kapitalının artırılmasına vəsaitlərin yönəldilməsi;

4) hesabat ilinin zərərinin ödənilməsinə;

5) təşkilatın təsisçiləri arasında məbləğlərin bölüşdürülməsi.

87 saylı hesabın 3-cü «Əvəzsiz alınmış qiymətlilər» subhesabın-

da müəssisə tərəfindən əvəzsiz alınmış qiymətlilər; əsas vəsaitlər;

qeyri-maddi aktivlər; quraşdırılası avadanlıqlar; tikintisi başa çatmamış

obyektlər; materiallar; azqiymətli və tez köhnələn əşyalar; pul vəsaitləri

və uzunmüddətli və qısamüddətli qiymətli kağızlar əks olunurlar.

156

87 «Əlavə kapital» hesabının 3-cü subhesabının debetində əmlakın

hüquqi və fiziki şəxslərə əvəzsiz verilməsi zamanı eyni zamanda

onların; əsas vəsaitlərin; istehsalat ehtiyatlarının; hazır məhsulların,

işlərin, xidmətlərin və malların silinməsini əks etdinnəklə müəssisənin

itkiləri uçota almır.

Müəssisələr ayrıca subhesabda təsis sənədlərində nəzərdə tutulan

kursla müqayisədə təsis sənədlərində sərbəst dönərli valyutada

qiymətləndirilən nizamnamə kapitalına qoyuluş hesabına daxil olan

əmlakın müsbət kurs fərqini uçota alırlar.

Əlavə kapitalın vəsaitləri nizamnamə kapitalının artırılmasına,

hesabat ilinin balans zərərinin örtülməsinə, təsisçilər arasında

bölüşdürülməsinə istifadə edilə bilər, lakin müəssisə tərəfindən is-

tehlak məqsədlərinə yönəldilə bilməz.

Əhtvə kapitalın uçotuna aid əməliyyatlar

Sıra

N<j-si

Əməliyyatlann məzmunu

Müxabirləşən

hesablar

Debet tCredit

1 2 3 4

1. Aparılan yenidən qiymətləndirmə üzrə

dövriyyədən kənar aktivlərin dəyərinin

artmasına. 01,07,08 87/1 0 Səhmlərin nominal dəyərdən yuxarı qiymətə

satışı zamanı onların nominal və satış dəyəri

arasındakı satışdan əldə edilən fərqin

məbləğinə. 50,51 87/2 3. Əvəzsiz alınmış əsas vəsaitlər, qeyri- maddi

aktivlər, quraşdırılası avadanlıqlar və b.

məbləğinə.

01,04,07,

08,10,12,

50,51,52,

55,56,06,

58 87/3 4. Əmlakın hüquqi və fiziki şəxslərə əvəzsiz

verilməsinə. 87/3

46,47,

48

157

5. Eyni zamanda

46,47,48

01,10,

12,20,

23,29,

40,41 6. Əsas vəsaitlər yenidən qiymətləndirilən

zaman köhnəlmənin indeksləşdirilməsi- nə.

87/1 02 7. Əlavə kapitalların bütün növləri nizamnamə

kapitalına yönəldilən zaman. 87 75

8. Daxil olan əmlakın müsbət kurs fərqinə. 52 87/4

9. Təşkilatın mənfəətinin istehsalın

genişləndirilməsinə istifadə edilməsinə. 81,88 87/4

10. İştirakçıların nizamnamə kapitalına

qoyuluşları Lizrə kurs fərqinə 52,83 87/4 11. Əlavə kapitalın vəsaitləri ayrı-ayrı

istiqamətlər üzrə istifadə edildikdə: a)

nizamnamə kapitalının artırılmasına istifadə

eildikdə. 87 85

b) hesabat ilinin balans zərərinin

örtülməsinə. 87 87/1 v) təsisçilər arasında bölüşdürüldikdə. 87 75

§4. Ehtiyat kapitahmn uçotu

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində ehtiyat kapitallarının və

ödəmələrinin yaradılması və düzgün istifadə edilməsi mühüm

əhəmiyyət kəsb edir.

Səhmdar cəmiyyəti və bircə təşkilatlar qüvvədə olan

qanunvericiliyə müvafiq olaraq ehtiyat kapitalını məcburi qaydada

yaradırlar. Öz baxışlarına'görə onu digər təşkilatlar da yarada bilər.

Səhmdar cəmiyyətinin ehtiyat kapitalı zərərlərin örtülməsi üçün, habelə

cəmiyyətin istiqrazlarının ödənilməsi və digər vəsaitlər olmadığı halda

cəmiyyətin səhmlərini satın almaq üçün istifadə edilir. Digər

təşkilatlarda ehtiyat kapitalının istifadə edilməsi istiqamətləri onların

nizamnaməsi ilə müəyyən edilir.

158

Əsas kapitalın tamamlanması və dividendlərin ödənilməsindən

ötəri bu məqsədlər üçün və ya gələcəkdə nəzərdə tutulmayan mümkün

olan zərərlərin və itkilərin örtülməsi üçün hesabat ilinin mənfəəti

olmayan (kifayət olmayan) zaman əsasən mənfəətin ehti-

yatlandırılmasını və xərclərin faktiki əmələ gəldiyi vaxta qədər, onların

bir hissəsinin təşkilatın məsrəllərinə vaxtından əvvəl daxil edilməsi yolu

ilə gələcək ödəmələrin ehtiyatlandırılmasmı həyata keçirirlər.

Ehtiyat kapitalı qanunvericiliyə və təsis sənədlərinə ciddi müvafiq

olaraq yaradılmalıdır. Mühasibat uçotunun qüvvədə olan göstərişləri

gizli ehtiyatların və ödəmələrin yaradılmasını qadağan edir.

Ehtiyat kapitalının ölçüsü səhmdar cəmiyyətində təşkilatın

nizamnaməsi ilə müəyyən edilir.

Qanunvericilikdə ehtiyat kapitalının yaradılması nəzərdə

tutulmayan təşkilatlarda, o, xalis mənfəətin hesabına yaradıla bilər.

Qeyd etmək lazımdır ki, qanunvericilikdə ehtiyat kapitalının

yaradılması nəzərdə tutulan müəssisələrdə ehtiyat kapitalına ayırmalar

qanunvericilikdə müəyyən edilmiş nonnativ hüdudlarında vergiyə cəlb

olunmaya qədər, nonnativdən artıq ayımıaları isə - vergiyə cəlb

olunmadan sonra aparırlar. Bununla əlaqədar olaraq belə müəssisələrdə

ehtiyat kapitalına ayırmaları 80 «Mənfəət və zərərlər» hesabının

debetində və 86 «Ehtiyat kapitah» hesabının kreditində əks etdirmək

məqsədəuyğundur.

Qanunvericiliyə və təsis sənədlərinə müvafiq olaraq yaradılmış

təşkilatlar ehtiyat kapitalını yaradı bilər. Öz təbiətinə görə o sığorta

kapitalıdır və təsərrüfat fəaliyyətindən mümkün olan zərərlərin

örtülməsi üçün yaradılır. Onun yaradılması təşkilatın aramsız

işləməsini, habelə üçüncü şəxsin marağının təminatını təmin edir. Onun

mövcudluğunu kreditorlara və digər maraqlı şəxslərə təşkilatın

öhdəliyinin ödənilməsində müəyyən inam verir. Cari təsərrüfat

fəaliyyətində bu fond təşkilatın fəaliyyətinin əlavə daxili maliyyələşmə

mənbəi kimi (nizamnamə kapitalına) çıxış edir. Ehtiyat kapitalı əsas

etibarı ilə mənfəətdən ayırmalar hesabına yaradılır. Fonda hər illik

ayırmanın ölçüsü təsis sənədləri ilə müəyyən edilir.

Səhmdar cəmiyyətləri ehtiyat kapitalının əsas kapital qiymətdən

düşdüyü halda onu tamamlamaq üçün və mənfəətdən hər illik ödə-

159

İlişlər yolu ilə dividendləri ödəmək üçün yaradırlar. Ehtiyat kapitalını

həmçinin birgə müəssisələr və məhdud ınəsuli\^ətli cəmiyyətlər

yaradırlar. Fondların həcmi və yaradılması qaydası təşkilatların

nizamnamələrində nəzərdə tutulur.

Qüvvədə olan qanunvericilikdə ehtiyat kapitalına minimum

məcburi ayırmalar müəyyən edilir.

Ehtiyat kapitalının vəsaitlərinin hərəkəti haqqında informasiyanı

ümumiləşdirmək üçün mühasibat uçotunda 86 «Ehtiyat kapitalı» hesabı

nəzərdə tutulmuşdur. Bu passiv hesabdır. Bu hesabın krediti üzrə

ehtiyat kapitalına ayırmalar, debetində isə bu kapitalın vəsaitlərinin

istifadəsi əks olunur. Mənfəətdən ehtiyat kapitalına ayırmalar aşağıdakı

yazılışla əks olunur:

DT 81 «Mənfəətin istifadəsi» hesabı.

KT 86 «Ehtiyat kapitah» hesabı.

Mənfəət vergiyə cəlb olunan zaman, ehtiyat kapitalına yönəldilən

məbləğlərə təşkilatlar ümumi mənfəəti azaldırlar.

Ehtiyat kapitalını digər təşkilatlar da yarada bilər. Bunu ancaq

onların sərəncamında qalan mənfəət hesabına yaradırlar.

Ehtiyat kapitalı vəsaitlərinin istifadə edilməsi aşağıdakı

yazılışlarla uçota alınır:

a) iştirakçılara gəlirlərin və dividendlərin ödənilməsi məqsədləri

üçün hesabat ilinin mənfəəti olmayan və ya kifayət qədər olmayan

zaman onların ödənilməsinə yönəldilən məbləğlər hissəsində;

DT 86 «Ehtiyat kapitah» hesabı.

K.T 75 ((Təsisçilərlə hesablaşmalar» hesabı.

b) hesabat ilinin balans zərərinin ödənilməsinə yönəldilən

məbləğlər hissəsində və i.a.

DT 86 ((Ehtiyat kapitalı» hesabının debeti.

KT 88/1 ((Bölüşdürülməmiş mənfəət (örtülməmiş zərər)»

hesabının 1 -ci subhesabı.

Yekunda 86 ((Ehtiyat kapitalı» hesabının kredit qalığı hesabat

dövrünün əvvəlinə və axırına istifadə edilməmiş ehtiyatın qalığını,

debet üzrə dövriyyə - məqsədli təyinatı üzrə mənfəətin istifadə

edilməsini, kredit üzrə dövriyyə - əlavə ayırmalar hesabına ehtiyatın

tamamlanmasını xarakterizə edir.

160

Ehtiyat kapitalı xalis mənfəətdən ayırmalar hesabına yaradılan

halda, vəsaitlər hesabat ilinin mənfəəti kifayət olmayan zaman divi-

dendlərin ödənilməsinə istifadə edilə bilər.

§5. Şiih/ı^li borclar iizr^ ehtiyatın uçotu

Məhsulların göndərilməsi üzrə satışdan olan vəsaitlərin müəyyən

edilməsi metodunu tətbiq edən təşkilatlara, hüquqi və fiziki təşkilatlara

hesablaşmalar üzrə şübhəli borcların kompensasiya ehtiyatlarını

yaratmağa icazə verilir. Vaxtında ödənilməyən və müvafiq zəmanətlə

təmin olunmayan təşkilatların və vətəndaşların debitor borcu, şübhəli

borc hesab olunur (misal üçün, girov öhdəliyi). Belə borcların ehtiyatını,

təşkilatların debitor borclarının in- ventarizasiyası aparıldıqdan və hər

bir şübhəli borc üzrə onun ödənilməsi ehtimalını əks etdirdikdən sonra

ilin axırına yaratmaq məsləhət görülür. Əgər belə borcun tutulması üzrə

bütün tədbirlər, kreditorun fikrinə görə istifadə olunubsa və səmərəsiz

olubsa, təşkilatın ümidsiz borcların yaradılmış ehtiyatların hesabına

gələn ildə silinməsi mümkünlüyünə mənfəətin müəyyən məbləğini

ehtiyatlandır- maq hüququ vardır.

Ümidsiz debitorlar öz borcunu ödədiyi halda kreditor - təşkilat

növbəti ilin axırında geri qaytarılan məbləğlər həcmində borcun eh-

tiyatlandırılmış hissəsini bərpa etməlidir.

Şübhəli borcların ehtiyatı hesabat ilinin axırında yaradılır. Bu

məqsədlə debitor borclarının inventarizasiyası aparılır. Debitorla

hesablaşmaların inventarizasiyası gedişində konkret müəssisələrlə,

təşkilatlarla və ayrı-ayrı şəxslərlə məlumatların qarşılıqlı üzləşdi-

rilməsi həyata keçirilir.

Hesablaşmaların üzləşməsi məktub və debitor hesab olunan

müəssisəyə mühasibat işçisinin getməsi vasitəsi ilə həyata keçirilir.

Axırıncı halda hesablaşmaların qarşılıqlı üzləşdirilmənin nəticələri üzrə

akt tərtib edilir. Hesablaşmaların bütün yoxlamalarının nəticələri üzrə

hər bir şübhəli borcun həcmi müəyyən edilir və daimi fəaliyyətdə olan

inventarizasiya komissiyasına baxmaq üçün təqdim edilir, həmin

komissiya borclunun maliyyə vəziyyətini (ödəmə qabiliyyətini)

müəyyən edir və borciın tamamilə və qismən ödənilmə

si ehtimalını qiymətləndirir. Komissiyanın qərarı şübhəli borcların

yaradılan ehtiyatının həcmi haqqında nəticə ilə protokolla

rəsmiləşdirilir.

Debitorlarla hesablaşmalar üzrə şübhəli borcun müəyyən edildiyi

məbləğ, hesabat ili başa çatdıqda balans mənfəətinin azaldılması

hesabına ehtiyatlandırılır.

Hesabat ilindən sonrakı il ərzində şübhəli borclar üzrə ehtiyat,

ümidsiz borclar üçün müəyyən edilmiş vaxt ərzində alınması ümidsiz

borclar üçün müəyyən edilmiş vaxt ərzində alınması ümidsiz olan

debitor borclarının silinməsi üçün istifadə edilir.

Əgər şübhəli borclar üzrə ehtiyat yaradıldığı ildən sonrakı ilin

axırına qədər bu ehtiyat istifadə edilməzsə, onda sərf edilməmiş

məbləğlər müvafiq ilin balans mənfəətinə birləşdirilir.

Yaradılmış ehtiyatın uçotu 82 «Qiymətli ehtiyatlar» adlı passiv

hesabda apanhr.

Uçot siyasəti ilə satışı hesablaşma sənədlərinin təqdim edilməsi

(göndərilməsi üzrə) üzrə qəbul edilən müəssisələrdə, mənfəət hesabına

şübhəli borcların ödənilməsinə ehtiyat yaradıla bilər.

Müqavilə ilə nəzərdə tutulan ödəmə müddətinin keçməsi ilə

əlaqədar olaraq müvafiq zəmanətlə təmin olunmayan debitor borcu,

şübhəli borc kimi qəbul edilir.

Şübhəli borcların ödənilməsi üçün ehtiyat, hər il illik hesabatı

tərtib etməzdən əvvəl debitor borclarının apanlan inventarizasiyası- nın

nəticələri üzrə inventarizasiya komissiyasının qəran, rəsmiləşdirilmiş

və müəssisənin rəhbəri tərəfindən təsdin edilmişş protokol əsasında

yaradılır.

Tələb olunmayan, balansdan silinən borcları müəssisə, borcluların

əmlak vəziyyətinin dəyişildiyi halda onun tutulması imkanına nəzarət

etmək üçün silindiyi vaxtdan 5 il ərzində 007 «Ödəmə qabiliyyəti

olmayan debitorların zərərə silinmiş borcları» balans arxası hesabının

debetində uçota alır. Əgər şübhəli borclar üzrə ehtiyat, onların

yaradıldığı ildən sonrakı ilin axırına kimi sərf edilməzsə, onda o,

müəssisənin mənfəətinə birləşdirilir 82 «Qiymətli ehtiyatları) hesabının

analitik uçotunu ödənilməsi üçün ehtiyat yaradılan şübhəli borcun hər

bir məbləği üzrə ayrıca aparırlar.

162

Əgər müəssisələr satış və mənfəətin əmələ gəlməsi prosesinin

uçotunu ödənilmiş hesablaşma sənədləri üzrə (ödəmə üzrə) aparırlarsa,

onda onlar 82 «Qiymətli ehtiyatlar» hesabını istifadə etmirlər. Axırıncı

halda iddia müddətinin vaxtı keçmiş borclarının məbləğini onlar

satışdankənar itkilər kimi silirlər.

82 «Qiymətli ehtiyatlan) hesabının 2-ci «Qiymətli kağızlara

qoyuluşların qiymətdən salınmasına görə ehtiyatlan) subhesabmda

başqa müəssisələrin qiymətli kağızlarına - səhmlərinə, istiqrazlarına və

digər borc öhdəliyinə xüsusi vəsait qoyuluşunun mümkün olan

qiymətdən salınmasına görə müəssisə tərəfindən ehtiyat yaradılır. 82

«Qiymətli ehtiyatlan) hesabının 2-ci subhesabı üzrə analitik uçot hər bir

qiymətli kağız üzrə aparılır.

§6. Qarşıdakı xərchr vd ihhnıəhr üçün

ehtiyatların uçota

Qarşıdakı xərclər və ödəmələrin ehtiyatları xərclərin bəzi

növlərinin faktiki baş verməsinə qədər onların məhsulların maya

dəyərinə və ya tədavül xərclərinə qabağcadan daxil edilməsi nəticəsində

yaradılır. Müvafiq vəsaitlərin faktiki sərf edilməsi sonra artıq yaradılmış

ehtiyat hesabına həyata keçirilir.

Müəssisədə həyata keçirilməyən, lakin gələcəkdə baş verəsi

xərclər meydana çıxa bilər. Onları qarşıdakı xərclər və ya qarşıdakı

ödəmələr adlandırırlar. Onlara əsasən: məzuniyyətlərin ödənilməsinə,

əsas vəsaitlərin təmirinə xərclərə, istehsalın mövsümi xarakteri ilə

əlaqədar olaraq hazırlıq işləri üçün istehsalat məsrəflərinə, kirayə

əşyalarının təmiri üzrə qarşıdakı məsrəflərlə, illik işin yekununa görə,

uzun illər işləməyə və digər məqsədlərə görə təltifatın ödənilməsinə,

qanunvericiliklə, Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyinin

normativ aktları ilə və ya Azərbaycan Respublikasının İqtisadi İnkişaf

Nazirliyi və Maliyyə Nazirliyi ilə razılığa görə Azərbaycan

Respublikasının nazirlikləri və İdarələri ərəfmdən təsdiq edilmiş,

məhsulların maya dəyərinə daxil edilən məsrəflərin tərkibinin

xüsusiyyətlərinin sahə təlimatı ilə nəzərdə tutulan ehtiyatı aid edirlər.

163

istehsal və ya tədavül xərclərinə, xərcləri və ödəmələri bərabər

qaydada daxil etmək məqsədi ilə müəyyən edilmiş qaydada

ehtiyatlandın İmiş məbləğlərinin vəziyyəti və hərəkəti haqqında

informasiyaları ümumiləşdirmək üçün 89 «Qarşıdakı xərclər və

ödəmələr üçün ehtiyatlar» hesabı ayrılmışdır. İstehsal və tədavül

xərcləri hesabına məbləğlərin ehtiyatlandırılması qaydasının özü

müvafiq qanunvericilik və digər normativ aktlarla nizama salınır.

Müəssisələrin çoxu məzuniyyətə görə hesablanmış məbləğləri

istehsal xərclərinə daxil edirlər. Lakin məzuniyyətlər əmək

kollektivinin üzvlərinə il ərzində qeyri-bərabər verilir ki, bu da

məhsulların (işlərin, xidmətlərin) maya dəyərini təhrif edir. Bunun baş

verməməsi üçün məzuniyyətlərin ödənilməsindən ötəri ehtiyatın

yaradılması və məzuniyyət məbləğlərini yaradılmış ehtiyatdan

hesablamaq məqsədəuyğundur.

Məzuniyyətə görə hesablanmış məbləğlərin mühasibat uçotu

hesablarında necə əks etdirilməsi məsələsini, qarşıdakı il üçün uçot

siyasətini qəbul edərək müəssisə özü müəyyən edir.

Yuxarıda sadalananlardan başqa müəssisələrdə həmçinin mənfəət

hesabına da ehtiyatlar yaradıla bilər (həm balans, həm də müəssisənin

sərəncamında qalan mənfəətdən).

İlin axırında (dekabr) 89/1 «Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün

ehtiyatlar)) hesabının 1-ci subhesabı üzrə qalığın inventarizasiyası

aparılır: artıq hesablanmış məbləğ stomo edilir (azaldılır), tam

hesablanmayan məbləğ isə əlavə hesablanır.

Məzuniyyətlərin ödənilməsi üçün vəsaitlərin hər ay ehtiyatlandın

İmasının ölçüsünü müəssisə əməyin ödənilməsinin illik fondundan asılı

olaraq müstəqil olaraq müəyyən edir.

Müəssisələr öz uçot siyasətini işləyib hazırlayan zaman təmir

fondu yarada bilər, onun vəsaitlərini əsas vəsaitlərin təmirinin bütün

növlərini (cari, orta, əsaslı) maliyyələşdirilməsinə istifadə edə bilərlər.

Ayırmaların ölçüsünü müəssisə özü təsdiq edir; təmir fonduna

hesablanmış məbləğləri istehsal xərclərinə daxil edirlər, əsas vəsaitlərin

təmirinə faktiki məsrətləri isə hər ay yaradılmış ehtiyatın hesabına

silirlər. 89 «Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatlar)) hesabının

inventarizasiyasını 1 yanvar vəziyyətinə görə hər il aparırlar. Əgər

növbəti il üçün uçot siyasətini müəyyən edən zaman

164

müəssisə ehtiyatların yaradılmasının məqsədə uyğun olmamasını

hesab edirsə, onda hesabat ilinin 31-i dekabr vəziyyətinə görə onla-

rın qalıqları mənfəətə birləşdirilməlidir.

Azərbaycan Respublikasının mühasibat uçotu və hesabatı haq-

qında Əsasnamənin yeni redaksiyasında ehtiyatların yaradılması dai-

rəsini məhdudlaşdırmaq lazımdır. Gördüyümüz kimi, bu müəssisə

üçün çoxlu mürəkkəbliklər yaradır.

Qarşıdakı xərclər və ödəmələrin ehtiyatları müəssisələrdə bəzi

xərcləri istehsal və ya tədavül məsrəflərinə bərabər qaydada daxil

etmək və məhsulların maya dəyərinin daha dəqiq hesablanmasını

tətbiq etmək məqsədi ilə yaradılır.

Bu ehtiyatlar aşağıdakı məqsədlər üçün yaradılır;

1) İşçilərin növbəti məzuniyyətlərinin ödənilməsinə;

2) Əsas vəsaitlərin təmiri üzrə qarşıdakı məsrəflərin ödənilmə-

sinə;

3) Sənayenin mövsümi sahələrində hazırlıq işləri üzrə istehsa-

lat məsrəflərinin ödənilməsinə;

4) Uzun müddət işləməyə görə təltifatın ödənilməsinə;

5) Kirayə əşyalarının təmiri üzrə qarşıdakı məsrəflərin ödə-

nilməsinə;

6) İllik işin yekununa görə təltifatın ödənilməsinə və məhsulla-

rın (işlərin, xidmətlərin) maya dəyərinə daxil edilən məsrəflərin

tərkibinin sahə xüsusiyyətləri ilə nəzərdə tutulan digər məqsədlərə.

Yuxarıda göstərildiyi kimi ehtiyatların uçotu üçün 89 «Qarşıdakı

xərclər və ödəmələr üçün ehliyatlar» adlı passiv hesabı istifadə

edirlər. Ehtiyatların hesablanmasını bu hesabın kreditində, faktiki

xərclər və yaradılmış ehtiyatlar hesabına ödəmələri isə - hesabın

debeti üzrə əks etdirirlər.

89 ((Qarşıdakı xərchr və ödəmələr üçün

elıtiyatlar» hesabı

Hesabat dövrü ərzində Qakq _ - dövrün əvvəlinə istifadə

ehtiyatın istifadə edil- edilməmiş ehtiyatın məbləği hesabat məsi dövründə ehtiyatın yaradılması (onun artması) Qalıq - dövrün axırına istifadə edil- məmiş ehtiyatın məbləği

165

Bu və ya digər ehtiyatın məbləğlərinin yaradılmasının və istifadə

edilməsinin düzgünlüyü dövrü olaraq smetanın və hesablamaların

məlumatları üzrə yoxlanılır. Hesabat ilinin axırında yaradılmış

ehtiyatların məcburi inventarizasiyası həyata keçirilir. Xüsusi

hesablamalar yolu ilə hesabat ilindən sonrakı ilin yanvarın 1-də olan

ehtiyatların qalıqlarının düzgünlüyü yoxlanılır. Kənarlaşmalar aşkar

edilən halda növbəti ilə keçən ehtiyatların düzəlişi aparılır.

Məzuniyyətlərin ödənilməsi üçün ehtiyat müvafiq dövrdə

fəhlələrə faktiki hesablanmış əmək haqqından, sosial sığorta

ayırmalarından və müvəqqəti əmək qabiliyyətini itirməyə görə

müavinətlərin ödənilməsindən plan faizi ilə istehsalat və ya tədavül

məsrəflərinə hər ay ayrılması yolu ilə yaradılır.

Məzuniyyət üçün ehtiyatın plan faizi qarşıdakı ildə

məzuniyyətlərin ödənilməsi üçün lazım olan məbləğlərin, əmək

ödənişinin illik ümumi fonduna olan nisbəti kimi hesablanır.

Əsas vəsaitlərin təmirinə qarşıdakı xərclərə ehtiyat, hər bir

obyektə əsas vəsaitlərin təmirinə təsdiq edilmiş planlar əsasında

hesablanmış plan məbləğlərinin istehsal və ya tədavül məsrəflərinə hər

ay ayırmalar yolu ilə yaradılır.

Aparılmış təmir üzrə lüktiki məsrəflər, onun hansı üsulla yerinə

yetirilməsindən asılı olaraq uçota alınır.

Podrat üsulu zamanı bütün təmir işlərini podrat müqaviləsinə

müvafiq olaraq kənar təşkilat yerinə yetirir. Başa çatmış işləri podratçı

təmir edilmiş obyektlərin təhvil-qəbul aktı ilə sifarişçiyə təhvil verir,

onun əsasında da smeta (müqavilə) dəyəri ilə ödəməyə hesab təqdim

edir. Aksept edilmiş hesabın məbləğinə sifarişçi əsas vəsaitlərin təmiri

üçün yaradılmış ehtiyatı azaldır.

Təsərrüfat üsulu zamanı təmir işləri müəssisənin təmir sexi

(emalatxanası) tərəfindən yerinə yetirilir. Əsas vəsaitlərin aparılan

təmiri üzrə bütün faktiki məsrəflər 23 «Köməkçi istehsalat» hesabında

uçota alınır. Təmir başa çatdıqda akt tərtib olunur, onun əsasında faktiki

məsrəflərin məbləği, əsas vəsaitlərin təmirinə yaradılmış ehtiyatın

azaldılmasına 23 «Köməkçi istehsalat» hesabından silinir.

Podrat tikinti təşkilatı bütövlükdə hazır tikinti məhsullarına görə

sifarişçilərlə hesablaşmalar zamanı, obyekt smetalarında nəzərdə

166

tutulan və tikinti-quraşdınua işlərinin smeta (müqavilə) dəyərinə daxil

edilən, müvəqqəti (titul üzrə) binaların və qurğuların tikilməsini

maliyyələşdirmək üçün işlərin yerinə yetirilməsi prosesində istehsalat

xərclərinin vəsaitləri hesabına ehtiyat yaradır.

