ndikimi i arsimit të lartë në rritjen ekonomike rasti i shqipërisë
TRANSCRIPT
-
UNIVERSITETI I TIRANS
FAKULTETI I EKONOMIS
Departamenti i Ekonomiksit
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike
Rasti i Shqipris
Punoi: Udhheqs shkencor:
Doktorante Ditjona KULE Prof. Dr. Sulo HADRI
Tiran, Qershor 2015
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 2
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike
Rasti i Shqipris
Doktorante Ditjona KULE
E drejta e autorit: Ditjona KULE
Ndalohet do prodhim, riprodhim, shitje, rishitje, shprndarje, kopjim, fotokopjim, prkthim,
prshtatje, huaprdorje, shfrytzim, transmetim, regjistrim, ruajtje, depozitim, prdorje
dhe/ose do form tjetr qarkullimi tregtar, si dhe do veprim cnues me fardo lloj mjeti
apo forme pa lejen prkatse me shkrim t autorit.
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 3
DEKLARAT STATUORE
Nn prgjegjsin time deklaroj se ky studim sht punuar prej meje, nuk sht
prezantuar asnjher para nj institucioni tjetr arsimor pr vlersim dhe nuk sht
botuar asnjher.
Deklaroj gjithashtu q, sipas rregullave akademike dhe etike, kam cituar dhe referuar
t gjitha materialet q nuk jan pun origjinale e imja.
Ditjona KULE
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 4
Arsimi sht arma m e fuqishme q mund t
prdorim pr t ndryshuar botn
Nelson Mandela
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 5
ABSTRAKT
Arsimimi sht konsideruar gjersisht si nj instrument udhheqs i rritjes
ekonomike nprmjet kontributit t tij n ndrtimin e kapaciteteve t kapitalit human.
Prfitimet nga arsimi nuk shihen vetm pr individin e shkolluar, por edhe pr
ekonomin si nj e tr. N kt kontekst, studime t ndryshme, prgjithsisht t
shekullit XX, kan studiuar ndikimin e arsimit n rritjen ekonomike. Zhvillimi i
teknologjis gjat atyre viteve solli, ndr t tjera, rritjen e numrit t t arsimuarve, me
200 her m shum se n vitet 1990 (Schofer & Meyer, 2005). Analiza dhe studime
t shumta jan kryer rreth prfitimeve q sjell arsimi, mbi rritjen ekonomike, por
shum pak mbi ndikimin e arsimit t lart mbi rritjen ekonomike.
N dekadat e fundit, n Shqipri i sht kushtuar vmendje e veant arsimit t lart.
Pavarsisht ksaj, nuk ka evidenc, veanrisht empirike, n kontributin e ktij t
fundit n rritjen ekonomike. Hipoteza kryesore q shtrohet n kt punim sht se
rritja ekonomike afatgjat varet nga zhvillimi i edukimit, njohurit dhe zbulimi i
ideve t reja, t cilat nxisin inovacionet duke ndikuar n rritjen e produktivitetit.
Duke qen se inovacionet teknologjike rrjedhin prej individve me arsim t lart,
sht shum i rndsishm studimi dhe analizimi i ndikimit t arsimit t lart n
rritjen ekonomike pr t zbuluar nse kjo hipotez mund t provohet n rastin e
Shqipris.
Ky punim analizon ndikimin e arsimit t lart n rritjen ekonomike si dhe faktort
kryesor, prfitimet dhe kostot q ka arsimi i lart n performancn ekonomike t
Shqipris. Qllimi i ktij punimi sht t kontribuoj n literatur duke mundsuar
nj analiz specifike mbi impaktin q ka arsimi i lart n rritjen ekonomike. Ndr t
tjera, analiza empirike pr rastin e Shqipris pr nj periudh 16 vjeare, sugjeron se
arsimi i lart ka nj ndikim pozitiv t rndsishm mbi rritjen ekonomike.
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 6
ABSTRACT
Education has been broadly considered as a vital instrument in leading economic
growth through its contribution on capacity building. The benefits of education are to
be considered not only for the educated individuals, but as well for the whole
economy. In this context, various studies, mainly of 20th century, have suggested the
contribution of education on economic growth. The development of technology has,
amongst others, increased the percentage of people graduating from high school for
about 200 times more than in 1990 (Schofer & Meyer, 2005). Several studies and
investigations have been conducted regarding the effect of education on economic
growth, but only few have investigated the effect of higher education on growth.
In recent decades, Albania has put special emphasis on higher education.
Nevertheless, there is no evidence on its contribution on economic growth. Thereby,
the main hypothesis of this thesis is to investigate whether long run economic growth
is determined by skills and knowledge which boost innovation to increase
productivity. Given that the latter is derived by individuals educated graduating in
universities, it is with special importance assessing and investigating the effect of
higher education on economic growth in the case of Albania.
In this context, this thesis investigates the impact of higher education on economic
growth and the main factors, benefits and costs of higher education on Albanian
economic performance. The purpose of this thesis is to contribute to the literature by
enabling a specific analysis on the impact of higher education on economic growth.
Amongst others, the empirical analysis of Albania in a time span of 16 years suggests
that higher education has a significant positive impact on economic growth.
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 7
Falnderimet
Gjej me vend t prdor kt mundsi pr t falnderuar ata t cilt m kan ndihmuar akademikisht dhe moralisht pr prfundimin e ktij punimi.
Falnderimi i par shkon pr udhheqsin shkencor Prof.Dr.Sulo HADERI, pr mbshtetjen dhe gatishmrin e tij t vazhdueshme.
Nj falnderim i sinqert shkon gjithashtu pr t gjith kolegt e Departamentit t Ekonomiksit, me t cilt kam knaqsin t punoj prej vitesh.
Falnderim dhe mirnjohje t thell nga ana ime, meritojn prindrit e mi pr mirkuptimin, mbshtetjen, inkurajimin dhe ndihmn e pakursyer.
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 8
STRUKTURA E TEMS
Abstrakti 5Falnderimet 7Struktura e Tems 8Lista e Tabelave 10Lista e Figurave 10Lista e apendikseve 10
KAPITULLI I PAR HYRJE 11
1.1. Motivacioni 111.2. Hyrje 121.3. Qllimi i krkimit dhe Pyetjet Krkimore 151.4. Objektivat e Studimit 161.5. Hipotezat e Studimit 161.6. T dhnat dhe metodologjia 161.7. Prmbledhje e punimit 17
KAPITULLI I DYT - RISHIKIM LITERATURE 18
2.1 Prcaktuesit e Rritjes Ekonomike 19 2.1.1 Modeli Neoklasik i Rritjes ekonomike 19 2.1.2 Teoria endogjene e rritjes ekonomike 20 2.1.3. Rritja ekonomike e nxitur nga akumulimi i kapitalit human 24 2.1.3.1. Kapitali human dhe progresi teknologjik 242.2. Lidhja konceptuale ndrmjet Arsimit t lart dhe Rritjes ekonomike 252.3. Ndikimi q ka Arsimi i Lart n Rritjen ekonomike 27 2.3.1. Efektet "domino" 30 2.3.2 Vendimet mbi lokalitetet 312.4. Marrdhnia pozitive dhe e ndrsjellt e t ardhurave me arsimin e lart 332.5. Rishikim i Literaturs teorike dhe empirike 37 2.5.1. Kthimi individual nga Arsimi i lart 39 2.5.2. Niveli i arsimit dhe rritja ekonomike 402.6. Arsimi i Lart si instrument pr zhvillimin ekonomik t vendit 472.7. Efektet e globalizimit t arsimit t lart 502.8. Ndikimi i Arsimit t lart n ekonomin e nj vendi 612.9. Matja e arsimimit 65
KAPITULLI I TRET - ARSIMI I LART N SHQIPRI 68
3.1. Fillimet e arsimit t lart n Shqipri 713.2. Veorit e arsimit publik dhe privat n Shqipri 73
3.2.1. Ecuria e Arsimit t Lart 743.3. Sfidat m t mdha t arsimit t lart shqiptar 77
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 9
3.3.1. Orientimi n karrier gjat gjith jets 803.3.2. Edukimi pr karrier 80
3.4. Reformat n arsimin shqiptar 83 3.4.1. Sistemi i Bolonjs: Karakteristika t reformimit t Arsimit t Lart 85 3.4.2. Reforma e Arsimit t lart viti 2013 873.5. Situata aktuale 873.6. Arsimi i Lart dhe rritja ekonomike n Shqipri 903.7. Arsimi si nje nga fushat me te rndsishme te do shoqrie 923.8. Problematika e mungess s praktiks n fakultete 96
3.8.1. Mosprshtatja e prgatitjes akademike me punn q do t bj realisht
99
3.8.2. Knaqsia q studentt marrin nga arsimi i lart 1043.9. Aspektet e cilsis n arsimin e lart 1063.10. Arsimi profesional dhe ndikimi i tij n punsim 113
3.10.1. Sfidat e arsimit profesional 1153.10.2. Kemi rritje t vendeve t puns apo formalizim t atyre ekzistuese?
118
KAPITULLI I KATRT - - MODELI EMPIRIK 123
4.1. M shum fakte mbi ndikimin e Arsimit t lart n rritjen ekonomike 123 4.1.1. Korrelacion t dobt 123 4.1.2. Konvergjenca e kushtzuar 124 4.1.3 Lidhja e Ndrsjellt 124 4.1.4. Pak studime individuale 125 4.1.5. Magnituda e Efekteve t Arsimit 1254.2. Baza teorike e modelit 126 4.2.1. T dhnat dhe metodologjia 127 4.2.2. Variablat 1274.3. Rezultatet Empirike 1284.3.1. Modeli Baz 129
5. KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME 131
LITERATURA 142
SHTOJCA 152
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 10
Lista e Tabelave
Tabela 1:Studimet q kan analizuar ndikimin e arsimit t lart n rritjen ekonomike44
Tabela 2: Numri i studentve sipas statusit t universitetit dhe kohs s studimit88
Tabela 3: Rezultatet e Modelit..130
Lista e Figurave
Figura 1: Lidhja Konceptuale midis Arsimit t Lart dhe rritjes ekonomike26
Figura 2: Periudha e par: 1992-200375
Figura 3: Periudha e dyt: 2003-2010....76
Figura 4:Numri i Studentve 2007 2013... 76
Figure 5:Rritja ekonomike dhe numri I studentve gjat 1992-2013....91
Figura 6: Shkalla e punsimi Meshkuj dhe Femra....119
Figura 7: Punkrkuesit me arsim t lart.. 120
Lista e Diagramave
Diagrama 1: Efektet mikro dhe makro t arsimit t lart............62
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 11
KAPITULLI 1HYRJE
1.1. Motivacioni
Arsimi i lart sht nj investim shum i rndsishm n zhvillimin e kapitalit human
dhe konsiderohet me t drejt motori i zhvillimit n ekonomin e re botrore. Arsimi
i lart kontribuon n rritjen ekonomike nprmjet kanaleve private dhe publike. Ai
sht nj nga instrumentet kryesore pr nxitjen dhe rritjen e outputit. Konkurrenca e
dijes brenda nj ekonomie t globalizuar sht br tregues i qart i rolit t arsimit t
lart n zhvillimin ekonomik dhe rritjen ekonomike. Arsimi i lart sht nj
prcaktues jo vetm i nj zhvillimi m t shpejt dhe m t lart ekonomik, por edhe
m cilsor (prmes zhvillimit t teknologjis, inovacionit, risive), si dhe ka nj
ndikim pozitiv n t ardhurat dhe mirqenien e individve. Kontributi i arsimit t
lart n nxitjen ekonomike sht sinjifikativ, i cili mund t jet i formave dhe rrugve
t ndryshme. Arsimi i lart parashikon jo vetm puntor t arsimuar, por punonjs t
dijes t aft pr t kontribuar pr rritjen ekonomis.
Motivacioni pr kt tem vjen pasi zhvillimi i arsimit t lart prbn nj problem
shqetsues pr vendet n zhvillim ku prfshihet edhe vendi yn. Gjithashtu ai sht
nj nga faktort ky q ndikon n shum tregues t cilt prcaktojn zhvillimin dhe
performancn e vendit. Ajo far ky studim prpiqet t studioj dhe analizoj sht
ndikimi q ka arsimi i lart n rritjen ekonomike dhe nse ai mund t konsiderohet
nj nga faktort ky q kan ndikuar n ecurin e saj.
