ndikimi i investimeve të huaja direkte në rritjen ekonomike dhe
TRANSCRIPT
© Copyright
Alma ZISI
Viti, 2014
Udhëheqësi i Alma ZISI vërteton se ky është version i miratuar i
disertacionit të mëposhtëm:
NDIKIMI I INVESTIMEVE TË HUAJA
DIREKTE NË RRITJEN EKONOMIKE
DHE
FAKTORËT NXITËS NË PËRTHITHJEN E TYRE
Rasti i Shqipërisë
Udhëheqës shkencor
Prof. Dr. Luljeta MINXHOZI
NDIKIMI I INVESTIMEVE TË HUAJA
DIREKTE NË RRITJEN EKONOMIKE
DHE
FAKTORËT NXITËS NË PËRTHITHJEN E TYRE
-Rasti i Shqipërisë
Përgatitur nga MSc. Alma Zisi
Disertacioni i paraqitur nё
Fakultetin e Biznesit
Universiteti “Aleksandёr Moisiu”, Durrёs
Nё pёrputhje tё plotё me kёrkesat
Pёr gradёn “Doktor”
Universiteti “Aleksandёr Moisiu”, Durrёs
Shtator, 2014
Përkushtim
Prindërve
dhe
familjes sime
Mirënjohje
Punimi i doktoraturës i ngjason një rrugëtimi, gjatë të cilit herë ndien shpresë dhe
optimizëm për të ecur përpara, dhe herë vështirësi që të duken të pakapërcyeshme.
Tani që kam arritur në fund, dëshiroj të falenderoj të gjithë bashkpëpunëtorët dhe miqtë e
mi më të mirë pa ndihmën e të cilëve do ta kisha patur të vështirë ta arrija.
Një falenderim për rrugënisjen e këtij punimi, e kam për Prof. Dr Esmeralda Uruçin, që,
për fat të keq, nuk ndodhet më mes nesh.
Falenderoj thellësisht Prof. Dr. Luljeta Minxhozin që tregoi përkushtim dhe optimizëm
për të më ndihmuar. Falë këshillave, nxitjes dhe besimit që më dha, sot së bashku kemi
arritur në fund të këtij rrugëtimi.
Falenderoj të gjithë profesorët e Universitetit “Aleksandër Moisiu” Durrës, të cilët me
përkushtim dhe këmbëngulje na udhëhoqën në rrugën e pafundme të dijes.
Falenderoj për ndihmën e pakursyer specialistët e Agjencisë AIDA dhe në veçanti Mileva
Meksi dhe Genard Dylqeshi.
Falenderoj në veçanti të gjithë kolegët e mi, të cilët më ndihmuan dhe më këshilluan në
mënyrë të vazhdueshme për realizimin e këtij punimi.
Gjithmonë i lëmë për në fund, por jo për nga rëndësia dhe vlerat që mbartin. Falenderoj
familjen time, prindërit dhe motrën, pa mbështetjen e të cilëve nuk do t’ia kisha dalë
mbanë. Me zemër falenderoj bashkëshortin dhe të dyja vajzat e mia që më mirëkuptuan
në çdo moment duke ma bërë më të lehtë përfundimin e këtij punimi.
Emri Mbiemri
Deklaroj se kjo tezë përfaqëson punën time origjinale dhe nuk kam përdorur burime të
tjera, përveç atyre të shkruajtura nëpërmjet citimeve.
Të gjitha të dhënat, tabelat, figurat dhe citimet në tekst, të cilat janë riprodhuar prej
ndonjë burimi tjetër, duke përfshirë edhe internetin, janë pranuar në mënyre eksplicide si
të tilla.
Jam e vetëdijshme se në rast të mospërputhjeve, Këshilli i Profesorëve të UAMD-së
është i ngarkuar të më revokojë gradën “Doktor”, që më është dhënë mbi bazën e kësaj
teze, në përputhje me “Rregulloren e Programeve të Studimit të Ciklit të Tretë
(Doktoratë) të UAMD-së, neni 33, miratuar prej Senatit Akademik të UAMD-së me
Vendimin Nr. 16, datë 28.3.2013
Durrës, më _________________
Firma
Alma ZISI
Përmbledhje
Shqipëria ka treguar interes në rritje për investimet e huaja direkte. Nga ana e qeverive
shqiptare janë hartuar dhe janë zbatuar një sërë politikash nxitëse për të inkurajuar
investitorët e huaj. Është kjo arsyeja pse vendosa të studioj rolin e investimeve të huaja
direkte në një vend të vogël si Shqipëria.
Në qendër të këtij punimi kam vendosur dy çështje kryesore. Së pari, ndikimin e
investimeve të huaja direkte në Shqipëri dhe, së dyti, faktorët kryesorë që ndikojnë në
përthithjen e tyre.
Ndikimi i investimeve të huaja direkte në rritjen ekonomike është matur nëpërmjet
modeleve të ndryshme ekonometrike. Për të parë ndikimin e IHD-ve, u mbështeta në
funksionet e rritjes ekonomike që rrjedhin nga modelet e zhvilluara nga Solow (1957),
Mankiw, Romer dhe Weil (1992), Borenstein, De Gregorio dhe Lee (1998) dhe nga
Easterly (2001). Të dhënat e përdorura i përkasin periudhës kohore 1990-2011. Zbatimi i
këtyre modeleve në Shqipëri tregon se IHD-të kanë ndikim pozitiv, por të papërfillshëm
në rritjen ekonomike.
Faktorët kryesorë që ndikojnë në përthithjen e IHD-ve në vendin tonë, analizohen
nëpërmjet këndvështrimit nga ana e investitorëve të huaj. Ky vrojtim u realizua nga
Agjencia AIDA nёn drejtimin e UNCTAD-it, në bashkëpunim të ngushtë me Shoqatën e
Investitorëve të Huaj në Shqipëri (FIAA) dhe me PNUD-in. Firmat e intervistuara kanë
dhënë një ndihmesë të vlefshme për mënyrën se si ato e perceptojnë mjedisin tonë për të
investuar dhe si ndikojnë faktorët mikro dhe makroekonomikë në planet e tyre afatmesme
dhe afatgjata.
Duke u mbështetur në flukset hyrëse në rritje të investimeve të huaja direkte në Shqipëri,
shpresojmë që në të ardhmen vendi ynë të bëhet lider në fushën e IHD-ve në Evropën
Juglindore.
Fjalë kyçe: Investimet e huaja direkte, rritja ekonomike, përcaktuesit e IHD-ve, teoritë e
IHD-ve.
Summary
Albania has recently demonstrated an increasing interest on foreign direct investment.
Therefore, the Albanian Government has drafted and implemented several policies to
promote and stimulate foreign investments in the country. Since it is an interesting and
hot topic of the moment, it is why decided to dedicate this study to the foreign direct
investments in a small country such as Albania.
This study focuses on two main issues. First,which are the effects of foreign direct
investments in Albania, and second, which are the main factors that influence into their
absorption.
The impact that foreign direct investments have on economic growth has been measured
by means of different econometric models. Thus, in order to measure the impact of FDI, I
used the economic growth functions deriving from the models developed by Solow
(1957), Mankiw, Romer and Weil, (1992), Borenstein, De Gregorio and Lee (1998), and
from Easterly (2001). The data used belong to the period of time from 1990-2011. The
application of such models in Albania reveals that FDI has a positive effect, alas
insignificant to the economic growth.
The main factors which influence on the absorption of FDI in our country are analysed
through the foreign investors’ perspective. This survey was developed AIDA under the
guidance of UNCTAD and with the close collaboration of the Foreign Investors
Association in Albania (FIAA) and UNDP. The companies interviewed gave a
considerable support on how such companies’ percept our environment to invest and how
the macro and micro economic factors influence on their medium and long-term
decisions.
Based on the increasing foreign direct investments in-flow trend in Albania, there is a
chance that Albania becomes the FDI leading country in the South Eastern Europe.
Key words: foreign direct investment, economic growth, determinants of FDI, theories of
FDI.
Përmbajtja e lëndës
KREU I ......................................................................................................................................... 14
HYRJE .......................................................................................................................................... 14
1.1. Qëllimi i punimit ................................................................................................................ 15
1.2. Metodologjia ...................................................................................................................... 16
1.3. Struktura e punimit ............................................................................................................ 18
1.4. Korniza Teorike ................................................................................................................. 19
KREU II ....................................................................................................................................... 22
2.1. Investimet e huaja direkte ..................................................................................................... 23
2.2. A mund të japim një përkufizim të caktuar për IHD-të? ...................................................... 24
2.2.1. Pse i studiojmë IHD-të? ...................................................................................................... 24
2.3. Mënyra e hyrjes në një treg të huaj ........................................................................................ 25
2.3.1. Klasifikimet e IHD-ve ......................................................................................................... 27
2.4. Kompanitë shumëkombëshe (KMN-të) ................................................................................. 28
2.5. Motivet që nxisin IHD-të ...................................................................................................... 28
2.6. Përcaktuesit kryesorë të IHD ................................................................................................. 30
2.7. Efektet e IHD-ve në ekonomitë e vendeve pritëse................................................................. 32
2.8. Teoritë e para të IHD-ve ........................................................................................................ 35
2.8.1. Teoria e kapitalit (arbitrage) .............................................................................................. 35
2.8.2. IHD-të dhe teoria e tregtisë ndërkombëtare ....................................................................... 36
2.8.3. Trajtimi Makroekonomik i Kojimas .................................................................................... 36
2.8.4. Teoria radikale.................................................................................................................... 37
2.8.5. Këndvështrimi hymerian ..................................................................................................... 38
2.8.6. Teoria e IHD-ve sipas Aliberit ............................................................................................ 39
2.8.7. Teoria e ciklit të produktit................................................................................................... 39
2.8.8. Teoritë e ndërkombëtarizimit të IHD-ve ............................................................................. 40
2.8.9. Teoria eklektike e IHD-ve ................................................................................................... 41
KREU III ....................................................................................................................................... 43
3.1. Ecuria e IHD-ve në Shqipëri .................................................................................................. 44
3.2. Struktura e IHD-ve në Shqipëri ......................................................................................... 45
3.2.1. Format e IHD-ve në Shqipëri ............................................................................................ 45
3.2.2. IHD-të sipas aktivitetit ekonomik....................................................................................... 46
3.2.3. IHD-të sipas vendit të origjinës .......................................................................................... 48
3.3. Biznesi në Shqipëri ............................................................................................................ 50
3.4. Efektet e investimeve të huaja direkte në Shqipëri ............................................................ 53
3.5. Investimet e huaja direkte në Evropën Juglindore ............................................................. 55
KREU IV ...................................................................................................................................... 63
4.1. Lidhja ndërmjet IHD-ve dhe rritjes ekonomike .................................................................... 64
4.2. Zbatimi i modeleve të ndryshme në Shqipëri ........................................................................ 67
4.2.1. Zbatimi i modelit Solow ...................................................................................................... 68
4.2.2. Zbatimi i modelit Mankiw ................................................................................................... 69
4.2.3. Zbatimi i modelit BGL1 dhe BGL2 ...................................................................................... 70
4.2.4. Zbatimi i modelit Easterly .................................................................................................. 75
KREU V ........................................................................................................................................ 78
5.1. Rezultatet e faktorëve ndikues të investitorëve të huaj në Shqipëri ...................................... 79
5.2. Analiza e pjesës së dytë të pyetsorit ...................................................................................... 98
5.2.1. Analiza regresive e efektit ndikues nё zhvillimin e firmave ................................................ 99
5.3. Analiza SWOT e IHD në Shqipëri....................................................................................... 111
KREU VI .................................................................................................................................... 117
6.1. Konkluzionet ........................................................................................................................ 118
6.2. Ndihmesa të punimit ............................................................................................................ 120
6.3. Rekomandime ...................................................................................................................... 121
6.4. Kufizimet dhe kërkimet e ardhshme .................................................................................... 122
Bibliografia ................................................................................................................................. 123
Shtojca......................................................................................................................................... 123
Lista e Tabelave
Tabela 3. 1. Përbërja e prurjeve të IHD-ve sipas formës, 2006-2011 (mil. euro)............. 46
Tabela 3. 2. IHD-të hyrëse sipas aktivitetit ekonomik...................................................... 47
Tabela 3. 3. Klasifikimi i Shqipërisë sipas treguesve kryesorë ........................................ 51
Tabela 4. 1. Modeli Solow ................................................................................................ 69
Tabela 4. 2. Modeli Mankiw ............................................................................................ 70
Tabela 4. 3. Modeli BGL1 ................................................................................................. 71
Tabela 4. 4. Modeli BGL2 ................................................................................................. 74
Tabela 4. 5. Modeli Easterly ............................................................................................. 76
Tabela 5. 1. Faktorёt qё ndikojnё nё vendimet e firmёs pёr tё investuar ......................... 83
Tabela 5. 2. Pёrvojat kundrejt pritshmёrive tё kompanive ............................................... 84
Tabela 5. 3. Kostoja e punёs ............................................................................................. 85
Tabela 5. 4. Aftёsitё gjuhёsore ......................................................................................... 86
Tabela 5. 5. Aftёsitë nё përdorimin e teknologjisё së informacionit ................................ 86
Tabela 5. 6. Qartёsia dhe korrektёsia e ligjeve dhe e rregulloreve ................................... 88
Tabela 5. 7. Fuksionimi gjyqёsor dhe sistemi ligjor tregtar ............................................. 89
Tabela 5. 8. Politikat ekonomike dhe stabiliteti politik .................................................... 89
Tabela 5. 9: Qeverisja, integriteti publik .......................................................................... 90
Tabela 5. 10. Taksa tё arsyeshme ..................................................................................... 90
Tabela 5. 11. Struktura e sitemit tё taksave tё biznesit ..................................................... 91
Tabela 5. 12. Niveli i ulёt i burokracisё sё inspektimeve ................................................. 91
Tabela 5. 13: Rregulloret e tregtisё dhe tё doganave ........................................................ 92
Tabela 5. 14. Aksesi pёr tokё ............................................................................................ 93
Tabela 5. 15. Sigurimi i parqeve industriale ..................................................................... 93
Tabela 5. 16: Sigurimi i zonave tё lira ekonomike ........................................................... 94
Tabela 5. 17. Sigurimi i stimujve pёr investime ............................................................... 94
Tabela 5. 18. Sigurimi i granteve tё trajnimit ................................................................... 95
Tabela 5. 19. Sigurimi i lejeve tё planifikimit dhe tё ndёrtimit ........................................ 95
Tabela 5. 20. Aftёsia pёr tё krijuar lidhje me institucionet akademike ............................ 96
Tabela 5. 21. Aftёsia pёr tё pёrdorur burimet lokale ........................................................ 96
Tabela 5. 22. Rregulloret e sistemit tё sigurimeve shoqёrore ........................................... 97
Tabela 5. 23. Rregulloret mjedisore .................................................................................. 97
Tabela 5. 24. Statusi i anёtarёsimit nё Bashkimin Europian ............................................ 98
Tabela 5. 25. Lehtёsia e regjistrimit tё kompanisё dhe fillimit tё aktivitetit .................... 98
Tabela 5. 26. Tregues tё hartimit tё planeve zhvilluese tё kompanisё ............................. 99
Tabela 5. 27. Numri i tё punёsuarve nё vitin 2012 krahasuar me vitin2010 .................. 101
Tabela 5. 28. Numri i tё punёsuarve mё 2010, krahasuar me vitin 2008 ....................... 103
Tabela 5. 29. Numri i tё punёsuarve mё 2012 krahasuar me vitin 2010 ........................ 104
Tabela 5. 30. Numri i tё punёsuarve mё 2012, krahasuar me 2010 ................................ 106
Tabela 5. 31. Numri i tё punёsuarve mё 2012, krahasuar me vitin 2010 ....................... 107
Tabela 5. 32. Pjesa e tregut më 2010 krahasuar me vitin2008 ....................................... 108
Tabela 5. 33. Numri i tё punёsuarve mё 2012, krahasuar me vitin 2010 ....................... 110
Lista e grafikëve
Grafiku 3. 1. Ecuria e IHD-ve në Shqipëri ....................................................................... 45
Grafiku 3. 2. Përbërja e prurjeve të IHD-ve sipas formës ................................................ 46
Grafiku 3. 3. IHD-të sipas aktivitetit ekonomik ............................................................... 48
Grafiku 3. 4. IHD-të sipas vendit të origjinës ................................................................... 49
Grafiku 3. 5. Lehtësia e të bërit biznes në Shqipëri .......................................................... 51
Grafiku 3. 6. Klasifikimi i Shqipërisë sipas treguesve kryesorë ....................................... 52
Grafiku 3. 7. Lehtësia e të bërit biznes ............................................................................. 53
Grafiku 3. 8. PBB për frymë sipas vendeve ...................................................................... 56
Grafiku 3. 9. Rritja ekonomike për vendet e Evropës Juglindore ..................................... 57
Grafiku 3. 10. Konsumi, investimet dhe eksporti neto ..................................................... 58
Grafiku 3. 11. Flukset e IHD-ve në Evropën Juglindore .................................................. 59
Grafiku 3. 12. Lehtësia e të bërit biznes në vendet e EJL ................................................. 60
Grafiku 3. 13. Renditja e vendeve të Ballkanit ................................................................. 61
Grafiku 4. 1. Inflacioni dhe rritja ekonomike në vite ....................................................... 73
Grafiku 4. 2. Rritja e PBB në vite ..................................................................................... 75
Grafiku 5. 1. Rrethet ku veprojnë firmat e huaja .............................................................. 80
Grafiku 5. 2. Pjesa e kapitalit të huaj ................................................................................ 81
Grafiku 5. 3. Klasifikimi i IHD-ve.................................................................................... 81
Grafiku 5. 4. Aftёsitë nё përdorimin e teknologjisё së informacionit .............................. 87
Grafiku 5. 5. Qartёsia dhe korrektёsia e ligjeve dhe rregulloreve .................................... 88
Grafiku 5. 6. Niveli i ulët i burokracisё sё inspektimeve.................................................. 92
Lista e Shkurtimeve
AIDA Agjencia Shqiptare e Zhvillimit të Investimeve
BB Banka Botërore
BE Bashkimi Evropian
BERZH Banka Evropiane për rindërtim dhe zhvillim
BSH Banka e Shqipërisë
FIAA Foreign Investors Association in Albania
IHD Investimet e huaja direkte
FMN Fondi Monetar Ndërkombëtar
INSTAT Instituti i Statistikave
KMN Kompani shumëkombëshe
METE Ministria e Ekonomisë, e Tregtisë dhe e Energjitikës
OBT Organizata Botërore e Tregtisë
OECD Organization for Economic Co-Operation and
Development
PBB Prodhimi i Brendshëm Bruto
SEE Vendet e Evropës Juglindore
UNCTAD United Nation Conference on Trade and Development
UNDP United Nations Development Programme
WIR World Investment Report
14
KREU I
HYRJE
15
Hyrje
Zhvillimet e vrullshme ekonomike kanë bërë që t’u kushtohet një vëmendje e madhe
investimeve të huaja direkte. Autorë të shumtë kanë shprehur bindjet e tyre në lidhje
me IHD-të në ekonomitë e vendeve pritëse, por kanë qenë skeptikë përsa i përket
efekteve që përcjellin IHD-të në ekonomitë e vendeve pritëse. Kjo për arsye se disa
vende përfitojnë nga IHD-të më shumë se vendet e tjera. Më së shumti, IHD-të kanë
përcjellë efekte pozitive në vendet e zhvilluara se në vendet në zhvillim. Në vitet e
fundit, duket se autorët mbështesin më së shumti IHD-të për efektet pozitive që
përhapin në ekonominë e vendeve pritëse, si transferimin teknologjik, rritjen e numrit
të të punësuarve dhe ndikimin në rritjen ekonomike të vendit.
Shkalla në të cilën investimet e huaja mund të ndihmojnë në rritjen ekonomike, varet
nga një sërë faktorësh. Ndër faktorët më kryesorë mund të përmendim madhësinë e
tregut, hapjen e tregtisë, nivelin e kapitalit human, politikat favorizuese për IHD-të,
cilësinë e institucioneve, infrastukturën e vendit etj.
Në ditët tona, për shkak edhe të globalizimit, shumica e qeverive të vendeve pritëse
kanë ndryshuar perceptimin për IHD-të. Ato përpiqen që nëpërmjet politikave nxitëse
të përthithin një numër sa më të madh të IHD-ve në industri të caktuara duke
ndihmuar në aspektin ekonomik dhe social të vendeve. Stabiliteti politik, klima e
favorshme e biznesit dhe përmirësimi i infrastrukturës janë disa nga politikat nxitëse
që ndjekin qeveritë e vendeve pritëse për të thithur një numër të ndjeshëm të IHD-ve.
Ashtu si të gjitha vendet në zhvillim, edhe Shqipëria ka treguar interes në rritje për
investimet e huaja direkte. Investimet e huaja nё Shqipёri kanё pasur njё trend nё
rritje, sidomos pas vitit 2006. Nga ana e qeverisë shqiptare janë hartuar dhe janë
zbatuar një sërë politikash nxitëse për të tërhequr investitorët e huaj. Mjafton të
përmendim nismën e fundit të qeverisë shqiptare në përthithjen e investimeve të huaja
direkte në industrinë e nxjerrjes dhe të përpunimit të mineraleve dhe, në sektorin e
energjisë së ripërtëritshme.
Prandaj dhe qëllimi kryesor i këtij studimi është të shqyrtojë rolin e investimeve të
huaja direkte në Shqipëri dhe të masë në mënyrë empirike ndikimin e tyre në rritjen
ekonomike. Për të provuar sa më sipër, studimi është përqendruar në faktorët kryesorë
që motivojnë thithjen e IHD-ve, trajtimin teorik të lidhjes ndërmjet IHD-ve dhe rritjes
ekonomike dhe matjen e ndikimit të IHD-ve në rritjen ekonomike të vendit tonë.
1.1.Qëllimi i punimit
Për investimet e huaja direkte është diskutuar shumë si në mjediset akademike, ashtu
dhe jashtë tyre. Studimet kanë përcjellë qasje të ndryshme, si: efekti i tyre në vendet e
16
origjinës apo vendet pritëse, natyra e IHD-ve, politikat nxitëse etj. Megjithatë shumë
pak është folur për efektin e IHD-ve në vende të vogla. Për këtë arsye, studimi im në
këtë punim doktorature ka për qëllim të analizojë efektin e IHD-ve në rritjen
ekonomike në Shqipëri dhe faktorët nxitës në përthithjen e tyre.
Shqipëria është një vend i vogël, por ka shumë karakteristika pozitive, duke nisur që
me pozicionin e saj gjeografik shumë të favorshëm, me rezervat e pasura natyrore, me
fuqinë punëtore të re në moshë, me politikat nxitëse të zhvillimit të sektorit privat, por
jo vetëm. Qëllimi kryesor i këtij punimi është t’i japë përgjigje pyetjes që përbën
thelbin për të cilin diskutohet kaq shumë:
“A kanë ndikuar IHD-të në rritjen ekonomike të Shqipërisë”?
T’i përgjigjesh kësa pyetjeje, nuk është e lehtë, pasi IHD-të nuk janë faktori i vetëm
që ndikon në rritjen ekonomike. Më së shumti, studimet që janë bërë, i referohen
ndikimit të IHD-ve në vendet e zhvilluara ose në vende me mundësi të mëdha në
zhvillim, ku politikat nxitëse janë thjesht një katalizator që përshpejtojnë investimet e
huaja direkte. Këto investime kanë një ndikim pozitiv dhe statistikisht të rëndësishëm
në rritjen ekonomike në vendet që kanë madhësi të tregut, fuqi blerëse, nivel të lartë të
arsimimit, infastrukturë të zhvilluar, teknologji të lartë etj.
Megjithëse ka studime të shumta që tregojnë për efektin pozitiv të IHD-ve në rritjen
ekonomike, të pakta janë rezultatet empirike për ndikimin e IHD-ve në vendet e
vogla. Për këtë arsye jemi përpjekur të shqyrtojmë lidhjen që ekziston ndërmjet IHD-
ve dhe rritjes ekonomike në vendet e vogla në zhvillim, siç është dhe Shqipëria.