Müvəqqəti (titul üzrə) binaların və qurğuların tikilməsi üzrə faktiki

məsrəflər 30 «Qeyri-əsaslı işlər» hesabının 1-ci «Müvəqqəti (titul üzrə)

tikililərin inşaası» subhesabında müstəqim (materiallar, istehsalat

fəhlələrinin əmək haqqı, inşaat maşınları və mexanizmlərinin istismarı

üzrə xərclər) və üstəlik xərclərin (müstəqim xərclərə mütənasib olaraq

obyektlər arasında bölüşdürülən) tərkibində uçota alınır.

Müvəqqəti (titul üzrə) qurğular istismara verildikcə onların

tikilməsinə çəkilən məsrəflər 30/1 «Qeyri-əsaslı işlər» hesabının

kreditindən 01 «Əsas vəsaitlər» (əgər əsas vəsaitlərə aid olan bina və

qurğu tikilibsə) və ya 12 «Azqiymətli və tez köhnələn əşyalar»

hesabının debetinə (əgər əsas vəsaitlərə aid edilməyən qurğu istismara

verilibsə) eyni zamanda bu obyektlər üzrə onların dəyərinin 100%

ölçüsündə köhnəlmə hesablanmaqla və onu yaradılmış ehtiyatın

azalmasına aid etməklə silirlər.

Yaradılan ehtiyat fondlarının uçotuna aid əməliyyatlar

Sıra

No-

Əməliyyatların məzmunu

Müxabirlə- şən

hesablar si Debet K redit

1 2 3 ^ 4

1. Şübhəli borcların ödənilməsinə ehtiyat

yaradıldıqda. 80 82

2. Sərf edilməmiş məbləğlər növbəti ilin

mənfəətinə birləşdirilən zaman. 82 80 3. Tələb olunmayan borc balansdan silinən 61,62,

zaman. 82/1 76

4. İddia müddətinin vaxtı keçmiş borclarının

məbləği satışdan kənar itkilər kimi silin-

dikdə. 80

45,61,

76

167

5. Əvvəl silinmiş şübhəli borc, borclu tərəfindən

ödənilirsə, onda müəssisəyə daxil olan məbləğ

satışdan kənar gəlirlərin tərkibinə daxil edilir. 50.51.

52 80 6. Müəssisənin qiymətli kağızlarına xüsusi vəsait

qoyuluşunun mümkün olan qiymətdən

salınmasına görə müəssisə tərəfindən

yaradılan ehtiyat məbləğinə. 80 82/2 7. İstehsal xərcləri hesabına ehtiyata hesablanan

məbləğlərə.

20,23,

25,26,

2 8 89 8. Əvvəllər ehtiyat yaradılan, sonra isə taktiki baş

verən xərclər və ödəmələr aşağıdakı kimi əks

etdirilir:

a) məzuniyyət vaxtına görə işçilərin əmək

haqqının və uzun illər işləməyə görə hər illik

təltifatın məbləğinə. 89 70 b) əsas vəsaitlərin təmiri üzrə faktiki

məsrəflərin məbləğinə.

89

23,10,

70,69,

60 v) köhnəlmiş avtomobil təkərlərinin yeniləri

ilə əvəz edilənlərinin məbləğinə. 89 10 q) mövsümi sahələrdə hazırlıq işlərinin faktiki

maya dəyərinə və torpağın becərilməsi üzrə

xərclərə. 89

23,60,

10,70,

69 d) müvəqqəti qurğuların dəyərinin və ya

qeyri-əsaslı işlər üzrə məsrətlərin silinmə-

sinə. 89 12,30 9. Əsas vəsaitlərin təmiri üçün fond yaradıldıqda 20,23,

25,26,

43

89/2

10. Əsas vəsaitlərin təmirinə faktiki məsrəfiər

edildikdə. 89/2 23,60 11. Ehtiyat fondunun qalıqları mənfəətə

birləşdirildikdə. 89/1,2 80

168

12. Müvəqqəti qurğular istismara verildigcə

10,70, onların tikilməsinə çəkilən məsrəflər silin- 69, dikdə. 01.12 30/1

13. Eyni zamanda 89 02,13

§7. Xüsusi Oyinatlı fondların uçotu

Təşkilatın sərəncamında qalan mənfətdən yaradılan və ya

əvvəlcədən müəyyən edilmiş məqsədlərə istifadə edilmək üçün fondun

təsisçilərinin əvəzsiz qoyuluşları hesabına yaradılan vəsaitlərin

məcmuu xüsusi təyinatlı fond hesab olunur. Öz iqtisadi təyinatına və

məzmununa görə fondların çoxu ya istehlak, ya da yığım fondlarına aid

edilir.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisələr ehtiyatlarla yanaşı

xüsusi təyinatlı fondlar da yarada bilərlər. Belə fondların tərkibi, onların

yaradılması və sərf edilməsi qaydasını onların qarşısında duran

problemlərdən asılı olaraq müəssisələrin əmək kollektivi müəyyən edir.

Onlardan ən çox yayılanları: istehsalın inkişafı, elm və texnika, sosial

inkişaf, maddi maraq kimi fondlardır. Bir çox müəssisələr yığım və

istehlak fondları yaradırlar və istifadə edirlər.

Bu fondlara hesablamaların əsas mənbələri, hər bir fondun

vəsaitlərə olan tələbatından və özlərinin maliyyə imkanlanndan asılı

olaraq müəssisələr tərəfindən müstəqil olaraq müəyyən edilən

normativlər üzrə kollektivin sərəncamında qalan mənfəət hesab olunur.

Bir qayda olaraq, ayınualar ilin əvvəlindən artan yekunla hər rübdə

həyata keçirilir. Müvafiq fonda ayımıaların ölçüsü kollektivin

sərəncamında qalan mənfəətin məbləğini, müəyyən edilmiş normativə

\aiiTnaqla müəyyən edilir.

İstehlak fondlarını təşkilatın sosial inkişafını, maddi həvəslən-

dirməni və onun işçi heyətinin sosial müdafiəsini maliyyələşdinnək

üçün yaradırlar. Bu fondlardan qismən təşkilatın balansında olan

səhiyyə, xalq təhsili, mədəniyyət və idman müəssisələrinin, məktəbə

qədər uşaq müəssisələrinin, istirahət düşərgələrinin, ahıllar və əlillər

evinin, mənzil fondunun saxlanmasına xərcləri, habelə təşkilatın pay

iştirakı zamanı bu məqsədlərə çəkilən məsrəfləri örtürlər.

169

Istehlak fondunun vəsaitlərindən bilavasitə təşkilatın işçilərinə maddi

yardım göstərən zaman, gediş biletləri, sanatoriyalara putyev- kalar

əldə edilən, birdəfəlik mükafat verilən zaman və i.a. ödəmələri həyata

keçirirlər.

İstehlak fondlarının fərqləndirici xüsusiyyətləri ondan ibarətdir ki,

onlardan maliyyələşdirilən tədbirlər və xərclər təşkilatın yeni əmlakının

yaradılmasına səbəb olmur. Fondların özü xalis adlanan mənfəət, daha

doğrusu, vergilər ödənildikdən və digər məcburi ödənişlər həyata

keçirildikdən sonra təşkilatın sərəncamında qalan mənfəət hesabına

yaradılır. İstehlak fondlarının müxtəlif nö\’lülüyü. onların yaradılması

və istifadə edilməsi istiqamətləri üçün normativlərin həcmi təsis

sənədləri ilə müəyyən edilir.

İstehlak fondu dedikdə, kollektivin işçilərinin maddi maraqlandı-

rılmasma, yeni əmlakın əldə edilməsinə və yaradılmasına gətirib

çıxarmayan, sosial inkişaf üzrə tədbirlərin və digər oxşar tədbirlərin və

işlərin həyata keçirilməsinə yönəldilən vəsaitləri başa düşürlər.

Yığım fondlarının vəsaitləri fəaliyyətdə olan təşkilatlarda texniki

yenidən silahlanmaya, rekonstruksiyaya, genişlənməyə, yeni

məhsulların istehsalının mənimsənilməsinə, elmi-tədqiqat işlərinin

aparılmasına, əsas istehsalat fondlarının inşaasına və yenidənləşdi-

rilməsinə, yeni texnikanın və texnologiyanın mənimsənilməsinə

istifadə olunur. Bu fondların vəsaitlərinin bir hissəsi birgə

müəssisələrin, səhmdar cəmiyyətlərinin və assosiasiyalann investisiya

fondlarının yaradılmasında qoyuluşlar kimi istifadə edilir.

Yığım fondları vəsaitləri hesabına əsas etibarı ilə istehsalın

inkişafına, təbiəti mühafizə tədbirlərinə və i.a. kapital qoyuluşunu

maliyyələşdirirlər. Bu zaman xüsusi mənfəət hesabına kapital

qoyuluşunun həyata keçirilməsi yığım fondunun həcmini azaltmır.

Əmlak qiymətlilərində maliyyə vəsaitlərinin transformasiyası,

kökündən dəyişməsi baş verir. Yığım fondu ancaq onun vəsaitləri

hesabat ilinin zərərlərinin ödənilməsinə istifadə edilən zaman, habelə

istismara verilən əsas vəsait obyektəlirinin ilkin dəyərinə daxil

edilməyən xərclərin yığım fondları hesabına silinməsi nəticəsində

azalır.

Yığım fondları dedikdə istehsalın inkişafına və təşkilatın maddi-

texniki bazasının inkişafına yönəldilən vəsaitlər başa düşülür. Bu

170

vəsaitlərin istifadə edilməsinin son nəticəsi, təşkilatın yeni əmlakı, daha

doğrusu, onun artması hesab olunur.

Xüsusi təyinatlı fondların siyahısı və yaradılması qaydası təsis

sənədləri ilə nizama salınır. Bu fondlar mənfəətdən ayıraıalar hesabına.

təsisçilərin məqsədli vəsait qoyuluşları hesabına və digər mənbələrdən

yaradıla bilər.

Xüsusi təyinatlı fondların əmələ gəlməsini və istifadə edilməsini

əks etdirən təsərrüfat əməliyyatlarının uçotu, mühasibat uçotunun

qü\'vədə olan hesablar planına əsasən 88 «Bölüşdürülməmiş mənfəət

(örtülməmiş zərər)» hesabında hər bir fond üzrə müstəqil subhe-

sablarda aparılır. Bu subhesablar əgər yaradılmaları təsis sənədləri ilə

nəzərdə tutulubsa, yığım və istehlak fondlarının vəziyyəti və hərəkəti

haqqında informasiyaları ümümiləşdinnək üçün ayrılmışdır. Bundan

başqa, mövcud olan təcrübədə onların köməkliyi ilə həmçinin sosial

sferaların vəsaitləri fondunun hərəkəti uçota alınır.

Yığım və istehlak fondlarını 88 «Bölüşdürülməmiş mənfəət

(örtülməmiş zərər)» hesabına açılmış passiv subhesablarda uçota alırlar.

Sözü gedən hesab aktiv-passiv hesabdır, çünki onda hesabat ilinin

axırına örtülməyən zərər (aktiv), habelə il ərzində əldə edilən mənfəət

(passiv) göstərilə bilər.

Xüsusi təyinatlı fondların yaradılması və istifadə edilməsi üzrə

əməliyyatların uçotunun 88 «Bölüşdürülməmiş mənfəət (örtülməmiş

zərər)» adlı aktiv-passiv hesabda aşağıdakı subhesablarda həyata

keçirirlər:

3. «Yığım fondları».

4. «Sosial sferanın fondu».

5. «İstehlak fondları».

Yuxarıda göstərildiyi kimi təsis sənədlərinə əsasən müəssisələr

yığım və istehlak fondlarım yarada bilərlər. Bu zaman yığım fondları

dedikdə, müəssisənin istehsalının inkişafına və təsis sənədləri ilə

nəzərdə tutulan (müəssisənin yeni əmlakının yaradılmasına) digər oxşar

məqsədlərlə yönəldilən vəsaitlər (mənfəət və b.) başa düşülür. İstehlak

fondları dedikdə sosial inkişaf üzrə tədbirlərin (kapital qoyuluşlarından

başqa) və müəssisənin kollektivinin maddi ma- raqlandırılmasına və

müəssisənin yeni əmlakının yaradılmasına gətirib çıxarmayan digər

oxşar tədbirlərin və işlərin həyata keçirilməsi

n i

nə yönəldilən (ehtiyatlandırılan) vəsaitlər (mənfəət və b.) başa düşülür.

Bu fondlar smetalara əsasən sərf edilir. Xüsusi ilə, yığım fondu

vəsaitlərinin hesabına əsas vəsaitlərin tikilməsinə, rekonstruksiyasına,

aidə edilməsinə çəkilən məsrəflər maliyyələşdirilir.

Məsrəfləri əsas vəsaitlərin tikilən obyektlərinin ilk dəyərinə daxil

edilən, kapital qoyuluşlarının maliyyələşdirilməsinə istifadə edilən

yığım fondunun vəsaitləri 88 «Bölüşdürülməmiş mənfəət (örtülməmiş

zərər)» hesabın qalığında qalmaqla davam edirlər.

88 «Bölüşdürülməmiş mənfəət (örtülməmiş zərər)» hesabı yığım

fondları hissəsində müəssisənin yeni əmlakının yaradılmasına ayrılmış

vəsaitlərin toplanması rolunu yerinə yetirir.

İnvestisiyanı maliyyələşdirən, indiki halda yığım fondlarının

vəsaitlərinin istifadə edilməsinə nəzarət etmək üçün 88

«Bölüşdürülməmiş mənfəət (örtülməmiş zərər)» hesabının 3-cü

subhesabına iki yarım bölmənin açılması məsləhət görülür:

a) «Yaradılmış yığım fondları» və

b) «İstifadə edilmiş yığım fondları».

Maddi-texniki bazaya məsrəflər həyata keçirilən zaman uçotda

yaradılmış yığım fondlarının azalmasını və istifadə edilmiş yığım

fondlarının artmasını əks etdirirlər.

Əsas vəsaitlərin obyektləri istismara verildikcə 3-cü «Yığım

fondları» subhesabında uçota alman vəsaitlərin mənbələri azalmır.

İstehlak və yığım fondlarının vəsaitlərinin istifadə edilməsi ayrıca

uçota alınır. İstehlak fondu hissəsində subhesabı aşağıdakı: işçilərə

birdəfəlik yardım göstərilməsi qaydasında verilmiş, istirahət evlərinə,

sanatoriyalara putyovkalara, əldə edilmiş bəxşişlərə görə ödənilmiş

məbləğlərə - pul vəsaitlərinin uçotu; müəssisələrin xalis mənfəətindən

ödənilən, hesablanmış mükafatların və təltifatların məbləğinə - əməyin

ödənilməsi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar və i.a. hesablarla

müxabirləşməklə debetləşir.

5-ci «İstehlak fondları» subhesabı üzrə kredit qalığı hesabat

dövrünün əvvəlinə və axırına fondun vəsaitlərinin qalığını, debet üzrə

dövriyyə - məqsədli tədbirlərə sərf edilmiş məbləğləri, kredit üzrə

dövriyyə - hesabat dövrü ərzində mövcud olan mənbələr hesa-

172

bina fondun tamamlanmasını göstərir. İstehlak fondunun vəsaitiləri

təsdiq edilmiş smetaya müvafiq olaraq sərf olunurlar.

İstehlak fondunun vəsaitləri işçilərin maddi mükafatlandırılma-

sına, smeta ilə nəzərdə tutulan sosial və digər tədbirlərə (kapital

qoyuluşlarından başqa) sərf olunur.

İstehlak fondu əsasən illik işin yekununa görə təltifatlann

verilməsinə, əlavə (qanunla müəyyən edilmiş dövrdən artıq)

məzuniyyətlərin, səhmlər üzrə və müəssisənin əmlakına əmək kollektivi

üzvlərinin qoyduqları vəsaitlərə görə dividendlərin ödənilməsinə;

istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsinə yönəldilən baxışların və

konkurslarm yekunlarına görə mükafatların ödənilməsinə; müəssisənin

sərəncamında qalan mənfəət hesabına sərf edilən əməyin ödənilməsinə

çəkilən xərclərin müvafiq pay hissəsində hər illik məzuniyyətlirin

ödənilməsinə yaradılır və sərf edilir.

İstehlak fondunun vəsaitləri həmçinin müəssisənin balasında

dayanan məktəbə qədər uşaq müəssisələrinin, məktəbli düşərgələrinin,

müalicə, mədəni-maarif müəssisələrinin məsrəflərinin, mən-

zil-kommunal təsərrüfatının zərərlərinin örtülməsinə sərf olunur.

Müəssisələr bu fonddan aşağıdakıları ödəyə bilərlər:

ekskursiyalara putyovkalar; zavod yeməkxanalarında işçilərin

yeməyinin ucuzlaşdırılmasına xərclər; iş yerinə və geriyə gediş üçün

ictimai nəqliyyatdan istifadə olunmasına görə gediş biletlərinin

dəyərini; güzəştli şərtlərlə təqaüdlərin ödənilməsini örtmək üçün

əhalinin sosial müdafiəsi fonduna vəsait qoyuluşu; kollektiv bağçılığın

abadlığı üzrə xərcləri, fondun hesabına kooperativ və fərdi tikintiyə və

b. işçilərə əvəzsiz maddi yardım verilə bilər.

Beləliklə, istehlak fondu aşağıdakı xərclərin ödənilməsi üçün

istifadə edilir:

a) işçilərin iş yerinə ümumi istifadədə olan nəqliyyatla, şəhər ətrafı

elektrik vaqonlan ilə gediş-gəlişinin ödənilməsi üzrə;

b) əlavə (qanunla müəyyən edilmiş müddətdən artıq)

məzuniyyətlərin, işçilərə maddi yardımın göstərilməsinin ödənilməsi

üzrə, təqaüdə gedən əmək veteranlarının birdəfəlik yardımın

ödənilməsinə, təqaüdə əlavələrin ödənilməsinə, əmək kollektivləri

üzvlərinin səhmləri və qoyduqları vəsaitə görə dividendlərin ödənilməsi

üzrə;

173

v) yeməkxanalarda (bufetlərdə) pulsuz və ya güzəştli qiymətlərlə

yeməyin verilməsi üzrə;

q) yeməkxanalarda (bufetlərdə) yeməyin artan dəyərinin

kompensasiyasına;

d) sağlamlıq tədbirlərinin və istirahətin təşkilinin həyata

keçirilməsinə, o cümlədən müəssisənin müalicə müəssisələri üçün

dərman ləvazimatlarının, istirahət və müalicə üçün, ekskursiya və digər

mədəni-maarif və bədən tərbiyəsi tədbirləri üçün putyovkaların əldə

edilməsinə;

e) kollektiv bağçılığın abadlığı üzrə, kooperativ mənzil tikintisinə

ilkin vəsait qoyuluşu üçün işçilərə əvəzsiz maddi yardım verilməsinə,

kooperativ və fərdi tikintiyə verilmiş kreditin qismən ödənilməsinə,

mənzil şəraitinin yaxşılaşdınimasına, ev təsərrüfatının

genişləndirilməsinə və digər xüsusi tələbat üçün gənc ailələrə faizsiz

ssudalarm verilməsinə görə.

İstehsalat təyinatlı vəsaitlərin mənbələri ilə əlaqədar olmayan

sosial sferanın fondu ayrılmışdır.

88/4 ((Bölüşdürülməmiş mənfəət (örtülməmiş zərər)» hesabının

4-cü ((Sosial sferanın fondu» subhesabmda qeyri-istehsalaı loymallı

obyektlərin inkişafının maliyyə təyinatının hərəkətini əks etdirirlər.

Onda həmçinin sosial sferaya aid olan əvəzsiz alınmış əmlakın

dəyişilməsini uçota alırlar. Sosial sferanın fondu sosial sferanın

inkiı^afı- nm (kapital qoyuluşlarının) maliyyə təyinatı kimi

ehtiyatlandınlmış (yönəldilmiş) məbləğləri özündə əks etdirir.

Sosial sferanın istehlak fondları, təsis sənədlərində müəyyən

edilmiş normativlər hüdudunda müəssisənin sərəncamında qalan

mənfəət hesabına yaradılır.

Yuxarıda göstərildiyi kimi müəssisə sosial sferanın fonduna

mənfəətdən ayırmalarla yanaşı sosial sferanın bölmələrində istifadə

edilmək üçün ayrılmış, əvəzsiz olaraq alınan əmlakı və pul vəsaitlərini

yönəldir. Həmin fondun vəsaitləri hesabına müəssisə mənzillər,

kotedcIər, yaşayış evləri və digər sosial əhəmiyyətli obyektlər əldə edə

bilər və ya onların inşaasınm maliyyələşdirilməsini təmin edə bilər.

Sosial sferanın fondu hesabına müəssisənin balansında dayanan

mənzil-kommunal təsərrüfatının, səhiyyənin, mədəniyyətin, idma

174

nın, uşaq sağlamlıq müəssisələrinin, istirahət evlərinin obyektlərinin

saxlanması maliyyələşdirilir.

Müəssisə fondun vəsaitlərinin bir hissəsini ərazinin büdcə

təşkilatlarına: xəstəxanalara, kitabxanalara, məktəblərə və b. qəbul edə

bilər.

Hesabdarhğın tam jumal-order forması zamanı xüsusi təyinatlı

fondlar 12 saylı jurnal-orderdə, ixtisar olunmuş jumal-order forması

zamanı 7 saylı jumaj-ordendə, sadələşdirilmiş formalar şəraitində isə

C-5 cədvəlində uçota alınır. Analitik uçot fondların hər biri üzrə

yaradılma mənbələri və istifadə olunma istiqamətləri çərçivəsində

aparılır.

Qüvvədə olan qanunvericilik kiçik müəssisələrə xüsusi təyinatlı

fondları yaratmamağa icazə verir. Belə halda müəssisənin istehsal və

sosial inkişafına və onun işçilərinin maddi yardımına faktiki məsrəfləri

smeta xərclərinə müvafiq olaraq bilavasitə 81 «Mənfəətin istifadəsi))

hesabında və ya birbaşa 80 «Mənfəət və zərərlər)) hesabında 20, 50, 51,

52, 60, 70, 71, 75, 76 və b. Hesablarla müxabirləş- məklə uçota almaq

məsləhət görülür. Belə variant zamanı 80 «Mən- fəət və zərərlən) hesabı

iki subhesaba: 1-ci «Mənfəətin istifadəsi)) və 2-ci «Mənfəət və

zərərlən)ə bölünür.

İl ərzində mənfəətin və onun istifadə edilən məbləğləri 80

«Mənfəət və zərərlər)) hesabında açıq halda - 2-ci subhesabın krediti

üzrə mənfəət artan yekunla, 1-ci subhesabın debeti üzrə isə - onun

istifadə edilməsi göstərilir. İlin axınnda hesabat ilindən sonrakı ilin

yanvarın 1-nə olan vəziyyətə istifadə edilmiş mənfəətin məbləğlərinə

onun azalması əks etdirilir və hesabatda mənfəətin istifadə edilməmiş

məbləği əks etdirilir.

İstehlak və yığım fondlarının analitik uçotu onların hər birinin

növü üzrə ayrıca aparılır ona görə ki, müvafiq vəsaitlərin yaradılması və

sərf edilməsinin istiqamətləri haqqında informasiyanın yaranmasını

təmin etsin.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində işləyən təşkilatların uçot

təcrübəsində, xüsusi təyinatlı fondların tərkibində özəlləşmə və

xeyriyyə fondları uçota alına bilər. Adətən onlar konkret proqramların

məqsədli maliyyələşdirilməsi üçün istifadə edilir və vergiyə cəlb

olunmanın güzəştli rejiminə malikdirlər.

175

Xüsusi təyinatlı fondların uçotuna aid əməliyyatlar

Sıra

Nü

-

si

Əməliyyatların məzmunu

Müxabirləşən

hesablar

Debet Kjedit

1 2 3 4

1. Yığım və istehlak fondları mənfəət hesabına

yaradılan zaman. 81 88/3,4,5

2. Fondların artırılması üçün təsisçilərin

məqsədli vəsaitləri daxil olduqda. 75 88/3,4,5 3. Nağdsız daxil olan pul vəsaitləri hesaba

alındıqda 51 75 4. Təşkilatın əmlakının dəyərini artıran əsas

vəsaitlərin əldə edilməsinə çəkilən

məsrəflərə. 08 60 5. 4-cü əməliyyatdakı xərclər əsas vəsaitlər

mədaxil edilən zaman onların artmasına. 01 08 6. Yığım fondlarının vəsaitləri hesabat ilində

işlərin nəticələrinə görə aşkar edilmiş zərərin

ödənilməsinə yönəldilən zaman. 88/3 88/1 7. Yığım fondlarında olan mənfəət

məbləğlərinin təsisçilər arasında

bölüşdürülməsi zamanı. 88/3 75 8. Yeni əmlakın yaradılması ilə əlaqədar olan,

lakin müəyyən edilmiş qaydaya görə

əmlakın ilk dəyərinə daxil edilməyən

məsrəflər yığım fondlarının vəsaitləri

hesabına silinən zaman. 88/3 08,51,60 9. Yığım fondlarının istifadə edilməsi hesabına

əsas vəsaitlərin artmasına. 88/3 87 10. Fəhlə və qulluqçulara maddi yardımın,

təqaüdə gedən əmək feteranlarına birdəfəlik

yardımın göstərilməsinə, xüsusi mühüm

istehsalat tapşırıqlarının yerinə yetirilməsinə

görə ayrı-ayrı işçilərə birdəfəlik təltifağın

ödənilməsinə. 88/5 50

170

11. Müəyyən edilmiş nonnalardan artıq

ezamiyyə xərclərinin müəssisənin rəhbərinin

sərəncaminə görə ödənilməsi. 88/5 71 12. İstehlak fondu illik işin yekununa görə

təltifatların verilməsinə, əlavə

məzuniyyətlərin. dividendlərin

ödənilməsinə, istehsalın səmərəliliyinin

yüksəldilməsinə görə mükafatların

ödənilməsinə. 88/5 70

13. İstehlak fondunun vəsaitləri məktəbə qədər

uşaq müəssisələrinin, məktəbli

düşərgələrinin, müalicə, mədəni-maarif

müəssisələrinin məsrəflərinin ödənilməsinə.

88/5 29 14. İstehlak fondunun hesabına istirahət və

müalicə üçün müəssisə tərəfindən əldə edilən

putyovkaların dəyərinə. 88/5 56 15. İstehlak fondundan ekskursiyalara

putyovkaların, nəqliyyatda gediş üçün

biletlərin dəyərinin, işçilərin yeməyinin

ucuzlaşdırılmasma xərclərin ödənilməsinə.

88/5 50,51

16. Digər təşkilatlardan əvəzsiz alınmış

aktivlərin mədaxil edilməsinə.

01,04,

10,51 88/4

17. Sosial sferanın fondu yaradıldıqda. 81/2,01

10,12

,

50,51 88/4

§8. Bank krediti,irinin nçotn

Elmi-texniki tərəqqinin sürətləndirilməsində, məhsulun texniki-

iqtisadi göstəricilərinin yaxşılaşdırılmasında, sənayenin strukturunun

təkmiləşdirilməsində kreditin stimullaşdırıcı rolu bankların

fəaliyyətində getdikcə daha böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Sənayenin dövriyyə vəsaitinin yaradılmasında bankın krediti

böyük rol oynayır. Mal-material vəsaiti ehtiyatlarının ödənilməsində

177

bank vəsaitinin iştirakı böyükdür. Ayrı-ayrı təsərrüfat sahələri və

kreditləşdirilən obyektlər üzrə isə bank vəsaitinin iştirakı daha artıqdır.