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 12
1.2. Hyrje
Arsimi si veprimtari e rndsishme shoqrore paraqet kapitalin themelor t shoqris
bashkkohore dhe, si i till, sot konsiderohet faktori kryesor n zhvillimin ekonomik
e shoqror t do vendi. Krahas shtimit t popullsis n planetin ton, harxhimit t
burimeve minerale e energjetike, problemeve t ndotjes e globalizimit dhe formave
t ndryshme t integrimit, njohurit e marra, gjersisht arsimimi fiton pesh edhe m
t madhe.
Njohurit e marra dhe informacionet q msimdhnsit bartin te studentt kthehen
dhe shndrrohen n nj fuqi zhvillimi dhe progresi pr vendin konkret. Rndsia e
arsimit t lart n zhvillimin ekonomik e shoqror t do vendi sht nj nga temat
q diskutohet dhe shtjellohet n aspekte t ndryshme. Arsimi dhe ekonomia kan nj
lidhje t fort dhe t rndsishme, e cila prgjat viteve ka ndryshuar karakteristikat
dhe intensitetin e saj. N shoqrin e sotme teknologjike, arsimi sht m shum i
lidhur me ekonomin sesa n dekadat e kaluara. N dy shekujt e kaluar, vmendja q
i sht kushtuar arsimit sht zhvendosur nga arsimi i ult n at t lart pr vet
rndsin dhe ndikimin e rndsishm q ka n rritjen ekonomike. Shek XX tregon
pr nj periudh t zhvillimit t arsimit t lart dhe rritje ekonomike m t lart.
Njihet gjersisht se, arsimi sht nj faktor i rndsishm prcaktues i rritjes
ekonomike. Ekonomistt e mirnjohur klasik dhe neoklasik, si Adam Smith,
Romer, Lucas dhe Solow kan theksuar kontributin e arsimit n zhvillimin e teorive
t tyre t rritjes ekonomike dhe kan ndrtuar modele. Qasjet kryesore teorike t
modelimit t marrdhnieve ndrmjet arsimit dhe ecuris ekonomike jan modelet e
rritjes neoklasike t Robert Solow (1957) dhe modeli i Romer (1990). Prve
aspekteve teorike, jan t shumta studimet empirike q kan analizuar ndikimin e
arsimit t lart n rritjen dhe zhvillimin ekonomik.
Ritmet e rritjes ekonomike ndryshojn nga vendet e zhvilluara n ato n zhvillim.
Vendet e industrializuara zhvillohen ekonomikisht m shpejt sesa ato m pak t
industrializuara (Goodwin, Nelson, & Harris, 2007).
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 13
Arsimi i lart ka qen nj motor i zhvillimit t rritjes ekonomike (Milne, 1999).
Shum instituticione t arsimit t lart jan vendosur pr tju prgjigjur nevojave t
industris dhe tregtis (Gray, 1999). Prgjat dekadave sht rritur numri i
studentve n arsimin e lart si dhe numri i institucioneve t arsimit t lart.
Institucionet e arsimit t lart n bot kishin rreth 500,000 student n 1900, dhe
zgjerimi me 2 her bri q numri t arrinte n 100 milion n shekullin tjetr duke
prbr rreth 20 prqind (Banks, 2001; Schofer & Meyer, 2005).
Arsimi mund t kuptohet si procesi i marrjes dhe prfitimit t vazhdueshm t
dituris dhe njohurive nga individt n institucionet arsimore publike dhe jopublike
apo marrja e njohurive n mnyr formale, joformale dhe informale. Arsimi n do
aspekt sht faktor thelbsor i zhvillimit. Pr kt arsye, ky sektor pothuajse n do
vend trajtohet si sektor me prioritet.
Asnj vend nuk mund t arrij q t ket zhvillim ekonomik e shoqror t mirfillt e
t qndrueshm pa investime n faktorin human. Historikisht sht dshmuar se
zhvillimi i arsimit ka sjell shtim t produktivitetit t puns, si p.sh. n disa shtete t
Evrops Perndimore, si jan: Gjermania, Franca, Anglia etj. si dhe me SHBA. Q
nga mbarimi i Lufts s Dyt Botrore, produktiviteti i puns n SHBA ka ardhur
duke u ngritur n mnyr t vazhdueshme, q nga viti 1947 deri n vitin 1994 ai
sht rritur tri here m tepr. Pikrisht fal arsimimit, n kto shtete jan br
zbulimet e mdha shkencore dhe revolucionet tekniko-teknologjike, t cilat kan
qen vendimtare pr njerzimin n prgjithsi. N t vrtet arsimi sht dituri dhe
dituria sht forc shtytse e zhvillimit t nj shoqrie.
Ekonomistt e njohur botror si Adam Smith dhe Alfred Marshall, n shekullin e 18-
t prkatsisht n shekullin 19-t kan dhn rndsi shum t madhe investimeve n
arsim, duke parashtruar pyetjen: Si reflektohen investimet n arsim, n pasurin
kombtare dhe n shtimin e mundsis pr fitime m t mdha t njerzve si
individ?!.
Ndikimi i arsimit t lart n rritjen ekonomike sht studiuar pr her t par nga
Adam Smith, vijuar m pas nga Marshall, Schultz, Bowman dhe t tjer (Pradhan,
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 14
2009). Studimi dhe vlersimi empirik i marrdhnies s tij mbi rritjen daton n 1957,
kur Robert Solow ka vlersuar kontributin e puns, kapitalit dhe ndryshimit
teknologjik n rritjen ekonomike n Shtetet e Bashkuara gjat periudhs 1909-1949
(Chaudhary et al, 2009;. Matsushita et al, 2006). Teori t ndryshme dhe modele jan
prdorur pr t studiuar marrdhniet midis arsimit t lart dhe rritjes ekonomike
(Romer, 1990; Chakraborty, 2005). Shumica e tyre u prqendruan n akumulimin e
kapitalit human, si nj burim i prshpejtimit t rritjes ekonomike. Disa prej tyre
prdorn kapitalin human si nj motor t rritjes ekonomike ndaj ndryshimeve
teknologjike. M von, edhe ekonomist t njohur botror jan marr me kt
shtje, ku n baz t t dhnave empirike kan dhn shpjegime lidhur me
marrdhnien ndrmjet arsimimit t lart dhe rritjes ekonomike. N ekonomit e
zhvilluara ka vlersime se pr do vit t arsimimit t nj individi shtohet mundsia q
ai t'i rris fitimet n shkall relative 10 prqind.
Easterlin thekson se deri n vitin 1850 shum pak njerz jasht Evrops
Veriperndimore dhe SHBA-s kane patur arsim formal. N Afrik dhe n shum
vende t Azis dhe Ameriks Latine, kjo gjendje e mungess s arsimit ka qen e
pranishme deri n vitin 1940.
Shkalla m e lart e arsimimit i bn puntort q t jen n gjendje q t adaptohen
m leht dhe m shpejt n nj pun t re, por njkohsisht t ken aftsi m t mdha
komunikimi. Arsimi i lart ndikon po ashtu edhe n rritjen e standardit t jets n
prgjithsi.
Asnj vend nuk ka arritur q t ket zhvillim ekonomik konstant pa investime t
konsiderueshme n kapitalin human. Zhvillimi i hovshm i shkencs dhe i
teknologjis ka br q t prqafohet ideja e investimit sa m shum n zhvillimin e
arsimit t lart. Sidoqoft, vendet e ndryshme dallohen jo vetm pr nga kuantiteti
apo masiviteti, por Arsimi sht faktor themelor i zhvillimit edhe pr nga kualiteti i
arsimit t lart. Zhvillimi i arsimit dhe zhvillimi ekonomik kan nj lidhshmri mjaft
funksionale dhe ndikim reciprok tek njri tjetri. Zhvillimi i arsimit gjat periudhs s
tranzicionit n vendin ton ka shnuar ndryshime t rndsishme e t dukshme. Ai
sht reformuar nga pikpamja prgatitore, strukturore dhe organizative.
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 15
Objektivi dhe qllimi kryesor i ktij studimi sht t analizoj marrdhnien
ndrmjet arsimit t lart dhe rritjes ekonomike n Shqipri. N kt punim sht
kryer nj analiz e detajuar e studimeve teorike dhe empirike t kryera nga studiues
dhe ekonomist t ndryshm.
Punimi sht i strukturuar n katr kapituj ku n: Kapitullin e par sht paraqitur
nj prmbledhje e punimit, motivacioni, qllimi i tems si dhe metodologjia. N
kapitullin e dyt sht kryer nj analiz e detajuar e literaturs teorike dhe empirike
mbi ndikimin q ka arsimi i lart n rritjen ekonomike. N kapitullin e tret
analizohet dhe trajtohet fillesa dhe historiku i arsimi t lart, faktort kryesor t tij,
format dhe pasojat e tij. Jep nj paraqitje t historikut t arsimit t lart n Shqipri
dhe marrdhnia e saj me rritjen ekonomike. Kapitulli i katrt paraqet rezultatet e nj
modeli ekonometrik pr rastin e Shqipris ku sht marr n shqyrtim nj periudh
16 vjeare. Me an t ktij modeli sugjerohet impakti pozitiv q ka arsimi i lart n
rritjen ekonomike. Kapitulli i pest prmbledh konkluzionet dhe rekomandimet
lidhur me kt sektor.
1.3. Qllimi i krkimit
Ky studim prpiqet t analizoj efektet e arsimit t lart n rritjen ekonomike t nj
vendi dhe rasti q sht marr n studim sht Shqipria. Edhe pse zhvillimi i arsimit
t lart sht thelbsor pr zhvillimin social dhe ekonomik t nj kombi, prfitimet
m t gjera shoqrore apo kombtare t arsimit t lart, kan trhequr m pak
vmendje (Baum & Payea, 2004). Ka nj rndsi shum t madhe ndikimi i arsimit
t lart, pasi sjell prfitime individuale m shum sesa prfitime kombtare. Ka
shum pak studime q studiojn kontributin e arsimit t lart n rritjen ekonomike
kombtare.
Pyetjet krkimore q shtrohen jan:
1. Cila sht rndsia e arsimit t lart pr nj vend?
2. Cilat jan efektet dhe pasojat kryesore t arsimit t lart?
3. Cili sht ndikimi dhe efektet q ka arsimi i lart n rritjen ekonomike?
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 16
1.4. Objektivat e Studimit
Objektivi kryesor i ktij punimi sht analizimi dhe studimi i ndikimit t arsimit t
lart n rritjen ekonomike pr Shqiprin. Objektivat kryesore jan:
(i) Prcaktimi i kontributeve dhe efekteve q ka arsimi i lart
(ii) Analizimi i rndsis s arsimit t lart n nj vend
(iii) Studimi dhe analiza e ndikimit t arsimit t lart n rritjen ekonomike
1.5. Hipotezat e studimit
Hipotezat q shtrohen n kt punim jan:
i. Arsimi i lart ka nj ndikim pozitiv t rndsishm n rritjen ekonomike.
ii. Shpenzimet e buxhetit mbi arsimin e lart kan nj ndikim sinjifikativ mbi
rritjen ekonomike.
iii. Arsimi i Lart ka ndikim t rndsishm mbi rritjen ekonomike n Shqipri.
1.6. T dhnat dhe metodologjia
Produkti i brendshm bruto (GDP) ndikohet n mas t madhe nga numri i personave
t kualifikuar nga institucionet e arsimit t lart. Pra, pr t par ndikimin e arsimit t
lart n rritjen ekonomike t Shqipris, GDP sht marr si variabl i varur, i cila
sht treguesi kryesor i rritjes ekonomike. Variabla shpjegues jan numri i
studentve t regjistruar n arsimin e lart, shpenzimet pr arsimin e lart dhe niveli i
punsimit.
T dhnat pr variablat e siprprmendur jan marr pr periudhn 1996 deri n
2013. Databaza t ndryshme si ajo e Banks Botrore dhe INSTAT jan prdorur pr
shumicn e variablave t prdorur n analiz (p.sh. GDP, numri i studentve t
regjistruar n arsimin e lart, Shpenzimet e Arsimit t Lart, Niveli i punsimit).
