moore klinik yönleriyle İnsan embriyolojisi

Klinik Yönleriyle

‹NSANEMBR‹YOLOJ‹S‹

Keith L. MooreAmerikan Anatomi Derne¤i taraf›ndan, T›p/Difl Hekimli¤inde mezuniyet öncesi ve

mezuniyet sonras› okutulan Anatomi E¤itiminde “en iyisi” seçilerek, 2007’de ‹naugural Henry Gray/Elsevier En iyi E¤itimci Ödülünü kazanm›flt›r.

Klinik Yönleriyle

‹NSANEMBR‹YOLOJ‹S‹

Keith L. Moore, phD, FIAC, T.V.N. Persaud, MD, phD, DSc,FRSM FRCPath (Lond.)

Professor Emeritus, Division of Anatomy, Professor Emeritus and Former HeadDepartment of Surgery, Faculty of Medicine, Department of Human Anatomy and Cell ScienceUniversity of Toronto, Toronto, Ontario, Canada Professor of Pediatrics and Child Health

Former Professor and Head, Department of Anatomy Associate Professor of Obstetrics, Gynecology, andUniversity of Manitoba, Winnipeg, Manitoba, Canada Reproductive Science

Former Professor and Chairman, Department of Faculty of Medicine, University of Manitoba,Anatomy and Cell Biology, University of Toronto Winnipeg, Manitoba, CanadaToronto, Ontario, Canada Professor of Anatomy and Embroyogy, St. George’s

University, Grenada, West Indies

With the Collaboration ofMark G. Torchia, MSc, PhDAssociate Professor and Director of Development

Departmen of Surgery, University of ManitobaDirector of Advanced TechnologiesWinnipeg, Manitoba, Canada

8. ‹ngilizce Bask›dan Çeviri

Çeviri Editörleri

Prof. Dr. Hakk› Dalç›kProf. Dr. Mehmet Y›ld›r›m

NOBEL TIP K‹TABEVLER‹

© 2009 Nobel T›p Kitabevleri Ltd. fiti.

Klinik Yönleriyle ‹NSAN EMBR‹YOLOJ‹S‹

Çeviri Editörleri: Prof. Dr. Hakk› Dalç›k, Prof. Dr. Mehmet Y›ld›r›mISBN: 978-975-420-674-6

Türkçe 2. Bask›The Developing Human: Clinically Oriented Embryology, 8th EditionKeith L. Moore, T.V.N. PersaudISBN: 978-0-8089-2387-9© 2008 Saunders Elsevier

Bu kitab›n Türkçeye çeviri hakk› © Saunders Elsevier Companies taraf›ndan NOBEL TIP K‹TABEV-LER‹’ne verilmifltir. 5846 ve 2936 say›l› Fikir ve Sanat Eserleri yasas› gere¤i herhangi bir bölümü,resmi veya yaz›s›, yazarlar›n ve yay›nlay›c›s›n›n yaz›l› izni al›nmadan tekrarlanamaz, bas›lamaz, kop-yas› ç›kar›lamaz, fotokopisi al›namaz veya kopya anlam› tafl›yabilecek hiçbir ifllem yap›lamaz.

NOBEL TIP K‹TABEVLER‹ LTD. fiT‹.ÇAPAMillet Cad. No:111 Çapa-‹stanbul Tel: (0212) 632 83 33 Fax: (0212) 587 02 17

CERRAHPAfiACerrahpafla T›p Fakültesi Karfl›s› Park içi Cerrahpafla-‹stanbul Tel: (0212) 586 17 58

KADIKÖY R›ht›m Cad. Derya ‹fl Merkezi No: 7 Kad›köy-‹stanbul Tel: (0216) 336 60 08

SAMSUNUlugazi Mah. 19 May›s Bulvar› 16/6 Tel: (0362) 435 08 03

ELAZI⁄Yahya Kemal Cad. Üniversite Mah.No: 36/BTel: (0424) 233 43 43

AnkaraMN MED‹KAL & NOBEL TIP K‹TABEV‹Halk Sok. No: 5 S›hhiye-AnkaraTel: (0312) 431 16 33

‹zmir / Bornova‹ZM‹R GÜVEN K‹TABEV‹168. Sok. No: 10/1 Bornova-‹zmir Tel: (0232) 339 16 96

‹zmir / Konak‹ZM‹R GÜVEN K‹TABEV‹SSK ‹fl Han› P/36 Konak-‹zmirTel: (0232) 425 27 58

AdanaADANA NOBEL YAYIN DA⁄ITIMAdnan Kahveci Bulvar› 31/C AdanaTel: (0322) 233 00 29

BursaGÜNEfi & NOBEL TIP K‹TABEV‹Alt›parmak Cad. Burç Pasaj›, BursaTel: (0224) 224 60 21

Düzenleme: Nobel T›p Kitabevleri

Özkan Kaya

Kapak: Özkan Kaya

Bask› / Cilt: Nobel Matbaac›l›k,

Had›mköy-‹STANBUL

Marion Moore’un An›s›na

Marion benim en iyi arkadafl›md›, en güvendi¤im meslektafl›m ve en önemlisi 57y›ll›k eflimdi. O, befl evlad›m›z›n annesi ve dokuz torunumuzun büyükanneleriydi.Bu kitab›n önceki bask›lar›n›n ve di¤er kitaplar›m›n haz›rlanmas›nda gösterdi¤iyard›m ve özveri benim için çok de¤erlidir. Marion, sen herzaman akl›m›zda vekalbimizdesin. Seni çok özleyece¤iz ve seni hiçbir zaman unutmayaca¤›z.

Keith L. Moore

Katk›da Bulunanlar

Albert E. Chudley, MD, FRCPC, FCCMGProfessor of Pediatrics and Child Health, and Biochemistry ahd

MetabolismProgram Director, Genetics and MetabolismHelath Sciences Centre and Winnipeg Regional Health AuthorityWinnipeg, Manitoba, Canada

Jeffrey T. Wigle, PhDSenior Scientist, Institue of Cardiovascular SciencesSt. Boniface General Hospital Research CentreAssistant Professor, Department of Biochemistry and Medical

GeneticsUniversity of Manitoba, Winnipeg, Manitoba, Canada

David D. Eisenstat, MD, MA, FRCPCDirector, Neuro-Oncology, Cancer Care ManitobaSenior Investigator, Manitoba Institute of Cell BilogyAssociate Professor, Departments of Pediatrics and Child Health,

Human Anatomy and Cell Science, and OpthalmologyUniversity of Manitoba, Winnipeg, Manitoba, Canada

Moleküler biyoloji ve insan embriyolojisi alan›nda bü-yük baflar›lar›n oldu¤u bir ça¤a giriyoruz. ‹nsan genom pro-jesi baflar›ld› ve insan embriyosunu da içeren çeflitli memelitürler klonland›. Bilim adamlar› insan embriyonik kök hüc-relerini izole ettiler. Dirençli baz› hastal›klar›n tedavisindekullan›lmalar› konusundaki çal›flma ve araflt›rmalar devametmektedir. Bu ola¤anüstü bilimsel geliflmeler flimdiden, ge-lecekte sa¤l›k uygulamalar›nda etkili olacak olan insan em-briyo araflt›rmalar›nda yeni umutlar verdi.

Sekizinci bask› olan “‹nsan Embriyolojisi” kitab›ndakiembriyo geliflimindeki moleküler olaylardaki güncel dü-flünceleri yans›tmak ad›na tamamen yenilendi. Ayr›ca, bukitapta önceki kitaptan farkl› olarak daha fazla klinik bil-giler bulunmaktad›r. Bununla ilgili k›s›mlar›n, metindekidi¤er k›s›mlardan farkl›l›¤›n› göstermek amac›yla renklen-dirme yap›ld›. Ek olarak embiyolojinin klinikle ilgili öne-minin daha iyi anlafl›lmas› amac›yla, klinikle ilgili prob-lemlere k›sa cevaplar verilerek yenilendi ve embriyoloji-nin modern T›p uygulamalar›nda önemli bir yeri oldu¤unugösteren vaka çal›flmalar› eklendi.

Bu bask›da çok say›daki embriyonun yeni ve renkli fo-to¤raflar› (normal ve anormal) eklendi.

fiekiller ve çizimler, daha etkili olmalar› için farkl›renklerin kullan›ld›¤› etkili üç boyutlu anlat›mlarla geliflti-rildi. Ayr›ca embriyolar›n üç boyutlu görünümlerini tan›m-lamak için embriyo ve fetuslar›n birçok tan›sal görüntüsü(ultrason ve MRI) bulunmaktad›r. Bu kitapta okuyucular›nembriyolojik geliflim sürecindeki karmafl›kl›¤› anlamalar›-

na yard›mc› olmak üzere, ola¤anüstü görsel flekiller yer al-maktad›r.

Anormal geliflim, risk hesab›, anomalilerin nedenlerive malformasyonlar›n nas›l önlenebilir olmas›n› anlamakamac›yla teratolojinin kapsam› artm›flt›r. Bu kitapta, geli-flimsel biyolojinin moleküler mekanizmalar› konusundason bilgiler ve yaklafl›mlar anlat›ld›. Özellikle klinik çal›fl-malara önemli katk›s› olabilecek bilgiler yerlefltirildi. Buanlay›flla, Dr. Jeffery T. Wingle ve Dr. David D. Eisens-tant’›n katk›lar›yla embriyolojik geliflimde son dereceönemli bir yeri olan, sinyal ileti yollar›n› konu alan bir bö-lüm ekledik.

‹nsan›n, do¤um öncesi gelifliminin daha iyi ve kolayanlafl›lmas› için ayr›ca çabalar›m›z oldu. Her bölüm, sonyap›lan bilimsel araflt›rmalar›n sonuçlar›n› ve klinik öne-mini yans›tmak üzere tekrar elden geçirildi. Birinci bölüm,okuyucuya embriyolojinin kapsam ve önemini, disiplinintarihsel geçmiflini, geliflim aflamalar›nda kullan›lan terim-lerin aç›klamas›n› sunmaktad›r. Sonraki dört bölüm, gametoluflumuyla bafllayan ve basit organ ve sistemlerin oluflu-muyla biten embriyonik dönemi kapsar. Özelleflmifl organve sistemlerin geliflimi, fetal dönem, plasenta ve fetalmembranlar, insan konjenital anomalilerin nedenleri flek-linde takip edilerek sistematik biçimde anlat›lmaktad›r.Her bölümün sonunda yay›nlar› içeren referanslar yer al-maktad›r.

Keith L. Moore Vid Persaud

Yazarlar›n Önsözü

‹nsan Embriyolojisi sa¤l›k bilimlerinde özellikle T›p veDifl Hekimli¤i Fakültelerinde ders kitab› olarak okutul-maktad›r. Farkl› Ülkelerdeki ö¤retim üyelerinden ve ö¤-rencilerden gelen öneriler, elefltiriler ve yorumlar dikkateal›narak kitap tekrar elden geçirilmifl ve kitab›n kalitesininartmas›na neden olmufltur. Kitap’daki resimler ve çizimlerkitab›n özünü oluflturarak daha anlafl›l›r hale getirmifltir.Meslektafllar›mdan ald›¤›m birçok klinik olgular›n foto¤-raflar› konular› daha da anlaml› hale getirmifltir.

Afla¤›da s›ralanan meslektafllar›ma (alfabetik olarak s›-ralanm›flt›r) kitab›n daha iyi hale gelmesinde gösterdikleriyard›mlar›na, önerilerine ve ayn› zamanda yeni flekillersa¤lad›klar› için kendilerine minnettar›m ve müteflekkü-rüm.

Yeni flekiller, Fountain Hills Arizona’da Elektronik‹lustrasyon Baflkan› olan Hans Nevhart taraf›ndan haz›r-land›. Animasyonlar›n›n toplanmas› ve oluflturulmas›Emantras taraf›ndan gerçeklefltirildi ve bunlar›n gözden

geçirme iflini Hücre Biyolojisi, Nörobiyoloji ve AnatomiBölümü, Wisconsin T›p Fakültesi, Milwaukee, Wiscon-sin’de çal›flan Dr. David L. Bolender’e teflekkürlerimizisunar›z.

