Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 2009-cu il “13” yanvar tarixli İ-08 nömrəli əmri ilə təsdiq edilmişdir.

“MALİYYƏ HESABATLARININ TƏQDİMATI ÜZRƏ”

KOMMERSİYA TƏŞKİLATLARI ÜÇÜN 1 № li MİLLİ MÜHASİBAT UÇOTU STANDARTININ TƏTBİQİ ÜZRƏ ŞƏRHLƏR VƏ TÖVSİYƏLƏR

BÖLMƏ A. ŞƏRHLƏR ÜMUMİ MÜDDƏALAR 3MALİYYƏ HESABATLARININ MƏQSƏDİ 7MALİYYƏ HESABATLARININ ƏDALƏTLİ TƏQDİM VƏ MİLLİ MÜHASİBAT UÇOTU STANDARTLARINA UYĞUNLUĞUNUN TƏMIN EDILMƏSI

8

UÇOT SIYASƏTI 9ƏSAS EHTİMALLAR VƏ ÜMUMİ MÜLAHİZƏLƏR 10MALİYYƏ HESABATLARININ KOMPONENTLƏRİ 24

MÜHASIBAT BALANSI 25 MÜHASIBAT BALANSINDA TƏQDİM EDİLƏCƏK

İNFORMASİYA28

МƏNFƏƏT VƏ ZƏRƏR HAQQINDA HESABAT 29 MALIYYƏ HESABATLARINA QEYDLƏR 30

UÇOT SIYASƏTLƏRININ TƏQDIMATI 31

STANDARTIN İLK DƏFƏ TƏTBİQ EDİLMƏSİ 32

HESABLAR PLANINDA MƏLUMATLARIN ƏKSEDİLMASİ 32MALİYYƏ HESABATLARININ VƏ MÜVAFİQ QEYDLƏRİN NÜMUNƏLƏRİ

45

Əlavə 1 (Uçot siyasətinin formalaşdırılması üçün mıəsələlər daxil olmaqla alternativ yanaşmalar)

72

BÖLMƏ B. TÖVSİYYƏLƏRHESABLAR PLANI 83MÜHASİBAT BALANSINA INFORMASIYANIN DAXİL EDİLMƏSİ 90MƏNFƏƏT VƏ ZƏRƏR HAQQINDA HESABATA (XƏRCLƏRIN FUNKSIYALARI ÜZRƏ) İNFORMASİYANIN DAXİL EDİLMƏSİ

92

MƏNFƏƏT VƏ ZƏRƏR HAQQINDA HESABAT (XƏRCLƏRIN XÜSUSIYYƏTLƏRI ÜZRƏ) İNFORMASİYANIN DAXİL EDİLMƏSİ

94

2

BÖLMƏ A. ŞƏRHLƏR ÜMUMİ MÜDDƏALAR

Şərhlərin təyinatı

Bu şərhlər “Mühasibat Uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununa uyğun olaraq, habelə “maliyyə hesabatlarının təqdimatı üzrə” 1N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartı (bundan sonra Standart adlandırılacaqdır) əsasında hazırlanmışdır.

Məqsəd

Bu şərhlərin məqsədi Standartda göstərilən bütün müddəaların izahını vermək və onların açıqlanmasını təmin etməkdir.

Bu məqsədə nail olmaq üçün Standartda verilmiş maliyyə hesabatlarının təqdim edilməsi üçün əhəmiyyət daşıyan ümumi mülahizələr, onların strukturları və məzmunu üzrə minimum tələblər açıqlanır. Xüsusi əməliyyatların və hadisələrin tanınması, qiymətləndirilməsi və qeydə alınmasının açıqlanması digər müvafiq Milli Mühasibat Uçotu Standartları ilə müəyyənləşdirilir.

Standartin tətbiqi sahəsi

Standartın 5-ci maddəsində onun ictimai əhəmiyyətli qurumlar və kiçik sahibkarlıq subyektləri istisna olmaqla, kommersiya müəssisələri tərəfindən Milli Mühasibat Uçotu Standartlаrınа uyğun tərtib edilmiş maliyyə hesabatları və birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatlarına tətbiq edildiyi qeyd edilir.

Standart, istifadəçilərin məlumat ehtiyaclarını ödəməklə, onlar tərəfindən düzgün iqtisadi qərarların verilməsi üçün münasib olan illik maliyyə hesabatlarına tətbiq edilir. Bu standart müəssisənin idarəetmə orqanına təqdim edilməsi məqsədi ilə hazırlanmış maliyyə hesabatlarına və törəmə müəssisələrin maliyyə hesabatlarının hazırlanması zamanı tətbiq edilməməlidir.

ƏSAS ANLAYIŞLAR Standartın 9-cu maddəsində təqdim edilmiş açıqlanması tələb olunan anlayışlardan bəziləri aşağıda daha geniş izah edilir:

Maliyyə hesabatları – İçtimaiyyətin məlumat ehtiyaclarına cavab verən, Standartın tətbiqi üzrə tələblərinə uyğun olaraq müəyyən olunmuş qaydada müəssisə tərəfindən tərtib, təqdim və dərc olunmuş “Mühasibat balansı”, “Mənfəət və zərər haqqında hesabat”, “Kapitalda dəyişiklər haqqında hesabat”, “Pul vəsaitinin hərəkəti haqqında hesabat” və “Uçot siyasəti və izahlı qeydlərdən” ibarət olan ümumi təyinatlı hesabatlardır.

Qiymətləndirmə əsasları – maliyyə hesabatlarında göstərilmiş uçot qiymətlərinə nail olmaq üçün müəssisə istifadə edilən hesablama metodologiyalarından birinə əsaslanır. Məsələn, müəssisə tərəfindən onun ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi zamanı “ilk mədaxil-ilk məxaric” və ya “orta qiymət” metodu, amortizasiyanın hesablanması zamanı isə düz-xətt metodu və ya azalan qalıq metodu tətbiq edilə bilər.

Əməliyyat dövrü – müəssisənin əməliyyata başladığı və onu bitirdiyi tarixlər arasındakı dövrdür. Bu dövr müəssisələrin iş xüsusiyyətlərindən asılı olaraq dəyişə bilər.

3

Aktiv – keçmiş hadisələrin nəticəsi kimi müəssisə tərəfindən idarə olunan (nəzarət edilən) və müəssisəyə gələcəkdə iqtisadi səmərənin gətirəcəyini ehtimal edən, habelə müəssisənin Mühasibat balansında tanınan ehtiyatdır (resursdur). Aktiv anlayışı üç əsas elementdən ibarətdir:

1. “nəzarət”. Nəzarəti əldə etmək mülkiyyət hüququna malik olmaq demək deyil. Müəssisə aktivin istifadəsi nəticəsində səmərənin əldə edilməsini ehtimal etdikdə və digər tərəflərin bu aktivdən istifadə etməsinə və ya ondan səmərə əldə etməsinə yol vermədikdə, aktiv üzərində “nəzarət” əldə edilmiş sayılır;

2. “keçmiş hadisələrin nəticəsi”. Aktivin mövcud olması üçün, yəni hər hansı bir obyektin aktiv kimi təsnifləşdirilməsi üçün keçmişdə müəyyən hadisə baş verməlidir.

3. “müəssisəyə gələcəkdə iqtisadi səmərənin əldə ediləcəyi ehtimalı”. Əgər müəssisə “aktiv”-dən heç bir səmərənin əldə edilməsini gözləmirsə, o halda həmin obyekt aktiv hesab edilmir. Gələcək iqtisadi səmərə müəssisəyə gəlirin daxil olmasını (aktiv, müəssisə üçün satışın həyata keçirilməsində köməkçı rol oynaya bilər) və ya müəssisənin məsrəflərinin azaldılmasını və yaxud onun iqtisadi cəhətdən daha effektiv olmasını təmin edə bilər.

Aktivin mövcud olması üçün hər üç element eyni zamanda mövcud olmalıdır. Bu üç elementdən hər hansı biri mövcud olmadıqda, həmin obyekt müəssisənin aktivi hesab edilmir.

Öhdəlik – müəssisənin kеçmiş hadisələrdən yaranmış və iqtisadi səmərəni əmələ gətirən ehtiyatlarının (resurslarının) müəssisədən kənara ахını ilə nəticələnən cari borcudur. Bütün öhdəliklər mühasibat balansında açıqlanmalıdır. Öhdəlik anlayışı üç əsas elementdən ibarətdir:

1. “cari borc (öhdəlik)”. Öhdəliyin yerinə yetirilməsi üzrə cari tələblər mövcud olmalıdır. Öhdəliyin gələcəkdə yaranması yalnız ehtimal edildikdə, heç bir cari öhdəlik mövcud hesab edilmir;

2. “keçmiş hadisələr”. Öhdəliyin hazırda mövcud olması üçün keçmişdə baş vermiş hadisələr səbəb olmalıdır. Əgər öhdəlik müəssisənin gələcəkdə həyata keçirəcəyi əməliyyatdan yaranacaqsa, cari öhdəlik mövcud hesab edilmir;

4

Məsələn, pərakəndə satışını həyata keçirən müəssisənin əməliyyat dövrü istehsal (xidmət) fəaliyyətilə məşğul olan müəssisədən fərqli olaraq adətən qısadır. Istehsal (xidmət) fəaliyyəti ilə məşğul olan müəssisənin əməliyyat dövrünü aşağıdakı kimi göstərmək olar:

Xammalın alınması 1 fevralİstehsalat başlanana qədər xammalın ehtiyatda saxlanıldığı dövr 15 gün İstehsalat müddəti 15 fevral – 16 mart 29 günSatışa qədər hazır məhsulun ehtiyatda saxlanıldığı dövr 20 günMalların kreditlə satılması 5 aprelTəxirə salınmış hesab-fakturanın təqdim edilməsi 30 aprel 26 günAlıcıdan alınmış ödəniş 19 iyun 50 günCəmi 140 gün

Məsələn, müəssisə bir neçə il müddətinə istehsal avadanlığını icarəyə götürdükdə, icarə müddəti ərzində həmin avadanlıq üzərində mülkiyyət hüququna malik olmur, lakin onun istismarından səmərə əldə etmək hüququna və başqalarının, o cümlədən avadanlığın hüquqi sahibinin, bu aktivdən istifadə etməsinin qarşısını almaq hüququna malik olur. Belə hallarda istehsal avadanlığı bütün icarə müddəti ərzində icarəçinin aktivi sayılır.

3. “iqtisadi səmərənin kənara axını”. Öhdəliyin mövcud olması üçün müəssisə gələcəkdə müəyyən məsrəflər çəkməlidir. Əgər müəssisə müəyyən bir məsələ üzrə gələcəkdə heç bir xərc çəkməzsə, o halda heç bir öhdəlik mövcud hesab edilmir.

Gəlir əsas gəlir və sair gəlirdən ibarətdir. Müəssisənin adi fəaliyyəti üzrə gəlirin mütəmadi yaranması ehtimalı olduqda, məhsulun satışı, xidmətlərin göstərilməsi, işlərin yerinə yetirilməsi, komission haqları, faizlər, dividendlər, royaltilər və icarə haqqları daxil olmaqla, müxtəlif başlıqlar altında təsniflənən bu cür gəlir növləri əsas gəlirə aid edilir.

Gəlir həmçinin, torpaq, tikili və avadanlığın və digər aktivlərin dəyişdirilməsi nəticəsində əldə oluna bilər.

Hər hansı bir gəlir növünün yenidən təkrarlanması gözlənilmədikdə, həmin gəlir əsas gəlir hesab edilmir.

Müxtəlif gəlir növlərinin anlayışları və ətraflı təsviri, gəlirin tanınması, qiymətləmdirilməsi və açıqlanması 6 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartında verilmiş və onun tətbiqi üzrə Şərhlərdə izah olunmuşdur.

Xərclər – mülkiyyətçilər аrаsında kapitalın bölüşdürülməsi ilə əlaqəli оlmаyаn və kapitalın аzаlmаsı ilə nəticələnən, hesabat dövrü ərzində aktivlərin kənara ахını və yа аzаlmаsı və öhdəliklərin artması hesabına baş verən iqtisadi səmərənin аzаlmаsıdır.

Nümunə kimi mənfəət vergisi üzrə yaranan öhdəliyi göstərmək olar (3 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartı). Məhsulların (xidmətlərin, yerinə yetirilmiş işlərin) təqdim olunması ilə bilavasitə bağlı olmayan kommersiya və inzibati xidmətlərindən öhdəliklərin yaranması, habelə korlanma nəticəsində aktivlərin azalması üzrə məbləğlər xərc hesab olunur.

Xərclər pul vəsaitlərinin xaricolması ilə nəticələnməyən əməliyyatlar hesabına da yarana bilərlər. Buna misal olaraq amortizasiya xərclərini göstərmək olar.

Xərclər əsas və sair xərclərdən ibarətdir. Bu standartın müddəalarına əsasən, əsas gəlirdən fərqli olaraq, əsas xərc daha ətraflı açıqlanmasını tələb edir. Burada xərci onun xarakterinə və funksiyalarına görə təsnifləşdirmək olar.

Əsas xərc konseptual əsasların prinsiplərinə uyğun olaraq əsas gəlir ilə bağlı olan xərcdir. Əsas xərc anlayışına uyğun gəlməyən xərclər “sair xərclər” kimi təsnifləşdirilir. Məsələn, müəssisənin balansında olan uzunmüddətli aktivlərin satışından yaranan xərc və ya məzənnə fərqini əks edən zərər sair xərc kimi uçota alınır.

Müxtəlif xərc növlərinin anlayışları və ətraflı təsviri, xərclərin tanınması, qiymətləndirilməsi və açıqlanması 6 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartında verilmiş və onun tətbiqi üzrə Şərhlərdə izah olunmuşdur.

Kapital – bütün öhdəliklər çıxıldıqdan sonra, müəssisənin aktivlərinin dəyəridir.

Müəssisənin balansında və Kapitalda dəyişikliklər haqqında hesabatda kapitalın aşağıdakı elementləri mövcuddur:

5

Məsələn, müəssisənin balansında olan uzunmüddətli aktivlərin satışından yaranan və ya məzənnə fərqindən əldə olunan gəlir sair gəlir kimi təsnifləşdirilir.

Məsələn, əsas vəsaitin əldə olunması xərc hesab olunmur. Xərc yalnız bu aktivin dəyəri silindikdə, yəni istismar nəticəsində amortizasiya olunduqda yaranır. Digər misal, müəssisə mal-material ehtiyatları əldə etdikdə, ona çəkilən məsrəflər xərc hesab olunmur. Bu ehtiyat yalnız hazır məhsula çevrilərək satıldıqda və müəssisə ona artıq sahib olmadıqda, xərcə silinir.

a) ödənilmiş nizamnamə kapitalı;

b) emissiya gəliri;

c) geri alınmış kapital;

ç) kapital ehtiyatları;

d) bölüşdürülməmiş mənfəət.

Kapital haqqında əsas anlayışların ətraflı təsviri, kapitalın tanınması, qiymətləndirilməsi və açıqlanması 2 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartında, 6 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartında, 7 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartında verilmiş və onların tətbiqi üzrə müvafiq Şərhlərdə izah olunmuşdur.

Kаpitаlın sахlanmasına düzəliş – aktiv və öydəliklərin yenidən qiymətləndirilməsi nəticəsində yaranan artım və ya azalmanın gəlir və xərclər anlayışına uyğun gəlməsinə baxmayaraq və bu səbəbdən artıq resursların yaranmasını nəzərdə tutmadığı üçün müvafiq kapitalın saxlanılması konsepsiyası əsasında Mənfəət və zərər haqqında hesabatda əks etdirilmir. Əksinə, bu artım və ya azalma kapitalda yenidən qiymətləndirmə rezervi və ya kapitalın saxlanmasına düzəlişlər kimi tanınmalı və Kapitalda dəyişikliklər haqqında hesabatda açıqlanmalıdır.

Hedcinq - ticarətdə baş verən qiymət dəyişiklikləri nəticəsində yaranan hər hansı zərərlərin azaldılması üçün ticarətçilər tərəfindən əsasən əmtəə bazarında istifadə edilən metoddur. Hedcinq əməliyyatlarına əsasən, ticarətçi müqavilənin bağlandığı tarixdə müəyyən malın alınması və ya satılmasını öz öhdəsinə götürür və həmin malın (və ya ona oxşar malın) müəyyən müddətdən sonra eyni həcimdə yenidən alınması və ya satılmasının həyata keçirilməsi üçün digər ticarətçilərlə əlavə müqavilələr bağlayır.

Hedcinq həmçinin səhm və istiqraz bazarında, idxal-ixrac əməliyyatlarında və bəzi istehsalçılar tərəfindən istifadə edilir. Bu əməliyyatların həyata keçirilməsinin ətraflı təsviri, qiymətləndirilməsi və açıqlanması 15 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartında verilmiş və onun tətbiqi üzrə müvafiq Şərhlərdə izah olunmuşdur.

Netto əsasında təqdimat - əsas gəlir gətirən fəaliyyətlə müqayisədə təsadüfi sayılan (mütəmadi olmayan) bir-birinə uyğun olan sair gəlir və sair xərclər əməliyyatın mahiyyətini əks etdirərək maliyyə hesabatlarında bir-birilə qarşılıqlı əvəzedilmə (çıxılma) yolu ilə fərq məbləğində təqdim edilə bilər.

Sair gəlir və ya sair xərclər (məsələn, torpaq, tikili və avadanlığın satışı üzrə tanınan sair gəlir və xərclər, məzənnə gəlirləri və xərcləri) oxşar xarakterli və ya funksiyalara malik olan məbləğlərlə dövr üzrə ümumi sair gəlir və ya zərərin göstərilməsi məqsədilə qruplaşdırıla bilərlər.

6

Məsələn, dəyirmançı un istehsal etmək məqsədilə buğda alır. Eyni zamanda, müqavilə əsasında buğdanın alınmasına baxmayaraq, dəyirmançı həmin müqavilənin bağlandığı tarixdə göstərilmiş eyni həcmdə olan buğdanın satılmasını təmin etmək üçün digər ticarətçi ilə əlavə müqavilə bağlayır. Dəyirmançı buğdanın ikinci partiyasından istehsal ediləcək unu bazarda satmaq məqsədilə müqavilənin bağlandığı tarixdə qüvvədə olan qiymətlə həmin malı sifarişçiyə müəyyən edilmiş vaxtda çatdırmalıdır. Buğdanın qiyməti dəyirmançının onu aldığı tarixdən unun bazara çıxarıldığı tarixə qədər olan dövr ərzində azaldıqda, unun qiymətində də müvafiq azalma baş verməlidir. Bu azalma səbəbindən yaranmış hər hansı zərər dəyirmançı tərəfindən çəkilməlidir. Lakin, dəyirmançı buğdanın satışı üzrə əlavə müqaviləni əvvəlki qiymətlə bağladığı üçün, unun satışından yaranan zərəri buğdanın satışı nəticəsində əldə etdiyi mənfəət ilə kompensasiya edə bilər.

Məsələn, müəssisə istehsal sahəsində fəaliyyət göstərir. Müəyyən dövr ərzində bu müəssisə ona məxsus olan binalardan birini satır və əldə olunan gəlir rəhbərlik tərəfindən satış üzrə sair gəlir kimi təsnifləşdirilir. Bu əməliyyatın həyata keçirilməsi ilə bağlı tanınan sair xərclər müvafiq sair gəlirlərdən çıxılmaqla maliyyə hesabatlarında fərq məbləğlərində və ya netto əsasında təqdim edilir.

Lakin, əməliyyatlar böyük həcmə və əhəmiyyətə malik olduqda, ədalətli təqdimata nail olmaq məqsədilə qeydlərdə ayrıca açıqlama verilməlidir.

MALİYYƏ HESABATLARININ MƏQSƏDİ

Standartın 10-cu maddəsinə uyğun olaraq maliyyə hesabatlarının məqsədi bu hesabatların geniş istifadəçiləri tərəfindən iqtisadi qərarların qəbul edilməsi məqsədilə müəssisənin maliyyə vəziyyəti, maliyyə fəаliyyətinin nəticələri və pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında faydalı məlumatların təqdim еdilməsindən ibarətdir.

Maliyyə hesabatlarında təqdim olunmuş məlumatlardan faydalanan istifadəçilərə və onlar tərəfindən qəbul edilən iqtisadi qərarlara aşağıdakıları aid etmək olar:

Səhmdarlar öz səhmlərinin saxlanması, satılması və ya yeni səhmlərin alınması haqqında qərar qəbul etmək üçün sahib olduğu müəssisələrin hazırkı iqtisadi durumu haqqında müvafiq məlumatların alınmasında maraqlıdırlar.

Borc verənlər – müəssisəyə pul və ya kredit verən şəxslər və qurumlar müəssisənin əldə etdiyi borclar üzrə yığılan faizlərin və eyni zamanda borcların əsas məbləğinin vaxtında ödəniləcəyi haqqında məlumat almaq üçün onun maliyyə fəаliyyətinin nəticələrilə tanış olmaq ehtiyacını duyurlar.

İşçilər iş yerlərinin saxlanılmasının təhlükəsizliyi barədə və əmək haqqının artırılması baxımından tələblərini əsaslandırmaq üçün maliyyə hesabatlarında əks olunan müvafiq məlumatların alınması üzrə maraqlı tərəflərdən biridir.

Maliyyə hesabatlarının məqsədi vergi qanunvericiliyi ilə tənzimlənmədiyindən və vergi uçotunu özündə əks etmədiyi üçün bu hesabatlar “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununun tələblərinə əsasən auditor rəyi ilə birlikdə təqdim və dərc olunurlar. Vergi məqsədlərini əks etdirən vergi hesabatları vergi orqanlarının tələblərinə uyğun olaraq ayrıca hazırlanmalıdır.

MALİYYƏ HESABATLARININ ƏDALƏTLİ TƏQDİM VƏ MİLLİ MÜHASİBAT UÇOTU STANDARTLARINA UYĞUNLUĞUNUN TƏMIN EDILMƏSI

Standartın 11-ci maddəsinə əsasən, maliyyə hesabatları müəssisənin maliyyə vəziyyətini, maliyyə nəticələrini və pul vəsaitlərinin hərəkətini ədalətli olaraq əks etdirməlidir.

Məlumatın ədalətli təqdim edilməsi birinci növbədə maliyyə hesabatlarını hazırlayan şəxslərin mülahizələrinə əsaslanır.

Standartın 12-ci maddəsində qeyd edilir ki, Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarının ən yaxşı uçot təcrübəsinə əsaslandığını nəzərə alaraq, onlara uyğun olaraq hazırlanmış Milli Mühasibat Uçotu Standartları da ən yaxşı uçot təcrübəsini əks etdirməlidir.

Standartın 14-cü maddəsində mаliyyə hеsаbatlarının Milli Mühasibat Uçotu Standartlarınа uyğun olaraq müəssisə tərəfindən açıqlanması tələbi bu hesabatların Milli Mühasıbat Uçotu Standartlarının əksər hissəsini deyil, bütövlüklə və ya onların hər hansı müddəalarını əhata edılməsini nəzərdə tutur.

Standartın 16-cı maddəsinə əsasən maliyyə hesabatlarının müəyyən Milli Mühasibat Uçotu Standartının tələblərinə uyğun tərtib edilməsi zamanı yanlış məlumatın yaranmasına təsəvvür edilərsə, o halda müəssisə həmin Standartın tələblərindən kanarlaşmamalı, lakin həmin hesabatlarda maliyyə vəziyyətinin və ya maliyyə nəticələrinin ədalətli təqdim edilməməsi faktını və səbəbini rəhbərliyin rəyinə əsasən aşağıdakı əlavə izahedici məlumatlarla açıqlamalıdır: yalnız müəyyən Milli Mühasibat Uçotu Standartının konkret elementi inkar edildikdə, ədalətli

təqdimatın mümkün olması haqqında müəssisə rəhbərliyinin gümanı; konkret Milli Mühasibat Uçotu Standartı tələbləri yerinə yetirildikdə yanlış təqdimatın səbəbi və

ona riayət etməmə nəticəsində daha dürüst təqdimatın səbəbi haqqında məlumat;

7

təqdim edilən hər bir dövr üzrə standartın tələblərindən kənarlaşma nəticəsində müəssisənin xalis mənfəətinə və ya zərərinə, aktivlərinə, öhdəliklərinə, kapitalına və nağd vəsaitlərinin axınına olan maliyyə təsiri haqqında məlumat.

UÇOT SIYASƏTI

Uçot siyasətinin seçilməsi müəssisənin maliyyə hesabatlarında təqdim edilən maliyyə vəziyyətinin, maliyyə göstəricilərinin və pul vəsaitləri hərəkətinin ədalətli açıqlanmasına əhəmiyyətli dərəcədə təsir edə bilər. Standartın 17, 18, və 19-cu maddələrində müəssisənin uçot siyasəti seçilərkən rəhbərlikdən müəssisənin xüsusiyyətlərinə uyğun olan və onun maliyyə vəziyyətinin ədalətli təqdimatına gətirib çıxaran uçot siyasətinin seçilməsi tələb olunur.

Müəssisə rəhbərliyi uçot siyasətinin müvafiqliyini müəyyənləşdirərkən aşağıdakı faktorları nəzərə almalıdır:

Təqdim edilən məlumatın münasib, etibarlı, müqayisəli və anlaşıqlı olması zərurəti.

Məlumatın təmin edilməsinə çəkilən məsrəflərlə maliyyə hesabatları istifadəçilərinin həmin məlumatdan əldə ediləcək səmərə arasında tarazlıq zərurəti.

Belə ki, müəssisənin maliyyə hesabatlarında təqdim olunan ınformasiyadan əldə olunan səmərə onun hazırlanması ilə bağlı məsrəflərdən artıq olmamalıdır. Müəssisə daha etibarlı məlumatla təmin edən, lakin münasib qiymətə başa gələn uçot siyasətini seçməlidir. Başqa sözlə, ucuz qiymətə başa gələn, lakin daha az etibarlı məlumatları təqdim edən və ya həddindən artıq etibarlı məlumatı özündə əks etdirən, lakin çox baha qiymətə başa gələn uçot siyasətinin tətbiqi məqsədəuyğun hesab olunmur.

8

Məsələn, mal-material ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi üçün bir neçə uçot siyasəti (ilkin mədaxil-ilkin məxaric metodu, orta qiymət metodu) mövcuddur. Uçot siyasətinin seçilməsi zamanı müəssisə onun mövcud vəziyyəti və gələcəkdə baş verəcək əməliyyatlar haqqında münasib və etibarlı məlumatları ədalətli təqdim etmək üçün ən yaxşı uçot siyasətini seçməlidir. Belə ki, ilkin mədaxil-ilkin məxaric metodu (FİFO) tez xarab olan və qiymətləri tez dəyişən böyük həcmdə müxtəlif çeşidli ayrı-ayrı malların satışını əsasən ticarət və qeyri-istehsal sahəsində həyata keçirən müəssisələr üçün daha məqsədəuyğun hesab edilirsə, malların, ehtiyatların emalı və məhsulun hazırlanması ilə istehsal sahəsində fəaliyyət göstərən müəssisələr isə, onların əldə etdikləri mallarin və satışa təqdim olunan məhsulların qiymətləri nisbətən sabit qaldığına görə orta qiymət metodundan istifadə edilməsinə üstünlük verirlər. Belə ki, yanacaqdolduran məntəqənin yanacaq ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi üçün orta qiymət metodunun tətbiqi daha uyğun sayıla bilər. Lakin ərzaq məhsulları satılan müəssisədə isə ilkin mədaxil-ilkin məxaric metodunun tətbiq edilməsi məqsədə uyğun görülə bilər.

Məsələn, müəssisə tikinti materiallarının istehsalı ilə bağlı davamlı fəaliyyətini həyata keçirdiyindən maliyyə baxımından əhəmiyyətli sayılan 10.000 manat məbləğində gəlir əldə edir. Lakin, müəssisə rəhbərliyi istehsal etdiyi məhsulun satışını gələcəkdə mütəmadi həyata keçirilməyəcəyi səbəbindən bu məbləğin “sair əməliyyat gəliri” kimi təsnifləşdirilməsini daha düzgün hesab edir. Standartın 16-cı maddəsinə əsasən belə gəlir “əsas əməliyyat gəliri” kimi tanınmalı və bununla yanaşı aşağıdakı kimi qeyd edilməlidir: “Müəssisə rəhbərliyinin rəyinə əsasən 10.000 manat məbləğində əldə olunmuş gəlir yalnız “sair əməliyyat gəliri” kimi təsnifləşdirildiyi halda ədalətli təqdimata nail olmaq mümkündür. Standartın tələblərinə əsasən isə bu məbləğ əsas əməliyyat gəliri kimi təsnifləşdirilməlidir. Əks təqdirdə hesabatların Standarta uyğunluğu təmin edilməyəcəkdir.

Məsələn, müəssisənin mühasibat balansında 50.000 manat məbləğində debitor borcu uçota alınmışdır. Müəssisənin cari uçot siyasətinə uyğun olaraq, şübhəli borclar üzrə ümumi debitor borcunun 2%-i məbləğində (1.000 manat) düzəliş (ehtiyat fondu) nəzərdə tutulmuşdur. Müəssisə bu uçot siyasətini dəyişmək niyyətindədir. Yeni uçot siyasətinə uyğun olaraq, hər debitorun maliyyə vəziyyətinin əhəmiyyətli dərəcədə təhlilinin aparılması 25.000 manat məbləğində vəsaitin xərclənməsini nəzərdə tutur. Yeni uçot siyasətinin tətbiqi nəticəsində şübhəli borclar üzrə düzəliş 250 manat azalaraq 750 manata bərabər olacaqdır. Aydındır ki, şübhəli borclar üzrə düzəlişin 250 manat məbləğində azaldılması üçün 25.000 manat məbləğində vəsaitin xərclənməsi səmərəli hesab oluna bilməz.

ƏSAS EHTİMALLAR VƏ ÜMUMİ MÜLAHİZƏLƏRMüəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi konsepsiyası ( maddələr 20 -22)Maliyyə hesabatları adətən müəssisənin hal-hazırda və yaxın gələcəkdə fəaliyyətinin davam etdirilməsi ehtimalı əsasında hazırlanır. Fəaliyyətin fasiləsizliyi konsepsiyasında müəssisə fəaliyyətinin müvəqqəti dayandırılması, ləğv edilməsi və ya fəaliyyət həcminin əhəmiyyətli dərəcədə azaldılması barədə mülahizələrin verilməsi nəzərdə tutulmur.

Bu ehtimal müəssisənin aktiv və öhdəliklərinin ilkin dəyər prinsipinə əsasən qiymətləndirilməsinə imkan verir. Əgər hesabatda müəssisənin ləğv edilməsinin mümkünlüyü nəzərdə tutularsa, o zaman müəssisə aktivlərini alış qiymətləri ilə deyil, xalis mümkün satış dəyərilə (yəni, onların satış qiymətindən satış xərclərinin çıxılması yolu ilə) qiymətləndirməlidir. Başqa sözlə , əgər müəssisənin yaxın gələcəkdə öz fəaliyyətinə xitam verəcəyi gözlənilərsə, o halda onun aktivlərinin dəyəri çox güman ki, fasiləsizlik vəziyyətində olan dəyərindən aşağı səviyyədə qiymətləndiriləcəkdir. Müəssisənin amortizasiya siyasəti yalnız onun fəaliyyətinin davam etdiriləcəyi halda məqsədəuyğun hesab olunur. Əgər ləğv etmə konsepsiyası tətbiq edilərsə, o zaman müəssisə aktivlərinin uzunmüddətli və qısamüddətli kimi təsnifləşdirilməsi öz əhəmiyyətini itirir. Belə olan halda həmin aktivlər yalnız artıq satışa hazır olduğu üçün qisamüddətli aktivlər kimi təsnifləşdirilməlidir. Öhdəliklərə gəldikdə isə, maliyyə hesabatlarının istifadəçiləri öhdəliklərin mövcudluğu və ödənilməsinin mümkünlüyü barədə etibarlı məlumatın alınmasında maraqlı olduğu üçün bu öhdəliklərin qəbul edilmiş təsnifat əsasında qruplaşdırılmasından daha çox kreditor borclarının prioriteti üzrə qruplaşdırılmasında maraqlıdırlar.

Buna görə də, müəssisənin fəaliyyətinin dayandırılacağı barədə hər hansı ehtimal səbəbi mövcud olarsa, bu ehtimal mütləq müəssisənin maliyyə hesabatlarında əks etdirilməlidir. İflasa uğrama halında isə, müəssisə öz maliyyə hesabatlarını aktivlərin xalis mümkün satış dəyərilə təqdimetmə prinsipi əsasında tərtib etməlidir.

Adətən xalis mümkün satış dəyəri əsasında yenidən qiymətləndirilmiş əksər aktivlərin dəyəri onların ilkin dəyər konsepsiyası əsasında hesablanan balans dəyərilə müqayisədə zərərlə müəyyən edilir. Buna aid aşağıda iki əsas səbəb təqdim edilir:

1. Amortizasiya edilən aktivlərin dəyəri onların istismar müddəti ərzində silindiyi üçün həmin aktivlərin balans dəyərinin tədricən azalması müşahidə olunur. Aktivin xalis mümkün satış dəyəri isə yalnız bazarda olan tələbatdan asılıdır. Bundan başqa, bir çox hallarda istifadə edilmiş malların qiyməti analoji təzə malların qiymətindən aşağı olur.

2. Ləğv olunan müəssisənin aktivləri satışa çıxarıldığı zaman müəssisə rəhbərliyinin əsas məqsədi aktivlərin sərfəli qiymətlə deyil, ən qısa müddət ərzinda satılmasına nail olmaqdan ibarətdir .

Bu fərziyyə yalnız zaman keçdikcə qiymətləri daim artan torpaq və binaların xalis mümkün satış qiymətinə şamil edilmir. .

9

Məsələn, müəssisənin ilkin dəyəri 60.000 manat olan istehsal avadanlığı mövcuddur və onun dəyəri 6 il ərzində düz xətt metodu ilə amortizasiya edilməlidir. Belə olduğu halda, illik amortizasiya silinməsi 10.000 manat təşkil edəcəkdir. Üçüncü ilin sonunda həmin avadanlığın qalıq dəyəri, ilkin dəyər konsepsiyasına əsasən, 30.000 manat təşkil edəcək və bu dəyər həmin ilin balans hesabatında öz əksini tapacaqdır. Qeyd etmək lazımdır ki, müəssisənin ödəniş qabiliyyətli olmayacağı ehtimal edilməsi səbəbindən, onun fəaliyyətinin dayandırılacağı təqdirdə, avadanlığın qalıq dəyərinin 30.000 manat məbləğində göstərilməsi məqsədəmüvafiq hesab edilməyəcəkdir. Belə halda, kreditorları daha çox aktivin dərhal satışından əldə edilə biləcək məbləğ maraqlandırır. Belə ki, bu məbləğ 15.000 manat olarsa, həmin məbləğin balans hesabatında əks etdirilməsi daha çox faydalı məlumatın təqdim edilməsini təmin edəcəkdır. Eynilə, əgər müəssisənin həmçinin 20.000 manat məbləğində debitor borcları vardısa, bu halda bir aktivi (istehsal avadanlığını) əsas vəsait kimi, digərlərini isə (debitorları) qisamüddətli kimi təsnifləşdirmək heç bir məna kəsb etməyəcəkdir, çünki belə halda onların hər ikisi ən qısa bir zamanda nağd pula çevriləcəkdir.

