1. Životna sredina?Životna sredina je - čovekova okolina je - sve ono što nas okružuje, odnosno sve ono sa čim je direktno ili indirektno povezana čovekova životna ili proizvodna aktivnost.Životna sredina je okruženje u kojem se odvijaju čovekove aktivnosti, sa kojom stupa u bezbrojne odnose akcije, reakcije i koakcije. U biosferi funkcionišu brojne zakonitosti, ali pre svega zakon o kruženju materija i proticanju energije.Životna sredina je skup prirodnih i stvorenih vrednosti čiji kompleksni međusobni odnosi čine okruženje, odnosno prostor i uslove za život.Prirodna sredina predstavlja blizak pojam, pri čemu ovde ne moraju biti prisutne aktivnosti čoveka niti čovek mora imati direktnih uticaja. Ipak, u pogledu tehnološkog napretka, razvoj industrije i sve većeg uticaja čoveka na globalnom nivou na prirodu i ekosisteme granica između životne sredine i prirodne sredine je sve nejasnija.Životna sredina se može posmatrati kao petokomponentni sistem koji čine: atmosfera, hidrosfera, litosfera, zemljište i organizmi. Svi su oni međusobno povezani. U atmosferi, biosfera doseže do visine između 10 - 12 km ali je najveća gustina se u površinskom sloju od nekoliko desetina metara.Biosfera u odnosu na atmosferu i litosferu zauzima mali deo prostora planete Zemlje. U tom relativno tankom sloju opstaje ceo život, otporan i prilagodljiv, ali istovremeno i izuzetno ranjiv i podložan različitim uticajima, koji ga ireverzibilno menjaju.Najveći deo tih uticaja koji dolaze od čoveka zagađuju životnu sredinu: to su fizički - buka, zračenje, promena temperature, hemijski –degradibilni i negradibilni otpaci, biološki - patogeni, unesene vrste, degradacija vegetacije itd.U litosferu, biosfera ide do dubine od 2 do 3 km, dok je ona u okeanima na dubini od nekoliko kilometara. Najveća gustina biosfere u stenama je do stotinak metara dubine, a u morima do dubine od 200m.

2. Ekologija?Biologiju kao nauku možemo podeliti prema problemu izučavanja. Biološka disciplina koja proučava uzajamne odnose organizma i sredine je Ekologija.Prvo pominjanje u delima Hipokrata, Aristotela, Teofrasta. Potiče od grčke reči – ''oikos'' = stanište i ''logos'' = nauka, znanje. Tvorac savremene ekologije je Čarls Darvin sa kapitalnim delom ''Postanak vrsta''. Pod pojmom ''Borba za opstanak'' obuhvatio je: sve stalne, uzajamne i promenljive odnose živih organizama sa ostalom živom i neživom prirodom. Termin ekologija je ostao nepoznat. Prvi put ga pominje nemački biolog Ernest Hekel.Ekologija se bavi proučavanjem:1. odnos između jedinke i sredine2. odnos između populacije vrste i sredine3. odnos između populacija različitih vrsta i sredine koji se kroz stalnu borbu za opstanak, kroz selekciju neposredno suprotstavljaju i deluju na sredinu modifikujući pri tome i sebe i sredinu.Ti odnosi se ispoljavaju kao:1. specifični za svaku vrstu organizama,2. stalni – odvijaju se za sve vreme života,3. neraskidivi,4. uzajamni – organizam menja sredinu i sredina menja organizam i5. promenljivi u prostoru i vremenu.Ekologija je složena naučna disciplina. U zavisnosti od objekta i problema kojim se bavi razlikuju se:- fitoekologija, zooekologija, ekologija mikroorganizama, ekologija gljiva, ekologija čoveka, ekologija kopnene, morske, slatkovodne sredine, ekologija zajednica i ekosistema, populaciona ekologija i vrsta, osnovna i primenjena.1. Autekologiju – odnos organizma, jedinke jedne vrste sa sredinom - pr. u agronomiji, biološke borbe, zdravstvena istraživnja izvora bolesti2. Sinekologiju - ekologija grupe vrsta, odnos populacija i biocenoza sa sredinom.Ekologija je srodna sa dugim biološkim disciplinama:Ekofiziologija pr. RibaZooekologija veza sa zoogeografijomEkologija veza sa biosistematikomEkologija veza sa genetikom pr.divergentna evolucija

3. Populacija kao ekološki sistem?Populacija je poseban biotički sistem koji kao celina stupa u odnose sa spoljašnjom sredinom. Njenim nestankom nestaje i vrsta. Jedinke unutar jedne populacije stupaju u odnose razmnožavanja, čime se obezbeđuje produžetak vrste.Populacija predstavlja stvarni oblik postojanja bioloških vrsta. Ekološki faktori deluju na svaku pojedinačnu jedinku i na čitavu populaciju, i ako su adaptivna rešenja dobra, u procesu razmnožavanja će se raširiti na sve jedinke jedne populacije. Adaptivne promene i evolucija vrste odvija se na nivou populacije.U litetaturi se sreću pojmovi čiste i mešovite populacije.Pod čistom populacijom se podrazumeva ona grupa živih bića koja je sastavljena od jedinki populacije jedne vrste.Mešovita populacija je sastavljena od jedinki najmanje dve ili više vrsta - Biocenoza.Naučna disciplina koja se bavi proučavanjem populacije naziva se populaciona biologija.Osnovne odlike populacije su: brojnost i gustina, prostorni raspored, natalitet i mortalitet, emigracija i imigracija, uzrasna i polna struktura i rastenje.Brojnost populacije je ukupan broj jedinki koje u određenom trenutku žive u jednoj populaciji.Gustina populacije se izražava brojem jedinki, kao i njihovom ukupnom masom na jedinici površine ili zapremine u datom trenutku. Gustina populacije se izražava brojnim vrednostima. Brojnost i gustina određuju veličinu populacije.Prostorni raspored populacije pokazuje na koji način su jedinke raspoređene po staništu koje naseljavaju. Raspored zavisi od: klimatskih i drugih abiotičkih faktora, biotičkih uslova staništa, bioloških karakteristika vrste. Moguć je: ravnomerni, neravnomerni i grupni raspored.Tokom vremena u populaciji dolazi do produkcije novih jedinki putem razmnožavanja – rađanje, piljenje, deoba, isklijavanje. Stalno rađanje novih jedinki naziva se natalitet. Proces umiranja jedinki naziva se mortalitet. U svakoj prirodnoj populaciji odnos između rađanja i umiranja je izbalansiran, pa je brojnost jedinki u populaciji tokom dugog vremenskog perioda manje više ujednačen.Iseljavanje - raseljavanj jedinki iz populacije se naziva emigracija. Ukoloiko izvestan broj jedinki dođe, odnosno useli u novu populaciju, ta pojava se naziva imigracija. Odnos između raseljenih i doseljenih jedinki u populaciji je izbalansiran.Uzrasna struktura populacije predstavlja brojčani odnos između jedinki koje se nalaze na različitim stupnjevima individualnog razvića. Od uzrasne strukture zavisi brojnost populacije tokom vremena.Rastenje populacije podrazumeva promenu brojnosti, odnosno veličinu populacije u određenom vremenskom periodu. Svaka populacija se odlikuje određenim potencijalom razmnožavanja i predstavlja maksimalni broj novonastalih jedinki koje jedna populacija može da produkuje u optimalnim ekološkim uslovima.Otpor sredine je je kompleks dejstava svih ekoloških faktora u staništu i on reguliše brojnost, odnosno rastenje populacije.Mnoge populacije su u međusobnom kontaktu - pokretni organizmi, polen, seme... Odlikuju se velikom varijabilnošću. Kako se genetičke varijante pojavljuju, kako se neke od njih održavaju a neke nestaju, koji procesi utiču na genetičku strukturu populacije i kako se ona menja kroz generacije proučava populaciona genetika.Jedinke jedne populacije nisu istovetne, u njima je prisutna genetička varijabilnost. Najjednostavniji način procene genetičke varijabilnosti u populacijama je u spoljašnjem izgledu. pr.boja kose, očiju, kože, u visini, boje i šare kod ptica, leptira. Pitanje je koliko je morfološka varijabilnost nasledna.Mnoštvo metoda - selekcioni eksperimenti, molekularno - genetičke – otkrivaju i najmanje promene u strukturi DNK. Najprecizniji podaci o veličini genetičke varijabilnosti dobijaju se metodom sekvenciranja DNK tj. utvrđivanjem redosleda nukleotida u DNK kada se mogu uočiti i najmanje razlike u naslednom materijalu. Praktična primena u medicini, kriminalistici, poljoprivredi, konzervacionoj biologiji.Učestalost različitih genetičkih varijanata u nekoj populaciji, čini njenu genetičku strukturu. Za to se koristi matematički model koji opisuje tu strukturu i prati promene tokom vremena.Svaka populacija ima svoj genski fond – skup gena svih jedinki u populaciji. Učestalost genoitipova i alela i procenti kolike će biti u sledećim generacuijama moguće je izračunati po modelu koji su postavili, 1908. god. engleski matematičar Hardi i nemački lekar Vajnberg i time postavili temelj populacione genetike koji je danas poznat kao Hardi - Vajnbergov princip. On pokazuje da relativne učestalosti alela i genotipova kroz generacije ostaju nepromenjene, što se naziva grenetička ravnoteža.

4. Biocenoza?Više populacija različitih vrsta (biljnih, životinjskih i mikrorganizama) međusobno povezanih grade složenu zajednicu biocenozu ili životnu zajednicu. pr. šuma – dominira populacija bukve, populacije životinjskih vrsta. Pojam biocenoza potiče od latinske reči bios - život i cenoz - zajednički.Životna zajednica je visokoorganizovani sistem. Prirodne biocenoze nisu slučajni skupovi populacija razlišitih vrsta već su nastale tokom dugog istorijskog procesa prilagođavanja različitih vrsta zajedničkim uslovima života u staništu. Skup svih vrsta prilagođenih konkretnim uslovima staništa predstavlja kvalitativan sastav biocenoze.One vrste koje u biocenozi nalaze svoj ekološki optimum, i koje u njoj imaju najveću brojnost, nazivaju se dominantne vrste. pr.šuma - drveće, livada - trave, pustinja - kaktusi. Dominantne vrste ne moraju biti i najznačajnije.Često nevidljive vrste mogu biti značajne.Svaka biocenoza ima svoju prostornu i vremensku organizaciju. Pod prostornom organizacijom životne zajednice podrazumeva se njena struktura.Struktura predstavlja raspored članova zajednice u prostoru. Zavisi od: sastava različitih vrsta biljaka, životinja, gljiva i mikroorganizama, brojnosti i gustine, veličine. Prostorna organizacija biocenoze naziva se spratovnost.Osobina različitih članova biocenoze da svoje životne aktivnosti ostvaruju u različito vreme predstavlja vremensku organizaciju životne zajednice. Pod vremenskom organizacijom životne zajednice podrazumevaju se:1. Dnevne promene koje nastaju usled dnevno - noćnog ritma aktivnostinekih članova biocenoze.2. Mesečne promene3. Sezonske promene su vezane za smenu klimatskih prilika u toku jedne godine.Izgled biocenoze u različitim godišnjim dobima se naziva aspekt, a same sezonske promene zajednice, aspektivnost.Da bi biocenoza mogla da opstane tokom dužeg vremenskog perioda nju moraju da čine različite vrste proizvođača, potrošača i razlagača.Organizmi različitih vrsta koji grade životnu zajednicu - biocenozu - žive u neraskidivom jedinstvu sa svojim staništem. Biocenoza predstavlja samo živu komponentu svakog ekosistema.1. Proizvođači ili producenti su biljke sa hlorofilom koje svojom fotosintetičkom aktivnošću obezbeđuju hranu za sebe i ostale organizme.2. Potrošači ili konzumenti su heterotrofni organizmi.

A. Biljojedi koji se hrane biljkamaB. Mesojedi koji se hrane drugim životinjamaC. Saprofagi organizmi koji se hrane leševima i odbačenim uginulim delovima drugih organizama.D. Predatori su organizmi koji love ili otimaju plen.E. Paraziti

3. ReducentiI ili razlagači - heterotrofni saprofagi (gljive i bakterije) koje kao hranu koriste neutrošenu organsku materiju, organski otpad, leševe, sporedne produkte metabolizma drugih organizama. Njihova uloga u prirodi je veoma značajna jer postepeno razlažu i mineralnu i organsku materiju do početnih, neorganskih supstanci koje se na taj način vraćaju u prirodu i autrofni organizmi ih mogu ponovo koristiti.

5. Ekosistem?Ekosistem je još složeniji integralni, dinamički sistem. U ekosistemu je obezbeđen zatvoren ciklus kruženja materije od nežive ka živoj i ponovo ka neživoj materiji. Ekosistem predstavlja interakciju svih organizama koji žive na nekom području sa njihovim fizičkim okruženjem, tako da u datom sistemu protok energije dovodi do stvaranja trofičke strukture, biodiverziteta i kruženja materije. Ekosistem predstavlja neraskidivo jedinstvo žive i nežive prirode i da se život i njegova evolucija odvijaju upravo u ekosistemima kao specifičnim nivoima organizacije živih bića na Zemlji.Između živih bića u ekosistemu najznačajniji su odnosi ishrane. U procesu ishrane tokom vremena dolazi do stalnog kruženja materije između biljaka, životinja, gljiva i mikroorganizama. Stalna razmena materije između vazduha, zemlje, vode i živih bića u ekosistemima odvija se u procesima tzv. biogeohemijskih procesa. Energija u obliku Sunčevog zračenja ulazi u ekosisteme, a iz njega izlaazi u obliku toplote i predstavlja proces proticanja i transformacije energije .Svaki ekosistem poseduje mehanizme samoregulacije koji mu omogućavaju, bez obzira na uticaje sredine, nepromenjen sastav biocenoze.Svaki ekosistem ima sposobnost da se razvija, povećava broj članova svoje biocenoze i usložnjava procese koji vladaju u njima.Ekosistemi se nalaze u stalnom procesu evolucije tj. prirodnog prelaska jednog ekosistema u drugi. S obzirom na to da sva živa bića svoj život ostvaruju u određenim ekosistemima, može se zaključiti da pojmovi ekosistem i životna sredina, u suštini, imaju isto značenje.