1.2. Metodologjia
Punimi nis me një trajtim teorik të IHD-ve për të vazhduar më tej me një analizë
empirike të efektit të IHD-ve në rritjen ekonomike në Shqipëri. Korniza teorike është
trajtuar sipas një literature të gjerë dhe bashkëkohore, ku përfshihen punime
kërkimore shkencore, artikuj dhe publikime nga autorë kryesisht të huaj. Në qendër të
trajtimit teorik janë modelet e rritjes ekonomike të autorëve më me emër në fushën e
shkencave ekonomike. Megjithatë, edhe në trajtimin teorik shumë pak diskutohet për
vendet e vogla në zhvillim, duke lënë një hendek lidhur me rëndësinë e IHD-ve në
këto vende.
Për këtë arsye, u nxita të kryej një studim empirik lidhur me efektin e IHD-ve në
vendin tonë. Për IHD-të në Shqipëri është folur shumë, por natyra e studimeve ka
qenë e kufizuar në sektorë apo në rajone të caktuara. Edhe në studimet ku bëhen
përpjekje për të krijuar lidhje mes IHD-ve dhe rritjes ekonomike, IHD-të janë marrë si
një variabël i vetëm shpjegues, duke anashkaluar faktorët e tjerë makroekonomikë.
Analiza empirike në këtë punim, megjithëse kontradiktore me opinionet apo
përfundimet përgjithësuese pozitive për IHD-të, jep një tablo ndryshe për rëndësinë e
IHD-ve në rritjen ekonomike përsa i përket vendit tonë, ndërsa studimi empirik është
përmbledhur në dy kapituj thelbësorë. Në të parin (në renditje kapitulli IV) jepet
zbatimi empirik i modeleve kryesore të rritjes ekonomike dhe roli i ndikimit të IHD-
ve, nga ku shihet se ndikimi i IHD-ve në rritjen ekonomike për Shqipërinë është
pozitiv, por i parëndësishëm.
17
Për realizimin e këtij punimi jemi mbështetur tek qasjet teorike duke bashkërenduar
dy mjete kryesore për studim: modelet teorike të IHD-ve në rritjen ekonomike, si:
modeli Solow, model i Borenstein, De Gregorio & Lee, modeli Mankiw, modeli i
Easterly dhe kërkimin primar. Risia e përdorimit të këtyre modeleve ekonometrike
është zbatimi i teorive të ndryshme të rritjes ekonomike me të dhënat praktike të
vendit tonë.
Hipotezës së ngritur, nëse dhe sa kanë ndikur IHD-të në rritjen ekonomike në
Shqipëri, i jepet përgjigje duke përdorur modelet e lartpërmendura dhe përpunimin
statistikor të të dhënave me programin SPSS. Si tregues i rritjes ekonomike është
përdorur rritja e PBB-së (në përqindje vjetore), ndërsa variablat shpjegues janë të
ndryshëm sipas modeleve të zbatuara. Në testimin e shkallës së përshtatjes së
modeleve, sa të mirë janë ato në shpjegimin e lidhjes ndërmjet variablave të përdorura
në model, është përdorur testi statistikor i Fisherit (F-testi). Ndërsa për testimin
indivual të variablave të përfshira në model është përdorur testi statistikor i studentit
(t-testi).
Nisur nga përfundimet se investimet e huaja direkte kanë ndikim pozitiv, por të
parëndësishëm në rritjen ekonomike në Shqipëri, në kapitullin e dytë (në renditje
kapitulli V), analiza thellohet më tej në natyrën e IHD-ve në vend, si dhe në
përcaktimin e faktorëve nxitës në përthithjen e tyre. Për të kuptuar më mirë investimet
e huaja direkte në Shqipëri, në studim është marrë dhe analiza e pyetësorit, realizuar
nga Agjensia AIDA në periudhën 2011-2012 ku vihet në dukje natyra e këtyre
investimeve dhe pritshmërinë që kanë investitorët e huaj për vendin tonë.
Për trajtimin e situatës reale të IHD-ve në vend, edhe pse pesha e tyre është e
papërfillshme për Shqipërinë, pyetjet e ngritura janë:
Cilët janë faktorët ndikues në përthithjen e IHD-ve në vendin tonë?
A ndryshon realiteti nga pritshmëritë e kompanive të huaja investuese?
Çfarë planifikojnë në një të ardhme të afërt1 këta investitorë?
Në këtë kapitull, jepet një këndvështrim ndryshe i IHD-ve, mbështetur në opinionin
dhe vizionin e vetë kompanive të huaja. Pyetësori i realizuar (nga Agjencia AIDA) ka
për qëllim analizën e pritshmërive dhe të planeve që kanë kompanitë e huaja për të
investuar në Shqipëri. Ajo çfarë studiohet më tej në punim është dhe lidhja pritshmëri-
përvojë-planifikim.
Pyetësori është i përbërë nga tri pjesë. Në pjesën e parë (A) janë hartuar pyetje duke
përdorur shkallën e Likertit. Kёta faktorё janё analizuar sipas shkallёs 1-5 nga mё pak
i rёndёsishëm deri te shumё i rёndёsishёm. Tё njёjtёt faktorё analizohen duke matur
përvojën me pritshmёritё e firmave para se tё bënin investimin, tregues ky i studimit
tё mirё tё tregut. Në pjesën e dytë (B) përdoren pyetje të hapura në lidhje me planet
dhe veprimtaritë e kryera nga ana e kompanive dhe në pjesën e tretë (C) kompanitë
pyeten në lidhje me informacione të përgjithme, si: “Kur ka ardhur në Shqipëri
1Është marrë një hark kohor 3-vjeçar, për shkak të dinamikave të zhvillimit në vend dhe më gjerë,
sepse është i vështirë parashikimi më afatgjatë.
18
kompania investuese? Ku është e vendosur? Sa është numri i punonjësve të
punësuar?” etj.
Nga përpunimi i të dhënave të pyetësorit është bërë një përshkrim i firmave
investuese në Shqipëri përmes paraqitjes grafike, ndërkohë që për testimin e çdo
faktori është përdorur testi Chi-square. Për pjesën e dytë, në vlerësimin nëse firmat
planifikojnë të zgjerohen dhe cilët janë faktorët e marrë në konsideratë, është përdorur
regresioni binomial. Përpunimi i të dhënave në këtë kapitull është bërë po me
programin SPSS.
Të dhënat
Të dhënat e përdorura në studim vijnë nga burime dytësore. Në testimin e modeleve
janë mbledhur të dhëna nga Banka e Shqipërisë, Banka Botërore dhe Instituti i
Statistikave për periudhën 1990-2011. Në vlerësimin e investimeve të huaja direkte në
Shqipëri (kapitulli III) të dhënat e përdorura janë marrë nga raportet kombëtare dhe
ndërkombëtare për vlerësimin e ecurisë së IHD-ve, treguesit makroekonomikë në
Bankën e Shqipërisë etj. Në kapitullin e pestë (Vlerësimet e kompanive të huaja në
vend) është shfrytëzuar pyetësori i realizuar nga AIDA (Agjensia për zhvillimin e
investimeve në Shqipëri) nёn drejtimin e UNCTAD-it, në bashkëpunim të ngushtë me
Shoqatën e Investitorëve të Huaj në Shqipëri (FIAA) dhe PNUD-in.
1.3. Struktura e punimit
Realizimi i këtij punimi është organizuar në gjashtë kapituj. Secili nga kapitujt është
ndërthurur me tjetrin duke krijuar kështu një vijueshmëri të mendimit dhe qëllimit
kryesor të punimit. Për studimin e investimeve të huaja direkte në vendin tonë, punimi
nis me një trajtim teorik të IHD-ve në përgjithësi dhe të IHD-ve në vend në mënyrë të
detajuar. Punimi vazhdon me analizën e ndikimit që kanë IHD-të në vendin tonë, i
paraprirë fillimisht me një përmbledhje të shkurtër të modeleve të përdorura në botë
për të matur rolin dhe ndikimin e IHD-ve në rritjen ekonomike. Më tej, punimi
vazhdon me analizën krahasuese të faktorëve motivues dhe planeve zhvillimore që
këto kompani kanë në vendin tonë, duke arritur në disa përfundime konkrete për IHD-
të në vend. Në mbyllje të studimit, jepen rekomandime se si IHD-të mund të gjejnë
zbatim në kushtet e një vendi pritës siç është Shqipëria.
Analizë e detajuar e përmbajtjes së kapitujve të punimit
Në kapitullin e parë është dhënë qëllimi i studimit, pyetjet kërkimore të ngritura dhe
metodologjia e përdorur për realizimin e tij.
Kapitulli i dytë bën një rishikim të literaturës për IHD-të. Trajtohen fillimet e
investimeve të huaja direkte dhe evoluimi i tyre deri në ditët e sotme. Duke qenë se
IHD-të hyjnë në tregje me mënyra të ndryshme e kam vlerësuar të rëndësishme edhe
klasifikimin e tyre. Një vend të veçantë në këtë kapitull zënë dhe efektet që përcjellin
19
IHD-të në ekonomitë e vendeve pritëse. Literatura e përdorur jep mundësi për të
trajtuar efektet pozitive dhe negative që përcjellin IHD-të në ekonomitë e vendeve
pritëse.
Natyra komplekse e IHD-ve, e bën të vështirë përshtatjen në një teori të pastër, pasi
dhe vetë roli i tyre ka ndryshuar me kalimin e viteve. Për këtë arsye, një paraqitje të
plotë të natyrës së IHD-ve na e japin teoritë e ndryshme të trajtuara. Teoria e kapitalit,
teoria e ciklit të produktit, teoria OLI, teoria e ndërkombëtarizimit, teoria radikale etj.,
përshkruajnë më së miri karakterin kompleks të IHD-ve.
Kapitulli i tretë jep një tablo të plotë të ecurisë së IHD-ve në Shqipëri, duke filluar me
një analizë të IHD-ve hyrëse në vite, veçoritë që mbartin dhe rolin që luajnë ato në
ekonominë e vendit tonë. Viteve të fundit, IHD-ve u është kushtuar një interes i
veçantë, gjë që e shohim dhe te politikat nxitëse që janë ndërmarrë nga qeveria për të
përthithur një numër më të madh të IHD-ve. Krahasimi i IHD-ve me vendet e
Ballkanit Perëndimor na bën të kuptojmë rolin e IHD-ve në këto vende. Ndërmjet
vendeve të Ballkanit Perëndimor shërbejnë si uralidhëse marrëveshjet dhe projektet
që kanë si qëllim nxitjen e IHD-ve në këto vende dhe arritjen e standardeve të
vendeve të Bashkimit Evropian.
Në kapitullin e katërt paraqitet ndikimi i IHD-ve në rritjen ekonomike të vendit tonë.
Për të parë ndikimin e IHD-ve, u shfrytëzuan funksionet e rritjes ekonomike që
rrjedhin nga modelet e zhvilluara nga Solow (1957), Mankiw, Romer, & Weil (1992),
Borenstein, De Gregorio, & Lee (1998), dhe nga Easterly (2001).
Zbatimi i këtyre modeleve në vendet në zhvillim tregon se IHD-të kanë një ndikim
pozitiv dhe të rëndësishëm në rritjen ekonomike. Por në Shqipëri, ndonëse rezultatet
tregojnë se IHD-të kanë ndikim pozitiv, ato janë të papërfillshëm në rritjen
ekonomike të vendit tonë. Investimet e huaja direkte janë një dukuri pas viteve ’90 të
shekullit të kaluar dhe numri i kompanive të huaja nuk është aq i madh sa të ndikojë
ndjeshëm në rritjen ekonomike të Shqipërisë.
Kapitulli i pestë analizon opinionin e investitorëve të huaj në Shqipëri. Janё marrё nё
konsideratё 60 kompani investuese tё huaja, tё cilat janё intervistuar pёr perceptimin
e tyre bazuar nё pёrvojën për mjedisin e biznesit, për mёnyrёn si ndikojnё kushtet e
ndryshme në veprimtarinë konkrete dhe në planet e tyre zhvillimore. Ky pyetësor u
zhvillua nga agjencia AIDA nёn drejtimin e UNCTAD-it, në bashkëpunim të ngushtë
me Shoqatën e Investitorëve të Huaj në Shqipëri (FIAA) dhe PNUD-in.
Në kapitullin e fundit paraqiten përfundimet e përgjithshme të nxjerra gjatë studimit,
trajtohen kufizimet e tij dhe jepen rekomandime për kompanitë e huaja që duan të
investojnë në të ardhmen në Shqipëri.
1.4. Korniza Teorike
Ky punim është mbështetur në një literaturë të gjerë për të arritur objektivat e
vendosur. Në vazhdim trajtohet shkurtimisht përmbajtja e punimeve të disa prej
autorëve, veprimtaria e të cilëve na bën të kuptojmë më mirë natyrën komplekse të
IHD-ve.
20
Kështu, Moosa (2002) jep arsyet kryesore pse duhen studiuar investimet e huaja
direkte duke argumentuar se IHD-të shoqërohen me transferimin e teknologjisë, si dhe
të njohurive menaxheriale, teknike e të marketingut.
Një vend të veçantë zënë përcaktuesit kryesorë të IHD-ve. Chakrabati (2001), Walsh
dhe Yu (2010) argumentojnë se madhësia e tregut është ndër përcaktuesit kryesorë për
thithjen e investimeve të huaja direkte. Në punimet e tyre De Mello (1997),
Noorbakhsh e të tjerë (2001) dhe Campos e Kinoshita (2002) argumentojnë që midis
IHD-ve dhe kapitalit human ka një lidhje pozitive për vendet që kanë një nivel të
caktuar të kapitalit human. Ndërsa Lipsey dhe Kravis (1982), Edwards (1990) dhe
Easterly (2001) theksojnë se infrastruktura e vendit pritës luan një rol të rëndësishëm
në tërheqjen e IHD-ve. Mund të themi se madhësia e tregut pritës, qëndrueshmëria
ekonomike, shkalla e hapjes së vendit pritës, niveli i të ardhurave, cilësia e
institucioneve dhe niveli i zhvillimit ekonomik të vendit pritës janë disa nga
përcaktuesit kryesorë që ndikojnë në përthithjen e IHD-ve.
Efektet që përcjellin IHD-të kanë nxitur shumë autorë të ndërmarrin studime dhe të
analizojnë rolin e tyre në ekonominë e vendeve pritëse. Në qendër të shumë punimeve
vihen re efektet pozitive dhe negative që mund të përcjellin IHD-të në ekonomitë e
vendeve pritëse. Për shembull, Lipsey (2002) argumenton se IHD-të ndikojnë në
nivelin e pagës si pasojë e hyrjes së firmave të huaja apo pjesëmarrjes së tyre në një
industri të caktuar. Firmat e huaja paguajnë më shumë se firmat vendase duke krijuar
efektin “spillover” të pagave. Sipas Wang (2009) IHD-të përcjellin efekte pozitive në
ekonominë pritëse, pasi transferojnë teknologjinë e përparuar dhe ndikojnë në
praktikat më të mira të drejtim-administrimit. Moosa (2002) në librin e tij “Theory,
Evidence and Practice” analizon efektet e IHD-ve në vendet pritëse, duke theksuar se
IHD-të ndikojnë pozitivisht në fluksin e kapitalit, në rritjen e prodhimit etj.
Trajtimi i teorive të IHD-ve na jep një paraqitje më të plotë për të kuptuar natyrën e
tyre komplekse. Autorë të ndryshëm i kanë parë në mënyra të ndryshme IHD-të pasi
dhe roli i tyre ka qenë i ndryshëm në vende të ndryshme. Teoria e Ciklit të Produktit
nga Vernon (1966) shpjegon ndërveprimet ndërmjet avantazheve specifike të
pronësisë dhe përparësive specifike të vendndodhjes, duke përshkruar më së miri rolin
e teknologjisë në tregtinë ndërkombëtare. Aliber (1970) i shpjegoi IHD-të nëpërmjet
marrëdhënieve të tregjeve financiare, ku firmat e huaja investuese duhet të përballojnë
papërsosmëritë e tregjeve të kapitalit dhe të kurseve të këmbimit.
Kojima (1973) klasifikoi tri motive kryesore që nxitin IHD-të: orientimi drejt
burimeve natyrore, orientimi drejt punës dhe orientimit drejt tregut. Hymer (1976),
analizoi se IHD zhvillohen kryesisht në ato tregje, të cilat kanë përparësi më të mëdha
konkurruese krahasuar me firmat vendase. Buckley dhe Casson (1976) në studimin e
tyre “E ardhmja e kompanive shumëkombëshe” analizuan rritjen e kompanive
shumëkombëshe dhe nxitjen e tyre për të tërhequr investimet e huaja direkte.
Dunning (1979) argumenton se IHD-të duhet të kenë kryesisht tri përparësi specifike
në mënyrë që të jenë të suksesshme në tregjet e vendeve pritëse. Teoria eklektike e
zhvilluar nga Dunning, njihet ndryshe si Paradigma OLI (Ownership-pronësia,
Location-vendndodhja dhe Internalise- përvetësimi).
Studimet e para për rritjen ekonomike i shohim te modelet neoklasike. Thjeshtësia e
tyre ka bërë që këto modele të shërbejnë si bazë e punës zbatuese dhe teorike për
akumulimin e kapitalit dhe për rritjen ekonomike. Solow (1956, 1957) aplikoi
21
analizën e rritjes brenda modelit neoklasik. Në punimin e saj Alfaro (2003) tregon se
IHD-të në sektorë të ndryshëm kanë efekte të ndryshme në rritjen ekonomike. Kështu,
në matjen e kryer empirike del se IHD-të në sektorin parësor kanë prirje që të kenë
efekt negativ në rritjen ekonomike, ndërsa IHD-të në sektorin e prodhimit kanë efekt
pozitiv.
Vitet e fundit, studiuesit argumentojnë se investimet e huaja direkte mund të nxisin
teknologjinë e nivelit të lartë, duke ndikuar në rritjen ekonomike të vendit pritës. Kjo
justifikon tërheqjen më të madhe të investime të huaja. Kështu, për shembull, Wang
dhe Blomstrom (1992) i kushtojnë rëndësi transferimit të teknologjisë nëpërmjet
kompanive shumëkombëshe dhe bashkëveprimit ndërmjet firmave të huaja dhe
firmave vendase. Xu (2000) argumenton se transferimi i teknologjisë nëpërmjet
kompanive shumëkombëshe ndihmon në rritjen e produktivitetit në vendet e
zhvilluara, por jo në vendet më pak të zhvilluara. Edhe Borensztein, De Gregorio &
Lee (1995) trajtuan lidhjen ndërmjet IHD-ve dhe kapitalit human dhe arritën në
përfundimin se IHD-të kanë ndikim pozitiv në rritjen ekonomike vetëm nëse vendet
zotërojnë një nivel të caktuar të kapitalit human. Lidhja ndërmjet IHD-ve dhe kapitalit
human është matur nga Borenstein, De Gregorio & Lee (1998) në mënyrë empirike.
Hanson (2001), argumenton se nëse kapitali i huaj dhe vendas janë plotësues me njëri-
tjetrin, ndikimi final i IHD-ve në normën e rritjes do të jetë më i madh.
Punimet e të gjithë këtyre autorëve na ndihmojnë për të kuptuar natyrën e IHD-ve dhe
rolin që kanë ato në ekonomitë e vendeve pritëse.
22
KREU II
KORNIZA TEORIKE E INVESTIMEVE TË HUAJA DIREKTE
23
KORNIZA TEORIKE E INVESTIMEVE TË HUAJA DIREKTE
2.1. Investimet e huaja direkte
Investimet e huaja direkte i kanë fillimet e tyre që në fillimet e shekullit të 19-të, por
pas Luftës së Dytë Botërore ato filluan të rriteshin me një ritëm më të shpejtë. Kjo
rritje është ndikuar nga një sërë faktorësh, nga të cilët, ndër më kryesori, mund të
përmendet ndryshimi i tregut në të cilin vepronin firmat. Përveç tregtisë
ndërkombëtare, një mënyrë tjetër që firmat filluan të operonin dhe të fitonin pozicione
në tregjet e huaja, ishin investimet e huaja direkte. Zhvillimi i teknologjisë bëri që
IHD-të të përhapen me shpejtësi në mbarë botën, ndërsa globalizimi u krijoi mundësi
investitorëve të huaj të shfrytëzonin të gjitha tregjet e mundshme duke ndikuar në
përhapjen e shpejtë të prodhimit. Me potencialet që kanë, sot IHD-të shihen si një nga
faktorët kyç në zhvillimin ekonomik për vendet në zhvillim.
Megjithëse disa studiues i shohin IHD-të si zgjidhje të problemeve të ndryshme
globale, të tilla si: krizat e urisë, kequshqyerja dhe dëmtimet mjedisore, nga ana tjetër,
disa studiues të tjerë mendojnë se IHD-të janë vetë instrumentet me anë të të cilave
shkaktohen këto fatkeqësi globale2.
Zhvillimi dhe rritja e tregtisë ndërkombëtare e ndihmuar nga zhvillimi teknologjik
kanë nxjerrë në pah dukurinë që gjerësisht njihet me emrin globalizim. Globalizimi
është përhapja e shpejtë e prodhimit të një firme dhe shitja e tyre në mbarë botën,
duke e parë çdo vend si treg potencial dhe qendër e mundshme prodhimi ose burimi,
së bashku me rritjen e tregtisë ndërkombëtare që shkon paralelisht me këtë zgjerim
global të bizneseve. Kompanitë shumëkombëshe janë forma e biznesit që mbart
globalizimin në mbarë botën, dhe IHD-të janë një metodë e rëndësishme që
shfrytëzojnë firmat për strategjitë e tyre të rritjes globale3.
Sipas Shenkar, (2007) shoqëritë mund të hyjnë në një treg të huaj ose duke eksportuar
ose nëpërmjet IHD-ve. Eksportimi është mënyra më e thjeshtë dhe me risk të vogël
me anë të të cilit firma mund të futet në tregun e huaj, por ajo nuk ka mundësi të ketë
nën kontroll prodhimin dhe as të përfitojë nga mundësitë që mund të krijohen vetëm
nga prania konkrete në një treg të huaj. Ndërsa kur një firmë investon drejtpërdrejtë
në prodhim ose në mënyra të tjera në një shtet të huaj mbi të cilat ajo ushtron kontroll
domethënës, atëherë kemi të bëjmë me IHD-të.
Shenkar, (2007) thekson dallimin ndërmjet qarkullimit të IHD-ve dhe stokut të IHD-
ve. Fluksi i IHD-ve i referohet shumës së tyre të kryer gjatë një periudhe kohore të
caktuar (p.sh., brenda një viti). Stoku i IHD-ve i referohet vlerës totale të akumuluar
të aseteve me pronësi të huaj në një kohë të caktuar. Për sa i përket fluksit të IHD-ve,
është e rëndësishme të bëhet dallimi ndërmjet IHD-ve hyrëse dhe atyre dalëse. IHD-të
janë dalëse kur dalin nga një vend, ndërsa janë hyrëse kur nënkuptojnë fluksin e tyre
në një vend, pra kur firmat e huaja ndërmarrin investime direkte në vendin pritës.
2Sezer, H. (2006) “Foreign Direct Investment”, in Piggott, J. and Cook, M. International Business
Economics: A European Perspective, fq. 186-222, Palgrave Macmillan. 3 Shenkar, (2007) “FDI Theory and Application”, kapitulli 3.
24
2.2. A mund të japim një përkufizim të caktuar për IHD-të?
Nëse duhet të japim një përkufizim të caktuar se çfarë janë IHD-të, do të shohim se
është e vështirë për t’i dhënë një përgjigje gjithëpërfshirëse dhe shteruese. Një nga
shkaqet kryesore të shumëllojshmërisë së përkufizimeve të IHD-ve është fakti se
investitorët e huaj, në vende të ndryshme, kanë karakteristika të ndryshme, si dhe
operojnë në përputhje me kuadrin legjislativ dhe rregullator të vendeve të tyre që
mund të jetë i ndryshëm nga kuadri legjislativ dhe rregullator i vendeve pritëse.
IHD-të janë shumë më komplekse për nga natyra sesa investimi portofol, pasi shpesh
herë ato përfshijnë edhe transferimin e mjeteve bazë siç janë njohuritë teknologjike,
dhe aftësitë menaxheriale dhe organizative. Për rrjedhojë, përkufizimi i IHD-ve nga
ana praktike nuk mund të shqyrtohet i veçuar nga përkufizimi i kompanive
shumëkombëshe, i cili, gjithashtu, nga ana e tij, është i vështirë për t’u përkufizuar4.
Përkufizimet kryesore të IHD i gjejmë te Manuali i Bilancit të Pagesave të Fondit
Monetar Ndërkombëtar dhe te Raporti Botëror i Investimeve i Kombeve të Bashkuara
i vitit 1999.