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 17
1.7. Prmbledhje e punimit
Studimi sht i ndar n pes kapituj. Pas ktij kapitulli hyrs, kapitulli i dyt i sht
prkushtuar rishikimit t literaturs teorike, empirike dhe metodologjike n lidhje me
shtjen e arsimit t lart dhe rritjes ekonomike. Modelet teorike dhe empirike t
ndikimit t arsimit t lart n rritjen ekonomike prbjn shtylln kryesore t ktij
studimi dhe jan t prshkruara gjersisht. Kapitulli i tret bn nj analiz t thelluar
t fillesave t arsimit t lart n Shqipri, t gjendjes s tij dhe reformave t ndjekura.
Duke u bazuar tek literatura e shqyrtuar m sipr, kapitulli i katrt przgjedh
metodologjin dhe rrugn empirike pr t provuar hipotezn e ktij punimi. shtje
t tjera t adresuara jan metoda e vlersimit, si dhe prcaktimi i variablave dhe
burimet e t dhnave. Gjithashtu paraqet nj analiz prirje t variablave kryesor n
studim. Pas analizs s trendeve jan rezultatet e regresionit pr studim dhe
konkluzionet. Bazuar n gjetjet kryesore nga analiza e rezultateve t regresionit, u
prezantuan dhe disa rekomandime ku jepen n kapitullin e pest.
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 18
KAPITULLI 2RISHIKIM LITERATURE
Teorit dhe modelet e rritjes ekonomike synojn t shpjegojn dhe t parashikojn se
si ekonomit zhvillohen (ose jo) gjat kohs; t identifikojn barrierat frenuese; dhe
politikat e zhvillimit q mund t ndjek qeveria. Nj nga temat m t rndsishme
pr ekonomistt sht q t shpjegojn se si vendet bhen t pasura. Adam Smith
ka vrejtur se disa vende jan m t pasura edhe pse jo t gjith individt n at
shoqri punojn ndrkoh q vende t tjera jan ekstremist t varfra ku ndrkoh t
gjith individt punojn. Krkuesit kan identifikuar dhe prcaktuar faktort q
promovojn ose pengojn rritjen ekonomike n vendet e zhvilluara dhe ato n
zhvillim (Zipfel, 2004). Rritja ekonomike sht treguesi m i rndsishm n
prcaktimin e mirqenies s nj vendi duke rritur kshtu nivelin e t ardhurave
gjithashtu konsiderohet si sinonimi i zhvillimit. Rritja ekonomike sht nj nga
treguesit m t prdorur nga ekonomistt, qeverit dhe organizatat ekonomike
ndrkombtare. Ajo mund t matet duke prdorur rritjen e PBB vjetore pr frym.
Shpjegimi i rritjes ekonomike sht nj problem kompleks sepse shum faktor
kontribuojn n procesin e rritjes ekonomike. Teorikisht, prmirsimet n arsimin e
lart dhe zgjerimi i kapitalit human ndikon n rritjen ekonomike nprmjet rritjes s
produktivitetit, risive m t mdha dhe teknologjit e reja.
Rndsia e ritmeve t larta t rritjes sht e njohur dhe e pranuar gjersisht n teori
dhe n praktik sepse pa rritje ekonomike nuk mund t ket zhvillim ekonomik e
social. Prandaj, do strategji pr zhvillimin e vendit duhet t jet e orientuar drejt nj
rritje ekonomike t lart. Rritja e lart ekonomike nuk sht qllim n vetvete por nj
domosdoshmri q rrit standardin e jetess s nj vendi dhe si tregues baz i analizs
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 19
s rritjes ekonomike merret Produkti i Brendshm Bruto (PBB) pr frym dhe norma
e rritjes s saj.
Roli i arsimi t lart n rritjen ekonomike sht njohur gjersisht nga ekonomistt
dhe politik-brsit (Gilead, 2012). Roli i Arsimit t lart n prdorimin e
infrastrukturs dhe teknologjis sht vendimtar dhe themelor n zhvillimin
ekonomik rajonal (Schlottmann, 2010). Ekonomistt besojn se investimet n
edukim ose kapital human rrisin produktin dhe produktivitetin e puns. Investimi n
kapitalin human sht elsi i s ardhmes sepse ekonomia sht duke u drejtuar nga
njohurit pas ekonomis post industriale (Dickens et al., 2006).
2.1. Prcaktuesit e rritjes ekonomike
Studiuesit e rritjes ekonomike q nga Adam Smith kan analizuar pr mjetet dhe
mnyrat e nxitjes dhe progresit t rritjes ekonomike. Megjithat, modeli themelor ka
mbetur i njjt. Teorit e ndryshme jan m shum variacione por duke u mbshtetur
n t njjtt faktor; toka, puna, kapitali dhe (interpretohet n prgjithsi si kapital
fizik). Mosmarrveshjet kan ndodhur n prcaktimin e mnyrs m eficente t
prdorimit dhe cili nga ata duhet t kontrollohet (Zipfel, 2004, Romer, 2007).
Qllimi i ktij seksioni sht t nxjerr n pah mendimin e ekonomistve modern n
procesin e rritjes ekonomike. Duke u bazuar n modelin neoklasik t rritjes ose ,
teoria e rritjes endogjene.
2.1.1. Modeli Neoklasik i Rritjes ekonomike
Solow (1956) ka zhvilluar nj model q revolucionarizoi kuptimin e teoris s rritjes.
Solow argumentoi se kapitali fizik dhe puna, nuk jan t vetmet inpute q prmbajn
gjith informacionin prkats pr t kuptuar potencialin, madhsin, fuqin, dhe
rritjen e ekonomis. Bazuar n punn pioniere t br nga Solow ai prfshiu dhe
progresin teknologjik si nj nga variablat me nj ndikim t konsiderueshm n rritjen
ekonomike.
Ekonomist t ndryshm e prdorin analizn e rritjes pr t provuar empirikisht
teorin neoklasike t rritjes, dhe pr t vlersuar efektin e akumulimit t kapitalit
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 20
fizik n rritjen e prodhimit. Duke theksuar se nj nga mangsit e modelit Solow t
rritjes sht mosprcaktimi i sakt se si vjen ndryshimi teknologjik (Cortright, 2001).
Nj nga rrjedhojat m t rndsishme t modelit Solow sht teoria e konvergjencs
s t ardhurave (Barro, 2001). Konvergjenca bazohet n kthimet rnse nga kapitali
q jan studiuar fillimisht nga Malthus dhe Ricardo. Modeli neoklasik gjithashtu nuk
arrin t shpjegoj ndryshimet n normat reale t kthimit nga kapitali (Mankiw, 1995).
Duke prfshir kapitalin fizik dhe human, Mankiw konstaton se rezultatet ngjajn m
afr parashikimeve teorike t modelit neoklasik. Veprat e Barro dhe Sala-i-Martin
(1992, 1995), Mankiw, Romer, dhe Weil (1992) argumentojn n rezultat t
ngjashm.
2.1.2. Teoria endogjene e rritjes ekonomike
Teoria endogjene e rritjes, iniciuar nga Romer (1986) dhe Lucas (1988), niset nga
teoria neoklasike dhe fokusohet n shpjegimin e Solow. Teoria i konsideron efektet e
variablave t tilla si tregtia, kapitalin human dhe teknologjin endogjene dhe me nj
ndikim t konsiderueshm n rritjen e prodhimit, dhe prfshin mekanizmat e
ndryshme t progresit teknologjik. Ndryshimi teknologjik bhet endogjen dhe rritja e
prodhimit bhet produkti prfundimtar. Vendet lider t teknologjis gjenerojn
teknologji (ose njohuri). Teknologjia shprndahet nprmjet tregtis s mallrave me
vendet e tjera. Vendet e zhvilluara i prdorin burimet natyrore dhe kapitalin human
pr t shpikur teknologji t re, ndrkoh q vendet n zhvillim investojn n kapitalin
human dhe institucionet e tyre politike dhe ekonomike pr t nxitur prhapjen dhe
thithjen e teknologjis s huaj.
Kjo teori i ka lejuar ekonomistt t argumentojn se teknologjia shkakton kthime
rritse t shkalls dhe se kapitali mund t prdoret n mnyra gjithnj e m efiente.
Literatura e Rritjes endogjene ka prodhuar dy qasje t ndryshme se si t prfshijn
kapitalin human n modelet e rritjes ekonomike (Schutt, 2003). E para, e cila sht e
Lucas (1988), i prket akumulimit t kapitalit human si motor i rritjes. Qasja e dyt
thekson rolin e kapitalit human n procesin e inovacionit dhe adoptimit t
teknologjive t reja (Romer, 1990).
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 21
Psacharopoulos (1994) tregon se me arsimimin kemi kthim m t lart n nivelin
individual dhe shoqror, kthimet e larta jan reflektuar edhe n nivel ekonomie. Nga
shqyrtimi i tij i literaturs ai arrin n prfundimin se prfshirja e kapitalit human ose
cilsis s puns n funksionin e prodhimit ka shpjeguar nj pjes t madhe. Ky
konkluzion konfirmon gjetjet e tij, t cilat tregojn se investimi n arsim shpjegon
dyfish prqindjen e rritjes ekonomike n vendet afrikane nga ajo n ekonomit e
zhvilluara.
Easterly dhe Levine (2001) identifikojn katr fakte, duke sugjeruar se ekonomistt e
rritjes duhet t prqendrohen n faktorin total t produktivitetit (FTP) dhe
prcaktuesve t saj n vend t akumulimit t faktorve. S pari, shumica e provave
empirike t akumuluara deri m sot tregon se akumulimi i faktorve shpjegon vetm
nj pjes t rritjes s prodhimit t vrejtur n vende t ndryshme.
S dyti, Easterly dhe Levine argumentojn se rritja e divergjencs dhe jo
konvergjencs n nivelet e t ardhurave pr frym ndodh, kur TFP llogaritet me
rritjen e kthimit t teknologjis. S treti, t dhnat e serive kohore kan treguar se
akumulimi i kapitalit fizik vazhdon n koh dhe n shumicn e vendeve, ndrsa rritja
e prodhimit pr frym nuk ka vijimsi.
Ky fakt tregon se modelet e rritjes s qndrueshme (t tilla si modeli Solow) mund t
prshtaten me prvojn e Shteteve t Bashkuara dhe vendet t tjera t zhvilluara, por
nuk prshtaten me prvojn e shum vendeve n zhvillim.
S fundi, ekziston nj tendenc pr faktort e prodhimit pr t njjtat vende, e cila
shkakton nj prqendrim n rritje t aktivitetit ekonomik. N rrethana t tilla, sht
m e prshtatshme pr t prdorur modele me zhvillime teknologjike sesa modeli
neoklasik me teknologji homogjene. Burimet e rritjes s TFP ndryshojn midis
vendeve t zhvilluara dhe n zhvillim. Inovacionet teknologjike sigurojn burimin
kryesor t rritjes s TFP n vendet e prparuara. Vendet n zhvillim prballen me
sfidn e marrjes dhe thithjen e teknologjis s huaj. N kto vende, rritja e
produktivitetit varet nga prdorimi m i mir i teknologjis s importuar. Kto dy
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 22
komponent t rritjes TFP, inovacioni dhe thithja, prcakton dallimet normat e
rritjes t ardhurave pr frym ndrmjet vendeve.
Mbshtetur n literatura t ndryshme faktort q ndikojn n rritjen ekonomike jan
t shumt. Nj pjes kryesore e rritjes ekonomike prcaktohet jo vetm nga kapitali
dhe puna. Kjo pjes e mbetur q nuk shpjegohet nga variabla tradicional t cilt
prgjithsisht shoqrohen me progres teknologjik mund t shpjegohen m lehtsisht
nga variabla t tjer si institucionet, infrastruktura, kapitali social etj (Knack and
Keefer, 1995; Olson et al., 1998; Jones and Hall, 1999). N kt mnyr pr t
shpjeguar rritjen ekonomike, analiza jon fokusohet n ndrlidhjen midis faktorve
q zhvillojn kapitalin human. Shum studime jan realizuar mbi prcaktuesit e
rritjes ekonomike n 20 vitet e fundit. Analizat e tyre kan qen t suksesshme pr
shpjegimin e diferencave t rritjes s kapitalit t llogaritur nga vendet gjat nj
periudhe kohe t caktuar. Barro (1991), iniciatori dhe zhvilluesi i ktyre teorive,
prdor si variabla shpjegues nivelin e kapitalit fillestar, nivelin e arsimimit,
jostabilitetin politik jetgjatsin dhe normn e fertilitetit. Ekonomit q kan m pak
kapital pr puntor (n mnyr relative me kapitalin pr puntor) tentojn q t
ken norma kthimi m t larta dhe nivele m t larta t rritjes ekonomike.
