Bazą dla środowiska wychowawczego oraz klimatu społecznego szkoły jestpoprawna komunikacja. Pozytywne relacje wspomagają wszelkie oddziaływanianauczycieli na uczniów, natomiast nieprawidłowe - mogą przeobrażać sięw różnego rodzaju konflikty, dlatego tak ważnym zagadnieniem jest kontaktmiędzy nauczycielem i uczniem.

Do procesu komunikowania się niezbędna jest interakcja, która jest wzajemnymoddziaływaniem na siebie osób, które się porozumicwają[l]. Wyjaśniając zja-wisko interakcji stwierdza się, że „interakcja to splot wielorakich aspektówwzajemnego wpływu jednostek na siebie w skali makro i mikro, dotyczącychszeregu aspektów kontaktów międzyludzkich uwarunkowanych najróżniejszegotypu zmiennymi"[2]. Istotą interakcji jest przede wszystkim wzajemny wpływpodmiotów interakcji. Wpływ może być zamierzony lub niezamierzony. Owazależność oznacza, iż zachowania jednego z partnerów interakcji, wpływają

na zachowania i reakcje u drugiego. Ponadto, istotną rzeczą, którą wartowiedzieć, jest fakt, iż we wzajemne interakcje nauczyciela i ucznia uwikłany jestnie tylko proces komunikacji, ale także proces spostrzegania społecznego,zwanego inaczej spostrzeganiem osób. Owe zjawisko zachodzi wtedy, gdypodmiot obserwujący zwany obserwatorem, tworzy swój własny obraz na tematspostrzeganego partnera. Przedstawienie danej osoby, jakie wytworzył sobieobserwator, powoduje u niego określone reakcje i zachowania. Prawidłowość ta,jest procesem o trzech stopniach.

Pierwszy: to obserwacja danej osoby, drugi: na podstawie zachowania, obserwatorwnioskuje o wewnętrznych stanach obserwowanej osoby, trzeci: obserwatorbazuje na owych wnioskach, stawiając sobie odpowiedź na pytanie, jaka jestta osoba którą obserwował.

Odpowiedź na postawione pytanie, jaki ten ktoś jest, uruchamia zachowanieobserwatora[3].

Znając schemat spostrzegania społecznego, stwierdza się, iż podstawądo określenia innych osób jest ich działanie. Ta prawidłowość dotyczy nie tylkoUczniów spostrzegających swoich nauczycieli, ale i nauczycieli spostrzegającychswoich uczniów.

Proces ten ściśle powiązany jest z pierwszym wrażeniem.

We wszystkich interakcjach bardzo ważny jest stosunek emocjonalny partnerówinterakcji względem siebie. Ważnym źródłem motywacji uczniów (w aspekcienawiązywania kontaktu z nauczycielem) stanowią postawy emocjonalne, któreprzejawiają uczniowie względem danego nauczyciela. Owe postawy emocjonalnepełnią decydującą rolę o charakterze i częstotliwości relacji nauczyciel - uczeń.

Zatem, zachowanie ucznia w relacji z nauczycielem regulowane jest przezpostawy emocjonalne przyjęte wobec tego nauczyciela oraz czynności, któreon wykonuje[4]. Szczególnie ważnym zadaniem dla nauczyciela podczaspierwszych kontaktów z uczniami jest stworzenie pozytywnych relacji. Nauczy-ciel, który obdarzony jest szacunkiem i sympatią, potrafi wywierać znaczniewiększy wpływ na swoich uczniów, a co za tym idzie zwiększa się szansa przeko-nania do przedmiotu, którego uczy ulubiony nauczyciel, gwarantując większesukcesy. Pozytywne relacje budowane są na wzajemnym zaufaniu[5]. W relacjachszkolnych szczególnie można zaobserwować oddziaływanie jednego człowiekana drugiego.