Aşağıdakı misalda aktivlərin ilkin dəyəri və xalis mümkün satış dəyəri arasındakı fərq göstərilir:

Standartın 20-ci maddəsində fasiləsizlik konsepsiyasına uyğun gəlməyən üç hal müəyyən edilir:

rəhbərliyin müəssisəni ləğv еtmək və yа kоmmеrsiyа fəaliyyətini dаyаndırmaqdаn bаşqа аlternativ vаriаntı olmadığı halda;

rəhbərliyin müəssisəni ləğv еtmək və yа kоmmеrsiyа fəaliyyətini dаyаndırmaq niyyəti olduğu halda;

müəssisə ləğv еdildiyi və yа onun kоmmеrsiyа fəаliyyəti dаyаndırıldığı halda.

Hər üç halda müəssisənin məcburi ləğv edilməsi şərt deyildir. Belə ki, məcburi ləğv edilmənin səbəbi borcların həddən artıq mövcud olmasından ola bilər. Buna baxmayaraq məcburi ləğv etmə halında da maliyyə hesabatlarının tərtib olunması fasiləsizlik konsepsiyasına uyğun olaraq yenidən nəzərdən keçirilməlidir.

Standartın 21-ci maddəsi müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi prinsipi əsasında davam etdirilməsi barədə rəhbərlikdə şübhələr olması halını da nəzərə alır. Əgər belə hal mövcud olarsa, hesabatlar hələ də fəaliyyətin fasiləsizliyi prinsipi əsasında tərtib edilməlidir, lakin hesabatların qeydlərində bu şühbələr haqqında açıqlamalar təqdim edilməlidir.

Standartın 21-ci maddəsində həmçinin müəssisənin maliyyə hesabatlarının “fəaliyyətin fasiləsizliyi prinsipi” əsasında hazırlanmadığı halda, maliyyə hesabatlarına bu barədə Qeydin əlavə edilməsi tələb edilir. Qeyddə bu fakt, habelə müəssisənin fasiləsizlik konsepsiyası əsasında fəaliyyət göstərməməsinin səbəbi və maliyyə hesabatlarının tərtib olunma əsası açıqlanmalıdır.

10

Aktiv İlkin dəyər Xalis mümkün satış dəyəri Mənfəət/zərər

Torpaq 100.000 150.000 50.000Binalar 200.000 300.000 100.000Maşın və mexanizmlər 150.000 60.000 (90.000)Mühərriklər 190.000 45.000 (145.000)Ofis avadanlığı 40.000 10.000 (30.000) Ehtiyatlar 180.000 140.000 (40.000)Debitor borcları 90.000 85.000 (5.000)Pul vəsaitləri 5.000 5.000 0

955.000 795.000 (160.000)

Məsələn, müəssisə qablaşdırılmış şərab istehsal edərək onları Almaniyaya ixrac edir. Son 5 il ərzində müəssisənin əsas sifarişçiləri get-gedə daha az miqdarda şərab sifariş etdiyinə görə müəssisənin satış göstəricilərinin ildən ilə azalmasına səbəb olmuşdur. Hətta son 2 il üzrə müəssisə maliyyə ilini zərərlə bitirmişdir. Bu yaxınlarda müəssisə öz əsas sifarişçisindən şərabın sifarişinin dayandırılması ehtimalı barədə məlumat almışdır. Sifarişin dayandırılacağı dəqiq olmasa da, onun baş verəcəyi təqdirdə, müəssisə çox güman ki, ləğv edilmək məcburiyyəti qarşısında olacaqdır. Buna baxmayaraq, maliyyə hesabatları hələ də fasiləsizlik konsepsiyası əsasında hazırlanmalı və bununla yanaşı maliyyə hesabatlarının qeydlərində bu məsələ ilə əlaqədar aşağıda göstərilən şəkildə açıqlanma təqdim edilməlidir.

“Ötən 5 il ərzində müəssisənin əsas müştəri bazarlarında satış göstəricilərinin azalması müşahidə olunur. Əsas alıcının müəssisə ilə kommersiya fəaliyyətini dayandıracağı haqqında müəyyən məlumat mövcuddur. Bunun baş verəcəyi halda, müəssisənin fəaliyyətini davam etdirəcəyi inandırıcı deyildir və beləliklə onun ləğv ediləcəyi güman edilir”.

Standartın 22-ci maddəsinə əsasən rəhbərlik müəssisənin fasiləsiz fəaliyyətinin davam etdirilməsi barədə ehtimalların tətbiqinə qərar qəbul edərkən balans tarixindən ən azı 12 ay müddətini əhata edən informasiyanı nəzərə almalıdır. Bu müddətin sonunda müəssisə fəaliyyətini hələ də davam etdirəcəyini ehtimal edərsə, habelə keçmiş dövrlərdə uğurla fəaliyyət göstərmişsə və cari dövrdə maliyyə resurslarından istifadə etmək imkanı vardırsa, o zaman müəssisənin fasiləsizlik prinsipi əsasında fəaliyyət göstərdiyi hesab edilir. Əks halda, müəssisənin fəaliyyətin fasiləsizliyi prinsipi əsasında fəaliyyət göstərməsinə inanması üçün hər hansı digər əhəmiyyətli və obyektiv səbəblər, habelə əsaslandırıcı faktlar mövcud olmalıdır.

Hesablama metoduStandartın 23-cü maddəsində müəssisənin maliyyə hesabatlarının (5 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartı üzrə tərtib olunan Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat istisna olmaqla) yalnız hesablama metoduna uyğun olaraq hazırlanması tələb olunur.

Hesablama metoduna uyğun olaraq, gəlir maddələri onların əldə edildiyi hesabat dövrləri üzrə bölüşdürülməlidir. Yəni, satış məbləği, onun alıcı (sifarişçi) tərəfindən ödənilməsi zamanından asılı olmayaraq, malların təqdim edildiyi və ya xidmətlərin göstərildiyi dövrdə , gəlir kimi tanınmalıdır. Həmçinin, xərc maddələri müəssisə tərəfindən, onların müvafiq dövrdə ödənilib-ödənilmədiyindən asılı olmayaraq, yarandığı hesabat dövrləri üzrə uçota alınmalıdır.

Bu metoda əsasən, əməliyyatların və digər hadisələrin nəticələri, pul vəsaitləri və ya onların ekvivalentlərinin alındığı və ya ödənildiyi anda deyil, məhz baş verdikləri zaman tanınır. Bu nəticələr mühasibat uçotu qeydlərində açıqlanmalı və aid olduqları dövr üzrə tərtib edilmiş maliyyə hesabatlarına daxil edilməlidir.

11

Məsələn, “Direktorlar şurası müəssisənin fasiləsizlik konsepsiyası əsasında fəaliyyət göstərməməsi qənaətinə gəlmişdir. Bunun səbəbi ümumi öhdəliklərin mövcud resurslardan qat-qat yüksək olmasıdır. Həmin öhdəliklərin ödənilməsi mümkün olmadığına görə maliyyə hesabatları fasiləsizlik konsepsiyası əsasında deyil, bərpa dəyəri əsasında hazırlanmışdır”.

(“…bərpa dəyəri əsasənda” ifadəsi bütün aktivlərin mühasibat balansında xalis mümkün satıs dəyəri əsasında təqdim edilməsi mənasını daşıyır).

Məsələn, müəssisə ötən 4 il ərzində davamlı olaraq zərərlə üzləşmişdir. Onun cari öhdəliklərin məbləğı 250.000 manat, o cümlədən 100.000 manatı bank overdraftı, habelə cari aktivlərin məbləği isə 110.000 manat olmuşdur. Növbəti il ərzində 75.000 manat məbləğində uzunmüddətli borcların ödənilməsi nəzərdə tutulur. Bank overdraftının artırılması gözlənilmir. Bütün qeyd olunanlar müəssisənin iflasa uğrama təhlükəsi ilə üzləşdiyini göstərir. Belə olan halda, müəssisənin hələ də fəaliyyətin fasiləsizlik konsepsiyası əsasında davam etdirılməsi üçün ötən 4 il ərzində yaranan zərərin mövcud olmasını nəzərə alaraq, gələcək dövrlərdə yeni məhsulların istehsalı və ya xidmətlərin göstərilməsi üzrə mənfəətin əldə edilməsinə zəmin yaratmaq məqsədilə müəssisəyə yeni uzunmüddətli kreditlərin verilməsi və ya müəssisənin kredit xətlərinin uzadılmasına dair kreditorları və investorları əsaslandırıcı faktlarla və obyektiv səbəblərlə inandırmalıdırlar.

Məsələn, müəssisə tərəfindən saxlanılan və hesabat dövrünün sonuna qədər ödənilməyən qiymətli kağızlar üzrə “dividentlər” faktiki olaraq pul vəsaitlərinin alındığı dövrdə deyil, həmin dividentlərin elən edildiyi dövrdə gəlir kimi hesablanmalıdır. Eynilə, hesablanmış xərclərə ilin sonuna müəssisənin işçiləri üçün ödənilməsi nəzərdə tutulmuş maaşları aid etmək olar.

Təqdim edilmənin ardıcıllığıStandartın 25-ci maddəsinə əsasən müəssisənin iş hüsusiyyətinə və gəbul ettiyi uçot siyasətinə uyğun olacaqtəqdimat formatının və ya maddələrin təsnifatının dəyişdirilməsi üçün obyektiv səbəb mövcuddursa, o zaman onların dəyişdirilməsinə yol verilir. Eyni zamanda, müvafiq yeni Milli Mühasibat Uçotu Standartı təqdimat formatının dəyişdirilməsini tələb etdikdə, bunun edilməsi məcburi xarakter daşıyır. Belə dəyişikliklər edildikdə, əvvəlki hesabat dövrləri üzrə müqayisəli göstəricilər yeni təsnifatın tələblərinə cavab verməklə təqdim olunmalı və düzəlişlərin xarakteri, məbləğləri və onların edilməsinə gətirib cıxaran səbəblər açıqlanmalıdır.

Keçmiş hesabat dövrləri üzrə müqayisəli informasiyanı müəyyənləşdirmək qeyri-mümkün və ya iqtisadi cəhətdən mənasız olduqda, müəssisə müqayisəli informasiyanın həmin dövrlər üçün yenidən təsnifləşdirilməməsinin səbəbini açıqlamalıdır.

Belə ki, əvvəlki qanunvericiliyə əsasən “əsas vəsaitlər” maddəsində uçota alınmış uzunmüddətli aktivlər Standartın tələblərinə uyğun olaraq qəbul olunmuş mühasibat balansında “Torpaq, tikili və avadanlıq”, “Investisiya mülkiyyəti”, “Bioloji aktivlər” və “Təbii sərvətlər” başlıqları ilə müvafiq maddələrlə təqdim olunur.

Bu barədə daha ətraflı informasiya “Uçot siyasəti, uçot qiymətlərində dəyişikliklər və səhvlər üzrə” 11 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartının tətbiqi üzrə Şərhlər və Tövsiyyələrdə təqdim olunur.

Təqdimatın ardıcıllığı prinsipi müəssisənin istifadə etdiyi uçot qaydalarının dövrdən dövrə dəyişməməli olduğunu nəzərdə tutur. Bunun nəticəsində müəssisənin fəaliyyəti haqqında bir neçə uçot dövrü üzrə mövcud olan məlumatların müqayisəliliyi təmin olunur.

Beləliklə, maliyyə informasiyasının qiymətləndirilməsi və açıqlanması müəssisənin mövcud olduğu dövr üzrə ardıcıl olaraq həyata keçirilməlidir. Təqdimatın ardıcıllığı müəssisənin oxşar hadisələri və əməliyyatları üçün eyni uçot siyasətinin tətbiq etməsi deməkdir. Lakin, bu o demək deyil ki, müəssisə uçot siyasətini dəyişdirə bilməz. Müəssisələr aşağıda qeyd olunmuş hallarda mühasibat uçotu sistemini dəyişdirmək hüququna malikdirlər:

12

Məsələn: Müəssisə mühərrik hissələrini satmaqla məşğuldur. Onun maliyyə ili 31 dekabr tarixində bitir. Müəssisə 1 may 2006-cı ildən telefon xidməti ilə təmin edilmiş və bu xidmətə görə hesab hər rüb üzrə (üç aydan bir) təqdim olunur. Telefon xidməti üzrə borclar hesab alınan kimi ödənilir. Müəssisənin hesabat dövrü ərzində aşağıda qeyd olunmuş məbləğlərlə hesab təqdim edilmişdir:

31 iyul, 200623,5031 oktyabr, 200627,2031 yanvar, 200736,00

Bu məlumatdan istifadə edərək, 31 dekabr 2006-cı il tarixində bitən maliyyə ili üzrə Mənfəət və zərər haqqında hesabatda xərc kimi qeyd olunmalı olan telekommunikasiya xidmətlərinə aid məbləğlər aşağıdakı qaydada olmalıdır:

DövrMəbləğ1 yanvar - 30 aprel 2006 (xidmət göstərilməyib)0,001 may – 31 iyul 200623,501 avqust -31 oktyabr 200627,201 noyabr – 31 dekabr 2006 (iki ay)24,0074,7031 yanvar 2007-ci il tarixində alınmış hesabda göstərilmiş məbləğin yalnız üçdə-ikisi 2006-cı ilin noyabr ayının 1-dən dekabr ayının 31-dək dövr üzrə (hesabat dövrünün bitmə tarixi) tanınmalıdır. Lakin, telefon xidmətləri üçün sonuncu rüb üzrə hesab, hesabat dövründən əlavə 2007-ci ilin yanvar ayını əhatə etməklə təqdim edildiyi üçün noyabr və dekabr aylarında telefon xidmətləri üzrə xərclər 24,00 manat məbləğində və ya rüb üzrə müəyyən edilən ümumi məbləğin üçdə-iki hissəsi Mənfəət və zərər haqqında hesabatda xərc və eyni zamanda 31 dekabr 2006-ci il tarixinə tərtib edilmiş Mühasibat balansında qısamüddətli öhdəlik kimi tanınmalıdır.

yeni Milli Mühasibat Uçotu Standartının tətbiqi nəticəsində ehtiyac yarandıqda;

müəssisə tərəfindən həyata keçirilən əməliyyatların xüsusiyyətlərində əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verdikdə; və ya

dəyişiklik məlumatın ədalətli təqdim edilməsinə səbəb olduqda.Lakin, ikinci və üçüncü hallarda müəssisə yeni uçot siyasətinin əvvəllər tətbiq edilən uçot siyasətinə nisbətən əməliyyatların və hadisələrin daha ədalətli təqdimatına səbəb olacağını əsaslı şəkildə sübut etməlidir.

Mühasibat uçotu metodlarında baş verən dəyişikliyin xüsusiyyəti və onun təsiri həmin dəyişikliyin baş verdiyi dövr üzrə tərtib olunmuş maliyyə hesabatlarında açıqlanmalıdır.

Əhəmiyyətlilik və ümumiləşdirmə

Standartın 27-ci maddəsinə əsasən maliyyə hesabatlarından istifadə edənlərin qərarlarına təsir göstərən məlumat əhəmiyyətli məlumat hesab edilir. Əhəmiyyətliliyin səviyyəsi hər bir konkret halda nəzərdə tutulan maddənin həcmi, xüsusiyyəti və vəziyyətindən asılıdır.

Maliyyə hesabatlarında tanınan maddənin həcmi yalnız pul dəyəri ilə ifadə oluna bilər. Əhəmiyyətliliyin kəmiyyət baxımından müəyyən edilməsi zəruri və qaçılmaz olmasına baxmayaraq, əhəmiyyətlilik dərəcəsinin yalnız mütləq ölçü əsasında qiymətləndiriləməsi Milli Mühasibat Uçotu Standartların tələblərinə cəvab vermir. Bu səbəbdən, əhəmiyyətlilik dərəcəsi müəssisənin həyata keçirdiyi əməliyyatların və mühasibat balansında uçota alınmış məbləğlərin həcminə əsasən müəyyən edilməlidir. Bunun nəticəsi kimi, əhəmiyyətlilik dərəcəsi daha çox faiz ilə ifadə olunur.

Əhəmiyyətli sayıla bilən maddənin xüsusiyyətləri aşağıdakı şəkildə xarakterizə edilə bilər:- Onun yaranmasına səbəb olan hadisələr və ya əməliyyatlar;

13

Məsələn, müəssisənin balansında ilkin dəyəri 12.000 manat məbləğində olan maşınların istismar müddəti 5 ilə bərabərdir. Bir ildən sonra müəssisə rəhbərliyi bu aktivin ilkin dəyər metodundan yenidən qiymətləndirmə metoduna dəyişdirilməsi barədə qəraq vermişdir. Yenidən qiymətləndirilmiş dəyəri 15.500 manat məbləğindədir. Beləliklə, buna aid aşağıda müvafiq qeyd təqdim edilir:“Birinci ildə uzunmüddətli aktivlərin amortizasiyası 5 il müddətini əhatə etdiyi üçün Mənfəət və zərər haqqında hesabatda 2.400(12.000/5) manat məbləğində amortizasiya xərcləri qeyd olunmuşdur. Metod dəyişdirildiktən sonra Mənfəət və zərər haqqında hesabatda bu ildən etibarən amortizasiya xərci 2.400 məbləğ əvəzinə 3.875(15.500/4)manat təşkil etməlidir .”

Məsələn, əgər müəssisə ümumi debitor borclarının 70%-ni bir debitordan gözləyirsə, bu borcun məbləği digər debitor borclardan ayrılmalı və fərdi şəkildə qeyd edilməlidir, cünki bir debitorun belə iri borca sahib olması bütün debitor borclarının ödənilməsilə bağlı riski artırır. Əgər həmin debitor ümidsiz borclu kimi qiymətləndirilərsə, o zaman bu məbləğ çox iri olduğundan, balans hesabatında göstərilən ümumi debitor borclarina çox çiddi təsir göstərəcəkdir. Buna əks misal olaraq, müəssisənin anbarlarında saxlanılan materialların fərdi növlərinin ayrı-ayrılıqda çox iri məbləğ təşkil etməsinə baxmayaraq, onların ayrılıqda təqdim edilməsi tələb edilmir, çünki bu cür əlavə məlumat nə maliyyə hesabatlarının istifadəçiləri tərəfindən qərarların verilməsinə təsir edir, nə də heç bir riski artırmır.

Məsələn, daşınma ilə məşğul olan müəssisə öz yük maşınlarını uzunmüddətli aktiv kimi təsnifləşdirəcək, fəaliyətinin ilk dövrlərində bu aktivlərini dəyərlənirilməsi üçün ilkin dəyər metodundan istifadə edir.

Müəyyən vaxt keçdikdən sonra müəssisə, həmin aktivləri mühasibat balansında ədalətli dəyəri ilə əks etdirmək üçün yenidən qiymətləndirmə metodu adlanan yeni uçot siyasətini qəbul etməlidir.

- Hadisə və ya əməliyyatın qanuna uyğunluğu, həssaslığı, normallığı və potensial nəticələri;

- Cəlb edilən tərəflərin müəyyənləşdirilməsi; və

- Təsirə məruz qalan hesabın adı və ona aid edilən qeydlər.

Məlumatın əhəmiyyətliliyi yalnız məlumatın son nəticədə istifadəçilərə təsiri baxımından qiymətləndirilməlidir. Nəticə etibarı ilə, istənilən maddənin əhəmiyyətliliyi uçot kontekstindən və ya istifadəçilərə təqdim edilən digər məlumatlardan asılıdır. Bu səbəbdən, hər hansı maddənin əhəmiyyətli olub-olmamasını müəyyən etmək üçün bir neçə meyara qarşı qiymətləndirmək lazımdır. Onlardan bəziləri aşağıda təqdim edilir:

- fərdi açıqlamalar;

- maliyyə hesabatlarında əks olunan əsas başlıqlar və onların yekun məbləğləri;

- müvafiq maliyyə hesabatı;

- ümumi təyinatlı maliyyə hesabatları; və

- müəssisənin ümumi əməliyyatlarının miqyası.

Aşağıda göstərilən meyarlar əsasında məlumatın əhəmiyyətliliyi haqqında qərar vermək olar:

Səhvin dərəcəsi Səhvin əhəmiyyətlilik dərəcəsi 10%-dən yuxarı Əhəmiyyətli hesab edilir

5%-dən 10%-dək Əhəmiyyətli olması ehtimal edilir 5%-dək Əhəmiyyətli hesab edilmir

Lakin, yuxarıda qeyd olunmuş faizlər bir qayda kimi qəbul edilməməlidir, əksinə hər bir məddə fərdi vəziyyətinə uyğun olaraq nəzərə alınmalıdır. Faiz nisbəti yalnız tövsiyə kimi istifadə edilə bilər.

Həmçinin, informasiya məbləğindən asılı olmayaraq maliyyə hesabatlarının istifadəçiləri üçün əhəmiyyətli hesab oluna bilər.

14

Məsələn, “Digər inzibati xərclər”-in əhəmiyyətli sayılan hissələri müəyyən edilərək maliyyə hesabatlarının qeydlərində ayrıca təqdim edilməlidir. Həmin hesabın ilin axrına olan qalığı 1.000 manat məbləğidə göstərilmişdir. Bu məbləğdən telefon xərcləri 750 manat, dəftər xana ləvazimatları 200 manat və poçt xidmətləri 50 manat təşkil etmişdir. Ümumi inzibati xərclər 50.000 manat məbləğində uçota alınmışdır. Ümumi əməliyyat xərcləri isə 500.000 manat təşkil etmişdir. Belə halda, 750 manat məbləğində olan telefon xərclərinin əhəmiyyətli sayılıb-sayılmaması üçün onu müxtəlif göstəricilərlə müqayisə etmək lazımdır. “Digər inzibati xərclər“ hesabı baxımından təbii ki, əhəmiyyətli sayılır, çünki o, həmin hesab qalığının 75%-ni təşkil edir. Lakin telefon xərcləri ümumi inzibati xərclərin yalnız 1.5%-ni, ümumi əməliyyat xərclərin isə 0.15%-ni təşkil etdiyi üçün bu məbləğ əhəmiyyətsiz sayılır və bu səbəbdən əlavə açıqlama tələb olunmur.

Məsələn, müəssisə yeni məhsulun satışından cəmi 10.000 manat məbləğində gəlir əldə etmişdir. Dövr üzrə satışdan əldə olunmuş ümumi gəlirin 10.000.000 manat təşkil etdiyini nəzərə alaraq, dəyər baxımından 10.000 manat məbləği tamamilə əhəmiyyətsiz hesab edilir. Lakin sonradan bu məhsulun təhlükə yaratdığı müəyyən olunduğu üçün müəssisəyə qarşı bir neçə milyon manat məbləğində kompensasiyanın ödənilməsi haqqında məhkəmədə iddia qaldırılmışdır. Göründüyü kimi, ilk baxışdan əhəmiyyətsiz məbləğ sayılan satış məbləği nəticə etibarı ilə həddindən artıq əhəmiyyətli məbləğ kimi nəzərə alınmalı və maliyyə hesabatlarının qeydlərində açıqlanmalıdır.

Bununla bağlı müəssisə “Əlaqəli tərəflər haqqında məlumatın açıqlanması üzrə” 25 N-li Milli Mühsibat Uçotu Standartının tələblərinə uyğun olaraq əməliyyatın xüsusiyyətilərini açıqlamalıdır.

Qarşılıqlı əvəzetməStandartın 30-cu maddəsində digər standartlarda nəzərdə tutulduğu və tələb olunduğu hallar istisna olmaqla, mühasibat balansında təqdim olunmuş maddələrin qarşılıqlı əvəz edilməsinə yol verilmir. Yəni, aktivlərin və öhdəliklərin netto əsasında xalis məbləğinin ayrıca təqdim edilməsi tələb olunmur. Mühasibat balansında aktivlərin və öhdəliklərin netto əsasında xalis məbləğinin ayrıca təqdim edilməsi yalnız digər Milli Mühasbat Uçotu Standartlarına uyğun olaraq tələb edilir. Belə hallar həmin Standartların tətbiqi üzrə müvafiq Şərhlər və Tövsiyyələrdə açıqlanır.

Standartın 31-ci maddəsində gəlir və xərc maddələrinin mənfəət və zərər haqqında hesabatda qarşılıqlı əvəz edilməsinə yol verilmədiyi qeyd olunur. Lakin bu ümumi qaydada bəzi istisnalara da yol verilir.

Yəni, bütün istisna hallarında qarşılıqlı əvəz edilməsi icazə verilən məbləğlər müəssisənin adi əməliyyat fəaliyyətilə müqayisədə təsadüfi və kəmiyyət baxımından əhəmiyyətsiz olmalıdır.

Bundan başqa, eyni və ya oxşar əməliyyatların və hadisələrin nəticəsində yaranan sair gəlirlər və bununla əlaqəli sair xərclər əhəmiyyətli olmadığından qarşılıqlı əvəz edilə bilər.

Standartın 32-ci maddəsinə uyğun olaraq, aktivlərin dəyərindən, onların qiymətləndirilməsi nəticəsində düzəlişlərin və ya istismarı ilə bağlı yığılmış amortizasiya xərclərinin çıxılması üzrə məbləğlər qarşılıqlı əvəzetmə sayılmır.

15

Məsələn: Kağız istehsalı ilə məşğul olan müəssisə yeni torpaq sahəsini əldə etmək qərarına gəlmişdir. Müəssisənin balansına qəbul edilən bu torpaq sahəsinin kiçik bir hissəsi onun direktorlarından birinin mülkiyyətində idi. Beləliklə, satış əməliyyatı bir-biri ilə əlaqəli olan tərəflər arasında keçirilmişdir. Əməliyyatda iştirak edən tərəflərdən biri həmin müəssisənin direktoru olduğu üçün, hətta məbləğ əhəmiyyətli olmasa da, bu əməliyyat ayrıca açıqlanmalıdır.

Məsələn, müəssisənin 100.000 manat məbləğində ümumi debitor borcu və 80.000 manat məbləğində ümumi kreditor borcu mövcud olduqda, onun debitor borclarının xalis məbləği 20.000 manat təşkil edəcəkdir. Buna baxmayaraq, mühasibat balansında xalis məbləğ deyil, həm debitor, həm də kreditor borclarının ümumi məbləğləri təqdim edilməlidir.

Məsələn, xarab olmuş malların satışına görə müəssisəyə qarşı məhkəmədə 100.000 manat məbləğində iddia qaldırılmışdır. Məhkəmənin qərarı ilə müəssisəyə cərimənin tətbiq olunduğu halda, bu məbləğin 90%-ni, yəni 90.000 manatını sığorta təşkilatı əldə olunmuş razılığa əsasən ödəməlidir. Müəssisə məhkəmə prosesində böyük ehtimalla məğlub olacağını nəzərə alaraq, standartın 31(a) maddəsinə əsasən Mənfəət və zərər haqqında hesabatda bu xərci tam məbləğlə (100.000 manat) deyil, yalnız 10.000 manat məbləğində təqdim edilməsinə sərəncam verir.

Məsələn, yalnız mebelin satışı ilə məşğul olan müəssisə il ərzində 1.000.000 manat məbləğində gəlir əldə etmişdir. Növbəti hesabat ilində isə müəssisə əlavə olaraq 200 manat dəyərində xalçaları alaraq, sonradan onların satışını 500 manatla təşkil etmişdir. Bu gəlirin məbləği həm xarakterinə, həm də müəssisənin ümumi gəlirinə nisbətən əhəmiyyətsiz olduğu üçün, standartın 31(b) maddəsinə uyğun olaraq netto əsasında təqdim olunmalıdır.

Məsələn, müəssisə 01 yanvar 2006-cı il tarixinə dəyəri 100.000 manat məbləğində olan yük maşınına sahibdir. Bu yük maşını üzrə illik amortizasiya xərci düz xətt metodu ilə 25% müəyyən edilmişdir. 01 yanvar 2007-cı il tarixinə müəssisənin mühasibat balansında yük maşınının xalis balans dəyəri 75.000 (100.000 – 25.000) manat təşkil etmiş və 25.000 manat məbləğində amortizasiya xərci Standartın 32-ci maddəsinə əsasən, həmin aktivin dəyərindən çıxılmaqla, qarşılıqlı əvəzetmə hesab edilmir.

Standartın 33-cü maddəsinə əsasən Müəssisənin həyata keçirdiyi adi fəaliyyət nəticəsində bilavasitə gəlir əldə olunmasında iştirak etməyən, lakin bu fəaliyyətə xidmət edən oxşar və eyni məzmunlu hadisələr üzrə yaranmış gəlirlər müvafiq xərclərlə qarşılıqlı əvəzedilməsi yolu ilə maliyyə hesabatlarında netto əsasında təqdim edilir.

Belə ki, bu əməliyyatların həyata keçirilməsi nəticəsində aktivin satışından əldə olunan sair gəlirlər onun balans dəyəri və sifarişçiyə təqdim edilməsi üzrə xərclər ilə qarşılıqlı əvəzləşdirilməklə maliyyə hesabatlarında netto əsasında uçota alınır.

Bundan başqa, əldə edilmiş razılığa əsasən üçüncü tərəfin ödədiyi xərclər də müvafiq xaricolmalarla qarşılıqlı əvəzetmənin obyekti ola bilər.

Standartın 34-cü maddəsinə əsasən oxşar və eyni məzmunlu xaricolmalar nəticəsində yaranan gəlirlər müvafiq xərclərlə əvəzləşdirilməklə, netto əsasında “Mənfəət və zərər haqqinda” hesabatda sair gəlir və ya sair xərc kimi uçota alınır.

16

Məsələn, müəssisənin əsas fəaliyyəti kiçik həcmli mühərriklərin istehsalından ibarətdir. Əsas fəaliyyətinə xidmətini təkmilləşdirmək məqsədilə müəssisə 2003-cı il tarixdə 120.000 manat məbləğinə əldə etdiyi frezer dəzgahını təmir-texninki sahəsində quraşdırmışdır. Bu avadanlıq üzrə illik amortizasiya xərci 20% və ya 24.000 manat məbləğində müəyyən edilmişdir. 2006-cı ildə frezer dəzgahının yeni modelin buraxılması ilə, bu modelin alınmasına və aşılanmış frezer dəzgahının xaricolmasına zərurət yaranmışdır. Frezer dəzgahının 01 yanvar 2006-cı il tarixinə olan balans dəyərinin 48.000 (120.000-72.000) manat məbləğində təşkil etməsinə baxmayaraq, müəssisə həmin dəzgahın 56.000 manat məbləğinə satılmasına nail olmuşdur. Nəticədə, müəssisə tərəfindən dəzgahın sifarişçiyə göndərilməsi üzrə 3.000 manat məbləğində xərcin çəkilməsini nəzərə almaqla, bu əməliyyat üzrə gəlir netto əsasında 5.000 (56.000-48.000-3.000) manat məbləğində maliyyə hesabatlarında təqdim edilməlidir.

Məsələn, “Motor” Səhmdar Cəmiyyəti avtomobillərin istehsalı ilə məşğul olur. “Komfort” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyəti isə avtomobillər üçün audiomaqnitofonların istehsalı sahəsində fəaliyyət göstərir. Hər iki müəssisə məhsullarını avtomobil sərgisində təqdim etmək niyyətindədir. “Komfort” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyəiti onun məhsulunun bu sərgidə reklam edilməsini “Motor” Səhmdar Cəmiyyətinə təklif edir. Əldə olunmuş razılağa əsasən “Komfort” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyəti “Motor” Səhmdar Cəmiyyətinə, onun tərəfindən bu məqsədlə çəkilən bütün xərcləri 10% artıqlaması ilə ödəməyi öhdəliyinə götürür. Nəticədə, “Komfort” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətin məhsulunun reklam edilməsinə görə “Motor” Səhmdar Cəmiyyətinin 1.000 manat məbləğində vəsaitin xərclədiyini və bununla əlaqədar “Komfort” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyəti tərəfindən 1.100 manat məbləğinin ödəniləcəyini nəzərə alaraq, “Motor” Səhmdar Cəmiyyətin Mənfəət və zərər haqqında hesabatında gəlirlərin və xərclərin qarşılıqlı əvəzedilməsini əks etdirən məlumatlar aşağıdakı kimi təqdim edilməlidir: Gəlir 1.100Xərc 1.000

100Beləliklə, Standartın 33(b) maddəsinə uyğun olaraq, “Motor” Səhmdar Cəmiyyəti “Sair gəlir”ini 100 manat məbləğində təqdim etməlidir.

Standartın 35-ci maddəsinə uyğun olaraq netto əsasında maliyyə hesabatlarında təqdim olunan sair gəlirin (zərərin) həcmi, mahiyyəti və yaranma mənbəyi hər hansı Milli Mühasibat Uçotu standartında ayrıca açıqlanması nəzərdə tutulursa, bu barədə həmin hesabatlarda müvafiq məlumatlar əks etdirilməlidir.

Müqayisəli informasiyaStandartın 36-cı maddəsinə əsasən keçmiş dövrün “Mühasibat balansı” və “Mənfəət və zərər haqqında” hesabatlarında təqdim olunan rəqəmli informasiya cari dövrdə tətbiq edilən uçot siyasətinə əsasən göstərilməlidir.

Bu o deməkdir ki, müəssisənin uçot siyasətinə dəyişiklik edildikdə, cari dəvrün maliyyə hesabatlarında qəbul olunmuş uçot siyasətinə uyğun olaraq müqayisəli informasiyanın təqdimatı üçün bu informasiyanın əvvəlki dövrə tətbiq edilməsi tələb olunur. Müqayisəli informasiyanın yeni uçot siyasətinə əsasən təqdim edilməsi üzrə tələblər və prosedurlar “Uçot siyasəti, uçot qiymətlərində dəyişikliklər və səhvlər üzrə” 11-N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartında verilmlşdir. Belə ki, Mühasibat balansının və Mənfəət və zərər haqqında hesabatın hər bir maddəsi üzrə müvafiq olaraq cari il və keçmiş il üzrə məlumatlar göstərilməlidir.

Standartın 37-ci maddəsində cаri dövrün mаliyyə hеsаbatlarının tam аnlаşılmаsı baxımından münasib və cari dövrə aid olduğu halda müqayisəli informasiyаya mətni və təsviri məlumatların dахil еdilməsi qeyd edilir.

17

Məsələn, Avtomobillər üçün audiomaqnitofonların istehsalı sahəsində fəaliyyət göstərən “Komfort” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətinin ümumi gəliri 500.000 manat təşkil edir. “Komfort” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyəti “Motor” Səhmdar Cəmiyyəti ilə bağlanmış müqaviləyə əsasən, Səhmdar Cəmiyyətinə məxsus olan avtomobilləri öz adından satdığı üçün 50.000 manat məbləğində əldə etdiyi sair gəliri Məmfəət və zərər haqqında hesabatında netto əsasında təqdim etmişdir. Bu gəlirin məbləğini, xarakterini və əldə edilməsi üzrə əməliyyatların həyata keçirilməsini nəzərə alaraq, onun 6 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartının tələblərinə əsasən ayrıca açıqlanması zəruridir.

Məsələn, “Təkər” Səhmdar Cəmiyyəti təkərlərin, “Komfort” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyəti audiomaqnitofonların, “İşıq” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyəti isə elektrik malların istehsalı ilə məşğuldur. Hər üç müəssisə məhsulların satışını təşkil etmək üçün avtomobillərin istehsalı ilə məşğul olan “Motor” Səhmdar Cəmiyyəti ilə müvafiq müqavilələr bağlamışdır. Məhsullərın göndərilməsi üzrə lazımi nəqliyyat vasitəsinə malik olmadığından “Komfort” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyəti və “İşıq” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyəti, müqavilə şərtlərinə uyğun olaraq istehsal etdikləri məhsulların sifarişçiyyə vaxtında təqdim edilməsi barədə “Təkər” Səhmdar Cəmiyyətinə müraciət etmişdir. Əldə olunmuş razılağa əsasən “Təkər” Səhmdar Cəmiyyəti tərəfindən bu məqsədlə çəkilən bütün xərclər, müvafiq olaraq “Komfort” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyəti 10%, “İşıq” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyəti isə 15% artıqlaması ilə ödəməlidir. Nəticədə, “Təkər” Səhmdar Cəmiyyətinin bu müəssisələrin məhsullarının “Motor” Səhmdar Cəmiyyətinə təqdim edilməsinə görə 1.100 manat məbləğində vəsaitin xərclədiyini və bununla əlaqədar onlar tərəfindən 1.250 manat məbləğində gəlirin əldə edəcəyini nəzərə alaraq, Səhmdar Cəmiyyətin Mənfəət və zərər haqqında hesabatında netto əsasında sair gəlirlərin və ya sair xərclərin tanınması aşağıdakı kimi təqdim edilməlidir:

“Komfort” “İşıq”Gəlir 330 920Xərc 300 800

30 120Beləliklə, Standartın 34-cü maddəsinə uyğun olaraq, “Təkər” Səhmdar Cəmiyyəti 150 manat məbləğində “Sair gəlir” əldə etməlidir.