Bankın kredit planında kreditlərin miqdarı mövsümi və digər

normativdən artıq xammal, material və yanacaq ehtiyatlarının layi-

hələşdirilən miqdarından, habelə istehsal məsrəflərinin hazır məhsul,

mal qalıqlarının miqdarından və digər göstəricilərdən asılı olaraq təyin

edilir.

Təsərrüfatın kreditləşdirilməsinin həcmi təsərrüfat orqanlanmn

dövriyyə vəsaitinin yaradılması qaydasından, istehsal şərtlərindən,

texnoloji prosesin səmərələşdirilməsindən və vəsaitin dövriyyə

sürətinin artırılmasından asılıdır. Əgər müəssisə pay iştirakı qaydasında

dövriyyənin kreditləşdirilməsi üsuluna keçmişsə və bununla əlaqədar

olaraq normativlərin bir hissəsi kredit hesabına yaradılmağa

başlamışsa, yaxud xammal tədarükünün və təchizatının mövsümi

şəraitinə görə vəsait ehtiyatı artışsa, o zaman təsərrüfata qoyulan bank

vəsaiti çaxalacaqdır. Dövriyyə vəsaitinin sürəti artırsa və mal-material

vəsaiti ehtiyatının nisbi kəmiyyəti azalırsa, bu vəziyyət bank

kreditlərinin miqdarına təsir göstərməmiş olmaz.

Təsərrüfata kredit qoyuluşunun genişlənməsi bank passivlərinin,

hər şeydən əvvəl müəssisələrin hesablaşma hesablanndakı vəsaitin

keçici qalıqlannm vəsaitinin artması hesabına aparılır.

Kredit planında nəzərdə tutulmuş artımın əsasını məhsul istehsalı

və satışının, habelə yığımların həcminin getdikcə artması təşkil edir.

Bank krediti plan üzrə məqsədli, qaytarılan, müddətli və təminatlı

olmalıdır. Bu prinsiplərdən birinin belə pozulması istehsalın təşkilində

və ictimai məhsulun bölüşdürülməsində kreditin rolunu zəiflədir, banka

və malgöndərənlərə çatası vaxtı keçmiş tədiyyələ- rin baş verməsinə

səbəb olur.

Bankın qaydaları müəssisə və təşkilatlara həqiqətən lazım olan

miqdarda kreditlərin verilməsi vəzifəsinə, mal istehsalı və tədavülü

üzərində manatla müntəzəm nəzarət tələbinə tabe edilmişdir.

Müəssisələr kreditlərin təyin edilmiş müddətlərdə ödənilməsi üçün

yalnız istehlakçılara lazım olan məhsulları istehsal etməli, məhsul

buraxılışının plan həcmini və qrafıklərini gözləməli, məh

178

sulun maya dəyərini aşağı salmalı, tələbatdan artıq material

gətirilməsinə yol verməməli və müəssisələrin özünə lazım olmayan

materialları vaxtında satmalıdır. Beləliklə, manatla bank nəzarətinin

fay- dalılığı və təsiri təzahür edir. Kredit təsərrüfata yardım göstərməklə

bərabər, eyni zamanda müəssisələr tərəfindən istehsal və maliyyə

planlarının yerinə yetirilməsinə, təsəmifat hesabının məhkəmləndi-

rilməsində dövlət tərəfindən fəal təsir vasitəsi rolunu oynayır.

Bank, kredit intizamını pozanlar haqqında cəza tədbirləri tətbiq

edir, verilən kreditləri vaxtından qabaq onlardan alır, maliyyə

intizamının nizama salınması üçün tədbirlər görülməsini tələb edir,

dövriyyə vəsaitindən istifadə işini yaxşılaşdırmaq və rentibelliyi

yüksəltmək barədə təkliflər verir və bu təkliflərin həyata keçirilməsinə

nail olmağa çalışır.

Müəssisələr təsərrüfat əməliyyatlarını yerinə yetirmək üçün pul

vəsaitlərindən istifadə edirlər. Müəssisələr onları xammal və materiallar

əldə etmək, fəhlə və qulluqçuların əmək haqqını vermək, sosial müdafiə

üzrə ödəmələri ödəmək, vergiləri ödəmək üçün və digər məqsədlərdən

ötəri sərf edir. Lazım olan hallarda müəssisə tapşınğın yerinə yetirilməsi

gedişində meydana çıxan müvəqqəti tələbatı ödəmək üçün bank

kreditləri şəklində pul vəsaitləri alır. Təsərrüfat fəaliyyəti prosesində

müəssisə başqa təşkilatlarla, idarələrlə, müəssisələrlə, habelə ayrı-ayrı

şəxslərlə müxtəlif hesablaşma münasibətlərinə girir. Belə qarşılıqlı

münasibətlər nəticəsində çox vaxt debitor borcları meydana gəlir,

həmçinin kreditorlar qarşısında öhdəliklər yaranır.

Kreditləşmənin mühasibat uçotunun əsas vəzifələrinə bank

kreditlərinin düzgün və təsirli uçotu və onların alınmasına, təyinatları

üzrə istifadə edilməsinə, öz vaxtında ödənilməsinə nəzarət edilməsi

daxildir.

Müəssisələrdə bank kreditlərinin böyük əhəmiyyətə malik olması

kreditləşmənin uçotunun vəzifələrini və əhəmiyyətini təyin edir. Bu uçot

bankın müəssisənin dövriyyə vəsaitlərinin yaradılmasında iştirak

dərəcəsini əks etdirməli, alınmış kreditlərin öz vaxtında geri

qaytarılmasında və hər bir hesabat dövrünə kreditlər üzrə borcların

vəziyyətinin göstəricilərinə nəzarəti təmin etməlidir. Bu vəzifələrin

yerinə yetirilməsi şəraitində uçot-kıedit intizamının və

179

ziyyətinə sistematik müşahidə aparılmasına müəssisənin maliyyə

vəziyyətinin yaxşılaşdırılması ehtiyatlarını öz vaxtında açmağa və

operativ qaydada açılmış ehtiyatların səfərbər edilməsi üzrə tədbirlər

göıiilməsinə imkan verir.

Son illərdə tədiyyə krediti verilməsi qaydası təkmilləşdirilmiş,

haqq-hesabların vaxtlı-vaxtında aparılmasına, tədiyyə intizamının

möhkəmlənməsinə, dövriyyə vəsaiti dövriyyəsinin sürətləndirilməsinə,

tapşırıqların yerinə yetirilməsinə onun təsiri artmışdır.

Bazar iqtisadiyyatına keçid dövılində haqq-hesablann vəziyyətini

yaxşılaşdırmaq, iqtisadi vəsaitlərin və stimulların, o cümlədən kreditin

makroiqtisadiyyatda son nəticələr qazanılmasına təsirini artınnaq üçün

bank idarələri kreditlə haqq-hesab mexanizmindən daha fəal istifadə

etməyə başlamışlar.

Kreditlərin vaxtında geri qaytarılması onun nə dərəcədə təminatlı

olmasından asılıdır. Verilmiş kreditlər, ya maddi qiymətlilərə, ya da

göndərilmiş mallara görə hesablaşma sənədləri ilə təmin olunmalıdır.

Kreditin maddi qiymətlilərlə və ya hesablaşma sənədləri ilə təmin

olunması həmin təsəiTÜfat əməliyyatı başa çatdıqdan sonra onun

ödənilməsinə zəmanət verir. Bu prinsipə riayət olunmasını təmin elmək

məqsədilə kreditlərin təminatı dövrü olaraq yoxlanılır və təminatsız

borc dərhal müəssisənin hesabından silinir.

Sadə ssııda hesabından kredit almaq üçün müəssisə banka ərizə,

müddətli öhdəlik və bankın təlimatı ilə müəyyən edilmiş formada

mal-material qalıqları haqqında məlumat təqdim edir. Mal-material

qalıqları haqqında məlumat tərtib ediləndən sonra üç iş günü ərzində

banka təqdim edilir.

Mal-material qiymətliləri qalığının ödənilməyən hissəsinə də

sərbəst limit daxilində kredit verilir və bu məqsədə verilən kredit bir və

iki nömrəli kartotekada olan sənədlərin ödənilməsinə yönəldilir.

Verilmiş kreditlərin vaxtında ödənilməsi qəbul edilmiş

öhdəliklərlə təmin edilir. Verilən kreditlərin ödənilməsi müddətləri

təminata götüıülmüş mal-materialların azalması müqabilində

müəyyənləşdirilir. Kreditlərin ödənilməsinə verildiyi rübdə nəzərdə

tutulmuşdursa, bank müəssisədən ödənilmə müddətləri dəqiq müəyyən

edilmiş öhdəliklər qəbul edir. Çıxış limiti üzrə verilən kreditlərin

ödənilmə müddəti şərti olaraq qarşıdakı rübün birinci

180

ayının 25-i tarixinə müəyyən edilir və sonradan dəqiq müddətlərə

yenidən rəsmiləşdirilir. Kreditlərin ödənilmə müddətlərinin

dəqiqləşdirilməsi növbəti liibdə kreditləşən mal-maleriallann hərəkətinə

əsasən aparılır.

Bitməmiş istehsal və öz istehsalının yanmlabrikatlanna görə kredit,

hesabat balansı və balans əsasında tərtib olunmuş arayışa görə cari ayın

1-i vəziyyətinə, lazım olduqda isə cari məlumatlar əsasında ara

müddətllərə də verilir.

Verilmiş bank kreditlərinin təminatı banka təqdim olunur, balans

əsasında yoxlanılır. Balans məlumatları ayın l-nə təqdim olunmuş cari

məlumatla tutuşdurulur. I3alans məlumatlarının cari məlumatlardan az

olması üzündən yaranan təminat çatışmazlığı bank tərəfindən bankın

aldadılması halı kimi qiymətləndirilir.

Verilmiş kreditin təminatını bank bilavasitə müəssisənin özündə də

yoxlayır.

Uçot, hesabat və malların saxlanması şəraiti qənaətbəxş olmayan

müəssisələrdə kreditlərin təminatı bank şöbəsi müdirinin sərəncamına

əsasən kredit verilməmişdən əvvəl yoxlanılır.

Yoxlama zamanı təqdim olunmuş məlumat mühasibat və anbar

uçotu məlumatları bir birilə tutuşdurulur. Yaranan fərqə artıq alınmış

kredit bank tərəfindən geri alınır.

Yoxlamanın nəticələri aktla ro .ni’əşdiıY' Bank şöbəsinin

müdirinin sərəncamına əsasən kreditin təminatı natural lorm'd;!. da

yoxlanılır. Natural formada yoxlamaq seçmə qaydada ınal-nıatv;ial

qiymətlilərinin ölçülməsi, sayılması və ya çəkilməsi yolu ilə a, arılır.

Bankların kreditləri həm manatlarla, həm də xarici valyı N verilə bilər,

xarici valyutad. olan hesablaşmalar hesablaşma nədlərinin yazıldığı

tarixə qüvvədə olan kurs ü/.rə xai ci vaivı ,aı hesablamaq yolu ilə

müəyyən edilən məbləğlərdə maıiai!. la fOia alınır. Eyni zanaanda bu

hesablaşmalar, valyutada hesablaşnu.. , və ödəmələrlə əks olunur.

Xarici valyutada kreditlər üzrə kurs fəıqləri, o cümlədən balans tərtib

edilən tarixə borcların yenidən qiymətləndirilməsindən olan fərqlər, 80

«Mənfəət və zərəıiər» hesabına aid edilir. Kurs fərqi onun alındığı günə

kurs üzrə alınmış kreditin məbləği və ödənilən günə kurs üzrə həmin

kreditin məbləği arasındakı fərq kimi müəyyən edilir.

181

Təsərrüfat fəaliyyəti prosesində müəssisənin vəsaitlərinin

müvəqqəti çatışmamazlığım ödəmək tələbatı meydana çıxır. Belə halda

müəssisə bank kreditlərindən istifadə edir. Müəssisənin əsas və

dövriyyə vəsaitlərinin meydana gəlməsi mənbələrindən biri bank

kreditləri hesab olunur. Qısamüddətli bank kreditləri müəssisələrin,

idarələrin və təşkilatların azad pul vəsaitləri, dövlət büdcəsinin, sığorta

orqanlarının, əhalinin əmanətlərinin azad ehtiyatları və i.a.

cəmləşdirilmək və geri qaytarılmaq şərti ilə müəssisə və təsərrüfat

təşkilatlarının sərəncamına verilmək vasitəsi ilə iqtisadi münasibət

deməkdir.

Qısamüdətli kreditləşmə bank vasitəsi ilə həyata keçirilir.

Kreditlər növlərinə görə planlı (bankın kredit planı ilə nəzərdə tutulan)

və plandan kənar olmaqla (müvəqqəti ehtiyaclara) iki yerə bölünürlər.

Kreditləşmə obyektlərinə görə kreditlər maddi qiymətlilərin

nomadan artıq ehtiyatlarına görə kreditlərə və hesablaşma kreditlərinə

bölünürlər. Ki'editlər aşağıdakı maddi qiymətlilərə görə verilir:

a) xammal və materiallar;

b) yanacaq;

v) bitməmiş istehsalat və gələcək dövrlərin xərcləri.

Hesablaşma kreditləri aşağıdakılara görə verilir:

a) yolda olan hesablaşma sənədlərinə görə;

b) yük dövriyyəsi üzrə xüsusi hesablara və akkreditivlərə görə;

v) limitləşdirilmiş çek kitabçalarının alınmasına görə;

q) qarşılıqlı təlblərin ödənilməsinə görə və s.

Bank kreditləri təcili və geri qaytarılan, məqsədli, ödəndi (bank

faizlər tutur) olur. Onlar mal-material qiymətliləri ilə təmin olunmalıdır.

Qısamüddətli kreditlər müəssisələrə bir il müddətinə verilir.

Planlı kreditlər bank tərəfindən yığım planında nəzərdə tutulan

normalaşdırılmış dövriyyə vəsaitlərinin mövsümi və mövsümi olmayan

normativdən artıq qalıqlarına görə verilir, habelə mövsümi azalma

dövründə və ya istehsal tamamilə dayandırıldıqda istehsal xərclərinə

görə verilir. Onlar banka kredit planı ilə nəzərdə tutulur, elə bununla da

onların adları aydın olur.

182

Xammalın, materialların, yarımfabrikatların, bitməmiş istehsalın

normativdən artıq ehtiyatlarına və gələcək dövrün xərclərinə görə

kreditlər bir ilə qədər müddətə verilir.

Yeni məhsul buraxılışı, keyfiyyətin artırılması, məmulatın lazımi

və möhkəm olması üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsinə də kreditlər

həmin müddətə verilir.

Materialların normativdən artıq ehtiyatlarını kreditlə təmin etmək

üçün bank, bir qayda olaraq, onların faktiki maya dəyəri ilə qəbul edir.

Bitməmiş istehsalın qalıqlan və öz istehsalının yarımfabri- katları faktiki

maya dəyəri ilə və ya faktiki maya dəyərindən aşağı olduqda plan maya

dəyəri ilə qəbul edilir. Normativdən artıq hazır məhsul qalığı isə plan

istehsalat maya dəyəri ilə qəbul edilir.

Kreditlər bank tərəfindən ancaq müəssisə tərəfindən ödənilmiş

ehtiyatlara görə verilir. Ssuda kreditinin qədərini müəj^ən edən zaman

kreditləşən qiymətlilərin normativdən artıq qalığının ümumi dəyərində

onlara aid malgöndərənlərə olan kreditor bordan çıxılır.

Bəzi hallarda isə kreditlər ödənilməmiş normativdən artıq qalıqlara

görə də verilir və bu zaman onlar müəssisənin hesablaşma hesabına

daxil olmadan kreditləşən qiymətlilərin ödənilməsinə dövr edirlər.

Yolda olan hesablaşma sənədlərinə görə hesablaşma kreditləri

daha çox yayılmışdır. Onlar yüklənmiş və buraxılmış mallara, yerinə

yetirilmiş işlərə və göstərilmiş xidmətlərə görə sənəd dövri)^əsi

müddətinə daha doğrusu alıcılardan ödəmə daxil oluncaya qədər

malgöndərən müəssisələrə verilir.

Kreditlə təmin etmək üçün özgə şəhərli hesablaşmalar üzrə in-

kassaya təhvil verilmiş ödəmə tələbnamələrinin və eyni şəhərli

hesablaşmalar üzrə təhvil verilmiş tələbnamələrinin reyestrlərini qəbul

edir.

Kredit, ancaq o hesablaşma sənədlərinə verilir ki, mallar

yükləndikcə və işlər qurtardıqdan sonra üç iş günündən gec olmayaraq,

ya da müəyyən edilmiş hesablaşma dövründə həmin sənədlər banka

təhvil verilmiş olsun.

Bank krediti, göndərilmiş məhsulların və ya yerinə yetirilmiş

işlərin və göstərilmiş xidmətlərin buraxılış qiymətləri ilə dəyərindən

nəzərdə tutulan mənfəəti çıxmaqla, müəssisənin hesabına daxil

183

olan və malalanlar tərəfindən buraxılış qiymətindən artıq ödənilən,

qablaşdırma, tara və nəqliyyat xərcləri üzrə məsrəfiəri üstünə gəlməklə

verir.

3-4 gündən bir dövrü olaraq bank müəssisənin kredit üzrə borcunu

nizama salır, lazım olan hallarda 51 «Hesablaşma hesabı» hesabına

əlavə olaraq kredit keçirilir və ya bu hesabdan təmin olunmamış

kreditlər silinir. Əgər malalan ödəmə tələbnaməsinin aksep- lindən

etiraz etmişdirsə və ya vəsaitlərin olmaması üzündən ödəməmişdirsə,

onda bank bu sənədləri təmin olunma məbləğlərindən çıxır və onlara

görə verilmiş kreditləri müəssisədən tutur.

Akkreditivlərin açılmasına kreditlərin akkreditivlərin fəaliyyət

müddətinə verilir. Həmin kreditlər bank tərəfindən limitsiz verilir. Bu

kredit banktərəfındən müəsisənin hesabları faktiki olaraq ödənildikcə

tutulur. Göstərilən xidmətlərə görə nəqliyyat təşkilatları ilə hesablaşmaq

üçün limitləşdirilmiş çek kitabçalarının açılmasına kreditlər 15 gün

müddətinə verilir. Bu kreditlər bank tərəfindən təcili öhdəliyə əsasən

müəssisənin 51 «Hesablaşma hesabı» hesabından tutulur. Planlı

kreditlərdən başqa müəssisə maddi qiymətlilərin artıq ehtiyaclarına görə

kreditlər alır. Bu kreditləri bank istehsalın artıqlaması ilə yerinə

yetirilməsi nəticəsində ya da onlardan asılı olmayan səbəblər

nəticəsində müəssisəyə meydana çıxan maliyyə çətinliyi olan hallarda

verir.

Nəzərdə tutulandan artıq kreditləri almaq üçün müəssisə banka

kreditin vacib olması səbəbini göstərən ərizə verir. Ərizəyə kreditin

təminatının ödənilməsinə xidmət edə biləsi ehtiyatların vəziyyətləri

haqqında arayış əlavə olunur.

Sənaye müəssisələrində bankların qısamüddətli kreditlərinin uçotu

üçün 90 «Banklarm qısamüddətli kreditləri» adlı passiv hesab xidmət

edir.

Qısamüddətli kreditlərin analitik uçotu kreditlərin növləri, onları

verən banklar və ayrı-ayrı kreditlər üzrə aparılır. 90 «Banklarm

qısamüddətli kreditlərin hesabına ayrıca subhesabda ödəmə müddəti bir

ildən çox olmayan veksellərin uçotu (diskontu) və digər borc öhdəliyi

əməliyyatları üzrə bankla hesablaşmalar uçota alınır.

Veksellərin uçotu (diskontu) və digər borc öhdəlikləri

əməliyyatları veksel saxlayan müəssisələr tərəfindən 90 «Banklarm qı-

184

samüddətli kreditləri» hesabının krediti (veksellərin nominal dəyəri) və

51 «Hesablaşma hesabı» və ya 52 «Valyuta hesabı» (faktiki alınmış pul

vəsaitlərinin məbləği) və 80 «Mənfəət və zərərlər» (banka ödənilən uçot

faizi) hesablarının debeti üzrə əks etdirilir.

Veksellərin uçotu (diskontu) və digər borc öhdəlikləri əməliyyatı

ödəmə haqqında bankın bildirişi əsasında 90 «Banklann qısamüddətli

kreditləri)) hesabının debeti və 62 «Malalanlar və sifarişçilərlə

hesablaşmalar)) hesabının krediti üzrə vekselin məbləğlərinin əks

etdirilməsi yolu ilə bağlanır.

Veksel verənlər və ya digər ödəyicilər üzrə vekselə görə öz

öhdəliklərini müəyyən edilmiş müddətdə yerinə yetinnədikdə,

veksellərin uçotu (diskontu) və ya digər bankdan alınmış pul vəsaitləri

veksel saxlayan müəssisə tərəfindən geri qaytarılan zaman 90

wBankların qısamüddətli kreditləri)) hesabının debetini pul

vəsaitlərinin uçotu hesabları ilə müxabirləşdirməklə yazılış aparılır. Bu

zaman vaxtı keçmiş veksellərlə təmin olunan malalanlarla

hesablaşmalar üzrə borc 62 «Malalanlarla və sifarişçilərlə

hesablaşmalar)) hesabında uçota alınmaqda davam edir.

Diskont edilmiş veksellərin analitik uçotu, veksellərin uçotunu və

ya digər borc öhdəliyini həyata keçirən banklar, vekselverənlər və

ayrı-ayrı veksellər üzrə aparılır.

Məqsədli təyinatlarından və verilmə müddətlərindən asılı olaraq

qısamüddətli, ortamüddətli və uzunmüddətli kreditləri fərqləndirirlər.

Ortamüddətli və uzunmüddətli kreditlər müəssisənin istehsalat və

sosial inkişaf məqsədlərinə istifadə olunur. Ortamüddətli kreditlər bir

ildən üç ilə qədər olan müddətə, uzunmüddətlilər isə - üç ildən artıq

müddətə verilir.

Kreditin təminatı məsələsinə olduqca böyük əhəmiyyət verilir.

Kredit təminatının əsas növləri zaminlik, təminathq, qiymətli

kağızlarla, mallarla, əmlakla girov qoymaqdan ibarətdir.

Kredit almaq üçün müəssisə banka aşağıdakıları əlavə etməklə

kredit verilməsi haqqında ərizə təqdim edir.

1.Nəzərdə tutulan tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün lazım olan

əmək haqqı məbləğini, materialların dəyərini və layihə-smeta

sənədlərini göstərməklə icmal smeta-maliyyə haqq-hesabını;

185

2.işin başlanma və qurtarma vaxtını, obyektin istismara verilməsi

vaxtını və kreditin geri qaytarılması müddətini göstərməklə məsrəflərin

faydalılığmm və qoyulan xərclərin ödənilməsinin haqq- hesabı.

Bu sənədlər müəyyən edilmiş formalar üzrə təqdim edilir.

Uzunmüddətli kredit verən banklar maliyyələşdirmə prosesində

qanunsuz olaraq hər cür vəsait verilməsinin qarşısını almalı, yerinə

yetirilən işlərin həcmini, əmək haqqı məbləğinin xərclənməsini, habelə

tikintinin digər məsrəflərini yoxlamalıdırlar.

Təsərrüfat üsulu ilə aparılan tikintilər maliyyələşdinnə metoduna

görə iki kateqoriyaya bölünür. Birinci kateqoriya material,

konstruksiya və avadanlıq almaq, əmək haqqı vermək, tədiyyə

tapşınqla- rını ödəmək və tikintinin başqa ehtiyacları üçün bank

tərəfindən he- sabnamələrin ödənilməsi yolu ilə maliyyələşdirilir. Bu

qaydaya məsrəfin ünsürlərə görə maliyyələşdirilməsi deyilir.

Bu metodun başlıca nöqsanı ondan ibarətdir ki, vəsait verilməsi

yerinə yetirilən tikinti montaj işlərinin həcmindən bilavasitə asılı

edilmir. Həmin maliyyələşdinnə metodu işlərin həcmi nisbətən kiçik

olan tikintilər üçün tətbiq edilir.

Uzunmüddətli kredit buraxan bank maliyyələşdirmə hesabından

tikintiyə avanslar verir. İkitərəfli aktlar üzrə işlərin, tikinti

mexanizmlərinin və nəqliyyat vasitələrinin dəyərini, kadrlar

hazırlanması xərclərini ödəyir, tikilən müəssisə müdiriyyətinin

saxlanması üçün vəsait verir. Yeni tikintinin yaxud əsaslı tikinti

şöbəsinin rəisi hər bir başqa podratçı kimi hesablaşma hesabından

material, konstruksiya və hissələrin dəyərini ödəyir, əmək haqqı,

inzibati və sair üstəlik xərclər üçün vəsait alır.

İlin axınnadək istifadə edilməmiş olan maliyyələşdirmə limitləri

bağlanır, vəsait qalığı isə büdcə gəlirinə keçirilir.

Öz dövriyyə vəsaiti olan podrat təşkilatlarından fərqli olaraq

işlərin qəbul edilməsi aktlarına görə maliyyələşdirilən tikintilərə

müəssisələrin müdiriyyətindən alınan avans şəklində ehtiyatlar verilir.

Müəssisə krediti rəsmiləşdiımək üçün banka aşağıdakı sənədləri

təqdim edir:

- kredit verilməsi haqqında məktub;

186

- kreditləşən tədbirlər üçün lazım olan əmək haqqı məbləğini göstərməklə icmal-smeta maliyyə haqq-hesabını;

- istismara verilmənin müddətlərini və kreditin ödənilməsi müddətini göstənnəklə məsrəflərin ödənilməsinin haqq-hesabını;

- müəssisədə yığım fondunun vəsaitlərinin kifayət qədər olmaması zamanı kreditin qədərinin haqq-hesabını;

- işlərin tikinti materialları ilə, avadanlıqlar ilə təmin olunmasını təsdiq edən sənədlər və işlərin görülməsinin təqvimini.

Sənaye müəssisələrində bankın uzunmüddətli kreditlərinin uçotu üçün 92 «Banklarm uzunmüddətli kreditləri» adlı passiv hesab ayrılmışdır. Analitik uçot kreditlərin növləri üzrə aparılır. Bu hesab üzrə qeydlər bankın çıxarışına əsasən həyata keçirilir. Lakin, bir qayda olaraq, alınmış kredit 51 «Hesablaşma hesabı» hesabına keçirilmir. Malgöndərənlərin borclarının ödənilməsinə dövr edilir.

Yuxarıda göstərilən tədbirlər üzrə məsrəflər, əgər həmin məsrəflər kapital qoyuluşu ilə əlaqədar deyilsə 96 «Məqsədli maliyyələşmələr və daxil olmalar» hesabında uçota alınır. Əgər onlar kapital qoyuluşu xarakteri daşıyırsa 08 «Kapital qoyuIuşları» hesabında uçota alınır. Beləliklə, alınmış uzunmüddətli kreditlərin məbləğləri təkcə bankla hesablaşmalar üzrə deyil, həmçinin müvafiq xərclərin maliyyələşmə mənbələri kimi də öz əksini tapmalıdır.

Yeni texnikanın tətbiqinə, habelə xalq istehlakı malları istehsalının inkişafına alınmış kreditlər üzrə borclar yığım fondu vəsaitləri saxlanılan ayrıca hesabından ödənilir. Bu hesabda vəsaitlər olmadı- qda isə müəssisənin hesablaşma hesabından ödənilir.

