mühimme defteri mübahat kütükoğlu dİa

7/26/2019 Mühimme Defteri Mübahat Kütükoğlu DİA

http://slidepdf.com/reader/full/muehimme-defteri-muebahat-kuetuekoglu-dia 1/4

ei-MÜHEZZEB

ı ş m a y a p t ı ğ ı

Nevevi'nin

Teh?,ibü l-esmd

ve

1 - l u g a t ' ı n d a belirtilmekte ve ondan fay

d a l a n d ı ğ ı ifade edilmektedir.

b) D i ğ e r Ç a l ı ş m a l a r . 1. Ebu Ali Hasan

b.

İ b r a h i m el-Fariki, Fevd idü l-Mühe?,?,eb

(TSMK,

lll. Ahmed, nr 1084; Hid viyye Ktp. ,

nr 7 O) z Ebu Sa'd

Ş e r e f e d d i n

İ b n Ebu

Asrun, Fevd idü l-Mühe?,?,eb

( İ b n

Halli

kan,

ll l

, 53;

K e ş f ü ' ; ; - ; ; u n O . n

ll,

1913).

3.

Ebu

Abdullah Muhammed b. Ali el-Kala ,

el

Lal;ratü l-müstagreb min

ş e v d h i d i l

Mühe?,?,eb

( K e ş f ü ?-?unun, ll, I 9 I 3) T a k ı y

yüddin es-Sübki'nin Kal ai'nin eserleri ara

s ı n d a

s a y d ı ğ ı

Tecridü

ş e v d h i d i l - M ü h e ? ,

?,eb

(Nevevl, el-MecmO. , X,

4)

ve istanbul

Üniversitesi Kütüphanesi k a y ı t l a r ı n d a

(AY,

nr 2370) ona nisbet edilen

el-Laf?-ü l

müsta ?,eb min e v d h i d i ' l - M ü h e ? , ? , e b

de y n ı

eser o l m a s ı muhtemeldir.

Yine

Ta

k ı y y ü d d i n

es-Sübk'i'nin Kitabü l-Müstag

reb

ti l-Mühe?,?,eb a.g.e.,

a.y.)

ve Taeed

din es-Sübkl'nin Müstagrebü elfd?i l

Mühe?,?,eb

ve

esmd ü

ricdlih a d ı y l a an

d ı ğ ı

kitap, D a r ü

l - k ü t ü b i ' l - M ı s r i y y e

ka

y ı t l ı

olup (nr. 218548, 219428) eserdeki

m ü ş k i l l a f ı z l a r l a isimleri a ç ı k l a y a n

el-Lat

?-ü l-müstagreb

min

elfd?i Kitdbi l-Mü

he?,?,eb a d l ı yazma ile a y n ı ese r o l m a l ı d ı r .

4. Ebü'l-Mecd imadüddin

S a t i ş , el

Mugni

ti l-inbd an

garibi l-Mühe?,?,eb

ve l-esmd ( n ş r .

Mustafa b d ü l h a f ı z Salim,

1-111, Mekke

I 99

I)

. 5.

Ya'küb

b.

Abdurrah

man b. Ebu Sa'd Ebu Asrun. Mesd il

ale l-Mühe?,?,eb (Sübk ,VIII,

359;

K e ş f ü ; ;

;;unO.n,

ll,

19

I

3)

6.

İ b n ü ' n - N a k i b

e l - M ı s r l ,

e t - T e v ş i f : ı u ' l - m ü ? , e h h e b a ş f : ı l f : ı i ' l - M ü

he?,?,eb (TSMK, lll. Ahmed, nr.

I 132;

Hi-

dlviyye Ktp., nr

9695) 7.

Celaleddin es

Süyutl,

el-Kafi

ti

zevd idi l-Mühe?,?,eb

ale l-Vdti ( K e ş f ü - ; ; u n O . n ,

ll, 1913).

8.

Ri

sdle

zabti

elid?-i l-Mühe?,?,eb

(Burdur

il Halk Ktp., nr. I 999-02,

vr. 56b·88

'). 9.

imadüddin Abdurrahman b. Ebü'l-Hasan

b.

Yahya ed-Demenhurl,

et-Tenl;rit.

Ş l r a

zi'nin el-Mühe?,?,eb ve et-Tenbih ine yö

nelik

t i r a z l a r ı

içeren bir k i t a p t ı r (Nevev ,

el-MecmO. , X, 5; Sübkl, VIII, 189) 10.

İ b n

Ma'n, et-Te ayyüb

ale l-Mühe?,?,eb

(Ne

vevl, el-MecmO. , X, 4). 11. Abdullah

b. Yah

ya b. Ebü'l-Heysem es-Sa'bl el-Yemen ,

Gayetü l-müfid ve nihdyetü l-müstefid

t i ' J : ı t i r d z d t i ' l - M ü h e ? , ? , e b a.g.e.,

X.