Standartın 38-ci maddəsinə əsasən uçot siyasətinin dəyişməsi ilə əlaqədar maliyyə hesabatlarında təqdim olunan müqayisəli informasiya maddələr üzrə yenidən təsnifləşdirilməlidir.

Standartın 39-cu maddəsinə əsasən müqayisəli məbləğlərin yenidən təsnifləşdirilməsi və hesablanması mümkün olmadıqda, bu faktı açıqlamaq üçün ayrıca Qeyd əlavə edilməlidir.

18

Məsələn, 2005-ci ilin sonunda mühasibat balansında təqdim edilən obyekt üzrə mülkiyyət hüququnun müəssisəyə məxsus olması şübhə doğurduqda, buna uyğun mətni qeyd aşağıdakı şəkildə ola bilər:

“Maliyyə hesabatlarında 200.000 manat dəyərində obyekt təqdim olunmuşdur. Bu obyektin həqiqi mülkiyyətçisi ilə bağlı bəzi qeyri-müəyyənliklər mövcuddur. Müəssisədən məhkəmə vasitəsilə həqiqi mülkiyyətçinin təyin edilməsi tələb edilir. Müəssisə alternativ iddianın iflasa uğrayacağından əmindir”.

2006-cı ilin sonuna vəziyyətin dəyişmədiyi və həqiqi mülkiyyət hüququnun təyin edilməsinin gözlənildiyi halda, 2006-cı il üçün mətni qeyd aşağıdakı kimi olmalıdır:

“ 2005-ci il üzrə maliyyə hesabatlarında 200.000 manat dəyərində obyekt uçota alınmış, lakin həqiqi mülkiyyət hüququ ilə bağlı bəzi qeyri-müəyyənliklər mövcud olduğu üçün müəssisədən məhkəmə vasitəsilə həqiqi mülkiyyətçinin təyin edilməsi tələb edilir və müəssisə alternativ iddianın iflasa uğrayacağından əmindir. Cari ilin sonunda problemin həll olunmamasına baxmayaraq, müəssisə hələ də alternativ iddianın iflasa uğrayacağına inanır”.

Məsələn, “Bərpaçı” müəssisəsi istismar müddəti bir ildən çox olan alınmış bütün əsas vəsaitləri 2006-cı ilə qədər torpaq, tikili və avadanlıqlar hesabına daxil edirdi. 2006-cı ildə isə müəssisə dəyəri 1.000 manatdan çox olan əsas vəsaitləri kapitallaşdırmaq, dəyəri bu məbləğdən kiçik olan əsas vəsaitləri isə sadəcə olaraq mənfəət və zərər haqqında hesabatda xərc hesabına yazmaq qərarına gəlmişdir. Uçot siyasətində baş vermiş bu dəyişiklik 2005-ci il üzrə müqayisəli məlumatların da həmin uçot siyasətinə əsasən yenidən hesablanmasını tələb edir. Lakin “Bərpaçı” müəssisəsinin 2005-ci il üzrə uçot qeydləri elə şəkildə həyata keçirilmişdi ki, dəyəri 1.000 manatdan aşağı olan əldə edilmiş bütün xırda malları müəyyən etmək və eləcə də müqayisəli məbləğləri yenidən təsnifləşdirmək mümkün deyil.Buna uyğun olaraq, maliyyə hesabatlarında aşağdakı qeyd veriləcəkdir:

Dəyəri 1.000 manatdan aşağı olan obyektlər artıq aktiv olaraq deyil, onların əldə edildiyi hesabat dövründə xərc kimi tanınır. 2005-ci il üzrə 1.000 manatdan aşağı olan alışları dəqiq müəyyən etmək mümkün olmadığı üçün, həmin dövr üzrə müqayisəli məlumatlar əldə edilməmişdir. Maliyyə hesabatlarında bu aktivlərin aşağı qiymətlə uçota alınması ilə əlaqədar, onların yenidən təsnifləşdirilməsi mümkün olduğu təqdirdə müəssisə rəhbərliyinin mülahizəsinə əsasən əhəmiyyətli dəyişikliklərin baş verilməyəcəyi qeyd olunur .

Məsələn, müəssisə qiymətləri tez dəyişən böyük həcmdə müxtəlif ölçüdə ayrı-ayrı geyim mallarının (paltarların, kostyumların, ayaqqabıların) satışı ilə məşğul olur. Ehtiyatların qiymətləndirilməsi zamanı cari ildə əvvəllər istifadə etdiyi “orta qiymət metodunu” artıq səmərəli hesab etmədiyi üçün onların ilkin mədaxil-ilkin məxaric metodu (FİFO) əsasında yenidən qiymətləndirilməsi barədə sərəncam vermişdir. Belə olan halda, müqayisəli informasiyanın yenidən hesablanması səbəbi maliyyə hesabatlarının qeydlərində aşağıdakı kimi təqdim edilə bilər:“2006-cı ildə müəssisə əvvəllər istifadə etdiyi ehtiyatların qiymətləndirilməsi üzrə uçot siyasətini dəyişdirmişdir. Yeni uçot siyasətinə uyğun olaraq, əvvəllər istifadə edilən orta qiymət metodu ilkin mədaxil-ilkin məxaric metodu (FİFO) ilə əvəz edlimişdir. Bunun nəticəsndə 2005-ci il üzrə ehtiyatların müqayisəli dəyəri yenidən qiymətləndirilmişdir. 2005-ci ildə orta qiymət metodu ilə qiymətləndirilən ehtiyatların ümumi dəyəri 105.000 manat məbləğində müəyyən olmasına baxmayaraq, 2006-cı il üzrə isə maliyyə hesabatlarında ilkin mədaxil-ilkin məxaric (FİFO) metodu əsasında yenidən hesablanmış ehtiyatların ümumi dəyəri 117.000 manat məbləğində uçota alınmışdır”.

MALİYYƏ HESABATLARI

MALİYYƏ HESABATLARININ KOMPONENTLƏRİStandartın 41-ci maddəsində maliyyə hesabatlarının komponentləri dörd ayrı-ayrı hesabatlardan, habelə uçot siyasəti və izahlı qeydlərdən ibarət olduğu müəyyən edilmişdir. Bu hesabatlar mühasibat balansı, mənfəət və zərər haqqında hesabat, kapitalda dəyişikliklər haqqında hesabat və pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatdan ibarətdir.

Standartın 3-cü, 4-cü və 5-ci əlavələrində Balans hesabatının və Mənfəət və zərər haqqında hesabatın müəssisələr tərəfindən tətbiq edilməsi lazım olan formaları göstərilir. Bu Standartın məqsədləri üçün heç bir digər format qəbul edilmir.

Maliyyə hesabatlarının formalarının müəyyən edilməsi Standartın 42-ci maddəsinə əsasən mаliyyə hеsаbаtlarının fоrmаları dəqiq müəyyən edilməklə həmin hеsаbаtlar dərc olunmuş sənədin dахilində digər infоrmаsiyadаn аyrı göstərilməlidir.

Vaxtında təqdim edilməStandartın 47-ci maddəsinə əsasən müəssisə illik maliyyə hesabatlarını müvafiq olaraq il bitdikdən sonra 4 ay ərzində və yə növbəti ilin 30 aprel tarixinədək, müəssisələr qrupu isə birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) illik maliyyə hesabatlarını müvafiq olaraq altı ay ərzində və yə növbəti ilin 30 iyun tarixinə qədər təqdim etməlidirlər.

MÜHASIBAT BALANSI

Uzunmüddətli və qısamüddətli maddələrə bölünmə

Standartın 49-cu maddəsində müəssisənin mühasibat balansında aktivlərin və öhdəliklərin uzunmüddətli və qısamüddətli maddələrə təsnifləşdirilməsinin əsas məqsədi müəssisənin vəziyyəti və fəaliyyətinin nəticələri haqqında maliyyə təhlili həyata keçirilməsi üçün maliyyə hesabatlarının istifadəçilərini faydalı məlumatlarla təmin etməkdir.

Cari aktivlərin və öhdəliklərin qalıqları əsasında müəssisənin qisamüddətli ödəniş qabiliyyətliliyinin müəyyən edilməsi məqsədilə belə aktivlərin və öhdəliklərin məzmununun təyin edilməsi qaydaları vacibdir.

Qısamüddətli aktivlərStandartın 50-ci maddəsində aşağıdakı hallarda aktivlərin qısamüddətli aktiv kimi təsnifləşdirilməsi qeyd edilir:

(a) müəssisənin normal əməliyyаt dövründə; sаtılmаq və yа istifаdə üçün sахlаnıldıqda; pul vəsaitləri və ya onların ekvivalentlərinə çevrilməsi ehtimal olunduqda;

(b) əsasən alqı-satqı məqsədləri üçün və ya qısа müddət ərzində sахlаnıldıqda və hesabat tаriхindən 12 аy müddətində onların pul vəsaitləri və ya onların ekvivalentlərinə çevrilməsi ehtimal olunduqda;

(c) istifadəsinə məhdudiyyət qоyulmаyаn pul vəsаiti və yа оnun еkvivаlеnti fоrmаsındа olduqda.

Müəssisənin “normal əməliyyat dövrü” - onun əməliyyatlarını bitirmək üçün sərf etdiyi müddətdir. Nağd pulla işləyən ticarətçi üçün bu dövr malların alqı-satqısı ilə bağlıdır. Satışlarını kreditlə həyata keçirən

19

Məsələn, müəssisə, onun keçmiş fəaliyyyət dövrünün icmalından ibarət olan illik hesabatını, gələcək il üçün proqnoz hesabatını, cari il üçün maliyyə hesabatını, 5 illik əsas nəticələrin xülasəsini və müəssisənin səhmdarlarının iclasa cağırılmaları haqqında bildirişi hazırlaya bilər. Belə olan halda, maliyyə hesabatları ona aid izahlı qeydlərlə birlikdə bütün yuxarıda göstərilən infоrmаsiyadаn ayrılmalıdır.

istehsalçı üçün bu dövr xammalın alınması, məhsulun istehsalı, satışı və kreditlə satılmış mallar üzrə ödənişin edilməsi dövrünü əhatə edir. Bəzi müəssisələrin istehsal xüsusiyyətlərindən asılı olaraq, normal əməliyyat dövrü 12 aydan artıq müəyyən oluna bilər.

Bütün digər hallarda аktivlər uzunmüddətli аktiv kimi təsnifləşdirilməlidir.

Standartın 51-ci maddəsinə əsasən hesabat tarixindən sonra normal əməliyyət dövründə pul və ya pul ekvivalentinə çevrilməsi gözlənilməyən, lakin bu dövr müddətində pul və ya pul ekvivalentinə çevrilən təqdim olunan ehtiyyatlar və debitor borcları qısamüddətli aktivlər kimi təsnifləşdirilir.

Standartın 52-ci maddəsinə əsasən hesabat tarixindən sonra 12 ay müddətində pul və ya pul ekvivalentinə çevrilməsi gözlənilən qiymətli kağızlar qısamüddətli aktivlər kimi, digər hallarda isə uzunmüddətli aktivlər kimi təsnifləşdirilərək müvafiq olaraq mühasibat balansında tanınır.

20

Məsələn: Tikinti sahəsində fəaliyyət göstərən “Şans” səhmdar cəmiyyətinin əməliyyat dövrü 15 aydır. Bu müəssisənin 31 dekabr 2006-cı il tarixinə malik olduğu aşağıda təqdim edilən aktivlərin qısamüddətli və uzunmüddətli aktivlərə təsnifləşdirilməsi tələb olunur:

1 sentyabr 2004-cü il tarixdə “Tərəqqi” məhdud məsuliyyətlı cəmiyyətinin üç il müddətli istiqrazlarına qoyulmuş sərmayə;

“Motor” açıq səhmdar cəmiyyəti tərəfindən 1 oktyabr 2006-cı il tarixdə buraxılmış iki il müddətli adi veksel;

1 dekabr 2006-cı il tarixində “Elit” müəssisəsinə kreditlə satılmış malların 18 ay müddətində hissə-hissə ödənilməsi gözlənilən debitor borcu;

“Şans” ASC-nin bank hesabı onun saxlandığı bank tərəfindən (bankın ehtimallarına görə müəssisə iflasa uğramaq üzərədir) dondurulmuşdur. “Şans” açıq səhmdar cəmiyyətinin dondurulmuş hesabında bir qədər məbləğ pul vəsaiti mövcuddur.

Standartın qısamüddətli aktivlər anlayışına uyğun olaraq yuxarıda qeyd edilmiş aktivlər aşağıdakı kimi təsnifləşdirilməlidirlər:

“Tərəqqi” məhdud məsuliyyətlı cəmiyyətinin istiqrazları 31 avqust 2007-ci il tarixində ödəniləcəyinə görə “Şans” açıq səhmdar cəmiyyəti məhz həmin tarixdə mədaxil əldə edəcəkdir. Beləliklə ödəniş hesabat dövrü bitdikdən sonra 12 ay ərzində baş verəcəyi üçün, istiqrazlar qısamüddətli aktiv kimi təsnifləşdirilməlidir.

Həm maliyyə ilinin müddətinin 12 ay olduğunu, həm də “Şans” açıq səhmdar cəmiyyətinin normal əməliyyat dövrünün 15 ay müddətində müəyyən edilməsini nəzərə alaraq, “Motor” səhmdar cəmiyyəti tərəfindən buraxılan vekselin nominal qiyməti uzunmüddətli aktiv kimi tanınmalıdır.

“Şans” səhmdar cəmiyyəti tərəfindən kreditlə satılmış mallara görə yaranmış borcu “Elit” müəssisəsi iki ödənişlə icra edəcəkdir: birinci ödənişi əməliyyat dövrü (15 ay) ərzində aparıldığı üçün həmin məbləğ qısamüddətli aktiv kimi, borcun qalan hissəsi isə uzunmüddətli aktiv kimi uçota alınmalıdır.

Dondurulmuş hesabın bağlı qalmaq müddəti 15 aydan az olmaq şərti ilə “Şans” səhmdar cəmiyyətinin həmin hesabında saxlanılan pul vəsaitləri, qısamüddətli aktiv kimi tanınmalıdır, yalnız pul və pul vəsaitlərinin ekvivalentləri kimi deyil, hər hansı digər əldə ediləcək məbləğ kimi (məsələn, debitor borcu kimi) tanınmalıdır.

Məsələn, “Dizel” məhdud məsuliyyətli cəmiyyəti pul və ya pul ekvivalentinə çevrilməsi gözlənilən qiymətli kağızlar üzrə ödəniş şərtlərini yenidən nəzərdən keçirərək, 18 ay ərzində hər ay 2.000 manat məbləğində vəsaitin ödəməsini öhdəliyinə götürmüşdür. Belə olduğu halda, 36.000 manat məbləğində qiymətli kağızlar üzrə gözlənilən ödənişin 24.000 manatı qısamüddətli öhdəlik (yəni, 2.000 manat x 12 ay), 12.000 manatı (yəni, 2.000 manat x 6 ay) isə uzunmüddətli öhdəlik kimi qeydə alınacaqdır.

Qısamüddətli öhdəliklər

Standartın 53-cü maddəsində öhdəliklərin qısamüddətli öhdəliklər kimi təsnifləşdirilməsi halları göstərilir. Öhdəliklərin qısa və ya uzunmüddətli olması üzrə təsnifləşdirilmə eynilə aktivlərin təsnifləşdirilməsi qaydası ilə aparılır. Belə ki, qısa müddətli öhdəlik kimi təsnifləşdirilməsi mümkün olmayan bütün öhdəliklər uzumüddətli öhdəliklər kimi təsnifləşdirilməlidir.

Standartın 56-cı maddəsində qısamüddətli öhdəliyin tanınma şərtlərinə uyğun olan öhdəliyin uzunmüddətli öhdəlik kimi təsnifləşdirilməsinin mümkünlüyü qeyd edilir.

Mühasibat bаlаnsındа təqdim еdiləcək informasiyaStandartın 59-cu maddəsində mühasibat balansında mimimum əks etdirilməsi tələb olunan məddələr təqdim edilir:

Qeyd edilmiş maddələr mühasibat balansına yalnız onların monetar ölcüsü keçmiş və ya cari ildə mövcud olduğu halda daxil edilməlidir.

21

Məsələn: “Konstruktor” açıq səhmdar cəmiyyətinin əməliyyat dövrü 15 aydır. Bu müəssisənin 31 dekabr 2006-cı il tarixinə malik olduğu aşağıda təqdim edilən öhdəliklərin qısamüddətli və uzunmüddətli öhdəliklərə təsnifləşdirilməsi tələb olunur:

1 noyabr 2006–cı il tarixdə “Şans” açıq səhmdar cəmiyyətindən alınan mallar üzrə borcun ödənilməsi məqsədi ilə 14 ay müddətinə buraxılmış veksel;

15 dekabr 2006-cı il tarixdə 13 ay müddətinə bankdan alınmış kredit;

Standartın qısamüddətli öhdəliklər anlayışına uyğun olaraq bu öhdəliklər aşağıdakı kimi təsnifləşdirilməlidir:

“Şans” açıq səhmdar cəmiyyətindən alınan mallar üzrə borcun ödənilməsi üçün buraxılmış adi vekselin ödəniş müddəti “Konstruktor” açıq səhmdar cəmiyyətinin normal əməliyyat dövründən az olduğu üçün, bu borc öhdəliyi qısamüddətli öhdəlik kimi təsnifləşdirilməlidir.

Bankdan alınan kreditin ödəniş müddəti “Konstruktor” açıq səhmdar cəmiyyətinin əməliyyat dövründən qısa olduğu üçün, bu borc vəsaiti qısamüddətli öhdəlik kimi uçota alınmalıdır.

Məsələn: “Dizel” məhdud məsuliyyətli cəmiyyətinin “Günəş” kommersiya bankına balans hesabatı tarixindən 9 ay müddəti ərzində ödənilməsi gözlənilən 36.000 manat məbləğində kredit borcu mövcuddur. Lakin “Dizel” məhdud məsuliyyətli cəmiyyəti maliyyə hesabatının qəbul edilməsindən əvvəl həmin kommersiya bankı ilə 9 ay müddətində ödənilməsi gözlənilən kredinin ödəniş müddətinin 16 ayadək uzadılmasına nail olmuşdur. Baxmayaraq ki, texniki olaraq bank kreditinin ödənilməsi 12 ay müddəti ərzində həyata keçirilə bilər, “Dizel” məhdud məsuliyyətli cəmiyyəti bütün 36.000 manat məbləğində olan kredit borcunu balans hesabatında uzunmüddətlı öhdəlik kimi təsnifləşdirməlidir.

Standartın 62-ci maddəsinə əsasən müəssisə tərəfindən onun mühasibat balansında yeni maddələrin əlavə olunmasına dair qərarın verilməsi üçün nəzərə alınması tələb olunan müəyyən faktorlar təqdim edilir.

Standartın 63-cü maddəsində fiziki substansiyasına görə eyni olan, lakin mahiyyəti və ya funksiyаsınа görə bir-birindən fərqlənən аktivlər və ya öhdəliklər bəzən müxtəlif qiymətləndirmə əsasları ilə uçota alındığı qeyd edilir. Bu hallarda onlar maliyyə hesabatlarında ayrı-ayrı maddələr kimi təqdim edilirlər.

Mühasibat balansında və ya onun qeydlərində təqdim ediləcək informasiyaStandartın 64-cü və 65-ci maddələrində müəssisənin mühasibat balansında və ya onun qeydlərində açıqlanmalı olan məlumatlar göstərilir.

22

Məsələn; “Azersat” MMC-nin nə cari ilin (2006) sonuna, nə də keçən ilin sonuna “Uzunmüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəlikləri” mövcud deyildir. Belə halda, bu maddənin 2006-ci ilin balansına daxil edilməsi tələb edilmir. Lakin, əgər müəssisənin 2006-ci il üzrə qiymətləndirilmiş öhdəlikləri mövcud olmazsa, amma 2005-ci ilin balans hesabatında 100.000 manat məbləğində qiymətləndirilmiş öhdəlik mövcud idisə, o zaman 2006-ci ilin balans hesabatı qiymətləndirilmiş öhdəliklər maddəsini özündə əks etdirməlidir.

2006 2005

Cari qiymətləndirilmiş öhdəliklər 0 100.000

Məsələn; Kompyuterlər istehsal edən müəssisənin sərəncamında küllü miqdarda kompyuterlər mövcuddur. Bəzi kompyterlərin istifadəsi müəssisə tərəfindən inzibati məqsədlər üçün nəzərdə tutulubsa, digər kompyterlər müəssisənin ehtiyatlarını təşkil edir. İnzibati məqsədlər üçün istifadə edilən kompyterlər, onların dəyərindən amortizasiya çıxılmaqla müəssisənin uzunmüddətli aktivləri kimi qiymətləndirilir. Müəssisənin ehtiyatlarını təşkil edən kompyterlər isə qısamüddətli aktiv kimi qəbul edilərək, ilkin dəyərlə və ya ondan daha aşağı olan mümkün xalis satış dəyərilə qiymətləndiriləcəklər.

Məsələn, “Bərəkət” açıq səhmdar cəmiyyəti kənt təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğuldur. Cəmiyyət 1.000.000 manat məbləğində tikili, 10.000 manat məbləğində torpaq və 5.000 manat məbləğində avadanlığa malikdir. Lakin, müəssisənin Mühasibat balansında torpaq, tikili və avadanlığının dəyəri birləşdirilmiş şəkildə 1.015.000 manat məbləğində göstərilmişdir. Bu qrup aktivlərin daxilində tikilinin həddindən artıq əhəmiyyətli məbləğ təşkil etdiyini nəzərə alaraq, onlun daha ədalətli təqdim edilməsini təmin etmək üçün bütün qrupdan ayrılaraq əlavə maddə ilə göstərilməsi məqsədə müvafiq sayılır.

Məsələn, mühasibat balansında yalnız “ehtiyatların” təqdim edilməsi tələb olunur. Yalnız bir növ ehtiyata malik olan müəssisələr üçün (məsələn, mallarını satmaq məqsədi ilə saxlayan pərakəndə satış ticarətçiləri) bu kifayət edəcəkdir. Lakin, istehsalçılar üçün ehtiyatların xammal, bitməmiş istehsalat və hazır mallar kimi təsnifləşdirilərək açıqlanması daha məqsədə uyğun hesab edilir.

МƏNFƏƏT VƏ ZƏRƏR HAQQINDA HESABAT

Mənfəət və zərər hаqqındа hеsаbаtdа təqdim еdiləcək infоrmаsiyаStandartın 66-cı maddəsində mənfəət və zərər hаqqındа hеsаbаtа daxil edilməli olan minimum məlumatlar müəyyən edilir. Siyahıda göstərilən azlıq təşkil edən mülkiyyətçilərin payı yalnız birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatlarına tətbiq edilə bilər. Birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatları - əsas müəssisənin (cəmiyyətin) və onun törəmə qurumların vahid mühasibat uçotu subyekti kimi təqdim edildiyi maliyyə hesabatlarıdır. Azlıq təşkil edən mülkiyyətçilərin payı birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatlarında “Təşkilatının fəaliyyətinin birləşdirilməsi üzrə” 18 n-li Milli Mühasibat Uçotu Standartının qəbul ediləndən sonra təqdim edilə bilər.

Мənfəət və zərər hаqqındа hеsаbаtdа və ya оnun qеydlərində təqdim еdiləcək infоrmаsiyаStandartın 69-cu maddəsində xərclərin təhlilinin onların xüsusiyyətləri və funksiyalarına uyğun olaraq aparılması tələb olunur. “Məsrəflərin xarakteri” metoduna uyğun olaraq, məsrəflərin xüsusiyyətləri və təyinatları üzrə təsnifləşdirilməsi müəyyən edilir. Məsələn belə məsrəflərə hazır məhsul və bitməmiş istehsal ehtiyyatlarındakı dəyişiklər, tikili və avadanlıqlara ayrılan amortizasiya, işçilərə hesablanmış əmək haqqı, istifadə edilmiş materialların dəyəri və sair əməliyyat xərcləri aid edilir.“Məsrəflərin funksiyaları” metonduna görə isə, məsrəflər onların məqsədlərinə görə qruplaşdırılır. Məsələn, istehsalata aid məsrəflərin hamısı satışın maya dəyərində qruplaşdırılır.

Standartın 71 və 72-ci maddələrində əlavə açıqlama tələblərinə cavab vermək üçün müvafiq Mənfəət və zərər haqqında hesabatın formatının seçilməsi tələb edilir. Standartın 66-cı maddəsində tələb edilən məlumatlar aşağıdakılar vasitəsilə təqdim edilə bilər:

1. məsrəflərin xarakterini açıqlayan format, və ya2. xərclərin funksiyalarını açıqlayan format.

Xərcin xarakterini açıqlayan formatı seçən müəssisə bu Standartın 5-ci Əlavəsində göstərilmiş müvafiq formatı qəbul etməli və yeni əlavə açıqlamalar etməməlidir.

Standartın 73-cü maddəsinə əsasən xərcin funksiyalarını açıqlayan formatı seçən müəssisə isə həmin Standartın 4-cü Əlavəsində göstərilən formatı seçməlidir. Lakin, belə olan halda müəssisə eyni zamanda xərclərin xarakteri üzrə məlumatların açıqlanmasını təmin etməlıdir.

Standartın 74-cü maddəsində müəssisə tərəfindən “Mənfəət və zərər hаqqındа” hеsаbаtdа və ya onun qeydlərində bir səhm üzrə еlаn və ya təklif edilmiş divident məbləğinin аçıqlаmаsı tələb olunur.

MALIYYƏ HESABATLARINA QEYDLƏR

Standartda maliyyə hesabatları ilə bərabər qeydlərin də açıqlanması tələb edilir. Belə ki, hazırkı Standart bəzi təfsilatlı açıqlama tələblərini irəli sürməklə yanaşı digər Milli Mühasibat Uçotu Standartları tərəfindən açıqlanması tələb olunan daha geniş və ətraflı məlumatın təqdim edilməsini diqqətə çatdırır.

Qeydlərin ümumi məqsədləri standartın 77-ci maddəsində göstərilmişdir. Bunlar aşağıdakılardır:(a) mаliyyə hеsаbаtlаrının hаzırlаnmаsı əsаsı və əhəmiyyətli əməliyyatlar və hаdisələr üçün sеçilmiş və

tətbiq еdilmiş kоnkrеt uçоt siyаsəti haqqında infоrmаsiyаnın təqdim еdilməsi;(b) mаliyyə hеsаbаtlаrındа hеç bir yеrdə göstərilməyən, lаkin Milli Mühasibat Uçotu Standartlarında

tələb оlunаn informаsiyаnın аçıqlаnmаsı;

23

Məsələn, standartın 83 maddəsinin (ğ) bəndinə əsasən “icarə“ üzrə qeydin təqdim edilməsinin məqsədə uyğun olduğu bildirilir. Qeydin hansı formada olacağı və orada hansı informasiyanın əks olunacağı barədə informasiya yalnız “icarə”-ni tənzimləyən müvafiq Standartda açıqlanır. “İcarə üzrə” 14 n-li Milli Mühasibat Uçotu Standartı dərc edilənə qədər həmin icarə haqqında bütün qeydlər ümumi şəkildə açıqlanacaqdır.

(c) mаliyyə hеsаbаtlаrının əsas formasında əks etdirilməyən, lakin ədalətli təqdimat üçün zəruri оlаn əlаvə infоrmаsiyаnın təqdim еdilməsi.

Standartın 79-cu maddəsində müəssisənin maliyyə hesabatlarına daxil edilməli olan qeydlər açıqlanır. Bu maddədə həmçinin qeydlərin təqdim edilmə qaydaları açıqlanır. Onlardan ikisini diqqətə çatdırmaq məqsədə uyğundur:

c) mühasibat balansı və mənfəət və zərər haqqında hesabatda göstərilmiş maddələr üzrə məbləğlərin açıqlanmasını təmin edən daha ətraflı köməkçi informasiya;

ç) istifadəçilərin müəssisənin maliyyə vəziyyəti haqqında dölğun məlumat əldə etməsi məqsədilə zəruri sayılan əlavə məlumatın açıqlanması.

UÇOT SIYASƏTLƏRININ TƏQDIMATI

Uçot siyasəti müəssisənin maliyyə hesabatlarının hazırlanması və təqdim edilməsi zamanı “Uçot siyasətli, uçot qiymətlərində dəyişikliklər və səhvlər üzrə” 11 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən istifadə etdiyi prinsiplər, qaydalar və təcrübələr əsasında tətbiq edilir.

Bu standartda rəhbərlikdən maliyyə hesabatlarının ədalətliyi və etibarlılığını təmin edəcək uçot siyasətinin hazırlanması tələb olunur. Müvafiq tanınma, qiymətləndirmə və təqdimat qaydaları isə digər konkret Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının tələblərində açıqlanır.

24

Məsələn, Pul vəsaitlərinin hərəkəti üzrə müvafiq Milli Mühasibat Uçotu Standartında geniş açıqlamaların təqdim edilməsi tələb olunur. Həmin informasdiyanın böyük hissəsi pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabata daxil edilə bilməyən (məsələn, pul vəsaitləri və onların ekivalentləri anlayışları) informasiyadır. Belə olan halda, məlumat qeyd şəklində açıqlanmalıdır.

Məsələn, standartın 16-cı maddəsində müvafiq Milli Mühasibat Uçotu Standartının tətbiq edilməsi nəticəsində müəssisənin maliyyə vəziyyətinin maliyyə hesabatlarında düzgün təqdim edilməməsi ehtimalı qeyd edilir. Buna baxmayaraq, standartların ardıcıl tətbiqi düzgün olmayan informasiyanın təqdim edilməsinə gətirib çıxarsa belə, müəssisə hər hansı standartın tələblərindən yayına bilməz. Belə halların qarşısını almaq üçün, qeyddə maliyyə hesabatında nə üçün düzgün məlumatın təqdim edilmədiyi, bu vəziyyətin yaranmasına nəyin səbəb olduğu və müvafiq Milli Mühasibat Uçotu Standartının tətbiq edilməyəcəyi halda hansı vəziyyətin yarana biləcəyi açıqlanmalıdır.

Məsələn, müxtəlif növlü maddi aktivlərə (bina, yük maşınları, dəzgahlar, ofis avadanlığı) sahib olan müəssisə maddi aktivlərin hər sinfi üzrə mürəkkəb qeydlər təqdim etməlidir, yəni həmin aktivlərin ilkin dəyəri, yığılmış amortizasiyası, il üzrə amortizasiya xərcləri, ilin əvvəlinə və sonuna olan balans dəyərləri haqqında informasiya təqdim edilməlidir. Lakin, yalnız mebel pərakəndə satışı ilə məşğul olan müəssisənin maliyyə hesabatlarındakı qeydləri çox sadə formada olacaqdır. Belə ki, onun qeydlərində müəssisənin Əsas Əməliyyat Gəliri kimi informasiya açıqlanacaq – həmin informasiya pərakəndə satışlardan əldə edilir.

Məsələn, müəssisə yerinə yetirilmiş iş və göstərilmiş xidmətlərə görə 1.000.000 manat məbləğındə gəlir əldə etmişdir. Satışların 80%-i bir sifarişçi ilə əlaqədardır. Əlavə olaraq, həmin sifarişçinin 500.000 manat məbləğində müəssisəyə borcu vardır. Sifarişçinin maliyyə vəziyyətinin araşdırılması nəticəsində, onun müflis olma ehtimalı yaranmışdır (bu məlumat dəqiq olmasa da, belə halın baş verməsi mümkündür). Həqiqətən də, sifarişçi müflis olarsa, o zaman bu fakt müəssisənin fasiləsiz fəaliyyətinə mənfi təsir edəcəkdir. Belə olan halda, sifarişçinin müflis olacağı barədə Qeydin aparılması istifadəçilər tərəfindən müəssisənin yaranacaq vəziyyətinə dair düzgün qərarın verilməsi üçün çox əhəmiyyətlidir.

Milli Mühasibat Uçotu Standartları uçot siyasəti haqqında tələbləri daxil etmədikdə, rəhbərlik uçot siyasətini Konseptual Əsaslarda qəbul edilmiş ümumi uçot prinsiplərinə əsaslanaraq müəyyənləşdirməlidir.

Müəssisə mövcud olan uçot siyasətindən fəaliyyətinə daha müvafiq olan siyasətini seçməli və tətbiq etməlidir.

Standartın 81 və 82-ci maddələrində maliyyə hesabatlarının tərtibatında istifadə edilən qiymətləndirmə əsaslarının açıqlanması tələb olunur. Ümumiyyətlə, bütün hallarda müəssisələr açıqlanmalı olan əsas kimi ilkin dəyər konvensisyasını qəbul etməlidir. Eyni zamanda, ehtiyatların qiymətlındirilməsi və uzunmüddətli aktivlərin amortizasiyasında istifadə edilən xüsusi hesablama metodları da açıqlanmalıdır.

Ümumiyyətlə, müəssisə iki və ya daha artıq bərabər şəkildə qəbul edilə biləcək uçot qaydaları arasında seçim edərkən, nəticədə seçilmiş uçot siyasəti “Uçot Siyasəti” bölməsində açıqlanmalıdır.

Standartın 83-cü maddəsində müəssisənin iş xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq uçot siyasətinin konkret aspektlərinin açıqlanması barədə qərarın qəbul edilməsi halları müəyyən edilir.

İstifadəçilər tərəfindən müəssisənin maliyyə vəziyyəti haqqında düzgün qərarın verilməsi üçün rəhbərlık nəzərdən keçirəcəyi uçot siyasətlərinin konkret müddəaların açılqlanması üzrə məsələləri daxil edir (Əlavə 1).

STANDARTIN İLK DƏFƏ TƏTBİQ EDİLMƏSİ

Standartın 87-ci maddəsində onun ilk dəfə tətbiq edilməsi zamanı əvvəlki hesabat dövrləri haqqında müqayisəli informasiyanın hazırlanması tələb olunmadığı vurğulanır. Maliyyə hesabatlarının hazırlandığı sonrakı illərdə isə müqayisəli məlumat təqdim edilməlidir.

25

Məsələn, ehtiyatlar hər zaman ilkin dəyər və mümkün xalis satış dəyərindən daha aşağı olan dəyərlə qiymətləndirilirlər, lakin müəssisə “ilkin dəyərin” qiymətini əldə etmək üçün xüsusi metoddan istifadə etməlidir. Əlavə olaraq, ilkin dəyər və mümkün xalis satış dəyərindən daha aşağı dəyərin seçilməsi qaydasına uyğun olaraq, müəssisə qəbul edilmiş metod üzrə uçot siyasətini də açıqlanmalıdır.

Məsələn, standartın 83-cü maddəsində müəssisələrdən konsolidasiya prinsiplərinə aid uçot siyasətinin yaradılması tələb olunur. Əgər müəssisənin heç bir törəmə şirkətləri yoxdursa, o zaman standartın bu tələbi tətbiq edilmir. Müəssisələrdən onlara aid olmayan mühasibat uçotu məsələlərinə dair uçot siyasətinin yaradılması tələb olunmur.