Sipas Manualit të Bilancit të Pagesave të Fondit Monetar Ndërkombëtar “Investimi
Direkt është një kategori e investimeve ndërkombëtare, të cilat pasqyrojnë sigurimin e
të ardhurave të qëndrueshme nga një subjekt rezident i një ekonomie në një subjekt që
është rezident në një ekonomi tjetër dhe ka një shkallë të konsiderueshme të ndikimit
në menaxhimin e këtij të fundit”.(FMN, 1993)
Raporti Botëror i Investimeve i Kombeve të Bashkuara (UNCTAD, 1999) i përcakton
IHD-të si “një investim që përfshin një marrëdhënie afatgjatë, që pasqyron një interes
të qëndrueshëm dhe kontroll të një subjekti vendas në një ekonomi (investitor direkt i
huaj ose sipërmarrje mëmë) në një sipërmarrje vendase në një ekonomi të ndryshme
nga ajo e investitorit direkt të huaj (sipërmarrja IHD, sipërmarrja degë ose dega e
huaj)”.
2.2.1. Pse i studiojmë IHD-të?
Për shkak të natyrës së tyre komplekse, IHD-të u bënë objekt studimi nga shumë
teoricienë. Në fushën e gjerë të trajtimit të IHD-ve gjejmë mbështetës edhe
kundërshtues të ndikimit që sjellin këto investime në ekonominë e vendeve pritëse.
Gjithashtu, ndikimet e investimeve të huaja direkte janë matur edhe në mënyrë
empirike, por rezultatet nuk kanë qenë të njëjta5. Moosa, (2002) analizon tri arsye
kryesore pse duhet t’i studiojmë IHD-të.
4Po aty, Sezer, H, (2006) “Foreign Direct Investment”, fq. 187
5 Ndikimi i IHD-ve në rritjen ekonomike do të trajtohet gjerësisht në kapitullin e katërt.
25
Arsyeja e parë është se qysh prej viteve 1980 IHD-të morën një rritje të shpejtë dhe
pësuan ndryshime në strukturën e tyre. Në vitet 1990, IHD-të numëronin rreth ¼ e
qarkullimit të kapitalit ndërkombëtar. Kjo rritje e shpejtë e IHD-ve erdhi jo vetëm si
rrjedhojë e konkurrencës globale, por edhe nga prirja për të liberalizuar tregjet
financiare, të mallrave dhe të faktorëve. Është vënë re se IHD-të vazhdojnë të
zgjerohen edhe në ato raste kur tregtia botërore ngadalësohet.
Arsyeja e dytë është se IHD-të janë objekt studimi për shkak të shqetësimeve që
ngrenë në lidhje me shkaqet dhe pasojat e pronësisë së huaj. Shumica e vendeve
mbajnë një qëndrim të dyanshëm kundrejt IHD-ve, pasi, sipas tyre kanë efekte
negative në punësim, ngadalësojnë zhvillimin e progresit teknologjik vendas, dhe
përkeqësojnë bilancin tregtar6. Në ditët e sotme, më tepër në vendet në zhvillim,
shohim politika të shumta që nxisin fluksin sa më të madh të IHD-ve.
Arsyeja e tretë është se IHD-të ofrojnë mundësi për kanalizimin e burimeve për
vendet në zhvillim. Sipas këtij argumenti, IHD-të po bëhen një burim i rëndësishëm
fondesh në një kohë kur aksesi në mjete të tjera financimi po zvogëlohet, sidomos pas
krizës së borxhit ndërkombëtar që ndodhi në fillim të viteve ’80 të shekullit të kaluar.
Për më tepër, IHD-të janë ose mund të jenë të rëndësishme në këtë kuptim jo vetëm
sepse ato kërkojnë si premisë të rëndësishme lëvizjen e kapitalit financiar, por edhe
sepse ato zakonisht shoqërohen me ofrimin e teknologjisë, si dhe të njohurive
menaxheriale, teknike dhe të marketingut.
2.3. Mënyra e hyrjes në një treg të huaj
Firmat mund të hyjnë në ekonomi pritëse me anë të investimeve nga fillimi ose nga
bashkimet dhe blerjet. Një investim nga fillimi ndodh kur një firmë, si e vetme ose së
bashku me një firmë tjetër, (d.m.th., në një sipërmarrje të përbashkët) fillon aktivitet
të ri në vendin pritës. Një blerje ndodh kur një firmë blen nga një pjesë (d.m.th., blerje
e pjesshme) ose tërë kapitalin (d.m.th., blerje e plotë) e një firme të synuar në një vend
pritës. Në përgjithësi, IHD-të mund të marrin një nga tri këto forma: investime nga
fillimi (ose ndryshe në fushë të blertë), bashkime ose blerje shoqërish, si dhe krijime
të shoqërive të përbashkëta.
Investimet “Greenfield” nënkuptojnë kryerjen e investimeve nga fillimi në vendin
pritës. Investimet nga fillimi synojnë prodhimin e të mirave dhe të shërbimeve me
kosto më të ulët, duke shfrytëzuar kapacitetet prodhuese të vendit pritës. Ato
përkrahen nga vendet pritëse, pasi nxisin hapjen e vendeve të reja të punës,
kualifikimin e mëtejshëm të punonjësve dhe ndikojnë në transferimin dhe në
përshtatjen e teknologjisë. Këto investime shërbejnë si motivim edhe për kompanitë
vendase të vendeve pritëse, duke ndikuar në rritjen e konkurrencës në vend.
Megjithatë, këto investime përqindjen më të madhe të përfitime që sigurojnë e
transferojnë në vendin e tyre mëmë duke ndikuar pozitivisht në rritjen ekonomike të
6 Po aty, Moosa (2002).
26
këtyre vendeve. Kjo gjë shihet si një nga disavantazhet e investimeve nga fillimi për
vendin pritës.
Një formë tjetër e IHD-ve është bashkimi ose blerja e firmave ekzistuese në vendin
pritës (Mergers & Acquisitions). Kur firmat ndodhen në vështirësi financiare ose kur
duan të fuqizohen më shumë nëpër tregje, mund të ndodhë që dy ose më shumë firma
të bashkohen në një të vetme. Bashkimet e firmave i klasifikojmë në tri grupe: në
bashkime horizontale, në bashkime vertikale dhe konglomerate.
Bashkimet horizontale kryhen nga firmat, të cilat kryejnë procese të njëjta prodhimi
ose prodhojnë produkte homogjene. Këto bashkime shpesh çojnë në ekonomi me
shkallë rritëse. Bashkimet vertikale realizohen nëpërmjet firmave që operojnë në faza
të ndryshme të zinxhirit të prodhimit. Konglomeratet janë bashkimet e firmave,
veprimtaritë e të cilave nuk kanë lidhje të drejtëprdrejtë me njëra-tjetrën.
Mund të ndodhë që bashkimet horizontale të firmave të rezultojnë me një efikasitet
më të lartë se në kushtet e mëparshme. Firmat tashmë mund të prodhojnë një sasi më
të madhe të produkteve dhe me një cilësi më të mirë. Konsumatorët kanë mundësi të
marrin sasi më të madhe të produkteve, me çmime më të ulta. Por, nga ana tjetër
bashkimi i firmave mund të ndikojë në uljen e konkurrencës në treg. Si pasojë e
përqëndrimit të firmave nëpër tregje mund të ketë rritje të çmimeve pas bashkimit të
tyre. Rritja e çmimeve mund të nxisë konkurrentët e tjerë të rrisin prodhimin e tyre,
pra mund të ketë nxitje edhe për firmat e tjera që operojnë në të njëjtat kushte tregu.
Forma më e zakonshme e bashkimeve dhe e blerjeve synohet nga firmat e vendeve të
zhvilluara. Korporatat e mëdha kryejnë blerje të firmave të tjera (zakonisht në vendet
pritëse) për arsye zgjerimi. Bashkimet e firmave më së shumti ofrojnë përparësi
pozitive, pasi rrisin efikasitetin, ulin kostot e prodhimit dhe kanë mundësi zgjerimi në
tregun ndërkombëtar.
IHD-të mund të marrin edhe formën e shoqërive të përbashkëta (Joint Venture).
Ndërmarrjet e përbashkëta krijohen kur dy ose më shumë individë ose subjekte lidhen
së bashku në një marrëveshje kontraktuale për sipërmarrjen e një biznesi, duke ndarë
fitimet dhe humbjet. Bashkimi i firmave bëhet për të patur fitime më të mëdha, por
nga ana tjetër ato mund të kenë edhe implikime të konsiderueshme. Një partneritet
zakonisht synon vazhdimësinë e marrëdhënies afatgjatë të biznesit, ndërsa një
ndërmarrje e përbashkët bazohet në një projekt të vetëm të biznesit. Si përparësi
kryesore, që mbartin ndërmarrjet e përbashkëta, mund të përmendim aftësinë e tyre
për t’u përshtatur. Gjithashtu, kompanive u ofrohet mundësia e shfrytëzimit të
kapaciteteve të reja, mundësia për të hyrë në tregjet financiare të vendit pritës ose për
të fituar njohuri të reja teknologjike përfshirë edhe personelin e specializuar, si dhe
fitimin e emrit të mirë të një firme, me të cilin ajo mund të përmirësojë shitjet nëse
qëllimi i investimeve është t’u shërbejnë tregjeve lokale. Buckley dhe Casson (1996)7
e shpjegojnë rritjen e rolit të ndërmarrjeve të përbashkëta rreth viteve ’80 të shekullit
të kaluar nëpërmjet inovacionit teknologjik dhe globalizimit të tregjeve.
Megjithatë, ndërmarrjet e përbashkëta kanë edhe mangësitë e veta, pasi atyre u duhet
kohë dhe përpjekje për të realizuar një marrëdhënie të përsosur dhe në partneritet të
plotë me një palë tjetër. Ndërmarrjet mund të mos bien gjithmonë dakort për
7 Teoria e internalizimit nga (Buckley dhe Coasse) do të trajtohet gjerësisht në çështjen 2.8.8
27
objektivat e vendosur, partnerët jo gjithmonë ofrojnë mbështetje të plotë në fazat e
para, pasi mbartin kultura dhe mënyra të ndryshme menaxhimi, të cilat bëhen pengesë
për një bashkëpunim efikas.
2.3.1. Klasifikimet e IHD-ve
Studiues të ndryshëm, për të bërë klasifikimin e llojeve të IHD-ve marrin parasysh
kritere të ndryshme dalluese. Në përgjithësi, IHD-të mund t’i klasifikojmë në IHD
horizontale, në IHD vertikale dhe në IHD burimkërkuese.
IHD horizontale nxiten të prodhojnë në vendet pritëse të njëjtin produkt që prodhohet
në vendet e tyre mëmë, por me një kosto më të ulët. Kjo ndodh për shkak të
potencialeve që zotërojnë vendet pritëse dhe që shfrytëzohen nga IHD-të. Zakonisht
IHD-të horizontale, të cilat quhen edhe kërkimi i tregut, operojnë në ato vende ku
madhësia e tregut është e madhe dhe fuqia blerëse është e konsiderueshme nga ana e
konsumatorëve.
Në përgjithësi, IHD-të horizontale kryhen për të shfrytëzuar më tepër disa përparësi
monopoliste apo oligopoliste, të tilla si: patentat apo produktet e diferencuara,
veçanërisht nëse zgjerimi në shtetin mëmë nënkupton shkeljen e ligjeve antitrust
(Moosa, 2002).
IHD vertikale njihen ndryshe edhe si kërkuese të eficiencës. Synimi kryesor është
minimizimi i kostos nëpërmjet shfrytëzimit të faktorëve të prodhimit. IHD-të vertikale
mund ta kryejnë procesin e prodhimit nëpërmjet fazave të ndryshme. Për këtë arsye,
kompanitë investuese shpesh kërkojnë vende ku faktorët e prodhimit të jenë
relativisht të lirë. Për shembull, kompani të shumta, një pjesë të proceseve të
prodhimit, i kryejnë në vende të cilat kanë një forcë punëtore relativisht të lirë.
Gjithashtu, IHD-të vertikale kërkojnë të përdorin edhe teknologjinë e përparuar nëse
përdorimi i tyre minimizon koston e prodhimit.
Yokota (2005), i mbështetur në pikëpamjen e Helpman (1984), të Markusen (1984)
dhe në studimin empirik të Hanson et al (2001) analizon se IHD-të horizontale më së
shumti synojnë të shesin produktet e tyre në tregje me përmasa të mëdha të vendeve
pritëse, ndërsa IHD-të vertikale synojnë eksportin e produkteve nga vendi mëmë në
vendin pritës.
IHD burim kërkuese. Këto investime të huaja përqendrohen kryesisht në vende të cilat
janë të pasura me burime natyrore. Qëllimi i tyre parësor është shfrytëzimi i atyre
burimeve që nuk ndodhen në vendet e tyre ose që janë në pronësi të konkurrentëve të
tjerë. Në rastin e Shqipërisë, me interes nga investitorët e huaj shihet shfrytëzimi i
rezervave minerale, pyjore, të naftës dhe të energjisë elektrike.
28
2.4. Kompanitë shumëkombëshe (KMN-të)
Me kompani shumëkombëshe kuptojmë firmat të cilat operojnë në më shumë se një
vend. Në botime të ndryshme gjejmë një sërë emërtimesh për këto firma, të tilla si:
korporata, shoqëri dhe sipërmarrje të shoqëruara me përcaktimin se janë
ndërkombëtare, transnacionale, ose globale. Kompanitë shumëkombëshe kanë si
qëllim kryerjen e veprimtarive të ndryshme nëpërmjet degëve ose filialeve në shtete të
tjera. Pra, kompanitë shumëkombëshe mund të arrijnë t’i bashkërendojnë dhe t’i
përvetësojnë veprimtaritë e tyre përtej kufijve kombëtarë.
Në ditët e sotme, shohim që kompanitë shumëkombëshe luajnë një rol të rëndësishëm
në tregjet ndërkombëtare. Roli që mbartin këto kompani, vjen si pasojë e ndikimit në
ekonominë e vendeve pritëse. Ndikimi në ekonomi duket qartë nga efektet që sjellin
veprimtaritë e tyre. Megjithëse këto kompani kryejnë investime të ndryshme, efektet
që ato mbartin, janë të ndryshme në vendet e zhvilluara dhe në vendet në zhvillim. Për
këtë arsye, efektet e kompanive shumëkombëshe janë gjithmonë të diskutueshme nga
ekonomistët.
Në përgjithësi, shihet se KMN-të ndikojnë ndjeshëm në rritjen ekonomike të vendit.
Në shumë botime të huaja, studiues të ndryshëm e vënë theksin te transferimi i
teknologjisë që kryhet nga ana e KMN-ve në vendet pritëse, në të cilat ato investojnë.
Gjithashtu, një përfitim tjetër, që ofrojnë KMN-të, është kualifikimi dhe trajnimi i
punonjësve. Kompanitë e mëdha shumëkombëshe kanë një personel të organizuar, i
cili jep ndihmesën e vet duke organizuar dhe menaxhuar veprimtaritë e ndryshme në
vendet pritëse. Sipas Freeman, (1981) duke qenë se kompanitë shumëkombëshe
kryejnë investime të shumta, një efekt pozitiv që shihet është rritja e numrit të të
punësuarve. Për shkak të numrit të madh të kompanive që operojnë në të gjithë botën,
numri i të punësuarve në to është shumë i madh. Kjo përbën një nga arsyet pse
qeveritë e vendeve pritëse i përkrahin këto kompani.
Nga mjaft studiues trajtohen edhe efektet ose pasojat negative që mbartin kompanitë
shumëkombëshe. Kështu, duke qenë se këto kompani zotërojnë teknologji të
përparuar, ato mund të ndikojnë negativisht në konkurrencën ndërmjet firmave
vendase. Prodhimi masiv dhe me një kosto më të ulët (për shkak të teknologjisë së
lartë) mund t’i detyrojë firmat vendase të dalin nga tregu. Kjo gjë do të sillte një
fuqizim edhe më të madh të këtyre kompanive në vendet pritëse.
Megjithëse ka shumë diskutime për kompanitë shumëkombëshe, ajo që duhet
theksuar është se ato janë rritur dhe janë zgjeruar ndjeshëm vitet e fundit, duke
punësuar një numër të ndjeshëm punonjësish.
2.5. Motivet që nxisin IHD-të
Në fillimet e tyre, investimet e huaja u panë me mëdyshje. Jo në të gjitha rastet ato
rezultonin me efekte pozitive në ekonomitë e vendeve pritëse. Për këtë arsye, këto
investime herë gjenin përkrahje e herë ndeshnin në kundërshtime të forta. Në vitet e
fundit, ku tashmë, pothuajse të gjitha vendet i ndiejnë efektet pozitive që kanë sjellë
29
investimet e huaja, vihet re nxitja e vazhdueshme e këtyre investimeve. Qeveritë e
vendeve në zhvillim tashmë kërkojnë të përthithin një numër sa më të madh të
investitorëve për të ndikuar në rritjen ekonomike të vendeve të tyre.
Por cilat janë motivimet kryesore që mund të ndikojnë në përthithjen sa më të madhe
të IHD-ve?
Investitorët theksojnë se motivimet kryesore për të investuar ndryshojnë sipas
vendeve dhe sektorëve ekonomikë. Megjithatë, motivimet kryesore që i nxitin
investitorët e huaj për të bërë investime në vendet pritëse janë:
Madhësia e tregut dhe perspektivat e rritjes së tij;
Niveli i pagës dhe produktiviteti i punës;
Infrastruktura e mirë;
Stabiliteti politik dhe masat që merren për nxitjen e IHD-ve;
Mungesa e korrupsionit dhe nxitja e konkurrueshmërisë ndërmjet firmave;
Përmirësimi i mjedisit të investimeve, si: regjistrimi i biznesit, procedurat e
licensimit, lehtësia e të bërit biznes, mjedisi i përshtatshëm për biznes etj.
Edhe struktura e taksave mund të ketë një ndikim të rëndësishëm në
perspektivat e investimeve.
Përveç këtyre faktorëve, investitorët, gjithashtu, theksojnë rëndësinë e faktorëve të
tjerë që mund të ndikojnë te IHD-të. Këta faktorë janë veçanërisht të rëndësishëm në
rastin kur investitorët e huaj kërkojnë të investojnë në një vend të ri apo kërkojnë të
zgjerojnë veprimtarinë e tyre në vazhdim. Ndër faktorët që investitorët e huaj marrin
në konsideratë, mund të përmendim:
Nevoja për tregje. Shpesh nevoja për tregje të reja lind kur kompanitë kërkojnë të
zgjerojnë veprimtarinë e tyre jashtë tregut vendas. Kompanitë mund ta kryejnë
zgjerimin e veprimtarisë duke shfrytëzuar ekonomitë e shkallës, nëse tregjet e huaja
ofrojnë norma të larta fitimi.
Nevoja për efiçencën e prodhimit i motivon kompanitë të prodhojnë në ato vende që
faktorët e prodhimit i kanë relativisht të lirë. Kompanitë investuese shfrytëzojnë
burimet natyrore ose materialet e papërpunuara që ndodhen në vendin pritës. Vendet
që zotërojnë burime të shumta natyrore, si: burime nëntokësore, pyjore, burime
energjie etj., janë vende që thithin më shumë investime të huaja.
Nevoja për informacion dhe teknologjia i motivon IHD-të kryesisht drejt vendeve të
zhvilluara. Si të tilla mund të përmendim kompanitë e kompjuterave, si edhe
kompanitë farmaceutike që në ditët e sotme kanë gjetur një përdorim të gjerë.
Sistemi i taksave. Sistemi i taksave përbën një nxitje të madhe për të gjitha kompanitë
investuese. Nëse politikat tatimore bazohen tek taksat e ulta, nga ana e investitorëve të
huaj mund të ketë pritshmëri më të kënaqshme.
Emri i mirë dhe ruajtja e reputacionit. Shpesh kompanitë e mëdha kërkojnë të
zgjerojnë veprimtarinë e tyre duke shfrytëzuar emrin e mirë që ato mbartin.
Kompanitë me emër përpiqen të ruajnë reputacionin edhe në vendet e tjera që ato
operojnë. Kjo është veçanërisht e vlefshme për bankat dhe institucionet e tjera
financiare. Kur kompania mëmë vendos të zgjerohet, ajo mund të hapë degë të reja në
30
vende të ndryshme. Kjo, është një nga arsyet e shtrirjes në nivele ndërkombëtare të
institucioneve financiare.
2.6. Përcaktuesit kryesorë të IHD
Në ditët e sotme të gjitha vendet që duan të thithin një numër më të madh të
investitorëve të huaj, duhet të shfrytëzojnë dhe të reklamojnë karakteristikat kryesore
që zotërojnë. Përcaktimi i duhur i këtyre faktorëve është i nevojshëm për t’iu servivur
investitorëve të huaj. Në shumë trajtesa për këto probleme gjejmë përcaktues të
ndryshëm. Kjo mbase për shkak të veçorive që kanë këto vende ose për shkak të
zhvillimit të tyre ekonomik.
Si përcaktues kryesorë të IHD-ve, Walsh dhe Yu (2010) përfshijnë potencialin dhe
madhësinë e tregut pritës, qëndrueshmërinë ekonomike, shkallën e hapjes së vendit
pritës, nivelin e të ardhurave, cilësinë e institucioneve dhe nivelin e zhvillimit
ekonomik të vendit pritës.
Lim (2001) rendit përcaktuesit kryesorë që ndikojnë në tërheqjen e IHD-ve. Largësia
ndërmjet vendeve që ndikon në kostot e transportit, madhësia e tregut, klima e
biznesit, qëndrueshmëria ekonomike e politike dhe hapja e vendit janë disa nga
përcaktuesit që ndikojnë në tërheqjen e IHD-ve. Në punimin e tij, Lim trajton
ndikimin e këtyre përcaktuesve në rritjen ekonomike të vendit.
Në studimin e tij, Chakrabati (2001), argumenton se madhësia e tregut është një ndër
përcaktuesit kryesorë për thithjen e investimeve të huaja direkte. Sa më i madh të jetë
tregu i vendeve pritëse, aq më shumë mundësi kanë investitorët e huaj për të
shfrytëzuar burimet natyrore që kanë këto vende, pra fuqinë punëtore.
Shkalla e hapjes së vendit pritës (raporti i eksporteve dhe i importeve) përbën një
tjetër përcaktues me rëndësi për IHD-të. Për shembull, Lipsey dhe Kravis (1982) në
studimin e tyre gjetën një lidhje pozitive dhe tepër domethënëse ndërmjet hapjes së
vendit dhe IHD-ve. Edhe Merledeve dhe Schoors (2004) si përcaktues kryesorë për
tërheqjen e IHD-ve përmendin madhësinë e tregut të vendit pritës dhe shkallën e
hapjes së vendit ndaj tregut ndërkombëtar. Nëse vendet pritëse i realizojnë këta
faktorë numri i investorëve të huaj që dëshirojnë të hyjnë në këto tregje, do të jetë
relativisht më i madh krahasuar me ato vende që kanë madhësi më të vogël të tregut
ose që kanë një hapje më të vogël ndaj tregjeve.
Si përcaktues tjetër të rëndësishëm për thithjen e IHD-ve, Chakrabati (2001) veçon
edhe nivelin e pagës, që mund të jetë një faktor nxitës. Niveli i pagës do të ishte
tërheqës për investitorët, nëse veprimtaritë e tyre janë të përqendruara kryesisht në
prodhim (duke ndikuar drejtpërsëdrejti në minimizimin e kostos së prodhimit).
Para shumë vitesh, investitorët e huaj nxiteshin të investonin në vende me një zhvillim
të ulët ekonomik, pasi shfrytëzonin fuqinë e lirë të punës që kishin këto vende. Në
ditët e sotme, shohim se, si përcaktues kryesor për IHD-të është dhe kapitali human.
31
De Mello (1997) në teorinë e tij trajton lidhjen pozitive ndërmjet kapitalit human dhe
IHD-ve, megjithëse vendet pritëse duhet të kenë një nivel minimal të caktuar të
kapitalit human. Në punimin e tyre empirik, Campos dhe Kinoshita (2002)8
argumentojnë që ndërmjet IHD-ve dhe kapitalit human ka një lidhje pozitive dhe për
vendet që kanë një nivel të caktuar të kapitalit human kjo lidhje bëhet sinjifikative.