Anlay›fl, destek ve katk›lar›ndan dolay› yönetici ve birT›p Editörü olan Bayan Inta Ozols’a ve Yay›nc› olan Ba-yan Madelene Hyde’a teflekkürü bir borç biliriz. Geliflim-sel Editörümüz olan Bayan Kathryn DeFrancesco’ya uz-man önerileri ve ustaca yapt›¤› düzeltmeler için teflekkürederiz. Animasyonlarla ilgili yapt›¤› koordinasyon için Ba-yan Carol Emery’ye teflekkür ederiz. Son olarak, eseri biraraya getiren kadromuza özellikle de Proje Müdürü BayBryan Hayward ve Proje sorumlusu Bayan Linnea Her-manson’a özel flükranlar›m›z› sunar›z. ‹nsan Embriyolojisikitab›n›n bu yeni bask›s› söz edilen kiflilerin mesleki yet-kinli¤inin ve teknik uzmanl›¤›n›n bir sonucudur.

Keith L. MooreVid Persaud

Dr. Judy Anderson, Department of Human Anatomy and Cell Science,University of Manitoba, Winnipeg, Manitoba; Dr. Stephen Ahing,Department of Dental Diagnostic and Surgical Sciences, Faculty ofDentistry, University of Manitoba, Winnipeg, Manitoba; Dr. KunwarBatnagar, School of Medicine, University of Louisville, Louisville,Kentucky; Dr. David L. Bolender, Department of Cell Biology,Neurobiology, and Anatomy, Medical College of Wisconsin, Mihvaukee,Wisconsin; Dr. Boris Kablar, Department of Anatomy and Neuro¬biology,Dalhousie University, Halifax, Nova Scotia; Dr. Albert Chudley,Departments of Pediatrics and Child Health, Biochemistry and MedicalGenetics, University of Manitoba, Winnipeg, Manitoba; Dr. Blaine M.Cleghorn, Faculty of Dentistry, Dalhousie University, Halifax, NovaScotia; Dr. Marc Del Bigio, Department of Pathology, University ofManitoba, Winnipeg, Manitoba; Dr. Stephen E. Dolgin, Division ofPediatric Surgery, Mount Sinai School of Medicine, New York, New York;Dr. Raymond Gasser, Department of Cell Biology and Anatomy,Louisiana State University School of Medicine, New Orleans, Louisiana;Dr. Barry Grayson, Institute of Reconstructive Plastic Surgery, New YorkUniversity Medical Center, New York, New York; Dr. Byron Grove,Department of Anatomy and Cell Biology, University of North Dakota,Grand Forks, North Dakota; Dr. Brian K. Hail, Department of Biology,Dalhousie University, Halifax, Nova Scotia; Dr. Mark W. Hamrick,Department of Cellular Biology and Anatomy, Medical College ofGeorgia, Augusta, Georgia; Dr. Christopher Harman, Department ofObstetrics, Gynecology, and Reproductive Sciences, University ofMaryland, Baltimore, Maryland; Dr. Dagmar Kalousek, Department ofPathology, University of British Columbia, Vancouver, British Columbia;Dr. Tom Klonisch, Department of Human Anatomy and Celi Science,University of Manitoba, Winnipeg, Manitoba; Dr. David J. Kozlowski,Department of Cellular Biology and Anatomy, Medical College ofGeorgia, Augusta, Georiga; Dr. Peeyush Lala, Faculty of Medicine,

University of Western Ontario, London, Ontario; Dr. Deborah Levine,Beth Israel Deaconess Medical Center, Boston, Massachusetts; Dr.Edward A. Lyons, Department of Radiology, University of Manitoba,Winnipeg, Manitoba; Professor Bernard J. Moxham, Cardiff School ofBio-sciences, Cardiff University, Cardiff, Wales; Dr. John Mulliken,Department of Surgery and Craniofacial Center, Harvard Medical School,Boston, Massachusetts; Dr. Valerie Dean O'Loughlin, Department ofAnatomy and Celi Biology, Indiana University, Bloomington, Indiana; Dr.Maria Patestas, Des Moines University, Des Moines, Iowa; Professor T.S.Ranganathan, Department of Anatomical Sciences, St. George'sUniversity, Grenada; Dr. Gregory Reid, Department of Obstetrics,Gynecology and Reproductive Sciences, University of Manitoba,Winnipeg, Manitoba; Dr. Norman Rosenblum, The Hospital for SickChildren and Department of Pediatrics, University of Toronto, Toronto,Ontario; Dr. J. Elliott Scott, Department of Oral Biology, Faculty ofDentistry, University of Manitoba, Winnipeg, Manitoba; Dr. Robert Semo,Department of Obstetrics and Gynecology, University of California, SanDiego, California; Dr. Joseph Siebert, Research Associate Professor,Children's Hospital and Regional Medical Center, Seattle, Washington; Dr.Kohei Shiota, Department of Anatomy and Developmen-tal Biology,Kyoto University, Kyoto, Japan; Dr. Gerald Smyser, Altru Health System,Grand Forks, North Dakota; Dr. Pierre Soucy, Division of PaediatricGeneral Surgery, Children's Hospital of Eastern Ontario, University ofOttawa, Ottawa, Ontario; Dr. Richard Shane Tubbs, Children's Hospital,University of Alabama at Birmingham, Birmingham, Alabama; ProfessorChristoph Viebahn, Department of Anatomy and Embryology, GöttingenUniversity, Göttingen, Germany; Christopher von Bartheld, Departmentof Physiology and Celi Biology, Medical School of Nevada, Reno,Nevada; Dr. Michael Wiley, Division of Anatomy, Department of Surgery,University of Toronto, Toronto, Ontario; and Dr. Donna L. Young,Department of Biology, University of Winnipeg, Winnipeg, Manitoba.

Teflekkür

Çeviri Editörlerinin Önsözü

50 trilyon hücrenin uyum içinde yaflad›¤› bir varl›kolan insan vücudu, gerçekte difli üreme hücresi olan birovum’un erkek üreme hücresi olan bir spermatozoon tara-f›ndan döllenmesi; yani iki genetik materyalin birleflmesiile oluflur. Bu oluflum, çok karmafl›k bir süreç olup hala bi-linmeyen yönleri ile “mucize” olma özelli¤ini devam ettir-mektedir.

‹nsan›n, zigot aflamas›ndan bafllayarak ölümüne kadaroluflum ve yap›s›n› kendine konu edinen Ontogenetik Mor-foloji’nin bir alt dal› olan Embriyoloji Bilimi, t›p ö¤reti-minde ve hekimlik prati¤inde büyük öneme sahiptir. Ülke-mizde bütün bilim dallar›nda embriyoloji ö¤retimine yöne-lik materyal arflivi ve modellerin yeterince bulunmamas›,bu çok önemli bilim dal›n›n ö¤retimini güçlefltirmektedir.

Embriyoloji ö¤retimindeki di¤er önemli bir materyalde atlas ve kitaplard›r. Ülkemizde bu konuda özgün ve ter-cüme eserler bulunmas›na karfl›n say›lar› azd›r. Tüm dün-yada kabül görmüfl bir eser olan ve ö¤retici renkli resimle-ri -klinik ba¤lant›lar› ile hakl› bir üne sahip K. Moore veTV.N. Persaud’un “The Developing Human-ClinicallyOriented Embriyology” kitab›n› 1. Türkçe Bask›s›n› 2002

y›l›nda ülkemiz hekim adaylar› ö¤rencilerimiz ve hekimle-rimizin hizmetine sunmufltuk. Bask›s› biten, oldukça talepedilen bu kitab›n 8. ‹ngilizce bask›s›n›n Türkçe tercümesi-ni de baflarman›n heyecan ve mutlulu¤unu yafl›yoruz.

8. ‹ngilizce bask›dan dilimize aktar›lan eserin çeviriekibinde yer alan arkadafllar›m›z büyük bir özveri ile çal›-flarak ve olabildi¤ince Nomina Embryologica’ya uyaraktercümeyi gerçeklefltirdiler; kendilerine teflekkürlerimizisunuyoruz.

Eserin 6. Bask›s›n›n Türkçe’ye kazand›r›lmas›nda hiç-bir deste¤i esirgemeyen Nobel T›p Kitabevleri rahmetli sa-hipi R›fk› Biro¤lu’nu rahmetle an›yoruz. Yay›nevinin yeniyönetiminin, 8. ‹ngilizce Bask›n›n Türkçe’ye kazand›r›l-mas›ndaki destekleri için teflekkür ediyoruz.

Kitab›n, insan vücudunu en iyi flekilde ö¤renmeye ça-l›flan ö¤rencilerimiz ve hekimlerimize baflar›lar getirmesi-ni diliyoruz.

Çeviri EditörleriH. DALÇIK, M. YILDIRIM‹stanbul 2008

P rof. Dr. Erinç ARALOsmangazi Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.

Yrd. Doç. Dr. Berrin AVCIUluda¤ Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.

P rof. Dr. Ayhan B‹L‹R‹stanbul Üniversitesi ‹stanbul T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.

P rof. Dr. Belgin CANAnkara Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.

P rof. Dr. ‹lkin ÇAVUfiO⁄LUUluda¤ Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.

Doç. Dr. fiule ÇET‹NELMarmara Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.

P rof. Dr. Attila DA⁄DEV‹RENBaflkent Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.

P rof. Dr. Hakk› DALÇIIKKocaeli Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.

Doç. Dr. Cannur DALÇIKKocaeli Üniversitesi T›p Fakültesi Anatomi A.D.

Yrd. Doç. Dr. Güven ERB‹LDokuz Eylül Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.

P rof. Dr. Derya ERTEM‹stanbul Üniversitesi Cerrahpafla T›p Fakültesi Anatomi A.D.

Doç. Dr. Oya EV‹RGENAnkara Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.

Doç. Dr. Serdar F‹L‹ZKocaeli Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.

Uzm. Dr. Emine Elif GÜZEL O⁄UZ‹stanbul Üniversitesi Cerrahpafla T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.

P rof. Dr. M. Kemal IRMAKGülhane Askeri T›p Akademisi Histoloji ve Embriyoloji A.D.

P rof. Dr. Serap SS. ‹NALÖZGaziantep Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.

P rof. Dr. H. Serhat ‹NALÖZGaziantep Üniversitesi T›p Fakültesi Dermatoloji A.D.

Doç. Dr. Sevinç ‹NANCelal Bayar Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.

Doç. Dr. Emin KORGUNAkdeniz Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.

Doç. Dr. Meral KOYUTÜRK‹stanbul Bilim Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.

P rof. Dr. Sevda MÜFTÜO⁄LUHacettepe Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.

P rof. Dr. ‹mer OKAR Emekli Ö¤retim Üyesi

P rof. Dr. Kemal ÖZB‹LG‹NCelal Bayar Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.

P rof. Dr. Osman ÖZCANFatih Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.

Doç. Dr. Çiler Çelik ÖZENC‹Akdeniz Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.

P rof. Dr. Candan ÖZO⁄ULDokuz Eylül Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.

Doç. Dr. Emin ÖZTAfiGülhane Askeri T›p Akademisi, Histoloji ve Embriyoloji A.D.

Yrd. Doç. Dr. Çetin PEKÇET‹NDokuz Eylül Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.

P rof. Dr. Sait POLATÇukurova Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.

P rof. Dr. Bizden SABUNCUO⁄LUAnkara Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.

P rof. Dr. Ali ‹hsan SOYLUO⁄LU‹stanbul Üniversitesi Cerrahpafla T›p Fakültesi Anatomi A.D.

P rof. Dr. Birkan YAKANErciyes Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.

P rof. Dr. Mehmet YILDIRIM‹stanbul Üniversitesi Cerrahpafla T›p Fakültesi Anatomi A.D.