HESABLAR PLANI 1. Ümumi müddəalar1.1 “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının 17-01-ci maddəsinə əsasən

Azərbaycan ictimayı əhəmmiyətli quruplara və kiçik sahibkarlıq subyektlərinə ait olunmayan kommersiya təşkilatları (bundan sonra müəssilər adlandırılacaqdır) 01 yanvar 2008-ci il tarixdən gec olmayaraq maliyyə hesabatlarını yalnız Maliyyə hesabatlarının Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğun tərtib etməlidirlər.

1.2 Milli Mühasibat Uçotu Standartlаrı əsasında yeni uçot qaydalarının tətbiqi müəssisənin maliyyə vəziyyəti və fəaliyyətinin nəticələri barədə düzgün iqtisadi gərarların verilməsinə dair istifadəçilər üçün əhəmiyyətli hesab edilən müvafiq informasiyanın təqdim edilməsini nəzərdə tutur.

1.3 Bu Standartlаra əsasən maliyyə hesabatlarının hazırlanması konkret uçot qaydalarını təmin etmir və ya qəbul olunmuş uçot siyasətinə uyğun olaraq fərziyyələr və mulahizələlər əsasında mühasibat uçotunun müxtəlif aspektlərinin istifadəsinə dair göstərişlərin verilməsini təmin edir.

1.4 Təqdim edilən maliyyə hesabatlarından (“Mənfəət və zərər haqqında hesabat”, “Kapitalda dəyişikliklər haqqında hesabat”, “Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat”) fərqli olaraq “Mühasibat balansı” müəssisənin maliyyə vəziyyəti barədə özündə daha dolğun informasiyanı təcəssüm etdiyi üçün mühasibat uçotunun hesablar planı ilk növbədə “Mühasibat balansı”nın tərtibinə dair verilmiş tələblər əsasında hazılanmalıdır.

1.5 Mühasibat balansı müəssisə tərəfindən hesabat dövrünün sonuna sintetik hesabların yekunlaşdırılmış dövriyyə və qalıqlar üzrə tərtib edilir.

1.6 Müəssilər hazırda istifadə edilən və vergi uçotu əsasında formalaşdırılmış milli uçot qaydalarından konseptual baxımdan köklü fərqlənən beynəlxalq tələblərə cavab verən maliyyə hesabatlarının təqdim edilməsinə nail olmaq üçün müvafiq olaraq yeni mühasibat uçotunun hesablar planını tətbiq etməlidir.

1.7 Tövsiyə edilən mühasibat uçotunun hesablar planı özündə maliyyə-təsərrüfat əməliyyatlarının aparılması üzrə sintetik və subhesablarını əks etdirir. Sintetik hesablar maliyyə hesabatlarının elementlərinin (aktivlərin, öhdəliklərin və kapitalın, habelə gəlir və xərclərin) müəyyən edilmiş növlər və əlamətlər üzrə ümumiləşdirilmiş informasiyanın qruplaşdırılmasını təmin edir. Sintetik hesabın bir hissəsini təşkil edən subhesab isə özundə qruplaşdirilmlş analitik uçot məlumatlarını əks etdirməklə, göstərilən maliyyə hesabatlarının elementləri barədə informasiyanı ümumiləşdirir.

1.8 Müəssilər Maliyyə hesabatlarının Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğun olaraq mühasibat uçotunun hesablar planını təsdiq edir və zərurət yarandıqda bu hesablar planının bəzi hesabların məzmununu dəqiqləşdirə, dəyişdirə, onları çıxara, birləşdirə, həmçinin hesablar planına əlavə hesabları daxil edə bilər .

2. Muhasibat uçotunun hesablar planının hazırlanmasına dair şərhlər 2.1 Mühasibat balansının maddələri “Uzunmüddətli aktivlər”dən başlayır. Müəssisə tərəfindən

nəzarət edilən və gələcəkdə səmərənin əldə edilməsi gözlənilən aktivlər mövcud olduğu hallarda onun mühasibat balansında tanınır. Satış məqsədilə saxlanılan və hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində pul vəsaitlərinə çevrilməsi gözlənilən aktivlər uzunmüddətli aktivlərə aid edilmir.

2.2 Uzunmüddətli aktivlər hesablar planının 10–19 hesablarında uçota alınır. Uzunmüddətli aktivlər dedikdə müəssisənin mülkiyyətində olan və maliyyə icarəsi əsasında müəssisə tərəfindən isifadə edilən aktivlər nəzərdə tutulur. Aktivlərin maliyyə icarəsi əsasında uçota alınması ayrıca olaraq 14 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartı təqdim edilir.

26

2.3 Mühasibat balansının 10-cu maddəsi “Qeyri-maddi aktivlər” adlanır. Qeyri-maddi aktivlər ayrıca olaraq 12 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartında açıqlanır. Qeyri-maddi aktivlər fiziki formaya malik olmayan qeyri-monetar aktivlərdir. Mühasibat Balansının bu maddəsinə amortizasiya xərcləri çıxıldıqdan sonra təcrübə-konstruktor işlərinin xalis balans dəyəri, qudvil, proqram təminatı, patent, lisenziya, ticarət markası və müəssisənin nəzarət etdiyi sair qeyri-maddi aktivlər aiddir. Qeyri-maddi aktivlər hesablar planının 101-ci hesabında uçota alınır. Qeyri-maddi aktivlər müəyyən və qeyri-müəyyən faydalı istifadə müddətinə malik olan aktivlər kimi təsnifləşdirilir. Mühasibat uçotunun hesablar planının 102-ci hesabında müəyyən faydalı istifadə müddətinə malik olan aktivlərin amortizasiyası təqdim olunur. Bu aktivlərə göstərilən müddəti ərzində müəssisənin uçot siyasətinə əsasən qəbul etdiyi hesablama metodikasına uyğun olaraq amortizasiya hesablanır. Müəyyən faydalı istifadə müddətinə malik olmayan qeyri-maddi aktivlər isə amortizasiya edilməməklə, onların faydalı istifadə müddəti hər il yenidən qiymətləndirilməlidir. Belə ki, 19 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən qudvilin müəyyən faydalı istifadə müddətinə malik olmayan qeyri-maddi aktiv olduğunu nəzərə alaraq o amortizasiya edilmir. Eyni zamanda, 24 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına uyğun olaraq həmin aktivin hər il yenidən qiymətləndirilməsi tələb edilir.

2.4 Mühasibat Balansının 11-ci maddəsi “Torpaq, tikili və avadanlıqlar” adlanır. Bu maddəyə müəssisənin maddi və fiziki formaya malik olan aktivlər daxildir. Torpaq, tikili və avadanlıqlar 7 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartında açıqlanmışdır. Mühasibat Balansının bu maddəsinə müəssisənin mülkiyyənində olan və ya maliyyə icarəsi üzrə istifadə edilən amortizasiya xərcləri çıxıldıqdan sonra torpağın, tikililərin, avadanlıqların, maşınların, cihazların, nəqliyyat vasitələrinin və digər torpaq, tikili və adanlıqların xalis balans dəyəri aiddir. Bu maddəyə, həmçinin 13 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən torpaq, tikili və adanlıqların təkrar istehsalı ilə əlaqəli olan yaranmış hər-hansı məsrəflərin kapitallaşdırılması daxildir. Torpaq, tikili və avadanlıqlar müvafiq olaraq hesablar planının 111 və 113-cü hesablarında uçota alınır. Torpaq istisna olmaqla, “torpaq, tikili və avadanlıqlar”ın bütün maddələri müəyyən istismar müddətinə malik olduğu üçün onlara bu müddət ərzində sistematik və rasional qaydada amortizasiya hesablanmalədır. Göstərilən amortizasiya məbləğinin uçotu 112-ci hesabda aparılır.

2.5 Mühasibat Balansının “Daşınmaz əmlaka investisiyalar” adlı 12-ci maddəsinə müəssisənin torpaq və ya tikililərə yönıldilən uzunmüddətli investisiyalar daxildir. Daşınmaz əmlaka investisiyalar 27 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartında açıqlanmışdır. Daşınmaz əmlaka investisiyalar, müəssisənin əsas fəaliyyət növü investisiya mülkiyyəti ilə bağlı olduğu hal istisna olmaqla, müəssisə tərəfindən onun adi fəaliyyətləri ilə bağlı gəlirin əldə olunması üçün istifadə ediməyyən, həmçinin gələcəkdə satış məqsədi ilə saxlanılan aktivdir. Mühasibat uçotunun hesablar planının 121-ci hesabında belə investisiyalar uçota alınaraq maliyyə hesabatlarında ilkin və ya ədalətli dəyərlə təqdim edilir. Daşınmaz əmlaka investisiyalar ilkin və ya ədalətli dəyərlə uçota alındıqda, onlar 7 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına uyğun olaraq amortizasiya edilir. Ədalətli dəyərlə qiymətləndirdiyi təqdirdə isə o zaman həmin aktivə amortizasiya normaları tətbiq edilmir. Daşınmaz əmlaka investisiyalar üzrə amortizasiya məbləği hesablar planının 122-ci hesabında əks etdirilir.

2.6 Mühasibat Balansının “Bioloji aktivlər” adlı 13-cü maddəsində 41 №-li Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartına (İAS) əsasən müəssisənin saxlamaqda və ya böyütməkdə olan bitki və heyvanlar barədə ümumiləşdirilmiş məlumatlar təqdim edilir. Bitki və heyvanlar Mühasibat balansında müvafiq subhesablarda qeydə alınmaqla, faydalı istifadə müddəti ərzində amortizasiya olunmalıdır. Bitki məhsulu maliyyə hesabatlarında satış üzrə xərclər çıxılmaqla, bazar dəyəri ilə qeyd edilməlidirlər. Heyvanlar isə 7 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına uyğun olaraq ilkin dəyərlə və ya yenidən qiymətləndirmə dəyəri ilə qiymətləndirilməlidir. Belə aktivlərin uçotu hesablar planının 131-ci hesabında aparılır. Bitki və heyvanlar Mühasibat balansında müvafiq subhesablarda qeydə alınmaqla, faydalı istifadə müddəti ərzində amortizasiya olunmalıdır. Bioloji aktivlər hesablar planının 132-ci hesabında uçota alınır.

2.7 Mühasibat Balansının “Təbii sərvətlər” adlı 14-cü maddəsinə əsasən müəssisənin hasil etdiyi kömür, neft, qaz və sair kimi təbii sərvətlər daxildir. Təbii sərvətlərin hasilatı ilə məşğul olan müəssisələr bu sərvətləri 6 №-li Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartında (İFRS) qeyd edilmiş prinsiplərə uyğun olaraq hesablar planının 141-ci hesabda ilkin dəyər və ya yenidən qiymətləndirmə dəyəri ilə uçota almalıdır. Bu aktivlər üzrə faydalı istifadə müddəti ərzində hesablanmış amortizasiya hesablar planının 142-ci hesabında təqdim olunur.

27

2.8 Mühasibat Balansının “İştirak payı metodu ilə uçota alınmış investisiyalar” adlı 15-ci maddəsində 20 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən asılı müəssisələrə 21 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına uyğun olaraq isə birgə müəssisələrdə investisiyaların alınması barədə məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulur. Belə investisiyalar onların əldə edilməsindən sonra xalis aktivlərdə baş vermiş dəyişikliklər nəzərə alınaraq düzəldilmiş ilkin dəyərlə hesablar planının 151-ci hesabında əks etdirilir.uçota alınır Həmin aktivlər üzrə hesablanmış amortizasiya ayırmaları isə hesablar planının 152-ci hesabında uçota alınır.

2.9 Mühasibat Balansının “Təxirə salınmış vergi aktivləri” adlı 16-cı maddəsində 4 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən təxirə salınmış vergi aktivləri barədə məlumatların ümumiləşdirilməsi nəzərdə tutulur. Belə aktivlər Milli Mühasibat Uçotu Standartına uyğun olaraq hesablanmış uçot mənfəəti ilə vergi qanunvericiliyi əsasında hesablanmış vergi mənfəəti arasında yaranmış müvəqqəti fərqlər nəticəsində müəyyən edilir. Təxirə salınmış vergi aktivlərinin uçotu mühasibat uçotunun hesablar planının 161 və 162-ci hesablarında aparılır.

2.10 Mühasibat Balansının “Uzunmüddətli debitor borcları” adlı 17-ci maddəsi uzunmüddətli debitorların uçota alınması barədə məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulur. Bu borclara qısamüddətli kimi təsnifləşdirilməyən, yəni hesabat tarixindən sonra bir il müddətindən artıq dövrdə əldə edilməsi gözlənilən 19 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən sifarişçilərdən, müştərilərdən, törəmə müəssisələrdən 21 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına uyğun olaraq birgə müəssisələrdən 14 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına ilə müəyən olunan maliyyə icarəsi, əməliyyat icarəsi əsasında, 16 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına və 6 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına tələblərindən irələ gələn müvafiq olaraq tikinti maqavilələri üzrə, habelə faizlər və məhsulların (işlərin, xidmətlərin) təqdim olunması ilə bağlı sair uzunmüddətli debitor borclarından əldə ediləcək vəsaitlər aiddir. Belə aktivlər üzrə ümumiləşdirmiş məlumat mühasibat uşotunun hesablar planının 171-177-ci hesablarında təqdim olunur.

2.11 Mühasibat Balansının 18-ci maddəsinə əsasən “Sair uzunmüddətli maliyyə aktivləri”nə dair məlumatların ümumiləşdirilməsi nəzərdə tutulur. Sair uzunmüddətli maliyyə aktivlərinə müvafiq başlıqlar altında təsnifləşdirilə bilməyən bütün digər uzunmüddətli maliyyə aktivləri daxildir. Bu maddədə 19 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatı tərtib edilənədək saxlanılan və ödənilməsi nəzərdə tutulan törəmə müəssisələrə qoyulan investisiyalar, həmçinin asılı təsərrufat cəmiyyətləri və birgə müəssisələr istisna olmaqla, digər müəssisələrin kapitalına qoyulan investisiyalar və onlara verilən uzunmüddətli borclar göstərilir. Başqa sözlə, həmin maddəyə əsasən müəssisənin hesabat ilində tərtib edilən maliyyə hesabatlarında onun növbəti hesabat dövrü ərzində ödənilməsi tələb olunan və ya növbəti hesabat dövrü ərzində ödəmək niyyətində olmayan borcun məbləği uçota alınır. Belə uzunmüddətli maliyyə aktivləri əvvəlcə ilkin dəyəri ilə uçota alınmalıdırlar, sonradan isə yenidən qiymətləndirilirlər. Bu aktivlərin uçotu hesablar planının 181-183-cü hesablarında aparılır. Bundan başqa, həmin aktivlər üzrə dəyərinin aşağı düşməsi barədə məlumatın verilməsi mühasibat uçotunun hesablar planının 184-cü hesabında uçota alınır.

2.12 Mühasibat Balansının 19-cu maddəsi “Sair uzunmüddətli aktivlər” adlanır. Sair uzunmüddətli aktivlərə müvafiq başlıqlar altında təsnifləşdirilə bilməyən bütün digər uzunmüddətli aktivlər aiddir. Bu maddədə “qısamüddətli” anlayışına uyğun gəlməyən və ya 19 №-li Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartına (İAS) əsasən növbəti Mühasibat Balansı tarixindən sonrakı hesabat dövrlərində menecerlərə və işçilərə verilmiş, həmçinin ödənilməli olan digər avans məbləğləri əks etdirilir. Belə aktivlər üzrə ümumiləşdirilmiş məlumat mühasibat uçotunun hesablar planının 191-193-cü hesablarında təqdim olunur.

2.13 Mühasibat Balansında yuxarıda qeyd edilən uzunmüddətli aktivlər üzrə qalıqların cəmi “Uzunmüddətli aktivlər” adlı 1-ci hesabda uçota alınır.

2.14 Mühasibat Balansının növbəti hissəsi qısamüddətli aktivlər mühasibat uçotunun hesablar planının 20-24-cü hesabların qalıqlarını əhatə edir. Qısamüddətli aktivlərə müəssisə tərəfindən nəzarət edilən və gələcəkdə səmərənin əldə edilməsi gözlənilən aktivlər aid edilir. Belə aktivlər növbəti hesabat dövrü və ya müəssisənin adi əməliyyat dövrü ərzində pul vəsaitlərinə çevrilməsi gözlənilən aktivlərdir.

2.15 Mühasibat Balansının “Ehtiyatlar” adlı 20-ci maddəsinə hesabat dövrünün sonunda müəssisə tərəfindən saxlanılan ehtiyatlar aid olunur. Ehtiyatlar 8 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartında

28

açıqlanır. Ehtiyatların ümumi məbləği 1 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartının tələblərinə uyğun olaraq Mühasibat Balansında göstərilməlidir. Bu ehtiyatların ayrı-ayrı komponentləri isə uçot siyasəti və izahlı qeydlərdə açıqlanmalıdır.

2.16 Hesablar Planının 201-ci hesabı hesabat tarixində müəssisə tərəfindən saxlanılan istehsal prosesində istifadə ediləcək xammal, istehsal prosesində istifadəsi nəzərdə tutulan yarımfabrikatlar, komplektləşdirici məmulatlar,ehtiyat hissələri, məhsulların (malların) qablaşdırılması üçün istifadə edilən qablaşdırma materialları və digər material ehtiyyatları (o cümlədən hüquqi cəhətdən müəssisəyə aid olan, lakin hazırda müəssisədə saxlanılmayan material ehtiyyatları) barədə ümumiləşdirilmiş məlumatlərı əhatə edir. Material ehtiyyatlarının ilkin dəyəri, malsatanların kreditə verdikləri həmin ehtiyatlar üçün hesablanmış faizləri, təchizat, alqı-satqı və vasitəçilik fəaliyyəti ilə məşğul olan təşkilatlara ödənilən əlavələr (üstəliklər) və kommision haqları, mal birjaları xidmətlərinin dəyəri, xammal və materialların əldə edilməsi zamanı ödənilmiş idxal rüsumları, kənar təşkilatların güvvələri ilə həyəta keçirilən daşınma, saxlanma xərcləri və sair xərclər daxil edilməklə bu material ehiyyatının alınmasına çəkilən məsrəflərdən (əlavə dəyər vergisi çıxılmaqla) asılı olaraq müəyyən edilir.

2.17 Hesablar Planının 202-ci hesabı 8 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən hesabat tarixində müəssisə tərəfindən məhsul istehsalı və ya xidmətin göstərlməsi üçün tələb olunan bütün birbaşa və dolayı məsrəfləri əhatə edir.

2.18 Hesablar Planının 203-cü hesabı 16 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına uyğun olaraq tikinti müqavilələri üzrə bitməmiş tikinti işlərinin dəyərini əks etdirir.

2.19 Hesablar Planının 204-cü hesabında müəssisənin ehtiyatlarını təşkil edən və artıq satış məqsədi üçün nəzərdə tutulan hazır məhsulun uçotu aparılır. 8 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına uyğun olaraq, hazır məhsulun dəyəri onun istehsalı ilə müəyyən edilmiş bütün istehsal məsrəfləri (birbaşa və dolayı məsrəfləri daxil olmaqla) əhatə edir. 6 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən satılmış hazır məhsullar satıcının mülkiyyətində olmadığı və onun tərəfindən nəzarət edilmədiyi üçün materıal ehtiyatlarına aid olunmur.

2.20 Hesablar Planının 205-ci hesabı təchizat və pərakəndə sektorunda fəaliyyət göstərən müəssisələr tərəfindən istifadə edilir. Alqı-satqı məqsədilə əldə olunan belə malların dəyərinə müvafiq əlavələr (üstəliklər) edliməklə, onlar həmin müəssisələr tərəfindən mal alanlara təqdim olunur. Eləcə də, bu hesab məhsul istehsalı məqsədi ilə alınmış, lakin yaranmış müəyyən səbəblərdən asılı olaraq həmin mal-materialların satılması nəticəsində istehsalatla məşğul olan müəssisələr tərəfindən də istifadə edilə bilər.

2.21 Hesablar Planının 206-cı hesabı satış məqsədilə saxlanılan digər aktivlərin uçotu barədə məlumatların ümumiləşdirməsi nəzərdə tutulur. Müəssisə tərəfindən növbəti hesabat dövrü ərzində satılması ehtimal edilən bütün uzunmüddətli aktivlər “Uzunmüddətli aktivlər” hesabından çıxarılaraq bu hesabda uçota alınmalıdır. Bu hesabda, həmçinin ehtiyatlara aid edilən müvafiq qısamüddətli aktivlərin taninması üzrə tələblərinə uyğun gəlməyən bütün digər ehtiyatların hesabat dövrünün sonuna olan qalıq məbləğləri təqdim olunur.

2.22 8 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına uyğun olaraq, ehtiyatlar mövcud olan ilkin və ya mümkün xalis satış dəyərindən ən aşağı dəyərlə qiymətləndirilməlidir. Bu dəyərlərdən daha kiçik olanı ehtiyatların dəyəri kimi qəbul edilməlidir. Ehtiyatların dəyərinin azalması görə düzəlişlər mühasibat uçotunun hesablar planının 208-ci hesabının debeti və müvafiq ehtiyatın qeydə alındığı hesabın kreditinin müxabirləşməsi vasitəsilə uçota alınır.

2.23 Hesablar Planının 21-ci hesabında müəssisənin hesabat dövrünün sonuna olan Qısamüddətli debitor borclarının əks etdirilməsi barədə ümumiləşdirilşiş məlumatlar göstərilir. Belə ki, 211-ci hesabda 6 №-li və 19 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğun olaraq alıcılar və sifarişçilərin, 212-ci hesabda 20 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən törəmə(asılı) müəssisələrin, 213-cü hesabda 19 №-li Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartla (İAS) müəyyən edilmiş tələblər üzrə əsas idarəetmə heyətinin, 214-cü hesabda 14 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartında göstərilən maliyyə və əməliyyat icarəsi üzrə, 215-cü hesabda 16 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartının müddəaları əsasında tərtib olunan tikinti müqavilələr üzrə, 216-cı hesabda 6 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına uyğun olaraq faizlər üzrə və 217-ci hesabda isə bu hesablarda təsnifləşdirməyən digər qısamüddətli debitor borcları uçota alınmalıdır.

29

Hesablar planının 218-cı hesabı 10 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən şübhəli borclar üzrə düzəlişlər barədə qısamüddətli debitor borclarına aid olunan ümumiləşdirilmlş məlumatları əhatə edir.

2.24 Sifarişçinin (alıcının) müflis olması ilə əlaqədar, debitor borclarının müəyyən hissəsinin ödəniləcəyi barədə şübhə doğurduqda, müəssisənin rəhbərliyinin qərarından asılı olaraq, bu borclar üzrə məbləğlər 211-217 hesablarda uçota alınmış debitor borclarının dəyərini azaldaraq zərərə silinməlidir.

2.25 Mühasibat Balansında 1 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən qısamüddətli debitor borclarının yalnız ümumi məbləği göstərilməlidir. Bu borclarının ayrı-ayrı komponentləri barədə malumat isə uçot siyasəti və izahlı qeydlərdə açıqlanmalıdır.

2.26 Hesablar planının 22-ci hesabında 5N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına uyğun olaraq Pul vəsaitləri və onların ekvivalentlərı uçota alınması barədə ümumiləşdirilşiş məlumatlar təqdim olunur. Belə ki, 221-ci hesabda nağd qaydada kassa, müvafiq olaraq 222-ci hesabda yolda olan pul köçürmələri, 223-cü hesabda bank hesablaşma hesabları və 224-cü hesabda tələblərə əsasən verilən digər bank hesabları vasitəsilə nağdsız qaydada pul vəsaitlərinin harəkəti üzrə əməliyyatların aparılması uçota alınır. Hesablar planının 225-ci hesabı isə qısa ödəniş müddətinə, yəni əldə olunduğu tarixdən 3 ay və ya daha az ödəniş müddətinə malik olan, pul vəsaitlərinə dərhal çevrilə bilən və pul vəsaitlərinin digər növləri üzrə dəyərin dəyişməsi riskinə cuzi məruz qalan yüksək likvidli qoyuluşlarına aid olunan ümumiləşdirilmlş məlumatları əhatə edir.

2.27 Hesablar planının 23-cü hesabı Sair qısamüddətli maliyyə aktivləri adlı 23-cü hesabında 15 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartının tələblərinə uyğun olaraq sair qısamüddətli maliyyə aktivləri barədə məlumatların məlumatların ümumiləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulur. Mühasibat balansında 1 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən sair qısamüddətli maliyyə aktivlərinin yalnız ümumi məbləği göstərilməlidir. Əlavə məlumatlar isə uçot siyasəti və izahlı qeydlərdə açıqlanmalıdır.

2.28 Hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində satılması gözlənilən qısamüddətli maliyyə aktivləri Satış məqsədilə saxlanılan qısamüddətli investisiyalar adlı 231–ci hesabda uçota alınmalıdır.

2.29 Əvvəllər ödənişə qədər saxlanılan investisiyalar kimi təsnifləşdirilən maliyyə investisiyaların ödəniş müddəti hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində olan dövrə daxil olduqda, belə investisiyalar 181-ci hesabdan (Ödənişə qədər saxlanılan uzunmüddətli investisiyalar) 232-ci hesaba (Ödənişə qədər saxlanılan qısamüddətli investisiyalar) köçürülməlidirlər.

2.30 Digər müəssisələrə verilmiş borcların ödəniş müddəti hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində həyata keçirildikdə, belə borclar qısamüddətli verilmiş borclar adlı 233-cü hesabda uçota alınmalıdır. Bu borclara digər müəssisələrə verilmiş borclar, faiz gətirən dövlət və fərdi istigrazlar aid edilir. Göstərilən müddət ərzində cari hesabat dövründə verilmiş və növbəti hesabat dövründə ödənilməli olan borclar bu hesabda uçota alınmalıdır. Əks təqdirdə belə borclar Verilmiş uzunmüddətli avanslar adlı 192-ci hesabda uçota alınmalıdır.

2.31 Yuxarıda adı çəkilən başlıqlar altında təsnifləşdirilməyən qısamüddətli investisiyalar Digər qısamüddətli investisiyalar adlı hesablar planının 234-cü hesabında uçota alınmalıdır.

2.32 Sair qısamüddətli maliyyə aktivlərinin dəyəri aşağı düşdükdə, onların azalmasına görə düzəlişlər mühasbat uçotunun hesablar planının 235-ci hesabında təqdim olunur.

2.33 Hesablar planının 24-cü hesabı Sair qısamüddətli aktivlər adlanır. Mühasibat balansında 1 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına Standartına əsasən sair qısamüddətli aktivlərin yalnız ümumi məbləği göstərilməlidir. Əlavə məlumatların açıqlanması isə uçot siyasəti və izahlı qeydlərdə tələb olunur.

2.34 Müəssisə tərəfindən ödənilmiş əlavə dəyər vergisi Əvəzləşdirilən əlavə dəyər vergisi adlı hesablar planının 241-ci hesabında uçota alınır.

30

2.35 Gələcəkdə alınacaq mallar və ya göstəriləcək xidmətlərə görə müəssisələrə, dövlət təşkilatlarına və ya fərdi sahibkara ödənilmiş vəsaitlər Gələcək hesabat dövrünün xərcləri adlı 242-ci hesabda göstərilir.

2.36 Malların alınması, işlərin yerinə yetirilməsi və xidmətlərin göstərilməsi məqsədi ilə müəssisəyə əvvəlcədən qismən ödənilmiş pul vəsaitləri Verilmiş qısamüddətli avanslar adlı 243-cü hesabda uçota alınır.

2.37 Gələcəkdə alınacaq mallar və ya göstəriləcək xidmətlərə görə müəssisə tərəfindən təhtəlhesab şəxslərə verilmiş pul vəsaitləri 244-cü hesabda Təhtəlhesab məbləğlər adlı uçota alınır.

2.38 Yuxarıda adı çəkilən başlıqlar altında təsnifləşdirilən digər qısamüddətli aktivlər, o cümlədən ƏDV istisna olmaqla, artıq məbləğdə ödənilmiş müvafiq və tədiyyələr də daxil olmaqla 235-ci hesabda Digər qısamüddətli aktivlər adlı 235-ci hesabda təqdim edilir.

2.39 Hesablar planının 30-34-cü hesabları 1 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına uyğun olaraq müəssisənin kapitalı və ehtiyatlarının uçota alınmasına dair ümumiləşdirilmiş məlumatlar əks etdirir. Müəssisənin kapitalı səhmdarların müəssisəyə yönğldilən investisiyaların dəyərini artıran və ya azaldan səhm kapitalı və ehtiyatlardan ibarətdir. Ehtiyatlar bölüşdürülə bilən və ya bölüşdürülməyən müvafiq olaraq səhmdarlara ödənilməli və ya müəssisənin əsas kapitalı təşkil edən hissələrdən ibarətdir.

2.40 Hesablar planının 30-cü hesabında müəssisənin ödənilmiş nominal (nizamnamə) kapitalı barədə ümumiləşdirilmiş məlumatlar təqdim olunur. Bu kapital iki göstərici ilə və ya buraxılmış səhmlər 301-ci hesabın (Nominal (nizamnamə) kapital) kreditində Nizamnamə kapitalın səhmdarlara aid olmayan hissəsi isə 302-ci hesabın (Nominal (nizamnamə) kapitalın ödənilməmiş hissəsi) debitində uçota alınır. Bu göstəricilər əsasında Mühasibat balansının 30-cu maddəsində əks olunmuş xalis qalığın açıqlanması təmin edilir.

2.41 Hesablar planının 31-ci hesabı emissiya gəlirinin əks etdirilməsi üçün nəzərdə tutulur. Emissiya gəliri hesablar planının 311-ci hesabında (Emissiya gəliri) uçota alınaraq, səhmin satış qiymətinin onun nominal dəyərindən artıq olduğu halda yaranır. Bu gəlir səhmdarlar arasında bölüşdürülməsi mümkün olmayan müəssisənin əsas kapitalın bir hissəsini təşkil edir.

2.42 Hesablar planının 32-ci hesabında geri alınmış kapital (səhmlər) barədə məlumatlar əks etdirir. Müəssisə səhmlərinin bir hissəsini sonradan yenidən buraxmaq məqsədilə geri aldıqda, onları ləğv etməməklə 321-ci hesabda uçota alınır. Bu səhmlər yenidən buraxıldıqda isə, onlar 321-ci hesabdan 311-ci hesaba köçürür.

2.43 Hesablar planının 33-cü hesabı müəssisənin kapital ehtiyatları barədə məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulur. Kapital ehtiyatları yenidən qiymətləndirmə üzrə ehtiyat, mübadilə üzrə ehtiyat, qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş ehtiyat, nizamnamə ilə nəzərdə tutulmuş ehtiyat və sair ehtiyatlardan ibarətdir. Mühasibat Balansında 1 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən kapital ehtiyyatların yalnız ümumi məbləği göstərilməlidir. Bu ehtiyyatların ayrı-ayrı komponentləri barədə malumat isə uçot siyasəti və izahlı qeydlərdə açıqlanmalıdır.

2.44 Hesablar planının 331-ci hesabı yenidən giymətləndirilmə üzrə ehtiyatına dair ümumiləşdirilmiş məlumatları əks etdirir. Müəssisənin aktivləri yenidən qiymətləndirildikdə, aktivlərin balans dəyərinə əlavə edilmiş yeni dəyər bu hesabın kreditinə yazılır. Bu ehtiyatın səhmdarlar arasında bölüşdürülməsi nəzərdə tutulmur.

2.45 Hesablar planının 332-ci hesabında məzənnə fərgləri üzrə ehtiyat barədə ümumiləşdirilmiş məlumatlar uçota alınır. Müəssisənin xarici valyutada əməliyyatların aparılması nəticəsində bu pul vəsaitlərinin manata çevrilməsi zamanı yaranmış gəlir (və ya zərər) həmin hesabın kreditinə (və ya debetinə) yazılmalıdır. Xarici valyutanın mübadiləsindən əldə edilmiş gəlirlər pul vəsaitlərinə çevrildikdən sonra səhmdarlar arasında bölüşdürülməsi mümkündür.

2.46 Hesablar planının 333-cü hesabında səhmdarlar arasında bölüşdürülməsi mümkün olmayan Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliklə müəyyən edilmiş ehtiyatlar üzrə ümumiləşdirilmiş məlumatlar göstərilir.

31

2.47 Hesablar planının 334-cü hesabı, həmçinin səhmdarlar arasında bölüşdürülməsi mümkün olmayan müəssisənin nizamnaməsinə əsasən tələb olunan ehtiyat barədə ümumiləşdirilmiş məlumatların əhatə edilməsini nəzərdə tutur.

2.48 Hesablar planının 335-ci hesabı müəssisənin öz istəyi ilə yaradılan sair ehtiyatlar üzrə ümumiləşdirilmiş məlumatları əks etdirir. Belə ehtiyatlar, onların təyinatı yaranması və istifadəsindən asılı olaraq, bölüşdürülməsi mümkün olan və ya mümkün olmayan komponentlərə aid edilə bilər.

2.49 Hesablar planının 34-cü hesabında müəssisənin bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər) barədə məlumatlarının ümumiləşdirilməsini nəzərdə tutur. Bu hesab dörd hesabdan, müvafiq olaraq hesabat dövründə xalis mənfəət (zərər), uçot siyasətində dəyişikliklər və əhəmiyyətli səhvlər ilə bağlı mənfəət (zərər) üzrə düzəlişlər, keçmiş illər üzrə bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər) və elan edilmiş dividendlər hesabından ibarətdir.

2.50 Hesablar planının 341-ci hesabı 1 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən müəssisənin hesabat dövründə əldə etdiyi xalis mənfəət (zərər) üzrə ümumiləşdirilmiş məlumatlar uçota alınır.

2.51 Müəssisə uçot siyasətini dəyişdikdə, 11 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına uyğun olaraq yeni uçot siyasəti retrospektiv şəkildə tətbiq edilməlidir. Bu zaman müəssisənin yeni uçot siyasətinin tətbiqi nəticəsində hesabat dövrünün mənfəət və ya zərərinə edilməsi tələb olunan bütün dəyişikliklər Uçot siyasətində dəyişikliklər və əhəmiyyətli səhvlər ilə bağlı mənfəət (zərər) üzrə düzəlişlər adlı 342-cü hesabda əks edilməlidir.

2.52 Müəssisənin keçmiş illər üzrə bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər) 1 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən 343-cü hesabda uçota alınır.

2.53 Elan edilmiş dividendlər 1 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına uyğun olaraq Mənfəət və zərər haqqında hesabatda göstərilməməli, lakin Kapitalda dəyişikliklər haqqında hesabatda qeyd edilməlidir. Elan edilmiş dividendlər hesablandıqda onların dəyəri Elan edilmiş dividendlər adlı 344-cü hesabın kreditinə, ödənildikdə isə müvafiq olaraq debetinə yazılmalıdır.

2.54 Hesablar planının 40-44-cü hesabları uzunmüddətli öhdəliklər o cümlədən uzunmüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər, uzunmüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər, təxirə salınmış vergi öhdəlikləri, uzunmüddətli kreditor borcları və sair uzunmüddətli öhdəliklər barədə ümumiləşdirilmiş məlumatları əks etdirir. Uzunmüddətli öhdəliklərin ödəniş müddəti hesabat tarixindən sonra adətən 12 ay müddətindən artıq olmalıdır. Yuxarıda qeyd olunan bütün maddələr Mühasibat Balansında ayrıca təqdim edilməlidir.

2.55 Hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində ödənilməsi tələb olunmayan bank kreditləri “Uzunmüddətli bank kreditləri” adlı 401-ci hesabda göstərilir.

2.56 Müəssisənin öz işçiləri üçün götürdüyü uzunmüddətli bank öhdəlikləri, “İşçilər üçün uzunmüddətli bank kreditləri” adlı 402-ci hesabda əks olunur.