Gjithashtu, dhe Noorbakhsh dhe të tjerë (2001) argumentojnë se kapitali human është
një përcaktues i rëndësishëm për thithjen e IHD-ve në vendet në zhvillim. Në
studimin e tyre, ata theksojnë se kapitali human është një tregues sinjifikativ dhe, me
kalimin e kohës, vendet që kanë një numër të madh të njerëzve të arsimuar, kanë
mundësi që të përfitojnë një numër më të madh të investimeve të huaja.
Në punimin e tij Cho (2003) i përcakton kushtet ekonomike dhe politikat e vendeve
pritëse si faktorët kryesorë për tërheqjen e IHD-ve. Në kushtet ekonomike si faktorë
kryesorë Cho përmend madhësinë e tregjeve, burimet natyrore dhe aftësinë
konkurruese. Në politikat e vendeve pritëse, Cho (2003), trajton politikat
makroekonomike, sektorin privat, dhe politikat në nxitjen e IHD-ve.
Matev (2008) shqyrton përcaktuesit kryesorë në vendet e Evropës Qendrore dhe
Juglindore, të cilët i ndan në dy grupe kryesore. Në grupin e parë përfshin faktorët e
madhësisë së tregut dhe në grupin e dytë faktorët e infrastrukturës dhe kapitalin
human. Sipas Matev, këto vende duhet të përpiqen për liberalizimin e regjimit të
tregtisë, të këmbimit valutor dhe përmirësimin e infrastrukturës së përgjithshme.
Gjithashtu, Matev (2008), thekson se lufta kundër korrupsionit dhe burokracisë do të
ndikojnë drejtpërsëdrejti në rritjen e numrit të IHD-ve.
Një përcaktues tjetër me rëndësi, që është vërejtur vitet e fundit nga ana e
investitorëve të huaj, është cilësia e infrastrukturës së vendit. Kështu, shumë autorë e
mbështesin arsyetimin nga rezultatet e evidencave empirike që kanë kryer. Me termin
infrastrukturë përfshihen rrugët, portet, hekurudhat dhe sistemet e telekomunikacionit,
të cilat ndikojnë në zhvillimin ekonomik të vendit. Cilësia e infrastrukturës përbën një
nga përcaktuesit kryesorë për tërheqjen e IHD-ve. Nëse vendet pritëse nuk kanë një
infrastrukturë të rregullt dhe cilësore, kjo mund të jetë një pengesë e pashmangshme
nga ana e investitorëve. Për këtë arsye, qeveria e çdo vendi duhet të marrë masa për
përmirësimin e cilësisë së infrastrukturës.
Lipsey dhe Kravis (1982), Edwards (1990) dhe Easterly (2001)9 etj, theksojnë se
infrasruktura e vendit pritës luan një rol të rëndësishëm në tërheqjen e IHD-ve.
Modeli i Easterlit parashikon se të ardhurat fillestare dhe inflacioni ndikojnë
negativisht në rritjen reale të PBB-së, ndërsa kapitalit human, IHD-të, infrastruktura
në telekomunikacion dhe zgjerimi i OECD-së ndikojnë pozitivisht në rritjen reale të
PBB-së.
Si përfundim, mund të thuhet se qëndrueshmëria ekonomike e politike, madhësia e
tregut, shkalla e hapjes së vendit, niveli i taksave, politikat tregtare, politikat
qeveritare, aspekti institucional dhe cilësia e infrastukturës përbëjnë përcaktuesit
kryesorë që duhet të kenë vendet pritëse për të tërhequr një numër sa më të madh të
IHD-ve.
8 Lidhja ndërmjet kapitalit human dhe IHD-ve trajtohet gjerësisht në kapitullin 4.
9 Modeli i Easterlit do të trajtohet gjerësisht në kapitullin 4, çështja 4.2.3
32
2.7. Efektet e IHD-ve në ekonomitë e vendeve pritëse
Zhvillimi i shpejtë i ekonomisë mundësoi që investimet e huaja direkte të rriteshin jo
vetëm në numër, por të kishin dhe një përhapje të gjerë në shumë vende të botës. Kjo
bëri që shumë ekonomistë të analizonin efektet e IHD-ve. Për këtë arsye në shumë
trajtime vihen re këndvështrime të ndryshme për efektet që mbartin IHD-të. Në disa
vende IHD-të kanë ndikuar pozitivisht në zhvillimin ekonomik dhe në disa vende të
tjera jo. Për këtë arsye, roli dhe ndikimi që kanë IHD-të në rritjen ekonomike të një
vendi, është një nga çështjet ku janë përqendruar shumë autorë.
Pyetjet që shtrohen, kur analizohen efektet e IHD-ve në ekonomitë e vendeve pritëse,
janë:
Si ndikojnë IHD-të në ekonomitë e vendeve pritëse?
Në cilët sektorë ndikojnë kryesisht IHD-të?
Në fazën e para të ekonomisë së tregut, investimet e huaja direkte kanë shpërndarë
efekte në formën e “normës më të lartë të punësimit” dhe “transferimin e
teknologjisë”. Rritja e konkurrencës, e njohurive, e teknologjisë si dhe
qëndrueshmëria financiare mbartin efekte pozitive. Por, në të njëjtën kohë, IHD-të
janë parë dhe si kompani që përpiqen të fitojnë më tepër nëpërmjet burimeve natyrore
më të lira që zotërojnë vendet pritëse, si krahu më i lirë i punës, që është edhe një ndër
qëllimet kryesore të investitorëve. Nga ana tjetër, transferimi i teknologjisë nuk mund
të realizohet nëse është e pamjaftueshme shkalla e integrimit të tregut. Fluksi pozitiv i
kapitalit shpesh kthehet në negativ kur investitorët shfrytëzojnë burimet natyrore si
lëndë të para dhe i shesin më shtrenjtë mallrat përfundimtare që kanë prodhuar
(Zilinske. A, 2010).
Efekti në paga. Firmat e huaja priren të përfshihen në ata sektorë të ekonomisë që
sigurojnë fitime më të larta. Ato përpiqen të punësojnë punëtorë më të kualifikuar dhe
më të arsimuar se firmat vendase. Kjo ndodh sepse IHD-të janë kompani më të
mëdha, ushtrojnë veprimtari që kërkojnë më shumë kapital, si dhe përdorin më shumë
produkte të ndërmjetme. Përveç kësaj, ka disa evidenca që tregojnë se firmat e huaja
paguajnë një çmim më të lartë për punë, pra për një punëtor të një cilësie të caktuar
paguajnë më tepër. Kjo dhe për vetë faktin se IHD-të zotërojnë teknologji të përparuar
Si pasojë e hyrjes së firmave të huaja apo të pjesëmarrjes së tyre në një industri apo
rajon rriten edhe pagat e punonjësve në firmat vendase (Lipsey, 2002).
Hyrja apo prania e firmave të huaja mund të ndikojnë, me anë të shumë mënyrave,
mbi pagat në vendet pritëse. Një prej këtyre mënyrave është rasti kur këto firma
ofrojnë paga më të larta se pagat që ofrojnë firmat vendase. Kështu, Lipsey dhe
Sjoholm (2001) theksuan se firmat e huaja paguajnë gati 50 % më shumë se firmat
vendase. Kjo pasi IHD-të rekrutojnë punonjësit më të mirë, duke bërë që edhe firmat
vendase të rrisin pagat nga ana e tyre. Kjo dukuri ndryshe njihet si efekti spillover i
pagave (Lipsey, 2002).
Efekti në produktivitet. Në bazë të studimeve të mëparshme, që kanë krahasuar
aftësinë prodhuese të firmave vendase dhe ato me pronësi të huaj në vendet në
zhvillim, aftësia prodhuese e firmave të huaja është dy herë më e lartë se ajo e firmave
vendase. Lipsey (2002) mori në shqyrtim Meksikën dhe arriti në përfundimin se
33
firmat e huaja kishin 2.5 herë më shumë aftësi prodhuese se firmat vendase
meksikane. Sipas Lipsey (2002), ky rezultat ishte arritur falë prodhimit të shkallës ose
intensitetit më të qartë të kapitalit në firmat e huaja. Ndërsa sipas Blomstrom dhe
Kokko (1998), efekti spillover i aftësisë prodhuese ndodh kur, si rezultat i krijimit të
firmave të huaja, vjen promovimi i produktivitetit dhe i eficiencës tek firmat vendase.
Firmat vendase janë të detyruara të përmirësojnë eficencën e tyre, duke përdorur
teknologji dhe burime për të përballuar konkurrencën me firmat e huaja. Konkurrenca
e ashpër bën që firmat vendase të blejnë teknologji të reja, të cilat ndikojnë në rritjen e
aftësisë prodhuese.
Edhe Vahter dhe Masso (2006) në punimin e tyre analizojnë se IHD-të janë të lidhura
pozitivisht me aftësinë prodhuese. Sipas tyre, IHD-të përzgjedhin firmat (si në
sektorët e prodhimit dhe të shërbimeve) me aftësi prodhuese më të lartë.
Rritja e ekonomisë. Rritja e ekonomisë është një synim i përbashkët për të gjitha
vendet në zhvillim. Shumë studiues kanë kryer studime të ndryshme për të vërtetuar
nëse ka lidhje ndërmjet IHD-ve dhe rritjes ekonomike. De Mello (1999) kreu një
studim në 32 vende të zhvilluara dhe në zhvillim. Gjatë zhvillimit të studimit, ai vuri
re se efekti spillover i teknologjisë dhe njohuritë (know-how) e firmave të huaja ishin
përcaktues në rritjen afatgjatë të ekonomisë në vendet pritëse. Pra, IHD-të kishin
efekte pozitive në rritjen ekonomike në vendet në zhvillim.
Efekti në teknologji. Sipas Wang (2009), IHD-të janë përcaktuar si një investim që
përfshin transferimin e një grupi të madh asetesh, duke përfshirë kapitalin financiar,
teknologjitë e përparuara dhe know-how, praktikat më të mira të drejtim-administrimit
etj. Duke qenë se formimi i kapitalit dhe përmirësimi teknologjik janë motori i rritjes
ekonomike, pritet që IHD-të të nxisin rritjen ekonomike të vendeve pritëse.
Transferimi i teknologjisë në ditët e sotme besohet të jetë një burim i rëndësishëm i
rritjes ekonomike, i akumulimit të kapitalit, i zhvillimit të tregtisë etj.
Moosa (2002) në librin e tij “Theory, Evidence and Practice” analizon efektet e IHD-
ve në vendet pritëse. Le të trajtojmë disa prej tyre. Efekti në kapital
10. Investimet e huaja direkte në përgjithësi kanë një efekt pozitiv në
kapital, sepse ato ndikojnë në rritjen e fluksit të burimeve financiare në dispozicion
për kryerjen e investimeve. Investimet e huaja direkte kanë më shumë përparësi se
financimet e tjera të huaja, sepse IHD-të janë më të qëndrueshme se flukset e tjera
financiare. IHD-të përfaqësojnë një siguri afatgjatë, duke plotësuar
pamjaftueshmërinë e kapitalit financiar të vendit pritës.
Efekti në rritjen e prodhimit11
. Një nga efektet më të rëndësishme të investimeve të
huaja direkte është rritja e prodhimit në vendin pritës. Zakonisht, IHD-të, kanë një
ndikim më të madh në vendet në zhvillim, ku investimet shikohen si një nxitës për
zhvillimin e ekonomisë. Teoritë e rritjes ekonomike12
përqendrohen kryesisht në
rritjen e të ardhurave reale për frymë. Faktorë të tillë, si: akumulimi i kapitalit, rritja e
popullsisë, përparimi teknologjik dhe zbulimi i burimeve të reja natyrore, ndikojnë
drejtpërdrejt në zhvillimin ekonomik të vendit. Në teoritë e rritjes, të trajtuara nga
10
Moosa (2002) fq. 71 11
Moosa (2002) fq. 73 12
Teoritë e rritjes ekonomike do të trajtohe gjerësisht në kapitullin 4, çështja 4.1
34
autorë të ndryshëm, akumulimi i kapitalit dhe teknologjia (ose përmirësimi
teknologjik) janë parë si një forcë lëvizëse e shpejtë e rritjes ekonomike.
Efekti në bilancin e pagesave13
. Efekti i bilancit të pagesave është më i rëndësishëm
për vendet në zhvillim se për vendet e zhvilluara. Bilanci i pagesave përfiton nga çdo
fluks hyrës kapitali. Këtij përfitimi i kundërvihet fluksi i vazhdueshëm dalës i
dividendëve, interesave e pagesave administrative të kompanisë mëmë, të cilat
transferohen në vendin e origjinës. IHD-të ndikojnë në përmirësimin e bilancit të
pagesave dhe në financimin e borxhit, duke çuar kështu drejt një qëndrueshmërie më
të mirë makroekonomike.
Por a mund të ndikojnë negativisht IHD-të?
Natyra e IHD-ve është shumë komplekse, kjo për shkak të veçorive që ato mbartin.
Për shkak të kushteve të ndryshme ku IHD-të operojnë, shumë ekonomistë kanë
patur dyshime në lidhje me ndikimet që kanë ato. Kështu, për shembull, analistët
radikalë argumentojnë se kompanitë shumëkombëshe shfrytëzojnë burimet dhe
fuqinë punëtore në vendet pritëse, duke mos siguruar përfitime për këto vende. Për
këtë arsye, radikalët mendojnë se nuk duhen lejuar që këto kompani të veprojnë në
vendet në zhvillim. Edhe Lall dhe Streeten (1977), të cituar te Moosa (2002)
argumentuan se IHD-të mund të ndikojnë negativisht në ekonominë e vendit pritës
për këto arsye:
Së pari, veprimtaria e kompanive investuese mund të çojë në një normë më të ulët të
akumulimit në vend, sepse një përqindje e fitimeve të gjeneruara nga kjo veprimtari
mund të riatdhesohen në vendin mëmë të kompanisë dhe jo në vendin pritës.
Kompanitë shumëkombëshe zakonisht i dërgojnë fitimet për llogari të kompanive të
tyre mëmë në formën e dividentëve apo të honorareve të transferuara për aksionerët,
si dhe nëpërmjet transferimit të thjeshtë të fitimeve të grumbulluara. Dalja e fitimeve
nga vendi pritës ndikon negativisht në bilancin e pagesave, prandaj vendet pritëse
vendosin shpesh kufizime për sasinë e fitimeve që mund të dërgojnë kompanitë
shumëkombëshe.
Së dyti, kompanitë investuese mund të ndikojnë në strukturat e tregut negativisht,
duke e bërë atë më pak konkurrues.
Efekti crowding out. Kompanitë shumëkombëshe mund të ndikojnë në strukturat e
tregut. Kjo ndodh kur këto kompani zotërojnë teknologji të përparuar ose kur ato kanë
asete më të mëdha krahasuar me kompanitë vendase. Në raste të tilla, kompanitë
shumëkombëshe e kanë më të lehtë për të konkurruar në këto tregje. Një ndër efektet
negative që ushtrojnë kompanitë shumëkombëshe në vendet pritëse është efekti
crowding out. Efekti kryesor negativ i crowding out është fuqia monopol mbi tregun
vendas nga kompanitë investuese.
Edhe pse ka mendime kontradiktore në lidhje me ndikimin e IHD-ve në rritjen
ekonomike, besohet gjerësisht se investimet e huaja ndikojnë pozitivisht në zhvillimin
ekonomik të vendeve pritëse.
13
Moosa (2002) fq. 82
35
2.8. Teoritë e para të IHD-ve
Shumë studiues kanë analizuar investimet e huaja direkte për shkak të rritjes së rolit
dhe të rëndësisë që kanë ato. Në trajtimet e para, vihet re se studiuesit kanë qënë
kritikë ndaj efekteve të IHD-ve në vendin pritës. Ata u morën gjatë me zhvillimin e
teorive të IHD-ve dhe me vërtetimin e evidencave empirike, nëpërmjet të cilave u
dhanë përgjigje shpjeguese pyetjeve kyçe që kishin të bënin me IHD-të. Disa nga
pyetjet që shtroheshin ishin: “Përse një firmë i shtrin aktivitetet e saj në vende të
tjera?”, “Si mund të konkurrojë një firmë e huaj me firmat vendase të vendit pritës?”,
“Përse duhet që firma të zgjedhë IHD-të në vend të eksportimit apo licensimit?”.
Përgjigjet e këtyre pyetjeve, i gjejmë në teoritë e shumta të IHD-ve, të cilat do të
trajtohen gjerësisht në vijim.
Karakteri kompleks i IHD-ve, e bën të vështirë përshtatjen në një teori të pastër, pasi
dhe vetë roli i IHD-ve ka ndryshuar me kalimin e viteve. Kjo përbën një arsye pse në
botime të ndryshme gjejmë mendime të ndryshme rreth investimeve të huaja direkte.
Gjithashtu, ndikimet e IHD-ve në vende të ndryshme kanë dhënë rezultate të
ndryshme. Në ditët e sotme, pothuajse në të gjitha punimet, IHD-të i shohim me
ndikim kryesisht pozitiv në vendet pritëse, prandaj dhe vendet në zhvillim përpiqen që
nëpërmjet politikave nxitëse të tërheqin sa më shumë investime të huaja.
Teoritë e para të IHD-ve u mbështetën në teorinë e përparësive krahasuese. Teoritë e
tjera, që bazohen në teorinë neoklasike të ekonomisë, i shpjegojnë IHD-të si përparësi
specifike të lidhura me vendndodhjen, kurse disa teori të tjera theksojnë faktin se
tregjet e produktit dhe të faktorëve janë jo perfekte.
Në këtë kapitull do të trajtohen disa teori, si: teoria e firmës, teoria e shpërndarjes,
teoria e kapitalit, teoria e tregtisë, teoria e financës ndërkombëtare, teoria radikale etj.,
sepse duke qenë se ka shumë teori dhe shpjegime për IHD-të, është e pamundshme të
identifikohet një teori e vetme për to.
2.8.1. Teoria e kapitalit (arbitrage)
Teoritë tradicionale të investimeve të huaja direkte më së shumti mbështeten në kostot
e lëndëve të para. IHD-të kërkojnë tregje të cilat e kanë të lirë koston e punës ose
tregje që kanë burime natyrore të pashfrytëzuara. Për këtë arsye, investimet e huaja
direkte kalojnë nga shtete ku ka normë kthimi të ulët në shtete me normë kthimi të
lartë.
Duke qenë se IHD-të deri në vitet 50 të shekullit të kaluar shpjegoheshin nga teoria
tradicionale, me kalimin e kohës teoria e kapitalit pati mjaft kritika, pasi dhe vetë roli
i IHD-ve ndryshoi me kalimin e viteve. Kështu, për shembull, Hymer (1960)14
ishte i
pari që vuri në dukje mangësitë e kësaj teorie. Ai pohoi se norma diferenciale e
hipotezës së kthimit nuk ishte në përputhje me disa karakteristikat të investimeve
ndërkombëtare.
14
Kapitulli 2 “FDI and the Multinational Corporation” fq. 9
36
Sipas Sezer-it (2006) teoria e kapitalit mbart edhe kufizime të tjera.
Së pari, shtetet e pasura me kapital duhet ta eksportojnë kapitalin dhe shtetet e varfra
me kapital duhet ta importojnë atë.
Së dyti, nëse blerja e njëkohshme në disa tregje të kapitalit do të kryhej vetëm falë
IHD-ve, mund të pritej që ndërmjetësit e mëdhenj financiarë të ishin të mirënjohur
nga kompanitë shumëkombëshe.
Së treti, duke parë lidhjen ndërmjet normave të larta të interesit dhe të ardhurave të
kapitalit, investimet në aksione dhe IHD-të duhet të lëvizin në të njëjtin drejtim.
2.8.2. IHD-të dhe teoria e tregtisë ndërkombëtare
Teoria e zhvilluar nga Heckscher dhe Ohlin (1933), shpjegon se ekonomitë e vendeve
ndryshojnë nga njëra-tjetra për shkak të faktorëve të prodhimit (toka, puna dhe
kapitali) që këto vende zotërojnë. Modeli bën propozimin se shtetet duhet të
specializohen në prodhimin dhe në eksportimin e atyre mallrave që përdorin
intensivisht faktorin e prodhimit që vendi zotëron me tepricë. Modeli mbështetet në
supozimin se janë dy faktorë prodhimi, dy të mira dhe dy vende. Gjithashtu, modeli
supozon se faktorët e prodhimit janë të lëvizshëm vetëm brenda vendit dhe jo jashtë
kufijve. Pra, sipas teorisë së Heckscher-Ohlin, tregtia përcaktohet nga shumat relative
të faktorëve të prodhimit, të cilët përcaktojnë koston e të mirave që prodhohen.
IHD-të nuk janë të nevojshme, pasi shkëmbimi ndërkombëtar i mallrave e bën
lëvizjen ndërkombëtare të kapitalit të panevojshëm. Është interesante të vëmë re se
nëse bëjmë supozimin e kundërt, si dhe nëse supozojmë se faktorët janë të lëvizshëm
në nivel kombëtar, por mallrat jo, do të ktheheshim mbrapsht në hipotezën e blerjes së
njëkohshme në disa tregje e kapitalit (Sezer, 2006).
2.8.3. Trajtimi Makroekonomik i Kojimas
Në trajtimin e tij makroekonomik, Kojima (1973) u përpoq të identifikonte
karakteristikat e dy tipave të ndryshëm të IHD-ve: tregti e orientuar (tipi Japonez) dhe
tregti e paorientuar (anti trade oriented) (tipi Amerikan). Ai sugjeroi se IHD-të luajnë
një rol të rëndësishëm në krijimin e konkurrencës së tregjeve të faktorëve, duke
përmirësuar proceset e prodhimit në vend.
Në tregtinë e orientuar, Kojima klasifikoi tri motive kryesore që nxitin IHD-të:
orientimi drejt burimeve natyrore, orientimi drejt punës dhe orientimi drejt tregut.
Së pari, orientimi drejt burimeve natyrore ndodh për shkak se firmat e huaja kërkojnë
të prodhojnë mallra me kosto më të ulët se në vendet e tyre. Kjo gjë ndodh zakonisht
kur këto burime natyrore mungojnë në vendet e tyre ose kanë çmime më të larta.
37
Së dyti, orientimi drejt punës ndodh në të gjitha ato vende ku krahu i punës është më i
lirë. IHD-të nxiten të prodhojnë në ato vende ku niveli i pagës është më i ulët, duke
siguruar kështu një fitim më të madh.
Së treti, orientimi drejt tregut mund të ndahet në dy kategori.
Nëse vendet pritëse u vendosin tarifa të larta IHD-ve për prodhimet përfundimtare,
kjo do të bëjë që firmat të mos i eksportojnë prodhimet e tyre përfundimtare, por t’i
eksportojnë ato pjesë-pjesë, si: materiale ndërmjetëse, makineri etj., nga vendi
investues. Ky lloj i IHD-ve rezulton të jetë i orientuar drejt punës.
Lloji tjetër i IHD-ve të orientuara nga tregu mund të quhen investime të huaja direkte
oligopolistike. Sipas Kojimas, ky lloj investimi po ndodh shpesh në investimet e huaja
Amerikane në dhjetëvjeçarët e fundit dhe është investim i paorientuar (anti-trade-
oriented).
Më vonë, Kojima dhe Osawa (1984) u përpoqën për të krijuar një model, i cili të
trajtonte tregtinë ndërkombëtare dhe investimet e huaja direkte. Ata u bazuan në
modelin e krijuar nga Mundell, të cilin u përpoqën ta përmirësonin. Në modelin e
zhvilluar, investimet e huaja direkte ndodhin nëse një vend nuk ka përparësi
krahasuese në prodhimin e një malli, ndërsa tregtia ndërkombëtare bazohet në
përparësitë krahasuese.
Trajtimi makroekonomik i Kojimas pati shumë kritika. Më të shumtat lidheshin me
dallimet që ai bëri ndërmjet IHD-ve të Japonisë “pro-trade-oriented” dhe IHD-ve të
ShBA “anti-trade-oriented”. Kojima mendonte se IHD-të amerikane në industritë me
teknologji të përparuar ishin të nxituara dhe të dëmshme15
.
Kusluvan (1998) në punimin e tij tajton disa nga kritikat që u bëhen teorive të
ndryshme të IHD-ve. Për shembull, Either (1986) i cituar te Kusluvan (1998)
konstatoi se pjesa më e madhe e kompanive shumëkombëshe operojnë ndërmjet
vendeve me faktorë relativisht të ngjashëm.