6. Abiotički ekološki faktori?Ekološki faktori se dele na abiotičke, biotičke i antropogeni faktor. Uticaj im može biti neposredan (toplota, svetlost i vlaga) i posredan.Abiotički ekološki faktori su fizičko - hemijski uslovi sredine.1. Klimatski faktori sa velikim uticajem na organizme i biocenozu, kao i na većinu ostalih ekoloških faktora. Uslovljavaju promene primarnog reljefa Zemljine površine, mehaničke erozije stenovite podloge a isto tako i karakter i raspored pedološke podloge. Od njih zavisi i raspored živih bića na površini Zemlje i raspored vegetacije koja predstavlja indikatora klimatskih uslova jedne oblasti. Klimatski faktori uvek deluju zajedno i za ekologiju su od posebnog značaja lokalne kombinacije klimatskih uslova. Obuhvataju: svetlosne pojave, temperature, vlažnost, vazdušne pokrete, vodene taloge, pritisak.a) Sunčevo zračenje i svetlostSunčevo zračenje i svetlost predstavljaju vid prostiranja energije elektromagnetskih titraja koji nastaju u procesu nuklearnih reakcija koje se neprekidno odvijaju na Suncu. Sunčevo zračenje je osnovni izvor energije od koje zavise skoro svi životni procesi na Zemlji. Energija Sunčevog zračenja u kontaktu sa telima na Zemlji se transformiše u toplotnu energiju koja zagreva atmosferu, površinske delove vode i zemljišta, bez koje živa bića ne bi mogla da obavljaju svoje biohemijske i fiziološke procese. Zahvaljujući zelenim biljkama, energija vidljivog dela spektra Sunčevog zračenja se transformiše i akumulira u energiju hemijskih veza u hrani koju proizvode u procesu fotosinteze neophodnu za životne aktivnost ostalim živim bićima. Pored pozitivnog, Sunčevo zračenje ima i negativnog uticaja na živa bića. Niskofrekventni UV zraci (X - zraci, γ - zraci) raskidaju hemijske veze u ribonukleinskim kiselinama i proteinima što dovodi do zaustavljanja životnih procesa i smrti organizama, ukoliko su duže izloženi njihovom dejstvu.b) TemperaturaSunčevo zračenje predstavlja osnovni izvor toplote na Zemlji. Atmosfera neprekidno zadržava određenu količinu toplotne enrgije neophodne za odvijanje života na planeti. Atmosfera propušta kratkotalasno Sunčevo zračenje, a zadržava dugotalasno toplotno izračivanje, pri čemu se ona zagreva – efekat staklene bašte. Količina toplotne energije koja se izražava preko temerature sredine u kojoj živa bića žive, je veoma važan ekološki faktor. Pri niskim temperaturama zamrzava se voda u ćelijama i tkivima. Visoke temperature raskidaju hemijske veze u proteinima.- Temperatura utiče na rasprostranjenje vrsta u prostoru – ima distributivno svojstvo.- Dimenzije tela i njegov oblik ili forma zavise od temperature staništa, tako da temperatura deluje i formativno.- Temperatura na pravce i intenzitet fizioloških procesa i kao takva ima fiziološko destvo.- Temperatura staništa utiče na početak i trajanje različitih faza u sezonskim aktivnostima živih bića – fenološko dejstvo.c) Voda i vlažnost.Voda je neophodan preduslov života. Voda je gradivni element živih bića. Voda je izvanredan rastvarač (mineralne materije, O2, CO2, gasovi). Voda ulazi u sastav citoplazme. Voda odražava strukturu organizma. Voda utiče na formiranje oblika i strukture ćelije, tkiva, organa i celog organizma. Voda je jedna od osnovnih komponenti za proizvodnju hrane (fotosinteza). Voda se nalazi u neprekidnom kruženju zahvaljujući mogućnosti promene agregatnog stanja. Evaporacija - isparavanje i transpiracija je prelazak vode iz tečnog u gasovito agregatno stanje - usled visoke temperature vode. Vlažnost je količina vode u vazduhu. - sa povišenjem temperature – povećano isparavanje- povećanjem površine sa koje voda isparava – povećano isparavanje- povećana brzina vetra - povećano isparavanje- povišen barometarski pritisak vazduha - smanjeno isparavanje- povišen parcijlani pritisak vodene pare u vazduhu - smanjeno isparavanjeVoda u zemljištu poreklom je od atmosferske vode:- padavine koje se stvaraju na zemlji - rosa, slana, inje- padavine koje dolaze iz oblaka – kiša, sneg, grad.Količina vode u zemljištu zavisi od količine padavina, nagiba terena, razvijenosti biljnog pokrivača i fizičko – hemijskih karakteristika samog zemljišta.d) VetarVetar predstavlja kretanje vazduha koje nastaje usled pojave razlika u atmosferskom pritisku na određenom delu prostora. Ekološki značaj vetra je velik.Stalni vetrovi - pasati, zapadni i polarni istočni - utiču na neprekidno strujanje i mešanje vazdušnih masa u smeru tropi - polovi, more - kopno, niži - viši delovi atmosfere. Ovi vetrovi omogućuju ciklus kruženja vode.Lokalni vetrovi – košava, bura, vardarac, jugo, fen - neposredno ili posredno utiču na sve ekološke abiotičke faktore.Vetrovi utiču na čitav niz osobina živih bića od kojih se sastoje biocenoze, odnosno ekosistemi. Utiču na: specifične forme biljaka, za oprašivamje - anemofilija, rasejavanje - anemohorija.2. Edafski faktori - obuhvataju fizičke, hemijske i biološke osobine zemljišta i osobine stena na kojima se zemljište nalazi. Od njega zavisi koliko će zelene biljke proizvesti organske materije za potrebe drugih članova ekosistema. Od aktivnosti živih bića u zemljištu neposredno zavisi kojom brzinom i kojom količinom će se odvijati proces razgradnje organske materije. Zemljište je površinski deo litosfere, koji je pod uticajem biosfere, atmosfere i hidrosfere i koji poseduje kvalitativno svojstvo - plodnost. Ono snadeva biljke vodom, mineralnim materijama i kiseonikom. Zemljište je biološka laboratorija. U njemu se neprekidno rađaju, žive i umiru mnoge populacije organizama koje utiču na njegovo stvaranje, razvoj i plodnost. Ono je stanište za biljke, životinje, gljive i mikroorganizme. Ima jednu od ključnih uloga u kruženju materija u ekosistemu. U humusnim slojevima zemljišta živi najveći broj razlišitih vrsta živih bića u odnosu na sve ostale tipove staništa na Zemlji.3. Orografski faktori - obuhvataju osobine reljefa, nadmorsku visinu, nagib terena, ekspoziciju terena – okrenutost prema određenoj strani sveta, razuđenost. Oni ne deluju neposredno na živa bića, već menjaju klimatske faktore staništa, i to im daje veliki značaj.

7. Biotički ekološki faktori?Biotički faktori su:- uzajamni uticaji između organizama- uticaji čoveka- uticaj živih bića na spoljašnju sredinuOdnos između jedinki iste vrste označava se kao intraspecijski i značaj mu je u tumačenju populacija.Odnosi između jedinki različitih vrsta označava se kao interspecijski i mnogo su raznovrsniji. Oni nastaju na bazi zadovoljenja potreba ishrane, zaklona, zaštite, razmnožavanja i drugih životnih potreba.Interspecifička kompeticija se javlja izmešu jedinki dve vrste sa istim ili sličnim ekološkim zahtevima za hranu, prostor, zaklon, uslovima razmnožavanja, kada su mogućnosti zadovoljavanja tih zahteva u datoj sredini ograničeni. Pri dužem trajanju kompeticije dolazi do isključenja jednog od kompetitora sa datog lokaliteta. Komensalizam je najprimitivniji oblik odnosa u kome je korist samo jednog partnera, bez pozitivnog ili negativnog dejstva na drugog.Mutualizam je recipročni obavezni odnos između jedinki dve vrste, čije je dejstvo pozitivno za oba partnera. Ponekad se označava i kao SIMBIOZA koja je samo širi pojam i koji obuhvata komensalizam, mutualizam i parazitizam.Amensalizam je odnos između dve različite vrste organizama, koji se sastoji u tome da metaboliti što ih luči jedna vrsta u spoljašnju sredinu, deluju negativno na drugu vrstu, inhibirajući njeno rastenje i razmnožavanje ili čak vršeći letalno dejstvo na nju.Predatorstvo i parazitizam su jednostrani odnosi sa pozitivnim dejstvom za jednog, negativnim za drugog parnera. Karakteristični su za odnose ishrane.Pod predatorima treba podrazumevati sve životinjske vrste sa slobodnim načinom života koje se hrane živim jedinkama drugih životinjskih i biljnih vrsta. Uvek se svodi na odnos grabljivice i plena.Parazitizam se ne razlikuje od predatorstva utoliko što se parazit hrani na račun svog domaćina. Parazit živi stalno ili privremeno na domaćinu ili u njegovoj unutrašnjosti, ne ubijajući ga momentalno ili uopšte.Vrsta simbioze A B tip dejstva Mutualizam + + obostrana koristKomensalizam + 0 jedan organizam ima korist, drugi ne trpi štetu - jednostrana korist.Amensalizam + - jedan organizam ima korist, drugi trpi štetu - jednostrana korist.Neutralizam 0 0 odnos bez obostrane koristi za oba člana simbioze.Protokooperacija ‘’+’’ ‘’+’’ organizmi stupaju u povremenu simbiozu - fakultativni mutualizam.

Antropogeni ekološki faktor deluje:- posredno, menjajući fizičko - hemijske i biološke uslove sredine- neposredno, delujući direktno na organizme (pr. krčenje šuma i stvaranje obradivog zemljišta na šumskom zemljištu).

8. Ekološka valenca?Amplituda kolebanja jednog ekološkog faktora u čijim je granicama moguć opstanak određene organske vrste označava se kao ekološka valenca. Ona odražava ekološku plastičnost vrste, njenu reakcionu širinu koja je specifična i uslovljena njenom unutrašnjom konstitucijom. Veličina ekološke valence za jedan određeni faktor varira od vrste do vrste i njene granice mogu biti razmaknute ili veoma uske.Ekološka valenca jedne vrste organizama nije ista za sve faktore - za jedan može biti velika,a za drugi vrlo mala.Stenovalentni organizmi su organizmi sa uzanom ekološkom valencom za jedan određen faktor.Eurovalentni organizmi su organizmi sa širokom ekološkom valencom za jedan određen faktor.Veličina ekološke valence za jedan faktor ne varira samo od jedne do druge vrste, već se menja sa stupnjem razvića iste vrste. Po pravilu je ekološka valenca većine faktora najmanja u ranim stupnjevima razvića.U okviru ekološke valence za jedan faktor postoji uvek određeni stepen veličine i intenziteta kada je njegovo dejstvo na jednu organsku vrstu najpovoljnije. Taj stepen odgovara optimumu dejstva tog faktora. Udaljavanjem od optimuma ka granicama ekološke valence dejstvo postaje sve nepovoljnije i prelazi u pesimum u blizini gornje – maksimum i donje - minimum granice ekološke valence. Za jedan isti faktor optimum može biti bliži maksimu ili minimumu.Prema položaju tačke optimum organizmi su podeljeni na: eurivalentni, stenovalentni, oligoeurivalentni, mezoeurivalentni i polieurivalentni tip.Skup ekoloških valenci za pojedine faktore čini ekološki spektar jedne organske vrste. Njegovo poznavanje omogućuje da se objasni prisustvo i opstanak jednog organizma u datoj sredini, njegovi osnovni životni zahtevi.Životna sredina organizama je kompleks faktora koji kao takav deluje i na koji organizmi reaguju u celini. U okviru ekosistema ekološki faktori se više manje uzajamno uslovljavaju i ni jedan ne deluje nezavisno od drugih. Moguće je utvrditi mnogobrojne interakcije između dva ili više ekoloških faktora, čije je uzajamno dejstvo zavisno. To je naročito izraženo kod klimatskih faktora.Libigovo pravilo minimuma - U spletu ekoloskih faktora koji deluju na vrstu, faktor koji je u minimumu deluje kao ogranicavajuci bez obzira ako su ostali faktori u optimumu.Tinemanovo pravilo - Najvazniji je onaj ekoloski faktor za koji dati organizam ima najuzu ekolosku valencu i to za onaj razvojni stadijum u kojem je organizam najosetljiviji.Plastičnost organskih vrsta treba ocenjivati u odnosu na ukupno dejstvo promenljivih ali uzajamno uslovljenih faktora, pod čijom kontrolom stoje opstanak, rasprostranjenje i kolebanje gustine njihovih populacija. Organizam odgovara aktivno na dejstva delujući i sam na spoljašnje faktore menjajući ih. Promene izazvane na taj način deluju sa svoje strane na organizam i izazivaju nove reakcije.