2.57 Müəssisə kapitala konvertasiya oluna bilən istiqrazlar (borc kağızları) buraxdığı zaman, konvertasiya hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində həyata keçirilmədikdə, bu istiqrazlar “Uzunmüddətli konvertasiya olunan istiqrazlar” adlı 403-cü hesabda uçota alınır.

2.58 Müəssisə tərəfindən əldə olunan və hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində ödənilməsi tələb olunmayan borclar “Uzunmüddətli borclar” adlı 404-cü hesabın kreditinə yazılır.

2.59 Müəssisə məhdud, lakin hesabat tarixindən sonra 12 aydan artıq müddət ərzində geri alınacaq imtiyazlı səhmlər buraxdığı zaman, bu səhmlər “Geri alınan məhdud tədavül müddətli imtiyazlı səhmlər (uzunmüddətli)” adlı 405-ci hesabda təqdim edilir.

2.60 Maliyyə icarəsi nəticəsində yaranan bütün uzunmüddətli öhdəliklər 14 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən “Maliyyə icarəsi üzrə uzunmüddətli öhdəliklər” adlı 406-cı hesabda göstərilir.

32

2.61 Müəssisə törəmə və ya asılı müəssisələrindən faiz xərcləri yaradan borclar aldığı zaman, onlar barədə ümumiləşdirilmiş məlumat “Törəmə (asılı) müəssisələrə uzunmüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər” adlı 407-ci hesabda göstərilir. “Törəmə müəssisə” anlayışı 20 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına, “asılı müəssisə” anlayışı isə 25 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına verilmişdir.

2.62 401 – 407 nömrəli hesablarda göstərilməyən bütün digər uzunmüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər barədə ümumiləşdirilmiş məlumatlar “Digər uzunmüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər” adlı 408-ci hesabda təqdim olunur.

2.63 Hesablar planının “Uzunmüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər” adlı 41-ci hesabında “İşdən azad olma ilə bağlı uzunmüddətli müavinətlər və öhdəliklər”, “Uzunmüddətli hüquqi öhdəliklər”, “Digər uzunmüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər” və “Sığorta müqavilələri üzrə uzunmüddətli öhdəliklər” barədə ümumiləşdirilmiş məlumatlar göstərilməlidir. Yuxarıda qeyd olunan bütün maddələr Mühasibat Balansında ayrıca təqdim edilməlidir. Mühasibat balansının bu aspekti 10 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartında əhatə olunur.

2.64 Hesablar planının Təxirə salınmış vergi öhdəlikləri adlı 42-cü bölməsində (və ya mühasibat balansının 42-cü maddəsində) 6 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən mənfəət vergisi üzrə təxirə salınmış vergi öhdəlikləri və digər təxirə salınmış vergi öhdəliklərinə dair məlumatların ümumiləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulur. Mühasibat balansında yuxarıda qeyd olunan maddələr müvafiq olaraq hesablar planının 421 №-li və 422 №-li hesablarında ayrıca təqdim edilməlidir.

2.65 Hesablar planının Uzunmüddətli kreditor borcları adlı 43-cü bölməsində (və ya mühasibat balansının 43-cü maddəsində) malsatan və podratçılara uzunmüddətli kreditor borcları, törəmə (asılı) müəssisələrə uzunmüddətli kreditor borcları, tikinti müqavilələri üzrə uzunmüddətli kreditor borcları, faizlər üzrə uzunmüddətli kreditor borcları barədə ümumiləşdirilmiş məlumatlar göstərilməlidir.

2.66 Təchiz olunmuş mallara görə malsatanlara və ya xidmətlərin göstərilməsinə görə podratçılara hesabat tarixindən sonra 12 aydan artıq dövrü əhatə edən müddət ərzində ödənilməli olan məbləğlər 6 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına və 1 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən “Malsatan və podratçılara uzunmüddətli kreditor borcları” adlı 431 nömrəli hesabda göstərilir.

2.67 Təchiz olunmuş mallara görə törəmə müəssisələrə hesabat tarixindən sonra 12 aydan artıq dövrü əhatə edən müddət ərzində ödənilməli olan məbləğlər 20 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən “Törəmə (asılı) müəssisələrə uzunmüddətli kreditor borcları” adlı 432 nömrəli hesabda uçota alınmalıdır.

2.68 Tikinti müqaviləsinə əsasən təchiz olunmuş mallara və ya xidmətlərin göstərilməsinə görə podratçılara hesabat tarixindən sonra 12 aydan artıq dövrü əhatə edən müddət ərzində ödənilməli olan məbləğlər 16 N-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən “Tikinti müqavilələri üzrə uzunmüddətli kreditor borcları” adlı 433 nömrəli hesabda əks etdirilir.

2.69 Hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində ödənilməsi tələb olunmayan faiz ödənişləri “Faizlər üzrə uzunmüddətli kreditor borcları” adlı 434 nömrəli hesabda təqdim olunur.

2.70 431 – 434 nömrəli hesablarda göstərilməyən bütün digər uzunmüddətli kreditor borcları “Digər uzunmüddətli kreditor borcları” adlı 435 nömrəli hesabda uçota alınır.

2.71 Hesablar planının Sair uzunmüddətli öhdəliklər adlı 44-cü bölməsində (və ya mühasibat balansının 44-cü maddəsində) uzunmüddətli pensiya öhdəlikləri, gələcək hesabat dövrlərin gəlirləri, alınmış uzunmüddətli avanslar, uzunmüddətli məqsədli maliyyələşmələr və daxilolmalar məlumatların ümumiləşdirilməsi nəzərdə tutulur.

2.72 Müəssisə pensiya təminatı planına malik olarsa və ya hər hansı digər şəkildə keçmiş işçilər üçün, onların təqaüdə çıxdığından sonra pensiya öhdəliyini qəbul edərsə, həmin uzunmüddətli öhdəliklərin dəyəri 19 №-li Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartına (İAS) əsasən “Uzunmüddətli pensiya öhdəlikləri” adlı 441 nömrəli hesabda göstərilir.

33

2.73 Müəyyən şərtlər daxilində müəssisələr, gələcək hesabat dövrünün hesabat tarixindən sonrakı dövrlərə aid edilən, lakin cari dövrdə əldə olunmuş gəlirləri (məsələn, faizlər) uçotda əks etdirə bilər. Bu cür gəlirlər 6 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən “Gələcək hesabat dövrlərin gəlirləri” adlı 442 nömrəli hesabda uzunmüddətli öhdəlik kimi göstərilməli və aid olduğu gələcək dövrdə (dövrlərdə) mənfəət və zərər haqqında hesabatda təqdim edilməlidir.

2.74 Müəssisə tərəfindən hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində tanınmayan gəlirlər üzrə əldə edilən avans məbləğlər “Alınmış uzunmüddətli avanslar” adlı 443 nömrəli hesabda göstərilməlidir.

2.75 Hesabat tarixindən sonra 12 aydan artıq əhatə edən müddət ərzində Torpaq, tikili və avadanlıqların alınmasını proqnozlaşdırmaq üçün əldə olunan maliyyə vəsaitlər “Uzunmüddətli məqsədli maliyyələşmələr və daxilolmalar” adlı 444 nömrəli hesabda uçota alınmalıdır.

2.76 441 – 444 nömrəli hesablarda göstərilməyən digər uzunmüddətli öhdəliklər “Digər uzunmüddətli öhdəliklər” adlı 445 nömrəli hesabda əks etdirilir.

2.77 Hesablar planının 50-ci bölməsində və ya mühasibat balansının 50-ci maddəsində qısamüddətli öhdəliklərin açıqlanmasını təmin edən qısamüddətli bank kreditləri, işçilər üçün qısamüddətli bank kreditləri, qısamüddətli konvertasiya olunan istiqrazlar, qısamüddətli borclar, geri alınan məhdud tədavül müddətli imtiyazlı səhmlər (qısamüddətli), törəmə(asılı) müəssisələrə qısamüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər məlumatların ümumiləşdirikməsi nəzərdə tutulur.

2.78 Hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində ödənilməli olan bank kreditləri “Qısamüddətli bank kreditləri” adlı 501 nömrəli hesabda göstərilir.

2.79 Müəssisənin öz işçiləri üçün götürdüyü qısamüddətli və ya uzunmüddətli bank öhdəlikləri hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində ödənildikdə, həmin öhdəliklər “İşçilər üçün qısamüddətli bank kreditləri” adlı 502 nömrəli hesabda göstərilir.

2.80 Müəssisə daha sonra kapitala konvertasiya oluna bilən istiqrazlar (borc kağızları) buraxdığı zaman, konvertasiya hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində həyata keçirildikdə, bu istiqrazlar “Qısamüddətli konvertasiya olunan istiqrazlar” adlı 503 nömrəli hesabda göstərilir.

2.81 Müəssisə tərəfindən əldə olunan və hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində ödənilməli olan borclar “Qısamüddətli borclar” adlı 504 nömrəli hesabda uçota alınır.

2.82 Müəssisə hesabat tarixindən sonra 12 aydan ərzində geri alınacaq imtiyazlı səhmlər buraxdığı zaman, bu səhmlər “Geri alınan məhdud tədavül müddətli imtiyazlı səhmlər (qısamüddətli)” adlı 505 nömrəli hesabda göstərilir.

2.83 Müəssisə törəmə və ya asılı müəssisələrindən faiz xərcləri yaradan borclar aldıqda və bu borclar hesabat tarixindən sonra 12 ərzində ödənilməli olduqda, onlar “Törəmə (asılı) müəssisələrə qısamüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər” adlı 506 nömrəli hesabda əks etdirilir.

2.84 501 – 506 nömrəli hesablarda göstərilməyən bütün digər qısamüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər “Digər qısamüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər” adlı 507 nömrəli hesabda təqdim olunur.

2.85 Hesablar planının Qısamüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər adlı 51-ci bölməsi (və mühasibat balansının 51-ci maddəsi) işdən azad olunması ilə bağlı qısamüddətli müavinətlər və öhdəliklər, qısamüddətli zəmanət öhdəlikləri, qısamüddətli hüquqi öhdəliklər, mənfəətdə iştirak planı və müavinət planları barədə ümumiləşdirilmiş məlumatları əks etdirir. Bu öhdəliklər üzrə iqtisadi mahiyyətinin aşıqlanması 14 №-li Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartında (İAS) əhatə olunmuşdur.

34

2.86 Hesablar planının 52-ci bölməsində və mühasibat balansının 52-ci maddəsində cari vergilər, sosial sığorta ödənişləri və digər məcburi ödənişlər üzrə hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində büdcəyə köçürülməli olan məbləğlər barədə ümumiləşdirilmiş məlumatlar göstərilir.

2.87 “Vergi öhdəlikləri” adlı 521 nömrəli hesabda cari vergilər üzrə hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində büdcəyə köçürülməli olan məbləğlər göstərilir.

2.88 “Sosial sığorta və təminat üzrə öhdəliklər” adlı 522 nömrəli hesabda Azərbaycan Respublikasının qanunlarına əsasən həyata keçirilməli olan məcburi sığorta ödənişləri üzrə hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində büdcəyə köçürülməli olan məbləğlər göstərilir.

2.89 521 və 522-ci hesablara daxil olmayan və hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində ödənilməsi qanunla tələb olunan məbləğlər “Digər məcburi ödənişlər üzrə öhdəliklər” adlı 523 nömrəli hesabda göstərilir.

2.90 Hesablar planının 53-cü bölməsində (və mühasibat balansının 53-cü maddəsində) Qısamüddətli kreditor borcları göstərilir. Bu borclar 1 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları, törəmə (asılı) müəssisələrə uzunmüddətli kreditor borcları, İşçi heyətinə qısamüddətli kreditor borcları, dividendlərin ödənilməsi üzrə təsisçilərə kreditor borcları, icarə üzrə qısamüddətli kreditor borcları, tikinti müqavilələri üzrə qısamüddətli kreditor borcları, faizlər üzrə qısamüddətli kreditor borcları, həmçinin digər qısamüddətli kreditor borcları barədə ümumiləşdirilmiş məlumatları əhatə edir.

2.91 Təchiz olunmuş mallara görə malsatanlara və ya xidmətlərin göstərilməsinə görə podratçılara hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində ödənilməli olan məbləğlər “Malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları” adlı 531 nömrəli hesabda göstərilir.

2.92 Təchiz olunmuş mallara və ya göstərilmiş xidmətlərə görə törəmə müəssisələrə hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində ödənilməli olan məbləğlər “Törəmə (asılı) müəssisələrə uzunmüddətli kreditor borcları” adlı 532 nömrəli hesabda göstərilir.

2.93 Hesabat tarixinə hesablanmış, lakin hələ ödənilməmiş əmək haqqı məbləğləri “İşçi heyətinə qısamüddətli kreditor borcları” adlı 533 nömrəli hesabda göstərilir.

2.94 Elan olunmuş, lakin hələ ödənilməmiş dividendlər “Dividendlərin ödənilməsi üzrə təsisçilərə kreditor borcları” adlı 534 nömrəli hesabda göstərilir.

2.95 Maliyyət və ya əməliyyat icarəsi nəticəsində yaranan bütün qısamüddətli öhdəliklər 15 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən “İcarə üzrə qısamüddətli kreditor borcları” adlı 535 nömrəli hesabda göstərilir.

2.96 Tikinti müqaviləsinə əsasən təchiz olunmuş mallara və ya xidmətlərin göstərilməsinə görə podratçılara hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində ödənilməli olan məbləğlər 16 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına uyğun olaraq “Tikinti müqavilələri üzrə qısamüddətli kreditor borcları” adlı 536 nömrəli hesabda göstərilir.

2.97 Hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində həyata keçirilməli olan faiz ödənişləri “Faizlər üzrə qısamüddətli kreditor borcları” adlı 537 nömrəli hesabda göstərilir.

2.98 531 – 537 nömrəli hesablarda göstərilməyən bütün digər qısamüddətli kreditor borcları “Digər qısamüddətli kreditor borcları” adlı 538 nömrəli hesabda uçota alınır.

2.99 Hesablar planının Sair qısamüddətli öhdəliklər adlı 54-cü bölməsində (və mühasibat balansının 54-cü maddəsində)

2.100 Müəssisə pensiya təminatı planına malik olarsa və ya hər hansı digər şəkildə keçmiş işçilərinə onların təqaüdə çıxmasından sonra pensiya öhdəliyini qəbul edərsə, həmin qısamüddətli öhdəliklərin dəyəri “Qısamüddətli pensiya öhdəlikləri” adlı 541 nömrəli hesabda göstərilir.

35

2.101 Müəyyən şərtlər daxilində müəssisələr, hesabat tarixindən sonrakı dövrə aid edilən, lakin cari dövrdə əldə olunmuş gəlirləri (məsələn, faizləri) uçotda əks etdirə bilər. Bu cür gəlirlər “Gələcək hesabat dövrün gəlirləri” adlı 542 nömrəli hesabda qısamüddətli öhdəlik kimi göstərilməli və onların aid olduğu növbəti hesabat dövrə dövrdə mənfəət və zərər haqqında hesabatda tanənmalıdır.

2.102 Müəssisə tərəfindən əldə olunan və hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində tanınan gəlirlər üzrə avans məbləğlər “Alınmış qısamüddətli avanslar” adlı 543 nömrəli hesabda göstərilməlidir.

2.103 Hesabat tarixindən sonra 12 ay müddətində Torpaq, tikili və avadanlıqların alınmasını proqnozlaşdırmaq üçün əldə olunan maliyyə vəsaitlər “Qısamüddətli məqsədli maliyyələşmələr və daxilolmalar” adlı 544 nömrəli hesabda göstərilməlidir.

2.104 50 – 54 nömrəli hesablarda göstərilməyən bütün digər qısamüddətli öhdəliklər “Digər qısamüddətli öhdəliklər” adlı 545 nömrəli hesabda göstərilir. Bura hesabat tarixinə olan bütün hesablanmış xərclər daxil olacaq.

2.105 Hesablar planının 6-cı bölməsində mənfəət və zərər haqqında hesabatda təqdim edilməli olan gəlir növləri barədə ümumiləşdirilmiş məlumat təqdim olunur. Bu gəlir növləri 6 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına uyğun olaraq dörd əsas kateqoriyaya, o cümlədən əsas əməliyyat gəliri, sair əməliyyat gəlirləri, fəaliyyətin dayandırılmasından mənfəətlər və maliyyə gəlirlərinə bölünür.

2.106 Əsas əməliyyat gəliri müəssisənin əsas fəaliyyət növündən əldə olunan gəlirdir. Bu gəlirin tanınması və qiymətləndirilməsi 6 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən həyata keçirilməklə, “Satış” adlı 601 nömrəli hesabda göstərilməlidir. Əsas əməliyyat gəliri malların satışından, xidmətlərin göstərilməsindən, royaltilərdən, həmçinin 16 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına uyğun olaraq tikinti müqavilələrindən, 14 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartının tələbləri əsasında isə əməliyyat icarəsindən və digər satış əməliyyatlarından əldə oluna bilər.

2.107 Əgər müəssisə satılmış malların geri qaytarılmasını qəbul etmək siyasətini tətbiq edirsə, bu zaman qaytarılan malların məbləği “Satılmış malların qaytarılması və ucuzlaşdırılması” adlı 602 nömrəli hesabın debetində əks etdilir.və pul vəsaitlərini uçota alan müvafiq hesabların kreditində əks etdilir.

2.108 Əgər müəssisə müştərilərinə və ya malalanlara təqdim olunmuş mallara (xidmətlərə) görə güzəştlər tətbiq edərsə, satışın tam məbləği “Satış” adlı 601 nömrəli hesabın kreditinə, təqdim olunan güzəşt məbləği isə “Verilmiş güzəştlər” adlı 603 nömrəli hesabın debetinə yazılır.

2.109 61-ci bölmədə sair əməliyyat gəlirləri əks etdirilir və bu gəlirlər “Sair əməliyyat gəlirləri” adlı 611 nömrəli hesabda təqdim olunur. Burada, müəssisənin adi fəaliyyətlərindən əldə olunan, lakin “Əsas əməliyyat gəliri” kimi təsnifləşməyən və ya müəssisənin adi fəaliyyətində mütamadi yaranmayan gəlirlər əks olunur.

2.110 Sair əməliyyat gəlirlərinə uzunmüddətli aktivlərin satışı, onların yenidən qiymətləndirməsi üzrə artırılmış məbləğlər, əvəzsiz olaraq alınmış aktivlər, cərimələr, əvvəlki illərin gəliri, silinmiş ümidsiz borcların və silinmiş material ehtiyatların bərpa olunması üzrə məbləğlər, habelə əldə olunmuş bunlara oxşar digər ödənişlər aiddir.

2.111 Müəssisənin fəaliyyətinin bir hissəsinin satılması nəticəsində əldə edilən gəlir məbləği “Fəaliyyətin dayandırılmasından mənfəətlər” adlı 621 nömrəli hesabın kreditində göstərilir.

2.112 Hesabat dövrü ərzində əldə olunmuş maliyyə gəliri “Maliyyə gəlirləri” adlı 631 nömrəli hesabda uçota alınır. Maliyyə gəlirinə faiz gəliri, qiymətdən düşmüş borclar üzrə faiz gəlirləri, əldə olunmuş dividend gəliri, maliyyə iсarəsi üzrə gəlir, maliyyə alətlərinin ədalətli dəyərinin dəyişməsindən gəlir və faiz xərcləri yaradan öhdəliklər üzrə məzənnə gəliri daxildir.

2.113 Hesablar planının 70-ci bölməsində mənfəət və zərər haqqında hesabatda təqdim edilməli olan xərclər barədə məlumatların ümumiləşdirilməsi nəzərdə tutulur. Bu xərclər əsas altı kateqoriyaya bölünməklə satışın maya dəyəri, inzibati xərclər, sair əməliyyat xərcləri, fəaliyyətin dayandırılmasından zərərlər, maliyyə xərcləri və kommersiya xərclərindən ibarətdir. Mənfəət və

36

zərər haqqında hesabatda təqdim edilməli olan xərcləri satışın maya dəyəri, kommersiya və inzibati xərclər üzrə qruplaşdırması zamanı çətinliklər ortaya çıxdıqda, müəssisə xərc maddəsini əldə olunan dəlillər əsasında təsnifləndirməlidir.

2.114 Hesablar planının 701 nömrəli hesabında satışın maya dəyəri göstərilir. Bura məhsulun (iş və xidmətinin) satışdan gəlirin əldə olunması üçün onlara sərf olunmuş və ya məhsulun istehsalına və ya xidmətin göstərilməsinə çəkilmiş bütün xərclər daxildir. Satışın maya dəyərinə xammalın dəyəri, təkrar satış üçün nəzərdə tutulan malların dəyəri, istehsal heyəti ilə bağlı xərclər, istehsal ilə bağlı aktivlərin amortizasiyası və bunlara oxşar digər satış xərcləri aid edilir.

2.115 Kommersiya xərclərinə reklam, marketinq, kommersiya işinin aparılmasını təmin edən aktivlərin amortizasiyası üzrə, bu fəaliyyətlərlə məşğul olan işçi heyəti ilə bağlı olan xərclər, həmçinin satışla əlaqəli olmayan digər təchizat işləri daxildir. Kommersiya xərcləri “Kommersiya xərcləri” adlı 711 nömrəli hesabın debetində uçota alınır.

2.116 İnzibati xərclərə müəssisənin idarə olunmasına çəkilmiş bütün, o cümlədən direktorların maaşı, inzibati heyətin əmək haqqları, əsas ofisin xərcləri, inzibati aktivlərin amortizasiyası və inzibati işinə aid olunan digər xərclər daxildir. İnzibati xərclər “İnzibati xərclər” adlı 721 nömrəli hesabın debetində göstərilir.

2.117 Sair əməliyyat xərclərə uzunmüddətli aktivlərin satışından zərərlər, yenidən qiymətləndirmə xərcləri, cərimələr və bunlara oxşar digər ödənişlər, şübhəli və ümidsiz borclar, aktivlərin balans dəyərində azalmalar üzrə düzəlişlər, xarici valyuta mübadiləsi xərcləri, 24 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına uyğun olaraq qiymətdən düşmə üzrə zərərlər və göstərilən xərclərə oxşar olan başqa əməliyyat xərcləri aiddir. Sair əməliyyat xərcləri “Sair əməliyyat xərcləri” adlı 731 nömrəli hesabın debetində əks etdirilir.

2.118 Müəssisənin əməliyyatlarının bir hissəsini satdığı və bu zaman zərər çəkdiyi halda, həmin zərər məbləği “Fəaliyyətin dayandırılmasından zərərlər” adlı 741 nömrəli hesabın kreditində göstərilir. Müəssisənin fəaliyyətinin bir hissəsinin satılması ilə bağl müəyyən olunan zərərlər “Fəaliyyətin dayandırılmasından mənfəətlər” adlı 621 nömrəli hesabın kreditində göstərilir.

2.119 Hesabat dövründə çəkilmiş və həmin dövrə aid olan maliyyə xərcləri “Maliyyə xərcləri” adlı 751 nömrəli hesabda uçota alınır. Maliyyə xərclərinə faiz xərcləri, konvertasiya olunan istiqrazlar üzrə faiz xərcləri, maliyyə iсarəsi üzrə faiz xərcləri, maliyyə alətlərinin ədalətli dəyərinin dəyişməsi üzrə xərclər və faiz xərcləri yaradan öhdəliklər üzrə məzənnə xərcləri daxildir.

2.120 Hesablar planının 80-ci bölməsində mənfəət və zərər haqqında hesabatda təqdim edilməli olan ümumi mənfəət (zərərlər) barədə məlumatların ümumiləşdirilməsi nəzərdə tutulur.

2.121 Ümumi mənfəət hesablar planının 6-cı hissəsində qeyd olunmuş gəlirlərin ümumiləşdirilmiş məbləğindən hesablar planının 7-ci hissəsindən hesablanmış xərclər çıxılmaqla müəyyən edilir.

2.122 Müəssisə asılı müəssisələrə malik olarsa və ya birgə müəssisənin bir hissəsidirsə, o zaman əldə olunan hər hansı mənfəət (zərər) hissəsi asılı müəssisədə 20 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına, birgə müəssisədə isə 21 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən “Asılı və birgə müəssisələrin mənfəətlərində (zərərlərində) pay” adlı 811 nömrəli hesabın kreditində (debetində) göstərilir.

2.123 Hesablar planının 90-ci bölməsində 3 və 4 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğun olaraq mənfəət vergisi haqqında məlumatlar uçota alınır.

2.124 Cari ilin mənfəəti üzrə hesablanmış vergi məbləği “Cari mənfəət vergisi üzrə xərclər” adlı 901 nömrəli, hər hansı təxirə salınmış vergi öhdəliklərinin cari ilə aid hissəsi isə “Təxirə salınmış mənfəət vergisi üzrə xərclər” adlı 902 nömrəli hesabın kreditində göstərilir.

2.125 Vergiqoymadan əvvəl mənfəətdən (zərərdən) Hesablar planının 901-ci və 902-ci hesablarında uçota alınmış məbləğlər çıxılmaqla mühasibat balansının “Hesabat dövrünün xalis mənfəəti (zərəri)” adlı 341 nömrəli hesaba daxil edilir.

37

MALİYYƏ HESABATLARININ VƏ MÜVAFİQ QEYDLƏRİN NÜMUNƏLƏRİ

Bu misalda «Tərəqqi» səhmdar cəmiyyətinin bu standarta əsasən müvafiq maliyyə hesabatlarının Nümunəsinin təqdim edilməsi göstərilir. Nümunədə «Tərəqqi» səhmdar cəmiyyətinin 31 dekabr 2005-ci il üzrə bütün müvafiq düzəlişlər nəzərə alınmaqla hazırlanmış mühasibat balansı təqdim edilir.

Nümunə aşağıdakılardan ibarətdir:

31.12.2006-cı il tarixinə yoxlama mühasibat balansı; Seçilmiş hesablar üzrə «Tərəqqi» səhmdar cəmiyyətinin bütün müxabirləşmələri; 31.12.2006-cı il tarixinə mühasibat balansı; 31.12.2006-cı il tarixinə mənfəət və zərər haqqında (xərclərin funksiyalarına görə)

hesabat (bu Əlavənin məqsədinə uyğun olaraq, mühasibat balansında və mənfəət və zərər haqqında hesabatda yalnız 2006-cı il üzrə informasiya açıqlanır. Standartın tələblərinə uyğun olaraq, həmçinin 2005-ci il üzrə müqayisəli informasiya açıqlanmalıdır);

Xərclərin xüsusiyyətlərinə görə təsnifatdan istifadə etməklə əməliyyat xərcləri haqqında informasiya;

Maliyyə hesabatlarına Qeydlər.

«Tərəqqi» səhmdar cəmiyyətinin31.12.2006-cı il tarixinə mühasibat balansı

Hesabın N-si Açıqlanma Debet Kredit

111-2 Tikililər - Dəyər 350000112-1 Tikililər – Amortizasiya 12500111-3 Maşınlar və avadanlıqlar - Dəyər 150000112-2 Maşınlar və avadanlıqlar - Amortizasiya 60000111-4 Nəqliyyat vasitələri - Dəyər 105000112-3 Nəqliyyat vasitələri - Amortizasiya 40000181-1 Uzunmüddətli investisiyalar 30000201 Material ehtiyatları 35000204 Hazır məhsul 35000

211 Alıcılar və sifarişçilərin qısamüddətli debitor borcları110000

221 Kassa 2000223 Bank hesablaşma hesabı 34000242 Gələcək hesabat dövrünün xərcləri 2500301 Nominal (nizamnamə) kapital 75000311 Emissiya gəliri 15000

343 Keçmiş illər üzrə bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər) 80000

344 Elan edilmiş dividendlər 20000404 Uzunmüddətli borclar 110000412 Uzunmüddətli zəmanət öhdəlikləri 25000501 Qısamüddətli bank kreditləri 15000504 Qısamüddətli borclar 20000521 Vergi öhdəlikləri 90000

531 Malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları 60000

533 İşçi heyətinə qısamüddətli kreditor borcları 10000601-1 Malların satışı 1150000602 Satılmış malların qaytarılması və ucuzlaşması 20000611-6 Ümidsiz borcların bərpası 10000

38

631-1 Faiz gəliri 3000701 Satışın maya dəyəri 550000

711-1 Müəssisənin kommersiya fəaliyyətində məşğul olan işçi heyəti üzrə xərclər 100000

711-2 Kommersiya məgsədləri üçün istifadə edilən aktivlərin amortizasiya xərcləri 20000

721-1 İnzibati işçi heyəti üzrə xərclər 75000

721-2 İnzibati məgsədlər üçün istifadə edilən aktivlərin amortizasiya xərcləri 5000

721-3 Digər inzibati xərclər 25000751-1 Faiz xərcləri 17000901 Cari mənfəət vergisi üzrə xərclər 90000

1775500 1775500

«Tərəqqi» səhmdar cəmiyyəti

31 dekabr 2006-cı il tarixinə spesifik hesablar üzrə məlumat

İşçi heyətinə qısamüddətli kreditor borcları (533)9000 (dövrün əvvəlinə qalıq)

374000 (Debet üzrə dövrün əvvəlinə ümumi qalıq)

375000 (Kredit üzrə dövrün əvvəlinə ümumi qalıq)

10000 (dövrün sonuna qalıq)

Material ehtiyatları (201)30000 (dövrün əvvəlinə qalıq)

301500 (Debet üzrə dövrün əvvəlinə ümumi qalıq)

296500 (Kredit üzrə dövrün əvvəlinə ümumi qalıq)

35000 (dövrün sonuna qalıq)

Torpaq, tikili və avadanlıqlar - Amortizasiya (112)34000 (dövrün əvvəlinə qalıq)

78500 (Kredit üzrə dövrün əvvəlinə ümumi qalıq)

112500 (dövrün sonuna qalıq)

39

UÇOT SİYASƏTLƏRİ

Aşağıdakı uçot siyasətləri əsaslı surətdə əhəmiyyətli olan maddələrə müvafiq olaraq müəssisənin maliyyə hesabatlarında tətbiq edilmişdir.

Uçot metodu

Maliyyə hesabatları bütün müvafiq Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğun olaraq və ilkin dəyər konsepsiyası əsasında hazırlanmışdır.

Əsas əməliyyat gəliri

Əsas əməliyyat gəliri hesablama metodu əsasında tanınır və tanınma alıcı ilə müqavilənin bağlandığı andan başlanır. Əsas əməliyyat gəliri bütün vergilər çıxıldıqdan sonra qalan gəlirdir.

Torpaq, tikili, avadanlıq və amortizasiya

Bu uzunmüddətli aktivlər əldə edilərkən ödənilən dəyər əsasında tanınır. Torpaq, tikili, avadanlığın amortizasiyası, onların qalıq dəyəri çıxılmaqla dəyərinin istismar müddəti ərzində aşağıda göstərildiyi kimi silinməsini təmin edir:

Binalar 50 il

Tikili və avadanlıq 3 – 7 il

Nəqliyyat vasitəsi 4 il

Ehtiyatlar

Ehtiyatlar ilkin dəyər və ehtimal edilən satış dəyərindən daha az olan dəyərlə qiymətləndirilirlər. İlkin dəyərə malların alış dəyəri, əmək haqqları, istehsal və satış ilə bağlı digər dolayı xərclər daxildir.

Vergilər

Vergilərin məbləği balans tarixinə qüvvədə olan vergi qanunvericiliyinə uyğun olaraq hesablanır.

İnvestisiyalar

Digər müəssisələrin qiymətli kağızlarına və aktivlərinə qısamüddətli və uzunmüddətli investisiyalar ilkin dəyər və ehtimal edilən satış dəyərindən daha az olan dəyərlə tanınırlar.

Qiymətləndirilmiş öhdəliklər

Gələcəkdə yaranacaq öhdəlik ehtimal edildikdə, bu ehtimal yarandığı andan bəri qeyd edilmiş öhdəlik qiymətləndirilmiş öhdəlik kimi tanınır.

40

«Tərəqqi» səhmdar cəmiyyətininMühasibat balansı

31.12.2006-cı il tarixinə (MANAT)qeyd

AKTİVLƏRUzunmüddətli aktivlərTorpaq, tikili və avadanlıq (5) 492 500Sair uzunmüddətli maliyyə aktivləri (6) 30 000

CƏMİ UZUNMÜDDƏTLİ AKTİVLƏR 522 500Qısamüddətli aktivlərEhtiyatlar (7) 70 000Qısamüddətli debitor borcları (8) 110 000Pul vəsaitləri və onların ekvivalentləri 36 000Sair qısamüddətli aktivlər (9) 2 500 CƏMİ QISAMÜDDƏTLİ AKTİVLƏR 218 500CƏMİ AKTİVLƏR 741 000

KAPİTAL VƏ ÖHDƏLİKLƏRKapitalÖdənilmiş nominal (nizamnamə) kapital (10) 75 000Emissiya gəliri 15 000Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər) (11) 321 000CƏMİ KAPİTAL 411 000Uzunmüddətli öhdəliklərUzunmüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər (12) 110 000Uzunmüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər (13) 25 000CƏMİ UZUNMÜDDƏTLİ ÖHDƏLİKLƏR 135 000Qısamüddətli öhdəliklərQısamüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər (14) 35 000Vergi və sair məcburi ödənişlər üzrə öhdəliklər (15) 90 000Qısamüddətli kreditor borcları (16) 70 000CƏMİ QISAMÜDDƏTLİ ÖHDƏLİKLƏR 195 000 CƏMİ ÖHDƏLİKLƏR 330 000CƏMİ KAPİTAL VƏ ÖHDƏLİKLƏR 741 000

«Tərəqqi» səhmdar cəmiyyətiMənfəət və zərər haqqında hesabat (xərclərin funksiyalarına görə)

31.12.2006-cı il tarixinə

(MANAT)

Əsas əməliyyat gəliri (17) 1 130 000Satışın maya dəyəri (550 000)Ümumi Mənfəət 580 000Sair əməliyyat gəlirləri (18) 10 000Kommersiya xərcləri (19) (120 000)İnzibati xərclər (20) (105   000) Əməliyyat mənfəəti (zərəri) 365 000Maliyyə gəliri 3 000Maliyyə xərcləri (17 000)Vergiqoyulmadan əvvəl mənfəət (zərər) 351 000Mənfəət vergisi (90 000)Adi fəaliyyə nəticəsində əldə olunmuşmənfəət (zərər) 261 000 Hesabat dövrü üzrə xalis mənfəət 261 000Hər səhm üzrə mənfəət (21) 3,48

41

Xərclərin xüsusiyyətləri üzrə təsnifat əsasında əməliyyat xərcləri haqqındaməlumat

İstifadə edilmiş material ehtiyatları 296 500İşçi heyəti üzrə xərclər 375 000Amortizasiya xərcləri 78 500 Sair əməliyyat xərcləri 25 000Cəmi əməliyyat xərcləri 775 000

MALIYYƏ HESABATLARINA QEYDLƏR

1. «Tərəqqi» səhmdar cəmiyyəti Azərbaycan Respublikasında qeydiyyatdan keçmiş hüquqi şəxsdir. Səhmdar cəmiyyət Bakı şəhərinin Nərimanov rayonunda fəaliyyət göstərir. Müəssisə neft sənayesi üçün hissələr istehsal edir və onun əsas fəaliyyəti bu hissələrin istehsalı və satışından ibarətdir.

2. 31 dekabr 2006-cı il tarixdə bitmiş hesabat dövründə işçilərin orta sayı 24 idi. 3. 31 dekabr 2006-cı il tarixdə bitmiş hesabat dövrü üzrə maliyyə hesabatları MMUS-lara uyğun

olaraq tərtib edilmişdirlər. 4. Maliyyə hesabatları ilkin dəyər konsepsiyasına uyğun olaraq tərtib edilmişdir.