Ndërsa Dunning J. H. (1988) i mbështetur në trajtimin makroekonomik të Kojimës
arriti në përfundimin se “IHD-të fillimet e tyre duhet t’i kryejnë në sektorë ku vendi
investues ka përparësi krahasuese në produkte të ndërmjetme në krahasim me vendin
pritës”, pasi kjo gjë do të sjellë ndryshimin nga “përparësitë specifike të vendeve” në
“përparësitë e kostove minimale të transaksioneve”. Kjo gjë është specifike për firmat
investuese.
2.8.4. Teoria radikale
Teoria radikale trajton pikëpamjen marksiste, politike dhe ekonomike. Analistët
radikalë argumentojnë se kompanitë shumëkombëshe shfrytëzojnë burimet dhe fuqinë
punëtore në vendet pritëse dhe nuk sigurojnë ndonjë përfitim për këto vende, pasi
fitimin e siguruar këto kompani e dërgojnë në vendet e tyre. Për këtë arsye, investimet
e huaja, që kryhen nga kompanitë shumëkombëshe, zhvillojnë ekonomitë e kombeve
kapitaliste duke mbajtur të pazhvilluar dhe të prapambetur vendet e tjera të botës.
15
Kapitulli 2 “FDI and the Multinational Corporation” fq. 12
38
Sipas pikëpamjes radikale, asnjë vend nuk duhet t’i lejojë korporatat e huaja që t’i
kryejnë investimet e huaja direkte, nëse këto investime nuk ndikojnë në zhvillimin
ekonomik të vendit. Radikalët mbështetën këtë pikëpamje deri në fund të viteve 80 të
shekullit të kaluar. Nga viti 1945 deri më 1980, pikëpamja radikale pati një ndikim të
madh në ekonominë botërore. Kjo pikëpamje u mbështet kryesisht nga vendet e
Evropës Lindore dhe nga vendet e tjera komuniste si Kina, Kuba etj. Pas viteve 1980,
pikëpamja radikale nuk vlerësohej më pothuajse në të gjitha vendet që e kishin
mbështetur më parë. Kjo, për arsye se sistemi komunist kishte filluar të shfaqte
probleme serioze. Zhvillimi ekonomik i këtyre vendeve ishte shumë më i prapambetur
se vendet e tjera që i kishin panuar investimet e huaja. Rënia e këtij sistemi filloi pas
viteve 80 në vendet e Evropës Lindore dhe shkallë-shkallë ndodhi në të gjitha vendet
e tjera komuniste.
2.8.5. Këndvështrimi hymerian
Kontributi që dha Hymer në punimin e tij të doktoraturës (1960) lidhej me kalimin
nga trajtimi i teorisë neoklasike të tregtisë dhe i teorisë financiare drejt analizës së
kompanive shumëkombëshe (multinational enterprise MNE). Sipas Horaguchi dhe
Toyne (1990), Hymer analizoi dy përcaktuesit kryesorë të IHD-ve: mënjanimin e
konkurrencës dhe përparësitë specifike që zotëron firma.
Hymer (1976) argumentoi se IHD-të zhvillohen pasi zgjedhin industritë apo tregjet të
cilat kanë përparësitë më të mëdha konkurruese, të tilla si teknologjia e përparuar.
Përparësitë specifike të vendndodhjes dhe përparësitë specifike të pronësisë bëjnë të
mundur që këto kompani të fitojnë karakteristikat e firmave monopol ose oligopol
nëpër tregje (Shenkar, 2007).
Interpretimi hymerian i vlerëson IHD-të si instrumente që i përdorin kompanitë
shumëkombëshe për të zotëruar fuqi oligopoliste me qëllim manipulimin e tregut.
Ndikimi politik i kësaj pikëpamje është se qeveritë e shteteve pritëse duhet të
ndërmarrin hapat e nevojshëm për t’i parandaluar manipulimet dhe shfrytëzimet e
kompanive shumëkombëshe (Sezer, 2006).
Sipas Pitelis (2005) teoritë e Hymerit për kompanitë shumëkombëshe janë një
kontribut i rëndësishëm për investimet në ditët e sotme. Për çështjet më të debatuara
të kohës, të njohura ndryshe sot si globalizimi, Hymer arriti të bënte parashikime të
sakta, të cilat i kanë rezistuar kohës dhe janë ende të vlefshme sot. Sipas Pitelis (2005)
kufizimet kryesore në punimin e Hymerit lidhen me mungesën e teorisë endogjene të
rritjes së firmës dhe prirjen për të theksuar tiparet monopol të kompanive të mëdha
shumëkombëshe.
39
2.8.6. Teoria e IHD-ve sipas Aliberit
Aliber (1970) u përpoq t’i shpjegonte IHD-të nëpërmjet marrëdhënieve të tregjeve
financiare. Modeli i tij mund të shihet si sugjerim për firmat e huaja investuese, të
cilat duhet të përballojnë papërsosmëritë e tregjeve të kapitalit dhe të kurseve të
këmbimit16
.
Aliber (2003) trajtoi një pikëpamje të re për korporatat shumëkombëshe. Ai ishte ndër
të parët autorë që shpjegoi fluksin e IHD-ve në vitet 80 të shekullit të kaluar drejt
ShBA-së. Gjithashtu, ai shpjegoi se ndryshimet në normat relative të rritjes
ekonomike të vendeve kanë një ndikim të rëndësishëm mbi vendimet dhe praktikat e
firmave investuese. Aliber argumentoi se gjatë periudhave që normat reale të interesit
janë të larta, edhe fitimet që sigurojnë firmat janë të larta. Gjatë të njëjtës periudhë,
edhe monedha e vendit vlerësohet. Në punimin e tij trajtohen, gjithashtu, edhe
konfliktet ndërmjet qeverive të vendeve pritëse dhe korporatave shumëkombëshe.
Sezer (2006) trajtoi argumentin e Aliberit se IHD-të kanë prirje të rrjedhin nga shtetet
me monedhë të fortë në shtetet me monedhë të dobët për të marrë përparësi nga fuqia
më e madhe blerëse. Studimet empirike e mbështesin pohimin se IHD-të mund të
tërhiqen nga norma e lartë e rritjes dhe kërkesa e fortë në vendin pritës.
Kozul-Wright & Rowthon (1998) i cituar te Sezer (2006) japin si shembull suksesin e
vendeve të Azisë Juglindore në tërheqjen e IHD-ve, e cila ka ndodhur jo vetëm prej
politikave të përshtatshme qeveritare, por më tepër falë rritjes ekonomike të shpejtë
dhe të qëndrueshme të këtyre vendeve.
Buckley dhe Casson (1976) të cituar te Kusluvan (1998) kritikojnë teorinë e Aliberit
se IHD-të kanë tendencë të rrjedhin nga shtetet me monedhë të fortë në shtetet me
monedhë të dobët, pasi kjo teori nuk arriti ta shpjegonte rritjen e kompanive
shumëkombëshe evropiane dhe japoneze.
2.8.7. Teoria e ciklit të produktit
Teoria e ciklit të produktit të Vernon (1966) shpjegon ndërveprimet ndërmjet
përparësive specifike të pronësisë dhe atyre të vendndodhjes. Sipas Vernon, cikli
jetësor i produktit kalon nëpër këto faza: inovacionit (daljes së prodhimeve të reja),
maturimit, standardizimit dhe rënies. Kjo teori përshkruan më së miri rolin e
teknologjisë në tregtinë ndërkombëtare. Ajo trajton rolin e kompanive
shumëkombëshe amerikane në vitet 50 të shekullit të kaluar, të cilat, duke qenë se
përveç përparësive të tjera kishin edhe teknologji të përparuar, filluan të hynin në
tregjet evropiane.
Sipas teorisë së ciklit të produktit, në fazën e parë, kompanitë kanë teknologji të
përparuar. Teknologjia shihet si një nga përparësitë e tyre kryesore, pasi ato mund të
hedhin në tregje prodhime të reja dhe me një kosto të ulët. Produktet e reja shfaqen në
fillim në vendet e zhvilluara, pasi vetëm këto vende mund t’i sigurojnë teknologjitë e
16
Kapitulli 2 “FDI and the Multinational Corporation” fq. 18
40
përparuara. Rritja e prodhimit të këtyre mallrave mund t’u ofrohet edhe tregjeve të
huaja nëpërmjet eksportit. Kur prodhimi fillon dhe zgjerohet, si pasojë e rritjes së
kërkesës nga ana e konsumatorëve, ai hyn në fazën e maturimit. Në këtë fazë, vihet re
edhe një rritje e numrit të firmave prodhuese, fakt ky që ndikon në rritjen e
konkurrencës dhe në uljen e çmimit të mallit në treg. Në fazën e standardizimit, të
gjitha firmat përpiqen të ofrojnë mall me çmim sa më të lirë që të jetë e mundur.
Mallrat mund të prodhohen tashmë jo vetëm në vendet e zhvilluara (nga ku këto
prodhime patën fillesat), por edhe në vende të tjera në zhvillim. Në këtë mënyrë,
firmat evropiane filluan të prodhonin mallra me cilësi të ngjashme me mallrat
amerikane. Kjo teori arriti të shpjegojë investimet e kompanive amerikane në Evropën
Perëndimore ndërmjet viteve 1950-1970 (Vernon, 1966).
Sipas hipotezës të ciklit të prodhimit, firmat që kërkojnë të operojnë në tregjet e huaja
duhet të kenë përparësi monopolistike ose oligopolistike. Në të kundërt, firmat duhet
të kenë përparësi të tjera krahasuar me firmat vendase, në mënyrë që ato të mos
operojnë në kushte pasigurie në tregjet e huaja.
Cikli i prodhimit fillon me supozimin se firmat duhet të ofrojnë mallra që nuk
prodhohen në ekonomitë e vendeve pritëse, por në të njëjtën kohë, firmat e huaja
mund të shfrytëzojnë burimet që ofrojnë vendet pritëse. Vendet pritëse mund të luajnë
një rol të dyfishtë, pasi jo vetëm shërbejnë si nxitëse për firmat e reja, por mund të
jenë dhe të favorshme për zhvillimin dhe zgjerimin e mëtejshëm të firmave investuese
(Vernon, 1979).
2.8.8. Teoritë e ndërkombëtarizimit të IHD-ve
Buckley dhe Casson (1976), në punimin e tyre “E ardhmja e kompanive
shumëkombëshe”, analizuan rritjen e kompanive shumëkombëshe dhe nxitjen e tyre
për të tërhequr investimet e huaja direkte. Këto kompani, që të maksimalizonin fitimet
e tyre, duke reduktuar kostot e prodhimi, duhej të krijonin treg të brendshëm.
Buckley & Casson (1985) ishin ndër autorët e parë që futën përparësitë specifike të
ndërkombëtarizimit në analizën e IHD-ve.
Në atë kohë IHD-të po rriteshin në industritë prodhuese të teknologjisë së lartë, ku
integrimi i kërkimit dhe i zhvillimit me prodhimin dhe marketingun ishin kryesorë.
Buckley & Casson (1985) theksuan rëndësinë e papërsosmërive në tregjet e
prodhimeve të ndërmjetme, veçanërisht ato të njohurive teknike me patentë dhe të
kapitalit human (Sezer, 2006).
Buckley dhe Casson (1976)17
u thelluan në punimin e tyre në drejtimin e industrisë
dhe në përcaktuesit kryesorë të flukseve të investimeve ndërkombëtare. Këta
përcaktues mund të grupohen në tri grupe kryesore:
Maksimalizimi i fitimeve në tregje joperfekte;
17
Buckley dhe Casson, 1976 fq. 33
41
Krijimi i tregjeve të brendshme për prodhimet ndërmjetëse;
Internalizimi i tregjeve brenda kufijve ndërkombëtare.
Ndërsa për krijimin e tregjeve të brendshme, Buckley dhe Casson (1976)18
përcaktuan
katër faktorë kryesorë:
Faktorët specifikë të industrisë në lidhje me natyrën e prodhimit dhe struktura
e tregut të jashtëm;
Faktorët specifikë të rajonit, për shembull, largësia gjeografike dhe aspekti
social dhe kulturor.
Faktorët specifikë të kombit, si: faktorët politikë dhe fiskalë, për shembull.
Faktorët specifikë të firmës, si: drejtimi, organizimi dhe menaxhimi, për
shembull.
Buckley dhe Coasse (2009) analizuan ecurinë e progresit të studimit “E ardhmja e
kompanive shumëkombëshe”, të bërë në vitin 1976. Në studim trajtohet koncepti i
kompanive shumëkombëshe, analiza e hyrjes së kompanive në tregjet e huaja, ndikimi
i inovacionit në zgjerimin e korporatave dhe roli i kulturës në biznesin ndërkombëtar.
Kjo teori kombinohet me teorinë e tregtisë dhe me teorinë organizative për të
shpjeguar sipërmarrjet ndërkombëtare të përbashkëta, si dhe me teoritë e inovacionit
për të shpjeguar llojet e industrisë në të cilat do të operojnë firmat. Arritje e autorëve
në këtë punim ishte analizimi i progresit të teorisë së ndërkombëtarizimit. Ky progres
mbulon pesë fusha kryesore19
:
Testimin e teorisë;
Analizën e hyrjes së firmave në treg të huaj dhe strategjitë e zhvillimit;
Ndërmarrjet e përbashkëta “Joint Venture”;
Dinamikën, risitë dhe mundësitë reale;
Rolin e kulturës në biznesin ndërkombëtar.
Teoria e ndërkombëtarizimit është vlerësuar edhe nga Dunning, teoria e të cilit do të
trajtohet gjerësisht në vijim.
2.8.9. Teoria eklektike e IHD-ve
Dunning-u është një nga autorët që i ka trajtuar më shumë natyrën e kompanive
shumëkombëshe dhe IHD-të. Dunning (1979)20
argumentoi se IHD-të duhet të kenë
kryesisht tri përparësi specifike në mënyrë që të jenë të suksesshme në tregjet e
vendeve pritëse. Teoria eklektike e zhvilluar nga Dunning njihet ndryshe si paradigma
OLI (Ownership-pronësi, Location-vendndodhje dhe Internalise- përvetësim).
1. Përparësitë e pronësisë
Firmat e huaja duhet të zotërojnë përparësi në raport (vis-à-vis) me firmat vendase.
Për shembull, kompanitë investuese mund të kenë teknologji më të përparuar se
kompanitë vendase. Gjithashtu, nëse kompanitë e huaja investuese do të kishin
18
Buckley dhe Casson, 1976 fq. 74 19
Buckley dhe Casson, 2009 fq. 1575 20
Dunning, 1979 fq. 275
42
përparësi në burimet natyrore, në tregjet e kapitalit dhe në ekonomitë e shkallës
atëherë këto kompani do të siguronin fitime të mëdha.
2. Përparësitë e vendodhjes
Një ndër arsyet pse kompanitë e huaja zgjedhin të investojnë në ekonomitë pritëse ka
lidhje me përparësitë që zotërojnë këto vende. Burimet natyrore, madhësia e tregut
dhe politikat qeveritare janë përcaktuesit kryesorë që nxisin IHD-të në vendet pritëse.
Gjithashtu, niveli i pagës bën që IHD-të të investojnë në ato vende ku kostoja e punës
është e ulët.
3. Përparësitë e përvetësimit
Përparësia e tretë lidhet me mënyrën si kompania shfrytëzon kompetencat e saj kur
tregjet janë joperfekte. Kompanitë e huaja investuese shfrytëzojnë fuqinë e tyre në
treg, përparësitë e pronësisë dhe kontrollin në vendin pritës. Përparësitë e përvetësimit
lidhen edhe me trajnimet dhe specializimet që kompanitë investuese u bëjnë
personeleve.
Gjatë testimit të teorisë së prodhimit ndërkombëtar Dunning (1980)21
trajtoi pesë
faktorë kryesorë. Së pari, shpjegoi arsyet e IHD-ve nga vendet e tyre drejt vendeve
pritëse. Së dyti, përcaktoi faktorët kryesorë të shfrytëzimit të tregjeve. Së treti, i
trajtoi së bashku përparësitë e pronësisë dhe të vendndodhjes. Së katërti, trajtoi
përfshirjen e faktorëve të mësipërm në teorinë e përvetësimit dhe së fundi bëri
krahasimin ndërmjet firmave të huaja me firmat vendase.
Dunning (1993), në librin e tij trajtoi katër faktorët kryesorë që vendet pritëse duhet të
disponojnë që të nxisin IHD-të. IHD-të kërkojnë të investojnë kryesisht në ato vende
ku kanë burime natyrore të pashfrytëzuara. Madhësia e tregut është një tjetër faktor që
duhet të disponojnë vendet pritëse. Efikasiteti i motivon firmat t’i shfrytëzojnë ato
tregje ku nëpërmjet ekonomive të shkallës ato mund të minimizojnë kostot e
prodhimit. Dhe, së fundi, IHD-të që kërkojnë asete strategjike duhet të shfrytëzojnë
përparësitë specifike për të rritur fuqinë e tyre në treg.
Në vitin 2001, Dunning (2001)22
propozoi tri përparësi kryesore të paradigmës
eklektike për të shpjeguar IHD-të.
1. Përparësitë konkurruese që disponon një firmë krahasuar me firmat e vendeve
të tjera;
2. Shkallën në të cilën firmat perceptojnë për të përvetësuar tregjet;
3. Vendet që gjejnë këto firma për të zgjeruar aktivitetet e tyre.
Pavarësisht se paradigma OLI ka patur dhe shumë kritika, ajo mbetet një nga teoritë
më përgjithësuese që shpjegon veprimtarinë e kompanive shumëkombëshe dhe
analizon përcaktuesit kryesorë të prodhimit ndërkombëtar. Eden (2003), për shembull,
paraqiti ecurinë e zhvillimit të paradigmës ekletike. Pas një analize të gjithanshme, ai
arriti në përfundimin se paradigma OLI është teoria që i ka qëndruar më së miri
kohës, pasi ajo ende vazhdon t’i ruajë vlerat e saj.
21
Dunning, 1980 fq. 12 22
Dunning, 2001 fq. 176
43
KREU III
INVESTIMET E HUAJA DIREKTE NË SHQIPËRI
44
INVESTIMET E HUAJA DIREKTE NË SHQIPËRI
3.1. Ecuria e IHD-ve në Shqipëri
Në ditët e sotme, vendet në zhvillim u kushtojnë një vëmendje të madhe investimeve
të huaja direkte, duke qenë se këto investime luajnë një rol kyç në zhvillimin
ekonomik. Ndër përparësitë më kryesore të IHD-ve mund të përmendim transferimin
e teknologjisë, nxitjen e konkurrencës në vend, krijimin e vendeve të reja të punës,
rritjen ekonomike të vendeve pritëse etj.
Për këto arsye, edhe nga ana e qeverive të vendit tonë, janë ndërmarrë dhe zbatuar
politika favorizuese për nxitjen e IHD-ve. Ndër politikat kryesore mund të përmendim
përmirësimin e kuadrit ligjor dhe institucional, stabilitetin dhe rritjen e qëndrueshme
ekonomike, përmirësimin e infrastrukturës, përmirësimet në klimën e biznesit etj23
.
Investimet e Huaja Direkte në Shqipëri filluan të shfaqeshin kryesisht pas viteve 90 të
shekullit të kaluar. Në fillimet e këtyre viteve, numri i IHD-ve ishte relativisht i vogël,
por pas viteve 2000 ato filluan të rriteshin në mënyrë të ndjeshme. Kjo ndodh sepse
Shqipëria është një vend që ofron mundësi të mëdha për investitorët e huaj. Në
grafikun 3.1 paraqitet ecuria e prurjeve të IHD-ve për vitet 1999-2013. Siç vihet re,
pas vitit 2006, IHD-të janë rritur ndjeshëm vit pas viti. Një prej arsyeve të rritjes së
prurjeve të IHD-ve në Shqipëri ka lidhje me privatizimet e kryera në sektorët kryesorë
të ekonomisë, si: në sektorin bankar, në sektorin e energjetikës, në telekomunikacion
etj.
Gjatë viteve 2008-2011, ku shumë vende po përballeshin me krizën ekonomike-
financiare, investimet e huaja direkte vazhduan të rriteshin. Prurjet e IHD-ve në vitin
2010 u rritën në krahasim me vitin 2009, nga 717 milionë euro në vitin 2009 në 793
milionë euro në vitin 2010. Në vitin 2011 investimete huaja direkte pësuan një rënie
të lehtë në 742 milionë euro. Edhe në vitin 2012 IHD-të shënuan një rënie të lehtë.
23
Strategjia e zhvillimit të biznesit dhe investimeve: 2014-2020
45
Grafiku 3. 1. Ecuria e IHD-ve në Shqipëri
Burimi: Banka Botërore, 2014
3.2. Struktura e IHD-ve në Shqipëri
3.2.1. Format e IHD-ve në Shqipëri
Stoku i investimeve të huaja në Shqipëri është kryesisht: i formës së kapitalit
aksioner, i fitimeve të riinvestuara dhe si kapital tjetër (si hua e brendshme e
kompanisë nga kompanitë mëmë).
Kapitali aksioner dhe fitimet e riinvestuara përbëjnë pjesën më të madhe të prurjeve
të IHD-ve në Shqipëri. Vlera e tyre arriti në rreth 97 për qind në fund të vitit 2009.24
Në vitin 2010, forma e kapitalit aksioner arriti afërsisht në masën 80 për qind dhe kjo
shifër u rrit më tepër në vitin 201125
.
Krahasuar me formën e kapitalit aksioner, fitimet e riinvestuara përbëjnë një pjesë më
të vogël, ndërsa format e tjera të kapitalit janë pothuajse të papërfillshme. Fitimet e
riinvesturara përbëjnë afërsisht 20 për qind të investimeve hyrëse, ndërsa format e
tjera të kapitalit në vitet 2009 dhe 2011 dolën me vlera negative (tabela 3.1).
24
Raporti vjetor i Bankës së Shqipërisë, 2009 25
Raporti i investimeve të huaja direkte, Shqipëri, 2012
-
200,000,000
400,000,000
600,000,000
800,000,000
1,000,000,000
1,200,000,000
1,400,000,000
1,600,000,000
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
20
13
Shqipëria
46
Tabela 3. 1. Përbërja e prurjeve të IHD-ve sipas formës, 2006-2011 (mil. euro)
Komponentët 2006 2007 2008 2009 2010 2011
IHD-total 259 481 665 717 793 742
Kapitali
aksioner 199 487 420 516 600 755
Fitimi i
riinvestuar 0 0 182 229 186 64
Kapital tjetër 60 -6 63 -27 7 -77
Burimi: Raporti i investimeve të huaja direkte, Shqipëri, 2012
Të dhënat e tabelës së mësipërme paraqiten në formën e grafikut si më poshtë:
Grafiku 3. 2. Përbërja e prurjeve të IHD-ve sipas formës
Burimi: Raporti i Investimeve të Huaja Direkte, Shqipëri, 2012
3.2.2. IHD-të sipas aktivitetit ekonomik
Pas vitit 2000, në vendit tonë, numri i investitorëve të huaj erdhi duke u rritur. Edhe
gjatë viteve 2009, 2010, dhe 2011 investimet e huaj vazhduan përsëri të rriteshin,
ndërkohë që shumica e vendeve të tjera po kalonin situata të vështira financiaro-
ekonomike26
. Mund të themi se rritja e IHD-ve në vendin tonë erdhi si rrjedhojë edhe
e privatizimit të ndërmarrjeve shtetërore.
26
Analiza e zhvillimit në sektorin e jashtëm të ekonomise, Banka e Shqipërisë, prill, 2013
-100
0
100
200
300
400
500
600
700
800
900
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
199
487 420 516
600
755
Kapital tjetër
Fitimi Ri-investuar
Kapitali Aksioner
47
Privatizimi i sektorëve kryesorë të vendit, si: privatizimi i ndërmarrjeve të vogla dhe
të mesme (SME), privatizimi i ndërmarjeve të mëdha në sektorët kyç, si p.sh., bankat,
telekomunikacionet dhe energjetika, kanë ndikuar në tërheqjen e një numri më të
madh të investitorëve të huaj. Në periudhën 2004-2008, 24 për qind e totalit të IHD-
ve qenë rezultat i privatizimeve, ndërsa më 2009 kjo shifër u rrit në 26 për qind.
Në vitet 2006-2008 vihet re një rritje e investimeve në sektorin e industrisë, të
ndërtimit dhe në sektorin financiar.
