ncipm.res.in · ikmnu di ic`ti m`ki (vweit &lwei): ic`tiaw m`kiaw istrs bwgw iv`c awm imldiaw...

40

Upload: others

Post on 08-Aug-2020

2 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl
Page 2: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl
Page 3: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl
Page 4: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl
Page 5: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl
Page 6: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl
Page 7: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl
Page 8: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl
Page 9: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl
Page 10: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl
Page 11: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl
Page 12: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl
Page 13: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl
Page 14: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl
Page 15: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl
Page 16: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl
Page 17: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl
Page 18: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl
Page 19: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl
Page 20: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl
Page 21: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl
Page 22: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl
Page 23: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl

PB 21

ikMnU nUM nukswn phucwaux vwly kIVHy Aqy ibmwrIAW Aqy aunHW dI srvp`KI rokQwm

BUimkw:ikMnU mYNfirn dy Kwndwn dw nwm rUtySI iksm dIAW do iksmW ijvyN ik

‘bwdSwh’ (ikMg) istrs nobIils (Citrus nobilis) Aqy ‘iv`lo dw p`qw’ (Willow leaf) istrs fYlIsIaUSw (Citrus deliciosa) qoN iqAwr kIqw igAw hY[

ikMnU mYNfirn dI bnwvt lMboqrI gol Aqy Awkwr v`fw hMudw hY[ ies dy &l iv`c bIjW dI igxqI 12 qoN 25 huMdI hY[ ies dw &l p`kx dw smW jnvrI/PrvrI dy mhIinAW iv`c hY[ ies mYNfirn iv`c rs dI izAwdw mwqrw hox dy nwl nwl ivtwimn sI dI vI mwqrw vwDU huMdI hY[ ies qoN ielwvw ies dI Kws KuSbU vI bhuq suhwvxI l`gdI hY[ ies leI ies dI AwriQk mMg dyS-ivdySW iv`c idnoN idnIN v`DdI jw rhI hY[ ies dI kwSq Awm qOr qy pMjwb, hirAwxw, ihmwcl pRdyS, XU.pI., au~qr p`CmI rwjsQwn Awid rwjW iv`c ijAwdw hMudI hY[

ies dy PlW dy rs dw svwd hlkw K`tw-im`Tw hY[ bUitAW iv`c v`K-2 qrW dy pOx-pwxI ƒ sihx krn dI qwkq izAwdw huMdI hY Aqy ieh mINh-hnHyrI dw twkrw AswnI nwl kr skdw hY, ikauNik ies dy 75 pRqISq Pl drKqW dI C`qrI dy AMdrly pwsy l`gdy hn[ ies krky pMCIAW dw nukswn bhuq G`t hMudw hY[

ikMnU mYNfirn bwkI sMqirAW dI iksmW qoN v`D psMd kIqw jWdw hY, ikauNik ies dw JwVH izAwdw hox dy nwl nwl, PlW dI guxv`qw vI v`DIAw hY, Pl BrvW l`gdw hY Aqy rs dI v`D mwqrw Aqy imTws vI v`D pweI jWdI hY[ au~qrI Bwrq dIAW mMfIAW iv`c ies dI mMg hr swl v`D rhI hY[

hor nINbU jwqI dy PlW dI qrW ikMnU ƒ vI keI vYrI kIVHy Aqy rog l`gdy hn, ijs vjoN Pl dy JwVH Aqy guxv`qw qy mwVw pRBwv pYNdw hY[ keI kIVHy ies dy PlW qy is`Dw nukswn krdy hn, ijs vjoN PlW dw mMfIkrn muSkl ho jWdw hY[

pMjwb pRdyS iv`c ikMnU ƒ keI kIVHy ijvyN ik surMgI kIVHw, istrs is`lHw, Pl cUsk pqMgw Aqy keI rog ijvyN ik istrs kYNkr, istrs gUmoisS, grIinMg ibmwrI Aqy istrs skYb Awid Awm nukswn krdy hn[

aupr ilKIAW ienHW swrIAW g`lHW ƒ iDAwn iv`c r`Kdy hoey Awm bwgbwnW dI jwxkwrI leI ikMnU dy mu`K kIVy, ibmwrIAW bwry Aqy aunHW dI rokQwm leI pRbMDkI kwrjW dw vyrvw Aqy Kws hdwieqW dI pwlxw bwry pUrx ivsQwr nwl ies lyK iv`c jwxkwrI id`qI jw rhI hY, ijs dw Pwiedw Awm bwxbwnW ƒ hovygw[

Page 24: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl

22

ikMnU dy vYrI kIVyH

ikMnU dy p`iqAW dw surMgI kIVw (istrs lIP mweInr): ies dw hmlw mwrc-ApRYl Aqy sqMbr-

AkqUbr iv`c inMbU jwqI dI pOd Av`sQw iv`c Aqy bwAd iv`c Awm hwlqW iv`c vDyry hMudw hY[ ies dw Kws nukswn nrsrI dy Coty bUitAW qy Awm vyiKAw igAw hY[ ies dy Coty pIly cWdI ic`ty rMgI b`cy surMgW iv`c bYTy idKweI idMdy hn Aqy KwkI tUtI dI AvsQw iv`c surMg dy isry qy idKweI idMdy hn[ ies dy pqMgy cWdI ic`ty rMg dy 2 im: mI: lMby hMudy hn Aqy donoN joVy KMB kMGI numw (PrIijMf ivMgj) hMudy hn[ Agly KMBW qy BUrIAW DwrIAW Aqy isr pwsy kwlw inSwn Awm id`Kdw hY[ ipCly KMB ic`ty rMg dy Aqy 4-5 im:mI: lMby hMudy hn[ ies dy pqMgy nvyN p`iqAW dy hyTly pwsy bYTdy hn Aqy ies AvsQw iv`c p`iqAW dI mu`K nwVI dy nwloN nwl AWfy idMdy hn jo ik pwxI dIAW bMUdW vWg nzr AwaNudy hn[ ies dw swrw jIvn c`kr 2-3 hPqy dw hMudw hY[ ies dy hmly dI sUrq iv`c p`iqAW qy tyFIAW-myFIAW cWdI ic`ty rMg dIAW surMgW idKweI idMdIAW hn[ izAwdw hmly vwly p`qy iek`Ty ho jWdy hn Aqy p`iqAW dI Bojn bxwaux dI pRkwS sMslySn ikirAw bMd ho jWdI hY[ ies kIVy dw hmlw Kws qOr qy nvIAW p`qIAW/SwKWvW qy izAwdw hMudw hY[ ies qoN ielwvw ieh kIVw istrs kohV (kYNkr) rog ƒ PYlwaux iv`c vI kwPI mdd krdw hY[

ikMnU dw BUSlw is`lw jW KVvW qylw (istrs is`lw)ieh kIVw bsMq qoN p`qJV ru`q q`k

nvIAW SwKWvW qy hmlw krdw hY Aqy Kws qOr qy Pu`l/Pl pYx dI AvsQw qy vDyry nukswn huMdw hY[ ieh Cotw kIVw 3-4 im:mI: lMbw, mtmYly Bury rMg dw huMdw hY ijsdy ik swP idKweI dyx vwly KMB hMudy hn[ mwdw p`iqAW dIAW nrm krUMblW iv`c AWfy idMdI hY jo ik cmkIly pIly rMg dy hMudy hn[ ies dy Coty b`cy hry jw hlky sMqrI rMg dy hMudy hn Aqy bwAd iv`c cmkIly pIly sMqrI rMg dy ho jWdy hn[ bwlg Aqy b`cy dovyN hI p`iqAW, koml SwKWvW, Aqy Pu`lW dw rs cusdy hn[ is`ty vjoN p`qy JurV-murV ho jWdy hn Aqy AMq iv`c su`k ky JVH jWdy hn[ ijAwdw nukswn dI sUrq iv`c tihxIAW vI su`kx l`g pYNdIAW hn[