Doç. Dr. Seda VATANSEVERCelal Bayar Üniversitesi T›p Fakültesi Histoloji ve Embriyoloji A.D.

x

Çeviri Kurulu

Çeviri Editörleri

Prof. Dr. Hakk› Dalç›kProf. Dr. Mehmet Y›ld›r›m

Çevirenler

1 Geliflmekte Olan ‹nsan: Girifl 1Dr. Hakk› DALÇIKDr. ‹mer OKARGeliflim Dönemleri 2Embriyolojik Terminoloji 2Embriyolojinin Önemi 7Tarihçe Seçmeler 8

‹nsan Embriyolojisii Konusunda ‹lk Görüfller 8Orta Ça¤da Embriyoloji 8Rönesans 9

Genetik ve ‹nsan Geliflimi 11‹nsan Gelifliminin Moleküler Biyolojisi 11Embriyolojide Düzlemlerin Tan›mlanmas› 11Klinikle ‹lgili Problemler 13

2 ‹nsan Gelifliminin Bafllang›c›: BirinciHafta 14Dr. Emin ÖZTAfiDr. Hakk› DALÇIKGametogenezis 15Mayoz Bölünme 15Oogenezis 20

Oositlerin Do¤um Öncesi Olgunlaflmas› 20Oositlerin Do¤um Sonras› Olgunlaflmas› 20

Erkek ve Difli Gametlerin Karfl›laflt›r›lmas› 20Uterus, Uterin Tüpler ve Ovaryuumlar 21

Uterus 21Uterin Tüpler 21Ovaryumlar 23

Kad›n Üreme Siklusu 23Ovaryum Siklusu 23

Folliküllerin Geeliflimi 23Ovulasyon 23Korpus Luteum 25

Menstrüel Siklus 27Menstrüel Siklusun Evreleri 27

Gametlerin Taflfl›nmas› 28Oosit’in Tafl›nmas› 28Sperm’in Tafl›nmas› 28

Spermlerin Olgunlaflmas› 29Gametlerin Yaflam Süresi 311Fertilizasyon 31

Fetilizasyonun Evreleri 31Fertilizasyon 33

Zigotun Yar›klanmas› 35Blastosist Oluflumuu 36Geliflimin Birinci Haftas›n›n Özeti 39Klinikle ‹lgili Problemler 39

3 Bilaminar Embriyonik Diskin Oluflumu:‹kinci Hafta 42Dr. Serdar F‹L‹ZDr. Hakk› DALÇIK‹mplantasyonun Tamamlanmas› ve Embriyonik

Gelifliminin Devam› 43Amniyon Bofllu¤u, Embriyonik Disk, Ummbilikal

Kesenin (yolk yada vitellus kesesi) Oluflumu 44Koryonik Kesenin Geliflimi 45Blastosistlerin ‹mpplantasyon Bölgeleri 45‹mplantasyonun Özeti 48‹kinci Haftan›n Özeti 51Klinikle ‹lgili Problemler 53

4 Germ Tabakalar›n›n Oluflumu Doku veOrganlar›n Farkl›laflmaya Bafllamas› 54Dr. Berrin AVCIDr. ‹lkin ÇAVUfiO⁄LUGastrulasyon: Germ Tabakalar›n›n Oluflumu 55Primitif Çizgi 57

Primitif Çizginin Akibeti 57Notokord Uzaant›s› ve Notokord 59Allantois 62Nörulasyon: Nöral Tüpün Oluflumu 62

Nöral Plak ve Nöral Tüp 62Nöral Krestinn Oluflumu 62

Somitlerin Geliflimi 65‹ntraembriyonik Sölomun Geliflimi 65Kardiyovasküler Sistemin Erken DDönem Geliflimi 65

Vaskülogenez ve Anjiyogenez 66Primordiyal Kardiyovasküler Sistem 67

Koryon Villuslar››n›n Geliflimi 68Üçüncü Haftan›n Özeti 68Klinikle ‹lgili Problemler 80

5 Organogenezis Dönemi: 4-8. Haftalar

Aras› 72Dr. Erinç ARALEmbriyo Gelifliminin Evreleri 73Embriyonun Katlanmas› 73

Embriyonunun Enine (median) Katlanmas› 73Embrriyonun boyuna (horizontal) Katlanmas› 73

Germ Tabakalar›nda Geliflen Yap›lar 75Embriyonik Gelifliminin Kontrolü 75Dördüncü ve Sekizinci Haftalar Aras›ndaki Önemli

Olaylar 79Dördüncü Hafta 79Beflinci Hafta 79AAlt›nc› Hafta 80

‹çindekiler

Yedinci Hafta 80Sekizinci Hafta 81

Embriyo Yafl›n›n Tahmini 86Dört-Sekizinci Haftan›n Özeti 90Klinikle ‹llgili Problemler 91

6 Fetal Dönem: Dokuzuncu HaftadanDo¤uma Kadar 95Dr. Güven ERB‹LDr. Çetin PEKÇET‹NFetus Yafl›n›n Saptanmas› 96

Gebelik Trimesterleri 97Fetusun D›fl Özellikleri ve Ölçümleri 98

Fetal Hayatt›n Önemli Dönemleri 98Dokuz Onikinci Haftalar Aras› 98Onüçcü Onalt›nc› Haftalar Aras› 100Onyedi Yirrminci Haftalar Aras› 100Yirmibir Yirmibeflinci Haftalar Aras› 101Yirmialt› Yirmidokuzuncu Haftalar Arras› 102Otuz Otuzdördüncü Haftalar Aras› 102Otuzbefl Otuzsekizinci Haftalar Aras› 102

Beklenen Do¤um Tariihi 103Fetal Büyümeyi Etkileyen Faktörler 104

Sigara ‹çme 104Çoklu Gebelikler 104Sosyal ‹laçlar ve Alkool 104Azalm›fl Uteroplasental ve Fetoplasental Kan

Ak›m› 104Genetik Faktörler ve Büyüme Gerili¤i 104

Fettal Durum De¤erlendirilmesi ‹çin Yöntemler 104Ultrasonografi 105Tan›sal Amniyosentez 105Alfa Fetoproteiin Tayini 105Spektrofotometrik Çal›flmalar 105Koryonik Villus Biyopsisi 106Cinsiyet Kromatinin Belirrlenmesi 106Hücre Kültürleri ve Kromozom Analizi 106Fetal Transfüzyon 106Fetoskopi 107Perkütan Göbekk Kordonu Kan›n ‹ncelemesi 107Bilgisayarl› Tomografi ve Manyetik Rezonans

Görüntülemesi 107Fetal Moonitörizasyon 107

Fetal Dönemin Özeti 107Klinikle ‹lgili Problemler 108

7 Plasenta ve Fetal Zarlar 110Dr. Birkan YAKANPlasenta 111

Desidua 111Plasentan›n Geliflimi 111Plasental Dolafl›m 117Plasenta Zar› 118Plasentan›n ‹flleevleri 118

Plasenta Metabolizmas› 118‹nvaziz Tümör Benzeri Yap›s›yla Plasenta 122Gebelikte Uterus Büyümmesi 122

Do¤um 123Do¤umdan Sonra Plasenta ve Fetal Zarlar 123Göbek Ba¤› (Umbilikal Kord) 125

Umbilikal KKese (Yolk yada Vitellus Kesesi) 133Umbilikal Kesenin Önemi 134Umbilikal Kesenin Ak›beti 134

Allantoiss 134Ço¤ul Gebelikler 134

‹kizler ve Fetal Zarlar 134Dizigotik ‹kizler 137Monozigotik ‹kizler 137Ço¤¤ul Do¤umlar›n Di¤er Tipleri 140

Plasenta ve Fetal Zarlara Ait Özet 140Klinikle ‹lgili Problemler 1143

8 Vücut Boflluklar›, Mezenterler veDiyafram 145Dr. Emin KORGUNDr. Çiler Çelik ÖZENC‹Embriyonik Vücut Bofllu¤u 146

Mezenterler 146Embriyonik Vücut Boflluklar›n›n Bölünmesi 146

Diyafram›n Gelliflimi 150Septum Transversum 150Plevraperitoneal Membranlar 151Özefagusun Dorsal Mezenteri 151Laterral Vücut Duvarlar›ndaki Kaslar›n Vücut ‹çine

Do¤ru Geliflimi 152Diyafram›n Pozisyon De¤ifliklikleri vve

‹nnervasyonu 153Vücut Boflluklar›n›n Gelifliminin Özeti 157Klinikle ‹lgili Problemler 157

9 Faringeal Kompleks 159 Dr. Belgin CANDr. Bizden SABUNCUO⁄LUDr. Oya EV‹RGENFaringeal Arkuslar 160

Faringeal Arkus Elemanlar› 160Faringeal Cepler 166

Faringeal Ceplerden Köken Alan Yap›lar 166Faringeal Yar›klar 169Faringeal Membranlar 169Tiroid Bezinin Geliflimi 173

Tiroid Beziinin Histogenezisi 173Dilin Geliflimi 176

Dil Papillalar› ve Tat Tomucuklar› 176Dilin Sinirsel ‹nnervassyonu 177

Tükürük Bezlerinin Geliflmesi 179Yüzün Geliflimi 179Yüz Gelifliminin Özeti 182

xii � ‹çindekiler

Nazal Kavitelerin Geliflimi 182Paranazal Sinüsler 184

Damak Geliflimi 185Primer Damak 185Sekonder Damakk 186

Faringeal Kompleksin Özeti 195Klinikle ‹lgili Problemler 195

10 Solunum Sistemi 197Dr. Osman ÖZCANSolunum Sistemi Primordiyumu 198Larinks Geliflimi 198Trakean›n Geliflimi 198Bronfllar›n ve Akci¤erlerin GGeliflimi 202

Akci¤erlerin Olgunlaflmas› 203Solunum Sisteminin Özeti 208Klinikle ‹lgili Problemler 209

11 Sindirim Sistemi 211Dr. Meral KOYUTÜRKDr. Derya ERTEM

Ön Ba¤›rsak 212Özefagusun Geliflimi 212Midenin Geliflimi 213Bursa Omentalis 216Duodenumun Geliflimi 216KKaraci¤er, Safra Kesesi ve Safra Yollar›n›n

Geliflimi 218Pankreas›n Geliflimi 221Dala¤›n Geliflimi 223

Orta Ba¤›rsak 224Orta Ba¤›rsak Halkas›n›n Rotasyonu 224Çekum ve Apendiks 227

Son Ba¤›rsak 235Kloaka 235AAnal Kanal 236

Sindirim Sisteminin Özeti 241Klinikle ‹lgili Problemler 241

12 Ürogenital Sistem 243Dr. Sait POLATÜriner Sistemin Geliflimi 244

Böbreklerin ve Üreterlerin Geliflimi 244Mesanenin Geliflimi 256Uretran›n Gelliflimi 260

Suprarenal Bezlerin Geliflimi 260Genital Sistemin Geliflimi 262

Gonadlar›n Geliflimi 263Genitall Kanallar›n Geliflimi 265Erkek Genital Kanal ve Bezlerinin Geliflimi 265Difli Genital Kanal ve Bezlerinin GGeliflimi 269Uterus ve Vagina’n›n Geliflimi 269

D›fl Genitallerin Geliflimi 271

Erkek D›fl Genitallerinin Geliiflimi 271Difli D›fl Genitallerinin Geliflimi 273

‹nguinal Kanallar›n Geliflimi 277Testis ve Overlerin Yerlleflimi 279

Testislerin ‹nifli 279Overlerin ‹nifli 281

Ürogenital Sistem Özeti 282Klinikle ‹lgili Problemller 283

13 Kalp ve Damar Sistemi 285 Dr. Sevda MÜFTÜO⁄LUDr. Attila DA⁄DEV‹RENKalp ve Damar Gelifliminin Erken Dönemi 286

Kalp ile ‹liflkili Venlerin Geliflimi ve Akibeti 286Vitellinn ve Umbilikal Arterlerin’in Akibetleri 292

Kalbin ‹leriki Geliflimi 292Primordiyal Kalp Boyunca Dolafl››m 292Primordiyal Kalbin Bölmelenmesi 292Sinus Venosus’daki De¤ifliklikler 297Kalbin ‹leti Sistemi 308

KKalbin ve Büyük Damarlar›n Anomalileri 309Faringeal Arkus Arterlerinden Farklananlar 317