4). Ta

ceddin es-Sübk'i'nin bu z a t ı n eserleri ara

s ı n d a s a y d ı ğ ı İ J : ı t i r d z d t ü l M ü h e ? , ? , e b ile

a y n ı eser

o l m a l ı d ı r

(Tabakat, Vll, 140-141

).

Muhibbüddin et-Taberi e t - T ı r d z ü l - m ü

?,ehheb

t e l { l i ş i ' l - M ü h e ? , ? , e b ( K e ş f ü ' ; ;

;;unO.n,ll,

1109 , 3 ) v e H ü s r e v ş a h i M u { ı

t a ş a r ü J - M ü h e ? , ? , e b (Sübkl, Vlll,

161;

K e ş

fü ?-?unun,

ll , 1913) a d ı y l a eseri ihtisar et-

520

m i ş t i r .

Ebu Hamid imadüddin Yunus

el-Erblll, e l - M u f : ı i t

fi l-cem beyne l-Mü

he?,?,eb

ve l-

V

asit te

el-Mühe?,?,eb

ile

Gazzall'nin

el-V

asit'ini b i r l e ş t i r m i ş (Sübkl,

VIII, 109-110),

İ b n ü ' z - Z e c c a c i y y e

diye t a n ı

nan

Mekl<i

b. Muhammed e d - D ı m a ş k i

e

l

Mühe?,?,eb'i manzum hale g e t i r m i ş t i r

( f z a f : ı u l - m e k n O . n , ll,

609)

Ebu Hamid Mu

lnüddin Muhammed

b.

İ b r a h i m el-Cacer

ml. el-Mühe?,?,eb'in hadislerini ve m ü ş k i l

l a f ı z l a r ı n ı

ş e r h e d e n

bir kitap y a z m ı ş ( İ b n

Hallikan, lV, 256; Sübkl, Vlll, 44), Ebu

Be

kir el- Hazimi

m l d ' ü

t u r u l ; r ı

e f : ı d d i ş i ' l - M ü

he?,?,eb

ve esdnidihd (tamamlanama

m ı ş t ı r , Sübkl, VII, I 3; Zehebl, XXI, I 28-129),

İ b n ü l M a l n

e l - M e n f e l C ı t l

e t - T ı r d z ü ' l - m ü

?,ehheb

fi l-keldm

ald e f : ı d d i ş i ' l - M ü h e ? ,

?,eb ve b n ü ' l - M u l a k k ı n

Ta{lricü

e f : ı d d i

ş i l - M ü h e ? , ? , e b d e eserin hadislerini ince

l e m i ş l e r d i r . A y r ı c a Bahaeddin İ b n Ş e d d a d

Esmd ü r-ricdl elle?,ine fi l -Mühe?,?,eb

(Süleymaniye Ktp , Carullah Efendi,

nr.

255), Mübarek b. Muhammed b. Ali el

Musevl et-Tiflis

Esmd ü r-ricdl

elle?,ine

fi l-Mühe?,?,eb

(TSMK, Ahmed,

nr.

2851) a d l ı eserleri y a z m ı ş l a r d ı r (el-Mühe?

?eb

üzerine y a p ı l a n ç a l ı ş m a l a r ı n bir listesi

ve

b a z ı l a r ı n ı n

yazma n ü s h a l a r ı için a y r ı c a

bk. Abdullah Muhammed e l - H a b e ş l ,

Ca

m i ' u ' ş - ş ü r O . / : l

v e ' l - f : ı a v a ş L lll,

1952-1957).

B İ B L İ Y O G R A F Y A

:

EbG ishak ş - Ş i r a z l , e l - M ü h ~ e b fi ı k h i ' l - i m a m

e ş - Ş a ( i ' f Kahire 1959,

1-11;

a.e. [ n ş r . Muhammed

ez

-Z ü hayli), D ı m a ş k - Beyrut 1416/1996, n e ş r e

denin g i r i ş i , 1 5-36; Yahya b. Ebü'I-Hayr el-imra

nl, el-Beyan fi me?hebi l-imam e ş - Ş a f i ' f

[ n ş r .

K a s ı m Muhammed en-NOn), Beyrut 1421/2000,

n e ş r e d e n i n g i r i ş i , I, 105-11 O;

Nevev ,

el-Mecmu ,

I, 14-16, 65-72, 77;

X,

2-8; XIII, 4; a.mlf., Teh

?lb, ll, 169, 172-175, 261-262; ibn Hallikan, Ve

feyat,

33, 217; ll, 77; lll , 53, 242, 445;

IV,

256;

Zehebl, A lamü n-nübela , XXI, 127-129; Sübk ,

Tabakat

(Tanahl), IV, 215-256; V, 12, 15;

VI

, 98;

VII , 13, 37-39, 140-141, 252, 336-338; VIII, 23-

24,44,

109-110, 130, 131, 161, 189, 337, 359;