Page 25: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl

22 23

b`cy ic`tw Sihd vrgw m`l iqAwg krdy hn ijs au`qy kwlI au~lI l`g jWdI hY Aqy p`iqAW dI Bojn bxwaux dI pRikirAw qy bhuq mwVw pRBwv pYNdw hY[ ieh vYrI kIVHw istrs grIinMg ibmwrI dw vwhk hY Aqy ies ibmwrI dy vwDy iv`c shweI huMdw hY[

izAwdw hmly dI sUrq iv`c nvyN p`qy, Pu`l fofIAW Aqy p`qy murJw ky su`k jWdy hn[

ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI):ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW

hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl A`KW vwlIAW hMudIAW hn[ ies dy b`cy AMfwkwr, skyl vrgy, kwly huMdy hn ijnHW dy KMBW qy Coty kMFy l`gy hMudy hn Aqy ies AvsQw iv`c ieh ie`ko QW qy hI siQr rihMdy hn[ ieh m`KI p`iqAW dy hyTly pwsy pIly rMg dy 150-200 AWfy idMdI hY ijnHW iv`coN 10 idnW dy AMdr b`cy inkl AwauNdy hn[ Coty b`cy ‘krwlr’ p`iqAW dy hyTly pwsy koeI FukvIN jgHw l`B ky au`Qy hI icMbV jWdy hn Aqy rs cUsdy hn[ b`cy Aqy jvwn m`KIAW dovyN hI bUitAW dw rs cUsdy hn Aqy icpicpw im`Tw Sihd vrgw m`l iqAwg krdy hn, ijsƒ ik kwlI au~lI l`g jWdI hY[ hmly vwly p`iqAW dIAW SwKWvW kwlIAW ho jWdIAW hn ijs kwrn p`iqAW dI Bojn bxwaux dI pRkwS sMslySx ikirAw bhuq G`t jWdI hY[

ikMnU dI kwlI m`KI (blYk &lweI):mwdw m`KIAW 1.2 im:mI: lMbIAW Aqy nr

m`KIAw 0.8 im:mI: lMbIAW hMudIAW hn[ b`cy skyl vrgy, cmkIly kwly, kMFydwr Aqy bwhrly pwsy kMGI vWg hMudy hn[ jvwn m`KIAW mwrc-ApRYl iv`c inkldIAW hn[ mwdw m`KIAW pIly BUry rMg dIAW huMdIAW hn jo ik p`iqAW dy hyTly pwsy AWfy 15-22 dy gu``iCAW iv`c idMdIAW hn[ ienHW AWifAW iv`coN 7-14 idnW iv`c b`cy inkl AwauNdy hn[ nvyN b`cy p`iqAW dy hyTly pwsy bYT ky rs cUsdy hn[ ies dIAW swl iv`c do puSqW hMudIAW hn[ pihlI puSq mwrc-ApRYl Aqy dUjI puSq julweI-AkqUbr iv`c pYdw hMudI hY [ jvwn Aqy b`cy dovyN hI p`iqAW dw rs cUsdy hn ijs nwl p`qy tyF-myFy ho jWdy hn Aqy su`k jWdy hn[ Pu`l, fofIAW Aqy nvyN Coty Pu`l ikr jWdy hn[

Page 26: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl

24

bUty dI qwkq G`t jWdI hY[ kwlI au~lI swry bUty ƒ F`k lYNdI hY, ijs nwl p`iqAW dI pRkwS sMslySx dI ikirAw qy mwVw pRBwv pYNdw hY[ rogI bUitAW dw vwDw ru`k jWdw hY Aqy Pu`l, fofIAW Aqy Pl bhuq G`t l`gdy hn[

ikƒ dw cypy dw smUh (eyi&f): (toksoptYrw AorMnSweI; mweIjs prsIky, AYiPs goispAweI):

ieh iqMnoN iksmW Awm qOr qy kdI kdweIN nukswn krdIAW hn, pr hux ieh inrMqr hmlw krn l`g peIAW hn[ ies dIAW do iksmW AYiPs goispAweI Aqy toksoptYrw AorMnSweI ‘istrs tirstIzw ivSwxU’ (sI tI vI) ƒ PYlwaux iv`c kwPI mddgwr bx rhy hn[

b`cy Aqy bwlg cypy nrm p`iqAW Aqy nvIAW SwKWvW dw rs cUsdy hn ijs vjoN p`qy pIly pY jWdy hn Aqy JurV-murV ky su`k jWdy hn[ nvIAW SwKwvW dw ivkws r`uk jWdw hY Aqy pOidAW dw vwDw ru`k jWdw hY[ kwlI au~lI dw hmlw ho jWdw hY[ ieh hmlw jykr Pu`l pYx qy ho jwvy qW Pl G`t l`gdyy hn[ cypy rwhIN ‘istrs tirstIjw ivSwxU’ rog l`g jWdw hY[ jvwn cypw nrm SrIr vwlw, nwSp`qI vrgw, Cotw rs cUsx vwlw jIv hMudw hY ijs dw k`d 2 im:mI: dy l`gB`g, pIly hry rMg qoN kwly rMg dw hMudw hY[ ies dI ip`T dy pMjvyN Bwg qy ie`k joVI ‘kwrnIklj’ l`gy hMudy hn[ hr ie`k cypw 5 b`icAW nUM 1 qoN 3 hPiqAW iv`c pYdw krdw hY[ ies dw ie`k jIvn c`kr Awm krky 6 qoN 8 idnW iv`c pUrw ho jWdw hY[

ikMnU dy Pl dw rs cUsk pqMgw (PrUt sikMg moQ):ku`J swlW qoN ies kIVy dw hmlw ikMnU qy vyKx nUM iml irhw hY[ jdoN ikMnU

julweI-AkqUbr iv`c p`kx qy AwauNdw hY, qW ies dw kwPI nukswn vyKx qy AwauNdw hY[ ies dy pqMgy rwq vyly PlW c’ surwK krky iehnW dw rs cUsdy hn[ iehnW surwKW dy jKmW rwhIN dUjy rogwxU vI hmlw krky PlW ƒ kYr idMdy hn[ ies dy jvwn pqMgy hI PlW dw kwPI nukswn krdy hn[ ieh pqMgy pIly sMqrI BUry SrIr vwly hMudy hn ijnHW dy Agly pihly KMB kwly slytI rMg dy hMudy hn Aqy ipCly KMBW dw rMg sMqrI lwl huMdw hY ijnHW qy do kwly tyFy D`by hMudy hn[ mwdw Awpxy AMfy keI ndInW ijvyN ik twnosporw kwrfIPolIAw; tI. sYmIlwsInw Aqy konvolvulus arveniss Awid qy idMdI hY, ijnHW iv`coN 8-10 idnW iv`c sMufIAW inkl AwauNdIAW hn[ suMfI dI AvsQw ie`Qy hI pUrn huMdI hY[ sMufI

