EREMUA

Lapurdi, Nafarroa Beherea, Nafarroako Luzaide ibarra eta Zuberoako ipar-mendebalekozenbait herri:(Domintxaine-Berroeta, Etxarri, Arüe-Ithorrotze-Olhaibi, Lohitzüne-Oihergi eta Pagola) sartzen dira euskalki honetan.

Beheko mapan, puntu bakoitzean klik eginez gero, hangohizkeraren lekukoak ikusi edoentzun ahal izango dituzu. Aldameneko mapan Euskaltzaindiakonartutako herri izenakageri dira, eta behekoan administrazioak onartutako izen ofizialak.

NAFAR-LAPURTERA

AZPIEUSKALKIAK

• Azpieuskalki nagusi bi nabari dira:

• a) Sartaldekoa, Lapurdiko mendebalean egiten da, eta

• b) Sortaldekoa, Lapurdiko ekialdean eta Nafarroa

Beherean egiten da.

TARTEKO HIZKERAK• Tarteko eremu bat dago bien artean: Lapurdiko erdigunea,

Uztaritze aldeko hizkerak daude bertan. Hizkera berezi bi

ere badira:

• a) Kostatarra, Lapurdiko itsasbazterrean egiten da;

erdialdeko eta euskara nafar-lapurtarraren arteko lotura

egiten du, eta

• b) Amikuzekoa, eskualde horretan eta Zuberoako ipar-

mendebalean egiten da.

• Bigarren honek euskara nafar-lapurtarraren eta

zuberotarraren arteko lotura egiten du.

EZAUGARRIAK

• FONETIKA

• Euskalkiaren eremu gehienean arrotza da i bokalak

eragindako bustidura (Zuberoan

• bada): edozoini, gainetik... Gaur egun, dena dela,

bustidura saihesteak ez dauka

• indarrik eta bere horretan uzten dira frantsesetik

sartutako hots bustiak: kallatu

• (fr. cailler) 'gatzatu', kanpaña (fr. campagne) 'landa'...

Bustidura ezari dagokionez,

• euskalkiaren bazter biak dira salbuespena: Nafarroa

Behereko ekialdea (Amikuze, Oztibarre eta Garaziko

alderdi bat) eta, batez ere, Lapurdiko itsasbazterreko

hizkera

• Hitz hasieran x- izatea da euskalki honen beste

bereizgarri bat, tx- izaten delako gainerako euskalkietako

ordaina: ximino, xingarra 'urdaiazpikoa', xirula, xistu,

xoko...

• Maileguak ere horrela egokitu dira: xanpiñona, xantza

(fr. chance) 'zoria'...

• MORFOLOGIA

• Euskalkiaren ezaugarriak (Nafar-lapurtarra)

• Izenaren morfologia

• Nehor 'inor' (eta nehork, nehori, nehun...) tankerako

izenordainak erabiltzen dira.

• -ño da euskalki honetako atzizki txikigarri ohikoa: baño

'bakarra', begiño, haurño, irriño…

• Erdal -on amaiera -oin egiteko joera izan da eremu

gehienean: arrazoin, botoin, garraiton,…

• •

• . Dena dela, mailegu berri zenbaitetan -on ere bada hizkera

batzuetan, frantsesean bezala: balon, bonbon…

• Euskalki honen bereizgarria da -aia amaiera izatea mailegu

zaharretan (nahiz eta gaur egun Euskal Herri osoan zabaldu

den euskara batuaren eraginez): bisaia 'aurpegia',

domaia 'zoritxarra', kuraia 'kemena', langoaia 'hizkuntza,

piaia 'joan-etorria'...

• Arau hau ez da dagoeneko emankorra, -adxa egiten delako

mailegu berrietan:

• afitxadxa 'iragarkia', brikoladxa 'brikolajea'...

ARAUAK:• 1. Euskalkiaren eremu gehienean arrotza da i bokalak

eragindako bustidura; il, in eta it bere horretan esaten dira

gehienetan, busti gabe: edozoini ‘edozeini’, gainetik,

etxezaina, etxeraino…

• Gainera, erdaratik hartutako maileguetan ere palatalizazioa

saihesteko joera egon da: bainu, botoila ‘botila’, goinatu…

• Dena dela, azken bilakaera hori ez da gaur egun emankorra.

Bazter bietako hizkerak hausten dute euskalkiaren

batasuna: Zuberoatik gertuko hizkeretan bada

bustidurarako joera ahul bat eta askozaz indartsuagoa da

Lapurdiko itsasbazterrean.

ARAUAK

• 2. Hitz hasieran x- esaten da: ximino, xingarra ‘urdaiazpikoa’,

xirula, xoko, xori…

• Salbuespenen bat gorabehera (txar), arrotza da tx- hitz hasieran.