^'uxarıda adları sadalanan ssudalardan başqa fəhlə və qulluqçular üçün fərdi yaşayış evlərinin inşaasına, bağ evlərinin inşaasma verilən və fəhlə və qulluqçulara kreditə satılmış mallara görə ticarət təşkilatları ilə hesablaşmalar aparmaq üçün hazırki vaxtda bank ssu- daları geniş yer tutmuşdur. Qeyd olunan ssudalar 93 «İşçilər üçün bankların kreditləri» hesabında uçota alınır. Hesab passivdir, onun qalığı fəhlə və qulluqçulara verilmiş ssudalar üzrə müəssisənin banka borcunu göstərir.

Debet üzrə dövriyyə - hesabat ayında ödənilmiş borclann məbləğini göstərir, kredit üzrə dövriyyə yeni alınmış və verilmiş ssuda- lan göstərir.

93 «İşçilər üçün bankların kreditləri» hesabı yuxarıda qeyd edildiyi kimi fərdi yaşayış evlərinin tikintisinə, bağ evlərinin tikintisinə və digər məqsədlərə görə işçilərə verilmiş borclar üçün müəssisə

187

tərəfindən banklardan alınmış kreditlərin vəziyyəti haqqında informasiyanı ümumiləşdinnək üçün ayrılmışdır.

Kreditləşmə qaydası, kreditlərin rəsmiləşdirilməsi və onların ödənilməsi bankların əsasnamələri və kredit müqavilələri əsasında nizama salınır.

Bu əməliyyatların uçotu zamanı 73 «Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar)) hesabı 93 «İşçilər üçün bankların kreditləri)) hesabının eyni adlı subhesabları ilə birlikdə geniş tətbiq edilir. Bu hesabın aşağıdakı subhesabları vardır:

93/1 «Kreditə satılmış mallara görə)) subhesabı; 93/2 «Fərdi yaşayış evlərinin tikintisi üçün)) subhesabı. 93/3 «Bağ evlərinin tikintisi üçün)) subhesabı. Uçot bankın ssuda hesablarından çıxarışlar və ssudaların

ödənilməsi üzrə tutulmalar haqqında mühasibatın arayışlarına əsasən 4 saylı jurnal-orderdə aparılır.

Qeyd olunan ssudalardan başqa fəhlə və qulluqçulara (gənc ailələrə) faizsiz ssudalar verilə bilər. Onlar yaşayış fondunun inşaası- na, əsaslı təmirinə, genişləndirilməsinə və ya ev təsərrüfatının yaradılmasına sosial inkişaf fondunun vəsaitləri hesabına verilir.

Bank kredithri üzrə əməliyyatlar

Sıra

No-

si

Əməliyyatların məzmunu

Müxabirləşən

hesablar Debet Kredit

1 2 3 4

1. Müəssisənin hesabına hesablanmış kreditin məbləğinə. 51 90

2. Kredit hesabına malgöndərənlərin hesablaşma sənədlərinin ödənilməsinə. 60 90

3. Müəssisənin hesablaşma hesabından kredit borclarının ödənilməsinə. 90 51,52

4. Müəssisəyə uzunmüddətli kreditlər alınan zaman. 51 92

5. Uzunmüddətli kreditlər malgöndərənlərin

borclarının ödənilməsinə yönəldildikdə. 60,50, 68,

69 92

6. Malgöndərənin hesabları aksept edildikdə. 08 60

188

Dərc olunan mühasibat hesabatının tərkibinə, onun doğruluğunu

təsdiq edən auditor rəyi daxil edilir.

Azərbaycan Respublikası icra hakimiyyətinin nazirlikləri, idarələri

və digər federal orqanları təşkilatlar üzrə icmal rüblük mühasibat

hesabatını, onların fəaliyyətinin koordinasiyası və nizama salınması

onlara həvalə edilənlərə hesabat dövrü keçdikdən sonra 45 gündən gec

olamayaraq, illik hesabatı isə hesabat ilindən sonra aprelin 25-dən gec

olmayaraq Azərbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyinə,

Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinə və Azərbaycan

Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinə təqdim edirlər.

Rüblük və illik hesabatların öz vaxtında tərtib olunmasını təmin

etmək üçün yerinə yetirilən işlərin müddətlərini göstərməklə,

mühasibatın bütün bölmələrinin işinin icmal qrafıkini tərtib edirlər.

Uçotun əl texnikası zamanı, qrafıklə müəyyən edilən müddətlərdə

Jurnal-orderlərdə yekunları hesablayır, lazım gəldikdə məbləğləri bir

registrdən başqalarına yazır və hesabların bir-birilə müxabirləşməsinin

qarşılıqlı üzləşməsini həyata keçirirlər. Ay qurtardıqdan sonra

jurnal-order formalarının uçot registrlərinin bağlanması və məbləğlərin

keçirilməsi zamanı uçot işlərinin ardıcıllığı aşağıdakı kimidir:

a) şərh olunmuş cədvəllərdən debet və kredit dövriyyələrini

jurnal-orderlərə və cədvəllərə yazır, bu zaman şərh olunma

cədvəllərində və jurnal-orderlərdə müvafiq qeydlər aparırlar;

b) 1 saylı cədvəldən 50 «Kassa» hesabının debeti üzrə və 2 saylı

cədvəldən 51 «Hesablaşma hesabı» hesabının debeti üzrə yekunlar 3,

10/1, 13 və b. jurnal-orderlərə keçirilir;

v) analitik uçotun 7, 12, 14, 15, 15, 16 ,17 və başqa cədvəllərində

yekunları toplayırlar. Bundan sonra vekun məlumatlarını müvafiq

jurnal-orderlərdə əks etdirirlər;

q) jurnal-orderlərdə hesabların krediti üzrə dövriyyələrin

yekunlarını hesablayırlar.

Əgər jurnal-orderlər hesablar üzrə analitik məlumatları əks

etdirirlərsə, yekunlaşdırır və növbəti aya qalıqları müəyyən edirlər,

müxabirləşən hesablar üzrə qarşılıqlı əlaqəsi olan müxtəlif registrlərin

yekunlarını üzləşdirirlər. Misal üçün, I saylı jurnal-

213

məbləğində onun payı haqqında məlumatlar verilir, habelə gələcəkdə

iştirak etməsi tlkri şərh edilir.

^ 7. Müxtəlif hesabat formalarnuıı iimanti

xarakteristikası

Maddi resursların mövcüdlüğü və hərəkəti haqqında

hesabatın xarakteristikası. Maddi resursların mövcudluğu, hərəkəti

və istifadə edilməsinə nəzarətdə hesabat böyük əhəmiyyət kəsb edir. O,

aşağıdakı hesabat formalarında təqdim edilir.

Xammal, materiallar, satın alınmış yanmfabrikatlar və

komplektləşdirici məmulatlar, konstruksiyalar və detallar, yanacaq, tara

və tara materialları, ehtiyat hissələri, dövriyyə vəsaitlərinə aid olan

tikinti materialları hesabat dövılinün əvvəlinə və axırına müəssisənin

balansının (1 saylı forma) ikinci «Ehtiyatlar və xərclər» bölməsinin

«İstehsalat ehtiyatları» maddəsində dəyər ifadəsində əks olunur. Həmin

bölmədə, yəni balansın aktivinin həmin bölməsində ayrıca maddədə

azqiymətli və tez köhnələn əşyaların: ilk dəyəri; köhnəlməsi; qalıq

dəyəri göstərilir. Bu zaman balansın yekununa azqiymətli və tez

köhnələn əşyaların ancaq qalıq dəyəri daxil edilir.

3 - təchizat saylı «Xammal və materialarm qalıqları, daxil olmaları

və sərf olunması haqqında hesabat» adlı yarımillik statistika hesabat

formasında ilin əvvəlinə və axırına xammal və materialların qalıqları,

ilin əvvəlindən onların daxil olması və sərf edilməsi əks olunur. Cəmi

sərf olunanların nə qədərinin: məhsulların istehsalına və

komplektləşdirilməsinə; öz gücü ilə inşaat quraşdırma işlərinin yerinə

yetirilməsinə; tikinti konstruksiyaları və detalların istehsalına;

təmir-istismar ehtiyaclarına və əsaslı təmirə, xalq istehlakı mallarının

istehsalına və əhaliyə xidmətə yönəldiyi göstərilir. Forma anbar uçotu

kartoçkalarmın və ya çeşid dövriyyə cədvəllərinin (qalıq kitablarının)

məlumatları əsasında doldurulur.

Birinci rübə, birinci yarım ilə və doqquz aylığa görə 4 - təchizat

saylı «Yanacağm əsas növlərinin qalıqları və sərf edilməsi haqqında

hesabat» forması təqdim edilir. Onda ilin əvvəlindən artan yekunla

benzinin, neftin, dizel yanacağının, mazutun, qazın və yanacağın digər

növlərinin sərf olunmuş cəmi göstərilir, o cümlədən ayrıca

216

olaraq komnuınal-rnəişət ehtiyaclarına sərf olunma göstərilir, həmçinin

bundan başqa ilin əvvəlindən nə qədər əhaliyə buraxılıb (satılıb)

(kolektiv müqavilə ilə fəhlə və qulluqçulara buraxılanları, o cümlədən

bazar fondu üzrə olanı daxil etməklə cəmi) və hesabat dövriinün axırına

qalığı əks etdirilir.

Bu fonnanın arayışında hesabat dövrünün limiti üzrə (ilin

əvvəlindən') satılmamış talonlar haqqında, bazar fondu üzrə

avtobenzinin daxil olması və b. haqqında avtomobil benzini və dizel

yanacağı üzrə məlumatlar verilir.

9 - təchizat saylı «Qara metalların qırıntıları və tullantılarının icra

balansı» formada illik hesabat tərtib edilir. Onda metal tullantılarının və

qara metalların qırıntılarının onların əmələ gəlmə mənbələri

çərçi\əsində daxil olması (çuğunun istehsalı, metal emalı, əsas vəsaitlər

silinən və b. hallar zamanı), istiqamətləri üzrə onların sərf olunması

(istehsalata, təkrar qara metala emalına verilmə və i.a,) və ilin axırına

qalıq göstərilir.

14 - təchizat saylı «Təkrar xammalın alınması, istifadə edilməsi və

göndərilməsi haqqında hesabat» adlı təqdim olunan yarımillik hesabat

fonuası iki bölmədən ibarətdir.

Onların birincisində onun növləri üzrə təkrar xammalın alınması,

istifadə edilməsi və göndərilməsi, həmçinin hesabat dövrünün əvvəlinə

və axırına qalıqları əks olunur. İkincidə təkrar xammalın istifadəsinin

ümumiləşdirici göstəriciləri verilir.

Qeyd olunan statistika hesabatı müəssisənin olduğu yerdəki

statistika orqanına və özünün yuxarı təşkilatına təqdim edilir.

Bundan başqa, maddi-texniki təchizat üzrə sahədən \ə istifadə

edilən maddələrin xarakterindən asılı olaraq bəzi ixiısaslaşdırılmış

fomıalan tərtib edirlər.

Məhsulların (işlərin və xidmətlərin) salıbı lı;u|(|inda hesabatın

xarakteristikası, llesabat dövrünün ə\'\əl" ' ıxınna

anbarda hazır məhsulların mövcudluğu haqqımla m.tlumallar müəssisə

balansının (1 saylı forma) aktivinin 11 vHhtiyatlar və məsrətlər»

bölməsində göstərilir.

2 saylı «Maliyyə nəticələri və onların istifadə edilməsi» adlı illik

hesabat formalının I «Maliyyə nəticələri» bölməsində «Məhsulların

(işləım xidmətlərin) satışından olan pul vəsaiti

217

(ümumi gəlir)» maddəsində istehsalat müəssisələri tərəfindən

məhsulların satışından olan pul vəsaitinin məbləği göstərilir, onların

istehsalı və satışı həmin müəssisənin predmeti hesab olunur.

Malanlara göndərilmiş məhsullar, mallar və digər qiymətlilər,

sifarişçilərə təhvil verilmiş işlər və xidmətlər, əgər onların ödənilməsi

haqqında hesablaşma sənədləri malalanlara

(sifarişçilərə) təqdim edilibsə, satılmış hesab olunur. Lazım gəldikdə

müəssisələr malalanlar tərəfindən (sifarişçilər tərəfindən)

hesablaşma sənədləri ödənildikcə satışı uçotda əks etdirmək qaydasını

tətbiq edə bilərlər. Məhsulları, malları göndərən, işləri, xidmətləri

təhvil verən vaxtdan satışdan əldə edilən pulu və maliyyə nəticələrini

müəyyən edən müəssisələr, məhsulları, malları göndərdikdən, işləri,

xidmətləri təhvil verdikdən və malalanlara (sifarişçilərə) ödəmə

haqqında hesablaşma sənədlərini təqdim etdikdən sonra, əlavə dəyər

vergisini, aksizləri və məhsulların (işlərin, xidmətlərin) satışı hesabına

digər ayırmaları daxil etməklə satışdan olan pulu buraxılış dəyəri

həcmində hesablayırlar. Hesablaşmasənədlərinin malalanlar

(sifarişçilər) tərəfindən

ödənilməsi həyata keçirildikcə satışın uçotu qaydası tətbiq edilən

zaman, satışdan olan pul satışa aid edilən vergiləri və ayırmaları daxil

etməklə, buraxılış qiymətləri ilə məhsulların, malların, işlərin,

xidmətlərin ödənilməsi müəssisənin hesabına daxil olan

məbləğlərdən ibarət olur.

Belə göstəricilər 5-M «Maliyyə nəticələri haqqında qısa hesabat»

fonnada statistik hesabatda əks olunur. Bu hesabat fonnası aylıq, rüblük

və illik təqdim edilir.

Bundan başqa müəssisələr məhsulların buraxılışının həcmi üzrə

aşağıdakı fonnalarda illik statistika hesabatını təqdim edirlər: 1-İ; 1-İ

(süd); 1-İ (meşə); 3-İ; 2-Tİ; 6-Tİ; 6 və b.

Məhsulların həcmi və satışı haqqında hesabat göstəriciləri,

istehsalın və satışın nəticələrinin və müəssisənin maliyyə nəticələrinin

yaxşılaşdırılmasına yönəldilən tədbirlərin aparılması planının yerinə

yetirilməsinə nəzarət və təhlil üçün istifadə olunur.

Əsas vəsaitlər və qeyri-maddi aktivlər üzrə hesabatın əsas

göstəriciləri. Əsas vəsaitlər və qeyri-maddi aktivlər üzrə hesabatın

mühüm göstəriciləri balansda (1 saylı formada), balansa əlavədə (5

218

saylı formada), əsas vəsaitlərin və onların amortizasiya fondunun

mövcud olması və hərəkəti haqqında hesabatda (II-ƏV saylı fomıa),

müəssisənin (birliyin) təsərrüfat fəaliyyətini kompleks xarakterizə edən

əsas göstəricilərin müstəqil cədvəlində (22 saylı forma) əks olunur.

Balansda «Əsas vəsaitlər və sair dövriyyədən kənar aktivlər»

bölməsində hesabat dövrünün əvvəlinə və axırına müəssisəyə aid olan

və uzun müddətə icarə edilən əsas vəsaitlərin qalıq dəyəri göstərilir.

Həmin bölmədə qeyri-maddi aktivlərin qalıq dəyəri və məlumat üçün

onların ilkin və qalıq dəyəri əks olunur.

Müəssisənin balansına əlavədə (5 saylı forma) V «Əsas vəsaitlərin

hərəkəti» bölməsində hesabat dövrünün əvvəlinə və axırına qalıqlarını,

təsnifat qrupları çərçivəsində onların daxil olmasını və çıxmasını

göstərirlər. Bu formanın 4 «Oeyri-maddi aktivlərin tərki- bi»

bölməsində qeyri-maddi aktivlərin növləri üzrə məlumatlar ona oxşar

şəkildə verilir.

Əsas vəsaitlər haqqında daha tam infomıasiya əsas vəsaitlərin

mövcudluğu və hərəkəti haqqında illik hesabatda əks olunur (II-ƏV

saylı fonna). O, dörd bölmədən ibarətdir:

I. Əsas vəsaitlərin mövcud olması və hərəkəti;

II. Əsas vəsaitlərin tərkibi və amortizasiyası;

III. Əsas vəsaitlərin təmiri;

IV. Digər qeyri-maliyyə aktivləri;

Həmin hesabatın 1 bölməsində ilin əvvəlinə və axırına əsas

vəsaitlərin mövcud olması, il ərzində bütün və o cümlədən fəaliyyətin

əsas növünün əsas istehsalat vəsaitlərinin (axırıncıdan oiraf mühitin

mühafizəsi üzrə əsas vəsaitlər ayrıca olaraq göstərilir), ötürücü

qurğuların, maşın və avadanlıqların, nəqliyyat vasitələrinin, alətlərin,

istehsalat inventarlarının və digər növ əsas vəsaitlərin (onlardan maşın

və avadanlıqlar), digər sahələrin əsas istehsalat N'əsaitləri,

qeyri-istehsal əsas vəsaitlərinin (onlardan yaşayış təsərrüfalmm

vəsaitləri) daxil olması və çıxması haqqında məlumatlar verilir.

II «Əsas vəsaitlərin tərkibi və amortizasiyası» bölməsi ilin axırına

olan müəssisənin əsas vəsaitlərinin tərikibi haqqında: yəni qruplar üzrə

(binalar, qurğular, keçirici qurğular və i.a.) əsas

219

fəaliyyət növlərinin əsas istehsalat vəsaitləri, hər bir sahə üzrə (tikinti,

kənd təsərrüfatı, ticarət və ictimai iaşə və b.) ayrıca olaraq digər

sahələrin əsas istehsalat vəsaitləri; əsas vəsaitlərin istifadə edildiyi

fəaliyyət sahəsi üzrə (kommunal təsərrüfatı və məişət xidməti, maarif,

mədəniyyət və incəsənət və i.a.) qeyri-istehsal əsas vəsaitləri haqqında

məlumatları əks etdirir. Bu bölmədə həmçinin icarə edilən və icarəyə

verilmiş əsas vəsaitlər haqqında məlumatlar verilir. Bu məlumatlar əsas

vəsaitlərin quruluşunu hesablamaq, onun dəyişilməsini təhlil etmək,

əsas vəsaitlərin təkrar istehsalı haqqında qərar qəbul etmək üçün

lazımdır. Buradaca əsas fəaliyyət növünün əsas istehsalat vəsaitlərinin

(o cümlədən maşın və avadanlıqların), digər sahələrin əsas istehsalat

vəsaitlərinin, qeyri-istehsal əsas vəsaitlərinin faktiki hesablanmış

köhnəlməsinin qədəri verilir. Bu bölməyə arayışda əvvəlki və hesabat

illərində əsas fəaliyyət növünün bütün əsas vəsaitlərinin və o cümlədən

əsas istehsalat vəsaitlərinin, digər sahələrin əsas istehsalat vəsaitlərinin

orta illik dəyəri əks etdirilir.

111 «Müəssisənin əsas vəsaitlərinin təmiri» bölməsində müəssisə

üzrə təmirə çəkilən məsrəfləri (o cümlədən əsas fəaliyyət növünün əsas

istehsalat vəsaitlərinin məsrəfləri, ondan - maşın və avadanlıqların

təmirinə çəkilən məsrəllər) göstərirlər.

Mövcud olması və hərəkəti haqqında məlumatlar ƏV-8 saylı

formada əsas vəsaitlərin hərəkəti haqqında kartoçkalarda hesabat üçün

toplanır, hesablanmış köhnəlmə haqqında məlumatlar isə 10/1 saylı

jurnal orderdən götürülür.

22 saylı «Müəssisənin (birliyin) təsərrüfat fəaliyyətini kompleks

xarakterizə edən, əsas göstəricilərin geniş cədvəli» formalı illik

hesabatda, hesabat ilində və əvvəlki ildə əsas hesabat fondları və

dövriyyə vəsaitlərinin orta illik dəyəri, onlardan sənaye-istehsalat əsas

fondlarının orta illik dəyəri haqqında məlumatlar verilir. Həmçinin

hesabat ilinin əvvəlinə və axırına əvvəlki ildə əsas fondların qalıqları

haqqında məlumatlar verilir.

Hesabat məlumatlarından istifadə edərək, əsas vəsaitlərin tətbiqini

xarakterizə edən çox mühüm göstəriciləri müəyyən etmək olar, (tnların

arasında fondverimi, növbəlik əmsalını və avadanİK|l.ınn yüksəlməsini

göstərmək olar. Əsas vəsaitlərin

220

istifadəsinin ümumiləşdirici dəyər göstəricisi kimi fondverimi xidmət

edir. Həmin göstərici dəyər ifadəsində istehsal edilmiş əmtəəlik

məhsulun əsas fəaliyyət növünün əsas istehsalat vəsaitlərinin orta illik

dəyərinə olan nisbəti kimi hesablanır. Fondveriminə tərs mütənasib olan

göstərici, istehsal edilən məhsulun vahidinə düşən əsas vəsaitlərin

dəyərini göstəriən məhsulların fondtutumundan ibarətdir. Fondverimini

daha da dəqiqləşdinnək məqsədi ilə əsas vəsaitlərin fəal hissəsinin bir

manatına və əsas avadanlıqların dəyərinin bir manatına məhsul

buraxılışı göstəricilərini müəyyən edirlər.

Əsas vəsaitlər üzrə hesabatı təhlil edərək onların texniki vəziyyəti

haqqında məlumat əldə etmək mümkündür. Əsas vəsaitlərin köhnəlmə

məbləğlərini ilk dəyərinə bölməklə, bütün əsas vəsaitlər, əsas fəaliyyət

növünün əsas istehsalat vəsaitləri, maşın və avadanlıqlar və i.a. üzrə

köhnəlmə əmsalı müəyyən edilir. Əsas vəsaitlərin qalıq dəyərinin

onların ilkin dəyərinə olan nisbəti ilə yararlılıq əmsalı hesablanır.

Əmək üzrə planın yerinə yetirilməsi haqqında hesabatın əsas

göstəricilərinin ümumi xarakteristikası. Əmək üzrə planın yerinə

yetirilməsi və onların dinamikası göstəriciləri respublika dövlət

statistika hesabatlarının aşağıdakı formalarında öz əksini tapır: I-ƏÇ

(əmək və işçilərin çıxması, azad olması) «Əmək üzrə hesabat və

işçilərin azad olunması haqqında proqnoz»; 1-Ə (istehsal sahələri, illik)

«200 _____________ ildə əmək üzrə hesabat».

Hesabatların bütün formaları əsasən müəssisənin əmək haqqı

şöbəsində iş vaxtının uçotu və məhsulların istehsalının uçotunun

(tabellər, raportlar, naı^adlar və i.a.) məlumatları əsasında tərtib olunur.

Onları tərtib edən zaman əmək və əmək haqqı şöbəsinin işçisi əmək

üzrə planın yerinə yetirilməsi haqqında hesabatların tərtib olunması

üzrə təlimatı və Azərbaycan Respublikasının DSK-nin növbəti

məktublarını rəhbər tutur.

1-ƏÇ saylı formada aylıq hesabatda aşağıdakılar əks olunur:

işçilərin orta siyahı sayı, o cümlədən əsas fəaliyyətin işçiləri (rüblər üzrə

doldurulur), ondan fəhlələr; istehlaka yönəldilən vəsaitlər; əməyin

ödənilməsi fondu (ilin yekununa görə təltifatı və bir dəfəlik yardımı

daxil etməklə); orta aylıq əmək haqqı; işlənmiş adam-

221

saatların sayı. Burada həmçinin işçi qüvvəsinin hərəkəti (qəbul edilib,

işdən çıxıb, o cümlədən ştatların ixtisarı haqqında), onların işdən

çıxması və boş işçi yerlərinin yaranması, daha doğrusu, ay (rüb) ərzində

tələb olunan işçilər haqqında məlumatlar verilir. Bu zaman müəssisə

üzrə bütövlükdə işçilərin orta aylıq əmək haqqı, əvəz edənlərin

əməyinin ödənilməsini, il ərzində işlərin yekununa görə təltifaiı və

incilərin orta siyahı sayına birdəfəlik yardımı daxil etməklə, əmək

haqqı fondunu işçilərin siyahı tərkibinə bölmək yolu ilə müəyyən edilir.

1-1) .saylı illik hesabat foiTnasında həmin göstəricilər əks olunur.

Lakin onlar dah.ı cə\ ılelallaşdırılır. Məsələn, işçilərin sayı haqqında

məlumallaı əııi.nm K.ıieqoriyaları üzrə - onları əsas və qeyri-əsas

fəaliyyəiə bölməklə fəhlələr, qulluqçular (onlardan: rəhbərlər,

mütəxəssislər) üzrə əks olunur; istehlaka yönəldilən vəsaitlər, əməyin

ödənilməsi fonduna və maddi yardımı daxil etməklə verilmiş əmək və

sosial güzəştlərin məbləğlərinə bölməklə işləyənlərin kateqoriyaları

üzrə açıqlanır.

İşləyənlərin ödəmə fondunun tərkibi çox dəqiq açıqlanır (məsələn,

əməyin ödənilməsi xərcləri onların tərkibi üzrə verilir: işəmuzd

rassenkalar, maaşlar, əlavə ödəmələr, mükafatın növləri və i.a. üzrə

ödəmə).

Tabel uçotunun məlumatları üzrə həmçinin işlənmiş adam-

günlərin, adam-saatların ümumi sayı, növbədaxili və bütövgünlük

boşdayanmalar, səbəbləri üzrə işə çıxmamaq üzrə hesablanır.

İllik hesabatda ayrıca bölmələrlə hesabat ilinin dekabr ayında

işçilər faktiki hesablanmış əmək haqqının dərəcələri üzrə onların sayını

bölməklə işçilərin sayı əməyin ödənilməsi haqqında məlumatlara

ayrılmışdır.

Əmək üzrə hesabat istehlak fondunun, o cümlədən əmək və sosial

ödəmələr üzrə; əsas və qeyri-əsas fəaliyyətdə işləyənlərin sayı və

onların dinamikası; müxtəlif növ ödəmələrin əməyin ödənilməsinə

xərclərdə xüsusi çəkisini müəyyən etmək üçün; əsas fəaliyyətin işçi

heyətinin vaxtının təqvim fondunun istifadə edilməsini; işləyənlərin

ayrı-ayrı kateqoriyalarının əməyin ödənilməsinin artım tempinin

müəyyən edilməsi və əməyin və onun

222

ödənilməsinin statistikası üzrə digər göstəricilərin hesablanmasının

təhlili üçün tətbiq edilir.

İstehsalat məsrəfləri və məhsulların maya dəyəri haqqında

hesabat. Təqdim edilən illik hesabatın tərkibinə 5-3 saylı «Müəssisənin

(təşkilatın) məhsullarının (işlərin, xidmətlərin) istehsalına və satışına

məsrəflər haqqında hesabal» fomaası daxildir. Hesabat iki bölmədən

ibarətdir, l-ci bölmədə fəaliyyətin əsas növü üzrə məsrəfləri və maya

dəyərini xarakterizə edən göstəricilər, 2-ci bölmədə isə - məhsulların

(işlərin, xidmətlərin) satışından daxil olan pul məbləği (gəlir), o

cümlədən onun istehsalına çəkilən məsrəflər və fəaliyyətin qeyri-əsas

növləri üzrə mənfəət (zərər) əks etdirilir.

Hesabatın l-ci bölməsində göstəricilər həm hesabat ili, həm də

keçən illər üzrə verilir, 2-ci bölmədə ancaq hesabat ilinin göstəriciləri

verilir.