Page 27: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl

24 25

kMufmwr Skl dI, kwly BUry rMg dI hMudI hY ijs dy SrIr qy pIly-lwl D`by hMudy hn[ pUrI v`fI sMufI dI lMbweI 50-60 im:mI: Aqy SrIr mzbUq, mKmlI nIlw huMdw hY[ ies dy SrIr dy au~prly Aqy dovyN pwsy pIly nmUny dI ic`qrkwrI hMudI hY[ kOey dI AvsQw pIly ic`ty, rySmI kv`c iv`c juVy hoey p`qy iv`c hMudI hY[ sMufI dI AvsQw 28-35 idnW iv`c Aqy koey dI AvsQw 14-18 idnW q`k rihMdI hY[

qxy/SwKwvW dI iC`l ƒ Kwx vwlI sMufI: ies dw hmlw purwxy bykwr bwgW iv`c Awm vyiKAw

igAw hY[ do SwKwvW dy iv`ckwr l`kVI dw burwdw l`tikAw hMudw hY Aqy surMgW (K`ufW) do SwKwvW iv`ckwr AkqUbr-ApRYl iv`c Awm ivKweI idMdIAW hn[ jvwn pqMgy meI-jUn iv`c Awm ivKweI idMdy hn[ ienHW dI lMbweI 35-40 im:mI: hMudI hY Aqy rMg pIlw BUrw jW slytI hMudw hY[ mwdw pqMgw tu`tI hoeI iC`lqW dy AMdr AWfy idMdI hY jo ik 8-10 idnW iv`c Pu`t jWdy hn[ ies dI sMufI 50-60 im:mI: lMbI Aqy pIly-Bury Aqy kwly Bury isr vwlI hMudI hY[ sMufI bwrk (iC`lW) ƒ KWdI hY Aqy drKq AMdr morI kr idMdI hY[ idn vyly sMufI Cu`pI rihMdI hY Aqy rwq ƒ cUsq ho jWdI hY[ keI sMufIAW drKqW qy hmlw kr idMdIAW hn Aqy iC`l dw kwPI nukswn kr idMdIAW hn ijs dy is`ty vjoN CotIAW KwDIAW SwKwvW su`k ky mr jWdIAW hn[ hmly vwlIAW SwKwvW ƒ keI hor kIVHy Aqy rog vI l`g jWdy hn[ AijhIAW SwKwvW keI vwr tu`t jWdIAW hn[ izAwdw hmlw hox qy drKqW dw vwDw r`uk jWdw hY Aqy Pl G`t l`gdw hY[

ikMnU dI pIlI lwl sMqrI jUM jW iccVI (mweIt): ies kIVHy dw hmlw (su`ky) grm Aqy

KuSk mOsm Kws qOr qy meI-jUn iv`c inMbU jwqI dy bwgW iv`c Awm hMudw hY[ pMjwb iv`c ikMnU, im`Tw sMqrw, lYmn, gryp PrUt Aqy K`ty lweIm qy ies dw hmlw Awm vyKx nUM imldw hY[ ies dy b`cy Aqy bwlg p`iqAW qy JrItW pw idMdy hn, is`ty vjoN p`iqAW qy D`by pY jWdy hn[ izAwdw hmlw hox qy p`qy JVH jWdy hn[ ies dw hmlw Kws qOr qy Coty nrsrI qy bUitAW qy ijAwd huMdw hY[ hmly vwly Pl pIly Aqy Coty rih jWdy hn[ jvwn kIVHy dI ip`T qy Coty Bury rMg dy D`by pwey jWdy hn[ ies dy SrIr dI lMbweI 0.33 im:mI: huMdI hY jo ik Coty iq`Ky kMiFAW nwl F`ikAw huMdw hY[

Page 28: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl

26

mweIt meI-jUn iv`c 50 AMfy iek`ly-2 krky p`iqAW dIAW v`fIAW nwVIAW dy hyTly pwsy idMdI hY[ bwrIk AMfy Coty, gol, sMqrI p`iqAW dIAW tIsIAW iv`c id`qy hMudy hn ijnHW iv`coN hPqy dy AMdr b`cy inkl AwauNdy hn[ nvyN b`cy hlky pIly BUry Aqy iqMn joVI tMgW vwly hMudy hn jo ik bwd iPr cwr joVI tMgW vwly proto-inMP bx jWdy hn[ ieh 4-5 idnW iv`c Kw pI ky jvwn jIv bx jWdy hn[ mwdw mweIt dw jIvn kwl ds qoN v`D idnW q`k dw hMudw hY[ ies dw swrw jIvn c`kr 17-20 idnW iv`c pUrw ho jWdw hY Aqy ies dIAW swl iv`c keI puSqW pYdw hMudIAW hn[

ikMnU dIAW m`uK ibmwrIAW

ikMnU dw kohV (kYNkr) rog:ieh rog Bwrq iv`c nINbU jwqI dy Pl (istrs) pYdw

krn vwly ielwikAW iv`c Awm hMudw hY[ ieh ie`k jIvwxU rog hY jo surMgI kIVy dy hmly vjoN PYldw hY[ kNYkr dw dwg ie`k Coty ipn poAwieMt ijhy D`by (spot) dy rUp iv`c SurU hMudw hY Aqy bwAd iv`c 2-10 im:mI: ivAws dw ho jWdw hY[ ieh dwg SurU iv`c gol Aqy bwAd iv`c tyFy myFy ho jWdy hn Aqy p`iqAW dy iknwry jW isirAW q`k PYl jWdy hn[ pihly s`q idnW dy AMdr ieh p`iqAW dy hyTly pwsy ivKweI idMdy hn Aqy bwAd iv`c au~prlI siqh qy vI ivKweI idMdy hn[

ies dI m`uK pCwx ieh hY ik D`by dy Awly duAwly pIlw inSwn Awm ivKweI idMdw hY[ Coty au`Bry hoey D`by p`iqAW dy hyTly pwsy ivKweI idMdy hn[ ieh jKm ijhy inSwn bwd iv`c ipcky hoey Aqy ktorI ijhy Awkwr iv`c bdl jWdy hn, ijnHW dy Awly duAwly dw ih`sw au`iTAw hoieAw Aqy ivckwrlw ih`sw fMUGw ijhw ho jWdw hY[ ies dy D`by PlW Aqy qixAW qy 1 qoN 3 im:mI: fMUGy hMudy hn[

grIinMg ibmwrI (p`iqAW dI nwVIAW dw hirAwlI rog): ies dy hmly kwrn p`qy Coty, is`Dy Aqy p`qy dIAW nwVW hrIAW Aqy nwVIAw

dy iv`ckwrlw ih`sw ic`tw/pIlw hrw nmUny vwlw hMudw hY[ p`qy dI motilMg qoN ies rog dI puStI ho jWdI hYY[ bhuq izAwdw hmlw hox nwl p`qy qy hlky pIly iK`lry hoey Aqy gUVy hry rMg dy twpU ijhy ivKweI idMdy hn[ ieho ijhy inSwn p`iqAW dIAW JMuf (canopy) iv`c jW SwK qy CotI tihxI qy ivKweI idMdy hn[ rogI Pl Coty, tyFy myFy Aqy A`D p`ky ikr pYNdy hn[ bwkI dy PlW dw rMg iP`kw pY jWdw hY[ PlW dw inclw ih`sw hrw rih jWdw hY, ijs krky grIinMg rog dw nW id`qw igAw hY[ grIinMg rog, istrs is`lw kIVHy rwhIN rogI b`f ƒ cUsx krky PYldw hY[ Coty is`ly kIVy dy b`icAW iv`c rogI kItwxU jmHW ho jWdy hn Aqy bwAd iv`c jvwn is`ly iv`c phMuc jWdy hn[