Szczególnym czynnikiem warunkującym charakter kontaktów nauczycielai ucznia okazuje się wpływ społecznych stosunków, zaistniałych w danymspołeczeństwie. Śledząc interakcje nauczyciela i ucznia według zachowanych

źródeł, zaobserwowano szczególnie drastyczne traktowanie uczniów. Na przykładw starożytnych Chinach "za źle napisane zadanie zmuszano ucznia do wypiciabutelki atramentu". Bicie („po łapach") za nieuwagę zaliczało się do kary bardzołagodnej, o wiele bowiem cięższą było na przykład klęczenie na ostrychkamieniach, pod którymi żarzyło się ofiarne kadzidło. Nic więc dziwnego, żeczęsto takiego srogiego nauczyciela nazywano „bogiem piekła"[6]. Modyfikującysię ustrój społeczny, który szczególnie formował działalność szkolno-wycho-wawczą, stopniowo wyeliminował kary cielesne. Na szczęście dzisiejszy sposób„obchodzenia się" z uczniem znacznie odbiega od przykładu z przeszłości, jednakna tym punkcie odniesienia, można stwierdzić, iż wzajemność kontaktównauczyciela i ucznia kształtowała się i zmieniała na podstawie historyczno-społecznej.

W toku lekcji zachodzi wiele interakcji między nauczycielem a uczniem,w których kształtują się standardy interakcji z dorosłymi. Każda lekcja staje sięźródłem doświadczeń, dzięki której młodzi ludzie nabywają różnych form relacjimiędzyludzkich, na przykład argumentacji czy rozwiązywania sporów[71. Każdainterakcja zawiera w sobie mnóstwo czynników w skali makro i mikro. Oweczynniki dotyczyć mogą wielu aspektów kontaktów międzyludzkich, implikowa-nych przez różnego typu zmienne. Ogólne i obszerne są czynniki osobowe orazspołeczno-pedagogiczne. Czynniki osobowe dotyczą cech nauczyciela i ucznia,Które wywierają znaczny wpływ na przebieg i rezultat interakcji. Natomiastczynniki społeczno-pedagogiczne obejmują na przykład sytuacyjne warunkiw jakich przebiega interakcja, na przykład styl wychowawczego kierowania,sympatia ucznia wobec nauczyciela, oceny ucznia oraz zachowanie[8].

W procesie edukacji wyróżnia się trzy główne style kierowania klasą, jest to stylautorytarny, liberalny i demokratyczny. Każdy ze stylów wywiera znaczącywpływ na relacje między nauczycielem a uczniem. Nauczyciele w rozmaitysposób reagują na zachowania uczniów, a każda ich reakcja powoduje odmienneSkutki[9]. Każdy ze stylów reprezentuje odmienny typ osobowości nauczyciela,co w efekcie spowodować może ograniczenie lub nasilenie się pozytywnychrelacji. Styl autorytarny charakteryzuje nauczyciela, który sprawuje ścisłąkontrolę, nie tolerując żadnych odstępstw odprzyjętych zasad, narzucając przy tymwłasną wolę. Praca uczniów z tego typu nauczycielem przybiera postać przymusu,gdyż uczniowie są bardziej zmuszani niż motywowani, dlatego na wszelkiegorodzaju wymagania czy uwagi, uczniowie zazwyczaj reagują wrogością.Autorytarni nauczyciele narzucają swoją władzę i autorytet, stosując kary

w stosunku do tych uczniów, którzy nie chcą się podporządkować. Na lekcjach nieuznają ciepła i humoru. Przeciwieństwem stylu autorytarnego, także który nieprzynosi dobrych rezultatów, jest styl liberalny. Nauczyciele liberalni nie są kon-sekwentni w tym co robią. Pozwalając uczniom na swobodne zachowanie się,często zapominają, jak ważne dla młodych ludzi jest wykształcenie w sobie samo-dyscypliny, która pomaga w podjęciu bardziej odpowiedzialnego stylu życia.Lekcje prowadzone przez typ liberalny charakteryzują się niesprzyjającą dlanauki atmosferą oraz ogólnym zamętem. Ostatni styl zwany demokratycznym,okazuje się być najbardziej pożądanym. Nauczyciel demokratyczny, utrzymujeporządek na lekcji, wprowadzając ograniczenia nie naruszające praw i autonomiiuczniów, dzięki czemu nie jest zmuszony do ustawicznego korygowania niepożą-danych zachowań. Ponadto, pomaga zrozumieć podopiecznym, że podejmowanie