5-3 saylı formanın l-ci bölməsində müəssisənin qüv\'ədə olan

(buraxılış) qiymətləri ilə məhsulların (işlərin, xidmətlərin) həcmi

haqqında və məsrəflərin ayrı-ayrı növləri çərçivəsində elementlərin

çoxunu açıqlamaqla iqtisadi elementlər üzrə istehsalat məsrəfləri

haqqında məlumatlar dolduııılur, daha doğrusu;

1. Material məsrəfləri (geri qaytarılan tullantılar çıxılır) - cəmi, 0

cümlədən:

a) xammal və materiallar (onlardan maddi-xammal bazalarının

təkrar istehsalına, torpağın rekultivasiyasına ayırmalar, kökü yerə

basdırılan ağaca görə, su təsəiTÜfatından müəssisə tərəfindən

götürülən suya görə ödəmə);

b) satın alınmış komplektləşdirici məmulatlar, yarımfabrikatlar;

v) kənar təşkilatlar tərəflndən yerinə yetirilən istehsalat

xarakterli işlər və xidmətlər (onlardan yüklərin göndərilməsi üzrə);

q) yanacaq;

d) elektrik enerjisi;

e) istilik enerjisi;

j) sair material məsrəfləri.

2. Əməyin ödənilməsinə xərclər.

3. Sosial ehtiyaclara ayırmalar.

O cümlədən:

223

a) məşğuliyyət İbnduna a\ ırmalar.

b) sağlamlığın mühafizəsinə axınnalar.

v) əhalinin sosial müdal'ıəsi londLina a\ ırmalar.

4. Əsas vəsaitlərin amortizasiyası.

5. Sair məsrəllər - cəmi:

O cümlədən:

a) qeyri-maddi aktivlər üzrə köhnəlmə;

b) icarə ödəməsi;

\') i.xtiralar və səmərəli təklillərə görə təltifat;

q) məcburi sığorta ödəmələri;

d) bankların kreditləri üzrə faizlər;

e) yol .xərci və ezamiyyə;

j) məhsulların (işlərin, xidmətlərin) maya dəyərinə daxil edilən

vergilər;

i) büdcədənkənar fondlara ayırmalar (sosial ehtiyaclara

ayırmalardan başqa);

k) təmir fonduna ayırmalar;

l) qeyri-maddi xidmətlərə ödəmo (onlardan rabitə, sərnişin

nəqliyyatı, informasiya-hesablama xidməiı. bankların, idarədən kənar

mühallzə. reklam agentliyi \ə audit təşkilatları, kommunal təsərrüfatı \ə

məişət xidməti, idarəetmənin təşkili);

m) digər məsrənər.

İstehsalata məsrəllərin ümumi məbləğindən qeyri-istehsal

hesablarına aşağıdakılar aiddir:

1) «Gələcək dövrün xərcləri» hesabı üzrə artım (+) və ya

azalmanın (-) qalığı:

2) «Qarşıdakı xərclərə və ödəmələrə chtiyat» hesabı üzrə artım

{+) və ya azalmanın (-) qalığı;

3) məhsulların dəyərinə daxil edilməyən bitməmiş istehsalatın,

yarımtabrikallarm. öz istehsalının alətlərinin və qurğularının artımı (-İ-)

və ya azalmasının (-) qalığı;

4) məhsulların (işlərin, xidmətlərin) tam maya dəyəri; 5) məhsulların (işlərin, xidmətlərin) istehsal məsrətlərinə daxil

edilən zavoddaxili dövriyyə; 6) silarişçinin emal edilmiş xammalının ödənilməmiş dəyəri;

224

7) məhsulların (işlərin, xidmətlərin) həcminə da.xıl edilən

zavoddaxili dövriyyə;

Məhsulların (işlərin, xidmətlərin) tam maya dəyərini müəyyən

etmək üçün, istehsal məsrəllurınin ümumi məbləğinə aşağıdakı düzəliş

etmək lazımdır:

1) qeyri-istehsalat hesablarına (10, 45, 47, 48, 80, 96 və b.) aid

edilən məbləğləri çıxmaq. Bu məlumatlar 10/1 saylı jurnal- orderdən

götürülür,

2) 31 «Gələcək dövrün xərcləri» hesabı üzrə qalıqların azalmasını

əlavə etmək və artımını çıxmaq,

3) 89 «Qarşıdakı dövrün xərcləri və ödəmələrinə ehtiyat» hesabı

üzrə qalıqlarının artımını əlavə elmək və azalmasını çıxmaq,

4) məhsulların dəyərinə daxil edilməyən bitməmiş istehsalatın,

yanınfabrikatlann, öz istehsalının alətlərinin və qurğuların qalıqlarının

artımını əlavə etmək və azalmasını çıxmaq.

5-3 saylı formada hesabatı tikinli. ticarət, maddi-texniki təchizat,

kənd təsərrüfatından başqa makroiqtisadiyyatın sahələrinin müəssisə və

təşkilatları, müəssisənin, təşkilatın olduğu yerdəki statistika idarəsinə;

özünün yuxarı təşkilatına təqdim edirlər.

Hesabat istehsalata çəkilən məsrəllərə və məhsulların maya

dəyərinə nəzarət etmək üçün istifadə olunur. Sexlərin məsrəllərinə

nəzarət 12 saylı cədvəlin məlumatları əsasında həyata keçirilir, onda

müvafiq sexlərin həm əsas məsrəBəri, həm də onun istehsalata xidmət

və idarə etmək üzrə xərcləri əks oluıuır.

^ 8. Maliyyə nəticələn və onların istifadəsi

lunıqında hesabat və onnn nıəzntnnn

Maliyyə nəticələri haqqında hesabat (2 saylı forma) beynəlxalq

mühasibatın maliyyə hesabatına müəyyən qədər uyğunlaşmanı özündə

təcəssüm etdirir. Digər tərəfdən bu forma mənfəətdən verginin

hesablanmasını yüngülləşdirir və vergi müfəttişləri tərəfindən onun

yoxlanmasını asanlaşdırır.

.Vlaliyyə nəticələri və onların istifadəsi haqqında hesabat 4

bölmədən ibarətdir: 1) maliyyə nəticələri; 2) mənfəətdən istifadə; 3)

22S

büdcəyə ödəmələr və 4) mənfəətdən vergi üzrə güzəştlər hesablanarkən

nəzərə alman xərclər və məsrəflər.

I «Maliyyə nəticələri» bölməsində balans mənfəətinin (zərərin)

əmələ gəlməsi haqqında informasiya verilir. Bu bölmədə mənfəət

(daxil olması) və zərərlər (xərc) açıq şəkildə göstərilir, bu da hesabat

dövründə mənfəət və zərərləri ayrı-ayrılıqda hesablamağa imkan verir,

onların tutuşdurulması yolu ilə isə balans mənfəətinin (və ya zərərinin)

son maliyyə nəticəsi kimi qalığını hesablayırlar.

Hesabatın «Məhsulların (iş və xidmətlərin) satışından mədaxil

(ümumi gəlir)» maddəsində aşağıdakılar göstərilir:

a) müəssisə tərəfindən - məhsullann, işlərin və xidmətlərin

satışından olan pul. Qeyd olunan pul vəsaiti bank müəssisələrində

müəssisənin hesablarına məhsul, iş və xidmətlərin dəyərinin

ödənilməsinə görə daxil olan, ya da bilavasitə müəssisənin kassasına

daxil olan məbləğlərdən ibarətdir.

Satışdan olan vəsaitləri və maliyyə nəticələrini vəsaitlərin daxil

olması vaxtı ilə müəyyən etməyən müəssisələr, satışdan olan vəsaiti

satılmış məhsullann (iş və xidmətlərin) dəyəri qədərində onun

göndərilməsinə (yerinə yetirilməsinə) görə və hesablaşma sənədləri

malalanlara təqdim edilən zaman müəyyən edirlər;

b) ticarət və ictimai iaşə sferasında öz fəaliyyətini həyata keçirən

müəssisələr tərəfindən - satılmış malların satış və alış dəyərləri

arasındakı fərq kimi hesablanan, malların satışından olan ümumi gəliri;

v) Təsərrüfat hesabında dayanmayan və təsərrüfat və digər

kommersiya fəaliyyətindən gəlirlər əldə edən müəssisələr - bu

fəaliyyətdən əldə etdikləri gəlirləri göstərirlər.

«Ayrı-ayrı malların, işlərin, xidmətlərin satışından mədaxil

(ümumi gəlir)» göstəricisi, müəssisə və təşkilatlar tərəfindən satılmış

məhsullara, yerinə yetirilmiş işlərə, göstərilmiş xidmətlərə görə əldə

edilən pul vəsaitləri haqqında məlumatları özündə əks etdirir. Satışdan

əldə edilən pula müəssisənin bankda olan hesabına daxil olan pul

vəsaitlərinin məbləği, məhsula, işə və xidmətə görə kassaya ödənilən

pul vəsaitlərinin məbləği; satılmışların ödənilməsinə yönəldilən digər

daxil olmalar daxil edilir.

226

Birgə və bəzi digər müəssisələrdə satışdan daxil olan pula ma-

lalanlardan və sifarişçilərdən hesablaşma sənədləri təqdim edildikcə

göndərilmiş (buraxılmış) məhsulların, təhvil verilmiş iş və xidmətlərin

dəyəri daxil edilir. Mühasibat uçotunda bu əməliyyat 62 «Mala- lanlarla

və sifarişçilərlə hesabalaşmalar» hesabının debeti və 46 «Məhsullarm

(işlərin, xidmətlərin) satışı» hesabının krediti üzrə əks etdirilir.

Ticarət və ictimai iaşə müəssisələri, satın alınmış malları satan

digər müəssisələr satışdan daxil olan pul kimi, satılmış malların alqı və

satqı dəyərləri arasındakı fərqdən ibarət olan ümumi gəlirlərin

məbləğini göstərirlər. Vasitəçilik əməliyyatları zamanı komissiyon

ticarəti də belə qaydada əks etdirir.

Satılmış məhsulların (iş və xidmətlərin) istehsal məsrəflərinə

satılmış məhsulların (iş və xidmətlərin) faktiki tam maya dəyərini daxil

edirlər. Satın alınmış malların satışı ilə əlaqədar olan əməliyyatlar üzrə

bu maddədə, malların satışı ilə əlaqədar olan əməliyyatlar üzrə tədavül

xərclərini əks etdirirlər.

015 və 355-ci sətrləri dolduran zaman əlavə dəyər vergisi üzrə

büdcə ilə hesablaşmaların məlumatları hissəsində Azərbaycan

Respublikasının Vergi Məcəlləsi ilə təsdiq etdiyi, əlavə dəyər vergisinin

hesablanması və ödənilməsi qaydalarını rəhbər tutmaq lazımdır.

015-ci sətrdə satılmış mallara (işlərə, xidmətlərə) görə mala-

lanlardan (sifarişçilərdən) alınmış və satışdan daxil (010-cu sətr) olan

pulun tərkibində satış hesabında uçota alman və malgöndərən (podratçı)

tərəfindən 63 «Büdcə ilə hesablaşmalar» hesabının krediti ilə

müxabiıiə>məklə 46 «Məhsulların (işlərin, xidmətlərin) satışı»

hesabının debeti üzrə əks etdirilən verginin məbləği göstərilir.

Büdcəyə köçüıülən və 68 «Büdcə ilə hesabalaşmalar» hesabının

debeti və 51 «Hesablaşma hesabı» hesabının krediti üzrə göstərilən,

habelə haqq-hesab üzrə ödənilməli olan əlavə dəyər vergisini 355-ci

sətrdə göstərmək lazımdır.

Aksizləri ödəməli olan müəssisələr 020-ci sətrdə satışdan olan

pulun tərkibində satış hesabı üzrə uçota alman və 46 «Məhsullarm

(işlərin, xidmətlərin) satışı» hesabının debeti və 68 saylı hesabın krediti

üzrə göstərilən məbləği əks etdirirlər. Aksizlərin hesablan

227

ması və ödənilməsi qaydası Azərbaycan Respublikasının Vergi

Məcəlləsi ilə müəyyən edilib.

030-cu sərbəst sətrdə satışdan olan nəticəni müəyyən edən zaman

satışdan olan puldan müəyyən edilmiş qaydaya müvafiq olaraq çıxılan

xərclər və ayırmalar əks olunur. Xüsusilə onlara franko- vaqon-stansiya

(liman) təyinatı qiyməti ilə satılan məhsullann daşınması üzrə xərclər,

əgər həmin məhsula görə haqq-hesab malgön- dərən və malalan (satış

təşkilatı iştirak etmədən) arasında bilavasitə həyata keçirilirsə, aid

edilir; büdcənin gəlirinə keçirilən radioqəbuledici və televizorların

pərakəndə satış qiymətlərinə müəyyən edilmiş faiz əlavələrinin

məbləği; ixracat rüsumu aid edilir.

«Satılmış məhsulların (iş və xidmətlərin) istehsal məsrəfləri»

maddəsi üzrə aşağıdakılar göstərilir:

a) istehsalat müəssisələri tərəfindən - satılmış məhsulların (işlərin.

xidmətlərin) istehsalına çəkilən məsrəflər;

b) ticarət və ictimai iaşə sferasında öz fəaliyyətini həyata keçirən

müəssisələr tərəfindən - satılmış və buraxılmış mallara, məhsullara,

işlərə və xidmətlərin payına düşən kommersiya xərcləri;

v) təsərılifat hesabında dayanmayan və təsərrüfat və digər

kommersiya fəaliyyətindən gəlirlər əldə edən təşkilatlar tərəfindən - bu

fəaliyyət üzrə həyata keçirilən xərclər.

«Satışın nəticələri» maddəsində əldə edilməsi həmin müəssisənin

yaranması məqsədi ilə meydana gələn məhsulların, malların, işlərin,

xidmətlərin satışından olan maliyyə nəticələri, habelə müəssisənin

yardımçı, köməkçi və xidmətedici istehsallarının məhsullarının kənara

satışı, təsərrüfat hesabında olmayan təşkilatlar tərəfindən alınan

gəlirlərin xərclərdən artıq olmasından olan məbləğlər və təsərrüfat və

digər kommersiya fəaliyyətindən alman gəlirlər göstərilir.

Göstərilən maliyyə nəticələri satışdan (010-cu sətr) olan mədaxilin

(ümumi gəlirin) məbləği və satılan məhsulların (mallann, işlərin,

xidmətlərin) payına düşən istehsal (kommersiya) xərclərinin məbləği

(040-cı sətr) əlavə dəyər vergisi (015-ci sətr), aksizlərin (020-ci sətr),

habelə 030-cu sətrdə göstərilən digər məbləğlər arasındakı fərq kimi

müəyyən edilir.

228

«Sair satışın nəticələri» maddəsində 47 «Əsas vəsaitlərin satışı və

sair çıxmalar» və 48 «Sair aktivlərin satışı» hesablarında əks etdirilən

əməliyyatlar üzrə nəticələr göstərilir.

«Satışdan kənar əməliyyatlardan alman gəlirlər və xərclər»

maddəsində açıqlanmış halda alınmış və ödənilmiş cərimələrin, pe-

niyalarm və rüsumların və digər iqtisadi sanksiyaların məbləğləri

(qanunvericiliyə müvafiq olaraq büdcəyə keçirilən sanksiyalardan

başqa), müəssisənin hesablarında olan vəsaitlərin məbləğlərinə görə

alınmış faizlər; valyuta hesabları üzrə və xarici valyutada əməliyyatlar

üzrə kurs fərqləri; hesabat ilində aşkar edilən keçmiş illərin mənfəəti və

zərərləri; təbii fəlakətdən olan zərərlər; borcların və debitor borclarının

silinməsindən olan itkilər; ümidsiz kimi əvvəllər silinən borcların daxil

olması; qüvvədə olan qanunvericiliyə müvafiq olaraq mənfəət və

zərərlər hesabına aid edilən sair gəlirlər, itkilər və xərclər göstərilir.

«Satışdan kənar əməliyyatlardan alman gəlirlər və xərclər»

maddəsinin məlumatlarından müəssisəyə məxsus olan səhmlər, istiqraz

vərəqələri və digər qiymətli kağızlar üzrə alınmış gəlirlərin (dividend,

faiz) və respublikanın hüdudlarından kənarda alınan gəlirlərdən başqa,

digər müəssisələrin fəaliyyətində pay iştirakından olan gəlirlərin

məbləği haqqında məlumatlar ayrıca maddəyə ayrılır.

Satılmış məhsulların (iş və xidməliəruı) maya dəyərini müəyyən

edən, satışdan kənar əməliyyatlardan olan gəhri >ri və xərcləri müəyyən

edən, satışdan kənar əməliyyatlardan olan gə4 iə- ri və xərcləri əks

etdirən zaman məhsulların (işlərin, xidməti.ııiıi) tərkibinə daxil edilən,

məhsulların (iş və xidmətlərin) ıslehsa ı lə satışı üzrə məsrəÜərin tərkibi

haqqında Əsasnaməni və Azə.na . .m Respublikasının mənfəətdən vergi

tutulan zaman nəzəıə alman na- liyyə nəticələrinin əmələ gəlmə qaydası

haqqında təsdiq e hlıniş qərarını, sənaye, tikinti, kənd təsərrüfatı və elm

üzrə «Məı...ulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə daxil edilən xərclərin

tərkibi haqqııı- da» Əsasnaməni rəhbər tutmaq lazımdır.

«Mənfəət və zərərlərin cəmi» maddəsinin göstəriciləri 050- 070-ci

sətrlərin məlumatlarının məbləği kimi mənfəət və zərərlər üzrə ayrıca

müəyyən edilir.

229

«R;ılans mənfəəti yaxud zərəri» maddəsində hesabat dövrü ərzində

müəssisə tərəfindən alınmış mənfəət və ya zərərlərin son qalığı

göstərilir və 080-cı sətr üzrə 3-cü və 4-cü sütunların məlumatlarının

fərqi kimi müəyyən edilir.

II «Mənfəətdən istifadə» bölməsində mənfəətin istifadəsinin əsas

istiqamətləri üzrə məbləğlərin açıqlanması verilir, daha doğrusu:

1) - mənfəətdən verginin hesablanmış məbləği və mənfəət

hesabına büdcəyə digər ödəmələr;

2) - ehtiyat fondunun, yığım və istehlak fondlarının yaradılmasına

ayırmalar;

3) - xeyriyyəçilik məqsədlərinə ayırmalar;

4) - digər yayındınualar, xüsusilə qüvvədə olan qanunvericiliyə

əsasən büdcəyə cərimə sanksiyalarının və zərərlərin ödənilməsi üzrə

xərclər (ətraf mühitin zibillənməsi və digər zərərli təsirlərdən qorunmaq

üzrə tələblərə riayət olunması, müəyyən edilmiş limitlərdən artıq təbii

ehtiyatlardan istifadə olunması, sanitar nonnala- rma və qaydalarına

riayət olunması, məhsula (işə, xidmətə) qiymətlərin artırılması

nəticəsində əsassız olaraq mənfəətin əldə edilməsi, mənfəətin

gizlədilməsi (aşağı salınması) və ya digər vergi tutulan obyektlərin

gizlədilməsi, büdcəyə keçirilməli olan cərimə sanksiyalarının digər

növlərinin gizlədilməsi).

210, 220, 230-cu sətrlərdə əgər təsis sənədlərində onların

yaradılması nəzərdə tutulubsa, fondlara aymnalar göstərilir. Əks

təqdirdə müəssisə 220 və 230-cu maddələr üzrə kapital qoyuluşu

xarakterinə malik xərcləri çıxdıqdan sonra xalis mənfəət hesabına

həyata keçirilən müvafiq məsrəfləri və xərcləri əks etdirir (mənfəətdən

vergiyə görə büdcə ilə hesablaşmalardan sonra müəssisənin

sərəncamında qalan mənfəət).

Nəzərdə saxlamaq lızımdır ki, müəssisə əgər nizamnamə və

qanunvericilikdə başqa bir şey nəzərdə tutulmayıbsa, müstəqil olaraq

xalis mənfəətin istifadə istiqamətlərini müəyyən edir.

II bölmənin arayışında bank kreditlərindən istifadəyə görə faizin

məbləği göstərilir.

230

III «Büdcəyə ödəmələr» bölməsində təlimata müvafiq olaraq

bütün mənbələr hesabına müssisə tərəfindən büdcəyə edilən ödəmələr

göstərilir:

- 300-cü sətr «Əmlak vergisi»nin hesablanması və ödənilməsi

haqqında Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin 201-ci

maddəsi;

- 310-cu sətr «Mənfəətdən (gəlirdən) vergi» - müəssisə və təş-

kilatlann mənfəətindən büdcəyə verginin hesablanması və ödənilməsi

qaydaları haqqında Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin IX

və X fəsillərindəki müvafiq maddələr;

- 340-cı sətr yeraltı sərvətlərdən istifadəyə, ətraf mühiti çirk-

ləndirməyə görə ödənişlər Azərbaycan Respublikasının Nazirlər

Kabinetinin qərarına müvafiq olaraq;

Bu zaman nəzərdə saxlamaq lazımdır ki, ətraf mühiti çirkləndi- rən

əşyaların tullantılanna görə ödəmələr müəyyən edilmiş normativlər

qaydasında istehsalat (tədavül) məsrəflərinə aid edilir, müəyyən edilmiş

normativlərdən artıqlar isə - müəssisənin sərəncamında qalan mənfəət

hesabına aid edilir;

- 355-cı sətr «Əlavə dəyər vergisi» - əlavə dəyər vergisinin

hesablanması və ödənilməsi qaydaları haqqında Azərbaycan

Respublikasının Vergi Məcəlləsinin XI fəslindəki müvafiq maddələr;

- 356-cı sətr «Aksizlər» - aksizlərin hesablanması və ödənilməsi

qaydaları haqqında Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin

XII fəslindəki müvafiq maddələr;

- 360-cı sətr «İxrac gömıiık rüsumları» - «Azərbaycan

Respublikasının ərazisindən daşınan, ayrı-ayrı mallara gömrük

rüsumunun hesablanması və tutulması qaydaları haqqında» Azərbaycan

Respublikası Dövlət Gömrük Komitəsinin, Azərbaycan Respublikası

Maliyyə Nazirliyinin və Azərbaycan Respublikası Milli Bankının

təlimatları;

- 365-ci sətr «İdxal gömrük rüsumlan» - «Müvəqqəti idxalat ta-

'ifmin tətbiqi qaydaları haqqında» təlimat;

- 380-cı sətr «Gəlir vergisi» - Fiziki şəxslərin gəlir vergisi haq-

pnda Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin X fəslindəki

nüvafıq maddələr;

231

vi ^oir «Sair vergilər» - yuxanda əks olunmayan digər ve-

rsi növləri;

"'-a sətr «jqtisadi sanksiyalar» - müəssisənin sərəncamında

qalan mənfəət hesabına Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə

ıml\arıq olaraq sanksiyalar şəklində büdcəyə keçirilən məbləğlər.

IV «Mənləəldən vergi üzrə güzəştlər hesablanarkən nəzərə alınan

xərclər və məsrəi1ər» bölməsində hüquqi şəxslərin mənfəətindən

vergilər haqqında Azərbaycan Respublikasının Oanunlanna mü\ afıq

olaraq xalis mənfəət hesabına həyata keçirilən və mənfəətdən vergi üzrə

güzəştləri hesablayan zaman qəbul edilən məsrəflərin və xərclərin

məbləğləri göslərilir.

Bölməılə xüsusilə xalis mənfəət hesabına həyata keçirilən

məsrəflər və xərclər göstərilməlidir;

- neft və kömfır sənayesi müəssisələrində texniki yenidən

silahlanmaya. konstruksiyaların yenidən qurulmasına, genişlənməsinə,

yeni güclərin işə salınmasına, tibb texnikası və avadanlıqların istehsalı

üzrə müəssisələrdə, habelə ərzaq, tibb ləvazimatı və xalq istehlakı

malları istehsal edən müəssisələrdə ərzaq məhsullarının emalı fıçün əsas

vəsaitlərin tikintisinə, konstruksiyasıyanm yenidən qurulmasına və

yeniləşdirilməsinə, yeni texnikanın və texnologiyanın

mənimsənilməsinə;

- kapital qoyuluşu hissəsində təbiəti mühafizə tədbirlərinə;

- müəssisənin balansında olan səhiyyə, maarif mədəniyyət və

idman, məktəbəqədər uşaq müəssisələri, uşaq istirahət düşərgələri,

qocalar və şikəstlərin evləri, mənzil fondunun saxlanmasına, habelə

müəssisənin pay iştirakı zamanı məqsədlərə edilən məsrəflər;

- xeyriyyə məqsədlərinə, ekoloji və sağlamlıq fondlarım,

şikəstlərin ictimai təşkilatlarına, müvafiq qaydada qeydiyyatdan

keçirilmiş dini təşkilatlara (birliklərə) haqqları, habelə səhiyyə, xalq

təhsili, sosial təminat, mədəniyyət və idman müəssisələri, idarə və

təşkilatlara keçirilən vəsaitlər.

Müəssisənin işlərinin maliyyə nəticələrini xarakterizə edən

göstəricilər bir sıra hesabat formalarında əks olunur.

Müəssisənin balansının passivində hesabat ilinin mənfəəti,

mənfəətin istifadə edilinəsi və hesabat ilinin bölüşdfırülməmiş mənfəəti

232

ayrıca maddələrdə əks olunur. Burada həmçinin keçən illərin

bölüşdürülməmiş mənfəəti göstərilir. Balansda hesabat ilinin zərərləri

və keçən illərin ödənilməmiş zərərləri əks olunur.

Maliyv'ə nəticələri haqqında daha tam məlumatlar yuxanda qeyd

edildiyi kimi. 2 saylı «Maliyyə nəticələri və onların istifadəsi

haqqında)) hesabatda əks olunur. Hesabat 4 bölmədən ibarətdir, onda

məhsulların, malların, işlərin, xidmətlərin satışından, əsas vəsaitlərin

və sair aktivlərin satışından və çıxmasından, həmçinin satışdan kənar

əməliyyatlardan olan maliyyə nəticələri əks olunur. Hesabatda

mənfəətin istifadə edilməsi, onun hesabına büdcədənkənar və digər

fondlara ödəmələr, habelə büdcəyə haqq-hesab üzrə hesablanmış

faktiki keçirilmiş ödəmələr, mənfəətdən vergiyə görə güzəştləri

hesablayan zaman nəzərə alınan məsrəfləri və xərcləri göstərirlər.

Mühasibat hesabatından başqa 5-M saylı «Maliyyə nəticələri

haqqında qısa hesabat» formada statistika hesabatı təqdim edilir.

Göstərilən hesabat aylıq, rüblük və illik təqdim edilir, onda

məhsulların (malların, işlərin, xidmətlərin) satışından olan pul vəsaiti,

əlavə ►dəyər vergisi, aksizlər, yanacağa vergi (satış təşkilatlan üçün),

ixrac vergisi, satılmış məhsulların (malların, işlərin, xidmətlərin)

satışından olan mənləət (zərər) haqqında, habelə balans mənfəəti

(zərərləri) haqqında məlumatlar əks olunur. Hesabat dövründə arayış

kimi alınmış və ödənilmiş iqtisadi sanksiyalar göstərilir.

Məhsulların (malların, işlərin, xidmətlərin) satışından olan pul

vəsaiti, onun istehsalına çəkilən xərclər, məhsulların (malların, işlərin,

xidmətlərin) satışından olan mənfəət (zərər) və balans mənfəəti [zərəri)

hesabatda, hesabata və keçən ilin müvafiq dövrünə görə əks ıİLinur.

Qalan göstəricilər ancaq hesabat dövrünə görə göstərilir.

§ 9. Müəssisənin balansına əlavə adlı

hesabat forması və oniın ınəzmıınıı

Müəssisənin balansına əlavə adlı illik mühasibat hesabatı - 5 aylı

forma 9 bölmədən ibarətdir. Həmin bölmələr aşağıdakılardan larətdir:

1. Müəssisənin xüsusi kapitalı və fondlarının hərəkəti

23.1

2. Borc vəsaitlərinin hərəkəti

3. Debitor və kreditor borcları

4. Qeyri-maddi aktivlərin tərkibi

5. Əsas vəsaitlərin hərəkəti

6. Maliyyə qoyuluşları

7. Sosial göstəricilər

8. Uzunmüddətli investisiya və maliyyə qoyuluşlarının

maliyyələşdirilməsi üzrə vəsaitlərin hərəkəti

9. Balansarxası hesablarda uçota alınan qiymətlilər haqqında

arayış

Birinci «Müəssisənin xüsusi kapitalı və fondlarının hərəkəti»

bölməsində təsis sənədlərinə müvafiq olaraq yaradılan ehtiyat

fondunun və müəssisənin digər fondlarının, habelə məqsədli

maliyyələşmələrin və daxil olmaların hərəkəti əks etdirilir.