Page 29: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl

26 27

istrs fweIbYk (Dieback): fweIbYk dw mqlb ‘pOdy dw mrnw’[ ies au~pr qoN nIvyN pwsy su`kxy dy rog dy keI kwrn hMudy hn ijvyN ik rogwxU. kIVy dw hmlw, q`qW dI Gwt, Fu`kvyN mOsm dw nw hoxw, glq kwSq ikirAwvW, mwVy/rogI pOidAW (material) dI cox[

ies dIAW mu`K inSwnIAW, CotIAW jVHW dw g`lxw, qxy dI CwlW iv`c grfilMg (Girdling) dw hoxw, murJwxw Aqy p`iqAW dw Julsxw Awid[ ieh rog pihlW SwKwvW dy isirAW qoN AwrMB hMudw hY Aqy Fu`kvyN vwqwvrx iv`c bVI qyzI nwl SwKwvW dy hyTly BwgW q`k phMuc jWdw hY ijs vjoN pOdy murJw ky mr jWdy hn[ rogI bUitAW ƒ Coty Pu`l l`gdy hn Aqy bhuq G`t Pl l`gdy hn jo bwAd iv`c hlkI BUrI swVw lg jWdw hY Aqy bhuq izAwdw Pl ikr jWdy hn[ jVW g`l jWdIAW hn, qixAW dI Cwl kwlI pY ky AwswnI nwl iKsk ky tu`t B`j jWdI hY[

ikMnU dw skYb rog:ies rog dw hmlw Pl, p`qy Aqy SwKwvW qy hMudw

hY[ ijs nwl ku`J au~Bry, tyFy myFy (scabby) jW wart like out growth ho jWdI hY[ Scab Awm qOr qy slytI jW gulwbI hMudI hY Aqy iPr aumr nwl kwlI ho jWdI hY[ ieh PlW qy izAwdw Aqy p`iqAW qy G`t hMudI hY[ ies dIAW inSwnIAW istrs kYNkr nwl imldIAW julidAW hn[ ies au~lI dy bIjwxU nvyN PlW/ p`iqAW qy qyjI nwl v`Ddy Pu`ldy Aqy PYldy hn[ bwrS nwl jW vwDU isMcweI jW iCVkwA smyN ies dy jIvwxU cwry pwsy qyzI nwl PYldy hn[ DMUd dIAW pwxI dIAW bMUdW vI ies rog ƒ PYlwaux iv`c mdd krdIAW hn[

gUMd ikrn dw rog/pYroN glx dw rog/gMUdIAw rog:ies rog dy hmly vjoN drKqW dI C`l

qoN gMUd lgwqwr inkldI hY[ rogI C`l kwlI BUrI pY ky lMbweI iv`c qRyVW pY jWdIAW hn[ l`kVI dy AMdrly qMqU vI rogI ho jWdy hn[ izAwdw nukswn hox qy iC`l gL jWdI hY Aqy drKq vI su`k jWdy hn[ ies rog dy PYlwA dy keI kwrn hn ijvyN ik mINh rwhIN, BwrI sym vwlIAW zmInW, vwDU isMcweI

Page 30: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl

28

kwrn/ pwxI dw drKqW dy qxy/ krwaun nwl sMprk jW ig`lI DrqI, fMUGI rUpweI, nIvIN budding, jVHW Aqy tihxIAW qy jKm Awid huMdy hn[ ies rog dw mu`K kwrn hY ies au~lI kwrx ibmwr nrsrI dy pOidAW nUM bwgW iv`c lgwauxw jW lgwaux vyly ies au~lI dy jIvwxU jmIn iv`c hoxw jw rogI jVW dw hoxw Awid[ KyqI dy sMd/g`fIAW dI AwvwjweI Awid, BrvIN isMcweI rwhIN jIvwxU ie`k QW qoN dUjI QWvW qy phMuc jWdy hn[ BwrI vrKw dy pwxI rwhIN vI rogI jIvwxU PYl jWdy hn[

gUMd dy rog dw pRbMDn:qxy ƒ pyNt krnw: rogI C`l ƒ ku`J hrI C`l smyq qxw, mu`K SwKwvW Aqy

tihxIAW qoN Kurc ky Al`g kr lE Aqy swV idE[ koeI vI rogI ih`sw DrqI qy nw ikry[ ies qo bwAd irfoisl golf* pyNt dI 2 gRwm dvweI ƒ 100 im:il:, AlsI dy qyl iv`c Gol lvo, ies ƒ pyNt burs nwl KurcI hoeI QWvW qy cMgI qrHW pyNt kro jW tRweikofrmw hrIijnXm nUM 100 gRwm/lI: pwxI iv`c pyst bxwky burs nwl jKmW qy cMgI qrW puqweI kro [ cwr pMj idn bwd pyst sukx qy AlsI dw qyl burs nwl lwAo[ Kws qOr qy PrvrI, mwrc Aqy julweI-AkqUbr iv`c swl iv`c do vwrI zrUrI kro[

DrqI ƒ gcogcr krnw: irfoisl golf* dw Gol 25 gRwm/drKq, ds iltr pwxI iv`c Golo[ PrvrI-mwrc Aqy julweI-Agsq, swl iv`c rogI qxy dIAW jVHW ƒ cMgI qrHW gcogc krdy rho[ au~pr d`sy gey pyNt Aqy jVHW ƒ dvweI dy Gol pwaux dw kMm vI nwlo nwl krdy rho[

p`iqAW qy iCVkwA: Posyitl ey AYl 80 fblXU* pI dvweI 2.5 gRwm pRqI iltr pwxI dw iCVkwA ApRYl Aqy sqMbr mhIinAW iv`c do vwr drKq@W qy iCVkwA kro qW jo ies rog dI rokQwm smyN isr ho jwvy[

not: ies g`l dw Kws iDAwn r`Ko ik AYlIAYt dvweI dw iCVkwA Aqy jVHW ƒ irfoiml dvweI nwl gcogc krn dw kMm ie`ko smyN nwloN nwl hoxw cwhIdw hY[

aupXogI isMcweI ivDI: Awm krky bwgW iv`c KwL qoN Ku`lw pwxI lwieAw jWdw hY jo ik keI p`KW qoN hwnIkwrk huMdw hY, ijvyN pwxI dI brbwdI, PweIPQorw Aqy hor ibmwrIAW dy nwl-nwl ndInW dw vDyry vwQw hoxw Awid[ Bwv ik dr`KqW dy Awly-duAwly ie`k mItr dw auBrvIN im`tI dw Gyrw bxw ky isMcweI krnI cwhIdI hY qW jo ie`k dr`Kq nUM l`gx vwlw pwxI dUjy dr`Kq q`k nw phuMc sky[ ies qrW krn nwl ibmwrI nUM kwPI h`d q`k PYlx qoN roikAw jw skdw hY[