Tabela 3. 2. IHD-të hyrëse sipas aktivitetit ekonomik
Aktivitetet 2007 2008 2009 2010 2011 Bujqësi, peshkim, gjueti 2 -54 -9 0 - Ndërtim 51 147 19 44 - Industri 56 369 300 394 351 Energji elektrike, gaz 4 2 143 88 103 Telekomunikacion 196 -61 84 97 67 Ndërmjetësim financiar 136 167 120 138 110 Shërbime të tjera 25 95 59 33 111 Total (Vlerë) 480 665 717 793 742 Bujqësi, peshkim, gjueti 0.4 -8.1 -1.3 0 0 Ndërtim 11.0 22.1 2.6 5.5 0 Industri 12.0 55.5 42.0 49.7 47.2 Energji elektrike, gaz 1.0 0.3 19.9 11.1 14.1 Telekomunikacion 41.0 -9.2 11.7 12.2 9.0 Ndërmjetësim financiar 28.3 25.1 16.7 17.4 14.8 Shërbime të tjera 6.2 14.3 8.2 4.0 14.9 Total (Në %) 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
Burimi: Banka e Shqipërisë, 2012
Në grafikun 3.3 paraqitet ndarja e IHD-ve sipas veprimtarive ekonomike. Siç vihet re,
investimet e huaja direkte janë të përqendruar kryesisht në sektorin e shërbimeve, në
sektorin bankar dhe në sektorin e industrisë nxjerrëse.
Gjithashtu, vihet re se investimet e huaja në sektorin bankar kanë pësuar një rënie të
lehtë, por të vazhdueshme nga viti në vit. Nëse në vitin 2008 ky sektor përfaqësonte
27.1 për qind të stokut total, në vitin 2009 përfaqësonte 25.7 për qind të stokut total
dhe në vitin 2011 sektori i ndërmjetësimit financiar përfaqësonte 23.1 për qind të
stokut total të IHD-ve. Në vitet e fundit, shumë investitorë të huaj i kanë përqendruar
investimet në sektorin e industrisë nxjerrëse. Nga 1.4 përqind të stokut total që zinte
ky sektor në vitin 2008, në vitin 2011 ky sektor përfaqësonte 20.8 përqind ndaj totalit
të stokut të IHD-ve27
.
Edhe sektori i telekomunikacionit zë një vend të rëndësishëm në përqindjen e stokut
total të IHD-ve. Sektori i telekomunikacionit është i përqendruar në sektorin e
telefonisë celulare dhe fikse. Sot kemi katër kompani celulare që operojnë në tregun e
vendit tonë, falë privatizimeve të kryera në këtë sektor.
27
Analiza e zhvillimit në sektorin e jashtëm të ekonomisë, Banka e Shqipërisë, prill, 2013
48
Grafiku 3. 3. IHD-të sipas aktivitetit ekonomik
Burimi: Banka e Shqipërisë
Për fat të keq, ajo që vihet re është se sektori i turizmit nuk ka peshë të
rëndësishme në përqindjen e stokut total të IHD-ve. Megjithëse Shqipëria zotëron
bukuri të shumta natyrore, ende ajo nuk ka arritur të nxisë investitorët e huaj për të
bërë investimenë këtë sektor. Mbase tërheqja e investitorëve në fushën e turizmit
mbetet një nga sfidat për vitet e ardhshme.
3.2.3. IHD-të sipas vendit të origjinës
Shqipëria ndodhet në gadishullin e Ballkanit dhe kufizohet nga Italia (kufi detar),
Greqia, Maqedonia, Kosova dhe Mali i Zi. Afërsia gjeografike përbën një nga arsyet
pse investuesit me peshë më të madhe në Shqipëri janë nga Italia dhe Greqia. Këto dy
shtete janë, gjithashtu, partnerët kryesorë të tregëtisë përsa i përket importit dhe
eksportit të mallrave.
Kështu, në vitin 2007, investimet e huaja direkte me origjinë greke zinin vendin e parë
me rreth 28.5 për qind të stokut total të IHD-ve. Kriza financiaro-ekonomike dhe
përkeqësimi i krizës së borxhit në Greqi u ndje edhe në investimet e kryera në vendin
tonë. Kështu, në vitin 2011, pesha e IHD-ve nga Greqia përbënte rreth 17.3 për qind
të stokut total të IHD-ve. Investimet greke janë të përqendruara kryesisht në
telekomunikacion, në ndërmjetësim financiar dhe në industrinë përpunuese28
.
28
Sipas të dhënave të Bankës së Shqipërisë
-10.00%
0.00%
10.00%
20.00%
30.00%
40.00%
50.00%
60.00%
2007 2008 2009 2010 2011
Bujqësi, peshkim, gjueti Ndërtim Industri
Energji elektrike, gaz Telekomunikacionet Ndërmjetësim financiar
Shërbime të tjera
49
Në vitin 2007, investimet me origjinë italiane zinin vendin e dytë me rreth 12 për qind
të stokut total të IHD-ve. Në vitet 2008 dhe 2009, investimet me origjinë italiane u
rritën në mënyrë modeste (mesatarisht 15.5% në periudhën 2008-2009). Ndërsa gjatë
viteve 2010 dhe 2011 u vu re rënie e stokut të investimeve me origjinë italiane për
shkak të vështirësive ekonomike që po kalonte Italia. Në vitin 2011, investimet me
origjinë italiane përbënin rreth 12.3% të stokut total të IHD-ve në vendin tonë29
.
Në vitin 2011, për shkak të pasojave të krizës financiaro-ekonomike, investimet me
peshën më të madhe nuk u zotëruan më nga Greqia dhe Italia. Në vitin 2011 kryesonte
Kanadaja me 18.6 përqind të stokut total të investimeve të kryera në Shqipëri.
Grafiku 3. 4. IHD-të sipas vendit të origjinës
Burimi: Banka e Shqipërisë
29
Po aty
Austri 14.1%
Kanada 11.0%
Gjermani, 3.1%
Greqi 23.2%
Itali 14.0%
Holande 8.3%
Turqi 10.5%
Te tjera 15.8%
2010
Austri 9.0% Kanada
0.4%
Gjermani 3.2%
Greqi 27.4%
Itali 15.6%
Holande 9.1%
Turqi 9.2%
Te tjera 26.1%
2008
Austri 9.8%
Kanada 4.5%
Gjermani 3.3%
Greqi, 24.8%
Itali 15.4%
Holande 9.2%
Turqi, 10.4%
Te tjera, 22.7%
2009
Austri 15.60%
Kanada 18.60%
Gjermani 2.80%
Greqi 17.30%
Itali 12.30%
Holande 8.20%
Turqi 9.30%
Te tjera, 16.00%
2011
50
Edhe investimet turke zënë një vend të rëndësishëm në totalin e stokut të IHD-ve. Ato
kanë ardhur në rritje nga 8 për qind në vitin 2007 në rreth 10 për qind në vitin 2011.
Investimet turke janë të përqendruara në sistemin bankar, në industrinë e metaleve, në
telekomunikacion etj.
Austria, nga vendi i katërt në vitin 2009, ka kaluar në vendin e tretë në vitet 2010 dhe
2011. Në vitin 2010, IHD-të nga ky vend përbënin 14% të stokut total të IHD-ve dhe
në vitin 2011 përbënin 15.6% të stokut total të IHD-ve. Në përgjithësi, investimet
austriake i gjejmë të përqendruara kryesisht në sektorin bankar.
Kanadaja renditet shteti i katërt në përqindjen e stokut total të investimeve të huaja në
Shqipëri. Nga 0.4% në vitin 2008, investimet kanadeze në vitin 2011 përbënin 18.6
për qind të stokut total të IHD-ve. Investimet kanadeze në Shqipëri janë të
përqendruara në kërkimet dhe në prodhimin e naftës dhe të gazit.
3.3. Biznesi në Shqipëri
Shqipëria përshkruhet si një nga vendet me pozita shumë të favorshme gjeografike
dhe klimaterike. Pas viteve 90 të shekullit të kaluar, vendi ynë kaloi nga një vend me
ekonomi të centralizuar drejt ekonomisë së tregut. Si rrjedhim, shumë biznese
vendase dhe të huaja filluan të operonin në Shqipëri. Por sa e lehtë është të bësh
biznes në Shqipëri? A mund të themi se Shqipëria është një vend tërheqës për
investitorët e huaj, duke qenë se ka edhe pasuri të shumta natyrore? A jemi të sigurt se
numri i investitorëve të huaj do të rritet ndjeshëm vitet në vijim?
Në vazhdim do të analizojmë mjedisin e biznesit në Shqipëri duke u mbështetur në
“Doing Business in Albani, 2014”.
Gjatë viteve të fundit Shqipëria ka ndërmarrë një sërë reformash për lehtësinë e të
bërit biznes, duke nxitur investimet e huaja në vend. Konkurrueshmëria e Shqipërisë
ka ardhur drejt përmirësimit vitet e fundit. Sipas statistikave shohim se vendi ynë ka
kaluar nga vendi i 96-të në vitin 2009, në vendin e 88-të në vitin 2010 dhe në vendin e
78 në vitin 2011. Pas këtij viti konkurrueshmëria ka ardhur duke u ulur me disa
shkallë. Në vitin 2012 Shqipëria u rendit në vendin e 82-të dhe në vitin 2013 në
vendin e 90-të nga 189 vende të analizuara30
. Ndër faktorët më problematikë për të
bërë biznes sipas “Doing Business in Albania, 2014” janë aksesi në financë, niveli
dhe rregullimi i taksave.
30
Doing Business in Albania, 2014
51
Grafiku 3. 5. Lehtësia e të bërit biznes në Shqipëri
Burimi: Doing Business in Albania, 2014
Në tabelën 3.3 jepen faktorët kryesorë për kryerjen e një biznesi në Shqipëri. Vihet re
se disa tregues kanë pësuar një rënie të ndjeshme krahasuar me vitet e mëparshme.
Lehtësia për hapjen e një biznesi, për marrjen e energjisë, për marrjen e kredisë dhe
për regjistrimin e pronësisë mbeten ende me vlera të ulta. Treguesi me performancën
më të ulët është zbatimi i kontratave me. Faktorët e tjerë, si: lejet e ndërtimit, mbrojtja
e investitorëve dhe pagesa e taksave nuk kanë pësuar ndryshim.
Tabela 3. 3. Klasifikimi i Shqipërisë sipas treguesve kryesorë
Faktorët DB 2014 DB 2013 ≠ në Renditje
1. Hapja e një biznesi 76 68 -8
2. Lejet e ndërtimit 189 189 Nuk ka ndryshim
3. Marrja e energjisë 158 155 -3
4. Regjistrimi i pronësisë 119 115 -4
5. Marrja e kredisë 13 11 -2
6. Mbrojta e investitorëve 14 14 Nuk ka ndryshim
7. Pagesa e taksave 146 146 Nuk ka ndryshim
8. Tregtia përtej kufijve 85 84 -1
9. Zbatimi i kontratave 124 96 -28
10. Zgjidhja e paaftësisë
paguese 62 65 3
Burimi: Strategjia e zhvillimit të biznesit dhe e investimeve, 2014-2020
52
Grafiku 3. 6. Klasifikimi i Shqipërisë sipas treguesve kryesorë
Burimi: Doing Business in Albania, 2014
Ekonomitë e vendeve të zhvilluara kanë përcaktuar disa standarde që duhet të arrihen
me kalimin e kohës për lehtësinë e të bërit biznes në një vend. Procedurat dhe koha që
duhet për të hapur një biznes, kostoja dhe kapitalit minimal që nevojitet për të filluar
një biznes, janë disa nga matësit kryesorë për të përcaktuar lehtësinë e të bërit biznes.
Grafikët e mëposhtëm tregojnë se ku ndodhet Shqipëria krahasuar me vendet e tjera.
a) Procedurat (numër) b) Koha (ditë)
53
c) Kostoja d) Kapitali minimal
Grafiku 3. 7. Lehtësia e të bërit biznes
Burimi: Doing Business in Albania, 2014
Si përfundim, mund të thuhet se Shqipëria, falë reformave që ka ndërmarrë, ka
arritur të tërheqë një numër të madh të investitorëve të huaj. Por, megjithëse
shohim një trend rritjeje të IHD-ve në vitet e fundit, vlen të theksohet se ende ka
shumë punë për t’u bërë.
Zbatimi i ligjit dhe i kuadrit rregullator, sigurimi i pronësisë, kualifikimi i forcës
punëtore për t’iu përgjigjur nevojave të tregut, minimizimi sa më i madh i
ekonomisë informale, zbatimi i kontratave të biznesit dhe respektimi i të drejtave të
pronësisë intelektuale janë disa nga treguesit që duhen përmirësuar ndjeshëm në
vitet në vijim.
3.4. Efektet e investimeve të huaja direkte në Shqipëri
Investimeve të huaja direkte po u kushtohet një vëmendje e veçantë falë rolit që ato
luajnë. Pothuajse, të gjitha qeveritë e vendeve në zhvillim përpiqen të thithin sa më
shumë IHD në vendet e tyre. Nga shumë analiza empirike, të kryera nga specialistët,
vihet re se IHD-të përcjellin efekte pozitive në ekonomitë e vendeve pritëse31
.
Investimet e huaja vlerësohen për transferimin e teknologjisë, për rritjen e numrit të të
punësuarve, për rritjen e prodhimit etj.
31
Në kapitullin e katërt jepet një pasqyrë më e qartë për ndikimin e IHD-ve në rritjen ekonomike të
vendit tonë.
54
Po në Shqipëri çfarë efekti kanë patur IHD-të?
Investimet e huaja direkte në Shqipëri kanë ndikuar në rritjen ekonomike kryesisht në
sektorin e shërbimeve dhe në infrastrukturë32
. Le të trajtojmë efektet kryesore të IHD-
ve në ekonominë e vendit tonë.
Efekti në punësim. Një ndër efektet më pozitive që luajnë IHD-të në ekonomitë e
vendeve pritëse, është rritja e numrit të të punësuarve. Në Shqipëri investimet e huaja
janë rritur ndjeshëm pas vitit 2006. Megjithse këto investime vazhduan të rriteshin vit
pas viti, e njëjta gjë nuk thuhet për numrin e të punësuarve. Në sektorin e punësimit
rritja ishte e vogël.
Nga studimi i kryer nga agjencia “AIDA”33
në vitin 2012, u vu re se 28.6 për qind e
kompanive të huaja që operojnë në Shqipëri, janë sipërmarrje mikro dhe kanë të
punësuar më pak se 9 persona; 35.7 për qind janë sipërmarrje të vogla dhe kanë të
punësuar 10 deri në 49 persona; 12.5 për qind janë kompani të madhësive të mesme
dhe kanë të punësuar 49 deri në 250 persona dhe 21.4 për qind janë kompani të mëdha
dhe kanë të punësuar më shumë se 250 persona.
Pra, mund të thuhet se investimet e huaja në Shqipëri nuk kanë ndikuar në nivele të
larta punësimi. Mbase, në vitet në vijim, kur niveli i IHD-ve të rritet ndjeshëm, në
vendin tonë do të kemi një rritje më të madhe të të punësuarve.
Efekti në prodhim. Sektorët kryesorë ku operojnë investitorët e huaj në Shqipëri janë
në industrinë nxjerrëse dhe përpunuese, në sektorin e energjisë, në telekomunikacion
dhe në ndërmjetësim financiar për arsye të privatizimeve të shumta që janë bërë në
këta sektorë.
Efekti në teknologji. Transferimi i teknologjisë në ditët e sotme besohet të jetë një
burim vital i rritjes ekonomike për ekonomitë në vendet në zhvillim. Sipas raportit të
investimeve në Shqipëri, 2012, në industrinë e manifakturës, teknologjia e përdorur
është pothuajse e ngjashme me teknologjinë e përdorur nga kompanitë vendase.
Efekti në bilancin e pagesave. Efekti i bilancit të pagesave është më i rëndësishëm për
vendet në zhvillim se për vendet e zhvilluara. Në zhvillimet kryesore të bilancit të
pagesave për tremujorin e tretë të vitit 2013 u vu re se flukset financiare neto në
llogarinë kapitale u zvogëluan në masën 54.4 për qind. Ecuria e sektorit të jashtëm të
ekonomisë për këtë periudhë tregon se deficiti i eksporteve reale neto u rritën në
masën 2.5 për qind në terma vjetorë. Investimet e huaja direkte neto shënuan një rritje
me 64.6 për qind krahasuar me këtë periudhë para një viti. Raporti i IHD-ve neto ndaj
deficitit korent ka patur një ecuri të mirë edhe për vitin 2013, falë privatizimeve të
ndërmarrjeve publike34
.
Është për t’u vlerësuar fakti që investitorët e huaj e shohin Shqipërinë si një vend të
favorshëm për të investuar. Operimi i firmave të huaja në strukturat e tregut,
mundëson prodhimin e të mirave dhe shërbimeve falë teknologjisë që këto firma
32
Raporti i IHD-ve, 2012 33
Investor satisfaction survey, 2012 34
Analiza e zhvillimit në sektorin e jashtëm të ekonomisë, Janar 2014
55
disponojnë. Por, nga ana tjetër, duhet të pranojmë se pozicionimi kyç në disa sektorë
kryesorë të ekonomisë nga ana e firmave të huaja tregon që kompanitë vendase ende e
kanë të vështirë futjen në këto struktura tregu.
Për këtë arsye është e nevojshme të kemi bashkëpunime midis firmave të huaja dhe
atyre vendase, pasi investimet e huaja së bashku me investimet vendase nxisin
konkurrencën në treg, rrisin sasinë e prodhimit në vend dhe ndikojnë pozitivisht në
rritjen ekonomike.
3.5. Investimet e huaja direkte në Evropën Juglindore
Shqipëria bën pjesë në vendet e Evropës Juglindore dhe për këtë arsye është e
rëndësishme të merren në analizë prirjet kryesore të zhvillimit ekonomik, politik dhe
institucional të këtyre vendeve. Shtetet që kemi parasysh janë Shqipëria, Mali i Zi,
Serbia, Kroacia, Maqedonia dhe Bosnjë-Hercegovina.
Fillimisht, analiza jonë do të përqendrohet në një vështrim të përgjithshëm
makroekonomik të këtyre shteteve dhe më pas te investimet e huaja direkte drejt tyre
për vetë faktin se këto vende kanë hyrë ose po përgatiten për të hyrë në Bashkimin
Evropian. Aspirimi drejt BE përbën ende një sfidë të madhe, prandaj është tejet e
domosdoshme bashkëpunimi i ngushtë i këtyre shteteve me njëri-tjetrin për të arritur
një nivel më të mirë socialekonomik.
Gjatë vitit 2013, ekonomia shqiptare pësoi një rënie të lehtë. Ndër faktorët kryesorë
që ndikuan në rënien ekonomike të vendit tonë, mund të përmendim borxhin publik
që është mbi 60 për qind e PBB-së dhe dobësitë që shihen në sektorin financiar në
lidhje me kreditë e këqija.
Rritja ekonomike në Kosovë, në vitin 2013, vazhdoi të jetë ndër më të lartat në rajon,
me 2.5 për qind, por ende ky shtet mbetet më i varfri në Evropën Juglindore, pasi
niveli i papunësisë dhe i varfërisë mbeten ende në nivele të larta35
.
Rritja e ekonomisë ishte me 0.8 për qind për Bosnjë-Hercegovinën për vitin 2013.
Parashikohet se ecuria ekonomike në këtë shtet do të jetë më e mirë për vitin 2014,
megjithse reformat ekonomike dhe politike nuk kanë ecur sipas pritshmërive, duke u
rrezikuar për të tërhequr fonde nga BE-ja.
Edhe për Malin e Zi ecuria e ekonomisë pësoi një rënie për vitin 2013 për arsye se
nivelet e borxhit publik janë rritur ndjeshëm në vitet e fundit. Në vitin 2014,
parashikohet një rritje me 2.5 për qind për shkak të përmirësimeve si në kërkesën e
jashtme, ashtu edhe të brendshme.
35
Overview of Macroeconomic and Fiscal Challenges in the Western Balkans and Implications for the
WBIF, 2013
56
Situata ekonomike paraqitet më e mirë për Maqedoninë në vitin 2013, falë rritjes së
vazhdueshme të investimeve të huaja direkte. Këto investime të huaja priten të
ndikojnë pozitivisht në rritjen ekonomike të Maqedonisë në vitet e ardhshme. Për
vitin 2014 parashikohet që rritja të jetë në masën 3 për qind.
Edhe ekonomia e Serbisë nuk ka kaluar pa i ndier vështirësitë financiare. Borxhi
publik ka tejkaluar 60 për qind të PBB-së dhe ende vazhdon të rritet. Me probleme
serioze shfaqet sektori i kredisë ku kreditë me probleme janë mbi 20 për qind të totalit
të kredisë. Për vitin 2014 parashikohet se rritja ekonomike do të jetë në masën 1.3 për
qind, nivel disi më i dobët se në vitin 201336
.
Grafiku 3. 8. PBB për frymë sipas vendeve
Burimi: WBIF (FMN), nëntor, 2013
Ashtu siç shihet edhe nga grafiku i mësipërm, vetëm Kroacia e mbart të njëjtë PBB-
në për frymë me vendet e BE-së. Shqipëria dhe Kosova renditen të fundit përsa i
përket PBB-së për frymë, çka do të thotë se ne ende nuk kemi arritur një nivel të mirë
të jetesës, edhe pse Shqipëria i ka të gjitha mundësitë për të patur një rritje të
qëndrueshme ekonomike.
Pas vitit 2009, të gjitha vendet e Evropës Juglindore pësuan një rënie të ndjeshme të
rritjes ekonomike. Efektet e krizës janë pasqyruar në grafikun 3.9, ku shihet qartë se
rritja ekonomike ka pësuar rënie në secilin shtet.
Sipas grafikut 3.9. Kosova ka rritjen më të shpejtë ekonomike në rajon, ndërsa
Kroacia dhe Serbia, që janë vendet me ekonominë më të madhe, rezultojnë me një
36
Po aty, WBIF, 2013
57
normë rritje vjetore prej vetëm 2 për qind. Rritja ekonomike e Serbisë mbetet ende në
nivele të ulta për shkak të pengesave ligjore dhe rregullatore të veprimtarive të
biznesit me vendet e rajonit37
.
Grafiku 3. 9. Rritja ekonomike për vendet e Evropës Juglindore
Burimi: WBIF (FMN), nëntor, 2013
Në grafikun 3.10 pasqyrohet niveli i konsumit, i investimeve dhe eksporti neto për
vendet e Evropës Juglindore. Në grafik bie në sy se, përveç Kroacisë, të gjitha vendet
e tjera konsumojnë sasi të konsiderueshme të mallrave të siguruara nga importi.
Eksportet neto rezultojnë për të gjitha këto vende me vlerë negative, çka do të thotë se
më shumë importohet, sesa eksportohet.
Konsumi i madh i tejkalon edhe prodhimin total në Bosnjë-Hercegovinë, në Kosovë
dhe në Mal të Zi. Mund të thuhet se shtetet e tjera, si: Shqipëria, Maqedonia dhe
Serbia, shfaqin një prirje për të konsumuar rreth 95 për qind të PBB-së. Një konsum
kaq i lartë nënkupton dhe një kursim të ulët për të ndikuar në investimet e tyre. Pra,
është e nevojshme që këto shtete të nxisin investimet private dhe publike në vend.
Sipas raportit të Spahn, Vukotić dhe O’Mahony (2013) ky tregues nxit nevojën e
rritjes së strategjive të orientuara nga eksporti mbështetur nga reformat strukturore të
rritjes së prodhimtarisë, të liberalizimit të tregut, të futjes në tregjet e huaja, të
kërkimit shkencor, të kreativitetit dhe inovacionit.
37
Overview of Macroeconomic and Fiscal Challenges in the Western Balkans and Implications for the
WBIF, 2013
58
Grafiku 3. 10. Konsumi, investimet dhe eksporti neto
Burimi: WBIF (FMN), Nëntor 2013
Vendet e Evropës Juglindore tërhoqën një numër të konsiderueshëm të investimeve të
huaja direkte falë klimës së mirë të biznesit, kostos më të ulët të fuqisë punëtore,
lehtësisë së hyrjes në tregjet evropiane dhe, kryesisht, si rrjedhojë e privatizimeve të
ndërmarrjeve shtetërore. Por, pas vitit 2010, IHD-të pësuan një tkurrje të lehtë në
vendet e Evropës Juglindore për shkak të krizës financiare që po kalonin vendet
investuese që, kryesisht, ishin vende të BE-së. Gjatë vitit 2010, prurjet e IHD-ve në
Shqipëri ishin 793 milionë euro dhe flukset e IHD-ve vazhdonin të ishin të
qëndrueshme në vitet në vijim. Kroacia dhe Shqipëria ishin tërheqësit më të mëdhenj
të flukseve në rajon për vitin 201238
.