9. Lanci ishrane?Za opstanak svakom organizmu potrebni su:- energija - za odvijanje svih hemijskih procesa, održavanje unutrašnje strukture ćelije i tkiva,kretanje, razmnožavanje i- hranljive materije - one predstavljaju osnovni materijal i gradivne blokove za obnavljanje, održavanje i rast tela.S obzirom da živa bića hranu nalaze u svojoj životnoj sredini, odnosno u ekosistemu u kome žive, odnosi ishrane ili trofički odnosi su najvažniji odnosi koji vladaju u prirodi. Različite vrste organizama se u ekosistemu hrane na različite načine. Zelene biljke u procesu fotosinteze proizvode za sebe hranu koristeći je za sopstveno rastenje, razmnožavanje i druge životne aktivnosti ili ih akumuliraju u svojim telima. U ekosistemu one su proizvođači.Životinje nisu sposobne da proizvode hranu za svoje potrebe. U zavisnosti kojom se hranom hrane dele se na:- biljojede – mesojede – svaštojede – detritojede i predstavljaju grupu organizama - potrošače.Detritojedi tokom ishrane uginulim ili raspadnutim delovima biljaka ili životinja učestvuju u ptocesima razgradnje organske materije u ekosistemu i pripadaju grupi razlagača. Detritojedi su gljive. Ako se hrane uginulim delovima biljaka ili životinja to su saprotrofske gljive. Ako se hrane živim delovima u pitanju se paraziti ili poluparaziti. Detritojedi su bakterije i mikroorganizmi. Razlažu organsku materiju u neorgansku pa su istovremeno i razlagači. Mogu biti paraziti ili poluparaziti.Proizvođači, potrošači i razlagači su u biocenozi čvrsto povezani čineći lance ishrane - trofičke lance - u kojima svaku kariku čine pojedini članovi biocenoze.Nivo u lancu ishrane na kome se određeni organizam hrani naziva se trofički nivo. pr. Primarni proizvođači su biljke, njih ima najviše - ukupna masa je najveća. Slede potrošači prvog reda - insekti i gusenice - , pa potrošači drugog reda - rovčice - , i na vrhu su potrošači trećeg reda. Grafički prikazano dobija izgled piramide koja se u ekologiji naziva trofička piramida.Odnosi ishrane su u prirodi veoma uravnoteženi. Kroz odnose ishrane, koji počinju sa biljkama preko životinja, a završavaju se sa gljivama i mikroorganizama ostvaruje se jedan deo kruženja materije u ekosistemu.

10. Sukcesije ekosistema?Proces smenjivanja biocenoza na jednom istom staništu tokom vremena naziva se sukcesija. U sukcesijama biljke su uvek prethodile životinjskim oblicima, iako su za njih pogodne niše već bile ostvarljive. Sukcesije mogu biti primarne i sekundarne.Primarne sukcesije su sukcesije životnih zajednica koje se odigravaju na novom praznom prostoru na kome prethodno nije bilo života. pr. Deliblatska peščara.Sekundarne sukcesije nastaju na mestima sa kojih je postojeća zajednica uklonjena ili teško poremećena. Najčešće su izazvane dejstvom čoveka, ali i prirodne nepogode - erozije, poplave mogu lokalno uništiti jednu životnu zajednicu i time izazvati procese obnove kroz sukcesije. pr. mesta gde je šuma posečena/požarU razvoju i evoluciji ekosistrema mogu se zapaziti početne, prelazne i završne faze sukcesije.pr. razvoj najsloženijih ekosistema - kišne šume u tropima - započeo je u davnoj prošlosti u vremenu izdizanja kopna iz mora, ili kada se more povuklo sa kopna. Na novim kopnenim površinama nije bilo živih bića. Postojali su samo fizički, hemijski i klimatski elementi staništa. Taj biološki prazan prostor veoma brzo počinju da osvajaju - naseljavaju zeljaste biljke i sitnije životinje formirajući prve siromašne pionirske zajednice, koje se obogaćuju novim vrstama koje svojom aktivnošću počinju da menjaju abiotičke karakteristike staništa.Pionirske zajednice utiču na formiranje i postepeni razvoj zemljišta, a samim tim i do povoljnijih uslova života za sve ostale članove biocenoze. Nekada prazan bioiloški prodstor se popunjava sa većim broje živih bića - novim vrstama koje svojom aktivnošću menjaju opšte uslove staništa. Pionirska zajednica se polako povlači i polako potpuno napušta novonastalu životnu zajednicu. Nju zamenjuje sledeći prelazni stadijum u sukcesiji ekosistema. Tako se formira nova prelazna biocenoza, koja zamenjuje prethodnu. Posle nekoliko prelaznih stadijuma - mnogobrojnih smena biocenoza u procesu sukcesije, na jednom istom mestu, na kraju se razvijaju biocenoze maksimalno usklađene sa optimalnim mogućnosima koje određeni prostor pruža. Tako nastale biocenoze predstavljaju završnu fazu sukcesije i u ekologiji se nazivaju klimaks zajednicama.Faktori koji izazivaju sukcesije moraju biti mnogobrojni i a njihove kombinacije složene.1. Faktori koji proističu iz spleta uzajamnih odnosa i dejstava unutar samog ekosistema i koji predstavljaju osnovni motor njihovih unutrašnjih promena i razvića označavaju se kao endodinamoički.2. Faktori koji deluju izvan okvira ekosistema i koji uslovljavaju posebne serije sukcesivnih promena - su egzodinamični i mogu biti klimatogene sukcesije, edafogene, antropogene.Kada se u prirodi tokom sukcesije postepeno povećava broj vrsta u biocenozi i usložnjavaju odnosi koji između njih vladaju, takve promene predstavljaju naprednu ili progresivnu sukcesiju. Suprotno tome je nazadna ili regresivna sukcesija.Prirodne sukesije su one koje se spontano dešavaju u prirodi, za razliku od sukcesija koje se dešavaju usled delovanja čoveka i nazivaju se neprirodne ili antropogene sukcesije. Čovek svojom aktivnošću može ubrzati napredne sukcesije, ali i u negativnom pravcu. Pored lokalnih promena koje su vezane za pojavu sukcesija, životne zajednice se moraju prilagođavati i svim globalnim promenama.

11. Kategorije odnosa na kojima počiva funkcionalna organizacija ekosistema?Posmatran u funkciji vremene, ekosistem je sistem koji evoluira i čija je integralna celina rezultat evolucije.Glavne kategorije odnosa na kojima počiva funkcionalna organizacija ekosistema, akcije, reakcije i koakcije, predstavljaju kompleksne prilagođenosti koje su se istorijski razvile i razvijaju se i dalje i na kojima počiva integralnost samog sistema.Akcija i reakcija obeležavaju odnose organizama kao otvorenih sistema prema fizičkim i hemijakim uslovima sredine. Na dejstvo akcije tih uslova, organizmi reaguju pojavom prilagođavanja - reakcijom koja im omogućuje da se održavaju u njihovom okviru.Akcija i reakcija u okviru ekosistema su dva nedeljiva procesa uzajamnih dejstava, interakcija između dva aktivna činioca, organizma i sredine koje ih drže u međusobnoj zavisnosti i uslovljavaju njihovu zajedničku evoluciju.Koakcija obuhvata složene uzajamne odnose između živih članova ekosistema.

12. Upravljanje ekosistemima?Pojam upravljanja ekosistemima je u naučnoj javnosti ušao u upotrebu 70 - ih godina XX veka.Upravljanje ekosistemima podrazumeva:- Ekosistemi su osnovne jedinice upravljanja a ne jedinke, populacije, vrste ili staništa.- Akcenat se daje na razvoju i upotrebi adaptivnih modela u upravljanju, koji posmatraju ekosistem kao subjekat u istraživanju, a aktivnosti koje se sprovode kao eksperimentalne i neizvesne.- Oni koji imaju direktni interes u očuvanju ekosistema treba i da učestvuju u odlučivanj.Ekosistemi nemaju jasne granice. Ekosistemi su otvoreni sistemi. U ekosisteme neprestano ulaze ili pak izlaze organizmi. U ekosistemima se vrši proces kruženja materija i proticanje energije.Podaci koji se sakuplaju i interpretiraju u upravljanju nekim ekosistemima:1. Podaci koji se redovno prikupljaju. - Merenje jednog istog faktora, sa iste lokacije, u pravim vremenskim intervalima, metod transekata, satelitski snimci, GIS2. Arhivirani podaci iz ranijih studija. - Arhivski podaci, fotografije, dnevnici, studije, muzeji...3. Podaci iz sedimenata - Istraživanja geološka, arheološka (ostatci kostiju, alata, polena...)4. Podaci iz zaštićenih prirodnih dobara - Zaštićena prirodna dobra, u pojedinim slučajima mogla bi biti kontrolna grupa u proceni statusa i stanja nekog ekosistema i promena koje su se u njemu desile.Procesi koji oblikuju ekosisteme, a podložni su upravljanju su: požari, protok vode, prisustvo herbivora i predatorstvo. Požari povećavaju:1. Heterogenost staništa i količinu obodnih staništa. Posledice mogu biti dugotrajne a zavise od dužine i obima vatre.2. Diverzitet biljaka i životinja. Požar može biti iniciran od strane upravljača ES sa ciljem povećanja i očuvanja biodiverziteta i povećanja heterogenosti staništa.3. Usvajanje hranljivih materija od strane biljaka. Cilj je stvaranje pogodnih uslova za naseljavanje drugih biljaka4. Gubitak hranljivih materija iz zemljišta.5. Brzinu erozije i spiranje zemljišta.6. Ispašu i brst na spaljenim površinama od strane kopitara7. Uspostavljanje ranih sukcesijskih tipova vegetacije.Kontrolisani požari se koriste u izolovanim staništima. Požari, koji se otmu kontroli, izazivaju suprotan efekat.Protok vode se koristi u upravljnju vlažnim i obalskim sistemima.1. Promene u protoku vode ubrzavaju proces izmene hranljivih materija i organizama između staništa pa se time i povećava produktivnost ekosistema.2. Plavljenjem se povećava heterogenost staništa, a posledica je veći diverzitet vrsta.Pozitivni efekti plavljenja su: izmena strukture staništa, ubrzana razmena hranljivih materija i kretanje organizama. Negativni efekti su ugroženost ljudi, materijalnih dobara...Sprečavanje i kontrola poplava - izgradnja nasipa, brana, kanalisanje vodotoka. Posledice su smanjenje do nestajanja vlažnih područja.Prisustvo herbivora ispoljava uticaj na komponente, strukturu i funkcije ekosistema te je neophodno pristupati upravljanju herbivorima. Na procese u ekosistemima utiču kroz regulaciju staništa koje naseljavaju, regulaciju protoka energije i regulaciju kruženja hranljivih materija iz biljaka kojima se hrane.1. Herbivori koji brste, hrane se drvenastom vegetacijom. sprečavaju rast drveća i na taj način se favorizuje stvaranje žbunaste vegetacije.2. Herbivori koji pasu, hrane se travnatom vegetacijom. Zadatak upravljača: Program ispaše, divljih i domaćih herbivora (goveda i ovce).Prisustvo predatorskih vrsta je podelilo javno mišljenje o njihovom značaju na ekosistem. Teško ga je kontrolisati ali je od značaja u upravljanju ekosistemima.Pr. 1. Veliki karnivori zauzimaju najveća staništa, imaju najveći areal kretanja, i na tom prostoru se očekuje da su zaštićene i druge vrste sa manjim potrebama što nije uvek slučaj.Pr. 2. Predatori mogu dovesti i do istrebljenja drugih vrsta nanoseći velike štete lokalnom stanovništvu pa se preduzimaju i mere istrebljenja. Poznati su slučaji delimične zaštite i zonalnog načina upravljanja populacijama. –vuk -Retki su primeri u svetu i kod nas ali se polako napušta mišljenje i stav po kome se može upravljati samo resursima i zamenjuje savremenim pristupom o upravljanju čitavim ekosistemima. Očuvanje i obnavljanje prirodnih vrednosti akvatičnih ekosistema može biti postignuto isključivo aktivnim upravljanjem.Izvori sedimentacije, eutrofikacije i eutrofizacije su: - zemljište; priliv đubriva sa okolnih područja; urbani otpad.Suština upravljanja je sprečavanje dotoka polutanata u slatkovodne ekosisteme i uklanjanje ili neutralizacija po ulasku u ekosisteme.Najbolji i direktni način je zaustavljanje ovakvih uticaja i to: Instalacija uređaja na izvoru zagađenje pre nego se uliju u vodeni ekosistem i očuvanje obalske vegetacije koja bi apsorbovala visoke nivoe fosfora, nitrata i nitrita iz polutanata. Obe tehnike su skupe ali daju pozitivne rezultate.Neke od metoda su:1. Mehaničko uklanjanje mulja.2. Hemijska manipulacija3. Biomanipulacija - rešavanje problema eutrofikacije manipulisanje populacijama živih organizama.Upravljanje obalskim zonama u slatkovodnim ekosistemimaObalska vegetacija utiče na kvalitet slatkovodnih ekosistema jer može:- modifikovati, razblažiti ili koncentrovati supstance koje su poreklom iz kopnenih regiona.Obalske zone su spona između akvatičnih ekosistema i kopnenog kompleksa. Za potoke i reke obalske zone su u granicama od 10 do 30 m. Obalska vegetacija može bitno da redukuje priliv nutrijenata (fosfor i azot) naročito sa poljoprivrednih površina.Biljne invazivne vrste se mogu kontrolisati:- manuelnim uklanjanjem; mehaničkom kontrolom; hemijskom kontrolom - herbicidima; biološkom kontrolom - unošenjem specifičnih parazita ili predatora; sredinska manipulacija - podizanjem nivoa vode; direktnim korišćenjem u cilju dobijanja ekonomske koristi.Rezultat navedenih aktivnosti:- suzbijanje započeti u ranom periodu kada je brojnost biljnih invazivnih vrsta mala i kada su rasprostranjene na maloj lokaciji. Daje rezultate.- kada je brojnost invazivnih biljnih vrsta velika, kontrola i iskorenjivanje daje polovične rezultate.Životinjske invazivne vrste:- hemijska kontrola - trovanje - zabranjeno jer se uništavaju autohtone vrste.Zakonska regulativaPrimena i sprovođenje međunarode i nacionalne regulative.