«Ehtiyat fondu» maddəsində təsis sənədlərinə və

qanunvericiliyə müvafiq olaraq müəssisədə yaradılan ehtiyat fondu

vəsaitlərin hərəkəti göstərilir. Bu zaman səhmdar cəmiyyətləri və xarici

investisiya qoyulan müəssisələr qanunvericiliyə müvafiq olaraq

göstərilən fonda ayırmanı büdcə ilə hesablaşmalara qədər apara

bilərlər.

«Yığım fondları» və «İstehlak fondları» maddələri üzrə

müəssisənin sərəncamında qalan mənfəət hesabına, təsis sənədlərinə

müvafiq olaraq müəssisə tərəfindən yaradılan yığım və istehlak

fondları göstərilir.

Əvəzsiz olaraq başqa müəssisələrdən və fiziki şəxslərdən

müəssisə tərəfindən alınmış əmlakın (88 saylı hesabın «Əvəzsiz olaraq

alınmış qiymətlilər» subhesabında uçota alınan) hərəkəti ayrıca uçota

alınır.

Müəssisə 89 saylı hesabda ayrıca subhesabda uçota alınan əsas

fondların tamamilə bərpasına amortizasiya ayınnalarınm hesablanmış

indeksasiyası göstərilir. İndeksləşdirilmiş amortizasiya ayırmalarının

ehtiyatlandırılmış vəsaitləri kapital qoyuluşlarının

maliyyələşdirilməsinə istifadə edilən hallarda 89 saylı hesabın

yuxarıda qeyd olunan subhesabınm debeti üzrə və kapital

qoyuluşlarının maliyyələşdirilməsi üçün müəssisədə yaradılan yığım

234

fondunun uçotu üzrə 88 saylı hesabın subhesabımn kreditinə yazılış

aparılır.

Əgər müəssisə indeksləşdirilmiş amortizasiya ayınnalannın

ehtiyatlandırılmış mö\-cud olan azad vəsaitlərini xüsusi dövriyyə

vəsaitlərinin nonnatixinin artmasına yönəltməyi məqsədəuyğun hesab

edirsə, onda mühasibat uçotunda hu əməliyyat 88 saylı hesabın «Xüsusi

dövriyyə vəsaillərinin tamamlanması fondu» subhesabımn krediti üzrə

oxşar cpıydada əks etdirilir.

«Büdcədən məqsədli maliyyələşmə» və «Sahələr və sahələr arası

fondlardan məqsədli maliyyələşmə» maddələrinə müəssisə tərəfindən

büdcədən, sahələr və sahələr arası fondlardan kapital qoyuluşunun,

elmi-tədqiqat işlərinin, konversiya (dövlət istiqrazı şərtlərinin

dəyişməsi) üzrə zərərlərin örtülməsinə və digər ehtiyacların

maliyyələşdirilməsinə vəsaitlərin hərəkəti göstərilir, onların uçotu da 96

«Məqsədli maliyyələşmələr və daxil olmalar» hesabında aparılır.

Alınmış məbləğlərin açıqlanması onların istifadəsinin

istiqamətləri üzrə I I 0-120-ci sətrlərdə əks etdirilir.

Bu arayışla əlaqədar müəssisələr Maliyyə Nazirliyinin ayrıca

göstərişi ilə müəyyən edilən formalar üzrə vəsaitlərin sərf edilməsinin

açıqlanması haqqında hesabat məlumatları təqdim etməlidirlər.

070-ci sətrdə müəssisə başqa maddələr üzrə yada salınmayan

məqsədli daxil olmalar əks etdirilir.

II bölmə. «Borc vəsaitlərinin hərəkəti» bölməsində müəssisə

tərəfindən həm kredit şəklində bank müəssisələrindən götürülən, həm

də başqa müəssisələrdən götürülən vəsaitlərin miqdarı və hərəkəti

göstərilir. «() cümlədən vaxtında ödənilməyən» sətrində ödənilmə vaxtı

keçmiş \ə \ axti uzadılmış borc vəsaitləri əks olunur.

2I2 -Cİ sətrdə qeyd olunan, dövlətin kapital qoyuluşunun

maliyyələşdirilməsinə kredit alan müəssisələr, vaxtında ödənilməyən

qeyd olunan kreditin məbləğini 21 l-ci sətrdən ayırır.

m böl mə. «Debitor və kreditor borcları» bölməsində vekselləri

və avansları daxil etməklə, hesablaşmaların uçotu hesablarında uçota

alman müəssisənin debitor və kreditor borclarının vəziyyəti əks olunur.

Bu zaman qısamüddətli borclara ödəmə vaxtı bir ilə qədər

2a.s

olan borclar, uzunmüddətlilərə isə - ödəmə müddəti bir ildən çox olan

borclar aid edilir.

Dövlətin mərkəzləşdirilmiş kapital qoyuluşu hesabına tikinti

həyata keçirən müəssisələr, 330 və 340 sətrlərdən onlar üzrə vaxtı

keçmiş borcları 361-ci sətrdə yazılan «Dövlətin mərkəzləşmiş kapital

qoyuluşları üzrə vaxtı keçmiş kreditor borcları» üzrə aynlır.

IV bölmə. «Qeyri-maddi aktivlərin tərkibi» bölməsində ilin

axırına müəssisəyə malik olan qeyri-maddi aktivlərin tərkibi açıqlanır.

Məlumatlar ilk dəyərlə verilir.

«İxtiralar və digər buna oxşar obyektlərin intellektual (sənaye)

mülkiyyəti hüquqları» maddəsi üzrə ixtiraçılığa hüququ sənaye

nümunəsinə, texniki, təşkilati və kommersiyasına, istehsal sirrini təşkil

edən (paketlər, lisenziyalar, nou-hau, proqram məhsulları və b.)

hüquqların, inhisarçı və imtifaz hüququnun - bura fəaliyyətin müəyyən

növlərinin lisenziyası da daxildir, digər əmlak hüquqlarının dəyəri

göstərilir.

«Təbii və başqa ehtiyatardan istifadə hüquqları» maddəsi üzrə

torpaq sahəsindən, təbii ehtiyatlardan (su, yerin təki və b.), binaların və

qurğuların istifadə olunması hüququnun dəyəri göstərilir.

((Təşkilatçılıq xərcləri» maddəsində müəssisənin dövlət

qeydiyyatından keçməyə görə ödəməni; broker yerlərindən istifadə

hüququnu; ticarət markaları, əmtəə nişanları və xidmət işarələrinə görə

ödəmə də daxil olmaqla həmin müəssisənin nizamnamə kapitalına

iştirakçıların təsis sənədlərinə müvafiq olaraq qəbul edilən,

müəssisənin yaradılması üzrə xərclərin məbləği göstərilir.

410 və 420-ci maddələrdə göstərilən hüquqların dəyəri, həmçinin

broker yerindən istifadə hüququnun dəyəri müvafiq olaraq müəssisədə

müəyyən edilən normalar üzrə istehsal və ya tədavül xərclərinə

keçirilir.

V bölmə. 5-ci ((Əsas vəsaitlərin hərəkəti» bölməsinin I <(Əsas

vəsaitləri) yarımbölməsində onların növləri çərçivəsində müəssisənin

əsas vəsaitlərin mövcudluğu və hərəkəti göstərilir.

Yarımbölmədə müəssisənin balansında olan bütün əsas vəsaitlər, o

cümlədən icarəyə verilmiş, əvəzsiz olaraq verilmiş və ya fəaliyyətsiz

olan (konser\'asiyada, ehtiyatda olan və b.) əsas

236

vəsaitlərin ayrı-ayrı növləri daxil olmaqla onların dəyəri göstərilir.

Məlumatlar ilkin dəyərlə verilir.

Yarımbölmənin 4-cü sütununda bütün mənbələrdən; yəni: qiymətə

əlavəni, əvvəlcə uçota alınmayanları, ödəmə hesabına əldə edilənləri,

dövriyyə vəsaitlərindən əsas vəsaitlərə keçirilənləri, başqa müəssisə və

təşkilatlardan daxil olanları, habelə bank kreditləri hesabına işə salınan

vəsaitləri daxil etməklə, bütün maliyyələşmə mənbələri üzrə hesabat

ilində əsas vəsaitlərin ümumi daxil olmaları əks etdirilir.

Yarımbölmənin 5-ci sütununda hesabat ilində əsas vəsaitlərin

ümumi çıxması əks etdirilir,onlara: qiymətin ucuzlaşdrılması, artıq və

istifadə edilməyən əmlakın satışı qaydasında ödəmə hesabına satılanlar,

əsas vəsaitlərdən dövriyyə vəsaitlərinə keçirilmə, başqa müəssisə və

təşkilatlara əvəzsiz olaraq verilənlər, dağılması və köhnəlməsi, təbii

fəlakət və qəza nəticəsində hesabat ilində ləğv edilən əsas vəsaitləri tam

dəyəri (köhnəlmə çıxılmadan), yenidən qurma və yeni tikinti ilə

əlaqədar olaraq və başqa səbəblərə görə ləğv olunma aiddir.

«Əsas vəsaitlərin yekunu» maddəsindən ayrı-ayn sətrlərdə

istehsalat və qeyri-istehsalat əsas vəsaitləri göstərilir.

istehsalat əsas vəsaitlərinə maddi istehsal sahəsinə aid olan sənaye

məhsullarının istehsalı ilə, tikinti ilə, kənd təsərrüfatı ilə, ticarət və

ictimai iaşə ilə, kənd təsərrüfatı məhsullarının tədarükü ilə və digər

fəaliyyət növləri ilə əlaqədar olan əsas vəsaitlər aiddir.

Qeyri-istehsal təyinatlı əsas vəsaitlər, mənzil və kommunal

təsərrüfatı, səhiyyə, bədən tərbiyəsi, sosial təminat, xalq təhsili,

mədəniyyət və i.a. əlaqədar olan əsas vəsaitlər daxildir.

5-ci bölmənin II «Başa çatdırılmamış tikinti» yanmbölməsində

podrat və həm də təsərüfat üsulu ilə yerinə yetirilən obyektlərin tikintisi

üzrə, habelə əsas vəsaitlərin əldə edilməsi üzrə məsrəflərin hərəkəti əks

etdirilir.

Yarımbölmənin 4-cü sütununda obyektlərin tikintisi (podrat

təşkilatlarının ödəməyə qəbul edilmiş və ödənilmiş hesabları) və əsas

vəsaitlərin əldə edilməsi üzrə müəssisənin istehsal məsrəlləri göstərilir.

237

Yanmbölmənin 5-ei sütununda istismara verilmiş tikinti

obyektlərinin və əldə edilmiş əsas vəsaitlərin dəyərini artırmayan,

silinmiş məsrəilər göstərilir.

5-ci bölmənin «Arayış» bölməsində 53ü-eu sətrdə - başqa

müəssisələrə icarəyə verilmiş müəssisənin əsas vəsaitlərinin ayrı- ayrı

növlərinin dəyəri göstərilir.

VI bölmə, 06 və 58 saylı hesablarda uçota alınan müəssisənin

qısamüddətli və uzunmüddətli maliyyə qoyuluşlarının tərkibi

((Maliyyə qoyuluşları» bölməsində açıqlanır.

«Başqa müəssisələrin pay və səlımləri» maddəsində respublika

ərazisində (o cümlədən törəmə müəssisələrə) yaradılmış səhmdar

cəmiyyətlərinin, başqa müəssisələrin nizamnamə kapitalının

səhmlərinə, respublikanın ərazisindən kənarda olan müəssisələrin (o

cümlədən törəmə) kapitalına müəssisənin qoyuluşunun məbləği

göstərilir.

((İstiqraz və başqa qiymətli kağızlara maddəsində faizli dövlət

istiqraz vərəqələrinə və yerli istiqrazlara, habelə digər oxşar qiymətli

kağızlara qoyuluşların (investisiyaların) məğləği göstərilir.

((Verilmiş borclar» maddəsində müəssisə tərəfindən başqa

müəssisələrə verilmiş borcların məbləği göstərilir.

((Sairə» maddəsi üzrə 06 və 58 saylı hesablarda uçota alınan milli

və xarici valyutalarda müəssisənin dcpo/iıləiv' ı-mı.ınət sertifikatlarına,

banklardakı depozit hesablara \ə ı..ı.) qoyuluşların \ə investisiyanın

digər istiqamətlərinin məbləği gırsumılir.

VII bölmədə <(Sosıal ehtiyaclara ayırmalar. Sosial sığorta

fonduna; Təqaüd fonduna; Məşğtılluq fonduna» maddəsi üzrə əməyin

ödənilməsi vəsaitlərindən dö\iət sosial sığortası haqlarının Azərbaycan

Respublikası Sosial Müdafiə fondu və Azərbaycan Respublikası

əhalisinin Dövlət Məşğulluq fonduna məcburi ayırmaların vəsaitlərinin

yaradılması və istifadəsi öz əksini tapır.

Tibb sığortası üzrə ayırmalar həyala keçirən müəssisələr, onları

740-cı sətrdə göstərirlər.

750-763-cü sətrlər üzrə işçilərin orta siyahı sayı və istehlaka

yönəldilən vəsaitlər öz əksini tapır. Bu sətıiəri doldurarkən

müəssisələrdə, təşkilatlarda və idarələrdə fəhlələrin və qulluqçuların

sayı əmək haqqının statistikası üzrə təlimatın istehlaka

2.t8

yönəldilən vəsaitlərin tərkibi haqqında təlimatını rəhbər tutmaq

lazımdır.

«Uzunmüddətli investisiya və maliyyə qoyuluşlarının

maliyyələşdirilməsi üzrə vəsaitlərin hərəkəti» bölməsində (Vlll)

hesabat ilində müəssisənin investisiya və maliyyə qoyuluşlarının

hərəkəti göstərilir.

^ 10. Miihusihat balansı

Mühasibat hesabatı sistemində balans mərkəzi yer tutur. Son

illərdə balans beynəlxalq standartların tələblərinə yaxınlaşdığına görə

böyük dəyişikliyə məruz qalmışdır. Balansın aktiv və passivinin

maddələrinin məzmunu onu həm daxili, həm də xarici istifadə edənlər

(səhmdarlar, təsisçilər, malgöndərənlər, ki'editorlar, banklar) tərəfindən

istifadə etmək imkanı verir. Təşkilatın fəaliyyətinin maliyyə nəticələri,

onun möhkəmliyi, kreditor borclarının həcmi, bankların ssuda üzrə

borcları və borclar və i.a. haqqında məlumatlar xarici istifadə edənlər

üçün lazımdır.

Bazar iqtisadiyyatında istifadə edənlərin geniş dairəsi üçün

mühasibat balansı əsas məlumat mənbəi kimi xidmət edir. Məsələn,

balansın məlumatları əsasında sahibkarlar, menecerlər və idarəetmə ilə

əlaqədar olan digər şəxslər təsərrüfat subyektinin əmlak vəziyyəti ilə

tanış olurlar. Balansdan onlar sahibkarın nəyə malik olduğunu, daha

doğrusu, müəssisənin sərəncam vennək qabiliyyəti olan həmin əmlak

ehtiyatının kəmiyyət və keyfiyyət nisbətinin necə olması və bu ehtiyatın

yaradılmasında kimin iştirak etməsini öyrənirlər.

Balans əsasında hesabat dövründə xüsusi kapitalın artması

şəklində təşkilatların işinin son maliyyə nəticələrini müəyyən edirlər və

xalis mənfəət şəklində balansın passivində və ya zərər şəklində aktivdə

göstərilir.

Balansın məlumatları əsasında əldə edilən mənfəətə müvafiq

olaraq pulun arası kəsilmədən hərəkətinə nəzarət həyata keçirilir.

Mühasibat balansının məlumatları vergi xidmətləri, kredit

müəssisələri, həmçinin dövlət idarəetmə orqanları (misal üçün,

Azərbaycan Respublikasının İqtisadi İnkişaf Nazildiyi tərəfindən) tərə-

239

fındən geniş istifadə olunur. Müasir təsəniifat siyasətinin bir sıra

mürəkkəb problemlərini balansın rəqəmlərini diqqətlə təhlil etmədən

həll etmək mümkün deyildir.

İllik hesabata aydınlaşdınna qeydini - fəaliyyətin istiqaməti

haqqında rəhbərin hesabat məruzəsini əlavə edirlər.

Mühasibat uçotu hesablarında ilin axırına olan vəziyyət üzrə 81

«Mənfəətin istifadəsi» və 80 «Mənfəət və zərərlər» hesablarının

bağlanması üzrə qeydlər aparırlar. Bu zaman aşağıdakı mühasibat

yazılışı tərtib edilir:

a) hesabat ilində 81 «Mənfəətin istifadəsi» hesabının debeti üzrə

dövriyyənin məbləğinə;

80 «Mənfəət və zərərlər» hesabının debeti

81 «Mənfəətin istifadəsi» hesabının krediti

b) istifadə edilməmiş mənfəətin qalan məbləğinə:

80 «Mənfəət və zərərlər» hesabının debeti

88 «Bölüşdürülməmiş mənfəət (örtülməmiş zərər)» hesabının

krediti

Sonrakı hesabatlarda və balanslarda axırıncı məbləği «Keçən

illərin bölüşdürülməmiş mənfəəti» maddəsində yazmaq lazımdır.

Mühasibat balanslannın aşağıdakı əsas növləri mövcuddur: giriş;

dövrü və illik (yekun); birləşdirici; bölüşdürücü; qaydaya salınmış; ləğv

etmə; icmal-birləşdirici. Onlardan bəzilərinə nəzər salaq.

Giriş balansını tərtib etməklə mahiyyətcə həmin təşkilatda

mühasibat uçotunun apanimasına başlanır.

İlk başlanğıcda təşkilatın balansı olduqca sadə olur, çünki onda

göstərilən əmlak kütləsi əsasən pul qoyuluşlarından və təşkilati

xərclərdən ibarət olur.

Qaydaya salınmalı olan balans təşkilatlar müflisləşməyə

yaxınlaşan hallarda tərtib olunur. Belə şəraitdə təsərrüfat subyektləri

qarşısında iki mümkün qərar meydana çıxır: ya müflisləşmə haqqında

elan vermək yolu ilə ləğv olmaq, ya da ödəmələrə möhlət verilməsi

haqqında kreditorlarla razılığa gəlmək. Lakin ki'editoriar, hətta əgər

razılığa meyl göstərirlərsə də, əvvəlcədən, vurulmuş zərərlərin böyük

olmasını və onun gələcəkdə ödənilməsinə ümid olmasını öyrənmək

istəyirlər. Qaydaya salınmış balans təşkilatda işlərin real

240

\ oziyyətini göstornıək moqsvu.li ilə. holu lıcsabul unvrü bas.ı qjun.ı

qədər auditoru cəlb etməklə torlib olunur.

Ləğv etmə balansı başqalarından əsas etibarı ilə öz maddələrinin

qiymətləndirilməsi ilə fərqlənir. Bu zaman balans üçün adi olan bəzi

maddələr ləğv etmə balansında olmaya bilər, misal üçün, «Gələcək

dövrlərin gəlirləri». «Gələcək dövrlərin xərcləri» maddələri. Digər

tərəfdən, ləğv etmə balansında əvvəl olmayan maddələr, misal üçün,

firmanın dəyəri, patentin, ticarət nişanlarının dəyəri meydana çı.xa

bilər.

Balansın maddələrinin qiymətləndirilməsi qavdası «Mühasibat

uçotu haqqmda» Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə müəyyən

edilmişdir.

«Mühasibat uçotu haqqında» Qanuna müvafiq olaraq, əsas

vəsaitləri, qeyri-maddi aktivləri və azqiymətü və tez köhnələn əşyaları

balansda ilk və köhnəlməni ayrıca maddədə göstərməklə qalıq dəyəri ilə

əks etdirirlər; xammal, əsas və köməkçi materialları, satın alınmış

yarımfabrikatları və komplektləşdirici məmulatları, yanacağı, taranı,

ehtiyat hissələrini və digər maddi resursları faktiki maya dəyəri ilə;

hazır və göndərilmiş məhsulu ümumtəsərrüfal xərclərinin silinməsi və

37 «Məhsullann (işlərin, xidmətlərin) bura- xıhşı» hesabının istifadə

edilməsi qaxdasından asılı olaraq - tam yaxud tam olmayan faktiki

istehsalat maya dəyəri ilə və tam yaxud tam olmayan normativ (plan)

maya dəyəri ilə eks etdirirlər.

Ticarət, təchizat və satış təşkilatlarında malları hesabatda satış və

ya alış dəyəri ilə əks etdirirlər. Bu qiymətlər arasındakı fərqi hesabatda

ayrıca əks etdirirlər.

Kütləvi və seriyalı istehsalda bitməmiş istehsal balansda normativ

(plan) istehsalat maya dəyəri ilə və ya xərclərin müstəqim maddələri

üzrə, habelə xammalın, materialların və yarımfabıT atların dəyəri ilə

əks etdirilə bilər. Vahid istehsalda bitməmiş istehsalat məhsullarını

faktiki istehsalat məsrəfləri üzrə əks etdirirlər.

II ərzində qiyməti aşağı salman, ya da mənəvi köhnələn və qismən

öz ilkin keyfiyyətini itirən maddi qiymətliləri, hesabat dövrünün axırma

mühasibat balansında mümkün olan satış qiyməti ilə. onlar əldə edilən

ilk dəyərdən aşağı olan zaman qiymətlərdə

241

i'i.in t.ırqK'n i.!sormr:ıi kıaliyyətıııin maliyyə nəticələrinə aid etməklə

əks eldii ii'lər.

Valvııia lıesahları. digər pul vəsaitləri üzrə təşkilatların

vəsaitlərinin (pul sənədlərini daxil etməklə) qalıqlarını, qiymətli

kağızları, xarici valyutaila debitor və kreditor borclarını hesabatda,

hesabat dövrünün axırıncı gününə qüvvədə olan Azərbaycan

Respublikasının Milli Bankının kursu üzrə xarici valyutaya

hesablamaq yolu ilə müəyyən edilən məbləğlərdə, Azərbaycan

Respublikasının ərazisində (.|ii\'\'əılə olan \ alvutarla əks eklirırlər,

Debitor və kreditorlarla hesablaşmaları hor bir tərəl’öz

hesabatında, mühasibat qeydlərindən irəli gələn və onun tərəfindən

düzgün kmu qəbul edilən məbləğlərdə əks etdirir. Fikir ayrılığı olan

zaman maraqlı tərəf, müvatiq mübahisələri həll etməyə müvəkkil olan

orqanlara baxmaq üçün lazımi materialları müəyyən edilmiş müddətdə

verməyə lıoreiudui'.

İddia müddəti keçən debitor borcunu, tutulması real olmayan

digər borcları müəssisənin rəhbərinin qoran ilə şübhəli borcların

ehtiyatı hesabına, ya da təsərrüfat tVıaliyyətinin maliyyə nəticələrinə

vo ya büdcə təşkilatlarında maliyyələşmənin (fondlarının) azalmasına

silirlər.

Ödəmə qabiliyyətinin olmaması nəticəsində borcun zərərə

silinməsi borcun ləğ\ edilməsi hesab olunmur. O, silinən vaxtdan 5 il

ər/indvi balans arxasında, borcludan ontın əmlak vəziyyəti dəyişən

halda onun tuluhnası imkanını müşahidə elmək üçün əks etdirilir.

İddia müddəti keçən kreditor və deponent borclarının

məbləğlərim. ləsvurüfal l'əalıyyəlmm maliyyə nəticələrinə və ya büdcə

təşkilatlarının maliyyələşdirilməsinin (fondlarının) artırılmasına

silirlər.

Malivvə. vergi orqanları ilə, bankların müəssisələri ilə

hesablaşmalar Li/rə hesabatda əks etdirilən məbləğlər, onlarla

razılaşdırılmalıdır vt) evni olmalıdır. Hu hesablaşmalar üzrə

nizamlaşdırıl- maıniş məbləğlərin balansda saxlanılmasına icazə

verilmir.

Borclu tərəlindən etiraf edilən və ya tutulması haqqında arbitrajın

iqtisad məhkəməsinə, məhkəmənin qərarı alınan cərimələr, pe- nıyalar

və tləbbə pulları, təşkilatın maliyyə nəticələrinə və ya büdcə

təşkilatlarının malıyyt'ləşdırilməsinə (tbndlarma) aid edilir və onları

242

alana və ödəyənə qədər alanın və ödəyicinin hesabatında ınüvafıq

olaraq dcbilorlar və ya kreditorlar maddəsi üzrə əks etdirilər.

Təşkilatın əmlakı satıldığı və sair çıxdığı halda (əsas vəsaitlər,

istehsalat ehtiyatları, qiymətli kağızlar və b.) bu əməliyyatlar üzrə

zərəri \ ə ya gəliri təşkilatların vəsaitlərinin maliyyə nəticələrinə aid

edirlər.

Təbii fəlakətdən olan ödənilməyən itkiləri təşkilatın rəhbərinin

qərarı ilə ehtiyat kapitalı vəsaitləri hesabına və ya təşkilatın hesabat

ilinin maliyyə nəticələrinə (əgər təşkilatda ehtiyat kapitalı

yaradılmırsa. ya da kapitalın vəsaiti kifayət deyilsə), və ya büdcə

təşkilatlarında maliyyələşmənin (fondların) azaldılmasına silirlər.

Müəssisənin vəsaitləri balansda aşağıdakı qiymətlə əks olunur:

1 ) əsas vəsaitlər - köhnəlməni çıxmaqla ilk dəyəri ilə, daha

doğrusu, onların əldə edilməsinə, qurulmasına və hazırlanmasına

çəkilən faktiki məsrəllər üzrə;

2ı qeyri-maddi aktivlər - köhnəlməni çıxmaqla ilk dəyəri ilə, daha

doğrusu, planlaşdırılmış məqsədlərə istifadə edilməyə yararlı ► olan

vəziyyətə onlar gətirilənə qədər çəkilən xərcləri daxil etməklə, əldə

edilməsinə faktiki məsrəllər üzrə;

3) kapital qoyuluşu - bina tikənlər (silarişçilər) üçün faktiki

məsrəllər üzrə;

4) avadanlıq - əldə edilməsinin faktiki maya dəyəri üzrə;

5) maliyyə qoyuluşları (qiymətli kağızlara, digər müəssisələrin

nizamnamə kapitalına investisiyalar, istiqrazlara investisiyalar,

verilmiş borclar və i.a.) - faktiki məsrəllər u/rə;

fı| istehsalat ehti\atları ı xammal, əsas \ ə köməkçi materiallar,

yanacaq, satın alınmış yarımfabrikatlar və komplektləşdirici

məmulatlar. ehtiyat hissələri, tara və digər maddi resurslar) - onların

faktiki maya dəyəri ilə;

7) bitməmiş istesalat - faktiki istehsalat maya dəyəri ilə (kütləvi

və seriyalı istehsalda -normativ (plan) istehsalat maya dəyəri ilə \ə ya

müstəqim xərclər üzrə \v> ya xammal, materialların və yarım-

fabrikatların dəyəri üzrə);

8) tədavül xərcləri - ticarət \ə ictimai iaşə müəssisələrində

malların qalığına düşən xərclər məbləğində;

24.t

9) gələcək dÖMİəriıı xərcləri - hesnhat (.Knründə eddmı^. ^m

növbəti hesabat dövrünə aid olan faktiki məbləğdə;

10) hazır məhsul - faktiki maya dəyəri ilə;

11) mallar - pərakəndə ticarət müəssisələrində (satış) qıvməti ilə,

ticarət edən və təchizat-satış təşkilatlarında isə - pərakəndə (satış)

qiyməti ilə və ya alış və satış qiyməti arasında fərqləri avnca əks

etdirməklə alış dəyəri ilə;

12) debitor borcları - debitorlar tərəfindən qəbul edilən məbləğdə.