przez nich decyzje, pociągają za sobą określone konsekwencje. Pozwala dzieciomi młodzieży uczestniczyć w ustanawianiu zasad i daje możliwości w podejmowa-niu decyzji dotyczących tego, czego się uczą, pozostawiając jednocześnie pewnąswobodę, która ułatwia naukę samodzielności. Dzięki takiej postawie nauczyciela,uczniowie nie buntują się[ 10].

Reasumując, stwierdza się, że styl demokratyczny jest najbardziej odpowiednimdla budowania odpowiednich relacji między nauczycielem a uczniem, ponieważopiera się nie tylko na zdrowym rozsądku nauczyciela, ale i trosce o dzieci. Jakośćprocesów porozumiewania się związana jest z umiejętnościami i kompetencjamikomunikacyjnymi nauczyciela, gdyż wzajemne interakcje w procesie nauczaniai wychowania opierają się na nadawaniu, odbieraniu i interpretacji komunikatów.Kompetencja komunikacyjna jest umiejętnością specyficznego działania

nabywaną w trakcie psychicznego i społecznego rozwoju jednostki. Do nauczy-cielskich kompetencji komunikacyjnych należy zaliczyć:

- „zdolność odbierania komunikatów,

- świadomość zaistnienia różnego rodzaju zakłóceń oraz umiejętność umiejsco-wienia ich w procesie kształcenia,

- umiejętność dialogowego sposobu porozumiewania się,

- umiejętność przyjęcia postawy niedyrektywnej,

- umiejętność komunikowania się na poziomie empatii"[l 1].

W relacji nauczyciel - uczeń, brane są takSe pod uwagę umiejętności komunika-cyjne uczniów. Owe umiejętności pozwalają im nawiązać i podtrzymać rozmowę,a należą do nich środki językowe i niewerbalne. Często sposób wypowiedzii jej treść zależy od stopnia zaangażowania ucznia w pewną sytuację komunika-

cyjną oraz jego możliwości otwierania się na sytuację, przez którą dokonujeokreślonego wyboru informacji. Ponadto, zaangażowanie się dziecka w sytuacjękomunikacyjną zapewnia poczucie sprawstwa oraz przyczynowości osobistej,co stanowi główny element podmiotowego funkcjonowania człowieka! 12].Kompetencje komunikacyjne nauczycieli decydują w znaczący sposóbo atmosferze jaka zapanuje w klasie, a także o tworzeniu się kompetencji komu-nikacyjnych u uczniów. Ponieważ komunikacja, zachodząca między dorosłymistanowi wzór dla dziecka, które bierze udział w tym procesie, niewątpliwie jest teżumacnianiem się osobowych relacji nauczyciela i ucznia. Rola nauczyciela niekończy się na przekazywaniu informacji lecz pozwala zgłaszać dzieciom propo-zycje i pytania, dobierać zadania, formułować problemy, a tego typu zachowaniasprzyjają tworzeniu się modelu komunikacji dwukierunkowej oraz wielokierun-

kowej a także sytuacji w których uczniowie zdobywają doświadczenie. Tegotypu sytuacje warunkują atmosferę zaufania i bezpieczeństwa, gdyż nauczycieli uczniowie często się komunikują lepiej się poznają, współpracują i wzajemniesię akceptują! 13].