Page 31: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl

28 29

jykr bwgW iv`c qupkw isMcweI pRxwlI l`gI hovy qW Aijhy Gyry bxwaux dI koeI loV nhIN[ kihx dw Bwv ik isMcweI dy qrIky iv`c suDwr krky PweItoPQorw ibmwrI nUM vDx-Pu`lx Aqy PYlx qoN roikAw jw skdw hY[

pRbMDkI ikirAwvW rwhIN hirAwlI rog (grIinMg ibmwrI) dI rokQwm:1. ies ibmwrI dw Kws p`kw pRbMD ieh ho skdw hY ik inkwrw Aqy rogI drKqW

ƒ pu`t ky aunHW dI QwvW qy ivSwxU rog rihq bf`f iqAwr kIqy bUty jo cMgy rUtstwk ijnHW dI TIk iefYkimMg pRogrwm rwhIN kIqI hovy, aunHw nvyN drKqW dI rupweI kIqI jwvy[

2. kuAwrxtweIn FMgW rwhIN ibmwr b`f vU`f jW pOdSwlw dy stwk dI vyc Aqy AwvwjweI qoN roikAw jwvy[

3. PlW dI nrsrIAW dw rijstrf (pMjIkrn) rog rihq srtIPIkySn skIm rwhIN ies ivSwxU rog dw hor PYlwA roikAw jwvy[

4. grIinMg rog dw vwDw qyjI nwl istrs is`lw kIVy rwhIN vI hMudw hY so ies kIVy leI isPwrS dvweIAW dw iCVkwA kr ky smyN isr rokQwm zrUr kro[

vYrI jIvW dI pRbMDkI kwrjW rwhIN rokQwm smyN dIAW Kws ihdwieqW1. pihlw iCVkwA audoN kro jdoN nvyN drKqW Pu`twArw pYxw SurU ho jwvy[2. kwlI-BUrI kIVIAW dIAW Ku`fW ƒ qoV BMn idauN ikauNik ieh keI vYrI jIvW ƒ

Kwx vwlI QWvW qy phMucwaux iv`c mdd krdIAW hn[3. vwDU is`l vwlIAW hwlqW, bwgW dI rupweI bhuq nyVy nw kro ikauNik ies nwl

vYrI jIvW dy vwDy leI Fu`kvW vwqwvrx iqAwr ho jWdw hY[4. kdy vI kWt-CWt dw kMm Agyqw nw kro ikauNik vYrI jIvW dw vwDw qyjI nwl

hMudw hY[5. vwDU nweItRozn rswiexk KwdW dI vrqoN vYrI kIiVAW dy vwDy leI bhuq

shweI hMudI hY[ ies dI vrqoN isPwrS im`kdwr iv`c kro[6. drKqW dy au~prly p`iqAW Aqy twihxIAW dI C`qrI dI kWt-CWt ieMJ kro qW

jo roSxI hyTly pwsy zrUr pu`j jwvy[7. iCVkwA krn qoN pihlW keI Kws g`lHW dw iDAwn r`Ko ijvyN ik dvweI dw

Gol iqAwr krnw, ikhVI iCVkwA ivDI dI vrqoN kIqI jwvy, dvweIAw dI rihMd KMUhd Aqy imlwx bwry Awid dI jwxkwrI zrUrI hY[

8. dvweI dw iCVkwA iks smyN krnw hY, ies bwry PYslw lYx leI vYrI kIiVAW dw srvyKx krnw zrUrI hY ik vYrI kIVy dI CotI AvsQw Aqy kmzor jIvn c`kr ikhVI hwlq hovy ijs qy iCVkwA krnw lwhyvMd hovygw[

9. iCVkwA dw ru`K Kws qOr qy p`iqAW dy hyTly pwsy Aqy nvIN Psl qy hoxw cwhIdw hY, Kws qOr qy drKq dI C`qrI qy pUrI qrHW iCVkwA krnw jwrI r`Ko jd q`k iCVkwA dy qu`bky hYTW if`gx l`g pYx[

Page 32: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl

30

10. koeI Kws kItnwSk dvweI dw iCVkwA bwr-2 nw kro Aqy nwhIN purwxI dvweI dI vrqoN kro[

11. dvweI dw Gol pihlW QoVHy pwxI iv`c imlw ky kro Aqy bwAd iv`c hor loV Anuswr pwxI imlwE[ ies qrHW Gu`lxSIl pwaufr kIt nwSk dvweI ƒ vI G`t pwxI iv`c imlw ky pyst bxw lvo Aqy iPr bwkI dw loVINdw pwxI imlw lvo[ iCVkwA vyly ies Gol ƒ lgwqwr ihlWNdy rho[

12. iCVkwA audoN kro jdoN hnHyrI, b`dlvwhI Aqy h`lkI vrKw Awid nw hovy[

13. hmySw swP roSxI vwly idn dy smyN iCVkwA kro[

ikMnU iv`c poSk q`qW dI Gwt dy l`Cx Aqy aunHW dw pRbMDnizMk dI Gwt: ikMnU dy bwg Kws qOr qy ryqlI

im`tI iv`c lgwey jWdy hn jo ik pOidAW dy vwDy iv`c shweI hMudI hY[ iesy nwl nwl iesdw burw pRBwv ieh hY ik ryqlI im`tI iv`c izMk dI Gwt hox dI sMBwvnw v`D hMudI hY[ izMk dI Gwt nwl pOoidAW dIAW p`qIAW icqkbrI ho jWdIAW hn[ ies pRkwr dy l`Cx pUrx rUp iv`c ivksq hoeI nvIAW p`qIAW dI nwVW dy nwl icqkbrI dy rUp iv`c idKweI idMdy hn[ izMk dI Gwt dy l`Cx swirAW nwloN pihlW p`iqAW dy au~prly ih`sy iv`c idKweI idMdy hn[ ieh p`qIAW Awm qOr qy CotIAW rih jWdIAW hn Aqy sUMgV jWdIAW hn Aqy au~prly pwsy KVHIAW hoeIAW idKweI idMdIAW hn[ jdoN izMk dI Gwt izAwdw smyN q`k rihMdI hY qW fweIbYk rog Aqy au~proN su`Kw rog SurU ho jWdw hY[ izAwdwqr izMk dI Gwt ApRYl-meI-jUn mhIinAW iv`c idKweI idMdI hY Aqy ies qrHW dy l`Cx kdy kdy Agsq-sqMbr mhIinAW iv`c vI idKweI idMdy hn[ bUitAW iv`c izMk dI Gwt ƒ pUrw krn leI 0.3 pRqISq izMk slPyt pwxI iv`c Gol ky iCVkwA krnw cwhIdw hY[ jykr ies dI bhuq izAwdw Gwt mihsUs hovy qW 0.45 pRqISq izMk slPyt dy Gol dw iCVkwA krnw cwhIdw hY[ izMk slPyt dy iCVkwA dy ie`k hPqy bwAd q`k vorfAYks imSrx jW kwpr AwksIklorweIf dw iCVkwA nhIN krnw cwhIdw[

mYNgnIz q`q dI Gwt: mYNgnIz q`q dI Gwt Awmqor qy ryqlI im`tI iv`c augwey jwx vwly bwgW iv`c pweI jWdI hY[ ieh jW qW im`tI iv`c G`t mwqrw iv`c hox jW im`tI dI v`D pI.AYc., kYlSIAm Aqy PwsPors dI v`D mwqrw kwrn pOdy ies ƒ im`tI iv`coN lY nhIN pwauNdy, ijnHW nwl pOidAW iv`c iesdI loVINdI mwqrw nwloN G`t mYNgnIz rih jWdw hY[ pMjwb dy Abohr Aqy Pwizlkw ijilAW iv`c ikMnU dy bwgW iv`c mYNgnIz q`q dI Gwt Aksr dyKx ƒ imldI hY[