5. Torpaq, tikili və avadanlıq Binalar Maşın və mexanizmlər Nəqliyyat vasitələri01.01.2006 tarixə ilkin dəyər 350000 120000 10500001.01.2006 tarixə yığılmış amortizasiya 5500 11000 1750001.01.2006 tarixə dəyər 344500 109000 87500 İl ərzində daxilolmalar 30000 İl ərzində xaricolmalarİl ərzində amortizasiya 7000 49000 22500 31.12.2006 tarixə ilkin dəyər 350000 150000 10500031.12.2006 yığılmışamortizasiya 12500 60000 40000

31.12.2006 tarixə dəyər 337500 90000 65000 (şərh: bu nümunədə təqdim edilmiş informasiya hesabat dövrünün sonuna olan uzunmüddətli aktivlər və amortizasiya hesablarının (111 və 112) toplanması vasitəsilə əldə edilib. Təqdim edilmiş informasiya mühasibat balansının ”torpaq, tikili və avadanlıq” hesabının məbləği (492500) vasitəsilə açıqlanır).

6. Uzunmüddətli maliyyə aktivləri

Uzunmüddətli bank depozitləri 30000

(Şərh; müəssisə müxtəlif növ uzunmüddətli aktivlərə malik olduqda, onların hər birinin xüsusiyyətləri qiymətləri ilə birlikdə açıqlanmalıdır. Qiymətlər bazar qiyməti ilə yox, ilkin dəyər əsasında göstərilməlidirlər).

7. Ehtiyatlar

Ehtiyatlar ilkin dəyər və ehtimal edilən satış dəyərindən daha az olan məbləğ ilə qiymətləndirilirlər və aşağıdakıları daxil edirlər:

Materiallar 35000

Hazır məhsul 35000

42

(şərh: Ehtiyatlar müəssisələrin əksəriyyəti üçün çox əhəmiyyətli aktivdir. Qeyddə onların əsas hissələrinin qiyməti açıqlanır və beləliklə maliyyə hesabatlarının istifadəçiləri hər bir elementin nə dərəcədə əhəmiyyətli olduğunu dəyərləndirirlər).

8. Qısamüddətli debitor borcları

Qısamüddətli debitor borcları müəssisənin normal əməliyyat dövrü ərzində müştərilərdən alınmalı olan məbləğləri göstərir.

(şərh: debitor borcları müxtəlif mənbələrdən daxil ola bilər. Məsələn, müştərilərdən, törəmə müəssisələrdən, icarəçilərdən alınan məbləğlər və ödənilməmiş faizlər. Qeyddə onların hər bir elementin nə dərəcədə əhəmiyyətli olduğu açıqlanır).

9. Sair qısamüddətli aktivlər

(şərh: 2500 məbləğinin əhəmiyyətsiz olduğundan hər-hansı Qeydə ehtiyac yoxdur. Məbləğ əhəmiyyətli olsaydı, ümumi vəziyyəti göstərmək məqsədilə Qeyddə maddənin tərkib hissələrini açıqlamaq olardı).

10. Ödənilmiş nizamnamə kapitalı

Ödənilmiş nizamnamə kapitalı aşağıdakılardan ibarətdir::

hərəsi 1 manat dəyərində olan 75000 adi səhm

(şərh: bu Qeyddə buraxılmış və ödənilmiş səhmlərin bütün sinifləri, buraxılmış səhmlərin sayı və hər birinin dəyəri açıqlanır).

11. Bölüşdürülməmiş mənfəətİlin əvvəlinə bölüşdürülməmiş mənfəət 80 000

Cari ilin bölüşdürülməmiş mənfəəti 261 000

341 000

Cari ildə elan edilmiş dividendlər (20 000)

321 000

(şərh: bu Qeyddə mühasibat balansında bölüşdürülməmiş mənfəətin vəziyyəti açıqlanır. Silinmiş dividendlər hesabat dövrü ərzində ödənilmiş ilkin dividendlər və hesabat dövrünün sonunda ödəniləcək dividendlərdən ibarətdir).

12. Uzunmüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər

4 il müddətində ödənilən bank kreditləri 110 000

(şərh: bu Qeyddə müəssisənin faiz xərcləri yaradan bütün öhdəlikləri, borcun məbləği və hər bir borcun ödəniş tarixi və ya misalda göstərildiyi kimi öhdəliyin ödəniş müddəti açıqlanır).

43

13. Uzunmüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər

Müəssisə konkret malına 2 il zəmanət verir və bu zəmanəti 25000 məbləğində qiymətləndirir.

(şərh: maəssisənin zəmanət verdiyi mallar və ya ona qarşı qaldırılacaq məhkəmə iddiaları üzrə gələcəkdə yaranacaq potensial öhdəlıkləri haqqında məlumatı ola bilər. Belə potensial öhdəliklər haqqında informasiya açıqlanmalıdır. Qeyddə açıqlanmalı olan informasiya potensial öhdəliyin xüsusiyyətləri və məbləğinin məntiqə uyğun qiyməti haqqında informasiyanı daxil etməlidir. Daha ətraflı bu məsələ qiymətləndirilmiş öhdəliklər barədə müvafiq Milli Mühasibat Uçotu Standartlnda açıqlanacaq).

14. Qısamüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər

Bank overdraftı 15 000

1 il müddətində ödənilən bank kreditləri 20 000

(şərh: burada müvafiq öhdəliyin hər bir elementi haqqında ətraflı məlumat, onların xüsusiyyətləri və qiymətləri açıqlanır).

15. Vergi və sair məcburi ödənişlər üzrə öhdəliklər

Cari ilin vergi öhdəlikləri 90 000

(şərh: bu Qeyddə müəssisənin vergi üzrə və bütün digər qısamüddətli öhdəlikləri açıqlanır. Bura cari ilin vergiləri, əvvəlki il üzrə ödənilməli olan vergilər və sosial sığorta üzrə öhdəliklər daxildir).

16. Qısamüddətli kreditor borcları

Malsatanlara qısamüddətli kreditor borcları 60 000

İşçi heyətinə qısamüddətli kreditor borcları 10 000

(şərh: Bu Qeyddə müddətindən asılı olmayaraq əməliyyat dövrü ərzində və ya 1 il ərzində ödənilməli olan hər bir əhəmiyyətli element müəyyənləşdirilir. Bura malsatanlara kreditor borcları, ödənilməmiş gəlirlər, hesablanmış bayram mükafatları, ödənilməli olan lakin hələ ödənilməmiş dividendlər və faizlər daxildir)

17. Əsas əməliyyat gəliri

Normal əməliyyatlardan əldə olunan gəlir 1 130 000

(qeyd: müəssisə bir-birindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənən iki və daha çox fəaliyyətlərdən (məsələn, istehsal etdiyi mallardan və avadanlığın icarəyə verməsindən) və ya iki və daha çox ölkələrdə satışdan gəlir əldə etdikdə, hər müvafiq gəlir mənbəyi ayrıca açıqlanmalıdır).

44

18. Sair əməliyyat gəliri

Əvvəllər silinmiş borcların bərpası 10.000

(şərh: müəssisənin normal fəaliyyəti nəticəsində əldə edilən gəlirlərdən başqa gəlirləri onların mənbələri və məbləğləri ilə birlikdə burada açıqlanmalıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu gəlirlər yalnız əhəmiyyətli olduqda Qeyddə açıqlanmalıdırlar. Bizim misalda 10.000 məbləğində belə gəlir 1.130.000 məbləğində satış üzrə normal gəlir ilə müqayisədə əhəmiyyətsiz olduğundan açıqlanmaya bilər. 10.000 ümumi gəlirin yalnız 0,884%-ni təşkil edir).

19. Kommersiya xərcləri

İşçi heyəti üzrə kommersiya xərcləri 100 000

Kommersiya aktivlərinin amortizasiyası 20 000

(qeyd: bu Qeydin məqsədi mənfəət və zərər haqqında hesabatın ümumi şəklini formalaşdıran əhəmiyyətli elementlərin göstərilməsidir).

20. İnzibati xərclər

İşçi heyəti üzrə inzibati xərclər 75000

Sair inzibati xərclər 30000

(şərh: bu Qeydin məqsədi mənfəət və zərər haqqında hesabatın ümumi şəklini formalaşdıran əhəmiyyətli elementlərin göstərilməsidir. Məsələn, yoxlama mühasibat balansı inzibati xərclərin aşağıdakı kimi olduğunu açıqlayır:

İşçi heyəti üzrə xərclər 75000

Amortizasiya 5000

Sair xərclər 20000

“Sair inzibati xərclərə” telefon xidməti, dəftərxana ləvazimatlarının alınması və digər nisbətən azqiymətli xərclər aiddir. Belə xərclərin ayrıca açıqlanmasına ehtiyac yoxdur, lakin onların ümumi məbləği “sair xərclər”də açıqlanmalıdır).

45

Məsələn, müəssisə radio aparatlarının istehsalı və satışından 1.500.000 gəlir əldə edir və bunlardan 1.000.000 Azərbaycanda, 500.000 isə Almaniyada satışlar nəticəsində əldə olunur. Əlavə olaraq, müəssisə Azərbaycanda 750.000 məbləğində icarə haqqı əldə edir. Bu müəssisə üçün müvafiq Qeyd aşağıdakı kimi olacaqdır:

Azərbaycan Almaniya CəmiSatışdan gəlir 1.000.000 500.000 1.500.000İcarə üzrə gəlir 750.000 - 750.000

1.750.000 500.000 2.250.000

21. Hər səhm üzrə mənfəət

Hər bir səhm üzrə 3,48 məbləğində xalis gəlir hesabat dövrünün xalis mənfəətinin iştirak payları üzrə ayrılması vasitəsilə müəyyənləşdirilir.

(şərh: bu Qeyddə mənfəət və zərər haqqında hesabatda təqdim edilən “hər səhm üzrə mənfəətinin” hesablanması üsulu açıqlanmalıdır. Əlavə olaraq, burada azaldılmış hər səhm üzrə mənfəətinin hesablanması üsulu açıqlanmalıdır, baxmayaraq ki, belə açıqlama yalnız müvafiq Milli Mühasibat Uçotu Standartın tətbiqindən sonra mümkün olacaqdır).

MALİYYƏ HESABATLARININ TƏRTİB EDİLMƏSİ ÜÇÜN İNFORMASİYA MƏNBƏLƏRİNİN NÜMUNƏLƏRİ

Bu misal yuxarıda 5-ci maddədə qeyd edilmiş mühasibat balansı və mənfəət və zərər haqqında hesabata əsaslanır. Bu misalda mühasibat balansı və mənfəət və zərər haqqında hesabatda təqdim olunan maddələrin məbləğlərinin Mühasibat Uçotu haqqında Qanuna uyğun olaraq yoxlama mühasibat balansında necə əmələ gəldiyi və spesifik hesabların necə toplandığı açıqlanır. Mühasibat balansı və mənfəət və zərər haqqında hesabatın hər bir ilkin qalığı açıqlanmalıdır. Hesablamalar və informasiya mənbələri mürəkkəb və ya qeyri-adi uçot tələblərinə cavab verməyən hər-hansı müəssisə üçün müəyyən dərəcədə əsaslı olmalıdırlar.

Bütün ilkin qalıqların düzgün olduğu fərz edilir.

MÜHASIBAT BALANSI

Torpaq, tikili və avadanlıq 492 500111 hesabın ümumi məbləğindən 112 hesabının ümumi məbləği çıxılır. “Tərəqqi” səhmdar cəmiyyəti üçün bu məbləğ belə hesablanır: (111-2)+(111-3)+(111-4)-(112-1)-(112-2)-(112-3)

Sair uzunmüddətli maliyyə aktivləri 30 000181 hesabın ümumi məbləği ilə 184 hesabının ümumi məbləği toplanır. “Tərəqqi” səhmdar cəmiyyəti üçün bu məbləğ 181-1 hesabının hesabat dövrünün sonuna olan qalığıdır)

Ehtiyatlar 70 000(201 və 207 hesablarının cəmindən 208 hesabının məbləği çıxılır. “Tərəqqi” müəssisəsi üçün bu məbləğ 201 və 204 hesablarının qalıqlarının cəmi olacaqdır)

Qısamüddətli debitor borcları 110 000(211 və 217 hesablarının cəmindən 218 hesabının məbləği çıxılır. “Tərəqqi” müəssisəsi üçün bu məbləğ 211 hesabının hesabat dövrünün sonuna olan qalığıdır).

Pul vəsaitləri və onların ekvivalentləri 36 000(Bu məbləğ 221 və 225 hesablarının cəminə bərabərdir. “Tərəqqi” müəssisəsi üçün bu məbləğ 223 hesabının hesabat dövrünün sonuna olan qalığıdır).

Sair qısamüddətli aktivlər 2 500(Bu məbləğ 241 və 245 hesablarının cəminə bərabərdir. “Tərəqqi” müəssisəsi üçün bu məbləğ 242 hesabının hesabat dövrünün sonuna olan qalığıdır).

Ödənilmiş nizamnamə (nominal) kapitalı 75 000(301 hesabının məbləğindən 302 hesabının məbləği çıxılır. “Tərəqqi” müəssisəsi üçün bu məbləğ 301 hesabının hesabat dövrünün sonuna olan qalığıdır).

Emissiya gəliri 15 000

46

(Ümumiyyətlə və “Tərəqqi” müəssisəsi üçün bu məbləğ 311 hesabının hesabat dövrünün sonuna olan qalığıdır)

Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər) 321 000(Bu məbləğ 342 və 343 hesablarının hesabat dövrünün sonuna olan qalıqlarının cəmi ilə il ərzində xalis mənfəətin toplanması və 344 hesabı üzrə ilin sonuna olan qalığın çıxılması vasitəsilə əmələ gəlir. “Tərəqqi” müəssisəsi üçün bu məbləğ aşağıdakı kimi əmələ gəlir:

343 hesabının hesabat dövrünün sonuna olan qalığı 80 000+ hesabat dövrünün xalis mənfəəti (Mənfəət və zərər haqqında hesabatdan) 261 000

341 000- 344 hesabının hesabat dövrünün sonuna olan qalığı 20 000

321   000

Uzunmüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər 110 000(401 və 408 hesablarının hesabat dövrünün sonuna olan qalıqları toplanır. “Tərəqqi” müəssisəsi üçün bu məbləğ 404 hesabının hesabat dövrünün sonuna olan qalığıdır).

Uzunmüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər 25 000(411 və 414 hesablarının hesabat dövrünün sonuna olan qalıqları toplanır. “Tərəqqi” müəssisəsi üçün bu məbləğ 412 hesabının hesabat dövrünün sonuna olan qalığıdır).

Qısamüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər 35 000(501 və 507 hesablarının hesabat dövrünün sonuna olan qalıqları toplanır. “Tərəqqi” müəssisəsi üçün bu məbləğ 501 və 504 hesablarının hesabat dövrünün sonuna olan qalıqlarının cəmidir).

Vergi və sair məcburi ödənişlər üzrə öhdəliklər 90 000(521 və 523 hesablarının hesabat dövrünün sonuna olan qalıqları toplanır. “Tərəqqi” müəssisəsi üçün bu məbləğ 521 hesabının hesabat dövrünün sonuna olan qalığıdır).

Qısamüddətli kreditor borcları 70 000(531 və 538 hesablarının hesabat dövrünün sonuna olan qalıqları toplanır. “Tərəqqi” müəssisəsi üçün bu məbləğ 531 və 533 hesablarının hesabat dövrünün sonuna olan qalıqlarının cəmidir).

MƏNFƏƏT VƏ ZƏRƏR HAQQINDA HESABAT (xərclərin funksiyaları üzrə)

Əsas əməliyyat gəliri 1 130 000(601 hesabın hesabat dövrünün sonuna olan qalığından 602 və 603-cü hesabların hesabat dövrünün sonuna olan qalıqlarının cəmi çıxılır. “Tərəqqi” müəssisəsi üçün bu məbləğ 6011 hesabının hesabat dövrünün sonuna olan qalığından 602 hesabının hesabat dövrünün sonuna olan qalığı çıxılaraq əldə olunur).

Satışın maya dəyəri 550 000(Ümumiyyətlə və “Tərəqqi” müəssisəsi üçün həmçinin bu məbləğ 701 hesabının hesabat dövrünün sonuna olan qalığına bərabərdir).

Sair əməliyyat gəliri 10 000(Ümumiyyətlə bu məbləğ 611 hesabının hesabat dövrünün sonuna olan qalığına bərabərdir. “Tərəqqi” müəssisəsi üçün isə bu məbləğ 6116 hesabının hesabat dövrünün sonuna olan qalığına bərabərdir).

47

Kommersiya xərcləri 120 000(Ümumiyyətlə bu məbləğ 711 hesabının hesabat dövrünün sonuna olan qalığına bərabərdir. “Tərəqqi” müəssisəsi üçün isə bu məbləğ 7111 və 7112 hesablarının hesabat dövrünün sonuna olan qalıqlarının cəminə bərabərdir).

İnzibati xərclər 105 000(Ümumiyyətlə bu məbləğ 721 hesabının hesabat dövrünün sonuna olan qalığına bərabərdir. “Tərəqqi” müəssisəsi üçün isə bu məbləğ 7211, 7212 və 7213 hesablarının hesabat dövrünün sonuna olan qalıqlarının cəminə bərabərdir).

Maliyyə gəliri 3 000(Ümumiyyətlə bu məbləğ 631 hesabının hesabat dövrünün sonuna olan qalığına bərabərdir. “Tərəqqi” müəssisəsi üçün isə bu məbləğ 6311 hesabının hesabat dövrünün sonuna olan qalığına bərabərdir).

Maliyyə xərcləri1 7 000(Ümumiyyətlə bu məbləğ 751 hesabının hesabat dövrünün sonuna olan qalığına bərabərdir. “Tərəqqi” müəssisəsi üçün isə bu məbləğ 7511 hesabının hesabat dövrünün sonuna olan qalığına bərabərdir).

Mənfəət vergisi 90 000(Ümumiyyətlə və “Tərəqqi” müəssisəsi üçün həmçinin bu məbləğ 901 hesabının hesabat dövrünün sonuna olan qalığına bərabərdir).

Hər səhm üzrə mənfəət 3,48(Bu məbləğ hesablama vasitəsilə əldə edilir. Normal şəraitdə bu məbləğ hesabat dövrünün ödənilmiş nizamnamə kapitalının səhmləri üzrə xalis mənfəətidir. “Tərəqqi” müəssisəsi üçün isə hər bir səhmin dəyərinin 1-ə bərabər olduğunu təxmin etsək, hesablama aşağıdakı kimi olacaqdır:

261000 75000 = 3.48

Xərclərin xüsusiyyətlərinə görə təsnifləşdirilməsini istifadə etməklə əməliyyat xərcləri haqqında informasiya

İstifadə edilmiş material ehtiyatları 296 500(Ümumiyyətlə və “Tərəqqi” müəssisəsi üçün həmçinin bu məbləğ 7011 hesabının cəminə bərabərdir).

İşçi heyəti üzrə xərclər 375 000(Ümumiyyətlə və “Tərəqqi” müəssisəsi üçün həmçinin bu məbləğ 7013, 7111 və 7211 hesablarının cəminə bərabərdir).

Amortizasiya xərcləri 78 500(Ümumiyyətlə bu məbləğ hesabat dövrü ərzində 102, 112, 122, 132 və 142 hesablarının krediti üzrə yığılmış hesabat dövrünün əvvəlinə olan qalıqlarının cəminə bərabərdir. “Tərəqqi” müəssisəsi üçün isə bu məbləğ hesabat dövrü ərzində 112 hesabının krediti üzrə yığılmış hesabat dövrünün əvvəlinə olan qalıqlarının cəminə bərabərdir). Sair əməliyyat xərcləri 25 000(Ümumiyyətlə və “Tərəqqi” müəssisəsi üçün həmçinin bu məbləğ 731 hesabının məbləğinə bərabərdir).

Maliyyə hesabatlarının tərtib olunmasının nümunələri:

48

MİSAL 1 MMUS-un tələblərinə uygun olaraq qalıqların müəyyən edilməsi:Bu misal, “Tərəqqi” müəssisəsinin 1 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına uyğun olması tələb olunan dərc olunmuş maliyyə hesabatlarının şərhidir. Hesabatlar 1 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına uyğun olaraq tərtib olunmuş və digər Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının tələblərini daxil edir.

Burada, ilin sonuna olan bütün düzəlişlər edildikdən sonra “Tərəqqi” müəssisəsinin 31 dekabr, 2006-cı il tarixinə olan yoxlama balansı verilmişdir. Lakin qeydlər hələ də həyata keçirilməli olan düzəlişlərin mövcud olduğunu göstərir.

YOXLAMA BALANSI

Hesab Hesabın adı Dr Cr

111 Tikililər - Dəyər 80,000112 Tikililər - Amortizasiya 31 dekabr, 2005-ci il 16,000111 Torpaq - Dəyər 42,000111 Maşınlar və avadanlıqlar - Dəyər 124,740

112Maşınlar və avadanlıqlar - Amortizasiya 31 dekabr, 2005-ci il 34,740

204 Hazır məhsul 16,240211 Alıcılar və sifarişçilərin qısamüddətli debitor borcları 25,500221 Kassa 7,940301 Nominal(nizamnamə) kapital, hər səhm MANAT 1 100,000344 Adi səhmlər üzrə aralıq dividentlər 3,000

343 Keçmiş illər üzrə bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər) 23,440

404 Uzunmüddətli borclar (11%) 30,000412 Uzunmüddətli zəmanət öhdəlikləri 4,500501 Qısamüddətli bank kreditləri 800

531 Malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları 8,390

533 İşçi heyətinə qısamüddətli kreditor borcları 2,500601 Malların satışı 350,450602 Satılmış malların qaytarılması və ucuzlaşdırılması 8,000218 Ümidsiz borcların bərpası 5,050203 Tikinti müqaviləsi 21,000701 Satışın maya dəyəri 230,150721 İnzibati xərclər 12,300751 Faiz xərcləri 3,000901 Mənfəət vergisi 400

575,070 575,070

1. Uzunmüddətli aktivlər (MMUS 7)“Tərəqqi” müəssisəsinin bütün torpaq və tikili obyektləri 31 dekabr, 2005-ci il tarixində açıq bazar dəyəri ilə yenidən qiymətləndirilmişdir. Həmin obyektlərin yenidən qiymətləndirmədən sonrakı cəmi dəyəri 130,000 manat təşkil etmişdir. Bunlardan 30,000 manat torpaq sahəsinə, qalan 100,000 manat isə tikililərə aid edilə bilər. Tikilinin ilkin olaraq 50 il olduğu qiymətləndirilmiş faydalı istifadə müddəti dəyişdirilməmişdir. Yenidən qiymətləndirmənin həyata keçirildiyi tarixdə qalan faydalı istifadə müddəti 40 il idi. Müəssisənin direktorları yenidən qiymətləndirmə məbləğlərini (amortizasiyanın təsiri daxil olmaqla) 31 dekabr, 2006-cı il tarixi ilə bitən il üzrə maliyyə hesabatlarına daxil etmək istəyir.

Zavod azalan qalıq metodu əsasında 15% dərəcəsi ilə amortizasiya olunur.

2. İcarə ödənişləri (MMUS 14)31 dekabr, 2006-cı il tarixində 800 manat məbləğində icarə ödənişləri həyata keçirilmişdir. Bu, nağd alış qiyməti 3,000 manat olan avadanlığın icarəyə götürülməsi üzrə ilk 5 illik ödənişlərdir. Auditorlar

49

bunun maliyyə icarəsi olduğunu göstərmiş və icarə üzrə şərti faiz dərəcəsinin ildə 10% olacağını hesablamışlar.

3. Qiymətləndirilmiş öhdəliklər (MMUS 10)Müəssisənin işçilərindən biri təhlükəsizlik qaydalarına riayət olunmaması nəticəsində ciddi zədə aldığına görə müəssisəni məhkəməyə vermişdir. Müəssisənin hüquqi məsləhətçiləri bu məhkəmə işinin aşağdakı iki mümkün nəticəsini ehtimal etmişlər:

Nəticə Ehtimal Müəssisənin zərəri

Səhlənkarlıq 70% 4,200manat Tam təqsirli 30% 6,000manat

Qanuni xərclər 500 yeni manat məbləğində qiymətləndirilmişdir.

4. Tikinti müqaviləsi (MMUS 16)1 iyul, 2006-cı il tarixində “Tərəqqi” müəssisəsi sabit müddətli tikinti müqaviləsi imzalamışdır. Təfsilatlar aşağdakı kimidir:

Müqavilənin qiyməti 60,000 manat Tamamlanma tarixi 30 iyun, 2008-ci il Müqavilə üzrə bu günə qədər çəkilmiş məsrəflər 26,000 manat təşkil edir. Bura

materiallar, işçi qüvvəsi, 12,000 manat dəyərində qeyri-istehsal xərcləri və 14,000 manat dəyərində zavod daxildir. Müqavilə başa çatdıqda, zavodun qalıq dəyəri sıfıra bərabər olacaq.

Gələcək materiallar, işçi qüvvəsi və qeyri-istehsal xərcləri 25,000 manat dəyərində qiymətləndirilmişdir. Zavoda əlavə investisiya qoyuluşları tələb olunmayacaq.

Müstəqil ekspert ilin sonuna qədər müqavilənin 30% başa çatdırıldığını qiymətləndirmişdir. Bu, müəssisəyə 5,000 manat dəyərində ödəniş almaq hüququ vermişdir. Bu məbləğ ilin sonuna qədər alınmışdır.

5. Dividentlər (MMUS 2)Müəssisə, ilin sonunda elan edilmiş və təsdiq olunmuş hər adi səhmə 3 sent dəyərində yekun dividendləri hələ uçotda əks etdirməmişdir.

Aşağdakı hesabatları hazırlamaq tələb olunur:

A. Mənfəət və ya zərər haqqında hesabat B. Kapitalda dəyişikliklər haqqında hesabatC. Mühasibat balansı

HƏLLI:1. Uzunmüddətli aktivlər (MMUS 7)Maddi aktivlər üzrə amortizasiya 2005-ci ilin 31 dekabr tarixinə qədər hesablanmışdı. İndi isə 2006-cı il üzrə amortizasiyanı hesablamaq tələb olunur:

Avadanlıq üzrə amortizasiya azalan qalıq metodu ilə 15% dərəcə ilə hesablanır. İlk növbədə, zavodun xalis qalıq dəyəri hesablanmalıdır. Bu dəyər 90,000-ə (=124,740 – 34,740) bərabərdir. Daha sonra, bu dəyərin 15%-i tapılmaqla, 2006-cı il üçün zavod üzrə amortizasiya ayırmaları hesablanır. Bu ayırmalar 13,500 manat təşkil edir. Bu metoda əsasən amortizasiya məbləği illər üzrə müxtəlif olacaq, belə ki, zavodun xalis balans dəyəri davamlı olaraq dəyişiləcəkdir.

Binanın amortizasiyası isə, onun yenidən qiymətləndirilmiş dəyərinə və qalan faydalı istifadə müddətinə əsaslanacaqdır. Bu il ərzində onun dəyəri artmış və həmin yeni dəyər balansda əks etdirilməlidir. Bina üzrə amortizasiya hətta bu halda hesablanmalıdır. Müəssisənin qəbul etdiyi siyasətə uyğun olaraq, bina üzrə amortizasiya düz xəttli metodla

50

hesablanmalıdır. Bunun üçün binanın yeni dəyəri onun qalan faydalı istifadə müddətinə bölünməlidir. Beləliklə, bina üzrə amortizasiya ayırmaları 2,500-ə (=100,000/40) bərabər olacaq. Gələcəkdə yenidən qiymətləndirmə aparılmazsa, amortizasiya məbləği sabit olaraq qalacaq.

Bu il ərzində bina yenidən qiymətləndirilmiş və onun dəyəri 80,000-dən 100,000-ə qədər qalxmışdır. Bunu əks etdirmək üçün, biz köhnə hesabı bağlamalı və yeni hesab açmalıyıq. Fərq, “Yenidən qiymətləndirilmə üzrə ehtiyat” adlanan bu yeni hesabda göstəriləcək. Bu zaman aşağdakı müxabirləşmələr veriləcək:

Dt Binalar (Balansda əks etdirilmişdir) 100,000Dt Yığılmış amortizasiya (Balansda əks etdirilmişdir) 16,000

Kt Binalar (Balansda əks etdirilmişdir) 80,000 Kt Yenidən qiymətləndirilmə üzrə ehtiyat (Balansda əks etdirilmişdir) 36,000

İcarəyə götürülmüş aktiv üzrə də amortizasiya hesablanmalıdır. Yalnız 3,000 manat kapitallaşdırıldığına və icarənin müddəti beş il olduğuna görə, amortizasiya məbləği 3,000 manat 20%-i olmalıdır, bu isə 600-ə bərabərdir.

Torpaq amortizasiya hesablanmayan yeganə aktivdir. Beləliklə, bununla əlaqədar heç bir əməliyyatın həyata keçirilməsi lazım deyil. Lakin cari il ərzində torpaq sahəsinin qiyməti 42,000-dən 30,000-ə düşmüşdür.

Dt Torpaq (Balansda əks etdirilmişdir) 30,000Dt Yenidən qiymətləndirilmə üzrə ehtiyat(Balansda əks etdirilmişdir) 12,000

Kt Torpaq (Balansda əks etdirilmişdir) 42,000

Beləliklə, cari il üzrə cəmi amotizasiya xərcləri aşağdakı kimi olacaq:

Avadanlıq 13,500Binalar 2,500 İcarəyə götürülmüş aktiv 600 Cəmi amortizasiya məbləği: 16,600

Bununla əlaqədar aşağıdakı müxabirləşmə veriləcək:

Dt Uzunmüddətli aktivlər üzrə amortizasiya xərcləri(M/z hesabatında əks etdirilmişdir) 16,600 Kt Yığılmış amortizasiya (Balansda əks etdirilmişdir) 16,600

2. Maliyyə icarəsi (MMUS 14)Auditorlar bunun maliyyə icarəsi olduğunu təsdiq etdiyi üçün, biz mühasibat balansında göstəriləcək qısamüddətli və uzunmüddətli öhdəlikləri hesablamalı və mənfəət və ya zərər haqqında hesabata daxil ediləcək hesablanmış faiz xərclərini müəyyən etməliyik. İl ərzində 10% dərəcə ilə faiz xərcləri hesablanmışdır. Beləliklə, balans hesabatı tarixinə mövcud olan öhdəliklərin məbləği aşağdakı kimi olacaq:1 yanvar, 2006-cı il tarixinə öhdəliklər manat 3,00010% dərəcə ilə faiz xərcləri manat 300

manat 3,30031 dekabr, 2006-cı il tarixində ödənilmiş birinci icarə ödənişi

(manat 800)

31 dekabr, 2006-cı il tarixində cəmi öhdəliklər manat 2,500

Bu məbləğ, qısamüddətli və uzunmüddətli öhdəliklər arasında bölüşdürülməlidir.

Növbəti il üzrə hesablanmış faiz xərcləri 250 manat olacağı üçün (2,500-ün 10%-i), növbəti ödəniş ilə faiz xərcləri arasındakı fərq 31 dekabr, 2006-cı il tarixinə uzunmüddətli öhdəlik olaraq qəbul edilə bilər. Qalan 1,950 manat isə (2,500-550) qısamüddətli öhdəliyin məbləğini göstərir.

Dt Avadanlıq (Balansda əks etdirilmişdir) 3,000Dt Faiz xərcləri (M/z hesabatında əks etdirilmişdir) 300

Kt İcarə ödənişləri (Balansda əks etdirilmişdir) 800Kt Qısamüddətli öhdəliklər (Balansda əks etdirilmişdir) 550

51

Kt Uzunmüddətli öhdəliklər (Balansda əks etdirilmişdir) 1,950Qeyd: İcarə ödənişləri hesabı bağlanmalıdır.

3. Qiymətləndirilmiş öhdəliklər (MMUS 10)Məhkəmə işi nəticəsində müəssisənin zərəri səhlənkarlığa görə 4,200 manat və 500 manat qanuni xərclər təşkil edəcək. Müxabirləşmə aşağıdakı kimi olacaq:Dt Digər əməliyyat xərcləri (M/z hesabatında əks etdirilmişdir) 4,700

Kt Qısamüddətli öhdəliklər (Balansda əks etdirilmişdir) 4,700

Maliyyə hesabatlarına qeydlərdə, müəssisənin məhkəmə işi üzrə tam məsul olduğu qərarı alınarsa, daha 3 min manatın bu məbləğə əlavə olunacağı göstərilməlidir.

4. Tikinti müqaviləsi (MMUS 16)Müqavilənin mənfəət gətirib-gətirmədiyini müəyyən edək: Müqavilənin dəyəri 60,000Çəkilmiş xərclər (26,000)Gözlənilən xərclər (25,000)Hesablanmış cəmi mənfəət 9,000

Yuxarıdakı rəqəmdən başa düşülür ki, müqavilə mənfəətlidir. Indi isə mənfəət və ya zərər haqqında hesabatda tanınmalı olan gəlir və xərcləri hesablayaq. Gəlir müqavilə dəyərinin 30%-ni təşkil etməlidir.Cari il üzrə ümumi mənfəət həmçinin, hesablanmış cəmi mənfəətin 30%-dir. Gəlir və ümumi mənfəət arasındakı fərq satışın maya dəyərini göstərir.

Gəlir (30% x 60,000) 18,000Satışın maya dəyəri (qalıq) (15,300)Ümumi mənfəət (30% x 9,000) 2,700

İndi isə mühasibat balansında göstərilməli olan məbləğləri, yəni amortizasiya və tikinti müqaviləsi üzrə debitor borclarını hesablamalıyıq.