Müəssisənin vəsaitlərinin mənbələri balansda aşağıdakı kimi əks

olunurlar:

a) nizamnamə kapitalı - təsis sənədləri ilə müəyyən edilən öl-

b) ehtiyat kapitalı - bu fondun istifadə edilməmiş məbləğində;

V) şübhəli borclar üzrə ehtiyatlar - il ərzində debitor borclarının

örtülməsinə sərf edilməmiş ehtiyatların məbləğində;

q) gələcək xərclərin və ödəmələrin örtülməsinə ehtiyatlar -

istifadə edilməmiş ehtiyatlarm məbləğində;

d) gələcək dövrlərin gəlirləri - hesabat dövründə alınan, lakin

növbəti hesabat dövrünə aid olan məbləğdə;

e) mənfəət - hesabat dövründə alınan mənfəətin faktiki

məbləğində (hesabat dövründə avans olaraq və faktiki istifadə

edilməmiş mənfəət və ya faktiki alınan zərər balansın aktivində ayrıca

maddələrdə əks olunur; illik hesabatda balansın valyutasına ancaq

hesabat ilinin örtülməmiş zərəri və ya bölüşdürülməmiş mənfəəti daxil

edilir);

j) kreditor borcu - kreditorlarla olan faktiki borcların məbləğində.

Mühasibat balansı öz quruluşuna görə iki sıra rəqəmləri əks

etdirir, onların yekunları biri-birinə bərabərdir. Balans adətən ikitə-

rəlli cədvəl şəklində təqdim edilir, onun sol tərəfi balansın aktixi. sağ

tərəli isə passivi adlanır.

İstənilən mühasibat balansı müxtəlif cinsli əmlak x əsaitlərinin

qruplaşması kimi əmlak kütləsinin vəziyyətini və bu qiymətlilərə olan

hüququ və eyni zamanda sahibkarların, səhmdarların, bankların və b.

razılğı ilə yaradılan kapital kimi özünü göstərir. Balans ləs.ır-

244

rüfatın vəziyyətini dəyər qiyməti ilə, Azərbaycanda manatlarla əks

etdirir. Bununla əlaqədar olaraq balans maddələrinin düzgün

qiymətləndirilməsi məsələsi həm balansın qurulması zamanı, həm də

təsərrüfatın fəaliyyətini qiymətləndirmək üçün olduqca mühüm

əhəmiyyət kəsb edir.

Son illər balansın aktivində «vəsaitlər və onların yerləşməsi».

passivində isə «vəsaitlərin mənbələri və təyinatını» başa düşürdülər.

Lakin bu anlayışlar daha geniş bəhs olunur, xüsusilə aktiv dedikdə,

aktiv işləməli olan, mənfəət gətirməli olan, mənfəət gətirməli olan

əmlak kütləsi başa düşülür. Əgər əmlak «işləmirsə». ona itki kimi, daha

doğrusu, zərər kimi baxılır.

Balansın yeni forması beş bölməyə, o cümlədən onun aktiv hissəsi

üç, passivi isə iki bölməyə malikdir.

Balans «netto» prinsipi üzrə qumlub, daha doğınsu, onda ni-

zamlaşdırıcı maddələr: əsas vasitələrin, qeyri-maddi aktivlərin, az-

qiymətli və tez köhnələn əşyaların köhnəlməsi, mənfəətin istifadəsi və

b. olmur. Bundan başqa, mühasibat hesabatının əsas formasında daha

dəqiq qısa şəkildə qeyri-maddi aktivlərin, əsas vəsaitlərin,

uzunmüddətli və qısamüddətli maliyyə qoyuluşlarının tərkibi, ehtiyat

kapitalının, borc vəsaitlərinin və b. quruluşu verilir.

Yenidən təşkil edilmiş balansda aktiv üzrə birinci bölmə «Əsas \

əsaıilər \ ə s. dövriyyədən kənar aktivlər», ikinci bölmə «Ehtiyatlar \ ə

məsrətləi')) və 111 «Pul vəsaitləri, hesablaşmaşmalar və sair ak- tivlər»

adlanır. Zərərlər üçüncü bölmənin yekunundan sonra göstərilir, daha

doğrusu, onlar bölmə nömrəsinə malik deyildir.

Balansın passivi I «Xüsusi vəsaitlərin mənbələri» bölməsindən

başlanır. Sonra «Hesablaşmalar və sair passivləri bölməsi gəlir.

Balansın aktivinə vəsaitlərin dövretmə mərhələsindən asılı olaraq

müəyyən qruplarda birləşdirilmiş təsərrüfat dövriyyəsinin elementləri,

göstərilən maddələri daxil edilib. Məsələn. 1 «Əsas vəsaitlər və sair

dövriyyədən kənar aktivləri bölməsində təşkilatın mülkiyyətində olan

binaları, tikililəri, maşın və avadanlıqları, torpaq sahəsini \ə i.a.;

uzunmüddətli maliyyə qoyuluşunu; qeyri-maddi ak- ti\iəri əks etdirirlər.

II «Ehtiyatlar və məsrəfləri bölməsi dövriyyə vəsaitləri daxil olan (cari

aktivlər) maddələri birləşdirir.

24.S

Aklivin maddüləri qüvvədə olan qanunvericiliyə müvafiq olaraq

müəyyən sistem üzrə yerləşir, onun əsasını da əmlakın hərəkən dərəcəsi

təşkil edir və ya hələ necə deyərlər, pula çe\rilə bilmə, daha doğrusu,

əmlakın həmin hissəsinin hansı tezliklə təsərrüfat dö\- riyyəsində pul

forması aldığından müstəqil olaraq asılılıq dərəcəsi təşkil edir.

Ölkə təcrübəsində aktiv, bir qayda olaraq, pula çevrilə

bilmənin artması qaydasında qurulur, bu /aman balansın birinci

bölməsində hərəkətdə olmayan əmlak gösionlır. bu təcrübi olaraq

özünün mövcudluğunun axırına qədər ılkm formasını saxlayır.

Pula çe\Tİlə bilməklə çıxması qaydasında aktı \m ı.|urulması

zamanı birinci \erdə pul vəsaitləri, mallar və ehtiyatlar, bitməmiş

istehsalat, debitorlar \ ə b. yerləşir.

Əgər balansın aktivi təşkilatın əmlak kütləsinin əşyavi tərkibini

açırsa, onda balansın passivi başqa təyinata malikdir. O, birinci,

təşkilatın təsərrüfat fəaliyyətinə hansı həcmdə vəsait qoyulmasını və

ikinci, təşkilatın əmlak kütləsinin yaranmasında kim və hansı formada

iştirak etməsini göstərir. Passi\in «müəssisənin vəsaitlərinin əmələ

gəlməsi və yerləşməsi» kimi əv\əlki şərhindən fərqli olaraq bazar

iqtisadiyyatında passi\ on çox alınmış əmlaka (xidmətə) görə öhdəlik və

ya təşkilat tərəfindən resursların alınmasına tələbnamə (öhdəlik) kimi

müəyyən edilir.

Bu zaman hər şeydən ə\ vəl subyektlər üzrə fərqlənən öhdəliklərin

qruplaşdırılması mühüm moment hesab olunur; onlardan bəziləri

təsərrüfatın sahibkarları qarşısında, başqaları isə üçüncü şəxslər

(kreditorlar, banklar və b.) qarşısında öhdəlik hesab olunur. Balansda

öhdəliklərin bu cür bölünməsi, onların ödənilməsinin, başqa sözlə

desək, vəsaitlərin mənbələrinin ləğv edilməsinin təcililiyini müəyyən

edən zaman prinsipial əhəmiyyətə malikdir. Sahibkarlar qarşısındakı

öhdəliklər təcılibi olaraq, təsəmifat subyektinin fəaliyyəti dövründə

ödənilməli olmayan, balansın daimi hissəsini təşkil etdikləri halda,

ikinci növdən olan öhdəliklər (borc vəsaitləri), özünün ödənilməsinin

bu və ya digər təcililiyinə malikdir və beləliklə də, dövri olaraq bu

öhdəliklərin özlərinin mənbələrinə malik olduqları vəsaitlərinin hissəsi

məlum olur.

246

Sahibkarlar qarşısında öhdəliklər öz növbəsində iki növə bölünür.

Bəziləri təsərrüfat açan zaman sahibkarın ilkin payı və sonrakı əlavə

payları, lakin təsərriifatın daxili prosesləri ilə heç bir əlaqəsi olmayan

kənardan olan paylar verilən vaxtdan yaranır; belə mənbələr

nizamnamə kapitalı adlanır. Sahibkarlar qarşısındakı digər öhdəliklər -

nizamnamə kapitalı paylarından çox olanlardır, bu təsərrüfatda əldə

edilən mənfəətin hissəsinin saxlanması nəticəsində vəsaitlərin yığılması

hesab olunur. Öhdəliklərin bu hissəsi balansın passivinin belə; yəni

«Ehtiyat kapitalı>>. «Yığım fondu», "Bölüşdürülməmiş mənfəət» kimi

maddələrində öz əksini tapır. Sahibkarlar qarşısındakı öhdəliklərin hər

iki növü, ümumi «Xüsusi kapital» anlayışı ilə birləşir. .Axırıncı,

yuxarıda qeyd edildiyi kimi, iki əsas hissədən ibarətdir; səhmdarlardan,

payçılardan təşkilatın aldığı kapital və özünün fəaliyyət prosesində

onun əmələ gəldiyi kapital . Xüsusi kapitalın belə təfsilatı ilə

göstərilməsi təşkilatın maliyyə vəziyyətinin qiymətləndirilməsində

böyük təcrübəvi əhəmiyyətə malikdir.

Passivin digər tərkib hissəsi, uzunmüddətli və qısamüddətliyə

bölünən xarici öhdəliklər Iborclar) hesab olunur. Təcrübədə

öhdəliklərin bu növünü hələ borc kapitalı adlandırmaq qəbul edilmişdir.

Xarici öhdəliklər (borclar; •iin'.ıə tə^ərrülhl subvektinin əmlakına üçüncü şəxslərin (iım e>torların. kredr rların və b t .uquqi

əsasının olmasını göstərir \o özü üə bu təşkıiatn xüsusi əm'.ı .min

azaldıldığı pul qədəriı ' olmalımr. Təsər. üfatçıliı.: nöı. cyi- nəzərincə

xarici ö' ləiıi - bu əmlakın məni;əi (ai T

deməkdir; hüauq’ cəhətdən isə ~ təsərrüfat subyc’uinir in 'CU

deməkdir. C ıa görə uborc vəsaitləri (kapitah)» \ə -o. ,rici öhdəliklər))

anlayışı eynidir.

Özündə xarici öhdəlikləri çıxmaqla təşkilatın bütün əm!..'vinm

qalığını əks etdirən «xüsusi vəsaitlər)) (xüsusi kapital) və xalis aktivlər

anlaşyışını xüsusi ayırmaq lazımdır. Xüsusi kapital - bu, borc kapitalı

çıxılsın (xarici öhdəliyi) ümumi kapitalın (passivin yekunuI qalığı

deməkdir. Xalis aktix lər - bu. borc vəsaitlərini və öhdəliklərini

çıxdıqdan sonra balansın aktivi deməkdir.

247

l^;ılansın passivinin maddələri, aktivdə olduğu kimi müəyyən

,>ıstcm üzrə, şəxsən öhdəliklərin geri qaytarılmasının təcililik dərəcəsi

üzrə qruplaşdırılır. Bizim təcrübəmizdə passivin maddələri geri

qaytarmanın artan təcililiyi üzrə yerləşir. Birinci yeri nizamnamə

kapitalı tutur, ondan sonra qalan maddələr gəlirlər.

Mühasibat balansının tərtib olunması texnikası dedikdə lazım olan

bütün uçot işlərinin (üsullarının) məcmuunu başa düşürlər. Bu üsullara

hazırlıq işlərini, misal üçün, inventarizasiyanı , ayrı-ayrı hesabat

dövrləri arasında ayrı-ayrı maddələrin I gəlirlərin və xərclərin) dürüst

müəyyən edilməsini, əmlakın dəyərinin

silinmosinin (ödənilməsinin) əks etdirilməsini. hesabların bağlanmasını

və müvafiq uçot registrlərində yekunların çıxarılmasım daxil edirlər.

I Icsabdaıiığm Jurnal-order formasını istifadə etməklə uçomn

aparılması zamanı mühasibat balansı Baş kitabın məlumatları əsasında

tərtib edilir, Hər bir hesabın kredit üzrə dövriyyələri Baş kitaba ancaq

jurnal - orderlərdən yazılır, .^yrı-ayrı hesabların debet ii/ıə dö\

riyyələrini Baş kitaba müxabirləşən hesablar çərçivəsində bir sıra

jurnal-orderlərdən yığırlar. Bütün hesablar üzrə dövriyyələr

hesablandıqdan və qalıqlar çıxarıldıqdan sonra onlar analitik və siııiciik

uçotun rcgistıiəri ilə üzləşdirilir və balans tərtib olunmaq üçün əsas

kimi xidmət edirlər.

Sadələşdirilmiş forma üzrə uçot aparan kiçik biznes müəssisələri,

balansı təsərrüfat əməliyyatlənnın uçotu Kitabının məlumatları üzrə

tərtib edə bilərlər. Bunun üçün mühasibat balansını tərtib etməkdən

ötəri lazım olan cədvəllərdə istifadə olunan bütün hesablar üzrə qalıqlar

çı.xarılır. Bu zaman nəzərə almaq lazımdır ki. balansın bütün

maddələrini hesablar üzrə qalıqları müvafiq registrlərdinə köçürmək

yolu ilə doldurmurlar. Balansın bəzi maddələri iqtisadi məzmununa

görə yaxın olan bir neçə hesablar üzrə qalıqların birləşdirilməsini tələb

edir. Misal üçün, «Bitməmiş isiehsalat» maddəsi Əsas istehsalat. Öz

istehsalının yarımfabrikalları. Köməkçi istehsalat. Xidmətedici

istehsalatlar və təsərrüfatlar. Qeyri əsaslı işlər hesablarının qalıqlarının

məlumatlarını. «Mallara. işlərə \ə xidmətlərə görə debitorlarla

hesablaşmalar» maddəsi isə - Göndərilmiş mallar . .Malakanlar \ə

248

sifariljçilərlə hesablaşmalar, Müxtəlif debitorlar və kreditorlarla

hesablaşmalar və i.a. hesabların qahqlannm məlumatlarım daxil edir.

Balansı tərtib edən zaman Azərbaycan Respublikası Maliyyə

nazirliyinin təsdiq etdiyi Təlimatı rəhbər tutmaq lazımdır. 3-cü sütunda

ilin əvvəlinə olan məlumatlar (giriş balansı) göstərilir, bu da aparılmış

yenidən təşkili, həmçinin Azərbaycan Respublikasında mühasibat uçouı

haqqında Qanunun tətbiqi ilə əlaqədar olan dəyişikliyi nəzərə almaqla

əvvəlki ilə görə (yekun balansı) illik hesabatın mühasibai balansının

4-cü sütununun məlumatlarına müvafiq olmalıdır.

Yekun balansını təriib edənə qədər hesabat ilinin axırına Baş

kitabın analitik hesabları üzrə ya da mühasibat uçotunun digər oxşar

registrləri üzrə gövriyyələri \ ə qalıqları üzləşdirmək lazımdır.

Əvvəlki hesabat ilinin balans məlumatlarının müqayisəliliyi üçün,

ilin axırına mühasibat balansı üçün müəyyən edilmiş, onlardakı

bölmələrin və maddələrin nomenklaturasına və qruplaşdırılmasma

müvafiq olmalıdır.

«Qeyri-maddi aktivlər» maddəsində (020-022-ci sətr) qeyri- maddi

aktivlərin miqdarı göstərilir.

Müvafiq sətrlər üzrə məlumatlar qeyri-maddi aktivlərin qalıq

dəyərini \’erir.

Qeyri-maddi aktivlərin tərkibinin açıqlanması Mühasibat balansına

əlavədə (5 saylı fonua) verilir.

Əsas vəsaitlər maddəsində (010-012-ci sətr) qalıq dəyəri üzrə həm

fəaliyyətdə olan, həm də konservasiyada və ya ehtiyatda olan əsas

vəsaitlər üzrə məlumatları göstərirlər. Bu bölmədə həmçinin torpağın

yaxşılaşdırılmasına (meliorasiya, qurutma, irriqasiya və digər işlərə) və

icarə edilmiş binalara, tikililərə, avadanlıqlara və əsas vəsaitlərə aid olan

digər obyektlərə kapital qoyuluşları əks olunur. Əldə edilməsinə çəkilən

faktiki məsrəflər qədərində, qanunvericiliyə müvafiq olaraq təşkilatın

mülkiyyətinə əldə edilən torpaq sahələri, təbiətdən istifadə obyektləri

göstərilir.

İcarə müddəti qurtaran kimi və ya onun müddəti qurtarana qədər

icarədar tərəfindən müqavilə ilə şərtlənmiş bütün satınalınma qiymətini

göstənuək şərti ilə icarəyə verənlə icarə müqaviləsi (və

249

ya olavə razılıq) bağlamış icarə müəssisəsi həmin müqavilədə əsas

vəsaitlərə aid əmlakın icarədarın mülkiyyətinə (alınması) keçməsi

nəzərdə tutulur, bu bölmədə həmçinin 03 «Uzunmüddətli icarə edilmiş

əsas vəsaitlər» hesabında uçota alınan uzunmüddətli icarə edilmiş əsas

vəsaitləri əks etdirirlər.

Hesabat ili ərzində əsas vəsaitlərin hərəkətinin açıqlanması,

habelə hesabat ilinin axırına onların tərkibi mühasibat balansına

əlavədə (5 saylı fonna) verilir.

«Başa çatmamış tikinti» maddəsində (130-cu sətr) həm təsərrüfat,

həm də podrat üsulları ilə həyata keçirilən, başa çatmayan tikintinin

dəyəri göstərilir. Bundan başqa, bu sətrdə əsas sÜRİntin təşkilinə,

geoloji kəşfiyyat işlərinə məsrəflər, kapital qoyuluşlarının həyata

keçirilməsi və əsas sürünün təşkili ilə, habelə quraşdırılması tələb

olunan və qunılmaq üçün ayrılan avadanlıqlarla əlaqədar olaraq təşkilat

tərəfindən \ erilən avansların məbləğləri əks olunur.

Qeyri-maddi aktivlərə kapital qoviiluşları həyata keçirilən zaman

08 «Kapital qoyuluşlan» hesabına bu məqsəblər üçün istifadə edilən

bankların kreditləri və ödənilən faizlər üzrə təşkilatların xərcləri aid

edilir. Bu zaman əsas vəsaitlərin obyektləri fəaliyyətə başladıqdan və

qeyri-maddi akti\iənn uçota alınmasından sonra ödənilmiş

(hesablanmış) laizlər, 81 «Mənfəətin istifadəsi» hesabına və ya oxşar

mənbələrin uçotunun digər hesablarına aid edilməlidir. Kapital

qoyuluşlarının uçotu hesabına həmçinin avtonəqliyyat vəsaitlərinin

əldə edilməsinə ödənilən vergilərin məbləği aid edilir.

«Uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları» maddəsində təşkilatın digər

təşkilatların gəlirli aktivlərinə (qiymətli kağızlar), Azərbaycan

Respublikasının ərazisində və ya onun hüdudlarından kənarda

yaradılan digər təşkilatların nizamnamə kapitalına, dövlətin qiymətli

kağızlarına və i.a. investisiyaları, habelə təşkilat tərəfindən başqa

təşkilatlara verilən borclar göstərilir.

Başqa təşkilatların səhmlərinə qoyuluşları olan, birjada və ya

xüsusi hərraclarda qiymət qoyulan, qiymət qoyulması dövrü olaraq

dərc olunan təşkilatlar tərəfindən hesabat ilinin axırında, səhmlərin

bazar dəyərinin onların balans dəyərindən aşağı olması ilə əlaqədar

maliyyə nəticələri hesabana qiymətli kağızların qoyuluşları təmin

2.S0

etmək üçün ehtiyatlar yaradılan halda. İllik mühasibat balansında

«L'zunmüddətli maliyyə qoyuluşlan» və «Qısamüddətli maliyyə

qo>nluşları» maddələri üzrə maliyyə qoyuluşlarının qalıqları bazar

dəyəri ilə əks olunur (müvafiq olaraq mühasibat uçotunun 06

«L'zunmüddətli maliyyə qoyııluşları», 58 «Qısamüddətli maliyyə

qoyuluşları» hesablarında və 82 «Qiymətli ehtiyatlar» hesabının 2-ci

«Qi\mətli kağızlara qoyuluşların qiymətdən salınmasına görə

ehtiyatları) subhesabında müxabirləşmələr aparılmadan). Balansın

passivində qiymətli kağızlara qoyuluşların təmin olunmasına görə

yaradılmış ehtiyatın məbləği ayrıca əks olunmur.

070-ci «Sair dövriyyədən kənar aktivlər» sətri üzrə, I bölmədə öz

əksini tapmayan digər vəsaitlər və qoyuluşlar əks olunurlar. Xüsusilə

həmin maddədə icarəyə verən təşkilat 09 «Daxil olan icarə öhdəlikləri))

hesabında əks olunan, uzunmüddətli icarəyə verilən, əsas vəsaitlər üzrə

borcun qalığını göstərir.

«Ehtiyatlar və məsrəilər» bölməsində: 1) müvafiq sətrlər üzrə

xammal, əsas və köməkçi materiallar, yanacaq, satın alınmış

yarımfabrikatlar və komplektləşdirici məmulatlar, ehtiyat hissələri,

taralar və digər maddi qiymətlilərin ehtiyatlarının qalıqları göstərilir. 12

«.Azqiyınətli və tez köhnələn əşyalar)) hesabında uçota alman

qiymətlilər balansda qalıq dəyəri ilə əks olunur.

15 «Materialların tədarükü və əldə edilməsi)) və 16

«Materiallarm dəyərindəki kənarlaşma» hesablarını istehsalat

ehtiyatlarının, azqiymətli və tez köhnələn əşyaların uçotu üçün istifadə

edən zaman göstərilən qiymətlilər uçot qiyməti ilə «Xammal,

materiallar və digər oxşar qiymətliləri) və «Azqiymətli və tez köhnələn

əşyaları) sətrləri üzrə əks olunur. 16 saylı hesab üzrə qalığı ayrıca

balansın aktivində göstərmirlər, onun müxabirləşməsiz mühasibat uçotu

hesablarında maddələr qrupunun müvafiq sətrləri üzrə əks etdirilmiş

istehsalat ehtiyatlarının və azqiymətli və tez köhnələn əşyaların dəyərinə

birləşdirirlər.

Sərt' edilmiş maddi resursların dəyərinin onların istifadə edilməsi

uçom hesablarına bölüşdürülməsi, tətbiq edilən

qiymətləndinnə metodu və məsrəfə silindiyi miqdardakı çərçivədə

müəyyən edilən onların hər bir növünün vahidinin orta dəyərindən asılı

olaraq həyata keçirilir;

251

2) «Bitməmiş istehsalata məsrəflər (istelısal xərcləri)» sətri üzrə,

uçotu mühasibat uçotu hesablarında Mühasibat uçotu hesablar planının

«İstehsalata məsrətlər» bölməsində həyata keçirilən, bitməmiş istehsalat

və başa çatmamış işlər (xidmətlər) üzrə məsrəflər göstərilir. Bu zaman

bitməmiş istehsalat uçot siyasətinin yaranması zamanı təşkilat

tərəfindən qəbul edilmiş qiymətlə göstərilir.

Müstəqil əhəmiyyətə malik olan, işlərin başa çatmış mərhələlərinə

görə bağlanmış müqavilələrə müvatiq olaraq sifarişçilərlə

hesablaşmaları cari ildə həyata keçirən və onlann uçotu üçün 36 «Başa

çatmamış işlər üzrə yerinə yetirilmiş mərhələlər» hesabını istifadə edən

təşkilatlar (tikinti, elmi, geologiya ilə məşğul olanlar və b.). həmin

sətrdə müəyyən edilmiş qaydada sifarişçilər tərəfindən qəbul edilmiş

mərhələlər müqavilə dəyəri ilə əks etdirirlər. Bu zaman sifarişçi işlərin

dəyərini mühasibat uçonında bütün mərhələlər başa çatdıqda əks etdirir.

Bu sətrdə həmçinin meşə məhsullarının üzməsi \ə kənd

təsərrüfatının bitməmiş istehsalatı üzrə məsrəflər, onlar buraxılışın

dəyərini çıxmaqla əks olunur, əsas vəsaitlərin təmiri üzrə hesabat

dövrünün axırına başa çatmamış işlərə məsrəflər göstərilir.

Öz fəaliyyətini təsis sənədlərinə müvafiq olaraq ticarətdə,

təchizatda və başqa vasitəçilik fəaliyyətində həyata keçirən təşkilatlarda

satılmamış malların qalığına düşən tədavül xərclərinin məbləği 44

«Tədavül xərcləri» hesabında uçota alınır və 130-cu sət- rdəki

məlumatlara daxil edilir.

İctimai iaşə təşkilatlarında satılmamış malların və xammalın

qalığına düşən tədavül xərcləri, «Hazır məhsul və yenidən satılmaq

üçün mallar» sətrində əks olunur;

3) «Hazır məhsul və yenidən satılmaq üçün mallar» sətrində

sifarişçilərlə bağlanmış müqavilənin şərtlərinə və müvafiq texniki

şərtlərə və standartlara əsasən bütün hissələrlə komplektləşdirilən, sınaq

və qəbuldan keçən, istehsalı başa çatan məmulatların qalığının faktiki

istehsalat maya dəyəri göstərilir. Göstərilən tələblərə cavab vemıəyən

,və təhvil verilməyən işlər başa çatmamış işlər hesab olunur və bitməmiş

istehsalatın tərkibində göstərilir.

252

istehsalat məsrəflərinin uçotu üçün 37 «Məhsullarm (işlərin,

xidmətlərin) buraxıhşı» hesabı istifadə edilən zaman hazır məhsul

həmin maddədə noraıativ (plan) maya dəyəri ilə əks etdirilir. Bundan

başqa, həmin sətrdə öz fəaliyyətini ticarətdə və ictimai iaşədə həyata

keçirən təşkilat tərəfindən əldə edilən malların qalıqlarının dəyəri

göstərilir. Bu zaman ictimai iaşə təşkilatı bu maddədə həmçinin

mətbəxlərdə və anbarlarda xammalın qalıqlarını, bufetlərdə malların

qalıqlarını əks etdirir.

Öz fəaliyyətini sənayedə və istehsal sferalarında həyata keçirən

təşkilatlar bu sətrdə şəxsən satılmaq üçün əldə edilən məmulatlan,

materialları, məhsulları, habelə buraxılan məhsulların maya dəyərinə

daxil edilməyən və malalan tərəfindən ayrıca ödənilməli olan,

sənaye təşkilatlarında komplektləşdirmə üçün hazır

məmulatların dəyərini göstərirlər.

Təşkilat tərəfindən idxalat üzrə malların satın alınması həyata

keçirilən zaman (o cümlədən maldəyişmə əməliyyatları üzrə daxil olan

malların, materialların, yarımfabrikatların, avadanlıqların və s.) satın

alınma dəyərinin hesablanması, onların kontraktda

(müqavilədə) nəzərdə tutulan dəyərlilərdən, gömrük ödəmələrindən,

satın alınma və göndərilmə üzrə nəqliyyat xərclərindən və sair

xərclərdən asılı olaraq həyata keçirilir.