Konvergjenca sht e kushtzuar sepse varet nga prcaktuesit e tjer t rritjes
ekonomike. Kjo nnkupton q pr disa nivele t caktuara t arsimimit, mirqenies
dhe variablave t tjer q reflektojn karakteristika kombtare, politika, dhe
institucionet, rritja ekonomike rritet kur niveli fillestar i PBB sht shum i ult n
lidhje me nivelin afat gjat. Pr nj nivel fillestar t PBB pr kapital, rritja
ekonomike prfaqsohet nga nj rritje n nivelin e jetgjatsis dhe t edukimit, nivel
m i ult i fertilitetit, konsum m i ult, mirmbajtje dhe performanc m e mir e
ligjeve, inflacion m i ult dhe prmirsim i termave t tregtis. Prcaktuesit e rritjes
ekonomike luajn nj rol t rndsishm n shpjegimin e ktyre diferencave. Rritja
ekonomike sht e lidhur pozitivisht me nj nivel m t lart t kapitalit human,
gjithashtu dhe me jetgjatsin dhe nivelin e arsimimit si dhe me rritjen e nivelit t
kursimeve, hapjen e ekonomis, prmirsime n zhvillimin e sistemit financiar dhe
bankar, rritjes s nivelit t investimeve t huaja direkte, si dhe rritjes s norms reale
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 23
t interesit. Gjithashtu rritja ekonomike sht e lidhur negativisht me nj nivel t
caktuar t kapitalit fizik prcaktuar nga niveli i PBB pr kapital, me konsumin
qeveritar, normn e inflacionit, deficiti i buxhetit, norma e fertilitetit, rritja e
popullsis, papunsia dhe deficiti i llogaris korrent.
Rritja ekonomike sht rezultat i veprimit t nj sr faktorve, veanrisht n
periudhn afatgjat jan faktort jo ekonomik q bhen t rndsishm. Historikisht,
modelet e thjeshta t rritjes jan zgjeruar me kalimin e kohs duke dhn n kt
mnyr dhe kufizimet e modelit dhe duke prfshir variabla t tjer t rndsishm.
Prfaqsuesit e modelit neoklasik t rritjes ekonomike, Solow (1956) dhe Denison
(1962), kan br studime dhe analiza t ndryshme mbi identifikimin e variablave
prcaktues t rritjes ekonomike pr vende t ndryshme.
Modeli i Solow-it sht bazuar n supozimet e mposhtme: ekonomi me tregje
konkurruese t mbyllura me subjekte ekonomike t njjta dhe racionale dhe nj
norm konstante t ndryshimeve teknologjike. Pr kto nivele t vendosjes s
outputit varen nga nivele t stokut t kapitalit, volume i forcs puntore t punsuar
dhe llojit t teknologjis. Prfshirja e nj norme t jashtme t ndryshimeve
teknologjike lejojn ekzistencn e nj prcaktuesi t jashtm t rritjes ekonomike.
Njkohsisht dhe faktor t tjer si investimet dhe norma e kursimit kan nj impakt
m t vogl n rritjen ekonomike n periudhn afatgjat. Rrjedhimet teorike dhe
empirike t modelit t Solow-it kan sjell zhvillimin e modeleve t reja t rritjes
ekonomike, q prcaktohen nga variabla t brendshm t rritjes ekonomike. Sisteme
t ndryshme ekonomike mund t gjenerojn nivele t ndryshme t rritjes ekonomike.
Teorit e reja t rritjes ekonomike theksojn veanrisht fushat e: a) ndryshimeve
teknologjike, b) rolin e qeveris, c) politikat e tregtis dhe d) zhvillimin n kapitalin
human. N nj koh kur konkurrojn njsi kompetitive t puns, vende t veanta jo
vetm specializohen duke ju referuar pasurive fillestare t burimeve por ato mund t
ndikojn n faktor t caktuar t rritjes p.sh, zhvillimin e kapitalit human. Bazuar n
kto argumente teorik shum studime empirike jan munduar t prcaktojn
faktort t rndsishm t rritjes.
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 24
2.1.3. Rritja ekonomike e nxitur nga akumulimi i kapitalit human
N modelin e formuluar nga Lucas (1988), kapitali human hyn n funksionin e
prodhimit n t njjtn mnyr sikurse teknologjia bn pjes n modelin Solow, q
sht, n form t rritjes- puns. Ekonomia prbhet nga individ t njjt (apo
agjentet prfaqsuese) t cilt maksimizojn dobin e jets. Agjentt kan kontroll
mbi dy variabla: nivelin e konsumit dhe alokimin e kohs midis puns dhe fitimit t
aftsive. Variabli i par prcakton akumulimin e kapitalit fizik, ndrsa variabli i dyt
ndikon produktivitetit n t ardhmen e nj agjenti. Modeli supozon teknologji
konstante. Rritja e popullsis sht marr si ekzogjene.
Supozimi i linearitetit n modelin e Lucas-it thot se norma e rritjes s kapitalit
human sht i pavarur nga niveli i saj. Me fjal t tjera, pa marr parasysh se sa
kapitali human sht akumuluar, gjithmon prodhon t njjtn prqindje rritjeje.
Romer ka ofruar nj shpjegim t mundshm se pse kjo mund t jet i besueshm.
Prvetsimi i aftsive n fakt mund t lehtsoj apo t prgatis t msuarit (Romer,
2001: 134). Ai thot se n shkoll fillore, fmijt msojn njohuri themelore (t tilla
si shkrim e kndim), t cilat mund t prmirsojn aftsin e tyre pr t kontribuar
m shum n prodhim. N vend t ksaj, ajo mund t jet nj parakusht pr fitimin e
aftsive t produktivitetit, prmirsimin n t gjith pjesn tjetr t arsimimit t tyre
dhe t karriers s tyre profesionale.
2.1.3.1 Kapitali human dhe progresi teknologjik
Kategoria e dyt e modeleve endogjene t rritjes mban supozimin themelor t
modelit Solow q progresi teknologjik sht n zemr t rritjes ekonomike.
Megjithat, kto teori pranojn se nj pjes e madhe e shpikjeve sht rezultat i
aktiviteteve t ndrmarra ndaj stimujve ekonomik dhe investimit n krkim dhe
zhvillim (R & D). Kjo ndryshon rolin e kapitalit human, i cili hyn n kto modele si
nj katalizator i progresit teknologjik dhe jo si nj burim i pavarur i rritjes s
qndrueshme.
Nelson dhe Phelps (1966) ishin t part q pretendojn se rritja e nivelit arsimor
mund t ket nj ndikim t rndsishm n aftsin e tyre pr t prshtatur, pr t
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 25
ndryshuar dhe pr t futur teknologjit e reja. Prandaj, nj nivel m i lart t kapitalit
human do t prshpejtoj procesin e difuzionit teknologjik n ekonomi. Progresi
teknologjik dhe rritja gjithashtu varet nga stoku n kapitalin human. N modelin e
Romer, nj rritje n prqindje n stokun e kapitalit human sht e mjaftueshme pr t
siguruar rritjen ekonomike prgjithmon.
2.2. Lidhja konceptuale ndrmjet Arsimit t lart dhe Rritjes
ekonomike
Arsimi i lart mund t oj n rritjen ekonomike nprmjet rrugve private dhe
publike. Prfitimet private pr individt jan t mir vendosura dhe t prfshij
perspektivat pr pun m t mir, paga m t larta, dhe nj aftsi m t madhe pr t
ruajtur dhe investuar. Kto prfitime mund t rezultojn n shndet m t mire dhe
prmirsim t cilsis s jets, dhe pritshmris m t larta t nj jetese m t mir i
mundson individve q t punojn me produktivet m t lart pr nj koh m t
gjat duke rritur m tej t ardhurat e jets.
Prfitimet publike njihen pak, e cila shpjegon neglizhimin e shum qeverive se
arsimi i lart shrben si nj mjet pr investime publike. Por fitimet individuale mund
t sjellin prfitime gjithashtu dhe pr shoqrin si nj e tr. T ardhurat m t larta
pr individt t mir-arsimuar rrisin t ardhurat nga taksat pr qeverit dhe lehtsojn
alokimin n financat e shtetit. Ajo gjithashtu prkthehet n konsum m t madh, ku si
pasoj prfitojn dhe prodhuesit.
N nj ekonomi t dijes, arsimi i lart mund t ndihmoj ekonomit pr tu zhvilluar
dhe pr t arritur shoqrit teknologjikisht t prparuara. T diplomuarit e arsimit t
lart ka t ngjar t jen m t vetdijshm dhe n gjendje m t mir pr t prdorur
teknologjit e reja. Ata kan gjithashtu m shum gjasa pr t zhvilluar mjetet dhe
aftsit e reja vet. Njohurit e tyre mund t prmirsojn aftsit, ndrsa besimi m i
madh dhe know-how zhvillohet nga shkollimi i lart, i cili mund t gjeneroj
siprmarrjen, dhe me efekte pozitive n krijimin e vendeve t puns.
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 26
Figura 1: Lidhja Konceptuale midis Arsimit t Lart dhe rritjes ekonomike
Arsimi i lart gjithashtu mund t ket prfitime m pak t drejtprdrejta pr
ekonomit. Duke prodhuar t arsimuar t trajnuar mir, ajo mund t rris cilsin e
sistemeve t arsimit dhe t krijoj mundsi m t mdha pr zhvillim ekonomik.
Trajnimi dhe arsimimi m i kualifikuar i mjekve dhe punonjsve t tjer
shndetsor, mund t prmirsoj shndetin e nj shoqrie, duke rritur
produktivitetin n pun. Ajo mund t siguroj vende me individ t talentuar t
nevojshme pr t krijuar nj mjedis politik m t favorshm pr rritjen ekonomike.
Ngritja e institucioneve t fuqishme ligjore dhe politike dhe t ndershme dhe duke
zhvilluar kulturn e puns dhe krijimin e biznesit, pr shembull, thirrje pr njohuri t
avancuara dhe aftsit e vendim-marrjes.
T ardhurat nga taksat
Arsimi i Lart
Produktiviteti Puna
IHD
Qeverisje Siguri
Zhvillim
Rritje e Shpenzimeve Rritje
Ekonomike
Reduktim Varfrie
Siprmarrja Specializim
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 27
2.3. Ndikimi q ka Arsimi i Lart n Rritjen ekonomike
Arsimi nuk ka t bj vetm me t msuarit dhe marrjen e notave t mira, por sht
shum m shum se kaq. ka n t vrtet prfaqson m shum sht t msuarit e
fenomeneve t reja pr t cilat nuk dim shum dhe q kan pr qllim zgjerimin e
dijes son. Nj person i arsimuar di t dalloj t drejtn nga e gabuara e t keqen nga
e mira1 kjo sht ajo q t l impakt kur dgjon fjaln "i arsimuar". Ata t cilt do t
msojn se si t shkruajn e t lexojn do ti sigurojn nj t ardhme m t mir
familjeve dhe shtetit t tyre. Pra arsimi ka fuqin q ta bj botn nj vend m t
mir2. Sado q vlera e arsimit cilsohet t jet e madhe dhe e rndsishme, nuk sht
se prparsit dhe rezultatet pozitive t tij i kemi plotsisht t qarta. do vit shkolle
rrit t ardhurat pr person me 10 % dhe rrit mesataren vjetore t prodhimit t
brendshm bruto (PBB) prej 0.37%3.
Nga kndvshtrimi teorik, jan t paktn tre mekanizma prmes t cilve arsimi
mund t ndikoj n rritje ekonomike. Fillimisht, n pikpamjen mikroekonomike,
arsimi rrit kapitalin njerzor t qensishm n fuqin puntore, e cila rrit
produktivitetin e puns dhe kshtu do t ket rritje ekonomike n mnyr t
vazhdueshme drejt nj niveli m t lart t ekuilibrit t prodhimit.
S dyti, arsimi mund t rris kapacitetin inovativ t ekonomis, si dhe njohurit e reja
pr teknologjin, produktet dhe proceset e reja q nxisin rritje. S treti, arsimi mund
t lehtsoj prhapjen dhe transmetimin e njohurive t nevojshme pr t kuptuar dhe
prpunuar informacionet e reja dhe pr t zbatuar me sukses teknologjin e re t
hartuar nga t tjert, t cilat prsri promovojn rritje ekonomike4.