Birinci Farinngeal Arkus Arter Çiftinden Farklananlar 318

‹kinci Faringeal Arkus Arter Çiftinden Farklananlar 318

ÜÜçüncü Faringeal Arkus Arter Çiftinden Farklananlar 318

Dördüncü Faringeal Arkus Arter Çiftinden Farrklananlar 319

Beflinci Faringeal Arkus Arter Çiftinden Farklananlar 319

Alt›nc› Faringeal Arkus Arter Çiftinden Farklananlar 319

Faringeal Arkus Arter Anomalileri 319Fetal ve Neonatal Dolafl›m 325

Fetal DDolafl›m 325De¤iflen Neonatal Dolafl›m 327Fetal Vasküler Yap›lardan Farklananlar 330

Lenfatik Sistemin Geeliflmesi 333Lenf Kesesinin ve Lenfatik Kanallar›n

Geliflimi 333Ductus Thoracicus 333Lenf Dü¤ümlerininn Geliflmesi 333Lenfositlerin Geliflimi 333Dalak ve Tonsillerin Geliflimi 334

Kalp ve Damar Sistemin Özetii 335Klinikle ‹lgili Problemler 336

14 ‹skelet Sistemi 338Dr. Ali ‹hsan SOYLUO⁄LUDr. Emine Elif GÜZEL O⁄UZKemik ve K›k›rda¤›n Geliflimi 339

K›k›rdak Histogenezi 339

‹çindekiler � xiii

Kemik Histogenezi 339‹ntramembranöz Kemikleflme 339Endokondral Kemikleflme 339

Eklemlerin Geliflimi 3422Fibröz Eklemler 344Kartilaginöz Eklemler 344Sinoviyal Eklemler 344

Aksiyal ‹skeletin Geliflimi 344Omurgan›n Geliflimi 344Kaburgalar›n Geliflimi 346Sternumun Geliflimi 347Kafatas›n›n Geliflimi 347Yenido¤ann Kafatas› 347Kraniyumun Postnatal Büyümesi 348

Apendiküler ‹skeletin Geliflimi 353‹skelet Sisteminin ÖÖzeti 355Klinikle ‹lgili Problemler 356

15 Kas Sistemi 357Dr. Cannur DALÇIK‹skelet Kas› Geliflimi 358

Miyotomlar 358Faringeal Arkus Kaslar› 358Göz Kaslar› 358Dil Kaslar› 359Ekstreemite Kaslar› 359

Düz Kas Geliflimi 360Kalp Kas› Geliflimi 360Kas Sisteminin Özeti 362Klinikle ‹lgili Prroblemler 363

16 Ekstremiteler 364Dr. Cannur DALÇIKEkstremite Gelifliminin Erken Dönemleri 365Ekstremite Gelifliminin Son Dönemleri 366

Ekstremitelerin Derri ‹nnervasyonu 368Ekstremitelerin Kan Dolafl›m› 371

Ekstremite Anomalileri 372Ekstremite Gelifliminiin Özeti 377Klinikle ‹lgili Problemler 379

17 Sinir Sistemi 380Dr. Hakk› DALÇIKDr. Mehmet YILDIRIMSinir Sisteminin Kökeni 381Medulla Spinalis’in Geliflimi 381

Spinal Gangliyonun Geliflimi 383Medulla Sppinalisi Saran Zarlar›n (meninks)

Geliflimi 384Medulla Spinalisin Yer De¤ifliklikleri 384Sinir Liflerin MMyelinleflmesi 386Medulla Spinalis’in Konjenital Anomalileri 386

Beynin Geliflimi 392Beyin Büküntüleri ((fleksura) 392

Rombensefalon (Arka Beyin) 393Koroid Pleksus ve Serebrospinal S›v› (beyin omur

ilik s›vv›s›) 398Mezensefalon 398Prozensefalon 399

Beyinde Konjenital Anomaliler 404Periferal Sinir Sistemininn Geliflimi 413

Spinal Sinirler 414Kranial Sinirler 414

Otonom Sinir Sisteminin Geliflimi 416Sempatikk Sinir Sistemi 416Parasempatik Sinir Sistemi 416

Sinir Sisteminin Özeti 416Klinikle ‹lgili Problemler 4417

18 Göz ve Kulak 419Dr. fiule ÇET‹NELGöz ve ‹lgili Yap›lar›n Geliflimi 420

Retinan›n Geliflimi 420Silyer Cismin Geliflimi 425‹risin Geliflimi 4225Lens Geliflimi 427Ön ve Arka Kamaralar›n Geliflimi 428Komea Geliflimi 429Koroid ve Sklera Geliflimi 4299Gözkapaklar›n›n Geliflimi 429Gözyafl› Bezleri Geliflimi 430

Kulak Geliflimi 430‹ç Kulak Geliflimi 431Ortaa Kulak Geliflimi 433D›fl Kulak Geliflimi 433

Göz Gelifliminin Özeti 437Kulak Gelifliminin Özeti 437Kliniklee ‹lgili Problemler 437

19 Deri Sistemi 439Dr. Serap S. ‹NALÖZDr. H. Serhat ‹NALÖZDeri ve Deri Eklerinin Geliflimi 440

Epidermis 440Dermis 441Deri Bezleri 441K›llar›n Geliflimi 447T›rnnaklar›n Geliflimi 448Difllerin Geliflimi 448

Deri Sisteminin Özeti 455Klinikle ‹lgili Problemler 456

20 Konjenital Anatomik Anomaliler ya da‹nsan Do¤um Defektleri 457Dr. M. Kemal IRMAKDr. Candan ÖZO⁄ULDo¤um Defektlerinin S›n›fland›r›lmas› 458Teratoloji-Anormal Geliflim Çal›flmalar› 458

xiv � ‹çindekiler

Genetik Faktörlerin Neden Oldu¤u Anomaliler 459Say›sal Kromozomal Anomaliler 459Yap›sal Kromozomal Anomaliler 466Mutant Genler Taraf›ndan Oluflan

Anomaliler 469Geliflimsel Sinyalleflme Yollar› 471

Çevresell Faktörler Sonucu Oluflan Anomaliler 471Teratojenezde Temel Prensipler 474‹nsan Teratojenleri 475

Multifaktöryel Kal›t›mla Oluflan Anomaliler 484‹nsan Do¤um Defektlerinin Özeti 241Klinikle ‹lgili Problemller 241

21 Embriyonik Geliflim Sürecindeki Sinyal‹leti Yollar› 487Dr. Ayhan B‹L‹RMorfogenler 488

Retinoik Asit 488Transforme Edici Büyüme Faktörü β/Kemik

Morfogenik Protein 489Hedgehog 489

Wnt/ β-Katenin Yolu 490Notch-Delta Yolu 491Transkripsiyon Faktörleri 491

Hox/Homeobox Proteinleri 492Pax Genleri 493Bazik Heliks-Lopp-Heliks Transkripsiyon (bHLH)

Faktörleri 493Reseptör Tirozin Kinazlar 493

Ortak Özellikler 493Anjiogenezin Reseptör Tirozin Kinazlar ile

Düzenlenmesi 494Embriyyonik Geliflim Sürecindeki Sinyal ‹leti

Yollar›n Özeti 494

Ek 496Dr. Kemal ÖZB‹LG‹NDr. Sevinç ‹NANDr. Seda VATANSEVER

‹ndeks 507

‹çindekiler � xv

1

1Geliflmekte Olan ‹nsan: Girifl

Geliflim Dönemleri 2

Embriyolojik Terminoloji 2

Embriyolojinin Önemi 7

Tarihten Seçmeler 8‹nsan Embriyolojisi Konusunda ‹lk Görüfller 8Orta Ça¤da Embriyoloji 8Rönesans 9

Genetik ve ‹nsan Geliflimi 11

‹nsan Gelifliminde Moleküler Biyoloji 11

Embriyolojide Düzlemlerin Tan›mlanmas› 11

Klinikle ‹lgili Problemler 13

‹nsan geliflimi, birbirini takip eden bir süreçtir ve diflidengelen bir oositin (ovum) erkekten gelen bir sperm (sper-matozoon) ile döllenmesi sonucu bafllar. Döllenme sonucuoluflan son derece özelleflmifl ve totipotent bir hücre olan zi-got, hücre bölünmesi, hücre göçü, programl› hücre ölümü,farkl›laflma (diferansiyasyon) ve büyüme sonucu çok hüc-reli insan yap›s›na dönüflür. Geliflim ile ilgili görülen birçokde¤iflim, embriyonik ve fetal dönemde meydana gelmesinera¤men baz› önemli de¤iflimler de yeni do¤an, bebeklik,çocukluk, gençlik ve eriflkin ça¤›nda da gerçekleflir. Dolay-s›yla geliflim, do¤um ile durmaz do¤umdan sonrada devametmektedir, örne¤in difl ve kad›n gö¤üsleri gibi.

GEL‹fi‹M DÖNEMLER‹

Genellikle insan geliflimi, prenatal (do¤um öncesi) dönemve postnatal (do¤um sonras›) dönem olmak üzere iki’yeayr›l›r. Do¤um öncesinde gözlenen önemli de¤ifliklikler,‹nsan›n Prenatal Geliflimi Çizelge’sinde (fiekil 1-1 ve 1-2)gösterilmifltir. Zaman tablosu incelendi¤inde geliflimin enbelirgin de¤ifliklikleri üçüncü ve sekizinci haftalar aras›n-da görülmektedir, bu döneme embriyonik dönem denir. Fe-tal dönemde ise, oluflmufl olan dokularda ve organlardafarkl›laflma ve büyüme görülür. Bu dönemde beden’in h›z-l› büyüdü¤ü gözlenir.

EMBR‹YOLOJ‹K TERM‹NOLOJ‹

Afla¤›da bahsedilen terimler insan geliflimi konusunda kul-lan›lan terimlerdir, ve bu terimlerin birço¤u insan›n prena-tal geliflim çizelgesinde kullan›lm›flt›r. Embriyolojik terim-lerin pek ço¤u Latince (L.) veya Yunanca (Grekçe) (Gr.)kökenlidir.

Oosit (L. Ovum, yumurta). Ovaryumda üretilen difligerm veya seks hücresini ifade eder, olgunlafld›¤›nda se-konder oosit veya olgun (matür) ovum ad›n› al›r.

Sperm (Gr. sperma, tohum). Spermatozoon (ço¤ul;spermatozoa) olarak da bilinen sperm, testislerde üretilenerkek germ hücreleridir. Çok say›daki sperm ejakülasyons›ras›nda erkek üretras›ndan d›fl ortama at›l›r.

Zigot (Gr. zygotos, halka, zincir). Bu hücre döllenmes›ras›nda bir oosit ile bir spermin birleflmesi sonucu mey-dana gelir. Zigot, yeni bir insan›n (embriyonun) bafllang›c›oldu¤u söylenebilir.

Döllenme veya Gebelik Yafl. Döllenmenin tam olarakne zaman meydana geldi¤ini saptamak zordur, çünkü can-l› bedende döllenmenin incelenmesi mümkün de¤ildir. He-kimler, embriyo veya fetusun yafl›n› son normal adet kana-mas›n›n (SNAK) ilk gününe göre hesapl›yorlar. Buna ge-belik yafl› denir ve döllenme yafl›’ndan ortalama iki haftadaha uzundur; çünkü oosit bir önceki adet döneminden ikihafta sonra ancak döllenebilir (fiekil 1-1).

Yar›klanma. Bu terim zigotun bir dizi mitotik bölün-meden geçti¤i süreci ifade eder. Mitoz sonucu, erken em-briyonik hücreler yani blastomerler oluflur. Bölünen zigo-tun boyu de¤iflmez çünkü her yar›klanma sonucu blasto-merler küçülür.

Morula (L. morus, dut). Zigotun bölünmesi sonucu12-32 blastomerlerden oluflan bir kitledir. Blastomerler fle-kil de¤ifltirir ve s›k› bir flekilde biraraya gelerek hücre topuhaline dönüflürler. Bu s›k›flt›rma (compaction) olay›ndanhücre yüzey adhezyon molekülleri sorumludur (Gilbert1997). Morula evresi döllenmeden 3 veya 4 gün sonra veerken embriyonun uterusa ulafl›rken meydana gelir.