K e ş f ü ' ; ; - ; ; u n u n , ll, 1109,1302,1750, 1912-1913;

Fihristü l-Kütübl]aneti l-/jidfuiyye,

lll, 207, 260;

Serk s,

Mu

cem,

ll, 1171-1172;

l z a / : ı u

1-meknun,

ll, 609; Fuad Seyyid,

F i h r i s ü ' l - m a i ) ( C ı t i i . t ,

Kahire

1382/1962, ll , 279; M. Hasan Heyto.

e l - İ m a m

Ş f r i i . z i : fjayatühu ue

a r a ' ü h ü ' l - u ş u l i y y e ,

D ı m a ş k

1980, s. 163-167; Ayide ibrahim Nusayr, el-Kütü

bü

l- Arabiyyetü ileti ü ş i r e t

fi

ı ş r beyne amey

1900-1925, Kahire 1983,

s.

97, 103; Abdullah

Muhammed e i - H a b e ş . M e ş a d i r ü ' l - { i k r i ' l - i s l a m l

fi l- Yemen,

Beyrut 1408/1988,

s.

192, 193, 194,

195, 196, 197,

201

, 202 , 204, 217; a.mlf., Ca

ş - ş ü r u f : ı v e ' l - f : ı a u a ş f Eb0zab1 1425/2004,

lll, 1952-1957. ı : i l

ll bJ

BiLALAYBAKAN

ı

M Ü H E Z Z E B Ü D D İ N ed-DAHVAR

L

bk. DAHVAA).

_j

L

M Ü H İ M M

DEFTERi

D i v a n

Hümayun da

tutulan z a b ı t suretlerinin t o p l a n d ı ğ ı

defterlere

verilen

ad.

_j

O s m a n l ı l a r ' ı n

D i v a n - ı

Hümayun'da ka

r a r l a ş t ı r ı l a n hususlar üzerine p a d i ş a h ı n

o n a y ı

a l ı n d ı k t a n

sonra düzenledikleri fer

m a n l a r ı n suretlerinin k a y d e d i l d i ğ i defter

lerdir.

Söz

konusu a d l a n d ı r m a n ı n bu def

terler için k u l l a n ı l ı p g e n e l l e ş m e s i XVII yüz

y ı l ı n s o n l a r ı n d a n itibaren o l m u ş t u r . Da

ha önce divan k a y ı t l a r ı n ı n yer a l d ı ğ ı def

terlere mlrl ahkam defterleri"

veya

"ah

k a r n - ı mlrl denmekteydi.

Divan devlet i ş l e r i y l e ilgili meseleleri re'

sen g ö r ü ş m e s i , yani

hükümet

fonksiyo

nunu icra etmesinden b a ş k a yüksek mah

keme olarak da vazife g ö r d ü ğ ü n d e n

ilk

devir mühimmelerinde her iki mahiyette

ki hükümlere de r a s t l a n ı r . Bu hükümler

Avrupa

o r t a l a r ı n d a n

iran'a, K ı r ı m ' d a n Ku

zey

Afrika'ya ve Arabistan'a kadar uzanan

s ı n ı r l a r içindeki O s m a n l ı Devleti'nin mer

kez ve

t a ş r a

t e ş k i l a t ı n ı n idari a p ı s ı ve ça

l ı ş m a ş e k i l l e r i , devlet-tebaa ve devlet-es

naf münasebetleri, imar, iskan

ve

iktisat

siyasetleri , iç siyaset, isyanlar ve

b a s t ı r ı l -

Mühimme

Defteri'nde süretleri ç e ş i t l i yerlere gönderilen

bir hüküm

(BA, MD, nr.

LXII,

s.

213/479)



ma ş e k i l l e r i . askeri tarih, strateji, d ı ş

siya-

set ve

a b a n c ı

devletlerle olan münasebet

lerle ilgilidir. Zamanla idari

ve

adli konu

lar a y r ı defter serilerinde t o p l a n m ı ş . ş i k a

yetler sonucu

a l ı n a n

kararlara dair hüküm

ler için 1059'dan (

1649)

itibaren ş i k a y e t

defterleri tutulmaya

b a ş l a n m ı ş (XVIII.

ü z y ı l o r t a l a r ı n d a n itibaren bunlar

da

vi

laye

tl

ere göre r a k a h k a m - ı ş i k a y e t

a n ı l m ı ş t ı r ) . devlet ş l e r i y l e ilgili olan

lar ise mühimmelerde k a l m ı ş t ı r . Y a n l ı ş l ı k

la mühimmeye a z ı l a n hüküm o l d u ğ u n d a

da bu husus belirtilerek hüküm iptal edil

m i ş t i r (mese la bk. BA,

MD,

nr. CLIII,

s.