1 Importance of education, Barr. G, April 2013 http://www.thehindu.com/features/kids/importanceofeducation/article4619651.ece2 The value of education, August, 2013http://www.globalpartnership.org/whoweare/thevalueofeducation/3 Education counts; To@ards the millennium development goals, UNESCO, 2011, http://unesdoc.unesco.org/images/0019/001902/190214e.pdf f.64 The role of education in economic growth, Hanushek. A. E, Wobman, L., February 2007https://openknowledge.worldbank.org/bitstream/handle/10986/7154/wps4122.pdf?sequence=1 f.20
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 28
Por, a ndikon m shum rritja e cilsis s arsimit n rritjen e zhvillimit ekonomik
apo zhvillimi ekonomik n ngritjen e cilsis n arsim? Nuk sht e leht q t (i)
jepet nj prgjigje definitive pr kt. T dy konstatimet kan avantazhet dhe pikat e
tyre t dobta. Sipas pikpamjes s par, n mnyr q nj vend t ket zhvillim
ekonomik dhe shoqror, baz pr ta duhet t jet njeriu i arsimuar n institucione
cilsore t arsimit. Sipas pikpamjes s dyt, po q se nuk investohet n arsim
ather edhe cilsia vshtir se do arrihet. Duhet t ket paga m t larta pr
msimdhnsit, fonde m t mdha pr analiza dhe hulumtime, investime n
laborator dhe teknologji informative n mnyr q zhvillimi ekonomik t rris
cilsin n arsim, e kjo mund t arrihet vetm nse buxheti shtetror ka mjete t
mjaftueshme pr investime n arsim. Mbi t gjitha, arsimi cilsor mund t ndikoj
m shum n zhvillimin ekonomik se sa zhvillimi ekonomik n arsimin cilsor. Sipas
matjeve t Organizats Europiane pr Bashkpunim dhe Zhvillim (OECD), jan
vendet me cilsi t lart t arsimit ato q po prjetojn rritje ekonomike m t
qndrueshme5. Nj prparsi tjetr e madhe e arsimit sht promovimi i barazis
gjinore dhe fuqizimi i pozits s gruas, e kjo ka prparsit e veta edhe n aspektin
ekonomik. Pagat, t hyrat n agrikultur dhe produktiviteti, q jan kruciale pr
ndalimin e varfris, jan m t larta nse grat q jan t prfshira n agrikultur
arsimohen m mir6. N Amerikn Latine, fmijt e nnave q kan vijuar pr disa
koh shkolln e mesme, mbesin n shkoll pr dy deri n tre vite m shum se sa
fmijt e nnave q kan shkollim m t ult. Niveli i vijueshmris s shkolls q
prcillet nga gjenerata n gjenerat paraqet nj tregues pr situatn e vendit n t
ardhmen duke marr pr baz situatn aktuale. Shembujt e deritanishm ishin m t
prgjithshm dhe t prmasave globale pr t treguar se si faktor t ndryshm
ndikojn n rrjedhn e arsimit drejt zhvillimit ekonomik t nj vendi. Sido q t jet.
raporti n mes rritjes ekonomike dhe arsimit ka qen nj ndr damart kryesor t
analizave t mhershme ekonomike. Adam Smith n shekullin e XVIII dhe Alfred
5 A ndikon ngritja e cilsis s arsimit t lart n rritjen e zhvillimit ekonomik apo zhvillimi ekonomik ndikon nngritje t arsimit t lart?, Demokraci pr zhvillim, Tetor 2011,http://ddks.org/editorialet/andikonngritjaecilsissarsimittlartenrritjenezhvillimitekonomikapozhvillimiekonomikndikonnengritjetearsimittelarte2/6 Education counts; Towards the millennium development goals, UNESCO, 2011,http://unesdoc.unesco.org/images/0019/001902/190214e.pdf f.12
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 29
Marshall n shekullin e XIX, dy figura t rndsishme n fushn e ekonomis kan
parashtruar pyetjen se si investimi individual n arsimim ndikon n pasurin e
kombeve. Qasja e literaturs pr kt fenomen mund t ndahet n dy fusha t
prgjithshme:
a) Literatura mikroekonomike, q e shikon raportin n mes t mnyrave t
ndryshme t matjes s arritjeve arsimore t nj personi dhe se sa ata fitojn.
Shumica e studimeve tregojn rezultate t prafrta pr ka mund t quhet
shpagim personal apo privat nga arsimi. N mnyr individuale kjo do t thot se
do vit shkollimi ngrit t ardhurat e tyre pr 10%. Kjo sht nj shkall e
jashtzakonshme e kthimit.
b) Literatura makroekonomike e cila shikon raportin midis matjeve t ndryshme t
nivelit total t arritjeve n fushn e arsimit pr nj vend n trsi dhe n shumicn
e rasteve matjen standarde t rritjes ekonomike n shprehje t GDP-s. Shumica e
studimeve gjejn fakte pr rritje m t lart t GDP-s n vende ku popullata
mesatarisht ka kryer m shum vite shkollimi dhe ka arritur rezultate m t larta
n testet e njohurive7.
Pa dyshim q Shqipria nuk prbn rast prjashtues nga tezat e msiprme. Kapitali
human konsiderohet si aseti m i rndsishm i zhvillimit ekonomik. Kur themi
kapital human kemi parasysh rolin e arsimit n ngritjen dhe formsimin e tij, duke
ofruar kshtu shkathtsit kye q
krkohen n tregun e puns. Sa m i lart q sht niveli i arsimit aq m i lart do t
jet niveli i t ardhurave.
Duke marr parasysh t gjitha teorit e shtjelluara dhe shembujt nga praktika e ditve
t sotme shihet qart se arsimi ka rndsi t madhe n formsimin e individit dhe
shtetit si trsi. Sa m shum rndsi e kujdes ti kushtohet aq m pozitive do t jen
prurjet e tij. T dhnat8 raportojn se 28 institucione publike Kolorado punsojn
7 Education and Economik Growth: From the 19th century to the 21st century, Miller. R, http://www.cisco.com/web/strategy/docs/education/eeg_@hat_research_says.pdf f.78 Colorado Department of Labor and Employment. Various data. http://www.coworkforce.com/LMI/Intro/research.asp.
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 30
direkt 48.732 persona nga fakultetet. Pjesa m e madhe e t cilve sugjerohet nga
Departamenti i Puns dhe Punsimit t shtetit t Kolorados.
Kjo e bn sektorin publik t arsimit t lart nj nga pundhnsit m t mdhenj
shtetror, kryesisht n fushat e burimeve natyrore/minierave, industria e rnda,
ndrtimit publike, telekomunikacion e t tjera. Ai sht prgjegjs pr m shum se
gjysmn e t gjitha vendeve t puns t sektorit shtetror.
Ndikimi i kombinuar i 57.675 punonjsve t punsuar drejtprdrejt me nj shtes prej
39.888 t punsuar indirekt ( i referohemi puns me koh t pjesshme) kan nxitur
nj total prej 97.563 t vendeve t puns. Duke ditur q n Kolorado kto pun
paguhen me nj rroga mesatare prej 43.524$, ather kontributi do jet n
4250000000 $ n paga dhe shprblime dhe pothuajse 387.000.000 $ n vit n taksa
shtetrore dhe lokale pr ekonomin e Kolorados.
Arsimi i lart ndikon n pun n tre mnyra t tjera. Nj shkall shpesh mundson
nj punonjs pr t gjetur nj pun q paguhet m shum. Ajo mundson nj puntor
pr t gjetur ose pr t mbaj nj pun n tregun e puns, ku ai sht duke konkurruar
me puntor nga e gjith bota t cilt shpesh jan t lumtur t punojn pr rroga t
ulta, m pak prfitime dhe n kushte m t vshtira t puns me qllimin e vetm q
t mos kthehen n vendin e tyre, pasi ai vend i ngjan me kushte shum m t kqija
sesa vendi i huaj q i mirpriti. Ka nj diferenc t madhe mbi pagat e puntorve m
pak t arsimuar me pagat e atyre m shum t arsimuar.
2.3.1. Efektet "domino"
Personat e punsuar q kan kryer arsim t lart marrin gati nj rrog dyfish m t
lart se ato q nuk e kan kryer at. Pagat9 m t larta sjellin m shum kontribut n
taksat shtetrore dhe n tatimin mbi t ardhurat. Pr pasoj rriten t ardhurat
shtetrore, duke rritur pr pasoj edhe mundsin pr t investuar n m shum
shpenzime publike.
9 Bradley, David. Fiction and Fact: A Response to the Tax Foundations Distortion of Colorados TABOR. Center on Budget and Policy Priorities. May 2, 2005.
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 31
Nj nga zrat m t rndsishm t shpenzimeve publike jan ato pr arsimin. Nj
arsim m i zhvilluar do sjell prurje m cilsore t individve q do japin kontributin e
tyre n ekonomi. Pra quhet nj efekt domino n rastin kur faktori A sjell ndikim n
faktorin B dhe faktori B sjell ndikim n faktorin A.
2.3.2 Vendimet mbi lokalitetet
Kolorado10 ka normat m t larta t popullats s arsimuar n SHBA. N vitin 2005,
Kolorado u rendit i treti n prqindjen e popullsis me diplom universitare, pas
Washington dhe Massachusetts (Bureau, 2005 ACS).
Ned Hill, profesor i zhvillimit ekonomik n Universitetin Shtetror t Cleveland,
thekson se parashikuesi m i madh i mirqenies ekonomike t nj vendi sht
prqindja e t diplomuarve. Organizatat e zhvillimit ekonomik n t gjith shtetin
jan unanim kur prmendin rndsin e nj fuqi puntore t arsimuar n aktivitetet e
tyre t rekrutimit t puns.
Nj fuqi11 puntore e trajnuar mir, s bashku me aftsin e shtetit pr t siguruar
trajnime shtes, t veant bazuar n industrin ku operohet, sht vazhdimisht
prioriteti parsor i kompanive q krkojn t zhvendosen ose t zgjerohet. Nj
kompani12 nuk mund t ket sukses pa punonjs t kualifikuar pr t br punn dhe
nuk ka asnj dyshim se cilsia e fuqis puntore sht elsi i suksesit t punonjsve
n trheqjen dhe mbajtjen e vendeve t puns. Efektiviteti i sistemit t arsimit t lart
dhe aftsia e tij pr t prmbushur nevojat e pundhnsve t ardhshm sht jetike
pr mbijetesn ekonomike t shtetit.
Shkurt13 dhe thjesht, arsimin do ta barazonim me t gjeturit e puns. Sa m i lart
niveli arsimor i fuqis puntore, aq m shum ai mund t konkurroj n nivel global pr
kompanit q krkojn at fuqi puntore. sht gjithnj e m e rndsishme pr
udhheqsit ekonomike t komunitetit pr t formuar koalicione t trajnuesve me bizneset
10 Bureau of the Census. 2005 American Community Survey. R140211 Omega Associates, LLC. Economic Impact of Pikes Peak Community College on El Paso County, Colorado. June 1, 2005.12 National Center for Public Policy and Higher Education. Measuring Up 2006: The State Report Card on Higher Education. www.highereducation.org.13 Colorado Business Review. Leeds School of Business, University of Colorado at Boulder. v. 7, n. 2. 2005.
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 32
private, si Konsorciumi Ekonomik i Pueblos (PEC). PEC sht i prfshir drejtprdrejt n
edukimin e publikut pr t siguruar q fuqia puntore e Pueblos t jet e arsimuar dhe e
prgatitur pr pun sipas mundsive q ofron tregu sot dhe nesr
N ekonomin e sotme, disponueshmria e nj fuqie puntore t kualifikuar sht
elsi pr rritjen e biznesit dhe suksesin e tij. N Mesa County fokusi sht n
krijimin e vendeve cilsore t puns pr banort lokal14. N mnyr q t trheqin
kompani t ndryshme, sht par e domosdoshme se duhen patur mundsit pr
arsimimin dhe trajnimin q u mundson njerzit t plotsojn kto vende pune.
Kolorado mund t mbshtetet m n cilsin e mrekullueshme t jets natyrore q
ofron pr t trhequr dhe mbajtur bizneset n shtetin e tij. Ka patur nj ndryshim
themelor n ndrtimin e infrastrukturs s nevojshme q mundson rritjen e nj
ekonomie t fort. Ekonomia e ditve t sotme bazohet n njohuri, sht e fokusuar
n hulumtimet e kapitalit, n inovacionin dhe siprmarrjen. Dhjet vjet m par,
bizneset e bnin przgjedhjen e fuqis puntore bazuar n lokalitetin ku operonin.