Page 33: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl

30 31

KuSk Aqy izAwdw TMfy ielwikAW vwly bwgW iv`c vI mYNgnIj q`q dI Gwt pweI jWdIN hY[

bUitAW iv`c mYNgnIz dI Gwt dI pCwx aunHW dy p`iqAW ƒ swvDwnI nwl inrIKx krky kIqI jw skdI hY[ p`iqAW dIAW mu`K Aqy nwl lgdIAW nwVW dy nwl-nwl fMUGy hry rMg dIAW DwrIAW ivKweI idMdIAW hn Aqy ienHW DwrIAW dy iv`c hlky hry rMg dIAW DwrIAW ivKweI idMdIAW hn[ mYNgnIz q`q dI Gwt dIAW iqMn Av`sQwvW hMudIAW hn, ijvyN ik G`t, drimAwnI Aqy izAwdw p`Dr dI Gwt[ pihly p`Dr dI Gwt nvyN p`iqAW qy njr AwauNdI hY, jo ku`J smyN bwAd Kqm ho jWdI hY[ purwxy p`iqAW iv`c mYNgnIz dI Gwt G`t hI nzr AwauNdI hY[ drimAwny p`Dr dI Gwt iv`c mu`K Aqy nwl l`gdIAW nwVW dy nwl nwl vwlw fMUGw hrw rMg ku`J hlkw hrw ho jWdw hY Aqy ienHW dy iv`ckwrlw hrw rMg p`iqAW dy AKIr smyN q`k bixAw rihMdw hY[ jdik G`t p`Dr dI Gwt hox qy purwxy p`iqAW iv`c Awm hrw ho jWdw hY[ mYNgnIz q`q dI izAwdw p`Dr dI Gwt hox qy mu`K nwVW dy nwl vwlw fMUGw hrw rMg ku`J hlkw hrw ho jWdw hY Aqy ienHW dy iv`c vwlw hrw rMg izAwdw hlkw ho jWdw hY Aqy kdy kdy ic`tw l`gx l`g pYNdw hY[ ieh l`Cx izAwdwqr aunHW p`qIAW au~qy hMudw hY jo D`up v`l hMudIAW hn Aqy G`t Aqy drimAwny p`Dr dI Gwt pOdy dy CW vwly BwgW dy p`iqAW iv`c idKweI idMdI hY Aqy AKIr iv`c mYNgnIz dI izAwdw Gwt dy kwrn p`qIAW JVx l`gdIAW hn[ pRBwivq bUty kmzor ho jWdy hn Aqy ienHW dw JwV G`t ho jWdw hY[

Kwry pwxI vwlIAW zmInW iv`c jykr mYNgnIz Kwd iesqymwl kIqI jWdI hY qW aunHW dw pOidAW ƒ izAwdw lwB nhIN hMudw ikauNik ieh bUitAW ƒ pRwpq nhIN hMudw[ ieho ijhI AvsQw iv`c ienHW dw bwgW iv`c iCVkwA krnw hI lwhyvMd hMudw hY[ mYNgnIz dI pUrqI leI mYgnISIAm slPyt dw 0.28 pRqISq (280 gRwm pRqI 100 iltr pwxI) dw iCVkwA krnw cwhIdw hY[ ijAwdwqr ieh vyiKAw igAw hY ik mYNgnIz dI Gwt Agsq dy mhIny iv`c hMudI hY[

lohy/AwXrn q`q dI Gwt: AwXrn q`q dI Gwt vI AwmqOr qy ryqlI im`tI iv`c vyKI geI hY[ ienHW dy nwl nwl AwXrn dI Gwt dy ku`J hor kwrn vI hMudy hn, ijvyN ik loV qo v`D mwqrw iv`c PwsPors, izMk, kwpr, mYNgnIz Aqy bweIkwrbonyts dw hoxw[ ienHW q`qW dI im`tI iv`c izAwdw mwqrw dy kwrn vI AwXrn q`q dI Gwt ho jWdI hY[ ies dy nwl nwl aunHW KyqrW iv`c vI AwXrn q`q dI Gwt hMudI hY ij`Qy im`tI dI pI.AYc. 8.0 jW ies qoN v`D hMudI hY Aqy ikqy-ikqy cUnw Aqy kYlSIAwm kwrbonyt dI mwqrw v`D hMudI hY[

AwXrn q`q dI Gwt dy l`Cx nvyN p`iqAW iv`c SurU hMudy hn[ ienHW p`iqAW dIAW nwVW dw Bwg fMUGw hrw ho jWdw hY Aqy iv`ckwrlw ih`sw hlkw hrw rih jWdw hY[ jdoN AwXrn dI Gwt hMudI hY qW ies dy l`Cx purwxy p`iqAW iv`c Kqm ho jWdy hn[ AwXrn dI Gwt ƒ vI iqMn BwgW iv`c vMifAw jw skdw hY, ijvyN ik

Page 34: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl

32

G`t, drimAwny, Aqy izAwdw p`Dr dI Gwt[ drimAwny p`Dr dI Gwt iv`c nwVW dw iv`ckwrlw ih`sw hlky pIly rMg dw ho jWdw hY Aqy holI holI pUry p`qy dw rMg ic`tw ho jWdw hY[ AwXrn dI izAwdw Gwt hox nwl p`qy JVx l`gdy hn Aqy fweIbYk rog SurU ho jWdw hY[ AMq iv`c pOdy su`kx l`gdy hn[ ies dI Gwt nwl pOidAW dy PlW dI kuAwltI G`t jWdI hY[

pOidAW iv`c AwXrn dI Gwt nMU pUrw krn leI PYrs slPyyyt dw 0.18 pRqISq dw iCVkwA krnw cwhIdw hY[ Awm krky ieh Gwt ApRYl Aqy Agsq mhIny iv`c vyKI jWdI hY[ PYrs slPyt nMU hor rswiexW iv`c imlwky iCVkwA nhIN krnw cwhIdw[

nweItRojn q`q dI Gwt: nweItRojn pOidAW dy vwDy leI bhuq zrUrI q`q hY[ PslW iv`c iesdI pUrqI jYivk Kwd, hrI Kwd, gohy dI Kwd Aqy rswieixk KwdW dy pRXog nwl kIqI jw skdI hY[ nweItRojn Kwd dw pRXog im`tI iv`c hI kIqw jWdw hY[ nweItRojn dI Gwt hox nwl pOidAW dy vwDy iv`c kmI AwauNdI hY Aqy p`qy pIly pYx l`g pYNdy hn[ nvyN p`qy TIk idKweI idMdyN hn, pr ijvyN ik ieh purwxy ho jWdy hn qW pIly pYx l`gdy hn[ pMjwb dI im`tI iv`c nweItRojn dI Gwt G`t hI vyKx nUM imldI hY[ nweItRojn dI Gwt nMU AwswnI nwl pUrw kIqw jw skdw hY[ Aqy nweItRojn Kwd nMU is`Dw im`tI iv`c iesqymwl krnw cwhIdw hY[