13. Adaptacija-životna forma i ekološka niša?Na preživljavanje, odnosno reprodukciju utiču otpornost prema bolestima, sposobnost izbegavanja predatora...Svaka nasledna osobina koja svome nosiocu omogućava da ostavi veći broj potomaka u odnosu na onu koja nema tu sposobnost naziva se adaptacija.Adaptacije mogu biti morfološke, biohemijske, osobine ponašanja itd.Pojava industrijskog melanizma je pojava opisana na primeru boje noćnog leptira. Usled zagađenja sredine,tamna forma je preovladala u odnosu na belu.Svaka biljna i životinjska vrsta zauzima na Zemlji jednu određenu oblast, koja pretstavlja njen areal.Pod arealom se podrazumeva ona površina ili oblast koju data vrsta naseljava. Granica areala neke vrste pretstavlja ustvari granicu njene rasprostranjenosti.Vrste sa širokim rasprostranjenjem se nazivaju kosmopolitima (mnoge bakterije, gljive, planktonske alge, vodene biljke, korovi). Vrste, veoma retke sa ograničenim arealom endemitima (Pančićeva omorika)Relikti (Ginco biloba, sekvoja) nekada široko rasprostaranjene vrste prilagođene tadašnjim spoljašnjim uslovima. Mesto i položaj koje jedna organska vrsta zauzima u spletu odnosa u životnoj zajednici, njen funkcionalni status ELTON (1927) je označio kao ekološka niša.Stanište je ‘‘adresa’’ organizmima, a niša je ''profesija'‘.Ekološka niša može biti: velika - planktonski račići u jezerima uzana i specijalizovana -afrička riba u jezeru Njasa koja se hrani krljuštima drugih ribarazličita -u doba razvića leptira- imago se hrani cvetnim nektarom a gusenica lišćem.Zivotna forma je skup adaptivnih odlika jedne organske vrste saglasen sa konkretnom zivotnom sredinom u kojoj je vrsta rasprostranjena. Ovakav skup osobina je adaptivan i nastao je kao odgovor na uticaje različitih ekoloških faktora. Životne forme je moguće izdvojiti (opisati) na osnovu morfologije organizama, dejstva jednog ili više ekoloških faktora, uloge u ekosistemu, pozicije u mreži ishrane, osobina životne istorije i sl. Tako jedna vrsta može biti okarakterisana sa više životnih formi.

14. Ekološko pravo ili pravo životne sredine i nacionalno zakonodavstvo u oblasti zaštite životne sredine?U resavanju problema zastite zivotne sredine postoje dva pristupa u domenu pravne nauke: antropocentricni princip (zastupljen u najvecem broju zemalja, covek i njegovi interesi su u centru paznje, rezultati su vidljivi sirom planete), i ekocentricni princip (trenutno u razvoju i ekspanziji u sad, gde ekolosko pravo ima drugaciji ugao posmatranja, ono postavlja u centar zastitu prirode samu po sebi i njene izvorne vrednosti.)U zivotnoj sredini po postojecem ustavu garantovano je pravo svakog pojedinca na zdravu i cistu zivotnu sredinu. U domenu nacionalnog prava, u nasoj zemlji situacija je trenutno dosta nedefinisana.u toku je proces uskladjivanja procesa sa standardima eu.

15. Međunarodno ekološko pravo i međunarodne organizacije od značaja za zaštitu životne sredine?Medunarodno pravo ima prednost nad nacionalnim. Da bi neki medjunarodni pravni akt bio primenjiv i pravno utemeljen na prostoru neke drzave, ona mora da provede akt njegove verifikacije.postoje brojni medjunarodni sporazumi, konvencije, inicijative i programi koji pripadaju domenu medjunarodnog prava. Postoji tacno 100 medjunarodnih ugovora koji se ticu i nase zemlje.Postoji veliki broj globalnih inicijativa vezanih za oblast zastite zivotne sredine i prirode: iucn, unep i wwf „svetska strategija za zastitu i trajnu odrzivost zivljenja “, kao i unesco „covek i biosfera“.Neke znacajnije medjunarodne NGO su: Zeleni mir (Greenpeace International), Medjunarodna unija za ocuvanje prirode (The World Conservation Union – IUCN), Zemaljski savjet (Earth Council – EC), Prijatelji zemlje – International (Friends of the Earth International – FoEI), Medjunarodni zeleni krst (Green Cross – International – GCI) i brojne druge.

16. Globalni skupovi i njihov značaj?Iako je zaštita životne sredine relativno novi koncept u uređenju EU, danas je ona jedna od temeljnih i osnovnih evropskih vrednosti. U Rimskom sporazumu iz 1957. godine, jednom od prvih zajedničkih evropskih dokumenata, životna sredina i njena zaštita nisu pominjane. Tek krajem 1960-tih, u okviru sve jačih društvenih pokreta «zelenih», ekološka pitanja počinju da dobijaju institucionalnu formu. Ujedinjene nacije na svojoj konferenciji održanoj 1972. godine, pripisuju ekološku odgovornost nacionalnim državama i preporučuju međunarodnu saradnju po pitanju zaštite životne sredine. U ovom periodu postaje jasno da ekološki problemi kao i njihovo rešavanje, nadilaze političke okvire (i posebno okvire nacionalnih država) i da zahtevaju širu kooperaciju i saradnju, kako u regionu, tako i na globalnom nivou. 1973. godine, na nivou EU se usvaja prvi Akcioni plan zaštite životne sredine. Aktuelni Akcioni plan zaštite životne sredine (6th Environmental Action Programme 2001-2010) predlaže pet prioritetnih oblasti stateške akcije:- Usavršavanje implementacije postojeće zakonske regulative u ovoj oblasti- Uključivanje politika zaštite životne sredine u ostale politike- Bliska saradnja sa tržištem u ovim pitanjima- Osnaživanje ljudi kao građana-pojedinaca da promene svoje ponašanje u skladu sa ekološkim vrednostima- Uzimanje u obzir zaštite životne sredine pri planiranju upotrebe zemljišta

17. Milenijumski izveštaj i predlozi MA kako da se stigne do održivog upravljanja ekosistemimaIzvestaj je radjen za potrebe ujedinjenih nacija, po nalogu generalnog sekretara. Studija je nastala kao rezultat ociglenih globalnih promena u ekosistemima planete koje je trebalo sveobuhvatno i dubinski sagledati. Koriscene su informacije iz nekoliko razlicitih medjunarodnih konvencija, podaci organizacija koje prate stanje ekosistema planete, ili nekih od aspekata biosfere. Takvi objedinjeni podaci su prezentovani u obliku izvestaja.Preporucuju se: 1. promeme i institucijama i upravama, 2. Ekonomske promene, 3. Socijalne mere, 4. Razvoj tehnologije, 5. Informisanost.

18. Faktori koji ugrožavaju promene u ekosistemima i deep ecology?To su direktni - prednjači degradacija stanista, globalna promena klime, uticaj invazivnih brsta, prekomerna eksploatacija prirodnih resursa, zagadjivanje prirodne sredine i indirektni faktori - rast ljudske populacije i migracije.Dubinska ekologija preispituje osnovna nacela nase civilizacije i pokusava da ukaze na sustinu covekovog konflikta sa prirodom, nasuprot dosadasnjim mnogo jednostranijim i povrsnijim pristupima. Ukljucuje politiku, brigu o zdravlju, obrazovanje, duhovnost, etiku i mnoge druge oblasti.

19. Voda? /

20. Zagađivanje vode: fizičko, hemijsko, biološko i mere zaštitie voda od zagađivanja? /

21. Eutrofikacija, eutrofizacija, acidifikacija, saprobnost, autopurifikacija i podela voda opterećenih organskim materijama prema stepenu zagađenja?Cvetanje vode je posledica eutrofikacije vode, kada uglavnomusled ljudskih delatnosti dolazi do prenamnoženosti vodenih biljaka, najcešce algi, što ima negativne posledice po vodeni živi svet. Eutrofizacija je prirodan proces starenja vodnih ekosistema, narocito plicih jezera i stajacih voda. Tokom vremena dolazi do postepene promene stanja jezera, od od oligotrofnog stanja, koje karakterise cista, bistra voda i niska bioloska produktivnost, preko mezotrofnog, ka eutrofnom stanju, kada je jezero zamuceno, zelenkasto i slabe prozracnosti. Prirodna eutrofizacija nastaje usled prirodnih porocesa koji se odvijaju u svakom vodenom ekosistemu (izumiranja organizama, prirodne sukcesije). To je process menjanja životne sredine pod uticajem živog sveta. Za razliku od njega proces veštacke eutrofizacije, koja se odvija pod uticajem faktora izvan vodenog ekosistema (najcešce usled raznovrsnih covekovih aktivnosti), znatno je brži od procesa prirodne eutrofizacije.Posledice eutrofikacije - Dostupnost kiseonika – Biljke u toku dana proizvode kiseonik putem fotosinteze. U tami sve biljke i životinje koriste kiseonik. Ova dva procesa su u zavisnosti sa razvojem biomase. U slucaju akumulacije razlicite biomase, process oksidacije organske materije, kojom se stvara sediment na dnu vodenog ekosistema, ce utrošiti sav slobodan kiseonik. Ovako ce sav slobodan kiseonik u vodi nestati i nece postojati život u vodi.• Promene u populaciji algi – Tokom eutrofikacije broj makroalgi, fitoplanktona i cijanobakterija ce se prekomerno uvecati. Njihov porast zavisi od svetlosti, nutrienata, temperature i kretanja vode. Neki od ovih organizama mogu da ispuštaju toksine u vodu ili sami mogu biti toksicni.Eutrofikacija je proces obogaćivanja neke sredine nutrijentima (u glavne nutrijente se ubrajaju azot-n i fosfor-p) do koga dolazi kada neki polutanti mogu da igraju ulogu nutrijenata za fotosintetičke organizme i koji se direktno ili indirektno unose u ekosistem. Porast sadržaja nutrijenata izaziva preterani rast pojedinih biljnih vrsta i dovodi do nestajanja drugih vrsta. Eutrofikacija je naročito problem za priobalne i unutrašnje vode, gde može doći do ogromnog porasta algi, što dovodi do smanjenja koncentracije rastvorenog kiseonika u vodi, što negativno utiče na biljke, ribe i ostale forme živog sveta u vodi; sem toga, te alge luče toksine koji mogu da budu opasni po životinje i ljude. Eutrofikacija (eutrofizacija) zapocinje tako što sa njiva i drugih agroekosistema dospevaju ðubriva (obicno spirana kišom) u vodu. Ðubriva su bogata fosfatima i nitratima, koji su inace ogranicavajuci faktor bujanja života u vodi. Uz višak ovih soli, biljke, posebno alge, cesto pocinju da bujaju. Tada se povecava i broj uginulih algi, koje tada razlažu saprofiti pri cemu troši kiseonik. Tako opada koncentracija kiseonika u vodi i samim tim dolazi do gušenja i masovnog pomora vodenih organizama koji kiseonik troše u procesu disanja. U uslovima smanjene koncentracije kiseonika ili cak, anaerobnim uslovima (kada kiseonika nema uopšte) i samo razlaganje nece biti potpuno, pa se stvaraju produkti razlaganja koji vodi daju loš ukus, neprijatan miris i uopšte lošiji kvalitet. Takva voda ne može da se koristi za pice i može uzrokovati uginuce stoke ako se koristi kao pojilo.Osim ðubriva koji poticu sa agroekosistema, eutrofikaciju uzrokuju i otpadne vode iz prehrambene industrije ili kanalizacione vode iz gradova, kao i sve otpadne vode bogate mineralnim i organskim materijama. Eutrofikacija – prirodna i antropogena.Prirodna – mešanjem voda, recnih ušca i izdizanjem novia voda, starenje vode.Acidifikacija? Problem acidifikacije je prouzrokovan kiselim padavinama koje potiču od antropogene emisije tri glavna polutanta: sumpor dioksida (so2), nitrogen oksida (nox), i amoniuma (nh3). Kisele padavine imaju negativan uticaj na vode, šume i tlo. Uzrokuju defolijaciju i slabljenje drveća. Promjene u ph tla i vode imaju štetan efekat na zemljišne i vodene organizme.Saprobnost vodenog ekosistema je pojava ubrzanog procesa eutrofizacije kao posledica dodatnog organskog opterecenja, znatno veceg od prirodnog. Podela voda prema saprobnosti:1. Oligosaprobne - Oligosaprobnu zonu karakteriše dosta rastvorenog kiseonika, velika prozirnost i mali broj bakterija (<100 u 1cm3). Organizmi su osetljivi na promene pH, koncentracije O2 i sadržaj organskih materija. To su planinski potoci i jezera.2. Beta - mezosaprobne - Beta-mezosaprobna voda je umereno zagaðenja, ali je još uvek aerobna. Prozirnost je znacajna, a ukupni broj bakterija je manji od 100.000 u 1cm3. To su veca jezera i donji tokovi nezagaðenih reka.3. Alfa – mezosaprobne - Alfa-mezosaprobne vode su vode zagaðene organskim materijama. Zbog intenzivne primarne proizvodnje i razgradnje koncentracija kiseonika je neujednacena. Ukupni broj bakterija je veci je 100.000 u 1cm3, prozirnost je smanjena a u vodi je prisutan veliki broj algi. Organizmi su prilagoðeni promena pH i kiseonika, nisu osetljivi na amonijak ali su osetljivi na H2S. To su rukavci reka.4. Polisaprobne . - Polisaprobne vode su jako zagaðene. Preovlaðuju anaerobni uslovi. Kao proizvod truljenja pojavljuje se vodonik-sulfid koji se oseca po mirisu. Voda je mutna i obojena. Ukupni broj bakterija je veci od 150.000 u 1 cm3, a organizmi su otporni na H2S, NH3, menjanje pH vrednosti i kolicine kiseonika. To su jako zagaðeni vodotokovi, delovi potoka i reka nizvodno od ispusta otpadne vode.