Blastosist, blastokist (Gr. blastos, germ + kystis, ke-se). Morula, yaklafl›k 2-3 gün sonra tuba uterina’dan (Fal-lop tüpünden) uterusa girer. Uterusa girdi¤i zaman içeri-sinde s›v› dolu bir kese olan blastosist kesesi oluflur. Bu de-¤iflim morulay› blastosist’e dönüfltürür. Merkezde bulunanhücreler iç hücre kitlesi veya embriyoblast, yani embriyo-yu oluflturacak olan k›s›md›r.

‹mplantasyon. Blastosistin endometriyum’a yani ute-rusun mukoza tabakas› veya örtüsüne ba¤lanma ve gömül-me sürecidir. Embriyonik geliflimin preimplantasyon (imp-lantasyon öncesi) evresi, döllenme ile uterus duvar›na ba¤-lanma aras›nda geçen süredir ve ortalama 6 gündür.

Gastrula (Gr. gaster, mide). Gastrulasyon esnas›nda(blastosist’in gastrula’ya dönüflmesi) üç tabakal› veya trila-minar embriyonik disk oluflur (3. hafta). Gastrulan›n üç germtabakas› (ektoderm, mezoderm ve endoderm) daha sonrafarkl›laflarak embriyonun doku ve organlar›n› oluflturur.

Nörula (Gr. neuron, sinir). Erken embriyo gelifliminin3. ve 4. haftas›na denk gelen ve nöral tübün nöral plaktangeliflti¤i dönemi kapsar (fiekil 1-1). Sinir sisteminin ilk gö-ründü¤ü dönemdir ve gastruladan sonra gelir.

Embriyo (Gr. embriyon). Bu terim erken geliflim evre-lerinde geliflmekte olan insan› ifade eder. Embriyonik evresekizinci haftan›n (56 gün) sonuna kadar sürer ve bu tarih-te tüm esas yap›lar›n bafllang›c› mevcuttur. Embriyonunboyu, tepe-kalça uzunlu¤u (TKU) olarak verilir. Bu ölçümkafa tas› verteksinden kalçaya kadar olan uzunluktur.

P renatal Geliflim Evreleri. Erken embriyonik geliflim,evreler halinde tan›mlan›r. Bunun nedeni, embriyonun ba-z› morfolojik özelliklerin geliflmesi farkl› sürelerde ger-çekleflir (fiekil 1-1). Geliflimin 1. evresi döllenme ile bafl-lar ve embriyonik geliflim 23. evrede tamamlan›r. Bu orta-lama 56. güne denk gelir. Fetal evre 57. günde bafllar ve fe-tus anneyi terk edince sonlan›r.

Konseptus (L. conceptio, zigottan geliflen oluflumlar).Bu terim, embriyo ve iliflkili membranlar› ve zarlar› (döl-lenmenin ürünleri) tan›mlar. Konseptus, zigottan itibarengeliflen tüm embriyo içi ve embriyo d›fl› yap›lar› içerir. Di-¤er bir ifade ile, embriyo ile birlikte ayn› zamanda plasen-tan›n embriyonik bölümünü ve iliflkili membranlar›n› yaniamniyon, koriyonik kese ve umbilikal kesesini (yolk yadavitellus kesesi) de kapsar (Bkz. Böl. 7).

Taslak, primordiyum (L. primus, ilk + ordior, bafllan-g›ç). Bu terim, bir organ ya da yap›n›n geliflmesindeki enerken aflaman›n fark edilebilir ilk iflaretini veya bafllang›c›-n› ifade eder. Üst ekstremitelerin tasla¤› ya da primordiyu-mu tomurcuk fleklinde 26. günde ortaya ç›kar (fiekil 1-1).

Fetus (L., do¤mam›fl çocuk). Embriyonik dönemin (8haftal›k) ard›ndan do¤uma kadar geçen evredeki insana fe-tus ad› verilir. Fetal dönem s›ras›nda (9. haftadan do¤uma

2 � ‹nsan Embriyolojisi

Geliflmekte Olan ‹nsan: Girifl � 3

fiE

K‹L

1-1.

Gel

iflim

in e

rken

evr

eler

i. O

osit

içer

en fo

likül

ünün

gel

iflim

i, ov

ulas

yon

ve m

enst

rüel

sik

lus

göst

erilm

ifltir

. ‹ns

an g

elifl

imi d

ölle

nme

ile b

aflla

mak

-ta

d›r,

ort

alam

a so

n ad

et b

aflla

mas

›nda

n 14

gün

son

ra. T

uba

uter

ina

içer

isin

de z

igot

un y

ar›k

lanm

as› v

e er

ken

döne

m e

mbr

iyo

gelifl

imi t

an›m

lanm

›flt›r

.

deva

m›


fiE

K‹L

1-1.

deva

m›

6 � ‹nsan Embriyolojisi11

. haf

tada

n m

iyad

�na

1112

1620

2428

3236

38M

iyad

�nda

fiE

K‹L

1-2.

Em

briy

onik

dön

em 8

. haf

tan›

n bi

timin

de s

onla

nmas

›yla

tüm

tem

el o

rgan

lar›

n ba

fllan

g›ç

yap›

lar›

gör

ülür

. 9.

haf

tada

n do

¤um

a ka

dar

uzan

an fe

tal d

önem

de b

üyüm

e dö

nem

idir.

12.

haf

tada

cin

siye

t bel

irgin

dir.

Fet

us d

ölle

nmed

en 2

2 ha

fta s

onra

yafl

ayab

ilir

ha-

le g

elir

anca

k bi

rkaç

haf

ta s

onra

ise

haya

tta k

alm

a fla

ns›

arta

r. Y

ukar

›da

göst

erile

n 11

-38

hafta

l›k f

etus

lar

gerç

ek b

oyla

r›n›

n ya

r›s›

d›r.

Dah

a fa

zla

bilg

iiç

in b

ölüm

6’y

a bk

z.

kadar) embriyonik evrede oluflan doku ve organlar›n fark-l›laflmas› (diferansiyasyonu) ve büyümesi gerçekleflir. Em-briyonik dönemde meydana gelen de¤ifliklikler son dereceönemlidir, çünkü o dönemde doku ve organlar ifllevsel ha-le gelirler. Özellikle üçüncü ve dördüncü aylarda gövdeningeliflme h›z› kayda de¤er (fiekil 1-2), ayr›ca gebeli¤in sonaylar›ndaki a¤›rl›k art›fl› da hayret vericidir.

Düflük, Abortus (L. aboriri, düflük yapmak). Bu terim,geliflmenin zaman›ndan önce durmas›; embriyonun veyafetusun yaflayabilir (varl›¤›n› uterus d›fl›nda kendi bafl›nasürdürebilir) hale gelmeden uterus d›fl›na at›lmas›n› ifadeeder. De¤iflik düflük türleri vard›r:• Düflük tehdidi (kanama sonucu düflük olma olas›-

l›¤›), klinik aç›dan riskli gebeliklerin %25’inde gö-rülen bir komplikasyondur. Düflü¤ü engellemeyeyönelik tüm çabalara ra¤men bu tür gebeliklerinyaklafl›k yar›s› düflük ile sonuçlan›r.

• Spontan düflük, do¤al olarak geliflir ve en çok döl-lenmenin üçüncü haftas›nda görülür. Gebeliklerinyaklafl›k %15’i, ilk 12 hafta içinde spontan düflükile sonuçlanmaktad›r.

• Daimi düflük, özellikle birbirini takip eden üç yadadaha fazla hamileliklerde görülen, ölü bir embriyoveya yaflayabilir hale gelmemifl fetusun spontanolarak d›flar›ya at›lmas›d›r.

• ‹stemli düflük, 20 haftadan (fetus yaflayabilir halegelmeden) önce t›bbi yollarla embriyonun ya dafetusun istemli olarak uterusun d›fl›na al›nmas›d›r.Bu tip düflükler, düflü¤e neden olabilecek ilaçlarve mekanik aletler yoluyla gerçeklefltirilir.

• Tam düflük, gebelikte görülen yap›lar›n tamam›-n›n uterus d›fl›na at›ld›¤› düflü¤e verilen isimdir.

• Gözden kaç›r›lan düflük, embriyo veya fetusunölümünden sonra konseptusun uterusta kalmas›.

• Tam düflük, gebelikte görülen yap›lar›n tamam›-n›n uterus d›fl›na at›ld›¤› düflü¤e verilen isimdir.

• Düflük yapmak, kelimesi genellikle gebeli¤in ikinciüç ay›n›n (2. trimester) ortas›ndan önce (yaklafl›k135 günlük), fetusun ve iliflkili membranlar›n›n spon-tan olarak at›lmas›n› ifade etmek amac›yla kullan›l›r.Trimester. Üç takvim ay›ndan oluflan dönemi ifade

eder. Do¤um uzmanlar› 9 ayl›k gestasyon (rahim içi gelifl-me) dönemini basitçe 3 adet üçerli ay’a ay›r›rlar. Geliflme-nin en kritik evreleri, embriyonik ve erken fetal döneminyafland›¤› birinci trimesterde (13 haftal›k) meydana gelir.

Postnatal (do¤um sonras›) Dönem. Do¤umdan sonraortaya ç›kan de¤ifliklikler. S›kl›kla kullan›lan geliflme ileilgili terimleri ve dönemleri ifade eder.

Bebeklik. Rahim d›fl›ndaki yaflam›n en erken dönemi-ni kabaca do¤umdan sonraki ilk y›l› kapsayan süreye veri-len add›r. Bebek, 4 haftal›k yada daha az ise bebe¤e, yenido¤an denir. Rahim içi (intrauterin) yaflamdan, rahim d›fl›(ekstrauterin) yaflama geçifl, özellikle kardiyovasküler vesolunum sistemlerinde oluflacak birçok kritik de¤iflimi ge-rektirir. Do¤umu izleyen ilk birkaç kritik saati atlatan yenido¤an›n yaflama flans› genellikle yüksektir. Bebeklik s›ra-s›nda beden geliflmesi özellikle h›zl›d›r. Boy, yar›s› kadar

artarken a¤›rl›k genellikle üç kat artar. Bir yafl›na gelen ço-cuklar›n ço¤unun 6–8 difli bulunur.

Çocukluk. 13. ay ile bulu¤ ça¤› (puberte, seksüel ol-gunluk) aras›nda kalan dönemdir. Süt diflleri ç›kmaya de-vam eder ve sonra kal›c› difllerle yer de¤ifltirir. Çocuklu¤unerken döneminde aktif kemik oluflumu (osifikasyon) görü-lür; ancak, yafl›n ilerlemesi ile bedensel büyümenin h›z› ya-vafllar. Pubertenin hemen öncesinde ise, puberte öncesi ge-liflme s›çramas› ile büyüme h›z›nda yine bir art›fl gözlenir.

Puberte (bulu¤ ça¤). Genellikle k›zlarda 12 ile 15, er-keklerde ise 13 ile 16 yafllar› aras›ndaki, ikincil cinsiyet özel-liklerin (sekonder seksüel karakteristikler) geliflti¤i ve üremeyetene¤inin elde edildi¤i dönemin ad›d›r. Bu dönemdeki ge-liflmenin evreleri belirgin yap› de¤ifliklikleri yani ikincil cin-siyet özelliklerin ortaya ç›kmas› (pubik k›llanma, k›zlardagö¤üslerin belirgin hale gelmesi, erkeklerde genital organla-r›n büyümesi v.b.) ile kendisini gösterir. Puberte, k›zlarda ilkadet kanamas› ile menstruasyonun bafllamas›yla ve erkekler-de ise olgun spermlerin üretilmesi ile sona erer.

Ergenlik (Adolesans). 11 ile 19 yafl aras›ndaki döne-me verilen add›r. Bu dönemde çok h›zl› fiziksel ve cinselolgunlaflma görülür. Bu süre cinsel olgunlaflman›n en er-ken belirtilerinden bafllar (puberte) ve fiziksel, zihinsel ileduygusal olgunlaflmayla son bulur. Üreme yetene¤i ergen-likte gerçekleflir. Bu dönem biterken genel büyüme oran›yavafllar, ancak baz› yap›lar›n büyümesi h›zlan›r (kad›ngö¤üsleri ve erkek genital organlar›).