233/29). i ı k devir mühimmeleri kanunna

me. adaletname, ç e ş i t l i konularda beyler

beyi, sancak beyi, k a d ı gibi idarecilere

ve

sefere tayin edilen serdara gönderilen hü

kümlerden b a ş k a name-i hümayun

ve

ahidname-i hümayun suretlerini de ihtiva

ederdi. Fakat 1699'dan b a ş l a y a r a k name-i

hümayun suretleri için name-i hümayun

defterleri

a d ı

verilen a y r ı defterler

tutul-

m u ş t u r . Mühimme defterleri,

h a f t a n ı n

bel

li günlerinde toplanan divanda tutulanlar

y a n ı n d a

yine

s a d r a z a r n ı n

b a ş k a n l ı ğ ı n d a

ol

mak

üzere s e r d a r - ı ekrem olarak seferde

b u l u n d u ğ u s ı r a d a toplanan divanlarda

a l ı -

nan kararlara d a y a n ı l a r a k h a z ı r l a n m ı ş hü

kümlerle (ordu mühimmesi)

s a d r a z a r n ı n

istanbul d ı ş ı n d a b u l u n d u ğ u zamanlarda

vekili vazifesini gören sadaret kaymaka

m ı n ı n

b a ş k a n l ı ğ ı n d a k i divanda

a l ı n a n

ka

rarlara dayanan hükümleri ihtiva eden

defterler (rikab mühimmesi) olmak üzere

ikiye a y r ı l ı r .

Mühimme defterleri koleksiyonu B a ş

b a k a n l ı k

A r ş i v i ' n d e bulunmakla beraber

günümüze

u l a ş a b i l e n

en eski tarihli iki

mühimme

defteri T o p k a p ı S a r a y ı n d a

d ı r (TSMA,

951

/

1544

tarihli; TSMK,

959

/

1552

tarihli).

B a ş b a k a n l ı k

A r ş i v i ' n d e k i

961'den (1554) b a ş l a y a n defterler tek bir

seri içinde

t o p l a n m ı ş

d e ğ i l d i r . 961-1323

(1554-1905) y ı l l a r ı a r a s ı n d a k i 266 ciltlik

(20 defter u l u n m a d ı ğ ı gibi esa s se ri 263

ciltlik olup üç defter so nradan ilave edil

m i ş t i r )

mühimme

tasnifinden b a ş k a as-

l ı n d a

mühimmeler r a s ı n d a yer

l m a s ı ge-

rekirken sonradan b u l u n d u ğ u için a y r ı bir

tasnif haline getirilen on yedi defterden

ibaret Mühimme

Zeyli

(980- 59/1572-

1746 ı l l a r ı a l t m ı ş sekiz Mühim-

me i

Askeri (

1196

/

1782

'den itibaren).

on

Mühimme i

e k t ı l . m

( 1203/ 1789 'dan iti

baren) ve on b e ş

Mühimme i

ı s ı r (1

119

/

/VIühimme

De/leri

nin

hangi

sadrazam

ve

i s ü ı k ü t t a b

z a m a n ı n

ı n ı

gösteren

ilk sayfa

BA, /VID

nr.

XCVII,

s 1)

MÜHiMME

DEFTERi

/VIühimme Defteri nde d

iva

n katipleri

nin

nöbet cetveli

(BA,

/VID

LX,

3)

1707 den itibaren)

mevcuttur

. Koleksiyon

içinde olmakla beraber 266 ciltlik serinin

t a m a m ı

da gerçek anlamda mühimme de-

ğ i l d i r Arada buyuruldu ve tahvil

hükmü

defterleri de

v a r d ı r

A y r ı c a iki

mühimme

defteri Kamil Kepeci tasnifine g i r m i ş t i r .

B a z ı istisnalar d ı ş ı n d a mühimme def

terleri, kaleme a l ı n d ı k l a r ı sadrazam ve rel

s ü l k ü t t a b ı n devrini belirten bir a ş l ı k l a b a ş

lar. O defterin ihtiva e t t i ğ i hükümlerin ta

rihleri içinde bu makamlarda

d e ğ i ş i k l i k

ol-

m u ş s a tekrar yeni bir a ş l ı k a t ı l m ı ş t ı r . Re-

l s ü l k ü t t a b l ı ğ ı n Hariciye N a z ı r l ı ğ ı ' n a

d ö n ü ş

mesinden sonra relsülküttab yerine Hari

ciye n a z ı r ı n ı n ismi konulmaya b a ş l a n m ı ş

t ı r .