Sot, bizneset shtja baz e rekrutimit t punonjsve sht zgjedhja e asaj fuqie
puntore q sht e trajnuar.
Le t ndalemi15 edhe n nj fakt m interesant, sht nj tjetr mnyr q
institucionet e arsimit t lart sjellin ndikim n lokalitetin ku ato ndodhen. Njerzit
duke krkuar pr nj vend q t zhvendosen pas daljes n pension shpesh preferojn
komunitetet me nj shkoll t lart pr shkak t lehtsit q ajo ofron, si jan
ligjratat, dramat, shfaqjet muzikore, mundsia pr t audituar n klasa, madje edhe
fqinjt shfaqen m interesant. Ktu pensionistt jan nj form e "industris baz",
duke sjell dollar t reja n lokalitetin ku ato vendosn t kalojn pensionin e tyre,
duke krijuar t ardhura prmes blerjes s produkteve dhe shrbimeve si edhe t
ardhurat nga taksat. Po ashtu lindshmria e lart sjell pr pasoj mundsin e daljes
m shpejt n pension, ka nnkupton edhe nj mosh m aktive t pensionit.
14 Moretti, Enrico. Social Returns to Human Capital. NBER Reporter. 2005.15 Colorado State Auditor. Symanski, Sally. Memorandum to the Legislative Audit Committee. September 13, 2006.
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 33
2.4. Marrdhnia pozitive dhe e ndrsjell e t ardhurave me arsimin e
lart
Marrdhnia pozitive dhe e ndrsjell e t ardhurave me arsimimin nnkupton nj
marrdhnie q jo vetm rritja e nivelit t arsimit t lart ndikon n rritjen e t
ardhurave, por edhe rritja e t ardhurave ndikon n rritjen e nivelit arsimor.
Nj arsye pr kt mund t jet se t ardhurat e larta ojn n m shum kursime dhe
investime q rrisin mundsit pr arsimim. Gjithashtu, t ardhurat e larta mund t
oj n prmirsimin e objekteve arsimore, objektet e kujdesit shndetsor dhe
pajisje t tjera lokale q rrisin numrin e vendeve t reja t puns. Rezultati sht
mbshtetur nga studimi i Gyimah-Brempong(2006), i cili tregon se t gjitha nivelet e
edukimit pr zhvillimin e kapitalit njerzor, duke prfshir arsimin e lart pr
zhvillimin e kapitalit njerzor, jan statistikisht t rndsishme dhe kan nj efekt
pozitiv n normn e rritjes s t ardhurave pr frym n qarqet afrikane. Rezultatet
m tej tregojn se rritja e popullsis ka nj marrdhnie negative me rritjen e nivelit
arsimor. Kjo sht nj prirje e zakonshme, e cila tregon se njerz t arsimit t lart
jan m kontrollues t madhsis s familjes. Gjithashtu16 n shum vende t varfra
sht vn re edhe nj prirje e prgjithshme q individt me arsim t lart migrojn
jasht (ARC, 2010b).
Nga nj studim i kryer mbi marrdhnien mes arsimit dhe rritjes ekonomike n West
Virginia ka rezultuar se niveli arsimor rrit produktivitetin, rrit t ardhurat, ul rrezikun
e varfris dhe prmirson standardet e jetess. Kshtu, investimi n arsim,
veanrisht n qarqet e varfra, do t jet thelbsore pr rritjen e t ardhurave. S dyti,
analiza empirike tregoi ndikimin e arsimit t lart n rritjen e popullsis. Duke
nxjerr n pah se duhen marr masa adekuate n kuadr t politikave, t cilat jan t
nevojshme pr t kontrolluar migrimin jasht vendit dhe pr t krijuar mundsi
punsimi brenda shtetit.
16 Hannum, E. and M.Y. Wang (2004), Geography and Educational Inequality in China, Working Paper, Department of Sociology and Population Studies Center, University of Pennsylvania.
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 34
Ktu vlen t prmendet edhe migrimi masiv q po ndodh n vendin ton aktualisht,
migrim ky i cili po shpjegohet si pasoj e varfris, por mund t jet edhe pasoj e
faktit q n vendin ton ka nj norm marxhinale t konsumit shum m t lart se
norma marxhinale e pagess s shpenzimeve. Individt t cilt ishin "edukuar" t
mos paguanin dritat, ujin dhe taksa t ndryshme, u gjenden prball reformave t
cilat i detyronin ato q t paguanin at q m par nuk e paguanin. Individ t till e
kan t vshtir t msojn shum shpejt t jetojn me m pak konsum, pra u
prballn me nj munges t fleksibilitetit n uljen e norms marxhinale t konsumit.
Nj mnyr17 pr t nxitur zhvillimin ekonomik sht krijimi i "konkurrencs n
pun", me nj pjesmarrje m t lart t fuqis puntore t punsuar n pozicione
"krijuese", jan ata persona t cilt kan kryer specializime t bazuara n njohuri dhe
krijimtari t ideve, t tilla si inxhinier, designers, menaxhert biznesi dhe shkenctar
(ARC, 2011).
N prgjithsi, rezultatet empirike dhe analizat theksuan nevojn pr nj grup t plot
t politikave pr t nxitur rritjen ekonomike n West Virginia. Kto politika duhet t
prmirsojn n mnyr adekuate rritjen e arsimit, t mundsive pr sigurimin e t
ardhurave, s bashku me zhvillimin e infrastrukturs baz. Sipas ARC (2010b),
rajoni Appalachian i mungon infrastruktura pr t marr prparsi t plot t fitimeve
t reja ekonomike dhe pr t krijuar nj zhvillim t qndrueshm ekonomik lokal.
Kshtu, do ndrhyrje e politika pa patur nj zhvillim fizik n infrastruktur n West
Virginia do t ishte m pak efektive.
Analiza e bazuar n ndryshimet e t ardhurave, t arsimit dhe t popullsis, nxjerr n
pah dy pika t rndsishme. S pari, analiza empirike tregon se si rritja e arsimimit
dhe rritja e t ardhurave ndikojn pozitivisht te njra-tjetra. Kshtu, prpjekjet pr t
rritur punsimin ose mundsit pr gjenerimin e t ardhurave do t jen t dobishme.
Sipas ARC (2010b), vetm 35 prej 420 vendeve n Appalachia raportuan rritje
pozitive t punsimit nga viti 2007 deri n vitin 2010. Megjithat, sipas planit 17 Emile Kok-Kheng Yeoh and Kah-Mun Chu Literacy, Education and Development Foster, A. and M.R. Rosenzweig (1996), Technical Change and Human-Capital Returns and Investments: Evidence from the Green Revolution, American
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 35
strategjik t Appalachia, rajoni pritet t krijoj 120.000 vende t reja pune 2011-2016
(ARC , 2011). Kjo do t rris arsimimin, si edhe rritjen t ardhurat e West Virginia.
Kshtu, investimi n arsim, veanrisht n qarqet e varfra, do t jet thelbsor pr
rritjen e t ardhurave.
S dyti, analiza empirike tregoi ndikimin e arsimit t lart n rritjen e popullsis.
Kshtu q duhen marr masa adekuate t nevojshme pr t kontrolluar migrimin
jasht vendit dhe pr t krijuar mundsi punsimi brenda shtetit. Nj mnyr e
mbajtjes zhvillimin ekonomik sht krijimi i "konkurrencs n pun", me nj
pjesmarrje m t lart t fuqis puntore t punsuar n pozicionet "krijuese" (ARC,
2011). Mnyra18 m e mir pr t "zbutur" varfrin nprmjet arsimimit, synon
prmirsimin e cilsive themelore t forcave t puns duke u fokusuar n
mbshtetjen dhe zhvillimin e industrive me karakteristika t veanta etnike.
Lidhur me "zbutjen" e varfris prmes edukimit, ajo mund t vrehet se n t
kaluarn, prve financimeve standarde q i jan br shtress s varfr, sic sht
ndihma sociale, departamente t tjera qeveritare kan zbatuar edhe disa programe
investuese q prfshinin projekte t arsimimit t detyrueshm pr zonat e varfris19.
Ky program arsimi i detyrueshm fokusohet kryesisht n shtresa t varfra dhe
krahina t caktuara. Kina sht nj vend, q n t kaluarn e saj gjejm shum
ngjashmri me vendin ton, ndaj le t analizojm se far hapash jan ndrmarr pr
t rritur arsimin.
Rritja20 spektakolare e zhvillimit arsimor n Kin ka br q t prfitojn provincat
dhe rajonet e saj n mnyr t pabarabart. Rritja e shpejt e Kins gjat 30 viteve t
fundit ka trhequr qindra miliona qytetarve t saj nga varfria dhe e ka kthyer Kinn
n "fabrikn e bots" (Davis, 2011). Megjithat, Kina ende mbetet si nj nga vendet
me shkalln m t lart n bot t pabarazis n t ardhurat rajonale (Jian, Sachs dhe
Warner, 1996).
18 Lardy, N.R. (2003), Proceedings from International Monetary Fund and National Council of Applied Economic Research: A Tale of Two Giants: Indias and Chinas Experience ith Reform and Growth, New Delhi: Institute for International Economics.19 Dmurger, S. (2001), Infrastructure Development and Economic Growth: An Explanation for Regional Disparities in China, Journal of Comparative Economics, Vol. 29, Issue 1, pp. 95-117.20 China: Development and Present Situation, Paris: UNESCO Publishing.
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 36
GDP e ult dhe mos zhvillimi i zonave rurale dhe rajonit perndimor t Kins mund
t jen faktort kryesor q i atribuohen mungess s disponueshmris s arsimit21.
Njerzit t cilt nuk kan arsimim dhe njohuri patjetr do t gjejn veten n
vshtirsi pr t dhn kontributin e tyre n shoqrit e prparuara, pasi n t tilla
shoqri duhet kontributi i personave me arsim dhe njohurit e duhura n at aspekt t
arsimit q jan profilizuar (Stevens dhe Weale, 2003).
Ka22 nj paralelizm midis Kins dhe Shqipris n lidhje me problematikn e
arsimit, e cila ka nevoj pr nj strategji konkrete q ti mundsojn ndryshime
progresive. Kudo n botn e qytetruar arsimimi i shtetasve sht nj detyrim i
prhershm, i cili duhet vlersuar si nj promotor q nxit midis njerzve e popujve
mirkuptimin, tolerancn, respektin dhe miqsin, duke ndihmuar n krijimin e
kulturs universale dhe t t drejtave t njeriut23.
N Kin24 rndsia e arsimit u pa e lidhur m rndsin e zhvillimit ekonomik dhe
anasjelltas, duke u krijuar kshtu ideja e nj cikli vicioz.
Ekonomit e vendeve n zhvillim e sipr si vendi yn jan m shum t
centralizuara n kryeqytet
N zonat rurale ku ka prejardhjen edhe shumica e popullsis, vuajn nga
zhvendosja e banorve, veanrisht i atyre t arsimuar, nga zonat rurale drejt
atyre urbane, por m shum drejt kryeqytetit.
Mirpo nj i arsimuar nuk jep dot kontribut direkt n pjest ekonomike t
kryeqytetit ku sht punsuar, pasi nevoja e tregut t puns mund t jet "ngopu"
pr shrbimin q ai ofron n baz t arsimit t lart q ka mbaruar. Pr pasoj ky
i arsimuar ndihet i detyruar t bj pun q nuk jan t profilit t tij m arsyen e
vetme q t mbaj veten t angazhuar me pun.
21 Hannum, E. (1999), Political Change and the Urban-Rural Gap in Basic Education in China, Comparative Education Review, Vol. 43, No. 2, pp. 193-211.22 China Daily (2012, March 12th), Suggestions on Educational Reform, retrieved April 17th, 2012, from .23 Education in the Peoples Republic of China (2012), retrieved March 10th, 2012 from .24 He, D. (1996), Education in Contemporary China, Beijing: Contemporary China Press (in Chinese).
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 37
Pr t mbijetuar n kryeqytet hasen edhe paradokse si ai i Tirans ku shumica e
personave q punojn n bank nuk kan mbaruar arsimin e lart ekonomik, por
kjo shumic nis studimet n fakultetin e ekonomis, qoft privat qoft shtetror
vetm pasi ka nisur pun n bank dhe synon t vazhdoj t punoj aty.