Ugroženost površinskih voda zagađivanjem biorazgradljivim organskim materijama je najveća u naseljenim delovima. Problem najveći leti, malo vode, visoka temperatura, velika koncentracija nutrijenata. Autopurifikacija je složen proces tokom kojeg se biodegradibilne materije organske, nizom fizičkih, hemijskih i bioloških procesa, postepeno razlože i mineralizuju. Taj proces se odlikuje sukcesijama, a svaka sukcesija prisustvom određenog oblika N (proteini, minokiseline, HH4, NO3), količine rastvorenog O2, slobodnog CO2, brojem bakterija u 1 ml, kao i brojem vrsta pojedinih u 1 ml. Za potpuno procenjivanje procesa prečišćavanja, pored mikroba, mora se uzeti i satsav biocenoze cele, posebno onih vrsta koje imaju karakter bioindikatora. Nakon ulaska otpadnih voda bogatih organskim materijama dolazi do razblaživanja, taloženja, koagulacije, hidrolize, oksidorekudcionih procesa, i na kraju bioloških procesa, što sve rezultira samoprečišćavanjem. Osnovna uloga pripada bakterijama, ali i gljivama, algama i protozoama. Proces prolazi kroz sve stupnjeve saprobnosti, i smenu biocenoza. Razlaganje u aerobnim uslovima vrše bakterije, i to oksidacijom organskih jedinjenja, do prostih neorganskih jedinjenja. Ako je zagađenje veće – potroši se O2 i nastavlja se razgradnja u anaerobnim uslovima, a nestanu ribe, školjke i dr. Biorazgradnja se odvija sa malo vrsta a velikim brojem mikroba. Tu ‐nastaju i toksični sastojci (H2S, merkaptani). Kada procesi odmaknu, povećava se količina O2, pa se proces razgradnje nastvalja u mikroaerofilnim uslovima, a zatim i aerofilnim, do potpune mineralizacije (protein do azotne kiseline). Sve raznovrsniji mikrobi sa manjim brojem. Pojavom CO2 kao krajnjeg proizvoda mineralizacije, povećava se broj fotosintetskih organizama (Cyanobacteria, algu i biljaka), što dalje povbećava nivo O2. Nizvodno se prvo uspostavlja biocenoza, i vraća uzvodno. Povećanje količine mineralnih materija može biti od primarnih producenata (autopurifikacija) ili zagađenje. To povećava broj mikroalgi, dok ne potroše neki od neophodnih elemenata. Uloga zooplanktona je da smanji biomasu fitoplanktona i stimulativan je na proces fotosinteze.

22. Biološki indikatori zagađenja vodaBiološki indikator je organizam koji se može koristiti za kvantifikaciju relativnih nivoa zagađenja merenjem koncentracije toksina u tkivima. U ove svrhe se može koristiti ceo organizam ili samo neki njegov deo. Bioakumulacija je proces koji traje nekoliko meseci i zato je najbolje kontrolisati sadržaj metala duže vreme, čime se eliminišu problemi mešanja vodene mase, što živim organizmima daje prednost kao bioindikatorima u odnosu na vodu i sedimente.Istraživanja su pokazala da se morska cvetnica Posidonia oceanica i školjka Mytilus galloprovincialis mogu koristiti kao bioindikatori zagađenja mora.Gustina populacije biljnih i zivotinjskih organizama u prostoru u direktnoj su vezi sa promenama u ekosistemu. Tako na priemr povecan sadrzaj neki algi predstavlja indicator povecanog sadrzaja fosfatai nitrata. E. coli je indikatora fekalnog zagadjenja vode, dok anaboena indicator opsteg zagadjenja. Nek i drugi organizmi su indikatori visikog ph, povecane koncentracije sonog odpada…

23. Nastanak, sastav i funkcije zemljišta?

24. Erozija zemljišta i štetne posledice erozionih procesa na životnu sredinu?Erozija predstavlja prirodan proces kojim se ispiraju i odnose od krupnih do najsitnijih čestica zemljišta. Erozija nastaje dejstvom egzogenih prirodnih sila.Osnovni izvor energije egzogenih sila su toplota, svetlost i druga zračenja koja od Sunca dospevajuna Zemlju. Pod uticajem Sunca dolazi do različitog zagrevanja vazduha, vode (mora, okeani, jezera, reka i dr.), kao i čvrste Zemljine kore. Toplota je uzrok insolacije odnosno zagrevanja i hlađenja površine Zemlje, obrazovanja lednika i njihovog kretanja, kruženja vode u prirodi, kao i strujanja vazduha odnosno obrazovanje vetrova. Dejstvo egzogenih sila je uslovljeno kako gravitacijom Zemlje tako i privlačnim silama Meseca i Sunca. Glavni oblici erozije su:• Eolska Erozija – deflacija nastaje kao posledica rada vetra. Eolska erozija je zastupljena u regionima koji se karakterišu čestim jakim vetrovima, čija zemljišta rastresita i nisu zaštićena gustim biljnim pokrivačem. Vetar prenosi uglavnom najsitnije čestice zemljišta kao što je glina, prah i sitan pesak.• Bujična erozija – Atmosferske padavine koje padaju na nagnutu površinu, slivaju se u vidu manjih mlazeva pri čemu odnose i deo zemljišta. Bujična erozija predstavlja proces koji ima karakter spiranja odnosno denudacije površinskog sloja zemljišta.• Fluvijalna ili rečna erozija – Mehanički rad reka, snagom vode i nošenog materijala: suspendovanih čestica (mulja, pesaka, gline) i rastvorenih organskih materija u cilju produbljivanja rečnog korita i proširenju rečnih dolina predstavlja fluvijalnu ili rečnu eroziju. Rečnom erozijom neke veće reke tokom samo jednog visokog vodostaja pomere svoje korito i po više stotina metara levo i desno od ranijeg, pri čemu odnose postojeći zemljišni pokrivač. • Kraška erozija – nastaje delovanjem atmosferskih, površinskih i podzemnih voda. U terenima izgrađenim od karbonantnih stena-krečnjaka, dolomitičnih i laporovitih krečnjaka i dolomita,kao i stena sa karbonantnim vezivom geološki rad vode sveden je na rastvaranje. To dejstvo je olakšano mnogobrojnim prslinama i pukotinama, koje presecaju krečnjačke slojeve. Atmorsferski talozi koji poniru kroz prsline i pukotine, rastvaraju kalcijum karbonat i povećavaju prvobitnu poroznost stenske mase.Kombinovani razarački rad atmorsferskih, tekućih-površinskih i podzemnih voda, pod čijim neposrednim uticajem nastaju mnogi karakteristični geomorfološki fenomeni naziva se karstna erozija.• Abrazija – predstavlja rušenje obale kao posledica morskih i jezerskih talasa. Abrazija je geomorfološki proces koji se odvija na obalama mora i jezera, sastoji se u menjanju obala pod uticajem morskih talasa i struja. Abrazivni oblici mogu biti erozivni i akumulativni, a veliki uticaj na stvaranje abrazionih oblika ima prvobitni reljef i sastav stena, odnosno otpornost tih stena na eroziju.• Glacijalna ili lednička erozija – nastaje radom lednika Pored gubitka zemljista na padinama i ostalih steta, erozija nanosi stetu i zivotnoj sredini.1) mehanicko zagadjenje vodotoka i akumulacija nanosa.2) hemijsko zagadjenje vode organskim i mineralnim djubrivima.3) hemijsko zagadjenje vode pesticidima.Kada odronjeni materijal dospe u recno korito on zamuti vodu sto sprecava prodiranje sunca i nemogucnost vrsenja fotosinteze, talozi se na dno i onemogucava rast biljaka koje sluze kao hrana ribama. Najznacajniji efekat je transport hemijskih i bioloskih zagadjivaca u recne tokove, tada dolazi do velikog pogorsanja kvaliteta vode.

25. Izvori kontaminacije zemljišta? /

26. Zaštita zemljišta i parametri zaštite zemljišta?

27. Faze istraživanja zemljišta u svrhu zaštite životne sredine?

28. Atmosfera i vazduh?Podela atmosfere može se najčešće vršiti prema fizičkim veličinama-temperaturi, difuziji i jonizaciji. Srednja dnevna temperatura na površini Zemlje, srednje geografske širine iznosi 17ºC.1. Troposfera-do visine od 8km iznad polova, 17km iznad ekvatora. Temperatura opada- -60 ºC a njegova gornja granica je tropopauza.Sadrži 75%ukupne mase atmosfere.2. Stratosfera do visine od 50km sa stratopauzom i t preko 20 ºC.Vazduh je razređeniji, sadržaj vodene pare je smanjen, nivo ozona je je povećan preko 1000 puta. Ozon je alotropsoka mdifikacija kiseonika.U atmosferi ga ima malo. Stvara se pod dejstvom električnih pražnjenja i ultravioletnih zrakova, kao produkt jonizacije. Ima krupan ekološki značaj. Apsorbuje ultravioletne zrake (ispod 200mµ) sa letalnim dejstvom i infracrvene zrake i time usporava hlađenje zemlje. Ozonski sloj je zaslužan za absorpciju štetnog ultravioletnog zračenja.3. Mezosfera do njene gornje granice od 85km - mezopauza, temperatura ponovo opada -80 ºC.4. Termosfera je na visini do 1600 km sa temperaturom preko 120 ºC.Njen niži deo se naziva jonosfera. Iznad njene gornje granice prostire se 5. Egzosfera na kojoj je temperatura stalna.Ne postoji jasna granica gde se atmosfera završava a počinje međuzvezdani prostor. Atmosferski pritisak u egzosferi je 0 a u troposferi se povećava do 140 milibara. Do 90 km visine, usled turbulentnog- vrtložnog kretanja i konvekcija- strujanja gasova nastaje ujednačavanje sastava atmosfere i stabilni odnos sadržaja azota, kiseonika i inertnih gasova. Ovaj deo atmosfere naziva se homosfera, a smeša gasova stalnog sastava i drugih jedinjenja promenljivog sadržaja je VAZDUH. Magla nastaje kada se površina tla naglo ohladi, a samim tim i prizemni sloj vazduha, izdvajaju se sitne kapi vode i nastaje magla pod uslovom da nema vetra koji bi je razvejao. Vazduh sa zagađujućim supstancama naziva se smog kombinacija reči smoke-dim i fog-magla prvi put upotrebljen u Los Angelesu da opiše vidljivu kombinaciju dima i magle.- Zimski smog sadrži sumpordioksid, okside azota i kiseline koje iz njih nastaju, uz čađ kao glavne zagađujuće supstance.- Letnji smog ili fotohemijski smog se javlja usled in terakcije azotnih oksida i ugljovodonika pod uticajem sunčeve svetlosti.

29. Zagađivanje vazduha i podela zagađujućih materija vazduha?Vazduh i pre čoveka, nikada nije bio čist.U njega su dospevali gasovi, čestice radom vulkana, požara, evaporacijom iz vode.Zagađenje vazduha se može definisati kao stanje vazduha kada se u njemu nalaze supstance u onim koncentracijama koje su štetne po zdravlje čoveka i njegove okoline. Vazdušni zagađivači - POLUTANTIPrema poreklu dele se na:1. Zagađivače prirodnog porekla mogu biti gasovi i čestice od prirodnih požara, vulkana, -spore, polen, -virusi, bakterije, materije i gasovi koji se oslobažaju iz okeana, termalnih voda- CO, CO2, H2S...2. Zagađivači antropogenog porekla- produkti različitih procesa u infdustriji i domsćinstvima, produkti saobraćaja...Nekada i sada - U prirodi su postojali procesi samoprečišćavanja; Doba Rimljana - pritužbe na ložišta; London-1952 i 1956. Ekološka nesreća, smrtonosna izmaglica natopljena sumpornom kiselinom i drugim štetnim gasovima, londonska magla, domaćinstva koja su koristila ugalj, 3000 smrtnih slučajeva plus oko 1500 umrlih narednih dana, nesreću je izazvala sinergistička kombinacija vodenih isparenja, CO, SO2 i katrana nastalih sagorevanjem uglja kada se oslobađa S.; Porast ljudske populacije; Industrijalizacija, porast saobraćaja.Prema nastanku razlikujemo:a. Primarne polutante koji potiču iz identifikovanih poznatih izvira i emituju se direktno u atmosferu.1970. god., Akt “Čist vazduh” kada je imenovano 7 konvencionalnih zagađivača i to:Sumpor dioksid - dospeva iz prirodnih izvora i aktivnošću čoveka.Sumporna kiselina je glavni sastojak kiselih kiša. Negativni efekti na biljke grožđe, jabuke, duvan, ovas su osetljivi na prirsustvo SO2 i predstavljaju dobre indikatore.Na listovima se javljaju bezbojne mrlje, žutenje i opadanje lišće. Izazivaju korozije gvožđa, mermera... Oksidi ugljenika CO2 i CO - zagađenje, povećano-biljka, fotosinteza - poremećen balans. CO je toksičan gas, prirodni izvor je metan, koji nastaje anaerobnom razgradnjom organskih materija, u urbanim sredinama kao posledica sagorevanja goriva. Biološki efekti-i male količine izazivaju gušenje, sprečavaju transport kiseonika kod čoveka i životinja, poremećaj disanja, refleksima, prevremeno starenje i opsdanje listova stvarajući visoko toksična jedinjenja kao što su peroksiacetil nitrati- PAN.Oksidi azota - NO i NO2. NO nastaje kao produkt rada motora sa unutrašnjim sagorevanjem i u termoelektranama.U prirodi nastaje bakterijskom oksidacijom komponenata koje sadrže N. NO2 razgradnjom pod uticajem ultravioletne radijacije oslobađa se ozon.Biološki efekti - kod čoveka i životinja inflamaciju i edem pluća, a kod biljaka različite hloroze kao posledica narušavanja strukture hloroplasta i mitohondrija, što dovodi do opadanja listova. Čestice- partikule su:1. Prašina i industrijska prašina2. Aerosol-gas čestice ili kapljice tečnosti dispergovane u gasovitom medijumu. - Cestice prašine, čađi, pepela, smole, polena, spore mikroorganizama,- najopasniji aerosoli dijametra manjeg od 2,5 mikrometra.3. Dim- kompleksna mešavina čvrstih, tečnih i gasovitih supstanci čiji sastav varira zavisno od izvora zagađenja.4. Čađ - aglomerat nesagorelih čestica uglja i drugih goriva velike apsorpcione moći.Metali i halogeni. Olovo je jedan od najrasprostranjenijih polutanata, sagorevanjem benzina, u organizam dospeva respiratornim i digestivnim traktom. Olovo i živa deluju kao neurotoksini. Akumuliraju se u živim sistemima i putem lanaca ishrane mogu da deluju na krajnje konzumente.B. Sekundarni polutanti se formiraju u atmosferi interakcijama primarnih polutanata međusobno ili sa normalnim sastojcima vazduha termalnim ili fotohemijskim reakcijama. Brzina zavisi od koncentracije zagađivača, radijacije, temperature, vlažnosti vazduha...1. Termalne reakcije i to sa termalnom gasnom i termalnom tečnom fazom.2. Fotohemijske reakcijeSmog se formira se pri visokoj emisiji zagađenja, maglovitom vremenu i slabom strujanju vazduha. Glavni sastojci su visokotoksični, karakteristični su za urbane sredine ss gustim saobraćajem i razvijenom industrijom. Izaziva oksidativne procese u tkivima, naročito oksidacije aminokiselina-cistein, triptofan, uzročnik je alveolarnog sistema pluća. Fotohemijski smog se sastoji iz serije reakcija u kojima kiseonik, ozon, azotni oksid i ugljovodonici učestvuju u formiranju visokoreaktivnih toksičnih jedinjenja tipa aldehida, ketona...Novonastali produkti su toksičniji od primarnih ishodnih polutanata.Nekonvencionalni zagađivači – najrasprostranjeniji oblik je Buka - označava svaki neželjni zvuk i u urbanim sredinama je najrasprostranjeniji oblik zagađenja atmosfere. Merna jedinica je bel-B, odnosno decibel-dB. Intenzitet buke, odnosno zvuka je proporcionalan logaritmu energije zvuka- I= log E