• 3. nehor ‘inor’ egiturako izenordainak erabiltzen dira: nehori,

nehun, nehundik, nehorat…

• Antzina Nafarroako alderdi batzuetan ere baziren horrelakoak,

baina jatorriz Ipar Euskal Herrikoak direla ematen du.

• 4. -ño da eremu gehienean erabiltzen den atzizki txikigarri

ohikoena: amaño ‘inudea’, baño ‘bakarra’, haurño ‘haurtxoa’,

poxiño ‘apurtxoa’…

ARAUAK• 5. Erdarako -on amaiera -oin egiteko joera egon da

euskalkiaren eremu gehienean: arrazoina ‘arrazoia’, botoina

‘botoia’, kantoina ‘kantoia’, sasoina ‘sasoia’…

• Gaur egun frantsesetik sartzen ari diren mailegu berrietan ez

da erabatekoa eta -ona ere egiten da: balona, marrona…

• 6. -aia amaiera daukagu mailegu zaharretan:

• bisaia ‘aurpegia’, lengoaia ‘hizkuntza’, kuraia ‘kemena’, salbaia

‘basatia’, usaia ‘ohitura’…

• Arau hau ez da gaur egun emankorra; -adxa egiten da mailegu

berrietan: depanadxa ‘konponketa’, rezikladxa

‘berregokitzea’…

• LEXIKOA

• Hauexek dira euskalki honetako hitzik esanguratsuenak:

altxagarri ‘legamia’, auzapez

• ‘alkatea’, azantz / harrabots ‘hotsa, zarata’, babazuza

‘kazkabarra’, biziki ‘oso’, buruil

• ‘iraila’, elkor ‘gor’ adierarekin, fitsik ‘ezer’, gako ‘giltza’

adierarekin, guri ‘bigun’ adierarekin, kalapita ‘iskanbila’,

ortzantz ‘trumoia’, otto ‘osaba’, pairatu ‘eraman,

• jasan’, parada ‘aukera, beta’, pittika ‘antxumea’, sehi

‘zerbitzaria’, urririk ‘doan’,

• urtzintz ‘usina’, xingar ‘urdaiazpikoa’…

• ALDAERAK

• Sail honetan hauexek nabarmentzen dira: ahantzi ‘ahaztu’,

arno ‘ardo’, biper ‘piper’,

• botoila ‘botila’, buraso ‘guraso’, elgar ‘elkar’, ereman ‘eraman’,

eskuara ‘euskara’,

• fruitu ‘fruta’, giristino ‘kristaua’, hogoi ‘hogei’, irrisku

‘arrisku’, jakintsun ‘jakintsu’, kondatu ‘kontatu’, saindu

‘santu’…

• Eremu txikiagoetan erabiltzen dira ondorengoak: garratoin

‘arratoi’, hainitz ‘anitz’,

• hausko ‘hauspo’…

• Koldo Zuazok atondutako euskalkien mapa modernoa:

• Mendebaleko

• Erdialdekoa

• Nafarra

• Nafar-lapurtarra

• Zuberotarra

• XIX. Mendean

euskal hiztunak

zituzten eremuak

• (Luis Luziano

Bonapartek egindako

• maparen arabera)

• 2. EREMUA

• Nafar-lapurtera, erran bezala, Baxe Nafarroa eta Lapurdi

mintzatua

• da. Baxe Nafarroako euskalkiaren baitan bi multzo /aldaki edo

eremu

• bereizten dira:

Ekialdeko behe-nafarrera Mendebaldeko behe-nafarrera

Baigorrikoa

• Amikuzekoa

• Arberoakoa

• Garazikoa

Lapurtera deitua batez ere Lapurdiko mendebaldean mintzatzen den euskalkia da. Gisa berean, Nafarroa Garaiko Urdazubi eta Zugarramurdin ere euskalki hau erabiltzen

• 3.NAFAR-LAPURTERAREN HISTORIA:

• Oihenartek:(1657) euskalki bakarra eta bera ikusi zuen Iparralde

osoan:

• Akitaniarra

• Bonapartek(1869) lau euskalki kontuan izan zituen Iparraldean:

• zuberotarra,Lapurtarra,mendebaldeko behe- nafarra eta

ekialdeko behe nafarra.

• Jaques Allierek(1960)zioen, Zuberoa eta Nafarroa Behera muga

argi batek bereizten dituen bezala, lapurtarra eta mendebaldeko

behe- nafarrera bereizten dituen mugarik ez dagoela ezta

ekialdeko behe- nafarrak bereizten dituenik.

• Zuberok euskalki bakarra ikusten du Lapurdi eta Nafarroa

beheran.