Nga grafiku 3.11 vihet re se flukset e IHD-ve janë ulur ndjeshëm për Serbinë në vitin
2012 krahasuar me një vit më parë. Edhe për Maqedoninë shohim një rënie të IHD-ve
në vitin 2012, ndërsa në Bosnje-Hercegovinë shohim një rritje të IHD-ve për vitin
2012.
38
Strategjia e zhvillimit të biznesit dhe i investimeve, 2014-2020
59
Grafiku 3. 11. Flukset e IHD-ve në Evropën Juglindore
Burimi: World Investment Report, 2013
Lehtësia e të bërit biznes në vendet e Evropës Juglindore
Për të tërhequr sa më shumë investitorë të huaj, vendet e Evropës Juglindore duhet të
jenë më konkurruese dhe më prodhuese. Raporti ekonomik39
për vendet e Evropës
Juglindore, ndër të tjera, trajton dhe lehtësinë e të bërit biznes në këto vende. Sipas
këtij raporti, për këto vende këshillohet përshpejtimi i reformave strukturore që nxisin
investimet e huaja në vend.
Por, si është të bësh biznes në këto vende?
Vihen re përmirësime të dukshme në lehtësimin e procedurave të fillimit të një
biznesi në këto vende. Procesi i privatizimit do të ndikojë pozitivisht në tërheqjen e
investitorëve të huaj. Megjithatë, për këto shtete ende ka shumë punë për t’u bërë
derisa të arrihet një klimë më e mirë për të bërë biznes.
Në grafikun e mëposhtëm shihet se Maqedonia mban vendin e parë për fillimin e një
biznesi. Gjithashtu, Maqedonia po përpiqet të thithë investitorë në fushën e energjisë
elektrike.
39
Raporti ekonomik për vendet e Evropës Juglindore, nr. 3, 2012
60
Grafiku 3. 12. Lehtësia e të bërit biznes në vendet e EJL
Burimi: BB Doing Business, 2013, (Raporti ekonomik për vendet EJL, nr. 3)
Ashtu siç e trajtuam dhe më sipër, Shqipëria ka bërë progres në lehtësimin e të bërit
biznes. Por në vitin e fundit shihet se renditja e Shqipërisë është përkeqësuar duke
kaluar në vendin e 90-të për sa i përket lehtësisë së të bërit biznes.40
Mali i Zi ka një përmirësim të ndjeshëm në lehtësimin e pagesave të taksave. Mali i
Zi u rendit në vendin e 51-të në vitin 2013 nga vendi i 56-të që ishte në vitin 2012.
Serbia ka lehtësuar ndjeshëm procedurat e fillimit të biznesit gjë që ka ndikuar dhe në
përmirësin e saj në renditje, duke kaluar nga vendi i 92-të në vitin 2012 në vendin e
88-të në vitin 2013. Edhe Kosova i ka përmirësuar procedurat e fillimit të biznesit.
Kështu nga vendi i 117-të, në vitin 2012, ajo u rendit në vendin e 98-të në vitin 2013.
Vetëm Bosnjë-Hercegovina pati një rënie të lehtë nga vendi i 125-të në vitin 2012 në
vendin e 126-të në vitin 201341
.
Nëse krahasojmë vendet e Ballkanit Perëndimor sipas konkurrueshmërisë globale, do
të shohim se vendin e parë në listë e zë Mali i Zi dhe pas tij Maqedonia. Të bën
përshtypje se konkurrueshmëria e Bosnjë-Hercegovinës ka ardhur në rritje vitet e
fundit duke lënë pas Shqipërinë dhe Serbinë.
Shqipëria ka pësuar një rënie të lehtë të konkurrueshmërisë në vitet 2012-2013.
Megjithatë, mund të thuhet se reformat e ndërmarra nga qeveritë shqiptare kanë
ndikuar pozitivisht në rritjen e konkurrencës.
Në mënyrë që Shqipëria të ketë një rritje të konkurrueshmërisë në vendet e rajonit dhe
më gjerë, është e nevojshme të përmirësohen kapacitetet teknologjike të kohës, klima
40
Doing Business in Albania, 2014 41
Raporti ekonomik për vendet e Evropës Juglindore, Nr 3, 2012
61
e mirë e biznesit, investimet e vazhdueshme në infrastrukturë dhe konsolidimet e
institucioneve42
.
Në grafikun 3.13 paraqitet renditja e vendeve të Ballkanit sipas raportit të
konkurrueshmërisë globale.
Grafiku 3. 13. Renditja e vendeve të Ballkanit
Burimi: Strategjia e zhvillimit të biznesit dhe investimeve, 2014-2020
Investimet e huaja direkte janë shumë të rëndësishme për zhvillimin ekonomik të
vendeve të Evropës Juglindore, por për to ende mbetet sfidë tërheqja e vazhdueshme
e investitorëve të huaj.
Bisedimet dhe marrëveshjet ndërmjet shteteve të Evropës synojnë zbatimin e
politikave nxitëse për rritjen e tyre ekonomike. Kështu, marrëveshja e investimeve
OECD për Evropën Juglindore43
u jep mbështetje të gjitha qeverive të rajonit për të
nxitur rritjen ekonomike, duke përdorur shkëmbimin e përvojave dhe përdorimin e
instrumenteve të duhura. Kjo marrëveshje synon përmirësimin e klimës së biznesit
dhe nxitjen e vazhdueshme të investimeve të huaja direkte.
“Vizioni 2020” për vendet e ballkanit perëndimor mbështetet në këto shtylla kryesore:
Forcimi i lidhjeve rajonale për të nxitur IHD-të dhe ndjekja e politikave
jodiskriminuese;
Rritja e konkurrueshmërisë në sektorin privat;
42
Strategjia e Zhvillimit të Biznesit dhe Investimeve, 2014-2020 43
Investment Compact for South East Europe, Janar, 2012
62
Pjesëmarrja gjithëpërfshirëse në tregun e punës;
Forcimi i sundimit të ligjit dhe minimizimi i korrupsionit, duke krijuar një
mjedis më konkurrues për të gjitha firmat e sektorit privat.
Ky vizion nxit përfshirjen e të gjitha vendeve të Ballkanit Perëndimor për arritjen sa
më të mirë në secilën prej shtyllave të vendosura. Zhvillimi i kapitalit human, politika
lehtësuese tregtare, reforma rregullatore, politika e taksave, infrastruktura për
investime janë disa nga mënyrat e duhura që duhet të ndjekin këto vende për të nxitur
investimet e huaja direkte.
INVESTMENT COMPACT FOR
63
KREU IV
MODELE TË RRITJES EKONOMIKE
64
MODELE TË RRITJES EKONOMIKE
4.1. Lidhja ndërmjet IHD-ve dhe rritjes ekonomike
Shumë ekonomistë, vitet e fundit, kanë trajtuar lidhjen ndërmjet IHD-ve dhe rritjes
ekonomike në vendet pritëse. Studimet e ndryshme empirike nuk kanë dalë në një
përfundim të vetëm, pasi në disa vende IHD-të kanë pasur ndikim pozitiv në rritjen
ekonomike dhe në disa të tjera jo.
Studimet e para për rritjen ekonomike i gjejmë te modelet neoklasike. Thjeshtësia e
tyre ka bërë që modelet neoklasike të jenë baza e punës aplikative dhe teorike për
akumulimin e kapitalit dhe rritjen ekonomike. Këto modele mbështeten te funksioni i
prodhimit, i cili shpreh lidhjen ndërmjet sasisë së inputeve të përdorura (kapitalin dhe
punën) dhe mallit të prodhuar.
Analizat neoklasike tregojnë se IHD-të nuk ndikojnë në normën e rritjes ekonomike
në periudha afatgjata, por vetëm në periudha afatshkurtra. Një rritje e jashtme
(ekzogjene) në IHD-të, ndikon në rritjen e kapitalit dhe më pas të output-it (për
person), por kjo rritje është e përkohshme si pasojë e ligjit të të ardhurave marxhinale
rënëse. Investimet e huaja direkte mund të ndikojnë në normën e rritjes vetëm
nëpërmjet progresit teknologjik ose rritjes së forcës punëtore, të cilët konsiderohen si
ekzogjenë44
.
Solow (1956, 1957) aplikoi analizën e rritjes brenda modelit neoklasik. Modeli
neoklasik analizonte ndikimin e madh të progresit teknologjik në rritjen ekonomike,
ndërsa teoritë e reja të rritjes ishin të përqendruara kryesisht në krijimin e njohurive
teknologjike dhe në transmetimin e tyre (Nowbutsing, 2009).
Në punimin e saj Alfaro (2003) analizon se IHD-të në sektorë të ndryshëm kanë
ndikime të ndryshme në rritjen ekonomike të një vendi. Kështu, në matjen e kryer
empirike, rezultoi se IHD-të në sektorin parësor kanë prirje të kenë ndikim negativ në
rritjen ekonomike, ndërsa IHD-të në sektorin e prodhimit kanë ndikim pozitiv.
Më vonë, Alfaro me bashkëpunëtorët e saj (2006) paraqitën lidhjen ndërmjet qasjes
teorike dhe asaj empirike. Modeli mbështetet në rolin e tregjeve financiare, të IHD-ve
dhe të rritjes ekonomike. Ata arritën në përfundimin se vendet me tregje të zhvilluara
financiare i nxisin më shumë IHD-të dhe, si pasojë ato kanë ndikim pozitiv në rritjen
ekonomike. Gjithashtu, ata theksojnë se vendet me tregje të zhvilluara financiare
mund ta kenë normën e rritjes ekonomike dy herë më të lartë se vendet me tregje
financiare më pak të zhvilluara. Edhe faktorë të tjerë, si: struktura e tregut dhe kapitali
human nxisin tërheqjen e IHD-ve, duke ndikuar pozitivisht në rritjen ekonomike të
vendit.
Në modelin klasik, kapitali përcaktohet si një ndër faktorët kryesorë që ndikon në
rritjen ekonomike, ndërsa në teoritë e mëvonshme theksi vihet te teknologjia si faktor
44
Economic Growth and FDI in the Transition Economies, fq. 187
65
kyç. Në botimet e viteve të fundit, shumë studiues kanë trajtuar lidhjen ndërmjet
transferimit të teknologjisë nëpërmjet IHD-ve dhe rritjes ekonomike. Studiuesit
argumentojnë se investimet e huaja direkte mund ta nxisin teknologjinë e përparuar,
duke ndikuar në rritjen ekonomike të vendit pritës. Kjo justifikon tërheqjen në rritje të
investimeve të huaja.
Kështu për shembull, Wang dhe Blomstrom (1992) i kushtojnë rëndësi transferimit të
teknologjisë nëpërmjet kompanive shumëkombëshe dhe bashkëveprimit ndërmjet
firmave të huaja dhe firmave vendase.
Xu (2000) argumentoi se transferimi i teknologjisë nëpërmjet kompanive
shumëkombëshe kontribuon në rritjen e prodhimtarisë në vendet e zhvilluara, por jo
në vendet më pak të zhvilluara. Kjo për arsye se vendet që përfitojnë nga transferimi i
teknologjisë, duhet të kenë patjetër një nivel minimal të caktuar të kapitalit human.
Borensztein, De Gregorio, & Lee (1995) trajtuan lidhjen ndërmjet IHD-ve dhe
kapitalit human. Ata arritën në përfundimin se IHD-të kanë ndikim pozitiv në rritjen
ekonomike të vendeve pritëse vetëm nëse ato zotërojnë një nivel të caktuar të kapitalit
human. Lidhja ndërmjet IHD-ve dhe kapitalit human është matur nga Borenstein, De
Gregorio, & Lee (1998) në mënyrë empirike (e matur si normat e frekuentimit në
lidhje me arsimin e mesëm).
Një koeficient pozitiv i lidhjes ndërmjet IHD-ve dhe kapitalit human tregoi se IHD-të
mund të ndikojnë ndjeshëm në rritjen ekonomike të një vendi. Hanson (2001),
argumentoi se nëse kapitali i huaj dhe vendas janë plotësues të njëri-tjetrit, ndikimi
përfundimtar i IHD-ve në normën e rritjes do të jetë më i madh.
Investimet e huaja direkte, gjithashtu, ndikojnë në tregun e punës nëpërmjet krijimit të
vendeve të reja të punës. Ndër ndikimet më të rëndësishme dhe afatgjata të IHD-ve
është transferimi i teknologjisë dhe i njohurive teknike (know-how) që mishërohen në
kapitalin human. Nëse investimet e huaja kryhen në veprimtari në të cilat firmat
vendase kanë përvojë të kufizuar, atëherë IHD-të do të ndikojnë në transferimin e
njohurive të rëndësishme në aspektin e trajnimit, në praktikat dhe teknikat e
menaxhimit dhe sjelljen organizative. IHD-të, gjithashtu, mund të rrisin prodhimtarinë
nëpërmjet kërkimit dhe zhvillimit (R&D) duke ndikuar pozitivisht në rritjen e
prodhimit Campos & Kinoshita (2002).
Në punimin e tyre, Campos & Kinoshita (2002) trajtuan së bashku modelet e rritjes
ekonomike që rrjedhin nga modeli bazë i funksionit të prodhimit të Solow-it, i
zhvilluar më pas nga Borenstein, De Gregorio, & Lee (1998), nga Mankiw, Romer,
& Weil (1992) dhe nga Easterly (2001). Ata testuan efektet e IHD-ve në rritjen
ekonomike në 25 vende të Evropës Qendrore dhe Lindore dhe në vendet e ish-
Bashkimit Sovjetik për periudhën 1990-1998. Studimi tregoi se IHD-të kanë një
ndikim pozitiv dhe të rëndësishëm në rritjen ekonomike të vendeve të marra në
analizë.
Nisur nga studimi i mësipërm, do të mbështetemi në këto modele të rritjes ekonomike,
për të parë si ndikojnë IHD-të në rritjen ekonomike të vendit tonë. Për këtë le t’i
analizojmë me radhë modelet njëri pas tjetrit.
Modeli i zhvilluar nga Borenstein, De Gregorio, & Lee (1998), paraqet rritjen
ekonomike në varësi të variablave: PBB-ja fillestare, kapitali human, IHD-të,
66
inflacioni, shpenzimet qeveritare, qëndrueshmëria politike dhe burokracia (BGL1). Në
bazë të tyre, nxirret barazimi se:
y(BGL1) = f (y0, hk, IHD, infl, govc, lufta, burokracia), ku
y është rritja reale e PBB-së,
y0 është PBB fillestar,
hk është kapitali human,
IHD janë investimet e huaja direkte,
infl është norma e inflacionit,
govc janë shpenzimet qeveritare si një përqindje e PBB-së,
lufta është një variabël dummy për luftë dhe
burokracia është një variabël institucional që pasqyron nivelin e burokracisë.
Modeli (BGL1) parashikon se të ardhurat fillestare, inflacioni, shpenzimet qeveritare
dhe lufta (mungesa e qëndrueshmërisë politike) ndikojnë negativisht në rritjen reale të
PBB-së, ndërsa kapitali human, IHD-të dhe burokracia (si një variabël institucional)
ndikojnë pozitivisht në rritjen reale të PBB-së.
Në variantin e dytë të modelit të (Borenstein, De Gregorio, & Lee, 1998), jepet lidhja
e mësipërme, por tashmë, duke përfshirë edhe inv (investimet e brendshme) dilet në
barazimin e ri:
y(BGL2) = f (y0, hk, IHD, infl, govc, lufta, burokracia, inv)
Investimet (inv) mundësojnë shqyrtimin e marrëdhënieve ndërmjet investimeve të
huaja dhe investimeve të brendshme, ku nxirret në dukje se koeficienti për IHD-të në
vetvete nuk është statistikisht i rëndësishëm, por ndikimi i tij vjen si rrjedhojë e
ndërveprimit ndërmjet IHD-ve dhe kapitalit human (ky i fundit është statistikisht i
rëndësishëm dhe bazë për rezultatin e tyre).
Zbatimi i modelit (BGL2) në ekonomitë e vendeve në tranzicion solli përfundimin se
IHD-të ndikojnë pozitivisht në rritjen ekonomike të tyre.
Sipas Mankiw, Romer & Weil (1992) rritja reale e PBB-së mund të paraqitet si më
poshtë:
y(MRW) = f (y0, hk inv, pop, IHD),
ku pop është rritja e popullsisë, variabël që nuk është përfshirë në modelet e tjera.
Në këtë model, ndryshimi teknologjik merret si një funksion i IHD-ve. Modeli
(MRW) parashikon se të ardhurat fillestare dhe rritja e popullsisë ndikojnë negativisht
në rritjen reale të PBB-së, ndërsa investimet, kapitalit human dhe IHD-të ndikojnë
pozitivisht në rritjen rritjen reale të PBB-së.
67
Modeli i fundit ekonometrik Easterly (2001) është rezultat i kërkimit të një funksioni
që bashkon përcaktuesit kryesorë të rritjes ekonomike ndërmjet vendeve dhe paraqitet
si më poshtë:
y = f (y0, hk, IHD, infl, infra, OECD growth)
ku, për variablat e përcaktuara më sipër, infra është një përafrues për cilësinë e
infrastrukturës në telekomunikacion në ekonominë e pritëse dhe OECD growth është
një përafrues për tregtinë ndërkombëtare.
Modeli i Easterly-t parashikon se të ardhurat fillestare dhe inflacioni ndikojnë
negativisht në rritjen reale të PBB-së, ndërsa kapitalit human, IHD-të, infrastruktura
në telekomunikacion dhe zgjerimi i OECD-së ndikojnë pozitivisht në rritjen reale të
PBB-së. Normat e ulta të rritjes ekonomike, Easterly ia atribuon goditjeve të jashtme,
si, për shembull, ngadalësimit të rritjes ekonomike në vendet e zhvilluara. Duke u
ndalur vetëm në vendet e OECD-së Mello (1999), vërejti se IHD-të ndikojnë në rritjen
ekonomike vetëm në vendet në të cilat kapitali vendas dhe i huaj janë plotësues të
njëri-tjetrit.
Mospërputhja në disa raste ndërmjet teorisë së rritjes ekonomike dhe të dhënave
empirike vjen si rezultat i përpjekjeve për të barazuar IHD-të me transferimin e
teknologjisë, ndërkohë që në pjesën më të madhe të vendeve dhe të rajoneve të botës
IHD-të përfshijnë një rrjet marrëveshjesh që shkojnë përtej transferimit të teknologjisë
(Campos & Kinoshita, 2002).
4.2. Zbatimi i modeleve të ndryshme në Shqipëri
Metodologjia
Për të studiuar efektin e investimeve të huaja direkte në Shqipëri është përdorur
modeli Solow duke shfrytëzuar të dhënat dytësore. Në model janë përfshirë PBB-ja
për frymë, investimet e huaja si pjesë e PBB-së, kapitali si pjesë e PBB-së dhe
popullsia në moshë pune.
Të dhënat u përkasin viteve 1991-2011. Për të dhënat e munguara, janë ndërthurur
burime të ndryshme. Për vitet që u mungojnë të dhënat, janë bërë parashikime të
mundshme ku për vitin Vt janë marrë të dhënat e vitit Vt+1, duke shtuar normën e
rritjes nga Vt+1 në Vt+2.
Burimet e të dhënave janë Banka Botërore, Banka e Shqipërisë, Instat etj. Të dhënat
janë përpunuar me programin SPSS. Për testimin e modeleve të trajtuara më sipër
është përdorur F-testi (në rastin e modelit) dhe t-testi (në rastin e variablit shpjegues
IHD).
68
4.2.1. Zbatimi i modelit Solow
Modeli i transformuar sipas Solow është ai i funksionit Cobb-Douglas:
ku A është poduktiviteti total i faktorëve të prodhimit (TFP), L është faktori punë i
prodhimit, K është stoku i kapitalit dhe α është elasticiteti i punës (raporti i të
ardhurave nga puna me totalin e të ardhurave të ekonomisë).
Faktori i kapitalit ndahet në kapital vendas dhe në kapital të huaj (IHD). Duke i kaluar
në trajtën logaritmike, kemi modelin ekonometrik Solow, si më poshtë:
0+
Në radhë të parë, le të provojmë nëse ky model është statistikisht i rëndësishëm, për
të treguar ndikimin që kanë faktorët e prodhimit në rritjen ekonomike. Për këtë,
hipotezat e ngritura janë:
Hipoteza nul:
Hipoteza alternative: Të paktën njëri nga koeficientët është i ndryshëm nga zero,
Për testimin e hipotezave është përdorur testi i Fisherit, F-testi. Ky lloj testi shërben
për të vërtetuar nëse modeli është i përshtatshëm për të shpjeguar rritjen ekonomike
në vendin tonë. Sa më e madhe të jetë vlera e F-testit (të llogaritur), aq më i mirë
konsiderohet modeli.
Në model janë përfshirë PBB-të për frymë, investimet e huaja direkte si pjesë e PBB-
ve, kapitali si pjesë e PBB-së dhe popullsia në moshë pune.
Modeli është statistikisht i rëndësishëm në nivelin e rëndësisë α = 1% (F- llog =
34,845 > F-kr dhe i rëndësishëm p-value< 1%). Pra, hedhim poshtë hipotezën nul, ku
supozonim se asnjëri prej faktorëve nuk ndikon në rritjen ekonomike (sipas modelit
Solow). Duke hedhur poshtë H0 (hipotezën nul) dhe duke pranuar Ha (hipotezën
alternative), thjesht arrijmë në përfundimin se të paktën njëri nga variablat në model
është statistikisht i lidhur me PBB-në, treguesin e rritjes ekonomike.
Pasi kemi provuar modelin, hipoteza e radhës në studim është lidhja IHD-PBB, ku
kërkojmë të testojmë nëse investimet e huaja direkte në Shqipëri kanë ndikuar në
rritjen ekonomike.
Hipoteza nul: Rritja e IHD-ve nuk ndikon në rritjen ekonomike. = 0
Hipoteza alternative: Rritja e IHD-ve ndikon pozitivisht në rritjen ekonomike. ≠ 0
Testi i përdorur është testi i studentit, t-testi. Ai shërben për të vërtetuar nëse një
koeficient është statistikisht i rëndësishëm, pra a ndikon variabli i përfshirë në model
tek variabli i varur (rritja ekonomike). Në tabelën 4.1 jepet modeli Solow.
69
Tabela 4. 1. Modeli Solow
Modeli
Koefic. e pastand. Koefic. e stand.
t
p-value Beta Gabimi stand. Beta
Solow
Konstante 4.218 1.416
2.978 0.006
LnL 0.134 0.096 0.124 1.391 0.176
LnIHD 0.356 0.039 0.839 9.17 0.000
LnKap 0.597 0.099 0.551 6.052 0.000
Fisher
34.845
p-value (Fisher)
0.000
R katror
0.795
Burimi: Nga autori
Nga tabela e mësipërme shohim se IHD-të kanë ndikim statistikisht të rëndësishëm
pozitiv (koeficienti i vlerësuar ) në rritjen e PBB-së në nivelin p=1%.
Një rritje me 1 për qind e IHD-ve sjell një rritje me 0.00356 në PBB-në, ose 0.356%.
Pra koeficientët tregojnë elasticitetin e pjesshëm (fakti që faktorët e tjerë mbahen
konstatë), në ç’përqindje ndryshon variabli i varur, kur variabli i pavarur ndryshon me
një pikë përqindjeje dhe variablat e tjerë ndikues mbahen të pandryshueshëm.
4.2.2. Zbatimi i modelit Mankiw
Studimi i varësisë ndërmjet IHD-ve dhe rritjes ekonomike nga Mankiw, Romer, &
Weil (1992) paraqitet si më poshtë:
y (MRW)= f (y0, inv, pop, hk, IHD), ku
variabël shtesë në këtë model është variabli i pavarur pop, që është rritja e popullsisë.
Në model janë marrë variablat shpjeguese, si: të ardhurat kombëtare neto, investimet
si % e PBB-së, të punësuarit, rritja e popullsisë, investimet e huaja direkte si përqindje
e PBB-së dhe është analizuar efekti i rëndësisë së tyre statistikore në rritjen vjetore të
PBB-së.