30. Efekti aerozagađenja i mere zaštite vazduha od zagađenja?- Na zdravlje ljudi-disajni nadražaji i akutni problemi funkcije pluća, rak, slabljenje imunološkog sistema koji dovodi do podložnosti infekcijama, smanjenja kiseonika u tkivima...- Efekti na biljke - narušava se lisna i korenova struktura, na ćelijskom nivou- promene u hloroplastima, stominom aparatu, smanjen intenzitet transpiracije, i inhibicije procesa fotosinteze, ubrzava se proces starenja, osetljivost četinara, na materijalno i kulturno blagoMere zaštite vazduha od zagađenjaHigijensko- sanitarne mere kontrole zagađenja vazduhaPodrazumevaju određivanje MDK raznih polutanata u atmosferi, redovnu kontrolu vazduha, lociranje industrijskih postrojenja u zavisnosti od lokalnih klimatskih i meteoroloških uslova, određivanje sanitarno-zaštitne zone...Tehničko- tehnološke mere smanjenja ili disperzije emisije zagađivača vazduha predstavlja niz tehnologija kojima se kontroliše emisijazagađivača na izvorištu aerozagađenja, primenu novih tehnologija ili postavljanju raznih uređaja koji imaju ulogu prečišćivača kojima se vrši odstranjivanje polutanata.- Filteri za fizičko odstranjivanje čestica- Aparati elektrostatičkog taloženja se koriste u elektranama.Uklanjanje sumporaOksidi sumpora - SOx su najštetniji zagađivači vazduha. SO2 bez boje, težak,u vodi rastvorljiv gas, oštrog iritirajućeg mirisa.- Prelazak sa korišćenja uglja na gas- Uklanjanje supora i teških metala sitnjenjem, ispiranjem i gasifikacijom uglja- Korišćenje smese uglja i kreča- Uklanjanje supora stvaranjem elementarnog sumpora, sumporne kiseline ili amonijum sulfata koji se mogu dalje koristiti.Kontrola emisije oksida azota iz motornih vozila korišćenjem selektivnih katalizatora da bi se zagađivači koji nastaju sagorevanjem benzina pretvorili u bezbedne, neštetne supstance. Nastaju sagorevanjem uglja, nafte, prirodnog gasa.U gradovima je 95 do 98% je koncentracija CO veća nego u prirodi.Najprisutniji zagađivač i utiče na zdravlje ljudi a koji oni ispuštaju u atmosferu. Kontrola emisije ugljovodonika i isparljivih organskih jedinjenja nastaju nepotpunim sagorevanjem goriva ili tokom različitih procesa u hemijskoj industriji, farbarama, pri proizvodnji plastike, štamparijama...

31. Klima, vreme i aerozagađenje?Klima - stanje atmosfere određenog područja u toku dužeg vremenskog perioda.Vreme - trenutno stanje atmosfere ili fizičko stanje vazduha kao što su temperatura, pritisak, vlažnost vazduha, vazdušna strujanja...Na stepen zagađenosti utiče fenomen temperaturne inverzije- smatra se pojava poremećaja vertikalnih vazdušnih strujanja koja nastaje kada se sloj toplog vazduha nađe između dva sloja hladnog vazduha koji sprečava vertikalno širenje zagađenog vazduha već ga koncentriše u donjem hladnom slojuMikroklima gradova je klima koja je drugačija u odnosu na širu okolinu.Teorija naučnika Milutina Milankovića- Orbita Zemlje se izdužuje i skraćuje svakih 100000 god.- osa Zemljine rotacije menja svoj ugao nagiba u ciklusu od 40000 god- Zemljina osa oscilira u periodu od 26000 god.Globalne klimatske promene prouzrokova ne čovekovom aktivnošćuPovećana koncentracija gasova -CO2, CH4 N2O- koji pojačavaju efekat staklene bašte što dovodi do globalnog povećanja temperature vazduha.Povećanje količine padavinaUčestalija pojava ekstremnih vremenskih nepogoda kao što su poplave, suše, ciklonski vetrovi.Efekti klimatskih promena- Najveće promene će osetiti vrste srednjih i viših geografskih širina, jer porast temperature će uticati na životne cikluse- Promena granica areala- Pomeranje severne granice tropskih infektivnih bolesti- Topljenje leda- Porast nivoa svetskog mora- Potapanje priobalnih područja- Promene u salinitetu mora i okeana

32. Radioaktivnost i radijacija?Radioaktivnost je spontani proces u kojem se atomsko jezgro, emitujući jednu ili više čestica ili kvanata elektromagnetnog zračenja, preobražava u drugo jezgro. Prvobitno nije bila poznata priroda zračenja nego se zbirno govorilo o radijaciji pa je ova pojava "raspada" jezgra nazvana radioaktivnost, a jezgra koja emituju čestice ili zračenje radioaktivna jezgra ili, ispravnije radioaktivni izotopi. Raspadom početnog jezgra, koje se naziva i jezgro roditelj, nastaje novo jezgro, potomak, koje može da ima redni broj Z i/ili maseni broj A različit od jezgra roditelja. Radioaktivni raspad karakteriše se vrstom i energijom emitovane radijacije i vremenom poluraspada. U prirodi se javljaju alfa-raspad, beta--raspad i gama-raspad. Prirodnu radioaktivnost otkrio je krajem prošlog veka francuski fizičar Anri Bekerel.Radioaktivno zračenje prodire kroz različite materijale, a takođe može i da jonizuje sredinu kroz koju prolazi. Proučavajući prodornu moć zračenja koja emituje uranijum, Raderford je utvrdio da postoje dve vrste zračenja (alfa i beta). Alfa-zračenje lakše se apsorbuje od beta- ali više jonizuje sredinu kroz koju prolazi. Alfa i beta zraci različito skreću u magnetnom polju, na osnovu čega je zaključeno da je reč o česticama suprotnog naelektrisanja i različite mase. Treći oblik prirodne radioaktivnosti (gama-zračenje) otkrio je P. Vilar utvrdivši da ono ne skreće u magnetnom polju, a da se odlikuje izuzetnom prodornošću.Radijacija - zračenje, emisija zračenja ili čestica iz nekog radioaktivnog izvora.U životnoj sredini postoji prirodna radijacija od:- Sunca- Kosmičkih zraka- Prirodno prisutnih radioaktivnih elemenata u zemljinoj kori (primarni radioaktivni elementi su uranijum, torijum i kalijum i produkti njihovog radioaktivnog raspadanja). Najpoznatiji u životnoj sredini i najviše ispitivan je radon, raspadni produkt uranijuma.Veštačka radioaktivnost1919 eksperiment Radeforda u Vilsonovoj komori. Gas je bombardovan α česticama. Od N2 je stvoren O2.

33. Vrste zračenja i doze? 34. Jonizujuće zračenje i efekat jonizujućeg zračenja na ćeliju?Jonizujuće zračenje je elektromagnetno ili čestično zračenje koje može da jonizuje materiju i izazove oštećenje ćelija živih organizama. Tako nastali joni narušavaju biohemijske procese u ćelijama, što može dovesti do raznih poremećaja u njihovom funkcionisanju i deljenju (razmnožavanju), te konačno do nastanka ozbiljnih bolesti, poput tumora. U jonizujuće zračenje spadaju α, β, γ i H zraci, kosmičko zračenje i neutroni. Vrste jonizujućeg zračenjaJonizujuća zračenja su one vrste radioaktivnog zračenja koje imaju dovoljnu energiju da jonizuju neke atome u telu. U jonizujuća zračenja spadaju α (alfa), β (beta), γ (gama) , H (rendgenski zraci), kosmičko zračenje i neutroni.Proučavajući prodornu moć zračenja koja emituje uranijum, fizičar Ernest Raderford je utvrdio da postoje dve vrste zračenja (alfa i beta). Alfa-zračenje lakše se apsorbuje od beta-ali više jonizuje sredinu kroz koju prolazi. Alfa i beta zraci različito skreću u magnetskom polju, na osnovu čega je zaključeno da je reč o česticama suprotnog naeletrisanja i različite mase. Treći oblik prirodne radioaktivnosti (gama-zračenje) otkrio je P. Vilar utvrdivši da ono ne skreće u magnetskom polju, a da se odlikuje izuzetnom prodornošću.α (alfa) zračenje se sastoji od dvostruko pozitivno nabijenih čestica (dva protona i dva neutrona) identičnih jezgrima helijuma. Šire se brzinom od oko 1/20 brzine svetlosti, što je dovoljno sporo da mogu relativno dugo međudejstvovati sa materijom. Zato imaju jako jonizirajuća delovanje. Zbog svoje veličine brzo se sudaraju sa nekim od atoma nakon čega gube energiju, pa im je domet mali i zato ih može zaustaviti list papira i koža. Ali ako se α čestice unesu u telo hranom ili udisanjem, mogu biti opasne zbog svog jakog jonizujućeg dejstva.β (beta) zračenje čine elektroni, negativno naelektrisane čestice, koje putuju velikim brzinama. Njegovo jonizaciono dejstvo je puno slabije od delovanja α zračenja, ali mu je domet u vazduhu puno veći (nekoliko metara). Zaustavlja ga metalna ploča od nekoliko mm debljine. U ljudsko telo β čestice prodiru do nekoliko santimetara dubine. Opasno je za zdravlje ako se izvor unese u organizamγ (gama) zračenje je elektromagnetno zračenje velike energije, koje potiče iz jezgra atoma, a širi se brzinom svetlosti. Njegovo jonizirajuća delovanje je još slabije od delovanja β čestica, ali mu je domet još veći. Prolazi kroz ljudsko telo. Dejstvo se može redukovati pomoću debelog sloja olova, betona ili vode.X (rendgensko) zračenje ima ista svojstva kao i γ zračenje, ali i nešto veću talasnu dužinu. Razlikuje se od γ zračenja po tome što potiče od elektrona, a ne iz jezgra. Kosmičko zračenje čine razne visokoenergetske čestice. Intenzivnije je na većim nadmorskim visinama. Izvor ovog zračenja koje nas neprestano pogađa, je uglavnom izvan našeg Sunčevog sistema, a sastoji se od raznih oblika zračenja: od vrlo brzih teških čestica, pa do visokoenergijskih fotona i miona. Ono deluje sa atomima u gornjim slojevima atmosfere i tako proizvodi radionuklide, koji su najčešće kraćih vremena poluživota. To su, na primer, ugljenik 14, tricijum, berilijum 7 i drugi. Neutroni se kao zračenje javljaju uglavnom u nuklearnim reaktorima, a kao zaštita od njih koristi se voda i beton.Izloženost jonizujućem zračenju opisuje se efektivnom dozom. Procenjuje se da čovek u proseku primi efektivnu dozu od 2,5 mSv godišnje od prirodnog zračenja, ali su opažena i mnogostruko veća ozračenja nekih pojedinaca u opštoj populaciji. Pretpostavlja se da je rizik od posledica toga ozračenja približno srazmeran dozi. Procenjuje se da prirodno zračenje u proseku uzrokuje 12-13 slučajeva tumora na 1000 stanovnika, što je oko 4% od svih malignih oboljenja.Jonizujuče zračenje deluje na tkiva na ćelijskom nivo ukidanjem hemijskih veza i menjanjem strukture molekula. Faktori koji determinišu biološke efekte:- Jačina doze- Ukupna primljena doza- Energija zračenja- Površina tela izložena zračenju- Radiosenzitivnost ćelije- Individualna radiosenzitivnostDirektnim dejstvom zračenja biomolekuli u ćeliji mogu biti oštećeni usled raskidanja hemijskih veza i strukturnih promena molekula. Osim toga, oštećenje može nastati indirektnim dejstvom zračenja. Više faktora utiče na oblik krive preživljavanja ćelija, ali pre svih: tip jonizujućeg zračenja i njegova energija, i radiosenzitivnost ćelija i tkiva. Oštećenje tkiva delovanjem radijacije svodi se na oštećenje pojedinačnih ćelija i može nastati ćelijskom smrću, prekidom mitoza, prekidom siteze dnk i oštećenjem genetskog materijala.Efekat zračenja na ćeliju: Kao rezultat ozračivanja ćelija može da: 1) Prođe bez ozleda (sačuvana reproduktivna sposobnost)2) Sama se reparira: (oštećenje ćelije nema efekta na organizam)3) Mutira (uticaj na genetsko kodiranje ili DNK)4) umre (letalne ozlede, gubitak reproduktivne sposobnosti)