Mühimme defterlerindeki

hükümler

,

divanda a l ı n a n

k a r a r l a r ı n p a d i ş a h

t a r a f ı n

dan tasdikinden sonra ferman haline ge

t i r i l m i ş

halleri

o l d u ğ u

için ferman rükün

lerini ihtiva

ede

n belge suretleridir. Ancak

f e r m a n l a r ı n a s ı l l a r ı n d a bulunan b a z ı rü

künler ya davet ve

t u ğ r a

rükünleri gibi ta

mamen ihmal e d i l m i ş veya elkab gibi

s a l t ı l a r a k y a z ı l m ı ş t ı r . Tarihin yeri ve

ş e k l i

ise

XVII. y ü z y ı l o r t a l a r ı n a kadar

b a ş l ı k ş e k

linde Arapça olarak a f t a n ı n günü, a y ı n a d ı

ve y ı l ı olarak k a y d e d i l m i ş t i r . Bu tarihierin

b a z ı l a r ı n d a h a f t a n ı n günü ile a y ı n tarihi

nin

u y m a d ı ğ ı

görülür. XVII. y ü z y ı l ortala

r ı n a

d o ğ r u

ise

önce

b a ş l ı k

tarihle birlikte

b a z ı hükümlerin a l t ı n a da

tarih

a t ı l m a y a

b a ş l a n m ı ş daha sonra b a ş l ı k tarih tama

men terkedilerek her hükmün

a l t ı n a

ve

a y ı n onar günlük devreleriyle (evail, eva-

521



MÜHiMME DEFTERi

s ı t , ev§ hir) ay ve

y ı l y a z ı l m ı ş t ı r

Nadir ol

makla beraber tam tarih a t ı l m ı ş b a z ı hü

kümlere de a s t l a n ı r Tahrir mahallinde fer

man a s ı l l a r ı y l a

mühimme

defterlerindeki

suretler

a r a s ı n d a fark

v a r d ı r . A s ı l l a r ı n d a

sol

altta

yer alan rükün

mühimmelerde

hükmün üst a r a f ı n d a

ve

tarihin

a l t ı n d a

bulunur. Defterlerin

tam

bir kronolojik

ra

takip

etmesi gerekirken zaman zaman

bunun b o z u l d u ğ u görülmektedir; bu hu

sus,

a y n ı defter

içinde önceki tarihin son

raki

bir

sayfada yer

a l m a s ı

y a n ı n d a

a y n ı

tarihleri ihtiva eden h ü k ü m l e r i n f a r k l ı def

terlerde b u l u n m a s ı

veya

bir sonraki

mü

himmede öncekine göre daha eski tarihli

hükümlerin yer l m a s ı ş e k l i n d e de olur. Bu

ise defterlerin

cüz cüz

y a z ı l ı p sonradan cilt

lenmesi

ve

ciltlenme

ı r a s ı n d a

cüzlerin ka

r ı ş t ı r ı l m a s ı n d a n k a y n a k l a n m ı ş t ı r .

Hüküm suretlerinin

defter

ş e k l i n e ge

t i r i l i ş i

önceleri divana

b a ğ l ı

olarak

ç a l ı ş a n

katipler a r a f ı n d a n y a p ı l ı r d ı . Divana

b a ğ l ı

b ü r o l a r ı n g e l i ş m e s i n d e n

sonra defterleri

Beylikçi Kalemi d ü z e n l e m i ş hükümleri ya

zanlara da mühimme-nüvis v e r i l m i ş

ti r

.

G i z l i l i ğ i

olan hükümler beylikçi

t a r a f ı n -

dan kaleme a l ı n ı r güvenilir bir katibe te

mize çektirilirdi. Birden fazla yere gönde

rilecek fermanlar ise

bir

katip

t a r a f ı n d a n

birkaç katibe birden dikte edilirdi. 1211 '

de 796) bu usulde

e ğ i ş i k l i k

y a p ı l m ı ş

ve

Mühimme d a s ı

kurularak

mühimme

hü

kümlerinin

y a z ı l m a s ı

burada

a p ı l m ı ş t ı r .

Mühimme defterlerinde hükümlerin üst

ve

y a n l a r ı n d a yer alan

notlar

sayesinde

f e r m a n l a r ı n

h a z ı r l a n ı ş ve

y a z ı l ı ş l a r ı hak

k ı n d a

bilgi edinilmektedir.

Hükümlerin

müsveddeleri k o n u l a r ı n a göre n i ş a n c ı ( Ni

ş a n c ı

h a ş a

hazretlerinin müsveddelerine

göre y a z ı l m ı ş t ı r ;

BA, MD nr.

LXII , s.

185),

relsülküttab ( Kendi müsveddesi iledir ve

hükmünü dahi kendisi m ı ş t ı r

b a - h a t t - ı

reis efendi ;

BA

,

MD nr.

LXII, s.

235/ 19) ve-

ya

k ı d e m l i

bir

divan katibi ( ba-müsved

de-i Dal Efendi , BA,

MD

nr. LXI,

s.

14;

bil.

müsvedde-i Perruh

Bey ; BA. MD nr

. LXI,

s.

61) t a r a f ı n d a n kaleme

a l ı n ı r d ı

Katipier

den birinin müsveddeyi

y a z m a s ı

halinde

mutlaka r e l s ü l k ü t t a b ı n ( ba-tashih-i haz

ret-i efendi ; BA.