• 5.NAFAR-LAPURTERAREN EZAUGARRIAK

• 1. Euskalkiar eremu zabalean arrotza da i bokalak eragindako

bustidura. Ln, it, il bere

• horretan esaten dira. Edozeini, gainetik, etxezaina. Iragan

garaietan gainera ñ eta ll zuten hitzak il bilakatu ohi ziren:

bainu, bonbila , botoia…

• 2.hitz hasieran x, tx-ren ordez. Xanpona= txanpona

• 3.nehor, nehori, nehun

• 4. ño. Begiño, haurño

• 5.Erdal on-oin: Arrazoin, botoin

• 6.AIA amaiera bereizgarria da. Bisaia-aurpegia; kuraia-

kemena: lengoaia – hizkuntza, usaia- ohitura.

• SARTALDEKOAK

• -Zuberoan hasi eta ustaritzeko eskualde bitartean u, a e,

artean i.

• Duen- duien, zaizue-zaizie.

• -ST kontsonantea zabaldu eta RTZ desagertu.

• -ÑO irriño

• -Zuketa eta xuketa tratamendua

• - A galdera atzizkia. Ikusi DUKA?

• -soziatiboa: kin- kilan (launekilan)

• SORTALDEKOAK

• . Entza- Endako

• .Nor Nori- Nork / Nor- Nork : Erran nau

• .Nor- Nori – Nork- HARI, HAIEI (L) da erroa diozkat.

• . (l) bokala n-ñ eta l-ll : berdin- berdiña; ginen-giñen; bila – billa

• 6. BAIGORRIKO ZAZPI-LILIAK

• Beihalako egunetan, behin batez, Baigorriko jauregi zaharrean ziren artho-

• xuritzeak. Badakizue artho-xuritzeetara biltzen ohi dela inguruetako gazteria,

• eta holako bilkhuetan lakhet dutela kantu zaharren kantatzea eta noizbaiteko

• khonderen erreberritzea.

• Halako solasak Baigorriko herjaunaren gogoko ziren; goan zen beraz artho-

• xuritzaileetara bere alaba andrearekin.

• Han baziren zazpi neskatxa gazte deitzen zituztenak Herriko Zazpi-Liliak.

• Hekeiri buruz hau erran zuen herjaunak:

• Aurthen, ene alaba andrearen eskonarazteko gogotan naiz. Zuetarik zeinak-

• ere pollikienik erranen bait'u khondera xahar bat, hainari dote on bat emanen diot

• ene alabarekin batean ezkontzeko bere hautuko gizon gazte batekin.

• Solas horrek begiak argiarazi ziotzaten Zazpi Lilieri. Senhar bat nork berak

• hautatua, harekin dote ona, hortan bazen bakhotxari zertaz bihotzean pilpil eragin.

• Bainan nola ahalke zerbaitez, hetarik nihor ez baitzen mintzatzera abiatzen,

• herjaunak erran zuen:

• Lehenik has bedi Leizarazuku Gana; adi dezagun dakien khondera. Izan

• dadien luzea edo laburra, ez da axolarik, gogaragarri izan dadien .

• (lan hau Jean Duvoisinek idatzi zuen)

JEAN PIERRE DUVOISIN• Jean Pierre Duvoisin idazlea 1891ko urtarrilaren 30ean hil zen

• Euskal idazlea (Ainhoa, 1810 - Ziburu edo Ezpeleta, 1891).

Haurtzaroa Ezpeletan eman ondoren, Larresoroko

apaizgaitegian sartu zen, baina hogei urte zituela (1830) apaiz

ikasketak utzi zituen. Urte berean hil zitzaion aita, eta haren

lanpostuan, aduanan hasi zen lanean. Garai hartan hasi zen

Fénelonen Aventures de Télémaqueliburua itzultzen eta

euskara-frantsesa hiztegi bat prestatzen. Hogeitamar urte

zituenetik aurrera Ziburun bizi izan zen, eta euskal literaturari

eta historiari buruzko hainbat artikulu idatzi zuen frantsesez

Pabeko eta Baionako aldizkarietan. Euskalduna aldizkariko

zuzendari ere izan zen

JEAN PIERRE DUVOISIN

Latina, grekoa, gaztelania eta italiera menderatzen zituen

gizon jakituna zen Duvoisin. 1856. urtean hasi zen

Bonaparte printzearekin lanean eta Kardaberaz apaiz

jesuitaren Aita San Ignacioren Egercicioen gainean

afectoacliburua bihurtu zuen lapurterara, Liburu Ederra

izenez. Hurrengo urtean Iturriagaren gipuzkerazko

elkarrizketak eman zituen lapurteraz (Dialogues Basques,

1857), Bonaparte printzearen bideari jarraiki, 1858an

Laborantzako liburua eman zuen argitara, nekazaritzaren

inguruko teknikak aita-semeen arteko elkarrizketaren

bitartez azaltzen dituen liburua.