Należy nadmienić, iż w szkole nie występują wyłącznie pozytywne relacje międzynauczycielem a uczniem lecz również różnego rodzaju konflikty. Każdy konfliktpoprzedza tak zwana sytuacja konfliktowa, która prowadzi do konfliktu otwartego[14]. „Sytuacja jest to stan otoczenia człowieka i jego samego w danym momencie czasu"! 15]. Każda sytuacja zawiera w sobie pewne pożądane dobra dla jednostki, jak i te niechciane. Konflikt jest sprzecznością interesów w relacjach interpersonalnych, a w szczególności napięciem wewnątrz osób lub między osobami lub napięciami wewnątrz grupy lub między grupami[16]. W klasie szkolnej konflikty wpływają szczególnie ujemnie nie tylko na osoby, ale i na proces nauczania.

Idealnym podłożem dla rozwoju konfliktów w klasie jest nauczyciel stosujący autokratyczny styl kierowania klasą. Nauczyciel, aby zaprowadzić dyscyplinę, zastrasza, ośmiesza, lekceważy, oskarża. Współzawodnicząc! 17] Konflikty są naturalnym wynikiem ścierania się odmiennych typów osobowości, przekonań lub zainteresowań. Najwłaściwszą formą rozwiązywania konfliktów są negocjacje oraz współpraca, gdzie nie ma miejsca na wygranych czy przegranych. Nauczyciel, który chce wystąpić w roli negocjatora, nie powinien krytykować czy pouczać, tylko zaakceptować ucznia, oddzielając jego osobę od problemu. Elastyczne dopasowanie się do zaistniałej sytuacji, z okazywaniemszacunku dla oponenta, stworzą warunki to rozwiązania konfliktów. W sytuacjikonfliktowej nauczyciele nie powinni dominować lub unikać ucznia ale przede

wszystkim wziąć pod uwagę jego emocje, ponieważ one zwykle są źródłemkonfliktu. Chcąc budować porozumienie należy zrobić to w odpowiedniej atmo-sferze stawiając pytania, tak aby szukanie odpowiedzi napotkało się z refleksjąUcznia[18]. Dodatkowymi czynnikami utrudniającymi kontakt w procesie komu-nikacji między nauczycielem a uczniem, są błędy wychowawcze, na przykładsarkazm, postawa męczennika, nietaktowność, poniżanie, słowna i fizycznaagresja, „kazania", moralizowanie, niekonsekwencja, nadmierny rygoryzm, ocze-kiwanie od uczniów nie kreatywności, ale posłuszeństwa, brak poszanowaniagodności osobistej ucznia, wyręczanie dziecka w działaniu, bezradność, obcią-żanie ucznia odpowiedzialnością za odmienność zdania, brak otwartości sercawobec uczniów, hamowanie aktywności ucznia, a także obojętność wobec jegoPrzejawów[ 19]. Porównania, sądy, stereotypy, dyskryminacja, uprzedzenia

czy generalizowanie również ujemnie wpływają na relacje podmiotów edukacji,natomiast autentyczność, szczerość, empatia, a także akceptacja każdego ucznia,nie tylko z jego dodatnimi cechami, ale także problemowymi stronami. Otocechy, które stanowią podstawę powodzenia uczniów w ich klasie szkolnej[20].Kontakt nauczyciela z uczniem jest szczególnie ważny na początku drogi edu-kacyjnej, gdyż w razie wystąpienia jakiegokolwiek problemu interwencja będzieszybsza, a co za tym idzie, skuteczniejsza będzie jego eliminacja.Mając na uwadze relacje między nauczycielami a uczniami, należy wziąć poduwagę klimat klasy, który często bywa nazywany „środowiskiem nauczania".Choć jest wiele definicji dotyczących klimatu klasy, ogólnie twierdząc jestto atmosfera klasy jako suma norm i wartości, jako współpraca nauczycielai uczniów[21]. Widząc wspólne podłoże dla relacji w odpowiednim klimacie