35. Nejonozujuće zračenje, izvori nejonizujućeg zračenja i njihova podela?Neјonizujuće zračenje, neјonizujuća radijacija је bilo kojа vrstа elektromagnetnog zračenja koja ne poseduje dovoljno energije po kvantu (na nivou fotona ona je manja od 12,4 eV), kojom bi mogla izazvati јonizaciju; odnosno uklanjnje elektron iz atoma ili molekule. Umesto stvaranja јona prilikom prolaska kroz materiju, elektromagnetno zračenje ima dovoljno energije samo za ekscitaciju, odnosno prelazak elektrona u više energetsko stanje, pri čemu mogu da se uoče različiti biološki efekti kod različitih vrsta nejonizujućeg zračenja.Nejonizujuća (EM) zračenja obuhvataju: ultraljubičasto ili ultravioletno zračenje, vidljivo zračenje (svetlost-talasne dužine 400-780 nm), infracrveno zračenje, radio-frekvencijsko zračenje, eletromagnetska polja niskih frekvencija (0-10 kHz) i lasersko zračenje. Nejonizujuća zračenja obuhvataju i ultrazvuk ili zvuk čija je frekvencija veća od 20 kHz. Izvor nejonizujućih zračenja može biti uređaj, instalacija ili objekat koji emituje ili može da emituje nejonizujuće zračenjeNa osnovu biološki efekata koje u organizmu mogu da izazovu izvori nejonizujućeg zračenja se dele na izvore statičkog magnetnog polja i izvore radiofrekventnog (RF) zračenja;Prirodni izvori nejonizujućeg zracenja su retki i izrazito slabi. To su Sunce, udaljeni pulsari, ostali svemirski izvori i zemaljski izvori (munja). Razvojem elektricnih ureĊaja, gustina elektromagnetne energije oko nas je mnogo veća od prirodnih nivoaIzvore nejonizujućih zracenja koristimo i srećemo u svakodnevnom ţivotu, pocev od prostora u kome ţivimo i radimo, do savremenih sredstava komunikacije, i svi su nastali ljudskom delatnošću. Ovi izvori se mogu grupisati kao:1) Prirodni izvoriElektricna i magnetna polja koja stvara Zemlja svojim magnetizmomAktivnosti SuncaDinamika atmosfere (staticki elektricitet, munje)Zracenja iz svemira (nove i supernove, sinhrotrona polja, radio galaksije, i dr).2) Elektroenergetna postrojenja i električni aparati; Elektrane i energane; Dalekovodi i trafostanice; Elektricna polja ispod dalekovoda3) Transportna sredstva4) Uređaji u domaćinstvu5) Medicinski uređaji 6) Sredstva za telekomunikacije

36. Buka i buka kao zagađivač vazduha? 37. Komunalna buka i kako se prati?Buka je neželjen zvuk. Ova definicija proširuje se napomenom da podrazumeva i štetno delovanje zvuka na ljudski organizam. U Zakonu definicija je nešto drugačija i glasi da buka u životnoj sredini jeste neželjen ili štetan zvuk.U Direktivi pod bukom se podrazumeva štetan zvuk samo kao zvuk u spoljašnjoj sredini koji je nastao usled ljudskih aktivnosti a koje se eksplicitno navode. Štetni efekti su negativni efekti na zdravlje ljudi. Pod ovim se po pravilu podrazumevaju jaki zvuci koji dovode do oštećenja organa sluha, povećanja krvnog pritiska i sl., nasuprot neželjenom zvuku koji se po pravilu odnosi na zvuke male jačine.Buka u životnoj sredini ili kako se veoma često zove – komunalna buka, definiše se kao buka koju stvaraju svi izvori buke koji se javljaju u čovekovom okruženju, isključujući buku koja nastaje na samom radnom mestu u industrijskim pogonima. Danas je problem veoma izraženiji. Ogroman broj vozil se kreće po saobraćajnicama. Avioni i vozovi daju svoj doprinos u povećanju ukupne buke. U poređenju sa drugim faktorima životne sredine, za kontrolu komunalne buke veoma često nema razumevanja, pre svega zbog nedovoljnog poznavanja „skrivenih“efekata koje buka može da izazove kod čoveka. Takođe se zaboravlja na kumulativni efekat koji buka ima kada izlaganje buci traje duži vremenski period.Buka se ubraja medu fizičke agense štetne po zdravlje, za čije se nepovoljno dejstvo zna odavno. Nivoi buke prisutni u komunalnoj sredini nisu dovoljno visoki da bi doveli do oštećenja sluha, ali izazivaju citav niz neaauditivnih efekata. Narocito su osetljiva na buku deca mlada od 6 godina i osobe starije od 65 godina. žene su nešto osetljivije od muškaraca u srednjoj životnoj dobi. Buka se ubraja u stresogene faktore i utiče na poremećaj psihosomatskog zdravlja, jer izaziva specifične i nespecifične efekte, kao i stalne i privremene reakcije organizma.Efektima komunalne buke danas se u svetu poklanja sve više pažnje jer do sada sprovedena istraživanja pokazuju da ona otežava nastanak sna, čini san površnim, skraćuje fazu dubokog sna i dovodi do buđenja, što se manifestuje promenom raspoloženja, osećanjem umora, nevoljnošću, padom radne sposobnosti, glavoboljom i pojačanom nervozom. Za dobar san bilo bi poželjno da buka ne prelazi 30 dB.Nekada se smatralo da je dejstvo buke ograničeno na organ sluha ali danas je dokazano da je njeno dejstvo mnogo složenije. Buka ozbiljno pogađa nervni sistem, i to kako centralni, tako i vegetativni, a preko ovoga utiče na srce, krvne sudove, krvni pritisak, digestivni trakt i mnoge druge organe i tkiva, u kojima izazi Podela buke u urbanim sredinamaa) Buka u radnoj sredini– Buka koju stvara ureðaj na kome radnik direktno radi– Buka koju stvaraju ostali ureðaji– Buka koju stvaraju tzv. neproizvodni izvori – npr. ureðaji za ventilaciju i klimatizaciju i zvuci iz okoline – npr. saobracajb) Buka u životnoj sredini– Saobracajna buka– Buka koja se cuje iz industrijskih postrojenja– Ulicna buka razlicitog porekla (kafici, igrališta i sl.)– Buka u domacinstvima (od elektricnih i elektronickih ureðaja, iz susednih stanova i sl.)

38. Vibracije i mere zaštite?Vibracije su oscilatorna kretanje mehaničkog sistema, kod kojih su pomeraji tačaka sistema mali u poređenju sa dimenzijama sistema, a period oscilovanja znatno manji od vremena u kome se kretanje posmatra. Mehaničke vibracije tela predstavljaju njegovo oscilatorno kretanje oko referentnog položaja Kao i kod buke, za karakterizaciju signala vibracija koriste se frekvencija i amplitude Glavna obeležja su frekventna analiza signala, odnosno njegovo razlaganje na komponente različitih frekvencija. Vibracije kod mašina su rezultat dinamičkih sila kod mašina koje imaju pokretne delove, kao i kod delova mašina koji služe za povezivanje. Različiti delovi mogu da vibriraju različitim frekvencijama i amplitudama, što je često uzrok poremećaja rada mašinaPrimeri tipičnih izvora vibracija:Transportne mašine koje se kreću po neravnom terenu ili koriste snažne agregateKod stacionarnih mašina: loše izbalansirane rotirajuće komponente, oštećeni ležajevi, ishabani zupčanici, pojačana turbulencijaUdarni alati (pneumatski čekić, pneumatska bušilica), motorne testere...Mašine za obradu kod kojih se vibracije prenose preko predmeta obradePodela vibracija:Opšte - deluju na celo telo (npr. vibracije u motornom vozilu koje se kreće po neravnom terenu)Lokalne - deluju lokalno, na mestu gde se energija vibracija prenosi na telo (npr. Vibracije pneumatskog čekića ili motorne testere)Uticaj na telo:Kratkotrajno izlaganje može izazvati bolove u leđima, glavobolje, mučninu, zamor, usporene reakcije, nesanicuDugotrajno izlaganje proizvodi ozbiljna oštećenja kičmePrincipi zaštite od vibracijaCiljna funkcija vibrozaštite predstavlja preduzimanje mera i aktivnosti na minimizaciji uticaja vibracija na vibrozaštitni sistem, koristeći se pri tome različitimsredstvima i metodama. Izolovanje vibracija predstavlja izbor sistema oslanjanja (veza) izvora sa podlogom (temelj mašine, noseća konstrukcija), gde postoje 3 karakteristična sistema veza.

39. Životne namirnice i njihova podela?Hrana predstavlja hranljive materije neophodne za život čoveka i životinja. Osnovne sastojke hrane čine: belančevine, masti, ugljeni hidrati, mineralne materije i vitamini. Hranljive materije ili nutrijenti se dele na makronutrijente (belančevine, masti, ugljeni hidrati) i oligonutrijente (minerali i vitamini). Pod životnim namirnicama se podrazumeva sve što se upotrebljava za hranu i piće u prerađenom ili neprerađenom stanju. U životne namirnice spadaju i začini, boje i sve druge materije (aditivi) koje se dodaju namirnicama radi konzervisanja, obogaćivanja ili popravke organoleptičkih svojstava. Namirnice mogu biti:• Vegetalnog porekla (žitarice, povrće, voće), • Animalnog porekla (meso, mleko, riba, jaja i dr.), • Mineralnog porekla (kuhinjska so) i • Sintetskog porekla (vinobran i mnogi drugi aditivi).

40. Načini i vrste zagađivanja hrane? 41. Hemijsko zagađivanje životnih namirnica?Prema prirodi zagađujudih materija razlikuje se:–Hemijsko zagađivanje–Radioaktivno zagađivanje–Biološko zagađivanjeHemijsko zagađivanje hraneIzazivaju hemikalije koje se koriste u poljoprivrednoj i industrijskoj proizvodnji hrane –pesticidi, aditivi, veštačka đubriva, hormoni, antibiotici i teški metali.Hemijsko zagađivanje hrane može nastati putem vazduha, vode ili zemljišta.AditiviPredstavljaju hemikalije koje se dodaju namirnicama i hrani, da bi im se produžilo trajanje, poboljšao ukus, boja, miris ili čvrstina.Osnovne grupe aditiva su: konzervansi, antioksidansi, emulgatori i stabilizatori, sredstva za zaslađivanje, enzimski preparati, vitamini. Ukoliko se dodaju u vecim količinama mogu biti toksicni, kancirogeni, teratogeni i mutageni. Radi regulisanja primene aditiva i informisanja potrošača aditivi se oznacavaju trocifrenim brojem i slovom E –boje, konzervansi, antioksidansi, regulatori kiselosti, stabilizatori, emulgatori…ZaslađivačiČesto se koriste jer imaju manje kalorija i manje su štetni za zube. Ima ih u sokovima, jogurtu, žvakacim gumama, slatkisima, sumecim vestackim vitaminima... Jaki vestacki zaslađivači su:ciklamati(952) , aspartam (E951) i saharin (E954) koji su i do 200 puta slađi od šecera, pa se koriste u malim količinama.Ciklamati I aspartam su kancerogeni.AntioksidantiHrani, koja sadrži masti ili ulja dodaju se antioksidansi. Sprečavaju užegnuce masti (oksidaciju dvostrukih veza nezasicenih masnih kiselina). Prirodni antioksidansi su: vitamin C, polifenoli i tokoferol (vitamin E).KonzervansiNitrati i nitriti. Koriste se za očuvanje boje mesa (salamurenje mesa) i za kontrolisanje kvarenja hrane bakterijama. Poseduju kancerogene i mutagene osobine jer stvaraju slobodne radikale. Prema važecim propisima nitriti se mogu dodavati u obliku kalijum-nitrita KNO2i natrijum-nitrita NaNO2ili nitrati kao kalijum-nitrat KNO3 odnosno natrijum-nitrat NaNO3. Nitriti mogu nastati i redukcijom nitrata koji u biljku dospevaju iz zemljišta u kome se nalaze kao komponenta mineralnih N- đubriva.BojeZa postizanje privlačnog izgleda namirnica koristi se oko 600 bojadisera. Za razliku od prirodnih boja dobijenih ekstrakcijom biljaka koje ne ispoljavaju štetno dejstvo, mnoge veštačke boje, poseduju kancerogene osobine. Sunset yellow, quinoline yellow, carmoisine… AntibioticiU životnim namirnicama se mogu naci:–antibiotici koji dospevaju u namirnice kao rezultat veterinarskih mera (lecenjem zivotinja), –Antibiotici – kao konzervansi u mleku, mesu....Ove supstance u organizmu ljudi mogu izazvati rezistentnost nekih bakterija, alergijske manifestacije, poremecaje u crevnoj flori. Akutna trovanja antibioticima su praktično nemoguca. Hronično toksično dejstvo antibiotika može biti prouzrokovano i njihovim ostacima u tkivima ljudi, što može doprineti masovnoj rezistenciji organizama.PesticidiPesticidi su materije hemijskog biološkog ili prirodnog porekla namenjene suzbijanju biljnih stetocina, a koje se smatraju štetnimZagađivanje životnih namirnica pestigidima nastaje najčešde zbog nepoštovanja transporta namirnica zajedno sa pesticidima. Zbog visoke stabilnosti, organohlorni pesticidi se ugrađuju u trofičku mrežu i ostaju dugo u životnoj sredini u skoro nepromenjenom hemijskom obliku i nagomilavaju se u tkivima ljudi i životinja ispoljavajuci nepovoljne efekte na organizme. Hlor deluje kao slobodan radikal, izazivajuci mutacije, kanceroganeze i teratogeneze.Teski metaliZagađenje čovekove okoline Pb, Cd i Hg, najznačajniji zagađivači biosfere; Bioakumulacija teških metala; Voće i povrće, meso, hrana iz mora- može da sadrži metale; Hrana kontamirana teškim metalima za vreme prerade, konzervisanja i pakovanja.Velika trovanja hranomJapan (1950) – kontaminacija riže kadmijumomJapan (1950), Minamata zaliv, metil-živa (ribe→stanovništvo)Irak (1970) –kontaminacija hleba fungicidom koji sadrži živuOdređivanje teških metala u hrani vrsi se zbog procene rizika po zdravlje čoveka.