JEAN PIERRE DUVOISIN

• 1859.urtean aduana-kapitain postua utzi zuen euskal lanetan

murgiltzeko. Bardozera erretiratu, eta sei urteren buruan

bukatu zuen Bibliaren itzulpena, Bonaparte printzeak

gomendaturiko lana (Bible Saindua edo Testament zahar eta

berria, 1859-1865, Vulgata-tik eginiko itzulpena).

• Ondoko urteetan euskal historiari, gramatika eta literaturari

buruzko lan ugari burutu zuen eta itzulpen andana polit bat

utzi zuen argitaratu gabe (Fénelon-en Aventures de

Télémaque eta Fables edo Alegiak; Demostenes-en diskurtso

batzuk; Lamennais-en lan batzuk).

JEAN PIERRE DUVOISIN

• Kenpis liburuaren itzulpena ere amaitu gabe utzi zuen, baina

Haristoy Ziburuko apezak bukatu zuen (Jesu Kristoren

Imitazionea, 1896).

• Cervantes-en Don Kixote obrako pasarte batzuk bihurtu zituen

euskarara.

• Laborantzako liburuaz gainera utzi zuen beste lan bat itzulpen

ez zena: Baigorriko zazpi liliak Parisko Revue des Basses-

Pyrénées et des Landes delakoan argitaratua 1884ean.

• Bertan zazpi ipuin biltzen egilearen baitatik ateratakoak.

http://www.euskonews.com/0347zbk/argazkiak/efe01.jpg(AR

GAZKIA)

LEIZARRAGA ETA AXULARREN EUSKERA

• Lapurtarra ( nafar- lapurtarraren azpieuskalkia) izan da, dudarik

gabe, XVlll.

• Mendearen azken laurdena arte garrantzi handien izan duen

literatura euskalkia.

• Bi eredu bereiz daitezke , euskalki honen tradizioan: bata Joanes

Leizarragak erabili zuena; eredu hori arkaismoz eta hizkuntza

klasikoetako hitzez josia dago.

• Bestea, lapurtera klasikoa deitu izan dena , Auxularrek gero idazteko

erabili zuena.

JOANES LEIZARRAGAJoanes Leizarraga Beskoitzen jaio zen 1506an eta Bastidan

hil

• 1601ean. Apaiz katolikoa zen, baina Joana III.a

Albretekoa Nafarroako

• erregina protestante bihurtu zenean higanot edo

kalbindar bihurtu zen

• beste kristau asko bezala (1559). Paueko Kontzilio

kalbindarrean, Joana

• erreginak Itun Berriaren itzulpena euskarara egitea

eskatu zion Leizarragari,

• horrela, dotrina zabaldu ahal izateko (1564).

JOANES LEIZARRAGA• Biarnoko sinodoak lau laguntzaile izendatu zizkion lan

horretarako. Horri esker, "Jesus Chist Gure launaren

Testamendu Berria" argitaratu zuen (1571).

• Liburua Vulgatatik itzulia baldin bada ere, baditu

itzulpena ez diren beste atal batzuk;Nafarroako

erreginari zuzendutako gomendio-gutuna, non Euskal

Herria izenari lurraldea zehazten zaion; euskara eta

euskalkiekin izan zituen arazoak azaltzen dituen

"Heuscalduney" deritzan atala eta hiztegitxo bat

amaieran.

JOANES LEIZARRAGA

• Halaber, "Kalendrera" eta "Abc" edo "Christinoen

instructionea" itzulpen erlijiosoak ere prestatu zituen.

Leizarraga da lehen euskal prosalaria eta hortaz arazo

larriak izan zituen ortografia eta hizkerari dagokionean,

ez baitzegoen garai hartan euskal-prosa maisurik, ez

eredurik edo tradiziorik ezagutzen. Bere hizkerari

dagokionez, joera latinzalea eta arkaismoa dira ezaugarri

nagusiak. Leizarragak oso hizkera zehatza, teknikoa,

eskatzen duen itzulpena egin behar izan zuen. Lapurtera

hartu zuen oinarri nagusitzat, nahiz eta bera, eta erregina

ere, Nafarroa beherekoa izan.

JOANES LEIZARRAGA

Ziur kontuan hartu zuela garai hartan Lapurdin zegoela

gizarterik aurreratuena, eta segur, liburuak irakurtzeko gaitasun

eta zaletasun handiena ere. Ez da ahaztu behar liburu horren

bidez ahalik eta jende gehiena erakarri nahi izan zutela beren

erlijio berria.

ARGAZKIA:

http://www.euskomedia.org/ImgsAuna/24023401.gif