MD nr.

LXI, s. 4, 28)

ve-

ya

n i ş a n c ı n ı n

( ba-tashih-i n i ş a n c ı

p a ş a ;

BA,

MD

nr. LXII, s.

49)

kontrolünden ge

çerek düzeltili rdi. Bazan

bir e h z a d e veya

yetkili

bir

idareci

t a r a f ı n d a n h a z ı r l a n m ı ş

müsveddeye göre de ferman a z ı l d ı ğ ı olur

du (BA,

MD

nr

.

lll,

s.

21/20).

Bir

ı s ı m

hü

kümlerin üstünde müsveddenin kimin ta

r a f ı n d a n

y a z ı l d ı ğ ı b e l i r t i l d i ğ i

gibi

az

olmak

la

beraber ilgili hükmün b u l u n d u ğ u say-

522

faya bu müsveddenin

e k l e n d i ğ i

de görül

mektedir (BA. MD

nr.

LXII. s. 21-22 a r a s ı

belge 18 ve s. 217, 218 n c ı n ı n müs

veddeleri bulunan belgelerdir).

Hüküm

müsveddelerinin kontrolünden sonra te

mizinin y a z ı l d ı ğ ı n a

s a ğ üst

k ö ş e d e i ş a r e t

e d i l m i ş t i r Bazan bu konuda

tafsilat

veri

lerek

kimin

t a r a f ı n d a n n a s ı l

bir

k a ğ ı d a

y a z ı l d ı ğ ı

da

k a y d e d i l m i ş t i r

( Bundan

a ş a ğ a

beyaz

k a ğ ı d a y a z ı l ı p

Rüstem

P a ş a

hazretle

ri

n i ş a n l a d ı l a r veya, Bundan a ş a ğ a ni

ş a n c ı

bey

n i ş a n i y l e d i r TSM A, 951

tarihli

Mühimme nr. 12321, vr. 69', 88b; N i ş a n l ı

ya

y a z ı l d ı ;

BA, MD

nr.

XXV I,

s. 43;

Y a z ı l

n i ş a n l ı y a ; BA

,

MD

nr.

V s. 662/25

ve

ya sadece n i ş a n l ı k a ğ ı d a BA, MD nr. V,

s. 568/ 1569). K a ğ ı d ı n

n i ş a n l ı

o l d u ğ u n a i ş a

ret

edilmesi,

t u ğ r a s ı n ı n f e r m a n ı n y a z ı l m a

s ı n d a n sonra çekilmeyip önceden t u ğ r a

ç e k i l m i ş

b o ş k a ğ ı d ı n k u l l a n ı l d ı ğ ı n ı göster

mektedir.

F e r m a n l a r ı n

önemlerine göre

b a z ı l a r ı n d a p a d i ş a h ı n

h a t t - ı

hümayunu

bulunur. Bu hususa da yine hükmün üze

rinde b a - h a t t - ı hümayun a z ı l a r a k i ş a r e t

e d i l m i ş t i r Hükmün, m u h a t a b ı olan ş a h -

sa

gönderilmek üzere kime teslim edildi-

Tarihierin

hüküm

a l t ı n a

ı l d ı ğ ı

birmühimme

s a y f a s

BA,

MD,

nr

.

CLIII,

s.

233/933

de hükümterin

üst

o t l a r ı n d a

s ı k ç a

gö

rülür. Hüküm f e r m a n ı n y a z ı l m a s ı n a se

bep olan

a r z ı

getiren

ş a h s a

( A r z ı getiren

Mahmud'a verildi ;

BA, MD

nr. III, s.

404)

veya

gönderilecek ş a h s ı n k e t h ü d a s ı n a

S ı ğ l a beyinin k e t h ü d a s ı n a verildi ;

BA,

MD

nr.

VI, s. 32)

teslim

e d i l e b i l d i ğ i

gibi di

van ç a v u ş l a r ı n d a n biriyle de gönderilebili

yordu. Nadir olmakla beraber

bir hükmün

ilk

teslim edilen ç a v u ş t a n a l ı n ı p muhte

melen a y n ı istikamete b a ş k a bir hükmü

götürecek olan

d i ğ e r bir ç a v u ş a v e r i l d i ğ i

de olurdu. Bu gönderme ş e r h l e r i n i n a l t ı n

da hükmün götürecek olan ş a h s a teslim

tarihi

de bulunurdu.

Ç ı k a n f e r m a n ı n tek

bir yere d e ğ i l birden fazla yere gönderil

mesi durumunda

hüküm

tam olarak ya

z ı l d ı k t a n

sonra d i ğ e r i

i ğ e r l e r i n i n

nere

ye nerelere g ö n d e r i l m i ş o l d u ğ u her biri

nin üzerine

bir sureti

...

b a ş l ı ğ ı a t ı l a

rak teker teker

b e l i r t i l m i ş t i r .