Yetiflkinlik. (L. adultus, yetiflkin) büyüme ve olgunlafl-man›n tamamland›¤› dönemdir. Genellikle 18 ile 21 yaflaras›nda ulafl›l›r. Kemikleflme ile büyüme erken eriflkin dö-nemde sona erer (21-25 yafllar aras›). Bu süreden sonra ge-liflimsel de¤ifliklikler çok yavafl meydana gelir.

EMBR‹YOLOJ‹N‹N ÖNEM‹

Embriyoloji, kelime anlam› olarak embriyoyu inceleyenbilim dal› anlam›na gelse de bu terim prenatal geliflimi, ya-ni hem embriyo hemde fetus geliflimi ifade eder.

Geliflim anatomisi ise hücre, doku, organ ve gövdede-ki tüm embriyolojik de¤iflimlerin, ebeveynlerden gelengerm hücrelerinden tam bir eriflkine dönüflümü kapsayanaland›r. Do¤um öncesi geliflim, do¤um sonras›ndakindendaha süratli ve daha belirgin de¤iflimler gösterir.

Teratoloji (Gr. teratos, ucube), embriyoloji ve patolo-jinin anormal geliflimini inceleyen bir bilim dal›d›r (ano-mali, do¤um hatalar›, konjenital bozukluklar). Embriyolo-jinin bu dal›, normal geliflimi bozan ve do¤umsal anomali-lere neden olan birçok genetik ve/veya çevresel etmenleriinceler (Bkz. Böl. 20).

Embriyoloji• Prenatal geliflim ve kad›n-do¤um, perinatal t›p,

pediatri ile klinik anatomi aras›ndaki aral›¤› ta-mamlar.

• ‹nsan hayat›n›n bafllang›c› hakk›nda bilgi verir veprenatal geliflimde meydana gelen de¤iflikliklerigösterir.

• ‹nsan yap›s›ndaki sapmalar› (varyasyonlar›) anla-may› kolaylaflt›r›r.


• Genel anatomiyi ayd›nlat›r ve normal ile anormalgeliflimi aç›klar.Hekimler, ilgili klinik alanlar›n› daha iyi alg›lamak için

embriyo’nun ve fetus’un normal geliflim ve anormallikle-rin nedenleri hakk›nda bilgi sahibi olmalar› gerekir. Örne-¤in, obstetri¤in (do¤um bilimi) yeni uygulamalar› içerisin-de uygulamal› embriyoloji yer almaktad›r. Kad›n do¤um-cular için önemli embriyolojik olaylar flunlard›r; ovülas-yon, oosit ve sperm tafl›nmas›, döllenme (fertilizasyon),implantasyon, fetal-maternal iliflki, fetal dolafl›m, gelifli-min kritik dönemleri ve do¤um hatalar› olmak üzere. An-ne sa¤l›¤›n› korumakla birlikte hekimler, embriyo ve fe-tus’un sa¤l›¤›n› da kollamak durumundad›rlar. Embriyolo-jinin anlam› çocuk hekimleri için çok aç›kt›r, çünkü do¤anbirçok bebek geliflim bozuklu¤una ba¤l› olarak konjenitalanomalili olabilir örne¤in; diafragma f›t›¤›, spina bifidaveya konjenital kalp hastal›klar› gibi.

Geliflim anomalileri, çocukluk ça¤›nda birçok ölüme ne-den olmaktad›r. Yap›sal ve fonksiyonel gelifliminin bilinme-si, yeni do¤an döneminde meydana gelen fizyolojik de¤iflim-leri anlamak için çok önemlidir ve böylece tehlike içindeolan fetuslara ve bebeklere yard›m edilebilir. Özellikle fetal,perinatal ve pediatrik yafl grubundaki cerrahi alandaki ilerle-meler, insan geliflimi konusunu klinik aç›dan önemli k›lm›fl-t›r. Fetusun cerrahi tedavisi art›k mümkündür. Bir çok kon-jenital anomaliyi anlamak ve bunlar›n düzeltilmesi için nor-mal geliflim bilgilerine gereksinim duyulmaktad›r. Genelkonjenital anomalileri ve nedenlerinin hekim, difl hekimlerive sa¤l›k çal›flanlar›nca bilinmesi özellikle anomali çocu¤asahip ailelere anlatmaya yard›mc› olur, böylece ebeveyninsuçluluk duygusu giderilmifl olur.

Genel anomalilere ve onlar›n embriyolojik temellerini bi-len hekimler ve di¤er sa¤l›k personeli, al›fl›lmad›k durumlar-la karfl›laflt›klar›nda konuya hayretle de¤il güvenle yaklafl›r.Örne¤in geliflmekte olan böbre¤i besleyen bir çok damardansadece biri renal arteri oluflturdu¤unu bilirse, say›sal ve yap›-sal varyasyonlar anlafl›l›r ve sürpriz olmaktan ç›kar.

TAR‹HTEN SEÇMELER

“‹leriyi görmem devlerin omuzlar›nda durmamdan kaynaklan›yor”

Sir Isaac Newton, ‹ngiliz Matematikçi, 1643-1727

300 y›l› aflk›n süre önce söylenen bu sözler her yeniproblem incelenmesinde, baflka araflt›r›c›lar taraf›ndan or-taya konulan bilgilerin kullan›ld›¤›n› ifade etmektedir. Herça¤›n teorileri o dönemin araflt›r›c›lar›n›n bilgisine ve de-neyimlerine dayanan aç›klamalar içerir. Onlar› son noktaolarak kabul etmemekle birlikte o fikirleri takdir etmek ge-rekmektedir. ‹nsanlar hep nas›l olufltuklar›n›, nas›l do¤duk-lar›n›, ve neden baz›lar›n›n anormal gelifltiklerini merak et-mifllerdir. Eski dönemlerde yaflayan merakl› insanlar busorulara bir çok yan›t bulmufllar.

‹nsan Embriyolojisi Konusunda ‹lk Görüfller

‹lk m›s›rl›lar yaklafl›k M.Ö. 3000 y›l›nda kufl yumurtalar›n›kuluçkaya yat›rma ifllemlerini uygulam›fllar, ancak konu ile il-

gili herhangi bir bilgi verilmemifltir. Akhnaton (AmenophisIV) ad›ndaki kifli, kad›ndaki ve erkekteki tohumu yapan ve an-nesinin karn›ndaki erkek evlad›n›n hayat›n› veren günefl tanr›-s› olan Aton’a dua ederdi. Antik M›s›rl›lar, ruhun insana do-¤umla beraber ve plasenta arc›l›¤› ile verildi¤ine inan›rlard›.

Eski Hint embriyolojisi üzerine Sanskritçe olarak ya-z›lm›fl bir araflt›rmaya yaklafl›k M.Ö. 1416’te yaz›ld›¤› tah-min ediliyor. Bu Garbha Upanishad adl› Hindu yaz›t›, em-briyo hakk›nda eski fikirleri tarif ediyor. Diyor ki:

Kan ve semen kar›fl›m›ndan embriyo yaflam›n› bafllat›r.Gebelik oluflumu için uygun bir zamanda cinsel birlefl-me sonras› kalada (bir günlük embriyo) meydana gelir.Yedi gece bekledikten sonra bir keseye dönüflür. Birgece sonra küresel bir kitleye dönüflür. Bir ay sonra s›-k› bir kitle oluflur. ‹ki ay sonra kafa meydana gelir. Üçay sonra kol ve bacak bölgeleri belirginleflir.

Yunan alimleri embriyoloji bilimine çok katk›da bu-lunmufllard›r. ‹lk yaz›l› embriyolojik çal›flmalara ünlü yu-nan hekim, t›bb›n babas›, Kos’lu Hipokrat’›n (M.Ö. 460-377) kitaplar›nda rastlanm›flt›r. ‹nsan embriyosunun nas›lgelifldi¤i konusunda bilgi sahibi olmak için afl¤›dakilerinyap›lmas›n› önerdi:

20 veya daha fazla yumurtay› al›n ve tavu¤u kuluçka-ya yat›r›n. ‹kinci günden yumurta çatlayana kadar hergün bir yumurtay› kuluçkadan al›n, k›r›n ve inceleyin.‹fade etti¤im gibi kufllarda meydana gelenler insandameydana gelenlere benzerdir.

Yunan filozof ve bilim adam› olan Stagira’l› Aristo(384-322 M.Ö.) embriyoloji üzerine bir tez yazm›flt›r vecivciv ile di¤er embriyolar›n geliflimini tan›mlam›flt›r.Aristo embriyolojinin kurucusu olarak tan›n›r, çünkü em-briyonun flekilsiz bir kitleden oluflma fikrini o öne sürmüfl-tür. Embriyoyu, besleyici bir ruh ile gövdenin bölümlerinioluflturan bir tohum olarak ifade etmifltir. Onun düflüncesi-ne göre embriyo, erkek semen taraf›ndan aktive edilen adetkan›ndan meydana gelmektedir.

Claudius Galen (M.Ö. 130-201), romada yaflayan biryunan hekimi ve bilim adam› olup, fetusun oluflumu ad›n-da bir kitap yazm›flt›r. Bu kitapta fetusun geliflimini ve bes-lenmesini anlatm›fl ve allantois, amniyon ve plasenta diyebilinen yap›lar› tan›mlam›flt›r.

Yahudi medeni kanunu, tören kurallar› ve efsanelerinikapsayan dini metinle olarak tan›mlanan Talmud’ta, embri-yonun geliflimi ile ilgili bilgiler mevcuttur. ‹kinci as›rda ya-flayan yahudi bir hekim olan Samuel-el-Yehudi, embriyonunoluflumunda alt› basama¤› tan›mlam›flt›r, bunlardan; flekilsizyap›l›, katlant›l› flekilli ve sonra tüm organlar›n›n oldu¤u dö-nemler fleklinde s›ralam›flt›r. Talmud alimleri; kemikler, ten-donlar, t›rnaklar, kafadaki ilik ve gözün beyaz k›sm›n›n ba-badan geldi¤ini yani baban›n beyazlar› geçirdi¤ini; deri, kan,saçlar ise anneden geldi¤ini yani annenin k›rm›z›lar› geçirdi-¤ini inan›rlard›. Bu görüfller, Aristo ve Galenin düflüncelerin-den etkilenerek ortaya ç›km›flt›r (Needham, 1959).

Orta Ça¤da EmbriyolojiOrta ça¤larda bilimin ilerlemesi çok yavafllam›flt›r ve çok azembriyolojik çal›flma günümüze ulaflm›flt›r. Müslümanlar›n


kutsal kitab› olan Kuran-› Kerimde (M.S. 7. as›rda) deniyorki insan, erkek ve diflide meydana gelen bir tak›m salg›lar›nkar›fl›m›ndan oluflur. ‹nsan›n tek bir nufta’dan (küçük damla)yarat›ld›¤›na dair referanslar verilmektedir. Meydana gelenorganizma 6 gün sonra t›pk› bir tohum gibi bir döl yata¤›nayerleflir. Erken embriyonun görünümü sülü¤e benzedi¤ineyönelik referanslar vard›r. Daha sonra embriyonun “çi¤nen-mifl bir maddeye” benzedi¤i ifade edilmektedir.

Salerno’lu Constatinus Africanus (M.S. 1020-1087)De Humana Natura adl› bir tez yazm›flt›r. Bat›ya, Latinceolarak yaz›lan bir çok eser b›rakm›flt›r. Bu eserleri Yunan-l›, Romal› veya Arap alimlerin yap›tlar›ndan çevirmifltir.Embriyonun geliflimini ayl›k olarak gezegenler ile iliflkin-lendirerek gebeli¤i tan›mlam›flt›r. Ortaça¤ alimleri, Ari-to’nun düflüncelerinden etkilenerek embriyonun menstrüelkan ve semenden olufltu¤unu söylemifllerdir. Bilgi eksikli-¤inden dolay›, uterus içindeki fetusu yeni do¤an’a benzeti-lerek çizimler yap›lm›flt›r (fiekil 1-3).

Rönesans

Leonardo da Vinci (1452-1519), fetus içeren uterus çi-zimleri yapm›flt›r (fiekil 1-4). Prenatal büyüme hakk›ndaölçüm yaparak embriyolojiye kantitatif bir yaklafl›m getir-mifltir.