klasy szkolnej, istotne stają się czynniki go stwarzające. Najistotniejszym z nichjest nauczyciel, gdyż w znacznej mierze od niego zależy czy potrafi (lub nie)współpracować z klasą. Nie ma możliwości oddzielania od siebie klimatu klasyi klimatu nauczania, gdyż oba wzajemnie zazębiają się. Atmosferze pozytywnychkontaktów w klasie szkolnej sprzyja klimat komunikacyjny, dzięki któremuuczniowie pobudzani są do otwartych, szczerych, konstruktywnych i efektywnychinterakcji. Należy wymienić zachowania wspierające takie jak: opisowe, ukierun-kowane na problem, spontaniczne, empatia, równość, tymczasowość.W zachowaniach opisowych zawarte są komunikaty jasne i dokładne, w którychtwórca stara się unikać „ciężkich" słów, mając świadomość niewerbalnych aluzji.Zachowania ukierunkowane na problem, zawierają w sobie zaproszenie do grupy,w której uczestnicy wspólnie pracują, poszukując rozwiązań problemów.

Spontaniczność, w której komunikaty są najbardziej bezpośrednie, wskazująna postawę szczerości i otwartości, zaprzeczając postronnym zamiarom.Empatia jako kolejne zachowanie wspierające komunikacyjny klimat klasy,ukierunkowana jest na myśli i emocje innych. Empatyczny komunikat niesiew sobie zainteresowanie, a co ważniejsze - zrozumienie. Komunikaty równościdomagają się włączenia się innych, wskazując tym samym na wartość ich wypo-wiedzi i nich samych, kontynuując wyjaśnienie lub potwierdzenie ich komentarzy.Tymczasowy komunikat jest zaproszeniem do zbadania lub stwierdzenia alterna-tywy, prezentując przy tym otwartą postawą oraz uwzględnienie prezentowanegostanowiska innych[22].

Na relacje nauczycieli i uczniów, wywiera wpływ bardzo wiele czynników, jednakjednym z najważniejszych wydaje się być nastawienie nauczyciela do ucznióworaz jego styl kierowania klasą.

Pytania:

1. Co oznacza zjawisko interakcji?

2. Co stanowi źródło motywacji uczniów w aspekcie nawiązywania kontaktówz nauczycielem?

3. Jakie czynniki decydują o zachowaniu ucznia w relacji z nauczycielem?

4. Jakie wyróżnia się style kierowania klasą?

5. Jakie znaczenie ma lekcja w kształtowaniu interakcji nauczycieli i uczniów?

6. Który styl uważa się za najbardziej odpowiedni w relacjach interpersonalnychnauczycieli i uczniów?

7. Co to jest konflikt?

8. Które czynniki decydują o utrudnianiu kontaktów w procesie komunikacjimiędzy nauczycielem a uczniem?

9. Jak można określić klimat klasy?

10. Jakimi kompetencjami powinien wyróżniać się nauczyciel w komunikacji z uczniami?

Przypisy1 J. Maciąg, Osobowość nauczyciela a komunikacja interpersonalna, [w:] Procesy komunikacyjnew szkole, (red). W. Kojs. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2001, s. 108.

2 A. Szczurck-Boruta. Obraz interakcji miedzy nauczycielem a uczniem w procesie edukacji. .,[w:]Nauczyciel- uczeń. Między przemocą a dialogiem, obszary napięć i interakcji,( red). M. Dud/ikowa,Impuls. Kraków 1996, wyd. I, s. 47.

3 M. SnicSyński. Przezwiska.... op. cit., s. 14.

4 A. Szczurck-Boruta, Obraz.....op. cit., s. 123.

5 C.H. Edwards, Dyscyplina i kierowanie klasą, PWN, Warszawa 2006, s. 302.

6 J. Stcfanovic, Psychologia wzajemnych kontaktów nauczycieli i uczniów, WSiP, Warszawa 1976, s. 14.

7 M. SnicSyński, Przezwiska nauczycieli. Impuls, Kraków 2003, s. 12.

Dziękujemy za uwagęDziękujemy za uwagę