Əldə olunmalı məbləğ müştəridən gözlədiyimiz cəmi məbləğ ilə artıq əldə olunmuş məbləğin fərqinə bərabərdir:Çəkilmiş xərclər (materiallar) 12,000Zavodun amortizasiyası (1/4 x 14,000) 3,500 Qeyd: 1/4, faydalı istifadə müddəti 2 il olmaqla, yarım ili göstərir Müqaviləyə aid edilən mənfəət (bax. yuxarı) 2,700Əldə olunmuş ödənişlər (5,000)Müştəridən alınmalı məbləğ 13,200

Aşağıdakı müxabirləşmələr veriləcək:Dt Tikinti müqaviləsində istifadə olunmuş aktiv (Balansda əks etdirilmişdir) 14,000Dt Yığılmış amortizasiya (Balansda əks etdirilmişdir) (3,500)Dt Müştəridən alınmalı məbləğ (Balansda əks etdirilmişdir) 13,200Dt Satışın maya dəyəri (M/z hesabatında əks etdirilmişdir 15,300

Kt Tikinti müqaviləsi (Balansda bağlanmışdır) 21,000Kt Gəlir (M/z hesabatında əks etdirilmişdir) 18,000

5. Dividentlər (MMUS 15)Müəssisə, 31 dekabr, 2006-cı il tarixi ilə bitən il üzrə 3,000 dəyərində yekun dividentlərin ödənilməsini elan etmişdir. Bu rəqəm adi səhmlərin sayının (100,000) hər səhm üzrə 3 sent dəyərində divident məbləğinə hasili tapılmaqla əldə edilir. Bu məbləğin ödənilməsi hələ baş vermədiyi və yalnız söz verildiyi üçün, o, mühasibat balansında öhdəlik olaraq tanınmalıdır. Müxabirləşmə aşağıdakı kimi olacaq:Dt Dividentlər (Kapital haqqında hesabatda əks etdirilmişdir) 3,000

Kt Qısamüddətli öhdəliklər (Balansda əks etdirilmişdir) 3,000

6. Borcların bərpa olunması

52

Bu gəlir, adi gəlir növü olaraq təsnifləşdirilə bilməz. Bu səbədən o, sair əməliyyat gəliri olaraq göstərilməlidir. Müxabirləşmə aşağıdakı kimi olacaq:Dt Borcların bərpası hesabı (hesab bağlanmalıdır) 5,050

Kt Sair əməliyyat gəliri (M/z hesabatında əks etdirilmişdir) 5,050

Müəyyən olunmuş qalıqlar əsasında mühasibat balansı və mənfəət və zərər haqqında hesabatın tərtib olunması:

Satış gəliri Verilənlərə görə 350,450Satılmış malların qaytarılması və ucuzlaşdırılması (8,000)Tikinti müqavilələri üzrə gəlir 18,000 Cəmi 360,450 Satışın maya dəyəri Verilənlərə görə 230,150Amortizasiya 16,600Tikinti müqaviləsi üzrə yaranan 15,300 Cəmi 262,050

Maliyyə xərcləri:Faiz xərcləri 3,000Maliyyə icarəsi üzrə xərclər 300 Cəmi 3,300

İnzibati xərclər:Verilənlərə görə 12,300 Cəmi 12,300 A. Mənfəət və zərər haqqında hesabat (xərclərin funksiyaları üzrə)

31 dekabr, 2006-cı il tarixinəƏsas əməliyyat gəliri 360,450Satışın maya dəyəri (262,050)Ümumi Mənfəət 98,400Maliyyə xərcləri (3,300)İnzibati xərclər (12,300)Sair əməliyyat xərcləri (qiymətləndirilmiş öhdəliklər) (4,700)Sair əməliyyat gəlirləri (Ümidsiz borcların qaytarılması) 5,050Vergiqoymadan əvvəl mənfəət 83,150Mənfəət vergisi (400)Hesabat dövründə xalis mənfəət 82,750

B. Kapitalda dəyişikliklər haqqında hesabatÖdənilmiş

nizamnamə kapitalıYenidən

qiymətləndirilmə üzrə ehtiyat

Bölüşdürülməmiş mənfəət

Cəmi

Qalıq k/q 100,000 23,440 123,440Aktivlərin yenidən qiymətləndirilməsi 24,000 24,000Hesabat dövründəXalis mənfəət 82,750 82,750Dividentlər(aralıq+təklif olunmuş)

(6,000) (6,000)

Qalıq k/s 100,190 224,190

C. MÜHASIBAT BALANSI“Tərəqqi” müəssisəsi

53

Mühasibat balansı31 dekabr, 2006-cı il tarixinə

MANAT MANAT Uzunmüddətli aktivlər Avadanlıqlar 124,740Yığılmış amortizasiya (34,740+ 13,500) 76,500Tikili 100,000 Tikili üzrə yığılmış amortizasiya (2,500) 97,500Tikinti müqaviləsi üzrə istifadə olunmuş aktivlər 14,000Həmin aktivlər üzrə amortizasiya (3,500) 10,500İcarəyə götürülmüş aktivlər 3,000 İcarəyə götürülmüş aktiv üzrə amortizasiya (600) 2,400Torpaq 30,000 Qısamüddətli aktivlər 216,900Hazır məhsul 16,240Alıcılar və sifarişçilərin qısamüddətli debitor borcları 25,500Əməliyyat iсarəsi üzrə qısamüddətli debitor borcları 13,200Kassa 7,940

62,880 Cəmi aktivlər 279,780 KapitalNominal dəyəri 1manat olan adi səhmlər 100,000Yenidən qiymətləndirilmə üzrə ehtiyat 24,000Bölüşdürülməmiş mənfəət 100,190

224,190 Uzunmüddətli öhdəliklər Uzunmüddətli borclar (11%) 30,000İcarə öhdəlikləri 1,950Uzunmüddətli zəmanət öhdəliklər 4,500 36,450 Qısamüddətli öhdəliklər Malsatanlara qısamüddətli kreditor borcları 8,390İcarə üzrə qısamüddətli kreditor borcları 550Təklif olunmuş dividentlər 3,000Qiymətləndirilmiş öhdəliklər 4,700İşçi heyətinə qısamüddətli kreditor borcları 2,500

19,140 Cəmi kapital və öhdəliklər 279,780

MİSAL 2MMUS-un tələblərinə uygun olaraq qalıqların müəyyən edilməsi:

“Dal ğ ıc” müəssisəsinə aid misal (I) (MMUS 7) “Dalğıc” müəssisəsinin 31 dekabr, 2006-cı il tarixinə olan qalıqları aşağdakılardan ibarətdir:

MANATOfis binası – dəyər 1,400,000

– yığılmış amortizasiya 280,000Qeyd: Düzxəttli metod tətbiq olunacaq, binanın faydalı istifadə müddəti 50 il, bunlardan 10 il artıq keçmişdir. İllik faiz dərəcəsi 2% -dir.

Avadanlıq – dəyər (bütün obyektlər 2004-cü ildə və ya daha sonra əldə olunmuşdur) 640,000 – yığılmış amortizasiya 280,000

Qeyd: Azalan qalıq metodu tətbiq olunacaq, illik faiz dərəcəsi 25% -dir. 31 dekabr, 2007-ci il tarixi ilə bitən il ərzində aşağdakı hadisələr baş vermişdir:

1. 1 yanvar, 2007 Binanın faydalı istifadə müddətinə heç bir dəyişiklik etmədən,onun dəyərini 2,000,000 manat qədər artırmaq qərarı alınmışdır.

54

2. 1 aprel, 2007 Dəyəri 240,000 və 30 iyun, 2006-cı il tarixinə yığılmış amortizasiyası 180,000 manat olan avadanlıq 70,000-ə satılmışdır.

3. 1 oktyabr, 2007 Dəyəri 200,000 olan yeni avadanlıq alınmışdır.

Müəssisənin qəbul etdiyi siyasətə əsasən, tikilinin alındığı ildə həmin tikili üzrə tam amortizasiya hesablanır, satış ilində isə heç bir amortizasiya ayırmaları edilmir.

Tələb olunur:a) 31 dekabr, 2007-ci il tarixində mühasibat balansında göstərilməli olan bina və avadanlığın

dəyərini hesablamaq.b) 31 dekabr, 2007-ci il tarixində mühasibat balansında göstərilməli olan bina və avadanlıq

üzrə yığılmış amortizasiyanı hesablamaq.c) 31 dekabr, 2007-ci il tarixinə yenidən qiymətləndirilmə üzrə ehtiyat məbləğini

hesablamaq.

Cavab:a) 2-ci sualın təhlili ilə başlayaq.

Müəssisənin siyasətinə uyğun olaraq, 31 dekabr, 2006-cı ildən 1 aprel, 2007-ci ilə qədər olan dövr üzrə çəkilmiş amortizasiya xərcləri satış ilində hesablanmayacaq. Müxabirləşmə aşağdakı kimi olacaq:Dt Kassa 70,000Dt Yığılmış amortizasiya 180,000

Kt Avadanlıqlar 240,000Kt Satış gəliri 10,000

İl ərzində dəyəri 200,000 olan avadanlığın alındığını nəzərə alın.Dt Avadanlıqlar 200,000

Kt Qısamüddətli öhdəliklər 200,000Beləliklə, avadanlığın ümumi dəyəri 600,000-ə (640,000-240,000+200,000), satış tarixinə olan cəmi amortizasiya ayırmaları isə 100,000-ə (280,000-180,000) bərabərdir.

İndi isə, binanın dəyəri il ərzində artdığı üçün, biz onun yenidən qiymətləndirilməsini aparmalıyıq.Ofis binası ilə əlaqədar bütün hesablar bağlanmalı və yenidən qiymətləndirilmə üzrə ihtiyat adlı yeni hesab açılmalıdır. Müxabirləşmə aşağdakı kimi olacaq:Dt Bina 2,000,000Dt Yığılmış amortizasiya 280,000

Kt Bina 1,400,000Kt Yenidən qiymətləndirilmə üzrə ehtiyat 880,000

Bundan sonra ofis binası mühasibat balansında 2,000,000 dəyəri ilə göstərilməlidir.

b) Avadanlıqlar üzrə amortizasiya azalan qalıq metodu ilə hesablanmalıdır, bunun üçün avadanlığın qalıq dəyəri tapılmalı və 25%-ə vurulmalıdır. Beləliklə, avadanlıq üzrə amortizasiyanın 125,000-ə bərabər olduğu tapılır (600,000–100,000)x25%.

Müxabirləşmə aşağdakı kimi olacaq:Dt Amortizasiya xərcləri 125,000

Kt Yığılmış amortizasiya 125,000

Ofis binasının amortizasiyasını hesablamaq üçün isə, onun yeni dəyəri qalan faydalı istifadə müddətinə bölünür. Beləliklə, bina üzrə amortizasiyanın 50,000-ə bərabər olduğu tapılır (2,000,000/40).Müxabirləşmə aşağdakı kimi olacaq:Dt Amortizasiya xərcləri 50,000

Kt Yığılmış amortizasiya 50,000

c) Yuxarıda ofis binasının yenidən qiymətləndirilməsindən artıq söz açılmışdı. Bu yeni hesab aşağdakı müxabirləşmələr nəticəsində yaranmışdır:

Dt Bina 2,000,000

55

Dt Yığılmış amortizasiya 180,000Kt Bina 1,400,000Kt Yenidən qiymətləndirilmə üzrə ehtiyat 780,000

“Dalğıc” müəssisəsi (II) (MMUS 14)“Dalğıc” müəssisəsi “Meqa Print” müəssisəsindən 5 il müddətinə qartəmizləyən maşın icarəyə götürmüşdür. Bu maşının qiyməti 150,000 manat, faydalı istifadə müddəti isə 5 il təşkil edir. Müəssisə, 1 yanvar, 2007-ci il tarixindən başlayaraq 5 il ərzində avans olaraq ildə 35,000 manat ödəməyə razılıq vermişdir.İcarəyə aid edilən faiz dərəcəsi 8.36% təşkil edir.

Tələb olunur:a) 31 dekabr, 2007-ci il tarixində maşının mühasibat balansında göstərilməli olan yığılmış

amortizasiyasını hesablamaq.b) 31 dekabr, 2007-ci il tarixinə qısa və uzunmüddətli öhdəlikləri hesablamaq.c) 31 dekabr, 2007-ci il tarixi ilə bitən il ərzində çəkilmiş faiz xərclərini hesablamaq.

Cavab:a) Maliyyə icarəsi nəticəsində maşının sahibi olacağımız nəzərdə tutulduğu üçün, onun

ümumi dəyəri (150,000) kapitallaşdırıla bilər. Beləliklə, mühasibat balansında dəyəri 150,000 olan aktiv və onunla əlaqədar yığılmış amortizasiya göstəriləcək. Amortizasiyanı hesablamaq üçün 150,000 faydalı istifadə müddəti olan 5 ilə bölünməlidir. Beləliklə, amortizasiyanın ildə 30,000-ə bərabər olduğu tapılır.

Müxabirləşmə aşağdakı kimi olacaq:Dt Amortizasiya xərcləri 30,000

Kt Yığılmış amortizasiya 30,000

b) Qısa və uuzunmüddətli öhdəliklərin hesablanması:Dövrün sonu

Başlanğıc məbləğ

Ödəniş Başlanğıc kapital

8.36% dərəcə ilə faiz

Son məbləğ

31/12/07 150,000 (35,000) 115,000 9,614 124,61431/12/08 124,614 (35,000) 89,614 7,492 97,106

Yuxarıdakı cədvəldən göründüyü kimi, 31 dekabr, 2007-ci il tarixində cəmi öhdəliklər 124,614 manat təşkil edir. Bu məbləğ, qısamüddətli və uzunmüddətli öhdəliklər arasında bölüşdürülməlidir. Bunlardan 9,614 manat faiz xərcləridir. Qalan məbləğ isə bölünməlidir. 1 yanvar, 2008-ci il tarixində illik ödəniş (35,000) həyata keçiriləcək və bu, keçən ildə çəkilmiş xərcləri bağlayacaqdır. Fərq, yəni 25,386 (35,000 –9,614) manat qısamüddətli öhdəlikdir və onun növbəti ildə ödənilməsi nəzərdə tutulur. Gələn ilin faiz xərcləri öhdəlik kimi tanına bilməz, belə ki, hələ çəkilməyib. 89,614-ə (115,000-25,3986) bərabər qalan məbləğ isə uzunmüddətli öhdəlik olaraq qəbul edilir.

c) 2007-ci ildə çəkilmiş faiz xərcləri 9,614 manat təşkil edir və bu rəqəm aşağdakı yolla əldə edilmişdir:

1 yanvar, 2007-ci il tarixinə öhdəliklər 150,000 manat 1 yanvar, 2007-ci il tarixinə ödənilmiş birinci icarə ödənişi (35,000 manat)1 yanvar, 2007-ci il tarixində cəmi öhdəliklər 115,000 manat 8.36% dərəcə ilə faizlər 9,614 manat 31 dekabr, 2007-ci il tarixində cəmi öhdəliklər 124,614 manat

“Dalğıc” müəssisəsi (III) (MMUS 8)

Aşağdakı cədvəldə müəssisənin müəyyən məhsul xətti üzrə əldə etdiyi və satdığı məhsullar göstərilmişdir.

Alış (ədəd) Vahidin alış qiyməti Satış (ədəd)

Vahidin satış qiyməti

12 dekabr 80 500 60 53026 dekabr 35 503 40 52810 yanvar 70 506 55 526

56

24 aprel 50 509 60 5248 iyun 80 512 58 52221 iyul 40 515 23 520 20 iyul tarixində müəssisənin ehtiyatları 125 vahid təşkil edirdi. Ehtiyatların dəyəri “FİFO” metodu ilə müəyyən olunmuşdu. Satış və paylama xərcləri satış qiymətinin 4%-ni, ümumi inzibati qaimə xərcləri isə 9%-ni təşkil edir.

Tələb olunur:a) 31 dekabr tarixinə ehtiyatların ilkin dəyərini hesablamaq. b) 31 dekabr tarixinə ehtiyatların xalis satış dəyərini hesablamaq.c) 31 dekabr tarixinə ehtiyatların maliyyə hesabatlarında göstəriləcək dəyərini hesablamaq.

Cavab:a) “FİFO” metodu ilə müəyyən olunan ilkin dəyər İlkin dəyərin hesablanması üçün “FİFO” metodu istifadə olunur. Mühasibat balansını 31 dekabr, 2007-ci il tarixi ilə bitən il üçün təqdim etdiyimizə görə, 30 dekabrdan başlayaraq 125 vahidi nəzərə alırıq.

Alış (ədəd) Vahidin alış qiyməti İlkin dəyər12 dekabr 20 500 10,00026 dekabr 35 503 17,60530 dekabr 70 506 35,420

CƏMI 63,025 manat

b) Xalis satış dəyəriXalis satış dəyərini hesablamaq üçün, alış qiyməti əvəzinə satış qiyməti istifadə olunur. Ən son satılmış vahidlər hesaba alınır. Satış və paylama xərcləri satış qiymətinin 4%-ni təşkil etdiyinə görə, xalis satış dəyərini tapmaq üçün həmin 4% satış qiymətindən çıxılmalıdır.

Alış (ədəd) Vahidin satış qiyməti Satış (ədəd)24 aprel 60 488.64 29,3188 iyun 58 491.52 28,50821 iyul 7 494.40 3,461

CƏMI 61,287 manat

c) Mühasibat balansında göstəriləcək dəyər İlkin dəyər və xalis satış dəyərindən ən kiçik olan 61,287 manat

“Dalğıc” müəssisəsi (IV) (MMUS 16)

31 dekabr tarixi ilə bitən il ərzində müəssisənin xəstəxana tikintisinə başlayacağı və aşağdakı xərcləri çəkəcəyi gözlənilirdi:

Lazım olmayan tikili və avadanlıqların aradan götürülməsi və sonrakı istifadə üçün anbara yerləşdirilməsi –13,000 manat

Yol çəkilişi və xidmətlər daxil olmaqla, sahənin hazırlanması xərcləri –65,000 manat Birbaşa əmək haqqı xərcləri –45,000 manat və birbaşa material xərcləri –21,000 manat. Xəstəxananın tikintisi ilə bağlı inzibati qaimə xərcləri birbaşa əmək haqqı xərclərinin 30%-

i dəyərində müəyyən olunmuşdur. Tikinti işlərini həyata keçirmək məqsədilə müəssisə, ilkin dəyəri 93,000, 31 dekabr 2008-

ci il tarixi üçün hesablanmış qalıq dəyəri isə 43,000 olan tikilini əldə etmişdir.

Tələb olunur:a) Kapitallaşdırmaya ehtiyac varsa, tikinti ilə bağlı inzibati qaimə xərclərini hesablamaq.b) “Tikinti müqaviləsi” adlı yeni hesab altında göstəriləcək kapitallaşdırıla bilən məbləği

hesablamaq.

57

Cavab:a) 16 №-li MUBS-a əsasən tikinti üzrə xərclərin həyata keçirilmədiyi təqdirdə qaçınıla bilən

xərclər istehsal xərclərinə daxil edilməlidir. İnzibati qaimə xərcləri istehsal dövrünə aid olduğu və tikinti ilə əlaqədar olduğu üçün, onlar istehsal xərclərinə daxil edilməlidir.Mühasibat balansına isə 45,000-in 30%-i, yəni 13,500 daxil ediləcək.

b) Xərclərin kapitallaşdırılması Lazım olmayan tikili və avadanlıqların aradan götürülməsi üzrə 13,000 manat tikinti

xərclərinə daxil edilmir, belə ki, onlar satış üzrə mənfəətin/zərərin hesablanmasında istifadə ediləcək.

Yol çəkilişi və xidmətlər daxil olmaqla, sahənin hazırlanması xərcləri adətən aktivin işlək vəziyyətə gətirilməsi ilə əlaqədar xərclər olaraq qəbul edilir. Beləliklə, sahənin hazırlanması üzrə 65,000 kapitallaşdırılmalıdır.

Xəstəxananın tikintisi ilə əlaqədar birbaşa əmək haqqı xərcləri –45,000 manat və birbaşa material xərcləri –21,000 manat həmçinin kapitallaşdırılmalıdır.

Tikiliyə gəldikdə isə, tikinti xəclərinə aid ediləcək xərclər tikilinin ilkin dəyəri olan 93,000 ilə 43,000 arasındakı fərqə bərabər olacaq. Düz xəttli metodla hesablanarsa, tikinti xərclərinə aid edilən amortizasiya 25,000 olacaq.

Tikinti xərcləri

Sahənin təmizlənməsi 13,000Birbaşa əmək haqqı xərcləri 45,000Birbaşa material xərcləri 21,000İnzibati qaimə xərcləri 13,500Tikilinin amortizasiyası 25,000Cəmi 105,500

Müəyyən olunmuş qalıqlar əsasında mühasibat balansı və mənfəət və zərər haqqında hesabatın tərtib olunması:Qeyd: Qalın şriftlə göstərilmiş rəqəmlər yuxarıdakı hesablamalardan götürülmüşdür:

YOXLAMA BALANSI

Kassa 270,000Avadanlıqlar 600,000Yığılmış amortizasiya 225,000Tikinti müqaviləsinə istifadə olunmuş tikili 93,000 Tikili üzrə yığılmış amortizasiya 68,000İcarəyə götürülmüş aktiv 150,000 İcarəyə götürülmüş aktiv üzrə amortizasiya 30,000Ofis binası 2,000,000Yığılmış amortizasiya 50,000Satışdan gəlir 10,000Yenidən qiymətləndirilmə üzrə ehtiyat 880,000İcarə üzrə qısamüddətli öhdəliklər 25,386İcarə üzrə uzunmüddətli öhdəliklər 89,614Faiz xərcləri 9,614Ehtiyatlar 61,287Tikinti müqaviləsi 105,500Bölüşdürülməmiş mənfəət 75,000Debitor borcları 49,550Sair xərclər 5,000Uzunmüddətli öhdəliklər 139,000Qısamüddətli öhdəliklər 12,000Mal satışı 367,000Mənfəət vergisi 450Satışın maya dəyəri 308,000Kapital 1,681,401Qeyd: satışın maya dəyərinə çəkilmiş bütün amortizasiya xərcləri artıq daxil edilmişdir.

58

Satışın maya dəyəri:

Qalıq 78,000Avadanlıq üzrə amortizasiya xərcləri 125,000Bina üzrə amortizasiya xərcləri 50,000Qartəmizləyən maşın. üzrə amortizasiya xərcləri 30,000Tikili üzrə amortizasiya xərcləri 25,000 Cəmi 308,000

A. Mənfəət və zərər haqqında hesabat (xərclərin xüsusiyyəti üzrə)31 dekabr, 2007-ci il tarixinə

Əsas əməliyyat gəliri 367,000Satışın maya dəyəri (308,000)Faiz xərcləri (9,614)Sair əməliyyat gəlirləri 10,000Sair xərclər ( 5,000)Vergiqoymadan əvvəl mənfəət 54,386Mənfəət vergisi (450)Hesabat dövründə xalis mənfəət 53,936Dövrün əvvəlinə bölüşdürülməmiş mənfəət 75,000Dövrün sonuna bölüşdürülməmiş mənfəət 128,936

B. MÜHASIBAT BALANSI“Dalğıc” müəssisəsiMühasibat balansı

31 dekabr, 2007-ci il tarixinəMANAT MANAT

Uzunmüddətli aktivlərAvadanlıqlar 600,000Yığılmış amortizasiya (225,000) 375,000Bina 2,000,000 Bina üzrə yığılmış amortizasiya (50,000) 1,950,000Tikinti müqaviləsi üzrə istifadə olunmuş tikili 93,000 Tikili üzrə yığılmış amortizasiya (25,000+43,000) 25,000İcarəyə götürülmüş aktiv 150,000 İcarəyə götürülmüş aktiv üzrə amortizasiya (30,000) 120,000

2,470,000 Qısamüddətli aktivlər Ehtiyatlar 61,287Alıcılar və sifarişçilərin qısamüddətli debitor borcları 49,550Tikinti müqaviləsi 105,500Kassa 270,000

486,337Cəmi aktivlər 2,956,337

KapitalNominal dəyəri 1manat olan adi səhmlər 1,681,401Yenidən qiymətləndirilmə üzrə ehtiyat 880,000Bölüşdürülməmiş mənfəət 128,936 Qısamüddətli öhdəliklər 2,690,337İcarə üzrə qısamüddətli öhdəliklər 25,386Sair qısamüddətli öhdəlik 12,000

37,386 Uzunmüddətli öhdəliklər İcarə üzrə uzunmüddətli öhdəliklər 89,614Sair uzunmüddətli öhdəliklər 139,000

228,614

59

Cəmi kapital və öhdəliklər 2,956,337

60

ƏLAVƏ 1Uçot siyasətinin formalaşdırılması üçün misallar daxil olmaqla alternativ

yanaşmalar (Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğun metodlar, üsullar və yanaşmalar)

Bu Əlavə №1 Uçot siyasətinin işlənilməsi və metodların, üsulların seçilməsi sxemi olmaqla yanaşı, ondan oriyentir kimi istifadə olunur. Subyektlər uçot siyasətinin işlənilməsi və metodların, üsulların seçilməsi zamanı bu №1li Əlavəni Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğun seçilmiş metodlar, üsullar nəzərə alınmaqla konkretləşdirməlidirlər.

MHBS adı Qiymətləndirilən obyekt

metodlar, üsullar və yanaşmalar

Qısa məzmunu

8 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartı, Ehtiyatlar

1. Maya dəyərinin müəyyən edilməsi metodu

a) normativ məsrəflər metodu

a) normativ məsrəflər metodu- xammalın, materialların, əməyin, səmərəliliyin və istehsal gücünün normal istifadəsini hesaba alır. Onlar mütəmadi yoxlanılır və zəruri hallarda müasir şərait nəzərə alınaraq onlara yenidən baxılır.

b) pərakəndə satış dəyəri metodu

b) pərakəndə satış dəyəri metodu- çox sayda tez-tez dəyişən məlumatlardan ibarət olan, eyni marjalı, maya dəyərinin müəyyən edilməsi üçün digər metodların istifadəsi məqsədəuyğun hesab olunmayan etiyatların qiymətləndirilməsi üçün pərakəndə ticarətdə istifadə olunur.Etiyatların maya dəyəri satılmış ehtiyatların ümumi dəyərinin ümumi marjanın müvafiq faizi qədər azaldılması yolu ilə müəyyən edilir.

2. Ehtiyatların maya dəyərinin hesablanmasının üsulları

Pərakəndə ticarətin hər bölməsi üçün adətən orta faiz qiymətindən istifadə olunur.

a) məsrəflərin xassə-lərinə görə eyniləş-dirilməsi;

a) məsrəflərin xassələrinə görə eyniləşdirilməsi- bu o deməkdir ki, xüsusiləşdirilmiş məsrəflər müəyyən ehtiyatlara, yəni xüsusiləşdirilmiş layihələr üçün nəzərdə tutulmuş ehtiyatlara aid olunur.

b) uçotun əsas qaydası;

b) uçotun əsas qaydası – FİFO metodu – ilkin mədaxil-ilkin məxaric və ya orta qiymət metodu düsturu əsasında. Orta qiymət metodundan istifadə zamanı hər bir obyektin dəyəri ilin əvvəlində mövcud olan və cari dövrdə alınmış və ya istehsal olunmuş analoji obyektlərin orta qiyməti əsasında müəyyən edilir;

5 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartı , Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat

1. Əsas, investisiya və maliyyə fəaliyyətlərindən pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında məlumatların təqdim edilməsi

a) birbaşa metod;

b) dolayı metod;

a) birbaşa metod –cəmi daxil olan və ödənilən pul vəsaitlərinin əsas növləri haqqında məlumatlar açıqlanır;b) dolayı metod- xalis mənfəət və ya zərərin məbləğindən pul xassəli olmayan əməliyyatların nəticələri çıxılır:

61

əsas fəaliyyətlə bağlı hər hansı təxirə salınmış və ya hesablanmış keçmiş və ya gələcək pul daxilolmaları və ödənişlər; və ya

investisiya və ya maliyyə fəaliyyətləri üzrə pul daxilolmaları və ödənişlərlə bağlı gəlir və xərc maddələri.

Pul vəsaitlərinin hərəkətinin təqdim edilməsi üçün subyektlər tərəfindən birbaşa metoddan isifadəyə üstünlük verilir. Dolayı metoddan fərqli olaraq, bu metod gələcəkdə pul vəsaitlərinin hərəkətinin qiymətləndirilməsi üçün zəruri olan məlumatla təmin edir.

11 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartı, Dövr üzrə xalis mənfəət və ya zərər, əhəmiyyətli səhvlər, uçot siyasətində dəyişikliklər

1. Əhəmiyyətli səhvlərə düzəlişlər

a) uçotun əsas qaydası;

a) uçotun əsas qaydası – əvvəlki dövrlərə aid əhəmiyyətli səhvlərə düzəlişlərin məbləği ilin əvvəlinə bölüşdürülməmiş mənfəətin qalığına düzəlişlə edilməklə təqdim edilməlidir.

2. Uçot siyasə-tində digər dəyişikliklər.

b)uçotun mümkün alternativ qaydası

a) uçotun əsas qaydası;

b)uçotun mümkün alternativ qaydası - əhəmiyyətli səhvlərə düzəlişlərin məbləği xalis mənfəət və ya zərərin hesablanmasında nəzərə alınmalıdır.a) uçotun əsas qaydası - əvvəlki dövrlərə aid hər bir yekun düzəlişlərin məbləğinin müəyyən edilməsi tam mümkün olduqda, uçot siyasətində dəyişikliklər retrospektiv tətbiq olunmalıdır. Əldə edilmiş hər bir düzəliş hesabatda ilin əvvəlinə bölüşdürülməmiş mənfəətin qalığına düzəliş kimi təqdim olunmalıdır. Əgər mümkündürsə müqayisəli məlumatlar yenidən hesablanmalıdır. Bu yanaşmanın birinci abzasında tələb olunan ilin əvvəlinə bölüşdürülməmiş mənfəətin qalığına düzəlişlərin məbləğinin əsaslı müəyyən edilməsi mümkün olmadıqda, uçot siyasətində dəyişikliklər perspektiv tətbiq olunmalıdır.

b) uçotun mümkün alternativ qaydası

b) uçotun mümkün alternativ qaydası -əvvəlki dövrlərə aid hər bir yekun düzəlişlərin məbləğinin müəyyən edilməsi tam mümkün olduqda, uçot siyasətində dəyişikliklər retrospektiv tətbiq olunmalıdır. Əldə edilmiş hər bir düzəliş cari il üzrə xalis mənfəət, və ya zərərin hesablanmasına daxil

62

edilməlidir. Müqayisəli məlumatlar əvvəlki dövrlərin hesabatlarında olduğu kimi təqdim olunmalıdır. Bu yanaşmanın birinci abzasında tələb olunan, cari il üzrə xalis mənfəət, və ya zərərə daxil ediləsi məbləğin əsaslı müəyyən edilməsi mümkün olmadıqda, uçot siyasətində dəyişikliklər perspektiv tətbiq olunmalıdır

7 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartı, Əsas vəsaitlər

1. Əsas vəsaitlərin növbəti qiymətləndirilməsi

2. Əsas vəsaitlərin yenidən qiymətləndirilməsi

3. Amortizasiya hesablanması metodları

a) əsas qayda;

b) mümkün alternativ qayda

a) əsas qayda;

b) mümkün alternativ qayda

a) xidmət müddətinə görə hesablama metodu;

b) qalıq dəyərinin azalması metodu;

a) əsas qayda- (balans dəyəri ilə qiymətləndirilir) aktiv kimi ilkin tanınmadan sonra əsas vəsaitlərin obyekti yığilmış amortizasiya ayırmaları və qiymətin düşməsindən toplanmış məbləğ çıxılmaqla, ilkin dəyəri ilə uçota alınmalıdır. b) mümkün alternativ qayda- (yığılmış amortizasiya çıxılmaqla, yenidən qiymətləndirilmiş dəyər ilə qiymətləndirilir) aktiv kimi ilkin tanınmadan sonra əsas vəsaitlərin obyekti sonralar yığilmış amortizasiya və qiymətin düşməsindən toplanmış məbləğ çıxılmaqla, yenidən qiymətləndirilmiş dəyər ilə uçota alınmalıdır. Yenidən qiymətləndirmə mütəmadi aparılmalıdır ki, hesabat tarixinə balans dəyəri ədalətli dəyərdən əhəmiyyətli fərqlənməsin.

a) əsas qayda- yığilmış amortizasiya, aktivin amortizasiya çıxılanadək mövcud balans dəyərinin dəyişməsinə proporsional surətdə yenidən elə qiymətləndirilir ki, yenidən qiymətləndirilmədən sonra onun balans dəyəri ilə yeni dəyəri bərabər olsun.

b) alternativ qayda- yığilmış amortizasiya aktivin amortizasiya çıxılanadək mövcud balans dəyərinə qarşı silindikdən sonra, qalan xalis məbləğ yenidən qiymətləndirilir.Bu metod bazar qiymətlərinədək yenidənqitmətləndirilən binalar üçün istifadə olunur

a) xidmət müddətinə görə hesablama metodu – aktivin faydalı xidmət müddəti ərzində eyni amortizasiya məbləğinin hesablanmasından ibarətdir. b) qalıq dəyərinin azalması metodu- aktivin faydalı xidmət

63

c) məmulatların sayı metodu.

müddəti ərzində amortizasiya məbləğinin azalmaqla hesablanmasından ibarətdir. c) məmulatların sayı metodu- aktivin güman edilən istifadəsini və ya güman edilən istehsal gücünü nəzərə almaqla, amortizasiya məbləğinin hesablanmasından ibarətdir.

14 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartı, İcarə

1.Amortizasiya hesablanması metodları

MHBS 16 və 38 uyğun hesablanır

MHBS 16 və 38 uyğun

22 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartı, valyuta kurslarının dəyişməsinin təsiri

1. Kurs fərqinin tanınması

1. normativ metodu 1. normativ metodu- monetar maddələrin ödənilməsindən və ya maliyyə hesabatlarında monetar maddələrin cari və ya əvvəlki dövrlərdə fərqli kurslarla təqdim edilməsindən yaranan kurs fərqi gəlir və ya xərc kimi yarandığı dövrdə tanınmalıdır. Mahiyyətcə xarici müəssisəyə xalis investisiyanın hissəsini təşkil edən pul vəsaitlərinə aid maddələrdən yarananan kurs fərqi istisna olunur.

2. yol verilən alter-nativ metod

2. yol verilən alternativ metod –qarşılarının alınması üçün təcrübədə hedcinq üsulu mövcud olmayan, aktivlərin yaxın müddətdə xarici valyuta ilə əldə edilməsindən bilavasitə yaranmış öhdəliklərin məbləğinə təsir göstərən və tənzimlənməsi mümkün olmayan ciddi devalvasiya, və ya valyuta dəyərinin aşağı enməsi nəticəsində yaranan kurs fərqi. Bu cür kurs fərqi müvafiq aktivin balans dəyərinə daxil edilməlidir əvəzləşdirilən.

13 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartı, Borclar üzrə məsrəflər

1. Borclar üzrə məsrəflər

a) uçotun əsas qaydası;

a) uçotun əsas qaydası - sudanın alınması şərtlərindən asılı olmayaraq, borclar üzrə məsrəflər, xərc kimi onların törədildiyi dövrdə tanınmalıdır.

b)uçotun mümkün alternativ qaydası

b) uçotun mümkün alternativ qaydası – aktivin əldə edilməsi, tikintisi və ya istehsalı ilə bilavasitə əlaqəli olan, müəyyən tələblərə cavab verən, borclar üzrə məsrəflər həmin aktivin ilkin dəyərinə aid edilir. Bu cür borclar üzrə məsrəflər aktivin dəyərinə aid edilməsi yolu ilə, müəssisənin gələcəkdə igtisadi səmərə əldə edəcəyi ehtimal olunması və bu məsrəflərin etibarlı qiymətlən-dirilməsinin mümkün olması şərtinə əməl olunduqda kapitallaşdırırlar. Digər borclar üzrə məsrəflər, xərc kimi onların törədildiyi dövrdə tanınmalıdır.

64

65

21 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartı, Birgə fəaliyyətə iştiraka görə maliyyə hesabatı

1) sahibkarın birləşdirilmiş maliyyə hesabatı

a) uçotun əsas qaydası- proporsional birləşdirmə;

b) uçotun mümkün alternativ qaydası –iştirak payına görə uçot me-todu

a) uçotun əsas qaydası- proporsional birləşdirmə- sahibkarın birləşdirilmiş balansına aktivlərin onun birgə nəzarət etdiyi hissəsi, həmçinin öhdəliklərin onun birgə məsuliyyət daşıdığı hissəsi daxil edilir. sahibkar birgə nəzarət olunan müəssisənin hesabat üzrə hər aktivinin, öhdəliyinin, gəlir və xərcinin özunə məxsus hissəsini analoji maddələrlə öz birləşdirilmiş hesabatında sətr-bə-sətr birləşdirə bilər. Başqa cür desək, sahibkar birgə nəzarət olunan müəssisənin aktivlərinin, öhdəliklərinin, gəlir və xərclərinin özunə məxsus hissəsini öz birləşdirilmiş hesabatına daxil edə bilər. Proporsional birləşdirmə üçün hansı formatın istifadə olunmasından asılı olmayaraq, hər hansı aktivin və ya öhdəliyin qanuni hüququ olmadan digər gəlir və xərclər çıxılmaqla əks etdirilməsi məqsədəuyqun deyil. Aktivin və ya öhdəliyin əks etdirilməsi isə aktivin realizə olunmasının və öhdəliyin ödənilməsinin gözlənilməsi deməkdir.b) uçotun mümkün alternativ qaydası – iştirak payına görə uçot metodu- Bəzi sahibkarlar birgə fəaliyyətdə iştirak paylarını, iştirak payına görə uçot metodu əsasında təqdim edirlər. Nəzarət edilən maddələrin birgə nəzarət edilən maddələrlə birləşdirilməsini mümkün-süz hesab edən şəxslər bu metodun istifadəsini dəstəkləyirlər. Proporsional birləşdirmə sahibkarın birgə nəzarət olunan müəssisədə

66

iştirakının mahiyyətini və iqtisadi ədalətliliyini, yəni sahibkarın gələcək iqtisadi səmərədəki payına nəzarəti daha yaxşı əks etdirdiyi üçün, bu Standart iştirak payına görə uçot metodunun istifadəsini tövsiyə etmir. Buna baxmayaraq, bu Standart birgə fəaliyyətdə iştirak payının təqdim edilməsi üçün mümkün alternativ metod kimi, iştirak payına görə uçot metodundan istifadə edilməsinə yol verir.