Si pasoj ndikimi i arsimit t lart n rritjen ekonomike do t ishte m i dobt
dhe shum m pak i drejtprdrejt.
2.5. Rishikim i Literaturs teorike dhe empirike
N prgjithsi, analiza e ndikimit t arsimit t lart n rritjen ekonomike sht e
rrnjosur n kapitalin human. Historia e kapitalit human daton q n kohn e Adam
Smith, babai i ekonomis. Edhe pse ai nuk e ka prdorur termin kapital human, ai e
ka skicuar konceptin n nj punim Natyra dhe Shkaqet e Pasuris s Kombeve t
botuar n vitin 1776. Ai iu drejtua konceptit t kapitalit human, si nj form e
kapitalit fiks (Smith, 2007), e prcaktoi si "aftsit e fituara dhe t dobishme t t
gjith individve apo antarve t shoqris" (Smith, 2007, f. 179). Ai shpjegoi se
njerzit i arrijn dhe kultivojn talentet e tyre prmes arsimit, studimit, apo msimit
t profesionit; se njerzit dhe shoqria prfiton nga talentet e tyre; dhe se kto talente
kan nj kosto dhe shprblejn individit dhe shoqrin. Edhe pse Smith ka dhn
konceptin e kapitalit human n shekullin e 18, kjo ishte deri n vitin 1928 kur nj
ekonomist anglez, Pigou, n fakt prcaktoi qart termin "kapitalit human."
Vmendja pr rritjen ekonomike u rrit pas Lufts s Dyt Botrore dhe bri q
ekonomistt t prqendrohen m shum n zhvillimi e kapitalit human (Van
Leeuwen & Foldvari, 2008). Megjithat, hulumtimet n rritjen ekonomike kan
vazhduar t prqendrohen n akumulimin e kapitalit fizik deri tek treguesit e
zhvillimit social, t tilla si shkrim e kndim, jetgjatsia, dhe shndeti, u prezantua
nga Mincer n vitin 1958 dhe Schultz n vitin 1961.
N vitin 1964, Becker e pasuroi konceptin e kapitalit human me botimin e nj libri
me titull Kapitali human, n t cilin sht br nj analiz teorike dhe krkime
empirike mbi kapitalin human.
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 38
Kapitali human prfshin njohurit, teknikat, aftsit dhe karakteristikat q individt
kan dhe I mundsojn ata pr t prmirsuar mirqenien e tyre personale, sociale,
apo ekonomike (O'Brien & Paczynski, 2006). Faktort e kapitalit human jan t
rndsishm pr t shpjeguar dallimet n produktivitetin midis vendeve (Hicks,
1979). Ekziston nj konsensus i prgjithshm se prmirsimi i kapitalit human
mbshtet rritjen ekonomike, veanrisht rritjes afat-gjat (LEEUWEN VAN &
Foldvari, 2008).
S bashku me teorikisht inkuadrim marrdhniet n mes t kapitalit human dhe
rritjes ekonomike, studimet empirike prpjekur pr t provuar "urtsi konvencionale
q rritja e prodhimit dhe kapitalit human lidhen pozitivisht" (Judson, 2002, f. 210).
Easterlin (1981) ka vrejtur se prhapja e arsimit ka paraprir rritjen ekonomike
moderne n shumicn e vendeve edhe pse zgjerimi i papritur i arsimimit n disa
vende nuk sht ndjekur nga zhvillimi ekonomik. Ai argumentoi se suksesi
ekonomik n vendet veriperndimore t Evrops n nj koh kur disa vende n bot
kan arritur zhvillimin ekonomik ishte pr shkak t edukimit t tyre me nj baz
protestante.
Prpjekja pr t zbuluar marrdhniet n mes t arsimit dhe rritjes ekonomike
prfshin jo vetm nj analiz t shkollimit, por edhe i leximit. Pr shembull,
Azariadis dhe Drazhen (1990) ka ekzaminuar efektin e arsimimit n rritjen pr katr
grupe t vendeve me nivele t ndryshme t zhvillimit t arsimit. Ata vn re 71
vende n drejtim t rritjes vjetore t PBB-s pr frym, PBB-s, dhe shkalla e
shkrim-leximit. N rezultatet e tyre, grupi q kishin norma m t larta t shkrim-
leximit n krahasim me PBB-s, duke prfshir vende t tilla si Japonia dhe Korea e
Jugut, tregoi nj raport m t lart t rritjes se sa grupet e tjera. Me fjal t tjera,
vendet me kapital human m t lart n krahasim me nivelin e tyre t GDP-s ka
demonstruar nivele m t larta sesa vendet e tjera.
Gjat disa dekadave t fundit, ekonomistt kan dhn disa korniza teorike pr t
shpjeguar marrdhnien midis arsimit t lart dhe rritjes ekonomike. Nj numr i
madh i studimeve empirike jan zhvilluar pr t testuar hipotezat sugjeruara.
Megjithat, ekonomistt q jan t interesuar n lidhjen e arsimit dhe ekonomis
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 39
mund t ndahen n dy kampe kryesore. Studimet e para t kthimit individuale t
arsimit, e cila sht e lidhur me aspektet individuale t rritjes ekonomike. Llogarit e
dyt pr rritjen ekonomike (Hicks, 1987, mincer, 1984).
2.5.1. Kthimi individual nga Arsimi i lart
Arsimimi gjeneron prfitime ekonomike pr individt n nj shoqri dhe ky grup
individsh ka nj efekt n ekonomin e vendit (Stevens & Weale, 2004). Mbshtetur
n kuptimin mikroekonomik ka dhn nj pasqyr m t qart t prfitimeve
monetare q vijn nga arsimi I lart. N Studimi klasik t Mincer (1974) q ka t bj
me t ardhurat individuale dhe arsimin e lart, ai shqyrton t ardhurat individuale n
kuptimin e viteve t shkollimit, moshs, prvojs, etj Rezultatet e tij treguan se pr
meshkujt e bardh t cilt nuk jan duke punuar n ferma, nj vit shtes n arsimimin
e tyre ka rritur t ardhurat e nj individi me rreth 7 pr qind. Efekti i numrit t viteve
t shkollimit t ndryshme me vitet e prvojs dhe fushn e puns.
Psacharopoulos (1994) ka br nj krahasim ndr mjet vendeve pr kthimin
individual nga arsimimi. Studimi i tij ka mbuluar 78 vende dhe shqyrtohet shkalla e
kthimit t arsimit si prcaktohet nga niveli i shkollimit. Kthimi m i lart i arsimit t
lart ka qen 24 pr qind n vit n Jemen dhe m e ulta ishte - 4,3 pr qind n vit n
Zimbabve. Prve kthimit nga edukimi, studimi Psacharopoulos gjithashtu zbuloi
dallimet n normn e kthimit social ndrmjet niveleve t shkollimit duke prdorur
mesataren e agregateve nga niveli i t ardhurave. Rezultatet e tij treguan se kthimet
sociale jan ulur ndrkoh q niveli i arsimimit individual sht rritur. Ai gjithashtu
zbuloi se kthimi social i arsimit mund t jet i lidhur me pasurin e vendit. N vendet
me t ardhura t ulta, normat sociale t kthimit n vit ishin 23.4, 15.2, dhe 10.6 pr
qind pr arsimin fillor, t mesm dhe t lart, respektivisht. N vendet e me t
ardhura t mesme, shkalla shoqrore e kthimit ishte 14.3 pr qind n vit n arsimin
fillor, 10.6 pr qind n vit n t mesm, dhe 9.5 pr qind n vit n arsimin e lart. Ai i
atribuon kto norma t ulta t kthimit social pr arsye se ka nj rritje n forcn e
puns s shkolluar q ofron arsimi i lart.
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 40
Ka edhe disa krkime empirike mbi kthimet individuale nga arsimi i lart n nivel
vendi (Ashenfelter & Krueger, 1994; Ashenfelter & Rouse, 1996; Denny &
O'Sullivan, 2007; Dockey, 2005, Heckman, Lochner, dhe Todd, 2007; IL Lee, 2000;
Walker & Zhu, 2003). Pr shembull, Acemoglu dhe Angrist (1999) tregoi se Vitet
mesatare t shkollimit n Shtetet e Bashkuara kan pasur nj efekt t fort pozitiv n
pagat individuale. N rezultatet e tyre, nj rritje nj-vjeare n vitet mesatare t
shkollimit kan rritur pagat mesatare individuale me 7 pr qind. Ata gjithashtu
zbuluan se niveli i shkollimit ishte i lidhur me nivelet e pagave t shtetit, edhe pse
kthimet n nivelin shoqror ishin m pak se 1 pr qind. Ata kan vlersuar kthimin
shoqror pas kontrollit pr prfitimin e drejtprdrejt t shkollimit n paga
individuale.
2.5.2. Niveli i arsimit dhe rritja ekonomike
Rndsi t konsiderueshme ka studimi dhe analizimi i efektit t nivelit t arsimit n
rritjen ekonomike. Nivelet e arsimit mund t ndahen n shkrim e kndim, arsimin
fillor, arsimin e mesm, dhe arsimin e lart. Varur nga periudha kohore, nivelet e
zhvillimit, peshs n ekonomi, si dhe nivelet e teknologjis, vmendja ka qen e
prqendruar n raportin mes nivel t arsimit t lart dhe ekonomis.
Pr shembull, Azariadis dhe Drazhen (1990) ka kryer nj hulumtim q kan t bjn
me normat e shkrim-leximit dhe rritjes ekonomike. Nga CCD s 71 vendeve, ata
vn re se vendet me shkall m t lart t shkrim-leximit n krahasim me nivelin e
tyre t GDP-s kan ndikuar m shum n rritjen ekonomike sesa vendet e tjera. Ata
theksuan se variabla t cilat kontribuojn n rritjen ekonomike mund t ndryshoj
nga periudha n periudh. Prandaj, arsimi i lart mund t shpjegoj nj pjes t
ndryshimit n performancn e fundit ekonomike n vendet m t prparuara
ekonomikisht.
Pr dy dekadat e fundit, disa studime kan supozuar se arsimi i mesm sht kritike
pr t rritur zhvillimin ekonomik dhe ka gjetur prova pr efektin e saj mbi
ekonomin. Pr shembull, si u prmend m par, Mankiw et al. (1992) e ka ndar
fuqin puntore n nj grup t arsimuar dhe nj grup t paarsimuar. Duke prdorur
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 41
arsimin e mesm pr kt ndarje, ata prcaktuan fuqin puntore t arsimuar si
fuqin puntore e cila prfundon arsimin e mesm. Ata gjetn se sa ndikon fuqia
puntore e arsimuar n rritjen ekonomike. N mnyr t ngjashme, Krueger dhe
Lindahl (2001) pohon se 7,5 vjet shihen si pik e efektit margjinale t arsimit. Efekti
i arsimit t lart n rritjen ekonomike ishte pozitive vetm nse vitet mesatare t
arsimimit n fuqin puntore ishin m pak se 7.5 vjet.
Disa studime kan pohuar se niveli i zhvillimit n nj vend prcakton se far lloj i
arsimit do t jet m e dobishme pr zhvillimin ekonomik. Pr shembull, Wolff dhe
Girrleman (1993) kan hulumtuar mbi rolet e tri llojeve t ndryshme t arsimit. Ata
propozuan nj ekuacion pr t shpjeguar rritjen e prodhimit pr kok banori, niveli
fillestar t PBB-s pr frym, dhe grupeve t pasur nivele t ndryshme t arsimit. Ato
prdoren gjasht indikator pr t vlersuar gjendjen e arsimit: normat e regjistrimit
nga arsimi fillor, t mesm dhe t lart, dhe normat e arritjeve t fuqis puntore
dhn nj arsim fillor, t mesm dhe t lart. Midis ktyre dy faktorve, norma e
regjistrimit dhe norms e rritjes s forcs s puns, shkalla e regjistrimit kan
provuar t jet nj tregues i mir pr t shpjeguar rritjen e mvonshme ekonomike.