Her birinin

s a ğ

üst

a r a f ı n d a

y a z ı l d ı

k l i ş e s i , sol

üst

t a r a f ı n d a tarih bulunmakta ve

kiminle

g ö n d e r i l d i ğ i belirtilmektedir.

Bugün B a ş b a k a n l ı k O s m a n l ı

A r ş i v i ' n d e

mevcut

mühimme

serisindeki defterlerin



müsveddelerin temize ç e k i l m i ş ş e k i l l e r i

o l d u ğ u -en

tipik r n e ğ i on dört n u m a r a l ı

defter olan

b a z ı

defterlerin gerek e k i l ge

rekse b a z ı k a y ı t l a r ı n d a n - a n l a ş ı l m a k t a d ı r

D i ğ e r l e r i n d e

pek rastlanmayan bir özellik,

hükmün

sol

üst a r a f ı n d a k i katip rumuz

l a r ı n ı n

alta geçmesi ve hükümlerin nakle

d i l d i ğ i n i

gösteren nukilet ibaresidir.

Bu

defterlerde

b a z ı

kelime

ve

cümleler çi

z i l m i ş , yerine yenileri y a z ı l m ı ş t ı r Bunlar

dan mesela

70-75.

defterler

cilt

ş e k i l l e r i

itibariyle de d i ğ e r l e r i n d e n a y r ı l ı r . Tek yap

raklar tepeden b i r l e ş t i r i l e r e k bloknot ş e k

linde

c i l t l e n m i ş t i r .

B a z ı mühimme defterlerinde hüküm

lerin y a n ı n d a görülen katip r u m u z l a r ı n ı n

kimlere ait

o l d u ğ u ,

61

ve

62

n u m a r a l ı

mühimme defterlerinin b a ş ı n d a k i k a y ı t

lardan a n l a ş ı l m a k t a d ı r . Bu k a y ı t l a r haf

t a n ı n hangi günlerinde hangi katipie

rin nöbetçi o l d u ğ u n u göstermek üzere

y a z ı l m ı ş t ı r . Böylece hem mühimmelerde

ki rumuzlar çözülmekte hem divan katip

lerinin isimleri ö ğ r e n i l m e k t e hem de ka-

Tarih b a ş l ı k l ı

bir müh

imme

s a y f a s

BA

,

MD, nr.

lll ,

s.

65/152)

tipierin n ö b e t i e ş e vazife gördükleri orta

ya ç ı k m a k t a d ı r .

ilk

devir mühimmelerin

de

seyrek görülen, fakat daha sonrakiler

de çokça rastlanan bir husus da hüküm

lerin

y a n ı n a

neye dair

l d u ğ u n u n

y a z ı l m a

s ı d ı r .

Bu husus, pratik te aranan hükmün

kolayca b u l u n m a s ı n ı

s a ğ l a y a c a k

bir uygu

lama

o l m a s ı

b a k ı m ı n d a n önemlidir. Hü

kümler üzerindeki

k a y ı t l a r ,

g i z l i l i ğ i

olan

fer

m a n l a r ı n suretlerinin a z ı ğ ı zaman d e ğ i l

sonradan

mühimme

defterlerine geçiril

d i ğ i n i göstermektedir (mesela eski sad

razamlardan Mustafa

P a ş a n ı n

b o r ç l a r ı y

la ilgili hükümler böyledir;

BA

, MD nr.

CLIIl, s. 94; BA, MD

nr.

CLIX,

s.

132-1

35) .

XVIII. y ü z y ı l d a n sonra mühimmelerdeki

hükümlerin

s a y ı s ı a z a l m ı ş t ı r .

i ı k defterle

rin b a z ı l a r ı bir ı l l ı k hüküm suretlerini ih

tiva ederken 263. mühimmede 1286-1323

(1869-1905)

y ı l l a r ı a r a s ı n d a k i otuz yedi y ı l -

l ı k devre tek defterde t o p l a n m ı ş t ı r . Mü

himme defterleri, O s m a n l ı Devleti'nin

en

yüksek idari

ve

adli o r g a n ı olan divanda

t u t u l d u ğ u n d a n özellikle XVI-XVIII. a s ı r l a r

MÜHMEL

için daima birinci derecede kaynak olarak

k u l l a n ı l m ı ş ve bu defterlere dayanan bir

çok a r a ş t ı r m a y a p ı l m ı ş t ı r .

B İ B L İ Y O G R A F Y A :

BA.

MD

nr. lll , s. 21 2 0, 404; nr. V, s. 662

25

,

568/1569 ; nr

.

VI ,

s .

32;

nr.

XXVI,

s.

43; nr. LXI,

s .

4,

14 ,

61

, 128;

nr.

LXII , s. 21·22, 49, 185, 235/19; nr.