42. Biološko zagađivanje životnih namirnica, izvori, putevi i posrednici?Kao biološki nosioci štetnih hemijskih supstanci se mogu navesti: kukolj, gljive, biljke, bakterije, paraziti, virusi.Spore gljivica (plesni) rasprostranjene su u svim geografskim područjima.Pogodna sredina za njihov razvoj su proizvodi biljnog i životinjskog porekla bogati belančevinama i ugljenim hidratima.Plesan svojom aktivnošdu stvara jedinjenja koja mogu biti korisna –antibiotici, ali i štetna –mikotoksini.Bioloske stetne materije u organizam mogu dospeti neposredno – konzumiranjem zagađenih namirnica i posredno –uzimanjem mleka, mesa i jaja životinja koje se hrane zagađenom hranom, ali i preko disanja i kože zivotinja.

43. Zaštita namirnica od zagađivanja i preventivne mere zaštite-U primarnoj proizvodnji sprovoditi zakonske propise koji se odnose na sprečavanje pojave zaraznih bolesti, racionalnu primenu pesticida i đubriva.-U sekundarnoj proizvodnji i preradi namirnica kontrolisati upotrebu dodataka hrani (koristiti prirodne umesto sintetičkih aditiva), higijenske uslove u pogonima, odgovarajuca temperatura, prisustvo zagađujudih i toksičnih sastojaka finalnog proizvoda. -U fazi transporta potrebno je kontrolisati ambalažu, transportna sredstva i skladištenje namirnica.-Redovna zdravstvena kontrola radnika, koji rade sa hranom -Kontrolnu ispravnosti namirnica sprovode sanitarne, veterinarske, poljoprivredne I trzisne inspekcije I ovlascene laborijatorije.

44. Toksično, mutageno, kancerogeno i teratogeno dejstvo zagađujućih materija na organizam?Toksično dejstvo predstavlja niz poremećaja koji nastaju u organizmu pod dejstvom neke toksične materije. Toksične materije dospevaju u organizam čoveka najčešće preko kože, kroz usta i organe za varenje ili kroz pluća. Dejstvo toksičnih materija na organizam može biti:1. Lokalno – delovanje toksina na neposrednom mestu dodira sa organizmom – koža, sluzokoža, oči;2. Sistemski – delovanje toksina posle njihove resorpcije u organizam, ispoljava se na organima i sistemima organa (organi za varenje, pluća, krv isl.).*mutageno dejstvo može izazvati dva tipa genetskih oštećenja:1. Promene u građi i broju hromozoma (aberacije); ove promene se mogu uočiti mikroskopom;2. Promene u samim genima (genske mutacije).Mutageni faktori mogu se podeliti u tri grupe:1. Fizički mutageni u koje spadaju različite vrste zračenja iz prirodnih i veštačkih izvora;2. Hemijski mutageni - brojna organska i neorganska hemijska jedinjenja, kao i materije koje dospevaju hranom (aditivi, pesticidi, antibiotici) te ih je stoga teško kontrolisati;3. Biološki mutageni – virusi, kao i proizvodi metabolizma određenih organizamaKancerogeno dejstvo toksina ogleda se u izazivanju malignih promena (rak ili kancer) različitih organa u organizmu. Takve kancerogene materije preobraćaju normalne ćelije u ćelije raka koje se ubrzano dele stvarajući maligne tumore. Smatra se da postoji oko 2000 potencijalno kancerogenih materija. Dim od cigareta sadrži više od 30 kancerogenih materija.Teratogeno dejstvo materija je njihova sposobnost da trajno oštete embrion i izazovu pojavu nakaznosti (grč. Terata = nakaza). Najveća osetljivost čoveka na dejstvo teratogenih materija je period u toku prva tri meseca trudnoće, koji se karakteriše brzim rastom ćelija i obrazovanjem organa embriona. Materije sa ovakvim dejstvom su mnogi citostatici, neki antibiotici, pesticidi dr.

45. Restauracija kopnenih ekosistema?Restauracija zemljištaZemljište sa hranljivim materijama koje se u njemu nalaze je osnova svih terestričnih ekosistema, te je neophodno obnoviti oštećeno zemljište kao posledica miniranja ili erozije.Glavni limitirajući faktor u restauraciji zemljišta je nedostatak azota u zemljištu.- Azot u atmosferi je u obliku gasa i kao takav nije dostupan biljkama.- Biljke koriste koriste azot u formi amonijaka, nitrata i nitrita.- Biljke iz familije Fabaceae- leguminoze-mahunarke- u simbiozi korenovog sistema sa bakterijama iz roda Rhizobium vrši proces azotofiksacije tj. pretvara molekul azota u njegova jedinjenja amonijak, nitrite i nitrate.- Zemljište je snabdeveno jedinjenjima azota neophodnim za rast i razvoj biljaka. 50-150 kg/ha azota za godinu dana.- Azotofikacija je nemoguća na kiselim zemljištima- pH vrednost zemljišta mora biti 5 i više što se na kiselim zemljištima postiže dodatkom kalcijum karbonata.- Za razvoj leguminoza neophodno je prisustvo fosfora u zemljištu.Zemljišta su degradirana usled odlaganja toksičnog otpada na njima.Najčešće toksične materije u zemljištu su joni teških metala i neka njihova jedinjenja kao i organske materije koje se koriste u industrijskoj proizvodnji (pr.ksilen, benzen), poliaromatični ugljovodonici- dioksin-najtoksičnije jedinjenje koje je stvorio čovek.Bioremedijacija – koriste se živi organizmi – najčešće su to sojevi zemljišnih bakterija.Fitoremedijacija- koriste se biljke za uklanjanje metalnih jona i njihovih jedinjenjaFitoekstrakcija- biljke imaju sposobnost da akumuliraju teške metale i nakon vegetacionog perioda sa uklanjanjem biljaka uklanjaju se i teški metali.Fitostabilizacija- biljke imaju sposobnost da pomoću supstanci koje ispuštaju u zemljište koje mogu da menjaju toksična jedinjenja pretvarajući ih u inertni oblik, stabilizuju ih ili imobilišu tako da ne mogu dalje da reaguju.Restauracija travnatih terenaTravnati tereni su danas najugroženiji.1. Najčešća tehnika u restauraciji travnatih terena su kontrolisani požari. Vatra uklanja mrtvu vegetaciju, prosunčavanje je veće, veća vlažnost, bolja klijavost semena, podmlađivanje travnatog pokrivača, povećana mikrobna aktivnost. Pepeo pospešuje hranljivost podloge jer poseduje dovoljne količine azota i fosfora koje spiranjem dospevaju u dublje slojeve zemljišta i ponovo ulaze u proces kruženja. Potrebno je sačiniti plan korišćenja ovog načina restauracije i to: siguran način zaustavljanja požara kao i spoljšnje uslove- pr. vetar i temperaturu vazduha.2. Ispaša3. KosidbaZa uspostavljanje novih travnatih zajednica potreban je pravilan odabir semena i poznavanje njegove biologije. Uspostavljanje inicijalne travnatr zajednice obično traje od 3 do 5 godina. Pretvaranje poljoprivrednog zemljišta – osiromašeno hranljivom podlogom u travnate zajednice traje i do 20 godina.Restauracija šumskih ekosistema počinje odabirom područja, i to onog na kome je već bila šumska vegetacija.Cilj restauracije je : Obnova specifičnog sastava i smanjenje stepena erozije zemljištaPri restauraciji voditi računa o:1. Kakva se želi šuma, odabir drveća, nakon razvoja krošnje popunjava se niži sprat.2. Ako se želi veći strukturni diverzitet sadi se šuma manje gustine a potom popunjava drugim vrstama i različite spratovnosti.3. Šuma se sadi gusto, a nakon prorede sadi niži sprat.4. Prvo se sade kratkoživeće i brzorastuće vrste, a potom vrste otporne na uslove sredine.5. Invazivne vrste sa okolnih područja se kasnije selektivno uklanjaju.

46. Restauracija akvatičnih ekosistema?Restauracija akvatičnih ekosistemaObuhvata:1. Uspostavljanje normalnog režima protoka vode i poplava- hidrološke karakteristike2. Smanjenje nanošenja sedimenata i hemijskih zagađivača3. Ponovno ozelenjavanje (revegetacija) obale, priobalnog pojasa i vlažnih područja sa autohtonim vrstama i uklanjanje alohtonih vrsta.Restauracija vlažnih i močvarnih područjaPoznavanje i uklanjanje procesa koji dovode do eutrofizacije i acidifikacije vode.Šta treba uraditi ili preduzeti?- Ukloniti fosfor iz urbanih izvora- otpadne vode- uređaji za prečišćavanje...- Zabraniti korišćenje fosfora u poljoprivrednim zemljištima- Smanjenje erozije poljoprivrednog zemljišta- Formiranje poljo ili vetrozaštitnih pojaseva- Formirati pojas trava koje uklanjajui nutrijente iz zemljišta- nitrate i fosfateEutrofikacija je prirodni proces povećanja organske produkcije u ekosistemu.Eutrofizacija je proces povećanja organske produktivnosti izazvan nutrijentima alohtonog porekla i najčešće različitim ljudskim delatnostima.Pr. Nutrijent fosfor –visoke koncentracije izazivaju masovno povećanje primarnih producenata (fitoplankton i cijanobakterije)-(plavo-zelene alge) koje koje smanjuju količinu svetlosti-smanjena fotosinteza-smanjenje submerznih makrofita.Acidifikacija je proces putem kojeg se pH vrednosti površinskih slojeva slatkovodnih ekosistema smanjuje- pomera ka kiseloj- kao posledica priliva kiselih kiša, snega ili magle. H2S u kombinaciji sa atmosferskim padavinama stpa u reakciju formirajući slabe koncentracije sumporne i azotne kiseline koje na diretan ili indirektan način dospevaju u vodene ekosisteme. Posledice niskih vrednosti pH su smanjenje reproduktivne sposobnosti mnogih vrsta riba i vodenih beskičmenjaka..Izbor lokacije - vlažnog i močvarnog područja – koje će se restaurirati.Istorijski ili funkcionalni kriterijum – nekada je bilo vlažno podrućje što potvrđuje podaci sa karata, dokumentacije, literature...Restauracijom se postiže:Poboljšanje dotoka vode i oticanje podzemnih voda.- Bolja kontrola poplava.- Zaštita i očuvanje staništa za biljke i životinje.- Poboljšanje kvaliteta vode.- Sprečavanje erozije okolnog zemljišta.- Povećanje prostora za rekreaciju i edukaciju u prirodi.Restauracija jezera- Nitrati, fosfor, otpadne vode, poljoprivredno zemljište, mulj, ''cvetanje'' algi, nedostatak bentosnih vrsta, nedostatak kiseonika u vodi, pomor riba – pr. Palićko jezero.Restauracije reka i potoka, teška i gotovo nemoguća.Predlaže se ‘’rehabilitacija’’ ili ‘’ponovno uspostavljanje nekih ekoloških funkcija''Ugrožavajući faktori su još i brane i nasipi.Koji su koraci- potezi koje treba preduzeti u restauraciji?- Zamenuti i obnoviti priobalnu vegetaciju- Uspostaviti geomorfološku raznolikost neophodnu za biološki diverzitet- Rad na sprečavanju dalje izolacije poplanih staništa- Remedijaciju i kontrolu kvaliteta vode, naročito kontrolu upliva polutanata- Obnovu prirodnih populacija biljaka i životinja a naročito populaciju onih vrsta riba koje imaju ekonomski- komercijalni značaj.Tehnike su su različite i specifične za svaki konkretni slučaj.- Restauracija podloge – dna – nasipanje šljunkom ili peskom.- Restauracija protoka vode – usmeravanje toka pomoću pregrada – uklanjanje brana...Rezultat: ubrzanje protoka vode, stvaranje veštačkih ''jezera'', prirodna plodišta...

47. Monitoring životne sredine?Kvalitetnom upravljanju prirodnim resursima i živim organizmima na staništima, doprinosi i uspostavljanje monitoring sistema kao procesa koji obezbeđuje pravovremene, obuhvatne i precizne podatke o stanju životne sredine.Monitoring sistemi predstavljaju instrument za dobijanje pravovremenih podataka o procesu, parametru ili objektu koji se nadzire ili kojim se upravljaMonitoring se u cilju donošenja adekvatnih odluka i evaluacije rezultata uspostavlja u proizvodnim procesima, različitim privrednim, društvenim i upravljačkim oblastimaJedan od oblika monitoringa jeste i monitoring životne sredineFunkcionisanju ovih složenih sistema nadzora kao i elementima i karakteristikama specifičnog i složenog oblika kakav je monitoring životne sredineMichael L. Morrison definiše monitoring kao: "cikličnu promenu statusa nekog kvaniteta, atributa ili stavke u okviru definisanog područja i vremenskog perioda"Morrison navodi četri kategorije monitoring sistema u sprovođenju upravljačkih akcija:Monitoring implementacijeMonitoring efektaMonitoring vrednovanjaMonitoring usaglašenostiMonitoring jeste u funkciji obezbeđivanja pravovremenih informacija i omogućavanja prilagodljivosti u upravljačkim aktivnostima