Malların qalığı mühasibat balansında malların uçotu variantından

asılı olmayaraq satın alınma dəyəri ilə pərakəndə satış qiymətləri ilə və

ya satın alınma dəyəri ilə əks etdirilir. Pərakəndə ticarət təşkilatları

tərəfindən malların pərakəndə satış qiyməti (satış) ilə uçotunun təşkili

zamanı satmalmma dəyəri və satış qiymətləri (güzəşt, əlavə) ilə dəyəri

arasındakı fərq formasında əks etdirilir.

4) «Göndərilmiş mallar» sətri üzrə göndərilmiş məhsulların

(malların) faktiki maya dəyəri haqqında məlumatlar əks olunur;

5) «Gələcək dövrlərin xərcləri» sətrində hesabat ilində həyata

keçirilən, lakin istehsal (tədavül) xərclərinə və ya onların aid edildikləri

müddət ərzində digər mənbələrə aid edilmək yolu ilə növbəti hesabat

dövrlərində ödənilməli olan xərclərin məbləği göstərilir;

6) «Sair ehti\,ul:u' \ə məsrəflər» sətrində mühasibat balansının II

bölməsinin əv\.>!‘ N,lirlərində öz əksini tapmayan ehtiyatlar və

253

məsrəflər, xüsusilə də müəyyən edilmiş qaydada 43 «Kommersiya

xərcləri» hesabından göndərilməmiş (satılmamış) məhsullann qalığına

aid edilən, kommersiya xərclərinin silinməmiş hissəsi göstərilir.

«Almmış qiymətlilər üzrə əlavə dəyər vergisi» maddəsində əldə

edilən maddi resurslar, azqiymətli və tez köhnələn əşyalar, əsas

vəsaitlər, qeyri-maddi aktivlər və digər qiymətlilər, işlər və xidmətlər

üzrə müəyyən edilmiş qaydada növbəti hesabat dövrlərində büdcəyə

köçürmək üçün verginin məbləğinin azalmasına və ya onların

örtülməsinə (maliyyələşdirilməsinə) müvafiq mənbələrin azalmasına

aid edilməli olan əlavə dəyər vergisinin məbləği əks etdirilir.

Təşkilatların başqa təşkilatlarla və şəxslərlə hesablaşmalarını əks

etdirən mühasibat uçotu hesabları üzrə qalıqları balansda açıqlanmış

şəkildə: debet qalığı olan analitik uçotun hesablan üzrə qalıqlar -

aktivdə, kredit qalıqları olanlar üzrə isə - passivdə verilir.

Malgöndərənlər və podratçılarla, malalanlar və sifarişçilərlə və

digər təşkilatlarla hesablaşmalar üzrə məlumatları əks etdirən zaman

qanunvericiliklə müəyyən edilmiş iddia müddətinin vaxtını nəzərə

almaq lazımdır. İddia müddətinin vaxtı keçən və digər hallarda debitor

və kreditor borclarının məbləğlərini nizama salan zaman Azərbaycan

Respublikasında mühasibat uçom haqqında Qanununu rəhbər tutmaq

lazımdır.

Məhsula, mallara, işlərə və xidmətlərə görə başqa təşkilatlarla və

şəxslərlə hesablaşmalar üzrə maliyyə nəticələri hesabına müəyyən

edilmiş qaydada hesabat ilinin axırında şübhəli borclann ehtiyatları

yaradılan halda, ehtiyatlar yaradılan debitor bordan illik mühasibat

dalansmda bu ehtiyatların məbləği qədərində azaldlır (debitor

borclarının uçotu hesabları üzrə və 82 «Qiymətli ehtiyatlar» hesabının

«Şübhəli borclar üzrə ehtiyatlar» subhesabı üzrə müxabirləşmə

aparmadan). Balansın passivində şübhəli borclar üzrə yaradılmış

ehtiyatın məbləği ayrıca əks etdirilir.

Müqavilə ilə müəyyən edilmiş vaxtda ödənilməyən və müvafiq

zəmanətlə təmin olmayan, təşkilatların debitor borcları şübhəli borc

kimi hesab olunur. Borclunun maliyyə vəziyyətindən (ödəmə

qabiliyyətindən) və borcun tam və ya qismən ödənilməsi

254

zəmanətinin qiymətləndirilməsindən asılı olaraq hər bir şübhəli borc

üzrə ehtiyatın həcmi ayrıca müəyyən edilir.

Əvvəlki hesabat ilində yaradılan, hesabat ili ərzində istifadə

edilməyən şübhəli borcların ehtiyatlarının məbləği aşağıdakı kimi

silinir:

DT 82 «Qiymətli ehtiyatlan) hesabı

KT 80 «Mənfəət və zərərlər» hesabı

«Debitor borcları (hesabat tarixindən sonra 12 aydan daha çox

ödənilməsi gözlənilən)» maddələr qrupu üzrə, hesabat tarixindən sonra

12 aydan daha çox ödənilməsi gözlənilən borclar haqqında məlumatlar

göstərilir. Hesabat tarixindən 12 ay ərzində ödənilməsi gözlənilən

debitor borcları haqqında məlumatlar müvafiq olaraq «Debitor borcları

(hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində ödənilməsi gözlənilən)))

maddələr qrupu üzrə göstərilir.

«Malalanlar və sifarişçilər)) maddəsində sifarişçilərə göndərilmiş

malların, təhvil verilmiş işlərin və göstərilmiş xidmətlərin, onlara görə

təşkilatların hesablaşma (və ya başqa) hesabına ödəmələr daxil olan

vaxta, ya da qarşılıqlı tələblər hesaba alınana qədər müqavilə və ya

smeta dəyəri göstərilir, «Alınmalı olan veksellər)) maddəsində isə

alınmış veksellərlə təmin olunan, göndərilmiş məhsullara (mallara),

yerinə yetirilmiş işlərə və göstərilmiş xidmətlərə görə malalanların,

sifarişçilərin və digər debitorlarm 62 «Malalanlar və sifarişçilərlə

hesablaşmalar)) hesabında uçota alman borcu göstərilir.

Balansın aktivində və passivində «Törəmə (asılı) cəmiyyətlərin

borcu)) (220-ci sətr) və «Törəmə (asılı) cəmiyyətlər qarşısında olan

boro) (680-ci sətr) maddələrində törəmə (asılı) cəmiyyətlərlə cari

əməliyyatlar üzrə məlumatlar əks olunur. Əsas (üstünlük təşkil edən,

iştirakçı) cəmiyyət və onun törəmə (asılı) cəmiyyətləri üzrə məlumatlar,

Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi tərəfindən müəyyən edilən

icmal mühasibat hesabatının yaranması xüsusiyyətini nəzərə almaqla

düz gəlməlidir.

«Nizamnamə kapitalına haqlar üzrə iştirakçıların (təsisçilərin)

borcu)) maddəsində «Debitor borcu (hesabat tarixindən sonra 12 ay

ərzində ödənilməsi gözlənilən))) maddələr qrupundan təşkilatın

255

nizamnamə kapitalına qoyuluşlar üzrə təşkilatın təsisçilərinin

(iştirakçılarının) borcu göstərilir.

«Verilmiş avanslar» maddələrinin «Debitor borcu (hesabat

tarixindən sonra 12 aydan daha çox ödənilməsi gözlənilən)» və

«Debitor borcu (hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində ödənilməsi

gözlənilən)» maddələr qrupunda bağlanmış müqavilələrə müvafiq

olaraq, gələcəkdəki hesablaşmalar üzrə başqa təşkilatlara ödənilmiş

avansların məbləği göstərilir.

«Sair debitorlar» maddəsində, büdcəyə vergilər, rüsumlar və sair

ödəmələr üzrə artıq ödəmələri daxil etməklə maliyyə və vergi

orqanlarına olan borc; təşkilatın vəsaitləri və ya bank kreditləri hesabına

müəssisənin işçilərinə verilən ssudalar və borclar üzrə, təşkilatın maddi

zərərlərinin ödənilməsi və i.a. üzrə işçilərin borcu əks etdirilir. Xüsusilə,

bu maddədə fərdi və kooperativ yaşayış evlərinin tikintisinə, bağ

evlərinin əldə edilməsinə və bağ sahələrinin abadlaşdırılmasına alınmış

ssudalar, mənzil şəraitinin yaxşılaşdırılmasına və ya ev təsərrüfatının

genişləndirilməsinə və b. faizsiz ssudalar əks olunur.

İşçilərə ssuda verilmək üçün istifadə olunan bank kreditləri,

mühasibat balansının passivində «Sair kreditorlar» maddəsində (710-cu

sətr) göstərilir.

Həmin maddədə həmçinin təhtəlhesab şəxslər üzrə borclar, qəbul

zamanı aşkar edilən, mal-material qiymətlilərinin çalışmaması üzrə

malgöndərənlərlə hesablaşmalar üzrə, 77 «Dövlət və bələdiyyə

orqanları ilə hesablaşmalar» hesabında əks olunan hesablaşmalar üzrə

borc göstərilir. Bu maddədə həmçinin borclular tərəfindən etiraf edilən

və ya məhkəmənin (iqtisad məhkəməsinin) yaxud onların tutulması

haqqında müvafiq qərarlar qəbul etməyə Azərbaycan Respublikasının

qanunvericiliyinə müvafiq olaraq hüququ olan digər orqanların qərarı

alman cərimələr, peniyalar və dəbbə pulları əks olunur.

«Oısamüddətli maliyyə qoyuluşları» maddələri qrupunda

təşkilatların asılı cəmiyyətlərə qısamüddətli (bir ildən az müddətə)

investisiyaları (270-ci sətr), 310-cu sətrdə mühasibat uçotunda 56 «Pul

sənədləri)) hesabının debeti üzrə hesaba alman, səhmdarlardan satın

alınan xüsusi səhmlər əks olunur.

256

«Pul vəsaitləri» maddələrinin qrupunda «Kassa», «Hesablaşma

hesabı» və «Valyuta hesabı» maddələri üzrə təşkilatın kassasında,

banklardakı hesablaşma və valyuta hesablarında pul vəsaitlərinin qafiğı

göstərilir.

«Sair pul vəsaitləri)) maddəsində müəyyən edilmiş qaydada

təşkilat tərəfindən 55 «Banklarda olan xüsusi hesablar)), 56 «Pul

sənədləri)) və 57 «Yolda olan köçürmələr)) hesablarında uçota alınan

məbləğlər göstərilir.

«Sair dövriyyədə olan aktivlər)) maddəsində mühasibat balansının

II bölməsində digər maddələrdə öz əksini tapmayan məbləğlər

göstərilir.

«Zərərlər)) bölməsində:

a) «Keçən illərin örtülməyən zərərləri)) maddəsində təşkilat

tərəfindən müəyyən edilmiş qaydada ödənilməli olan, keçən illərin

zərərlərinin məbləği göstərilir;

b) «Hesabat ilinin örtülməyən zərərləri)) maddəsində dekabrda

yekun dövriyyələrini 88 «Bölüşdürülməmiş mənfəət (örtülməmiş

zərər))) hesabının debetinə 80 «Mənfəət və zərərlər)) hesabı ilə

müxabirləşməklə sildikdən sonra hesabat ilində təşkilatın fəaliyyətinin

yekunlarının baxılan nəticələrinə görə təşkilatın hesabat ili ərzindəki

zərəri göstərilir.

İl ərzində həmin maddədə hesabat dövründə alman balans

zərərinin məbləği və 81 «Mənfəətin istifadəsi)) hesabı üzrə debet

dövriyyəsinin 80 «Mənfəət və zərərlər)) hesabı üzrə təşkilatın əldə

etdiyi. maliyyə nəticələrindən bu hesablar üzrə müxabirləşmə

aparmadan artıq məbləği əks olunur.

Hesabat ilinin fəaliyyətinin yekunlarına baxan zaman təşkilat

nəzərə almalıdır ki, hesabat ilinin zərərinin örtülməsi mənb-üəri

haqqında məsələni həll edən zaman bu məqsədə aşağıdakılar yönəldilə

bilər: mənfəətin bölüşdürülməsi qaydasında təşkilatın sərəncamında

qalan mənfəət; ehtiyat kapitalının vəsaitləri; yığım fondlarının və kapital

qoyuluşlarının örtülməsi mənbələri kimi uçota alınmayan digər

fondların azad vəsaitləri; əlavə kapital (yenidən qiymətləndirmə üzrə

dəyərinin artım məbləğini çıxmaqla).

Passivin I «Xüsusi vəsaitlərin mənbələri)) bölməsində

«Nizamnamə kapitalı)) maddələri qrupunda, təsis sənədlərinə

257

ıııüvatlq olaraq təşkilatın təsisçilərinin (iştirakçıların) qoyuluşları

hesabına yaradılan təşkilatın nizamnamə kapitalı, dövlət və

birləşdirilmiş bələdiyyə müəssisələri üzrə isə - nizamnamə fondunun

həcmi göstərilir.

Nizamnamə kapitalının artırılması və azaldılması, əvvəlki ilə görə

təşkilatın fəaliyyətinin yekunlarının nəticələrinə baxıldıqdan və

təşkilatın təsis sənədlərinə müvafiq dəyişiklik edildikdən sonra həyata

keçirilir.

Səhmdar cəmiyyətinin emisyon gəliri (cəmiyyət tərəfindən

yerləşdirilən nominal dəyərindən artıq alınan məbləğlər (onların satışı

üzrə xərcləri çıxmaqla), təşkilatların dövriyyədən kənar aktivlərinin

qiymətinin artırılmasından olan məbləğlər) (Azərbaycan

Respublikasının qanunvericiliyi ilə, Azərbaycan Respublikasında

mühasibat uçotu haqqında Qanunu ilə və ya Azərbaycan Respublikası

Maliyyə Nazirliyinin nonuativ aktı ilə nəzərdə tutulan hallarda), əvəzsiz

alınmış əmlak (sosial sferaya aid ediləndən başqa) və uzunmüddətli

maliyyə qoyuluşlarına istifadə edilən büdcədən olan təxsisatın

vəsaitləri, dövriyyə vəsaitlərinin tamamlanmasına yönəldilən vəsaitlər

və oxşar məbləğlər əlavə kapitala daxil edilir və «Əlavə kapitab)

maddələr qrupu məlumatlarının tərkibində göstərilir.

Təşkilatın sosial sferasına aid olan əvəzsiz alınmış qiymətlilər 88

«Bölüşdürühnəmiş mənfəət (örtülməmiş zərər)» hesabının, 4-cü

«Sosial sferanın fondu» subhesabında əks olunur.

Əmlakı (pul vəsaitlərini daxil etməklə) təşkilatın nizarqnamə

kapitalına qoyuluşlar hesabına mədaxil edən təşkilatlar (o cümlədən

xarici investisiyalı təşkilatlar), təsis sənədlərində azad dönərli valyutada

qiymətləndirilən, 75 «Təsisçilərlə hesablaşmalar» hesabında meydana

çıxan məbləğ fərqlərini 87 «Əlavə kapitab) hesabına aid edirlər.

«Ehtiyat kapitalı» maddələri qrupunda 402-ci sətrdə Azərbaycan

Respublikası qanunvericiliyinə müvafiq olaraq yaradılan ehtiyat və

digər oxşar fondların qalıqlarının məbləği əks etdirilir.

«Yığım fondları)) və «İstehlak fondları)) maddələri təşkilatın

sərəncamında qalan mənfəət hesabına təsis sənədlərinə və ya qəbul

258

edilmiş uçot siyasətinə müvafiq olaraq təşkilat tərəfindən yaradılan

yığım və istehlak fondlarının qalıqları əks olunur.

«Sosial sferalar fondu» maddəsində olan məlumatlara sosial

sferanın fondu üzrə qalıq daxil edilir. Hesabat ili ərzində fondların

tərkibi və hərəkətinin açıqlanması 3 saylı «Kapitalın hərəkəti haqqında

hesabat» formasında verilir.

«Məqsədli maliyyəşmələr və daxil olmalar» maddələri qrupun da,

məqsədli tə'yinatlı tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün büdcədən, sahə

və sahələr arası xüsusi təyinatlı fondlardan, digər təşkilatlardan, fiziki

şəxslərdən alınan vəsaitlərin qalıqları göstərilir.

«Keçən illərin bölüşdürülməmiş mənfəəti» əks olunan 440-cı

sətrdə keçən hesabat ilinin bölüşdürülməmiş mənfəətinin qalığının

hərəkətinin açıqlanması 3 saylı «Kapitalm hərəkəti haqqında hesabat»

formasında verilir.

«Hesabat ilinin bölüşdürülməmiş mənfəəti» adlı 472-ci sətrdə

Azərbaycan Respublikasında mühasibat uçotu haqqında qanuna

müvafiq olaraq balans maddələrinin qiymətləndirilməsi və təşkilatın

bütün əməliyyatlarının mühasibat uçotu əsasında aşkar edilən son

maliyyə nəticələri (mənfəət) və müvafiq hesablamalar üzrə büdcəyə

vergilərin ödənilməsinə və digər ödəmələrə, təşkilatın

sərəncamında qalan mənfəət hesabına, təşkilat tərəfindən müəyyən

edilən tədbirlərin həyata keçirilməsinə yönəldilən mənfəətin məbləği

arasındakı fərq kimi netto məbləğində göstərilir.

İl başa çatdıqda istifadə edilmiş mənfəətin məbləğinə onun

azaldılması həyata keçirilir (81 saylı hesabın kreditindən 80 saylı

hesabın debeti ilə müxabirləşməklə yazılış aparılır) və bölüşdürülməmiş

mənfəət hissəsində 88 «Bölüşdümlməmiş

mənfəət (örtülməmiş zərər)» hesabının krediti ilə müxabirləşməklə,

zərər hissəsində isə - 88 saylı hesabın debeti ilə müxabirləş nəklə 80

saylı hesabdan silinir.

«Borc vəsaitləri» maddələri qmpunda II «Hesablaşmalar və

passivlər» bölməsinin 500 və 5I0-cu sətrləri üzrə hesabat tarixindən

sonra 12 aydan daha çox müqaviləyə müvafiq olaraq ödənilməli olan

ödənilməmiş borc vəsaitlərinin məbləğləri göstərilir.

Əgər hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində borc vəsaitləri

ödənilməlidirsə, onda hesabat dövrünün axırına onların

259

ödənilməyən məbləğləri «Qısamüddətli bank kreditləri»nin müvafiq

maddələr qrupu 500 və 620-ci sətrləri üzrə əks olunur.

Borc vəsaitləri hərəkətinin tərkibinin açıqlamnası mühasibat

balansına əlavədə (5 saylı forma) verilir.

«Kreditor borcu» maddələri qrupunda:

a) «Mallar, iş və xidmətlərə görə» maddəsində daxil olan maddi

qiymətlilərə, yerinə yetirilən işlərə və göstərilən xidmətlərə görə

malgöndərənlərə və podratçılara olan borcların məbləği göstərilir. Bu

maddədə həmçinin fakturalaşdırılmamış göndərmələr üzrə

malgöndərənlərə olan borc əks etdirilir.

b) «Verilmiş veksellər üzrə» maddəsində, 60 «Malgöndərənlər və

podratçılarla hesablaşmalar» hesabında uçota alman, təşkilatın

malgöndərənlərin, podratçıların və kreditorların göndərmələrini,

işlərini və xidmətlərini təmin etmək üçün verilən veksellərə görə onlara

olan borcların məbləği göstərilir;

v) «Əməyin ödənilməsi üzrə» maddədə hesablanmış, lakin hələ

ödənilməmiş əməyin ödənilməsi məbləğləri, «Sosial sığorta və təminat

üzrə» maddədə isə dövlət sosial sığortasına, pensiya təminatına,

təşkilatın işçilərinin tibbi sığortasına, məşğulluq fonduna ayırmalar

üzrə borc göstərilir.

q) «Büdcə qarşısında borc» maddəsi üzrə təşkilatın işçilərindən

tutulan gəlir vergisini daxil etməklə büdcəyə bütün növdən olan

ödəmələr üzrə təşkilatın borcu göstərilir.

d) «Almmış avanslar» maddəsində bağlanmış müqavilələr üzrə

gələcək hesablaşmalara görə kənar təşkilatlardan alınan avansların

məbləği göstərilir;

e) «Sair kreditorlar» maddəsi üzrə «Kreditor borcu» maddələr

qrupunun digər maddələri üzrə öz əksini tapmayan hesablaşmalar üzrə

təşkilatın borcu göstərilir. Təşkilata uzunmüddətli icarə şərtləri ilə

verilmiş və 03 «Uzunmüddətli icarə edilmiş əsas vəsaitlər» hesabında

uçota alınan əsas vəsaitlərə görə icarə təşkilatının icarə öhdəliyinin

məbləği, işçilərə fərdi yaşayış evlərinin tikintisinə, bağ evlərinin

tikintisinə və digər məqsədlərə görə işçilərə ssudalar vermək üçün,

habelə təşkilat tərəfindən kreditə alınmış bankların kreditləri üzrə

borcları əks olunur.

260

Əməyin ödənilməsi və sığorta üzrə hesablaşmaları əks etdirən

hesablar üzrə debet qalığı, mühasibat balansının III bölməsinin

maddələrinin müvafiq qruplarının «Sair debitorlar» maddəsində

göstərilir.

«TəsisçiIərlə hesablaşmaları) maddələri qrupunda (725-ci sətr)

ödəməyə hesablanmış dividendlər, səhmlər, istiqrazlar, borclar və i.a.

üzrə faizlərə görə təşkilatın borclarının məbləği əks etdirilir.

«Gələcək dövrlərin gəlirləri» maddəsində hesabat ilində alınan,

lakin gələcək hesabat dövrünə aid olan (icarə ödəməsi və i.a.) vəsaitlər,

habelə mühasibat uçotu qaydalarına müyafıq olaraq 83 «Gələcək

dövrlərin gəlirləri» hesabında uçota alınan digər məbləğlər göstərilir.

Xarici valyutada göstərilən əmlakın və öhdəliklərin dəyərinin

müəyyən edilmiş qaydada hesablanması ilə əlaqədar olan bu hesabda

uçota alman kurs fərqləri, hesabat ilinin axırında birdəfəlik təşkilatın

mənfəətinə və ya zərərinə hesablanır.

83 saylı hesab üzrə debet qalığı mühasibat balansında «Sair

dövriyyədə olan aktivlər» maddəsində əks etdirilir.

«Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatlar» maddələri

qrupunda, təşkilat tərəfindən ehtiyatlandırılan vəsaitlərin qalıqları

göstərilir.

Əgər uçot siyasətini dəqiqləşdirən zaman hesabat maliyyə ilindən

sonrakı ildə təşkilat qarşıdakı xərclərə və itkilərə ehtiyatların

hesablanmasını məqsədəuyğun hesab etmirsə, onda hesabat ilindən

sonra yanvarın 1-i vəziyyətinə, müəyyən edilmiş qaydada keçici

qalıqlar yerinə malik olan ehtiyatların vəsaitlərinin qalıqları, təşkilatın

maliyyə nəticələrinə birləşdirilməlidir və yanvar ayının dövriyyəsində

əks olunur.

DT 89 «Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üzrə ehtiyatlar» hesabı

KT 80 «Mənfəət və zərərlər» hesabı

«Sair qısamüddətli passivləri) maddələri qrupunda, mühasibat

balansının passivinin II bölməsinin digər maddələri üzrə öz əksini

tapmayan, qısamüddətli passivlərin məbləğləri göstərilir.

261

262

Mündəricat

VII Fəsil. İstehsalata məsrəflərin uçotu .......................... 3

§ 1. Maliyyə uçotu sistemində istehsalat məsrəfləri və

buraxılmış məhsulların maya dəyəri haqqında informasiya.

İstehsalata məsrəflərin uçotunun vəzifələri ...................... 3

§ 2. Maliyyə və idarəetmə uçotunun hesablar sistemində

istehsalata məsrəflərin uçotunun təşkili ............................ 6

§ 3. İstehsalata məsrəflərin uçotunun təşkilinin ümumi

prinsipləri ....................................................................... 8

§ 4. İstehsalat məsrəfləri və onların təsnifatı ................. 10

§ 5. Məsrəflərin elementlər və kalkulyasiya maddələri

üzrə qruplaşdırılması ..................................................... 14

§ 6. İstehsalat mərsəflərində müstəqim material

xərclərinin uçotu ............................................................. 17

§ 7. Əməyin ödənilməsinə və işçilərin sosial təminatına

çəkilən müstəqim xərclərin uçotu ................................... 21

§ 8. Üstəlik istehsal xərclərinin uçotu............................. 25

§ 9. Ümumtəsərrüfat xərcləri, onların tərkibi və uçotu. 32

§ 10. Üstəlik xərclərin bölüşdürülməsi üsulları ............. 35

§ 11. Yeni istehsalın mənimsənilməsinə çəkilən

xərclərin uçotu ................................................................ 40

§ 12. Çıxdaşdan olan itkilərin uçotu ............................... 41

§ 13. Köməkçi istehsalatların uçotunun xüsusiyyətləri . 49

§ 14. Gələcək dövr xərclərinin və qarşıdakı xərclər

üçün ehtiyatların uçotu ................................................... 51

■ f § 15. Bitməmiş istehsalatın uçotu .................................. 52

§ 16. İstehsalat məsrəflərinin icmal uçot ........................ 55

§ 17. Məsrəflərin uçotu və məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiya

üsullarının ümumi xarakteristikası ........................... 67

VIII Fəsil. Hazır məhsul və onun satışının uçotu ......... 72

§ 1. Məhsullar, işlər və xidmətlər, onların tərkibi və

qiymətləndirilməsi ................................................... 72

265

§ 2. İstehsaldan hazır məhsulların daxil olamsının,

yerinə yetirilən və göstərilən xidmətlərin

təhvil verilməsinin uçotu ............................................... 80

§ 3. Hazır məhsulların anbarlarda və mühasibatda

uçotunun təşkili ............................................................ 84

§ 4. Malanlara göndərilmiş və buraxılış məhsulların,

təhvil verilmiş işlərin və göstərilmiş xidmətlərin

uçotu .............................................................................. 91

§ 5. Məhsulların (işlərin, xidmətlərin) satışının uçotu .. 108 §

6. Kommersiya xərclərinin uçotu ................................... 116

IX Fəsil. Maliyyə nəticələrinin və mənfəətin istifadə

olunmasının uçotu .......................................................... 124

§ 1. Maliyyə nəticələrinin quruluşu və əmələ gəlmə

qaydası ........................................................................... 124

§ 2. Mənfəət və zərərlərin uçotu ...................... ... ........ 127

§ 3. Mənfəətin bölüşdüıfılməsinin (istifadəsinin) uçotu. 133

X. Fəsil. Kapitalların, fondların, ehtiyatların və cəlb edilmiş

vəsait-lərin uçotu ............................................................ 140

§ 1. Nizamnamə kapitalının uçotu ................................. 140

§ 2. Məqsədli maliyyələşmələrin və daxil olmaların

uçotu ............................................................................... 150

§ 3. Əlavə kapitalın yaranması və uçotu ........................ 155

§ 4. Fdıtiyat kapitalının uçotu ........................................ 158

§ 5. Şübhəli borclar üzrə ehtiyatın uçotu........................ 161

§ 6. Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatların

uçotu ............................................................................... 163

§ 7. Xüsusi təyinatlı fondların uçotu .............................. 169

§ 8. Bank kreditlərinin uçotu .......................................... 177

§ 9. Kommersiya kreditlərinin, borcların və dövlətin

məqsədli kreditlərinin uçotu ........................................... 189

XI Fəsil. Mühasibat (maliyyə) hesabatı ......................... 193

§ 1. Maliyyə hesabatının əsas konsepsiyaları................. 193 266

263

264