CLill,

s.

94, 233/29; nr. CLIX,

s.

132-135; T o p k a p ı

S a r a y ı

A r ş i u i

H

951-952 Tarihli

ue

E-12321

Nu

m a r a l ı

Mühimme Defteri

[haz. Hal il Sa hillioglu),

istanbul 2002; Hükümname M e c m u a s ı , TSMK ,

K o ğ u ş l a r ,

nr.

888; 3 N u m a r a l ı

Mühimme Defteri

[ n ş r .

Nezihi Aykut v . d ğ r . ) , Ankara

1993; 5 Numa

r a l ı Mühimm

e Defteri

[ B a ş b a k a n l ı k Devlet A r ş i v

leri Genel M ü d ü r l ü ğ ü ) , Ankara

1994; 6 Numara

Mühimme

Defteri

[ n ş r . H a c ı Osman Y ı l d ı r ı m

Ankara

1995, 1 11; 7 u m a r a l ı Mühimme

Defteri

Osman Y ı l d ı

d ğ r . ) ,

Ankara

1997-99, I-IV;

12

N u m a r a l ı Mühimme Defteri ( n ş r .

Osman

Y ı l d ı r ı m v . d ğ r

. ) , Ankara 1996,

1 111;

Mühimm

e Defteri 90

( n ş r .

Nezih i Aykut v

ğ r . ) ,

İ s t a n b u l 1993; Mühimme

Defteri 44

[ n ş r . Meh-

met A

li

ünal) ,

İ z m i r

1995;

82

N u m a r a l ı

Mühim

me Defteri

Osma n

Y ı l d ı r ı m v . d ğ

An-

kara

2000;

83

N u m a r a l ı Mühimme

Defteri

Osman

Y ı l d ı r ı m

v . d ı r . ) , Ankara 2001;

85

N u m a r a l ı Mühimme

Defteri

( n ş r . H a c ı

Osman

Y ı l d ı r ı m v.dgr.), Ankara 2002; 51

N u m a r a l ı Mü

himme Defteri: S u l t a n ı n

Emir

Defteri

( n ş r . Hi

k-

met ülker

),

İ s t a n b u l 2003;

U z u n ç a r ş ı l ı , Merkez

Bahriye,

s .

40-41, 79-82; G.

Elezovic.

Iz Carig

radskih Turskih rhiua:

Mühimme

Defteri,

Beograd 1951; U.

Heyd ,

Ottoman

Documents

on Palestine 1552-1615): A

Study

of the Pir

man ccording

to the Mühimme

Defteri,

Ox

ford

1960,

s .

XV-XVII, 3-31; Mübahat

S. Kütü-

k o ğ l u . ü h i ı n r n e Defterlerindeki Muamele Ka-

ı d l a n

üzerine ,

Tarih Boyunca Paleogra{ya

ue

Diplomatik Semineri:

30

Nisan - 2 M

ay

1986

Bildiriler,

istanbul

1988,

s.

95-112, 315-331

[belgeler) ;

B a ş b a k a n l ı k

O s m a n l ı

A r ş i v i Rehbe

ri

[haz. Yusuf İ h s a n Genç v.dgr.

), Ankara 1992,

s.

82-95;

B.

Lewis . The Ottoman Archives

as

a

Source for the

Hi

story

of

the Ara b Lands ,

JRAS

sy. 142 ı 9 5 ı ) s . 139-155; Tevfik Temelkuran,

D l v i \ n - ı Humayün

Mühimme Kalemi , TED

,

sy.

6

(1975),

s. 129-175; W. S. Peachy, Register

of

Copies

or

Calleetion

of

Drafts? The Case

of

Four

M ü h i ı n r n e

Defters from the Archives

of the

Pri-

me Ministry in Istanbul ,

TSAB,

X/2

(1986),

s.

79-85; G. David. The Mühimme Defteri. As a

Source for

Ottoman-Habsburg

Rivalry in

the

Sixteenth Century ,

r.Ott.,

XX [2002), s. 167-

209;

Feridun M. Emecen,

O s m a n l ı D i v a n ı n ı n

Ana Defter Serileri:

A h k i \ m - ı M i ı i , A h k i \ m - ı

Ku-

y ü d - ı

Muhimme ve A h k i \ m - ı Ş i k a y e t ,

Türkiye

A r a ş t ı r m a l a r ı Literatür Dergisi, / 5,

İ s t a n b u l

2005, s. 107-139; Suraiya Faroqhi, Mühimme

Defterleri , E

l [ İ n g . ) , VII, 470-472.

L

li

MüBAHAT

s.KüTÜKOÖLU

MÜHM L

~ l )

N o k t a s ı z harflerle y a z ı l a n

ve a t ı l diye de a n ı l a n ş i i r ve kaside

a n l a m ı n d a

edebiyat terimi

(bk. H A Z İ F ) .

_j

523