PwsPors q`q dI Gwt: PwsPors dI Gwt vwlI im`tI iv`c pOidAW dw vwDw G`t ho jWdw hY Aqy p`iqAW dI cOVweI G`t ho jWdI hY[ p`iqAW Aqy PlW iv`c iF`lwpn pRqIq hMudw hY Aqy PlW dw iv`ckwrlw ih`sw izAwdw iF`lw ho jWdw hY[ ies dy nwl PlW iv`c Amlqw/qyjwbIpx v`D ho jWdI hY ijs nwl PlW iv`c K`twpn v`D ho jWdw hY[ PwsPors dI izAwdw Gwt nwl Pl JVx l`g jWdy hn[ ied dI rokQwm leI PwsPors KwdW dI shI mwqrw nMU im`tI iv`c iesqymwl krnw cwhIdw hY Aqy potwSIAm fweI hweIfRojn PwsPyt (0.1 pRqISq) dw iCVkwA krnw vI PwsPors dI Gwt nMU pUrw kr skdw hY[

potwSIAm q`q dI Gwt: potwSIAm dI Gwt nwl p`qy Coty ho jWdy hn Aqy ienHW dw vwDw G`t ho jWdw hy[ iesdI Gwt dw l`Cx ieh hY ik au~prl qxw AwswnI nwl t`ut jWdw hY[ potwSIAwm Gwt dy l`Cx PlW iv`c vI ivKweI idMdy hn[ Pl Coty rih jWdy hn Aqy ienHW dw iClkw pqlw Aqy nrm ho jWdw hY[ ijnHW PlW iv`c potwSIAm dI Gwt hMudI hY aunHW dw rMg hor PlW nwloN vDIAw ivKweI idMdw hY[ potwSIAm dI Gwt nMU TIk krn leI 1.0 pRqISq potwSIAm nweItRyt (1.0 ik`logRwm nMU 100 iltr pwxI) iv`c Gol ky iCVkwA krnw cwhIdw hY Aqy iesdw iesqymwl ApRYl, meI Aqy jUn iv`c krn nwl iesdw JwVH Aqy kuAwltI vDweI jw skdI hY[

Page 35: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl

32 33

ikMnU dy hwnIkwrk kIiVHAW Aqy ibmwrIAW dI rokQwm leI pUry swl dy ruJyvyN

ru`q Kws pRbMDkI kwrj Kws vYrI jIv

bhwr ru`q (PrvrI-mwrc)

istrs is`lw dw hmlw PlW dI qoVweI qy nvW Putwrw dI au~BrI AvsQw jo PrvrI dy AwKIr qy jW SurU mwrc mhIny hMudw hY[ jdoN vI ies vYrI kIVy dI hlcl SurU ho jwvy qW vrtIisilAm ilkynI (1 x 107 koinfIAw pRqI im:lI:) jW fweImYQOAYt 30 qwkq @ 25 im:lI:/10 iltr pwxI dw iCVkwA kro[ ies iCVkwA nwl AgyqI (1+2 AvsQw) istrs is`ly b`c dI AwswnI nwl rokQwm ho jWdI hY[mwrc dy mhIny jykr ieh kIVw iPr qoN idKweI dyvy qW fweImYQoAYt 30 qwkq dy iCVkwA dy 8 idnW bwAd iemIfwklopirf 17.8 qwkq (4 imlIiltr/10 iltr pwxI) dw iCVkwA kro[ ies nwl istrs is`lw, Qirps, surMgI kIVw Aqy cypy dI rokQwm ho jwvygI[ jykr loV pvy qW 10 idnW bwAd QwieAwimQoksm 20 qwkq (3 gRwm/10 iltr pwxI) dw iCVkwA krnw cwhIdw hY[drK`qW dy qxy Aqy twhxIAW dI PweItoPQorw (gUMd ikrn dw rog) nwl ibmwr K`l nMU ku`J qMdrusq K`l smyq iq`Ky cwkU jW Kurpy nwl Kurc lE[ ibmwrI vwlI K`l nMU cMgI qrHW iek`TI krky nSt kr dyxw cwhIdw hY Aqy ies nMU zmIn qy nhIN if`gx dyxw cwhIdw[ Awm pyNt krn vwly burS nwl PPMUdInwSk irfoiml golf* (2 gRwm 100 imlIiltr AlsI dy qyl iv`c Gol ky) jW tRweIkogRwmw hrzIAwnm (100 gRwm pRqI iltr pwxI iv`c) lyp bxw kw lgwE[ ies dy 5 idnW bwAd AlsI dw qyl Awm burS nwl qxy qy lgw idE[im`tI iv`c qrkwxw: ibmwr drK`q dIAW jVHW iv`c 25 gRwm irfoisl golf* pRqI drK`q dy ihswb nwl 10 iltr pwxI iv`c Gol ky pwaux nwl vI ies ibmwrI dI rokQwm kIqI jw skdI hY[ ies qoN ielwvw tRweIkogRwmw hrzIAYnm 60 gRwm pRqI dr`Kq dy ihswb nwl 40-45 iltr pwxI iv`c Gol ky drK`q dI jVH iv`c pw ky vI ies dI rokQwm kIqI jw skdI hY[

istrs is`lw, cypw, surMgI

kIVw

Page 36: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl

34

ru`q Kws pRbMDkI kwrj Kws vYrI jIv

Pl qoVx qoN bwAd su`kIAW hoeIAW twhxIAW nMU k`t dyxw cwhIdw hY Aqy ies qoN bwAd borfks imSrx 0.8% (2-2-250) jW kwpr AwkseIklorweIf 50% fblXU pI 3 gRwm pRqI iltr pwxI dy ihswb nwl iCVkwA krnw cwhIdw hY[ k`t C`t krn nwl drK`qW iv`c hvw dw pRvwh vDIAw hovygw, AMdrlIAW twhxIAW nMU qMdrusq Pl lYx dw mOkw imlygw Aqy ibmwrI dy kx Gtwaux iv`c mdd imlygI[

grmI dI ruu`q ApRYl-jUn (Pl l`gx qoN bwAd)

is`Dy pIly ic`pkxy 10 trYpj pRqI hYktyAr dy ihswb nwl bwgW iv`c KVHy kro[ jy ic`tI m`KI dI igxqI 5-10 m`KIAW pRqI hPqw qoN v`D jwvy Aqy jy 5 pRqISq drKqW qy ies dw hmlw ivKweI dyvy q`d trweIAYjOPws 40 eI sI* 25 im:il: pRqI 10 iltr pwxI iv`c Gol ky drKqW qy iCVkwA kro jdoN 50% AMifAW iv`coN b`cy inkl Awey hox, qW iCVkwA dw kMm SurU kro[ies qoN bwAd eIQIAwn* 50 eI sI dvweI 20 im:lI: pRqI ds iltr pwxI dy ihswb nwl audoN iCVko jdoN trweIAYjOPws* dvweI ƒ iCVky 8-10 idn ho cu`ky hox Aqy ic`tI m`KI dw hmlw Ajy vI ivKweI dyvy[ies nwl mweIt dw pRkop vI G`t ho jWdw hY[ pr dubwrw mweIt dw hmlw hox qy Pynwzivn 10 eI.sI. dw 15 im.lI./ 10 iltr pwxI c’ Gol bxw ky iCVkwA kro[Pl ikrx dI sm`isAw dw pRbMD krn leI keI dvweIAW dw imSrx ijvyN ik AYiraUPnijn/kwrbYnfwizm 50 fblXu pI* +2,4-fI 0.4 gRwm/10 gRwm + 0.1 gRwm kRmvwr pRqI 10 iltr pwxI imlw ky spryA kro[ jy bwgW iv`c nrmw/kpwh jW hor coVy p`qy vwlI PslW bIjIAW hox qW hI ies dvweI dI vrqoN kro ikauNik 2,4-fI dvweI cOVy p`qy vwly bUitAW dw kwPI nukswn krdI hY[