Harvey 1651’de, De Generatione Animalium ad›ndakikitab› yay›nlamas› ile birlikte embriyolojide bir devrimmeydana gelmifltir. Harvey, erkek tohumu veya sperm, dölyata¤›na veya uterusa girdikten sonra yumurta benzeri biryap›ya dönüfltü¤ünü ve bu yap›dan embriyonun geliflimi-nin bafllad›¤›na inanmaktayd›. Harvey (1578-1657), PaduaÜniversitesi hocalar›ndan Aquapendente’li Fabrici-us’dan etkilenmifltir. Fabricius de¤iflik hayvan türlerindeembriyolar› ilk inceleyen ‹talyan anatomist ve embriyolog-dur. Harvey, civciv embriyolar›n› basit bir büyüteç ile in-celeyerek bir çok gözlemler yapm›flt›r. Ayr›ca küçük ge-yiklerde embriyolojik incelemelerde bulunmufl, fakat er-ken evreleri gözlemleyemedi¤i için embriyonun uterus ta-raf›ndan salg›land›¤›na inanm›flt›. Girolamo Fabricius(1537-1619) iki ana embriyoloji tezi yazm›flt›r. Bir tanesiDe Formato Foetu (fiekillenmifl Fetus) ad›n› tafl›maktad›rve geliflimin de¤iflik evrelerindeki embriyo ile fetusa aitçok zengin çizimler içermektedir.

‹lk mikroskoplar çok basit bir yap›ya sahipti ancak ye-ni ufuklar›n aç›lmas›na yard›mc› oldu. 1672’de Regnierde Graaf tavflan uterusunda küçük yuvarlak yap›lar gör-müfltür ve bunlar›n uterus taraf›ndan salg›lanmad›¤›n› dü-flünmüfltür. Bunlar›n ovaryum ad›n› verdi¤i organlardangeldi¤i sonucuna varm›flt›r. De Graaf’›n tan›mlad›¤› küçükyuvarlak yap›lar asl›nda blastosistlerdi (fiekil 1-1). Ayr›caveziküler foliküllerini de tan›mlam›flt›r, ki bunlar flimdiGraaf folikülleri olarak da bilinir.

Marcello Malpighi ise döllenmemifl tavuk yumurtas›-n› inceledi¤ini sanarak erken embriyolar› gözlemlemifltir.


fiEK‹L 1-3. Jacob Rueff’in yazd›¤› Conceptu et GenerationeHominis (1554) ad›ndaki kitapdan al›nan çizimler. Bu çizimler-de uterusda kan p›ht›s› ve semenden meydan gelen fetus ge-liflimini göstermektedir. Çizimlerdeki teori Aristo’nun düflünce-lerinden etkilenerek çizilmifltir ve 18. as›r’a kadar geçerlili¤inikorumufltur (Needham J : A History of Embriyology. Cambri-ge, University Press, 1934; Cambrige University Press, Eng-land izniyle al›nm›flt›r).

fiEK‹L 1-4. M.S. 15. yüzy›lda Leonardo da Vinci’ye ait bir çi-zim. Bu çizimde kesilerek aç›lan bir uterus içerisinde fetusugösteriyor.

Sonuç olarak yumurtan›n içerisinde minik bir civciv oldu-¤una inanm›fl. Genç bir T›p ö¤rencisi olan Johan Hamvan Arnheim ve Anton van Leeuwenhoek 1677’de gelifl-mifl bir mikrokop kullanarak insan spermini incelemifller-dir. Fakat spermin döllenmedeki rolünü anlayamam›fllar vespermin minyatür bir insan› içerdi¤ini, uterusa ulaflt›¤›ndaise büyüyüp geliflti¤ini zannetmifller (fiekil 1-6).

1759’da Caspar Friedrich Wolff ön oluflum teorileri-ni reddetmifl ve embriyonun küçük yuvarlak yap›lardanmeydana geldi¤ini söylemifltir. Kuluçkaya yat›r›lmam›flyumurtalar› incelemifl ve Malpigi taraf›ndan tan›mlananembriyolar› görememifl. Tabaka kavram›n› öne sürmüfl, zi-got diye adland›rd›¤›m›z yap›n›n hücre katmanlar› olufltur-du¤unu (embriyonik disk) ve buradan da embriyonun ge-liflti¤ini söylemifl. Onun bu düflüncesi epigenez teorisinintemelini oluflturmufltur. Bu teoriye göre geliflim, özellefl-mifl hücrelerin büyümesi ve farkl›laflmas› sonucu oluflmak-tad›r. Bu bulgular ilk defa Wolff’un doktora tezi olan The-oria Generationis’da yaz›lm›flt›r. Ayr›ca üriner (boflalt›m)ve genital (üreme) sisteminin geliflimine katk›da buluna-cak olan embriyolojik doku kitlelerini incelemifl ve Wolffcismi ve Wolff kanal› olarak bilinen mezonefroz ve mezo-nefrik kanallar› tan›mlam›flt›r (Bkz. Böl. 12).

Ön oluflum teorisi 1775’te Spallanzani taraf›ndan sonaerdirilmifl ve yeni bir bireyin gelifliminin bafllat›labilmesiiçin hem ovum hemde spermin gerekli oldu¤unu göster-mifltir. Özellikle köpekler üzerinde yapt›¤› suni döllenmedeneylerinden, spermin dölleme ajan› oldu¤unu ve döllen-meyi bafllatt›¤›n› kan›tlam›flt›r. Heinrich Christian Pan-der üç germ tabakas›n› keflfetmifl ve blastoderm ad›n› ver-mifltir. Bu buluflunu 1817’de doktora tezinde belirtmifltir.

Etienne Saint Hilaire ve o¤lu ‹sidore Saint Hilaireanormal geliflimin ilk anlaml› araflt›rmalar›n› 1818’de yap-m›fllard›r. Hayvan deneyleri ile geliflim anormalliklerini gös-termifller ve böylece teratoloji biliminin temelini atm›fllard›r.

Karl Ernst von Baer, 1827’de, spermin keflfindenyaklafl›k 150 y›l sonra, köpekte over folikülü içerisinde oo-siti tan›mlam›flt›r. Tuba uterinada bölünmekte olan zigotuve uterustaki blastosist’i incelemifl. Malpighi ve Pander ta-raf›ndan tan›mlanan tabakalardan, doku ve organlar›n kö-kenleri konusunda kal›c› bilgiler vermifltir. Von Baer ikiönemli embriyolojik kavram› tan›mlam›flt›r: embriyonikgeliflimin safhalar halinde gerçekleflti¤i, ve geliflimin genelnitelikleri özel niteliklerden sonra geldi¤ini söylemifltir.Anlaml› ve ileri görüfllü katk›lar› ile Modern Embriyoloji-nin Babas› olarak an›lmas›na neden olmufltur.

1839 y›l›nda hücre teorisinin tan›mlanmas› ile MattiasSchleiden ve Theodor Schwann, embriyolojide çok ciddiilerlemelere neden olmufllard›r. Bu kavram organizman›nhücre ve hücre ürünlerinden olufltu¤unu ortaya koymakta-d›r. Hücre teorisinin ortaya koydu¤u kavramlarla, embri-yonun tek bir hücreden yani zigottan geliflerek ve çeflitlihücre bölünmeleri evresinden sonra doku ve organlar›oluflturdu¤u anlafl›lmaya bafllanm›flt›r.

Wilhelm His (1831-1904) ‹sviçreli anatomist ve em-briyolog, doku tespiti, kesimi ve boyanmas› ile embriyo-nun üç boyutlu yap›s›n›n oluflturulmas› konusunda güveni-lir teknikler gelifltirmifltir. Onun, grafik olarak embriyooluflumunun görüntüleri ile ilgili yapt›¤› çabalar› fluandakiüç boyutlu, stereoskopik ve bilgisayar yard›ml› görüntüle-rinin oluflturulmas›na yard›mc› olmufltur.

His’in çal›flmalar›ndan esinlenerek Franklin P. Mall(1862-1917) bilimsel çal›flma için insan embriyosu topla-maya bafllam›fl ve Mall’›n embriyo koleksiyonu tüm dün-


Lens

Object

B

fiEK‹L 1-5. A, 1673’de Leeuwenhoek’e ait bir mikroskobun fo-to¤raf›. B, ilkel mikroskobun kullan›m›n›n yan görüntüsünügösteren çizim. Numune merce¤in önünde bir ince çubu¤unucunda tutulmaktad›r. Vida düzene¤i numunenin merce¤e gö-re yerleflimini sa¤lamaktad›r.

fiEK‹L 1-6. Hartsoeker taraf›ndan yap›lan 17. yüzy›ldan kalmabir spermin çizimi. Sperm içerisinde bulunan minyatür insan,spermin ovuma girdikten sonra büyüdü¤ü zannedilmekteydi.O döneme ait baflka embriyologlar ise ayn› flekilde insan›novum içerisinde oldu¤unu ve sperm taraf›ndan uyar›ld›ktansonra büyüdü¤ü zannedilmekteydi.

yada bilinen Carnegie Koleksiyonunun bir bölümünü olufl-turmufltur. Bu koleksiyon flu anda Washington DC de bu-lunan Silahl› Kuvvetlerin Patoloji Enstitüsündeki UlusalSa¤l›k ve T›p Müzesinde bulunmaktad›r.

Wilhelm Roux (1850-1924) amfibilerin geliflim fizyolo-jisi üzerine analitik deneysel çal›flmalar›n öncülü¤ünü yap-m›flt›r. Daha sonra benzer çal›flmalarda bulunan Hans Spe-mann (1869-1941), primer indüksiyon konusunda yani, birdoku baflka bir dokunun ak›betini belirler düflüncesi ve bulu-flu nedeniyle 1935 y›l›nda, Nobel ödülünü alm›flt›r. Y›llar bo-yunca bilim adamlar› bir dokudan di¤erine geçen ve indüksi-yon etkisini gösteren maddeleri izole etmeye çal›flm›fllard›r.

Robert G. Edwards ve Patrick Steptoe insan üreme-si tarihinde devrim say›lacak olaylardan olan in vitro ferti-lizasyon (suni döllenme) tekni¤ine öncülük etmifllerdir. Buçal›flmalar›n sonucu olarak, 1978 de Louise Brown ad›nda-ki ilk tüp bebek dünyaya gelmifltir. Bu olaydan sonra tümdünyada k›s›r olan binlerce çift, bu yeni teknoloji sayesin-de do¤umun mucizesini yaflam›fllard›r.

GENET‹K VE ‹NSAN GEL‹fi‹M‹

1859 y›l›nda bir ‹ngiliz biyolog ve evrimci olan CharlesDarwin (1809-1882), Türlerin Kökeni (the origin of spe-cies) adl› kitab›n yazar›d›r ve türler aras›nda kal›tsal de¤i-flimin evrimde önemli faktör oldu¤unu belirtmifltir. BirAvusturyal› keflifl olan G regor Mendel ise kal›t›m›n esas-lar›n› 1865 y›l›nda gelifltirmifltir, fakat t›pdaki araflt›rmac›-lar ve biyologlar bu buluflun memeliler geliflimindeki öne-mini y›llarca fark edemediler.

Walter Flemming 1878’de kromozomlar› incelemifl vedöllenmedeki olas› rolleri konusunda düflünceler gelifltirmifl-tir. 1883 y›l›nda von Beneden olgun germ hücresinin kromo-zom say›s›nda bir azalma oldu¤unu farketmifltir. Ayr›ca germhücrelerinde kromozom say›s›n›n azalmas›na yönelik bir sü-reç olan mayoz hakk›nda tan›mlamalar yapm›flt›r.

1902 y›l›nda Walter Sutton (1877-1916) ve TheodorBoveri birbirinden ba¤›ms›z olarak germ hücreleri oluflu-munda ve döllenmede kromozomlar›n davran›fl› Mendel’inkal›t›m esaslar› ile uyum sa¤lad›¤›n› aç›klam›fllard›r. Ayn›y›l Garrod alkaptonüri’yi tan›mlam›fl ve Mendel’in kat›-l›m esas›na dayanan ilk örnek olarak aç›klam›flt›r. Bir çokinsan Garrod’u Medikal Geneti¤in Babas› olarak tan›mla-maktad›r. ‹lerleyen dönemde, insan›n geliflimi için gereklitüm genetik bilginin zigot’ta sakl› oldu¤u ortaya ç›kt›.