12 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartı, Qeyri-maddi aktivlər

1) İlkin tanınmadan sonra qiymətləndirmə

a) əsas qayda; a) əsas qayda- İlkin tanınmadan sonra qeyri-maddi aktiv yığılmış amortizasiya və yığılmış qiymətdən düşmə zərərləri çıxılmaqla maya dəyəri ilə uçota alınmalıdır.

2) Amortizasia metodları

b) mümkün alternativ qayda

a) düzxətli metod;

b) qalıq dəyərinin azalması metodu;

c) məmulatların sayı metodu.

b) mümkün alternativ qayda- İlkin tanınmadan sonra qeyri-maddi aktiv bütün sonradan yığılmış amortizasiya və bütün sonradan yığılmış qiymətdən düşmə zərərləri çıxılmaqla yenidən-qiymətləndirmə tarixinə onun ədalətli dəyəri hesab olunan yenidənqiymətləndirilmiş dəyərlə uçota alınmalıdır. Balans dəyəri hesabat tarixinə müəyyən edilən ədalətli dəyərdən əhəmiyyətli fərqlənməsin deyə, yenidən-qiymətləndirmə yetərincə müntəzəm həyata keçirilməlidir.

a) düzxətli metod – aktivin faydalı xidmət müddəti ərzində eyni amortizasiya məbləğinin hesablan-masından ibarətdir. b) qalıq dəyərinin azalması metodu- amortizasiya norması iki və artıq dəfə artırılır və illik amortizasiya ayırmalarının hesablanması üçün istifadə olunur. Hər növbəti ildə aktivin amortizasiya olunan dəyəri yığılmış amortizasiya məb-ləğində azaldılır.c) məmulatların sayı metodu- məxrəcdə hər hansı obyektin istifadə müddəti üzrə illərin sayı, surətdə isə obyektin istifadə müddətinin sonuna qalan illərin sayı (tərs ardıcıllıqla) göstərilən əmsal əsasında müəyyən edilən məbləğdir. Seçilmiş amortizasiya metodu müəssisənin aktivdən iqtisadi səmərə əldə edilməsi üsulunu əks etdirməlidir. Bu üsul etibarlə

67

qiymətləndirilə bilmədikdə düzxətli metoddan istifadə olunmalıdlr.

36 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartı, Maliyyə alət-ləri: tanınma və qiymətləndirmə

1. ədalətli dəyərlə yenidənqiymətləndirilən maliyyə aktivləri və öhdəlikləri

a) əsas qayda; a) əsas qayda- yenidən-qiymətləndirmənin bütün məbləği dövr üzrə mənfəət və ya zərərə aid edilməlidir;

b) mümkün alternativ qayda

b) mümkün alternativ qayda- xalis yalnız satış üçün nəzərdə tutulan aktiv və öhdəliklərə ədalətli dəyərinin dəyişiklikləri mənfəət və ya zərər kimi tanınmalıdır, maliyyə aktivi satılana qədər satış üçün nəzərdə tutulmayan maliyyə alətlərinin dəyərinin dəyişiklikləri isə kapital hesabında əks etdirilməlidir. Bu zaman satışdan yaranan mənfəət və ya zərər eyni adlı hesabda əks etdirilir.

2. tanınma

a) razılaşma əldə edildiyi tarix;

a) razılaşma əldə edildiyi tarix- müəssisənin öz üzərinə aktivi almağa və ya satmağa məsuliyyət götürdüyü tarixdir. Razılaşma əldə edildiyi tarixə uçot aşağıdakıları nəzərdə tutur: alınması nəzərdə tutulan aktivin, və onun haqqının ödənilməsi üzrə öhdəliyin razılaşma əldə edilən gün tanınması; razılaşma əldə edilən gün satılmış aktivin və alıcının debitor borcunun tanınmasına xitam verilməsi.

b) haqq-hesab tarixi b) haqq-hesab tarixi- müəssisə tərəfindən və ya müəssiyə aktivin çatdırılması tarixidir. Haqq-hesab tarixinin uçotu aşağıdakıları nəzərdə tutur: aktivin müəssisəyə təqdim edilməsi günü onun tanınması;aktivin müəssisə tərəfindən təqdim edilməsi günü onun tanınmasına xitam verilməsi.

27 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartı, Daşınmaz əmlaka investisiyalar

1. İlkin tanınma-dan sonra qiymət-ləndirmə2.

a) Ədalətli dəyərlə uçot modeli;

a) Ədalətli dəyərlə uçot modeli – daşınmaz əmlaka investisiyalar ədalətli dəyərlə əks etdirirlər, ədalətli dəyərin dəyişiklikləri isə Mənfəət və zərər haqqında hesabatda tanınır;

b) əldə edilməsinə çəkilən faktiki məsrəflərə görə uçot modeli

b) əldə edilməsinə çəkilən faktiki məsrəflərə görə uçot modeli- əldə edilməsinə çəkilən faktiki məsrəflərə görə uçot modeli Əsas vəsaitlər 16№-li MHBS-da əsas metod kimi müəyyən edilib: daşınmaz əmlaka investisiyalar qalıq dəyəri ilə uçota alınırlar (yığılmış qiymətdən düşmə zərərləri

68

2. İnformasiyanın açıqlanması

a) Ədalətli də-yərlə uçot modeli;

b) əldə edilməsinə çəkilən faktiki məsrəflərə görə uçot modeli

çıxılmaqla). Əldə edilməsinə çəkilən faktiki məsrəflərə görə uçot modelini seçən müəssisələr daşınmaz əmlaka investisiyaların ədalətli dəyərini açıqlamalıdırlar.

a) Ədalətli dəyərlə uçot modeli- müəssisələr hesabat dövrünün əvvəlinə və hesabat düvrünün sonuna daşınmaz əmlaka investisiyaların balans dəyərini üzləşdirilməsini təqdim edirlər, aşağıdakıları qeyd etməklə:1. obyektlərin alınmasına görə və növbəti məsrəflərin kapitallaşdırılmasına görə artımları ayrılıqda göstərməklə, daşınmaz əmlaka investisiyaların artımını;2.biznes birləşməsi nəticəsində obyektlərin alınmasına görə daşınmaz əmlaka investisiyaların artımını;3. çıxmaları;4.ədalətli dəyərin təshihi nəticəsində xalis mənfəəti və ya zərəri;5.d)xarici fəaliyyət üzrə maliyyə hesabatları güstəricilərinin çevrilməsi nəticəsində xalis məzənnə fərqlərini;6.daşınmaz əmlaka invesyisiyaların “ehtiyatlar” və “sahibinin yerləşdiyi əmlak” kateqoriyasına və ya əksinə keçmələr;7. digər dəyişikliklər.ayırmalaını qiymətdən düşmə üzrə zərərləri;4. hesabat dövrünün əvvəlinə və hesabat düvrünün sonuna daşınmaz əmlaka investisiyaların balans dəyərini üzləşdirilməsini;5.daşınmaz əmlaka investisiya-ların ədalətli dəyərini.b) əldə edilməsinə çəkilən faktiki məsrəflərə görə uçot modeli- aşağıdakı informasiyalar açıqlanır:1.istifadə olunan amortizasiya hesablanması metodları;2.aktivlərin faydalı istifadə müddəti və ya istifadə olunan amortizasiya normaları;3.hesabat dövrünün əvvəlinə və sonuna ümumi balans dəyərini və yığılmış amortizasiya

69

70

BÖLMƏ B. TÖVSİYYƏLƏR

HESABLAR PLANI

Eyni zamanda, müəssisənin iş xüsusiyyətinə uyğun olaraq, sintetik hesabların açıqlanmasını təmin edən aşağıdakı subhesablar tövsiyə edilir.

Maliyyə hesabatının bölməsi maddəsi

Hesabın №-si

Tövsiyə edilən hesabın №-si

Adı

1 Uzunmüddətli aktivlər 10 Qeyri-maddi aktivlər

101 Qeyri-maddi aktivlər - Dəyər101-1 Elmi-tədqiqat və təcrübə-konstruktor işləri - Dəyər101-2 Qudvil - Dəyər101-3 Proqram təminatı - Dəyər101-4 Patentlər - Dəyər101-5 Müəllif hüquqları - Dəyər101-6 Lisenziyalar - Dəyər101-7 Ticarət markaları - Dəyər 101-8 Digər qeyri-maddi aktivlər - Dəyər

102 Qeyri-maddi aktivlər - Amortizasiya102-1 Elmi-tədqiqat və təcrübə-konstruktor işləri – Amortizasiya102-3 Proqram təminatı - Amortizasiya102-4 Patentlər – Amortizasiya102-5 Müəllif hüquqları - Amortizasiya102-6 Lisenziyalar - Amortizasiya102-7 Ticarət markaları - Amortizasiya 102-8 Digər qeyri-maddi aktivlər - Amortizasiya

103 Qeyri-maddi aktivlərlə bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması11 Torpaq, tikili və avadanlıqlar

111 Torpaq, tikili və avadanlıqlar - Dəyər111-1 Torpaq - Dəyər111-2 Tikililər - Dəyər111-3 Maşınlar və avadanlıqlar - Dəyər111-4 Nəqliyyat vasitələri - Dəyər111-5 Digər torpaq, tikili və avadanlıqlar - Dəyər

112 Torpaq, tikili və avadanlıqlar - Amortizasiya112-2 Tikililər – Amortizasiya112-3 Maşınlar və avadanlıqlar - Amortizasiya112-4 Nəqliyyat vasitələri - Amortizasiya112-5 Digər torpaq, tikili və avadanlıqlar - Amortizasiya

113 Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması

113-1 Təyinətı üzrə istismar edilməsi üçün əlavə məsrəflər tələb edən torpaq, tikili və avadanlıqlar

71

113-2 Təyinatı üzrə istismara hazır olan torpaq, tikili və avadanlıqlar113-3 Tikilməkdə (istehsalatda) olan torpaq, tikili və avadanlıqlar

12 Daşınmaz əmlaka investisiyalar 121 Daşınmaz əmlaka investisiyalar - Dəyər

121-1 Torpaq - Dəyər121-2 Binalar - Dəyər

122 Daşınmaz əmlaka investisiyalar - Amortizasiya122-2 Binalar – Amortizasiya

13 Bioloji aktivlər131 Bioloji aktivlər - Dəyər

131-1 Bitkilər - Dəyər131-2 Heyvanlar- Dəyər

132 Bioloji aktivlər - Amortizasiya132-1 Bitkilər – Amortizasiya132-2 Heyvanlar- Amortizasiya

14 Təbii sərvətlər141 Təbii sərvətlər- Dəyər142 Təbii sərvətlər - Tükənməsi

15 İştirak payı metodu ilə uçota alınmış investisiyalar151 Asılı müəssisələrə investisiyalar152 Birgə müəssisələrə investisiyalar

16 Təxirə salınmış vergi aktivləri161 Mənfəət vergisi üzrə təxirə salınmış vergi aktivləri162 Digər təxirə salınmış vergi aktivləri

17 Uzunmüddətli debitor borcları171 Alıcılar və sifarişçilərin uzunmüddətli debitor borcları172 Törəmə(asılı) müəssisələrin uzunmüddətli debitor borcları 173 Əsas idarəetmə heyətinin uzunmüddətli debitor borcları 174 İcarə üzrə uzunmüddətli debitor borcları

174-1 Maliyyə icarəsi üzrə uzunmüddətli debitor borcları174-2 Əməliyyat icarəsi üzrə uzunmüddətli debitor borcları

175 Tikinti müqavilələri üzrə uzunmüddətli debitor borcları176 Faizlər üzrə uzunmüddətli debitor borcları177 Digər uzunmüddətli debitor borcları

18 Sair uzunmüddətli maliyyə aktivləri181 Ödənişə qədər saxlanılan uzunmüddətli investisiyalar182 Uzunmüddətli verilmiş borclar

183 Digər uzunmüddətli investisiyalar

184 Sair uzunmüddətli maliyyə aktivlərinin dəyərinin azalmasına görə düzəlişlər

19 Sair uzunmüddətli aktivlər 191 Gələcək hesabat dövrlərin xərcləri192 Verilmiş uzunmüddətli avanslar193 Digər uzunmüddətli aktivlər

2 Qısamüddətli aktivlər20 Ehtiyatlar

72

201 Material ehtiyatları201-1 Xammal201-2 İstehsalat materialları201-3 Qablaşdırma materialları

202 İstehsalat məsrəfləri

202-1 İstehsalatda istifadə olunmuş əsas xammal 202-2 İstehsalatda istifadə olunmuş əsas materiallar 202-3 Əsas istehsalatla məşğul olan işçi heyətinə məsrəflər202-4 İstehsalat aktivlərinin amortizasiya məsrəfləri202-5 İstehsalatda istifadə olunmuş köməkçi xammal 202-6 İstehsalatda istifadə olunmuş köməkçi materiallar 202-7 Köməkçi istehsalatla məşğul olan işçi heyətinə məsrəflər

203 Tikinti müqavilələri üzrə bitməmiş tikinti işləri

204 Hazır məhsul205 Mallar 206 Satış məqsədilə saxlanılan digər aktivlər207 Digər ehtiyatlar208 Ehtiyatların dəyərinin azalmasına görə düzəlişlər

21 Qısamüddətli debitor borcları211 Alıcılar və sifarişçilərin qısamüddətli debitor borcları

212 Törəmə (asılı) müəssisələrin qısamüddətli debitor borcları

213 Əsas idarəetmə heyətin qısamüddətli debitor borcları 214 İcarə üzrə qısamüddətli debitor borcları

214-1 Maliyyə icarəsi üzrə qısamüddətli debitor borcları

214-2 Əməliyyat icarəsi üzrə qısamüddətli debitor borcları

215 Tikinti müqavilələri üzrə qısamüddətli debitor borcları

216 Faizlər üzrə qısamüddətli debitor borcları217 Digər qısamüddətli debitor borcları218 Şübhəli borclar üzrə düzəlişlər

22 Pul vəsaitləri və onların ekvivalentləri221 Kassa222 Yolda olan pul köçürmələri223 Bank hesablaşma hesabları224 Tələblərə əsasən verilən digər bank hesabları225 Pul vəsaitlərinin ekvivalentləri

23 Sair qısamüddətli maliyyə aktivləri231 Satış məqsədilə saxlanılan qısamüddətli investisiyalar

232 Ödənişə qədər saxlanılan qısamüddətli investisiyalar233 Qısamüddətli verilmiş borclar234 Digər qısamüddətli investisiyalar

235 Sair qısamüddətli maliyyə aktivlərinin dəyərinin azalmasına görə düzəlişlər

24 Sair qısamüddətli aktivlər 241 Əvəzləşdirilən əlavə dəyər vergisi242 Gələcək hesabat dövrün xərcləri

73

242-1 Əməliyyat icarəsi üzrə gələcək hesabat dövrün xərcləri243 Verilmiş qısamüddətli avanslar244 Təhtəlhesab məbləğlər245 Digər qısamüddətli aktivləri

3 Kapital30 Ödənilmiş nominal(nizamnamə) kapital

301 Nominal(nizamnamə) kapital302 Nominal(nizamnamə) kapitalın ödənilməmiş hissəsi

31 Emissiya gəliri311 Emissiya gəliri

311-1 Emissiya gəliri - adi səhmlər311-2 Emissiya gəliri – imtiyazlı səhmlər

32 Geri alınmış kapital (səhmlər)321 Geri alınmış kapital (səhmlər)

321-1 Geri alınmış kapital - adi səhmlər321-2 Geri alınmış kapital - imtiyazlı səhmlər

33 Kapital ehtiyatları 331 Yenidən qiymətləndirilmə üzrə ehtiyat332 Məzənnə fərqləri üzrə ehtiyat333 Qanunvericilik üzrə ehtiyat334 Nizamnamə üzrə ehtiyat335 Digər ehtiyatlar

34 Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)341 Hesabat dövrünün xalis mənfəəti(zərəri)

342 Mühasibat uçotu siyasətində dəyişikliklər və əhəmiyyətli səhvlərlə bağlı mənfəət (zərər) üzrə düzəlişlər

343 Keçmiş illər üzrə bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)344 Elan edilmiş dividendlər

4 Uzunmüddətli öhdəliklər40 Uzunmüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər

401 Uzunmüddətli bank kreditləri402 İşçilər üçün uzunmüddətli bank kreditləri

403 Uzunmüddətli konvertasiya olunan istiqrazlar

404 Uzunmüddətli borclar

405 Geri alınan məhdud tədavül müddətli imtiyazlı səhmlər (uzunmüddətli)

406 Maliyyə icarəsi üzrə uzunmüddətli öhdəliklər

407 Törəmə(asılı) müəssisələrə uzunmüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər

408 Digər uzunmüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər41 Uzunmüddətli qiymətləndirilmiş öhdəlikləri

411 İşdən azad olma ilə bağlı uzunmüddətli müavinətlər və öhdəliklər412 Uzunmüddətli zəmanət öhdəlikləri413 Uzunmüddətli hüquqi öhdəliklər414 Digər uzunmüddətli qiymətləndirilmiş öhdəlikləri

414-1 Sığorta müqavilələri üzrə uzunmüddətli öhdəliklər42 Təxirə salınmış vergi öhdəlikləri

74

421 Mənfəət vergisi üzrə təxirə salınmış vergi öhdəlikləri422 Digər təxirə salınmış vergi öhdəlikləri

43 Uzunmüddətli kreditor borcları431 Malsatan və podratçılara uzunmüddətli kreditor borcları432 Törəmə(asılı) müəssisələrə uzunmüddətli kreditor borcları433 Tikinti müqavilələri üzrə uzunmüddətli kreditor borcları

434 Faizlər üzrə uzunmüddətli kreditor borcları

435 Digər uzunmüddətli kreditor borcları

44 Sair uzunmüddətli öhdəliklər441 Uzunmüddətli pensiya öhdəlikləri442 Gələcək hesabat dövrlərin gəlirləri443 Alınmış uzunmüddətli avanslar444 Uzunmüddətli məqsədli maliyyələşmələr və daxilolmalar445 Digər uzunmüddətli öhdəliklər

5 Qısamüddətli öhdəliklər50 Qısamüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər

501 Qısamüddətli bank kreditləri501-1 Bank overdraftı

502 İşçilər üçün qısamüddətli bank kreditləri503 Qısamüddətli konvertasiya olunan istiqrazlar504 Qısamüddətli borclar

505 Geri alınan məhdud tədavül müddətli imtiyazlı səhmlər (qısamüddətli)

506 Törəmə(asılı) müəssisələrə qısamüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər

507 Digər qısamüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər

51 Qısamüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər

511 İşdən azad olunması ilə bağlı qısamüddətli müavinətlər və öhdəliklər

512 Qısamüddətli zəmanət öhdəlikləri513 Qısamüddətli hüquqi öhdəliklər514 Mənfəətdə iştirak planı və müavinət planları???

515 Digər qısamüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər515-1 Sığorta müqavilələri üzrə qısamüddətli öhdəliklər

52 Vergi və sair məcburi ödənişlər üzrə öhdəliklər521 Vergi öhdəlikləri522 Sosial sığorta və təminat üzrə öhdəliklər

523 Digər məcburi ödənişlər üzrə öhdəliklər

53 Qısamüddətli kreditor borcları531 Malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları532 Törəmə(asılı) müəssisələrə qısamüddətli kreditor borcları533 Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan borclar

534 Dividendlərin ödənilməsi üzrə təsisçilərə kreditor borcları

535 İcarə üzrə qısamüddətli kreditor borcları

535-1 Maliyyə icarəsi üzrə qısamüddətli kreditor borcları

535-2 Əməliyyat icarəsi üzrə qısamüddətli kreditor borcları

75

536 Tikinti müqavilələri üzrə qısamüddətli kreditor borcları

537 Faizlər üzrə qısamüddətli kreditor borcları

538 Digər qısamüddətli kreditor borcları

54 Sair qısamüddətli öhdəliklər541 Qısamüddətli pensiya öhdəlikləri542 Gələcək hesabat dövrün gəlirləri543 Alınmış qısamüddətli avanslar544 Qısamüddətli məqsədli maliyyələşmələr və daxilolmalar545 Digər qısamüddətli öhdəliklər

6 Gəlirlər60 Əsas əməliyyat gəliri

601 Satış601-1 Malların satışı601-2 Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlir 601-3 Tikinti müqavilələr üzrə gəlir 601-4 Royalti gəliri601-5 Əməliyyat icarəsi üzrə gəlir601-6 Digər əməliyyat gəliri

602 Satılmış malların qaytarılması və ucuzlaşdırılması603 Verilmiş güzəştlər

61 Sair əməliyyat gəlirləri611 Sair əməliyyat gəlirləri

611-1 Torpaq, tikili, avadanlığın və digər uzunmüddətli aktivlərin satışından digər gəlirlər

611-2 Yenidən qiymətləndirilmədən gəlirlər611-3 Əvəzsiz olaraq alınmış aktivlər

611-4 Cərimələr və digər oxşar ödənişlər

611-5 Keçmiş illər üzrə gəlirlər

611-6 Ümidsiz borcların bərpası

611-7 Silinmiş ehtiyatların bərpası

611-8 Məzənnə fərgləri üzrə gəlirlər62 Fəaliyyətin dayandırılmasından mənfəətlər

621 Fəaliyyətin dayandırılmasından mənfəətlər63 Maliyyə gəlirləri

631 Maliyyə gəlirləri631-1 Faiz gəliri631-2 Qiymətdən düşmüş borclar üzrə faiz gəlirləri631-4 Maliyyə iсarəsi üzrə gəlir631-5 Maliyyə alətlərinin ədalətli dəyərinin dəyişməsindən gəlir631-6 Faiz xərcləri yaradan öhdəliklər üzrə məzənnə gəliri631-7 Digər maliyyə gəlirləri

7 Xərclər70 Satışın maya dəyəri

701 Satışın maya dəyəri701-1 Xammal

76

701-2 Təkrar satış məqsədilə saxlanılan mallar701-3 İstehsal sahəsində çalışan işçilərin əmək haqqı xərcləri701-4 İstehsal aktivlərinin amortizasiyası701-5 Satışın digər maya dəyəri xərcləri

71 Kommersiya xərcləri711 Kommersiya xərcləri

711-1 Müəssisənin kommersiya fəaliyyətində məşğul olan işçi heyəti üzrə xərclər

711-2 Kommersiya məqsədləri üçün istifadə edilən aktivlərin amortizasiya xərcləri

711-3 Digər kommersiya xərcləri72 İnzibati xərclər

721 İnzibati xərclər

721-1 İnzibati işçi heyəti üzrə xərclər

721-2 İnzibati məqsədləri üçün istifadə edilən aktivlərin amortizasiya xərcləri

721-3 Digər inzibati xərclər73 Sair əməliyyat xərcləri

731 Sair əməliyyat xərcləri

731-1 Torpaq, tikili, avadanlığın və digər uzunmüddətli aktivlərin satışından zərərlər

731-2 Yenidən qiymətləndirilmədən xərclər731-3 Qiymətdən düşmə üzrə xərclər731-4 Cərimələr və digər oxşar ödənişlər731-5 Keçmiş illər üzrə xərclər731-6 Şübhəli və ümidsiz borclar üzrə xərclər731-7 Aktivlərin dəyərinin azalması üzrə düzəlişlər731-8 Məzənnə xərcləri

74 Fəaliyyətin dayandırılmasından zərərlər741 Fəaliyyətin dayandırılmasından zərərlər

75 Maliyyə xərcləri751 Maliyyə xərcləri

751-1 Faiz xərcləri

751-2 Konvertasiya olunan istiqrazlar üzrə faiz xərcləri751-3 Maliyyə icarəsi üzrə faiz xərcləri751-4 Maliyyə alətlərinin ədalətli dəyərinin dəyişməsi üzrə xərclər751-5 Faiz xərcləri yaradan öhdəliklər üzrə məzənnə xərcləri751-6 Digər maliyyə xərcləri

8 Mənfəətlər (zərərlər)80 Ümumi mənfəət (zərər)

801 Ümumi mənfəət (zərər)

81 Asılı və birgə müəssisələrin mənfəətlərində(zərərlərində) pay

811 Asılı və birgə müəssisələrin mənfəətlərində(zərərlərində) pay9 Mənfəət vergisi90 Mənfəət vergisi

77

MÜHASİBAT BALANSININA INFORMASIYANIN DAXİL EDİLMƏSİ

Aşağıdakı misalda bu Standartla müəyyən olunmuş mühasibat balansına müəssisə üçün tövsiyə edilən hesablar planına uyğun olaraq hesabat dövrünün sonuna olan qalıqların daxil edilməsi qaydası göstərilir. Hesablanma üsulu “Hesabın N-si” adlı maddədə təqdim edilib.

"_____" müəssisəsiMühasibat balansı

31 dekabr 2005-ci il tarixinə (min MANAT)

maddənin N-si   Hesabın N-si 2005 2005

  AKTİVLƏR      

1 Uzunmüddətli aktivlər      

10 Qeyri-maddi aktivlər 101 - 102 + 103 x  11 Torpaq, tikili və avadanlıqlar 111 - 112 + 113 x  12 Daşınmaz əmlaka investisiyalar 121 - 122 x  13 Bioloji aktivlər 131 - 132 x  14 Təbii sərvətlər 141 - 142 x  

15İştirak payı metodu ilə uçota alınmış investisiyalar 15X x  

16 Təxirə salınmış vergi aktivləri 16X x  17 Uzunmüddətli debitor borcları 17X x  18 Sair uzunmüddətli maliyyə aktivləri 18X - 184 x  19 Sair uzunmüddətli aktivlər 19X x  

 CƏMİ UZUNMÜDDƏTLİ AKTİVLƏR     x

2 Qısamüddətli aktivlər      

20 Ehtiyatlar 20X - 208 x  21 Qısamüddətli debitor borcları 21X - 218 x  22 Pul vəsaitləri və onların ekvivalentlərı 22X x  23 Sair qısamüddətli maliyyə aktivləri 23X - 235 x  24 Sair qısamüddətli aktivlər 24X x  

  CƏMİ QISAMÜDDƏTLİ AKTİVLƏR     x

  CƏMİ AKTİVLƏR     x

 KAPİTAL VƏ ÖHDƏLİKLƏR      

78

Məsələn, qeyri-maddi aktivlərin hesabat dövrünün əvvəlinə olan qalığı aşağıdakı kimi hesablana bilər:

101 hesabı üzrə hesabat dövrünün sonuna olan qalıqdan 102 hesabı üzrə hesabat dövrünün sonuna olan qalıq çıxılır və 103 hesabı üzrə hesabat dövrünün sonuna olan qalıq əlavə edilir.

Ehtiyatların hesabat dövrünün əvvəlinə olan qalığı aşağıdakı kimi hesablana bilər:

20-ci hesab üzrə hesabat dövrünün sonuna olan bütün qalıqlardan 208 N-li hesabın məbləği çıxılır.

3 Kapital      

30 Ödənilmiş nominal (nizamnamə) kapital 301 - 302 x  31 Emissiya gəliri 31X x  32 Geri alınmış kapital (səhmlər) 32X (x)  33 Kapital ehtiyatları 33X x  34 Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər) 34X - 344 x(x)  

 CƏMİ KAPİTAL     x

4 Uzunmüddətli öhdəliklər      

40 Uzunmüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər 40X x  41 Uzunmüddətli qiymətləndirilmiş öhdəlikləri 41X x  42 Təxirə salınmış vergi öhdəlikləri 42X x  43 Uzunmüddətli kreditor borcları 43X x  44 Sair uzunmüddətli öhdəliklər 44X x  

 CƏMİ UZUNMÜDDƏTLİ ÖHDƏLİKLƏR     x

5 Qısamüddətli öhdəliklər      

50 Qısamüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər 50X x  51 Qısamüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər 51X x  52 Vergi və sair məcburi ödənişlər üzrə öhdəliklər 52X x  53 Qısamüddətli kreditor borcları 53X x  54 Sair qısamüddətli öhdəliklər 54X x  

  CƏMİ QISAMÜDDƏTLİ ÖHDƏLİKLƏR     x

  CƏMİ ÖHDƏLİKLƏR     x

  CƏMİ KAPİTAL VƏ ÖHDƏLİKLƏR     x

79

MƏNFƏƏT VƏ ZƏRƏR HAQQINDA HESABATA (XƏRCLƏRIN FUNKSIYALARI ÜZRƏ) İNFORMASİYANIN DAXİL EDİLMƏSİ

Bu Standartla müəyyən olunmuş mənfəət və zərər haqqında hesabata müəssisə üçün tövsiyə edilən hesablar planına uyğun olaraq hesabat dövrünün sonuna olan məlumatın daxil edilməsi qaydası göstərilir.

"_____" müəssisəsiMənfəət və zərər haqqında hesabat (xərclərin funksiyaları üzrə təsnifləşdirilməsi)

31 dekabr 2005-ci il tarixinə (min MANAT)

Maddənin №-si   Hesabın №-si 2005

60 Əsas əməliyyat gəliri 601 - 602 - 603 X

70 Satışın maya dəyəri 701 (x)

  Ümumi Mənfəət   X

61 Sair əməliyyat gəlirləri 611 X71 Kommersiya xərcləri 711 (x)72 İnzibati xərclər 721 (x)73 Sair əməliyyat xərcləri 731 (x)

62 və 74 Fəaliyyətin dayandırılmasından mənfəət (zərər) 621 - 741 x(x)

  Əməliyyat mənfəəti (zərəri)   x(x)

63 Maliyyə gəliri X

75 Maliyyə xərcləri (x)

81 Asılı və birgə müəssisələrin mənfəətlərində (zərərlərində) pay 811 x(x)

  Vergiqoymadan əvvəl mənfəət (zərər)   x(x)

90 Mənfəət vergisi 901 + 902 (x)Adi fəaliyyətdən mənfəət və ya zərər x(x)

80 Hesabat dövrünün xalis mənfəəti (zərəri) 801=Hesablama x(x)

  Hər səhm üzrə mənfəət Hesablama X

80

Məsələn, əsas əməliyat gəlirinin hesabat dövrünün sonuna olan məbləği aşağıdakı qayda ilə hesablana bilər:

hesabat dövrünün sonuna olan 601 N-li hesabdan 602 və 603 N-li hesabların məbləğləri çıxılır.

Hesabat dövrünün sonuna müvafiq subhesablarda satışın maya dəyəri üzrə xərc maddələrində uçota alınan məbləğlərin cəmi 701-ci hesabda əks etdirilir.İnzibati xərclərin, kommersiya xərclərin və sair əməliyyat xərclərinin hesabat dövrünün sonuna olan məbləğləri göstərilən hesablama üsulu ilə hesabatda əks etdirilir.

  Azaldılmış hər səhm üzrə mənfəət Hesablama XMənfəət və zərər haqqında hesabata (xərclərin funksiyaları üzrə təsnifləşdirilməsi)

qeydlərXarakterinə görə təsnifləşdirməni istifadə etməklə əməliyyat xərcləri haqqında

informasiya

Maddənin №-si   2005

  Hazır məhsul və bitməmiş istehsal ehtiyatlarındakı dəyişikliklər Son qalıqlar - ilkin qalıqlar x(x)

  Müəssisə tərəfindən yerinə yetirilmiş və kapitallaşdırılmış işlər

103 və 113 nömrəli hesabların debetləri üzrə

dövriyyə (x)

  İstifadə edilmiş material ehtiyatları (701-1) və (701-2) üzrə qalıqların cəmi X

  İşçi heyəti üzrə xərclər (701-3) + (711-1)+ (721-1) X

  Amortizasiya xərcləri (701-4) + (711-2) + (721-2) X

73 Sair əməliyyat xərcləri 731 X

  Cəmi əməliyyət xərcləri   X

81

MƏNFƏƏT VƏ ZƏRƏR HAQQINDA HESABAT (XƏRCLƏRIN XÜSUSIYYƏTLƏRI ÜZRƏ) İNFORMASİYANIN DAXİL EDİLMƏSİ

Aşağıdakı misalda bu Standartla müəyyən olunmuş mənfəət və zərər haqqında hesabata (xərclərin xüsusiyyətləri üzrə) müəssisə üçün tövsiyə edilən hesablar planına uyğun olaraq hesabat dövrünün sonuna olan qalıqların daxil edilməsi qaydası göstərilir.Hesablanma üsulu “Hesabın N-si” adlı maddədə təqdim edilib.

"_____" müəssisəsiMənfəət və zərər haqqında hesabat (xərclərin xüsusiyyətləri üzrə təsnifləşdirilməsi)

31 dekabr 2005-ci il tarixinə (min MANAT)

maddənin N-si   Hesabın N-si 2005

60 Satış 601 - 602 - 603 x

61 Sair əməliyyat gəlirləri 611 x

  Hazır məhsul və bitməmiş istehsal ehtiyatlarındakı dəyişikliklər Son qalıqlar - ilkin qalıqlar x(x)

  Müəssisə tərəfindən yerinə yetirilmiş və kapitallaşdırılmış işlər

103 və 113 nömrəli hesabların debetləri üzrə

dövriyyə x

  İstifadə edilmiş material ehtiyatları (701-1) + (701-2) (x)

  İşçi heyəti üzrə xərclər (701-3) + (711-1) + (721-1) (x)

  Amortizasiya xərcləri (701-4) + (711-2) + (721-2) (x)

Sair əməliyyat xərcləri 731 (x)

62 və 74Fəaliyyətin dayandırılması nəticəsində əldə olunan mənfəət (zərər)

621 – 741 x(x)

82

Məsələn, əsas əməliyat gəlirinin hesabat dövrünün əvvəlinə olan qalığı aşağıdakı kimi hesablana bilər: Hazır məhsul və bitməmiş istehsal ehtiyatlarındakı dəyişikliklər“Xammal və material ehtiyatları” üzrə əməliyyat məsrəfləri haqqında informasiyada hesabat dövrünün əvvəlinə olan qalıq aşağıdakı kimi hesablana bilər: 7011 və 7012 hesabları üzrə hesabat dövrünün sonuna olan qalıqlar toplanır

“Sair əməliyyat xərclərinin hesabat dövrünün əvvəlinə olan qalığı aşağıdakı kimi hesablana bilər:731 hesabı üzrə hesabat dövrünün sonuna olan qalıq

  Əməliyyat mənfəəti (zərəri)   x(x)

63 Maliyyə gəliri 631 – 751 x

75 Maliyyə xərcləri 631 – 751 (x)

81 Asılı və birgə müəssisələrin mənfəətlərində (zərərlərində) pay 811 x(x)

  Vergidən əvvəl mənfəət (zərər)   x(x)

90 Mənfəət vergisi 901 + 902 (x)Adi fəaliyyətdən mənfəət və ya zərər x(x)

80 Hesabat dövrünün xalis mənfəəti (zərəri) 801=Hesablama x(x)

  Hər səhm üzrə mənfəət Hesablama x  Azaldılmış hər səhm üzrə mənfəət Hesablama x

83