Wolff dhe Girrleman kategorizuar vendet n dy grupe. I pari ishte se vendet me t
ardhura industriale dhe pjesn e siprme t mesme si prcaktohet nga Banka
Botrore, dhe e dyta ishte t ardhura t ulta-mesme dhe vendet e varfra. N vendet e
me t ardhura mesatare arsimi i lart ka shpjeguar rritjen ekonomike m shum se
arsimi fillor dhe i mesm. Prve ksaj, arsimi i vetm i lart kishte nj efekt
statistikisht t rndsishm n rritjen ekonomike. N vendet me t ardhura t ulta
dhe t varfra, , arsimi fillor dhe i mesm ishin statistikisht t rndsishm pr t
shpjeguar rritjen ekonomike, ndrsa arsimi i lart ofronte pak shpjegim.
N mnyr t ngjashme, Keller (2006) analizoi efektet e t tre niveleve t arsimit t
rritjes ekonomike s bashku me shkallt e regjistrimit, shpenzimet pr student dhe t
shpenzimeve publike n arsim. Pr m tepr, Petrakis dhe Stamatakis (2002) zbuloi
se secili nivel i arsimit ka pasur efekte t ndryshme n rritjen ekonomike. Ata
sugjeruan se efekti i nj niveli t caktuar t arsimimit midis vendeve me nivele t
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 42
ndryshme sht i ndryshm ndaj ecuris ekonomike. N vendet e zhvilluara, arsimi i
lart ishte m i rndsishmi.
Duke u ndalur m shum n fazn e zhvillimit, Kiso (1993) dhe ESIM (1994) shnoi
rndsin e arsimit t mesm n rritjen ekonomike t vendeve t Azis. McMahon
(1998) gjithashtu ka identifikuar rolet dhe funksionet n tre nivelet e arsimit n Azin
Lindore. Pr ekonomit n Azin Lindore nj rritje e hershme e regjistrimeve t
arsimit t lart n nuk priren t jen efektive pr rritjen e rritjes. Ky joefikasitet sht
pr shkak se arsimi i lart zakonisht sht i lidhur me rritjen ekonomike n nj
periudh t m vonshme.
Arsimi i lart luan nj rol t madh n nxitjen e rritjes ekonomike n vendet e
zhvilluara ndryshe nga vendet m pak t zhvilluara (Sianesi & Reenan, 2002).
Gemmell (1996) analizoi rolin e arsimit t lart duke marr n analiz numrin e
regjistrimit n shkolla n 98 vende. Ai shqyrtoi rndsin e arsimit t lart pr vendet
e OECD-s, dhe deklaroi se prmirsimi i arsimit t lart ka pasur nj ndikim t
drejtprdrejt n rritjen ekonomike, ndrsa arsimi i mesm sht i rndsishm pr
nxitjen e investimeve.
N studimet empirike, megjithat, nuk sht e vshtir pr t gjetur dhe studime n t
cilat arsimi i lart ka efekte t parndsishme ose negative n rritjen ekonomike
(Barro dhe Sala-i-Martin, 2004, McMahon, 1998). Kto efekte duket se i atribuohen
faktit se kto studime merrnin mesataren e prgjithshme t nivelit arsimor n vendet
q kan nivele t ndryshme t zhvillimit ose nuk prdorin t dhnat e fundit t
vendeve t zhvilluara (Sianesi & Reenen, 2003).
Brenda disa dekadave t fundit, studimet empirike q kan t bjn me vendet e
OECD i kan dhn shum prioritet arsimit t lart duke analizuar lidhjen e saj me
rritjen ekonomike. Raporti i individve shum t aft dhe t puntorve t arsimuar
me diploma universitare sht rritur gjat 25 viteve t fundit (Katz dhe Autor, 1998).
Ky trend ekziston n vendet m t zhvilluara dhe duket t jet i lidhur me ndryshimet
n aftsit e krkuara n industrit e zhvilluara (Bredt & Sycz, 2007). Roli i arsimit
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 43
t lart sht parsor dhe mjaft i rndsishm q sjell risi dhe konsiderohet si elsi
pr rritjen ekonomike n t ardhmen (Mattoon, 2006).
Pr shembull, Jenkins (1995) ka ekzaminuar marrdhniet n mes t aksioneve t
kapitalit human dhe prodhimit ekonomik n Mbretrin e Bashkuar. Ajo prdorte t
dhna n seri kohore 1971-1992 dhe teston ndikimin e kualifikimeve t fuqis
puntore n performancn ekonomike. N rezultatet e saj, puntort shum t
kualifikuar tregojn se kan dy her m shum produktivitet se puntor t
pakualifikuar. Kshtu, rezultatet e saj mbshtesin iden se investimi n kapitalin
human, sidomos pr arsimin e lart, rrit produktivitetin. N mnyr t ngjashme,
Jorgenson dhe Fraumeni (1992) kan matur ndikimin e investimeve n arsim pr
ekonomin amerikane. Ata pohuan se investimet n kapitalin human dhe fizik
shpjegojn ritmet e rritjes t larta gjat Lufts s Dyt Botrore. Duke shfrytzuar nj
llogaritje t re t prodhimit t prgjithshm, ata gjithashtu treguan se kontributi i
prmirsuar i cilsis s puns n rritjen ekonomike (26%) ka tejkaluar at t
kapitalit fizik (22%)
Duke prdorur t dhnat e brendshme t SHBA-s, Baum dhe Payea (2004) u
prpoqn q t analizojn prfitimet pr individt dhe shoqrin nga investimet e
shtetit n arsimin e lart. Rezultatet e tyre tregojn se nivelet e larta t arsimit po
lidhen me t ardhura m t larta, dhe hendeku i t ardhurave n mes t fuqis
puntore me arsim t mesm dhe t fuqis puntore me arsim t lart sht rritur me
kalimin e kohs. Ata pohuan se t diplomuarit kan kontribuar pr shoqrin, duke
rritur t ardhurat publike duke prfshir edhe t ardhurat m t larta tatimore, si dhe
tregues t tjer q kan shnuar prmirsim, t tilla si nevoja m t ult n programet
e mbshtetjes sociale, normat e ulta t izolimit, dhe nivelet m t larta t
pjesmarrjes qytetare. Edhe pse prshkrimi i thjesht i nj marrdhnie t lidhur
ndrmjet inputeve dhe outputeve mund t tregoj efektet e arsimit t lart, studimi i
tyre na kujtoi se prfitimet shoqrore t arsimit t lart kan trhequr m pak
vmendje sesa prfitimet individuale, q do t thot nivele t larta t edukimit jan t
lidhura me t ardhurat m t larta n nj kuptim t prgjithshm.
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 44
Vedder (2004) ka kryer nj analiz mbi investimet e shteteve n arsimin e lart
amerikan, ka vn n pikpyetje nse financimi n arsimin e lart automatikisht do t
siguroj nj kthim m t madh pr ekonomin n nivel lokal. Ai vuri n dukje se ka
pasur disa shtete t cilat investojn m shum n arsimin e lart, por dshtojn pr t
arritur rritje m t shpejt ekonomike sesa shtetet e tjera q kan shpenzuar m pak
n arsimin e lart. Ai pranoi, megjithat, se arsimi i lart sht me rndsi kritike pr
rritjen ekonomike.
Tabela 1. Studimet q kan analizuar ndikimin e arsimit t lart n rritjen ekonomike
Autori Vendi Metoda Rezultati
Asteriou & Agiomirgianakis (2001)
Greqi Cointegration test
Causality test
Efekt Pozitiv i arsimit t lart n rritjen ekonomike
Cheng & Hsu (1997) Japoni Analiz e serive kohore
Lidhje e ndrsjell e arsimit t lart dhe rritjes ekonomike
Self & Grabowski (2003)
Japoni Analiz auto regresive
Ndikimi pozitiv i arsimit t lart
Huang, Jin, & Sun (2009)
Kina Testi Kointegrimit, Granger causality
test
Marrdhnie afatgjat ndrmjet arsimit t lart dhe
rritjes ekonomike
C. W. Jang (2007) Koreja e Jugut
Cross-section and
time series analysis
Ndikim negativ i arsimit tlart n rritjen ekonomike
AsgharReza Suman Valeech (2012)
Pakistan Analiz auto regresive
Ndikim pozitiv i arsimit t lart n rritjen ekonomike
Sayantan Ghosh Dastidar 2011
India Analiz e serive kohore
Efekt Pozitiv i arsimit t lart n rritjen ekonomike
Ahmet Basckava
Bilal SAVAS
Famil SAMILOGLU (2014)
Turkey Analiz e serive kohore
Lidhje e ndrsjell e arsimit t lart dhe rritjes ekonomike
Burimi: Prpunim i autores
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 45
Efektet pozitive t arsimit t lart n rritjen ekonomike jan gjetur n rastet e
vendeve n zhvillim. Duke prdorur analizn me t dhna e seris kohore t Afriks
1960-2000, Gyimah-Brempong, Paddison, dhe Mitiku (2006) ka treguar rezultate t
ndryshme nga studimet e mparshme n lidhje me marrdhniet n mes t arsimit t
lart dhe rritjes ekonomike n Afrik. Studimet e mparshme, t cilat prdoren
analiz ndr-sektorial me shum vende, supozohet se arsimi i lart ka pasur nj efekt
t parndsishm apo edhe negativ n rritjen ekonomike n vendet m pak t
zhvilluara, ndrsa arsimi fillor sht konsideruar kritik n kto vende. N t njjtn
koh, kto mori studimesh tregojn se arsimi i lart ka pasur nj efekt pozitiv mbi
ekonomin n vendet e zhvilluara. Megjithat, Gyimah-Brempong, Paddison, dhe
Mitiku treguar se t gjitha nivelet e arsimit, duke prfshir arsimin e lart, ka pasur
efekte pozitive n normn e rritjes n vendet afrikane q jan konsideruar si vende
m pak t zhvilluara. Pr m tepr, kto efekte ishin statistikisht t rndsishme. Ata
gjetn se ndikimi i arsimit t lart n rritjen ekonomike ishte pothuajse dy her m
shum se e investimeve n kapitalin fizik n vendet afrikane.
Duke qen t interesuar se si institucionet e arsimit t lart mund t kontribuojn n
risi n ekonomin lokale, nj konsorcium ndrkombtar hartoi nj Projekt t
Sistemeve t Inovacionit Lokale (ktu pas quajtur projekt MIT) sht ndrmarr nga
Massachusetts Institute of Technology n Universitetin e SHBA dhe t Kembrixhit
n Mbretrin e Bashkuar (Lester, 2005). Ky projekt ka analizuar rolin e universitetit
n kontributet q sjell n risi pr ekonomit lokale me qllim mbshtetjen e firmave
1) pr t'iu prgjigjur ndryshimeve n treg, 2) pr t prodhuar produkteve dhe
shrbime t reja, ose 3) pr t krijuar metoda t reja t prodhimit. Roli i par i
universiteteve ka qen q t jet nj forum publik pr ndarjen e ideve dhe nj
platform pr t ofruar mundsi pr kompanit q t aplikojn teknologji t re. Roli i
dyt ishte pr t edukuar dhe zhvilluar fuqin puntore. Projekti i MIT gjithashtu
propozoi katr mbshtetje t veanta q arsimi i lart ka dhn pr nj ekonomi
lokale: sigurimin ose forcimin e kapitalit human lokal, rritjen e kapacitetit lokal pr
zgjidhjen e problemeve (p.sh. konsulencs), duke ofruar hapsira publike dhe takime,
dhe duke siguruar referenca t konsiderueshme.
-
Ndikimi i Arsimit t Lart n Rritjen Ekonomike. Rasti i Shqipris
Ditjona KULE 46
Me nj fokus t veant n rajonin Midwestern n Shtetet e Bashkuara, Mattoon
(2006) theksoi rndsin e arsimit t lart. Ky rajon nuk kan pasur rritje t shpejt t
popullsis, por kishte industrit q kishin nevoj pr risi n menaxhimin dhe
teknologjin pr transformimin e ekonomis. Me fjal t tjera, arsimi i lart ka qen e
domosdoshme pr rritjen ekonomike n Midwest duke ndikuar n rritjen e
produktivitetit. Mattoon (2006) pohoi se institucionet e arsimit t lart kan zgjeruar
rolin e tyre pr zhvillimin e strategjis s prodhimit, shrbimeve, ose menaxhimit. Ai
gjithashtu argumentoi se diversiteti mes institucioneve t arsimit t lart sht i
nevojshm pr t mbshtetur nj gam t gjer t kompanive dhe aktiviteteve
ekonomike.
Rritja n mas t madhe prfshin vendet e zhvilluara (vendet e OE