Flex von Winiwarter insan kromozomu üzerine ilk göz-lemlerini 1912 y›l›nda yapm›fl ve bir hücrede 47 kromozo-mun bulundu¤unu ifade etmifltir. 1923 y›l›nda ise Theophi-lus Shickel Painter bu say›n›n tam olarak 48 oldu¤unu aç›k-lam›flt›r ve bu say› 1956 y›l›na kadar kabul edilmifltir. O y›lise Joe Hin Tijo ve Albert Levan embriyonik hücrede sade-ce 46 kromozom bulundu¤unu ifade etmifltir.

James Watson ve Fraancis Crick, 1953 y›l›ndaDNA’n›n moleküler yap›s›n› tan›mlam›fllar ve 2000 y›l›n-da ise insan›n genom sekans› aç›klanm›flt›r.

Klinik tan›, kromozom haritalanmas› ve prenatal tan› gi-bi kromozom say›lar› art›k t›pta çok yönlü olarak kullan›lma-

ya bafllanm›flt›r. Bir kere normal kromozom paterni oturduk-tan sonra, baz› insanlar›n anormal kromozom örneklerine sa-hip olduklar› görülmüfltür. Medikal genetik içerisinde yenibir ça¤ açan olay Jerome Jean Louis Marie Lejeune ve ar-kadafllar› taraf›ndan 1959 y›l›nda tan›mlanan mongolizm’de(flimdiki ad› ile Down Sendromu) 46 yerine 47 kromozom ol-du¤u tespit edildi. Kromozom say›s›nda oluflabilecek de¤i-fliklikler yani flaflmalar, konjenital anomali ve embriyo ölüm-lerine neden olabilmektedir (Bkz. Böl. 8).

Noman Gregg 1941’de, hamileli¤in erken safhas›ndarubella virusu alm›fl annelerin bebeklerinde çok say›da ka-tarakt vakas› ve ayn› zamanda di¤er baz› anomalileri ta-n›mlam›flt›r. ‹lk kez, insan embriyo gelifliminin çevreselfaktörlerden etkilenebilece¤i gösterilmifltir. 20 y›l sonra,Widukind Lenz ve William McBride talidomid ad›ndasakinlefltici alan gebe annelerin bebeklerinde kol ve bacakkusurlar› ve di¤er baz› kal›tsal kusurlar›n gelifldi¤ini bildir-mifllerdir. Talidomid vakas› sonras›nda birçok ilaç, kimya-sal madde ve di¤er çevresel faktörlerin hamileli¤e zaral›etkileri konusunda toplum ve sa¤l›k çal›flanlar›nda duyar-l›l›k geliflmesine neden olmufltur (Bkz. Böl. 20).

‹NSAN GEL‹fi‹M‹NDE MOLEKÜLER B‹YOLOJ‹

Moleküler biyolojide gözlenen geliflmeler, çok ileri teknikle-rin ortaya ç›kmas›na neden olmufltur, örne¤in rekombinantDNA teknolojisi uygulamalar›, transjenik fare modelleri vekök hücre uygulamalar› tüm araflt›rma laboratuvarlar›nda ar-t›k çok yayg›n olarak kullan›lmaktad›r. Bu teknikleri kullan›-larak, morfogenez olay›n›n genetiksel olarak nas›l çal›fld›¤›-n›, spesifik genlerin zamansal ve bölgesel ekspresyonlar›nnas›l gerçekleflti¤ini ve embriyonun de¤iflik bölgelerini olufl-turacak hücrelerin nas›l bir araya topland›¤›n› anlamaya çal›-fl›lmaktad›r. Böylece ilk defa embriyoda normal ve anormalgeliflim sürecinde ne zaman ve nerede hangi genlerin nas›laktive oldu¤u anlafl›lmaya bafllanm›flt›r (Bkz. Böl. 21).

‹lk defa 1997 y›l›nda ‹an Wilmut taraf›ndan, somatikhücre nükleer transfer yöntemi ile Dolly ad›ndaki bir ko-yun kopyalanm›flt›r, baflka ifade ile klonlanm›flt›r. O gün-den beri, farkl›laflm›fl eriflkin hücrelerden birçok hayvançeflidi baflar›l› bir flekilde kopyalanm›flt›r. ‹nsan›n kopya-lanmas› düflüncesi özellikle sosyal, etik ve yasal olarak bir-çok tart›flmay›da beraberinde getirmesi yan›s›ra, yeni do-¤anlarda anomali ve ciddi do¤um kusurlar›na da nedenolabilece¤i düflünülmektedir.

‹nsan embriyonik kök hücreleri, kendi kendini yenile-yebilen ve farkl› hücre tiplerine dönüflebilen pluripotenthücrelerdir. ‹nsan embriyonik kök hücrelerin izolasyonuve kültür ortam›nda programl› ve hedef hücre oluflturulma-s›na dönük yap›lan çal›flmalar, özellikle birçok hastal›kla-r›n tedavisi için umut kayna¤› olmufltur.

EMBR‹YOLOJ‹DE DÜZLEMLER‹N TANIMLANMASI

Bu kitapta standart Latince terimlerin ‹ngilizcesi verilmifl-tir örne¤in, sperm (spermatozoon). Efl anlaml› terimler ise


parantez içerisinde verilmifltir örne¤in, tuba uterina (Fal-lop tüpü). Anatomi ve embriyolojide yönleri tan›mlamakiçin baz› terimler kullan›lmaktad›r. Eriflkinde tüm tan›mla-malar ayakta, kollar yanlarda ve ayalar anteriore bakd›¤›düflünülür (fiekil 1-7A). Buna anatomik pozisyon denir.Anterior veya ventral ile posterior veya dorsal terimleri önveya arkay› tan›mlamak üzere ve di¤er yap›lar›n iliflkisini

anlatmak için ifade edilir. Embriyo’yu tan›mlarken dorsalve ventral terimleri kullan›l›r (fiekil 1-7B). Superior ve in-ferior yap›lar›n birbirileri ile seviyelerinin tespiti için kul-lan›l›r (fiekil 1-7A). Embriyoda kafa kuyruk iliflkisini an-latmak için kraniyal ve kaudal terimleri kullan›l›r (fiekil 1-7B). Bir dokunun ba¤lanma noktas› veya kayna¤›na olanmesafesi proksimal veya distal olarak kullan›l›r. Alt ekstre-


fiEK‹L 1-7. Konum, yön ve düzlemleri gösteren çizimler. A, eriflkin insan yan görüntüsü. B, 5 haftal›k embriyonun yan görüntüsü.C ve D, 6 haftal›k embriyonun ventral görüntüleri. E, 7 haftal›k embriyonun yan görüntüsü. Geliflimi tan›mlarken, bir yerin di¤eri-ne göre veya gövdenin konumunu belirtmek gerekmektedir. Mesela omurga dorsal k›s›mda geliflir, sternum ise embriyonun ven-tralinde geliflir.

mitede örne¤in diz ayak bile¤ine göre proksimalde yeral›rken, ayak bile¤i dize göre distalde yer al›r.

Median düzlem, kesitlerde hayali bir dikey düzlemdirve gövdeden longitüdinal (dikey) olarak geçer. Median ke-sitler gövdeyi sa¤ ve sol yar›lara ay›r›r (fiekil 1-7C). Late-ral ve medial terimleri median düzleme yak›nl›¤› ve uzak-l›¤› belirler. Sagital düzlem ise vücudu yine longitüdinal(dikey) olarak ay›r›r ve median düzleme paralel geçer(fiekil 1-7C). Transvers (horizontal, yatay) düzlem dahaönce belirtilen medyan düzleme ve koronal düzleme dikaç›l› olan bir düzlemdir (fiekil 1-7D). Koronal veya frontaldüzlem ise median düzleme dik aç›l› olan herhangi longi-tüdinal bir düzlemdir (fiekil 1-7E) ve gövdeyi anterior ve-ya ventral ile bir posterior veya dorsal bölümlere ay›r›r.

KL‹N‹KLE ‹LG‹L‹ PROBLEMLER

1. Geliflimin bafl›nda insan embriyosuna ne ad verilir? 2. Konseptus ve abortus terimlerin farkl›l›klar› nelerdir?3. Pubertede s›ras›yla hangi olaylar görülür? Kad›nda ve

erkek’te ayn› m›? Kad›nda ve erkek’te puberte için var-say›lan yafllar nelerdir?

4. Embriyoloji ve teratoloji terimleri hangi aç›lardan fark-l›d›r?

5. Sorular›n yan›tlar› ve aç›klamas› kitab›n arkas›nda bu-lunmaktad›r.

Kaynaklar ve Okuma Önerileri

Allen GE: Inducers and “organizers”: Hans Spemann and experimentalembryologv. Pubbl Stn Zool Napoli 15:229, 1993.

Churchill FB: The rise of classical descriptive embr,vology. Dev Biol(NY) 7:1, 1991.

Dunstan GR (ed): The Human Embryo. Aristotle and the Arabic andEuropean Traditions. Exeter, University of Exeter Press, 1990.

Gasser R: Atlas of Human Embryos. Hagerstown, Harper & Row, 1975.Green RM: The Human Embryo Research Debates: Bioethics in the

Vortex of Controversy. Oxford, Oxford University Press, 2001.Hopwood N: Producing development: The anatomy of human embryos

and the norms of Wilhelm His. Bull Hist Med 74:29, 2000.Horder TJ, Witkowski JA, Wylie CC (eds): A History of Embryology.

Cambridge, Cambridge University Press, 1986.Kohl F, von Baer KE: 1792- 1876. Zum 200. Geburtstag des “Vaters der

Embryologie” Dtsch Med Wochenschr 117:1976, 1992.Kuliev A, Rechitsky S, Tur-Kaspa I, Verlinsky Y: Preimplantation

genetics: Improving access to stem cell therapy. Ann N Y Acad Sci1054, 223, 2005.

Lerou PH, Daley GQ: Therapeutic potential of embryonic stem cells.Blood Rev 19:321, 2005.

Meyer AW: The rise of Embryology. Stanford, CA, Stanford UniversityPress, 1939.

Moore CA, Khoury MJ, Bradley LA: From genetics to genomics: Usinggene-based medicine to prevent disease and promote health in chil-dren. Semin Perinatol 29:135, 2005.

Moore KL, Persaud TVN, Shiota K: Color Atlas of ClinicalEmbryology, 2nd ed. Philadelphia, WB Saunders, 2000.

Murillo-Gonzales J: Evolution of embryology: A synthesis of classical,experimental, and molecular perspectives. Clin Anat 14:158, 2001.

Needham J: A History of Embryology, 2nd ed. Cambridge, CambridgeUniversity Press, 1959.

O’Rahilly R: One hundred years of human embryology. In Kalter H(ed): Issues and Reviews in Teratology, vol 4. New York, PlenumPress, 1988.

O’Rahilly R, Muller F: Developmental Stages in Human Embryos.Washington, DC, Camegie Institution of Washington, 1987.

Persaud TVN: A History of Anatomy: The Post-Vesalian Era.Springfield, Charles C Thomas, 1997.

Pinto-Correia C: The Ovary of Eve: Egg and Sperm and Preformation.Chicago, University of Chicago Press, 1997.

Slack JMW: Essential Developmental Biology, 2nd ed. Oxford,Blackwell Publishing, 2006

Streeter GL: Developmental hoAzons in human embryos. Descriptionof age group Xl, 13 to 20 somites, and age group Xll, 21 to 29somites. Contrib Embryol Carnegie Inst 30:211, 1942.

Turnpenny L, Cameron IT, Spalluto CM, et al: Human embryonic germcells for future neuronal replacement therapy. Brain Res Bull 68:76,2005.

Zavos PM: Stem cells and cellular therapy: Potential treatment for car-diovascular diseases. Int J Cardiol 107:1, 2006.


moore klinik yönleriyle İnsan embriyolojisi

Documents