istrs is`lw, surMgI kIVw, ic`tI m`KI, PlW dw ikrnW,

PweItoPwQorw/ gUMd ikrn dw

rog

Page 37: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl

34 35

ru`q Kws pRbMDkI kwrj Kws vYrI jIv

qxy qy 30-45 sYNtImItr borfks imSrx 3:3:30 (3 ik`logRwm buiJAw hoieAw cUnw, 3 ik`lo kwpr slPyt Aqy 30 iltr pwxI) dw dr`Kq dy qxy qy pyNt kro[jy ic`tI m`KI dw hmlw Ajy vI ivKweI dyvy qW iCVkwA trweIAYjOPws 40 eI sI* 25 im: lI: pRqI 10 iltr dy ihswb nwl kro[jy Pl ikrdy hox qW kwrbYnfwizm 50 fblXu pI* 3 gRwm pRqI 10 iltr pwxI dy ihswb nwl Gol ky iCVkwA kro[

ic`tI m`KI, mweIt Aqy

Pl dw ikrnw

brswq dI r`uq (julweI-

sqMbr)

drK`qW dy qxy Aqy twhxIAW, jo ik gUMd dy ikrn dy rog qoN pRBwivq hox dI ibmwrI l`gI KL nMU ku`J qMdrusq KL smyq iq`Ky cwkU jW Kurpy nwl Kurc lE[ ibmwrI vwlI K`l nMU cMgI qrHW iek`TI krky nSt kr dyxw cwhIdw hY Aqy ies nMU zmIn qy nhIN if`gx dyxw cwhIdw[ Awm pyNt krn vwly burS nwl PPMUdInwSk mYtwl irfoiml golf* (2 gRwm 100 imlIiltr AlsI dy qyl iv`c Gol ky) jW tRweIkogRwmw hrzIAwnm (100 gRwm pRqI iltr pwxI iv`c) lyp bxw kw lgwE[ ies dy 5 idnW bwAd AlsI dw qyl Awm burS nwl qxy qy lgw idE[im`tI iv`c qrkwxw: ibmwr drK`q dI jVH nMU 25 gRwm mYtwl AYkisl golf pRqI drK`q dy ihswb nwl 10 iltr pwxI iv`c Gol ky pwaux nwl vI ies ibmwrI dI rokQwm kIqI jw skdI hY[ ies qoN ielwvw tRweIkogRwmw hrzIAYnm 60 gRwm pRqI dr`Kq dy ihswb nwl 40-45 iltr pwxI iv`c Gol ky drK`q dI jVH iv`c pw ky vI ies dI rokQwm kIqI jw skdI hY[jykr is`lw Aqy p`iqAW dy surMgI kIVw Awid dw hmlw v`D jWdw hY qW ienHW dI rokQwm leI QwieEmIQwksm 25 fblXU jI @ 3 gRwm/ 10 iltr pwxI Aqy tRweIAYjOPws 40 eI sI* @ 25 im:lI: /10 iltr pwxI dw Gol imlw ky iCVkwA kro [ PlW nuM igrx qoˆ bcwaux leI 2,4 fI 0.1 gRwm Aqy pRpIkonwzol* 10 gRwm (25 eI sI) nUM 10 iltr pwxI ivc rlw ky jW kwrbYnfwijm 50 fblXu pI* 10 gRwm/10 iltr pwxI ivc imlw ky iCVkwA kro Aqy 2 hPqy bwd 2,4 fI 0.1 gRwm dw iCVkwA kro[

istrs is`lw, cypw, ic`tI m`KI, p`iqAW surMgI kIVw Aqy Pl dw

ikrnw

Page 38: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl

36

ru`q Kws pRbMDkI kwrj Kws vYrI jIv

jy ic`tI m`KI Aqy kwlI au~lI dw hmlw ivKweI dyvy q`d trweIAYjOPws 40 eI sI* + zIrm 27 AYs. sI.* @ 25 im:lI: /10 iltr pwxI iv`c imlw ky iCVkwA kro[bwrk sMufI dI KwDIAW SwKwvW iv`c drKqW dw burwdw Aqy sMufI dy gMd ƒ morIAW iv`c k`F ky fweIklorvos* (ie`k pRqISq Gol) dIAW 5 qoN 10 im:lI: pRqI tinl (surMg iv`c) pw ky rUM dI CotI gMF bxwky dvweI vwlI morI iv`c d`b ky bMd kro[jy PweItoPwqorw au~lI dw hmlw ivKweI dyvy qW Posyitl ey AYl 80 fblXU pI* 25 gRwm pRqI 10 iltr pwxI iv`c Gol ky spryA kro[Pl irwrn dI sm`isAw dI rokQwm leI QwXoPynyt imQwel* 70 fblXU pI dvweI @ 10 gRwm/10 iltr pwxI iv`c Gol ky sqMbr dy AKIr iv`c iCVko[

ic`tI m`KI Aqy drKqW dI iC`l ƒ Kwx vwlI sMufI, kwlI au~lI skYb, PweItoPQorw Aqy Pl dw

ikrnw

brswqW dy bwd dI ru`q (AkqUbr-dsMbr)

jy trweIAYjOPws* dw spryA sqMbr iv`c kIqw hovy qW istrs is`ly dw hmlw nhIN hovygw, pr jy ho jwvy qW QwieEmIQwksm 25 fblXU jI dw 3 gRwm/10 iltr pwxI dw Gol spryA kro[

istrs is`lw

Pl cUsk pqMgy (moQ) dI rokQwm leI inMm dw qyl (1%) jW mYlwQIAwn 50 eI sI* 2 im:lI:/iltr pwxI dw iCVkwA krnw cwhIdw hY[ ies dy nwloN nwl ik`ry hoey PlW ƒ iek`Tw krky zmIn iv`c dbwA idE Aqy iPr Swm vyly bwgW iv`c DMUeyN dI DUxI zrUr lgw idE[kYNkr Aqy skYb rogW dw pRbMD krn leI iCVkwA dw imSrx ijvyN ik stRyprosweIklIn ie`k gRwm + kwpr AwksI klorweIf/ hweIfroAoksweIf 25 gRwm pRqI 10 iltr pwxI dy ihswb nwl iCVkwA zrUr kro

Pl cUsk moQ (pqMgy)

k Y N kr /sk Yb rog Awid

* ieh dvweIAW pMjwb KyqIbwVI XUnIvristI, luiDAwxw duAwrw is&wrS kIqIAW geIAW hn, pr lybl klym dw &Yslw hoxw bwkI hY [

Page 39: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl
Page 40: ncipm.res.in · ikMnU dI ic`tI m`KI (vweIt &lweI): ic`tIAW m`KIAW istrs bwgW iv`c Awm imldIAW hn[ jvwn m`KI 1.5 im:mI: lMbI Aqy ic`ty/pIly ic`ty KMBW, pIly sMqrI SrIr Aqy CotIAW lwl

22