Modeli është statistikisht i rëndësishëm në nivelin 1% (sig = 0.006) dhe shpjegon
shumë mirë nga ana statistikore variablat e pavarur në rritjen ekonomike. Gjithashtu,
duke marrë parasysh R2, 45.8% e variablave të varur, shpjegojnë variablin e pavarur.
70
Tabela 4. 2. Modeli Mankiw
Modeli
Koefic. e pastand.
Koefic. e
stand.
t
p-value Beta
Gabimi
stand. Beta
Solow
nga
Mankiw
Konstante -29.705 8.220
-3.614 .001
Të ardhurat
kombëtare neto 2.599 .000 1.068 3.087 .005
Investimet si % e
PBB-së .399 .188 .617 2.126 .044
Rritja e popullsisë
(në % vjetore) -12.223 2.932 -1.773 -4.169 .000
Të punësuar 1.852 .002 1.157 2.805 .010
IHD si (% e PBB-
së) -1.621 .918 .599 1.766 .090
Fisher
4.220
R katror
.458 Burimi: Nga autori
Variabli i varur: Rritja e PBB-së (në % vjetore)
Variablat shpjegues: Konstante, të ardhurat kombëtare neto (të rregulluara), investimet (si % e PBB-
së), rritja e popullsisë (në % vjetore), të punësuar, IHD- investimet e huaja direkte (si % e PBB-së).
Realisht, duke marrë në analizë të dhënat tona, një sërë treguesish kanë ndikim të
ndryshëm nga ai që pritej. Rritja e popullsisë ka një ndikim statistikisht të
rëndësishëm, por negativ në nivelin 1% në rritjen ekonomike. Nëse popullësia e një
vendi rritet me ritme më të shpejta se prodhimi, atëherë niveli i prodhimit real për
frymë ulet (kur faktorët e tjerë i mbajmë të pandryshuar). Është kjo arsyeja pse
ekziston një lidhjë e zhdrejtë midis rritjes së popullësisë dhe rritjes ekonomike.
Investimet e huaja direkte kanë ndikim negativ në rritjen ekonomike, por statistikisht
jo të rëndësishëm. Vihet re se IHD-të së bashku me investimet e brendshme janë
statistikisht të rëndësishme në nivelin 5%, si një variabël i vetëm (p-value = 0.044)
dhe ndikojnë pozitivisht në rritjen ekonomike. Të ardhurat neto kombëtare dhe të
punësuarit kanë ndikim pozitiv në rritjen ekonomike dhe statistikisht të rëndësishëm
në nivelin 5%.
4.2.3. Zbatimi i modelit BGL1 dhe BGL2
Modeli i zhvilluar nga Borensztein, de Gregorio dhe Lee (1998) shpreh varësinë e
rritjes ekonomike nga variablat PBB fillestar, kapitali human, IHD, inflacioni,
shpenzimet qeveritare, qëndrueshmëria politike dhe institucionet:
y (BGL1) = f (y0, hk, IHD, infl, govc, war, buroqual), ku:
71
y është rritja reale e PBB-së,
y0 është PBB fillestar, të ardhurat
hk është kapitali human, (si kapital human do të marrim numrin e të punësuarve)
IHD-të janë investimet e huaja direkte,
infl është norma e inflacionit,
govc janë shpenzimet qeveritare si një përqindje e PBB-së,
war është variabli që merr vlerën 0 kur është luftë dhe vlerën 1 kur është paqe. Si
periudhë për war marrim vitet ‘90, ‘91, ’92, ’93, ‘97, ’98 dhe 2008, të para nga
këndvështrimi ekonomik si vite të krizave ekonomike.
buroqual është variabli institucional që reflekton nivelin e burokracisë (meqë nuk
kemi të dhëna të vazhdueshme në vite, nuk mund ta përfshijmë në model).
Modeli është ndërtuar duke marrë parasysh PBB-në për frymë, shpenzimet qeveritare
në vite (si % e PBB-së), të ardhurat kombëtare neto, IHD-të (si % e PBB-së),
inflacionin, të punësuarit si dhe variablin dummy për vitet jostabël në Shqipëri.
Analiza përfshin të dhëna nga vitet 1990-2011. Si variabël i varur është rritja
ekonomike, e cila shpjegohet nga variablat e pavarur: rritja e të ardhurave vjetore,
popullsia në moshë pune, IHD-të janë investimet e huaja direkte si përqindje e PBB-
së, infl është norma e inflacionit, govc janë shpenzimet qeveritare si një përqindje e
PBB-së, war është variabli që merr vlerën 0 kur është luftë dhe vlerën 1 kur është
paqe.
Për të ndërtuar një model me time series me variablin buroqual (variabli institucional
që pasqyron nivelin e burokracisë), nuk mund ta përfshijmë në analizë, duke qenë se
nuk kemi të dhëna në formë të vazhdueshme në vite.
R2 e rregulluar është 0.747, çka tregon për një shpjegueshmëri të mirë të variablave të
pavarur me variablin e varur. Gjithashtu, duke analizuar vlerën e Fisherit, kemi një
shpjegim në nivel të mirë të modelit dhe statistikisht të rëndësishëm (p-value<1%).
Tabela 4. 3. Modeli BGL1
Modeli
Koefic. e pastand.
Koefic. e
stand.
t
p-value Beta
Gabimi
standard Beta
BGL1
Konstante 27.191 19.667
1.383 .187
Të ardhurat
kombëtare neto .567 .085 .909 6.641 .000
IHD (si % e PBB-
së) .089 .383 .028 .231 .820
Shpenz. qeveritare
G (si % e PBB-së)
-1.730
.566 -.706
-
3.055 .008
72
Të punësuarit -.298 .589 -.083 -.506 .620
Inflacioni (në %
vjetore) -.129 .044 -.664
-
2.928 .010
War-Vitet jostabël
në vend -6.788 3.086 -.336
-
2.199 .044
Fisher
11.325
p-value (Fisher)
.000a
R katror
.819
Burimi: Nga autori
Variabli i varur: Rritja e PBB (në % vjetore)
Variablat shpjegues: Konstante, Të ardhurat kombëtare neto (të rreglluara) (rritja % vjetore), IHD-të
(si % e PBB-së), Shpenzimet qeveritare (si % e PBB-së), Të punësuarit (raporti i të punësuarve me
numrin e popullsisë në %), inflacioni, CPI (në % vjetore), war - Vitet jostabël në vend.
y = 27.191 + 0.567y0 + 0.089 IHD -1.730gov - 0.298 hk - 0.129infl - 6.788war + u
Modeli parashikon që të ardhurat fillestare, inflacioni, shpenzimet qeveritare dhe
gjendja e luftës (qëndrueshmëria politike dhe ekonomike) kanë ndikim negativ, ndërsa
kapitali human, IHD-të dhe institucionet kanë ndikim pozitiv.
Duke analizuar të dhënat për vendin tonë, shohim që inflacioni, shpenzimet qeveritare
dhe variabli war kanë ndikime negative, kurse investimet e huaja direkte dhe të
ardhurat kanë ndikime pozitive në rritjen ekonomike. Të punësuarit (raporti i të
punësuarve me numrin e popullsisë në %) nuk kanë një ndikim statistikisht të
rëndësishëm në rritjen ekonomike, për arsye se numri i të punësuarve në vite ka
ardhur në rënie.
Gjithashtu nga tabela shohim se IHD-të nuk kanë një ndikim statistikisht të
rëndësishëm në rritjen ekonomike ndërsa variabli war dhe inflacioni janë statistikisht
të rëndësishëm në nivelin 5%.
Në fillim të viteve 1990, u vu re trendi i kundërt dhe ndikimi negativ që ka inflacioni
në rritjen ekonomike. Në këto vite, kemi një situatë inflacioni të lartë dhe rritja
ekonomike arriti nivele negative. Të njëjtën situatë, por shumë më të zbutur, kemi në
vitin 1997. Më pas trendi sa vinte dhe sheshohej si për rritjen ekonomike, ashtu edhe
për inflacionin, duke mbajtur në vite një trend ndryshimi pothuajse konstant.
Kjo gjendje paraqitet në grafikun 4.1 për inflacionin dhe rritjen ekonomike.
73
Grafiku 4. 1. Inflacioni dhe rritja ekonomike në vite
Burimi: Banka e Shqipërisë
Variabli i të ardhurave dhe i shpenzimeve qeveritare kanë një efekt statistikisht të
rëndësishëm në rritjen ekonomike në nivelin 1%.
Varianti i dytë i modelit të Borensztein, de Gregorio dhe Lee (1998) paraqet varësinë
e mësipërme duke përfshirë inv (IHD-të dhe investimet e brendshme):
y(BGL2) = f (y0, hk, IHD, infl, govc, war, buroqual, inv)
Variabli i varur (rritja ekonomike) shpjegohet në masën 85.4% nga të ardhurat,
investimet e huaja, inflacioni, shpenzimet qeveritare, të punësuarit, war dhe
investimet e brendshme. Ky model është statistikisht i rëndësishëm në nivelin 1%.
Sipas tabelës së mëposhtme, shohim se të ardhurat fillestare, investimet e huaja,
shpenzimet qeveritare dhe investimet e brendshme kanë një ndikim pozitiv në rritjen
ekonomike të vendit, ndërsa në vitet jostabël në Shqipëri, të punësuarit dhe inflacioni
kanë një efekt negativ në rritjen e PBB-së në vite.
Në ekonomine e një vendi të punësuarit ndikojnë pozitivish në rritjen ekonomike. Në
Shqipëri gjatë 20 viteve të fundit, shohim se numri i të punësuarve ka ardhur
gjithmonë në rënie45
. Është kjo arsyeja pse niveli i të punësuarve nuk ka ndikim të
ndjeshëm në rritjen ekonomike të vendit tonë.
45
Sipas të dhënave të Bankës Botërore
-50
0
50
100
150
200
250
19
90
19
91
19
92
19
93
19
94
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
Rritja e PBB
Iflacioni
74
Tabela 4. 4. Modeli BGL2
Modeli
Koefiç. e pastand.
Koefiç. e
stand.
t p-value Beta
Gabimi
stand. Beta
BGL2
Konstante -5.345 14.572
-.367 .719
Të ardhurat
kombëtare neto .456 .069 .730 6.592 .000
IHD (si % ePBB-
së) .453 .411 .140 1.103 .289
Shpenzimet
qeveritare G .007 .002 .696 3.571 .003
Inflacioni ( %
vjetore) -.101 .033 -.522 -3.092 .008
Të punësuarit -.988 .623 -.275 -1.584 .136
war - Vitet jostabël
në vend -6.520 2.872 -.323 -2.270 .040
inv- Investimet (si
% e PBB-së) .485 .163 .434 2.970 .010
Fisher
11.732
p-value (Fisher)
.000a
R katror
.854 Burimi: Nga autori
Variabli i varur: Rritja e PBB-së (% vjetore)
Variablat shpjegues: Konstante, Të ardhurat kombëtare neto (të rreglluara), (rritja % vjetore), IHD
(Investimet e huaja direkte, si % e PBB-së), Shpenzimet qeveritare G, Inflacioni (CPI % vjetore), Të
punësuarit (raporti i të punësuarve me numrin e popullsisë në %), war-Vitet jo stabël në vend, inv-
Investimet (si % e PBB-së).
Në bazë të të dhënave të tabelës 4.4, nxirret barazimi:
y(BGL2) = - 5.345 + 0.456y0 - 0.988hk + 0.453IHD - 0.101infl + 0.007govc -
6.520war + 0.485inv
Nga ana statistikore, sipas barazimit, ndikimi i investimeve të huaja direkte është i
parëndësishëm. I parëndësishëm është dhe variabli i kapitalit human (të punësuarit).
Variabli war dhe investimet e brendshme janë statistikisht të rëndësishme në nivelin
5%, kurse inflacioni, shpenzimet qeveritare dhe të ardhurat janë statistikisht të
rëndësishme në nivelin 1%.
Varianti i dytë i modelit mundëson shqyrtimin e marrëdhënieve ndërmjet investimeve
të huaja dhe investimeve të brendshme. Edhe këtu provohet teoria e Mankiw-it se
IHD-të dhe investimet e brendshme ndikojnë pozitivisht në rritjen ekonomike të
vendit. Koeficienti për IHD-të në vetvete nuk është statistikisht i rëndësishëm (t =
1,103˂ tcrit = 1.96, për α = 5%), ndërsa IHD-të së bashku me investimet e brendshme
kanë ndikim pozitiv (t = 2,970 ˃ tcrit = 1.96, për α = 5%).
75
Gjithësesi, variabli për të punësuarit është statistikisht i rëndësishëm në lidhje të
drejtpërdrejtë me rritjen ekonomike, por, me përfshirjen e variablave të tjerë në
model, rëndësia e tij bie.
Grafiku 4. 2. Rritja e PBB në vite
Burimi: Banka e Shqipërisë
4.2.4. Zbatimi i modelit Easterly
Modeli i tretë ekonometrik, i quajtur modeli i Easterly-it (2001), është rezultat i
kërkimit të një funksioni që lidh përcaktuesit kryesorë të rritjes ekonomike ndërmjet
vendeve, dhe paraqitet si më poshtë:
y = f (y0, hk, IHD, infl, infra, rritja e OECD), ku
infra është një zëvendësues për cilësinë e infrastrukturës në ekonominë pritëse,
rritja e OECD-së është një zëvendësues për tregtinë ndërkombëtare.
Regresioni është ndërtuar për 20 vitet e fundit, 1990-2011. Në model janë marrë të
dhënat e të ardhurave kombëtare në vend të të ardhurave fillestare; për kapitalin
human janë marrë të punësuarit; si tregues i infrastrukturës është marrë konsumi i
energjisë kwh për frymë, treguesi i rritjes sipas vendeve të OECD-së (si tregues i
përafrimit ose ndikues në PBB). Variablat e pavaruar e shpjegojnë 57.1% rritjen e
PBB-së.
Duke analizuar testin Fisher kemi një model të rëndësishëm nga ana statistikore në
nivelin 5%.
-40
-20
0
20
40
60
Rritja PBB I si %PBB punes IHD si %PBB
76
Tabela 4. 5. Modeli Easterly
Modeli
Koefiç. e pastand.
Koefiç. e
stand.
t p-value Beta
Gabimi
stand. Beta
Easterly
Konstante -6.882 4.597
-1.497 .155
Të ardhurat
kombëtare neto .270 .097 .656 2.782 .014
Rritja e popullsisë
(% vjetore) 1.082 2.539 .119 .426 .676
IHD (si % e PBB-
së) .693 .601 .332 1.154 .267
Inflacioni (%
vjetore) -.055 .030 -.433 -1.841 .086
Konsumi i
energjisë elek (kwh
për frymë) .010 .004 .798 2.574 .021
Rritja e OECD-ve -.623 .899 -.156 -.693 .499
Fisher
3.330
R katror
.571 Burimi: Nga autori
Variabli i varur: Rritja e PBB (% vjetore)
Variablat shpjegues: Konstante, Të ardhurat kombëtare neto (të rregulluara), Rritja e popullsisë (%
vjetore), IHD (si % e PBB-së), Inflacioni, CPI (% vjetore), Konsumi i energjisë elektrike (kwh për
frymë), Rritja e OECD-ve.
Modeli (Easterly, 2001), trajton cilësinë e infrastrukturës në ekonominë e vendeve
pritëse dhe “OECD growth”, që është përafrues për tregtinë ndërkombëtare. Në këtë
model, inflacioni është me vlerë negative, ndërsa kapitali human, IHD-të,
infrastruktura dhe zgjerimi i OECD-së janë pozitive. Edhe sipas modelit të Easterlit
IHD-të nuk kanë një ndikim statistikisht të rëndësishëm në rritjen ekonomike në
vendin tonë (t = 1,154˂ tcrit = 1.96, për α = 5%).
Përmbledhje
Objektivi kryesor në këtë kapitull ishte matja e ndikimit të IHD-ve në rritjen
ekonomike në vendin tonë. Për të parë ndikimin e IHD-ve u zbatuan funksionet e
prodhimit që rrjedhin nga modelet e zhvilluara nga Solow, Mankiw, Romer, & Weil
(1992), Borenstein, De Gregorio, & Lee (1998) dhe nga Easterly (2001).
Modeli Solow arrin të shpjegojë rritjen e PBB-së në një masë të ndjeshme. (R2 =
0,79). Nëse shohim secilin nga variablat më vete, i vetmi faktor që del statistikisht i
parëndësishëm është popullsia në moshë pune (i cili nuk përbën objekt studimi në
77
punimin tonë). Ndërsa IHD-të dhe kapitali ndikojnë pozitivsht në rritjen ekonomike
dhe janë statistikisht të rëndësishëm.
Në modelin (BGL1) dhe në modelin (BGL2), të zbatuar në vendin tonë, shohim se
IHD-të kanë efekt pozitiv në rritjen ekonomike të vendit, por nuk kanë një ndikim
statistikisht të rëndësishëm. Në modelin (BGL2) vihet re se efekti i IHD-ve së bashku
me investimet e brendshme është pozitiv dhe statistikisht i rëndësishëm.
Në modelin (MRW), të zbatuar në vendin tonë shohim se, duke marrë në analizë të
dhënat e vendit tonë, një sërë treguesish kanë ndikim të ndryshëm nga ajo që pritej.
Rritja e popullsisë ka ndikim statistikisht të rëndësishëm, por negativ në nivelin 1% në
rritjen ekonomike. Investimet e huaja direkte kanë ndikim negativ në rritjen
ekonomike, investimet (IHD-të dhe investimet vendase), të ardhurat neto kombëtare,
të punësuarit kanë ndikim pozitiv në rritjen ekonomike dhe statistikisht janë të
rëndësishëm në nivelin 5%.
Në modelin Easterly (2001), të zbatuar në vendin tonë, shohim se IHD-të kanë ndikim
statistikisht të parëndësishëm. Modeli i Easterly-t nuk gjen zbatim në rastin e
Shqipërisë, për vetë faktin se vendi ynë nuk ka kapacitete teknologjike, humane dhe
burime krahasuar me vendet e tjera pjesëmarrëse në OECD.
Si përfundim mund të themi se në rritjen ekonomike të një vendi ndikojnë pozitivisht
norma e ulët e inflacionit, qëndrueshmëria politike dhe funksionimi sa më i mirë i
kuadrit institucional.
Përfundime
Kufizimet kryesore të ndërtimit të modeleve Solow, BGL1, BGL2, MRW dhe Easterly
lidhen me disponueshmërinë e të dhënave. Është e vështirë gjetja e të dhënave për të
ndërtuar seritë kohore (time-series) për të dhëna të shtrira gjatë në kohë (longitudinal)
për të na ndihmuar në ndërtimin e modeleve. Edhe atje ku gjenden të dhëna,
mungojnë të dhënat e viteve të fundit, ndaj janë përdorur të dhënat e marra nga
burime të ndryshme, si: Banka e Shqipërisë, INSTAT dhe Banka Botërore.
Për variabla të caktuar jemi të detyruar të marrim variabla të përafërt, të dalë nga
variablat agregatë duke qenë se mungojnë të dhënat mikro P.sh., për hk, që është
kapitali human, kemi marrë raportin e të punësuarve mbi numrin e popullsi në %, për
variablin war janë marrë vite të përcaktuara si jostabël në Shqipëri, për sa i përket
periudhës politike dhe ekonomike. Për variablin buroqual, që pasqyron nivelin e
burokracisë nuk kemi të dhëna të vazhdueshme në vite, prandaj nuk është përfshirë në
model. Ka raste që këto modele e kundërshtojnë njëri-tjetrin, pasi efekti në PBB-në
është i ndryshëm në modelet që kemi përdorur. Kjo për arsye të variablave që janë
përdorur në model. Ndonjëherë, korrelacioni i lartë mund të sjellë efekte të ndryshme
nga ai që presim në variablin e varur.
Risia e përdorimit të këtyre modeleve ekonometrike është zbatimi i teorive të
ndryshme të rritjes ekonomike me të dhënat praktike të vendit tonë. Duke qenë se
IHD-të kanë një efekt statistikisht të rëndësishëm në rritjen e PBB-së në vendet e
zhvilluara, edhe ne presim që në të ardhmen IHD-të të kenë jo vetëm një efekt pozitiv
por edhe statistikisht të rëndësishëm në rritjen ekonomike të Shqipërisë.
78
KREU V
KЁNDVЁSHTRIMI I FIRMAVE INVESTUESE NЁ SHQIPЁRI
79
KЁNDVЁSHTRIMI I FIRMAVE INVESTUESE NЁ SHQIPЁRI
5.1. Rezultatet e faktorëve ndikues të investitorëve të huaj në Shqipëri
Metodologjia
Në periudhën dhjetor 2011 – janar 2012 u zhvillua vrojtimi mbi gjendjen e tregut dhe
opinionin e firmave tё huaja pёr sa i pёrket faktorёve ndikues nё vendimet e firmave
pёr tё investuar, tё tillё si: faktorёt qё lidheshin me fuqinё punёtore, teknologjinё,
kapitalin, aspektin ligjor dhe qёndrueshmёrinё politike, strukturёn e taksave, aksesin
pёr tokё, mjedisin investues, rregulloret e ndryshme etj.
Kёta faktorё u analizuan sipas shkallёs 1-5, nga mё pak i rёndёsishëm deri te shumё i
rёndёsishёm. Tё njёjtёt faktorё u analizuan duke matur pёrvojën me pritshmёritё e
firmёs pёrpara se tё investonte, që është edhe një tregues i studimit tё mirё tё tregut
nga ana e tyre. Gjithashtu, firmat u pyetёn nëse ishin përfshirë nё kёrkime dhe nё
zhvillime, nё studimin e tregut pёr tё ardhmen, pёr rritjen apo uljen e xhiros dhe të
pjesёs sё tregut, pёr pritshmёritё e tyre pёr dy vitet e ardhshme, si dhe pёr tё dhёna
pёrshkruese qё kanё lidhje me kuadrin ligjor, veprimtarinё e firmёs, kombёsinё e
firmёs mёmё, vitin e themelimit nё Shqipёri etj.
Vrojtimi u zhvillua nga Agjencia AIDA nёn drejtimin e UNCTAD-it dhe në
bashkëpunim të ngushtë me Shoqatën e Investitorëve të huaj në Shqipëri (FIAA) dhe
PNUD-in.
Nё studim, u pёrfshinё 60 firma me kapital tё huaj, tё cilat u intervistuan pёr tё dhёnё
perceptimin e tyre, bazuar nё pёrvojёn e fituar pёr mjedisin e biznesit dhe pёr
mёnyrёn si ndikojnё faktorё tё ndryshёm nё veprimtarinё dhe nё planet e kompanisё.
Gjatё analizёs u pёrdorёn imputime pёr vlerat qё mungonin dhe atje ku ishte e mundur
u pёrdorёn kategorizime tё ndryshme. P.sh., në pjesën e parё tё pyetёsorit (Pjesa A)
që kishte lidhje me mjedisin e biznesit dhe faktorёt ndikues nё planet e kompanisё pёr
tё investuar në Shqipëri, u përdorën kategorizimet 1-5, por për efekt analize ata u
grupuan nё 3.
Në pjesёn B tё pyetёsorit, kategorizimet ishin tё ndryshme nё varёsi tё pyetjeve. U
morën parasysh analiza pёrshkruese dhe analiza regresive pёr ndikimin qё kanё njё
sёrё faktorёsh nё vendimet e firmёs për investime në tё ardhmen. Tё gjithё llogaritjet
u bënë me programin SPSS.
80
Qëllimi dhe risia e pyetësorit
Pyetësori përcakton në mënyrë të qartë faktorët kryesorë që ndikojnë nё vendimet e
firmave për të vepruar nё tregun shqiptar. Firmat krahasojnё përvojën e fituar me
pritshmëritë. Ato i vlerësojnë të gjithë faktorët përpara se të marrin vendime pёr tё
investuar. Pra, çdo firmë e huaj e ka informacionin e nevojshëm përpara se tё
investojnё nё tregun tonё.
Firmat u pyetën në lidhje me numrin e tё punёsuarve, gjendjen e tregut, mundёsitë pёr
kёrkim, zhvillim, si dhe pritshmëritë e tyre pёr tё ardhmen, tё cilat nё njё farё mёnyre
japin orientime si do vazhdojnё investimet e huaja nё Shqipёri.
Analiza e rezultateve
Tё dhёnat janё marrё duke intervistuar firmat që veprojnë nё qytete tё ndryshme të
Shqipёrisë, prej të cilave janё përzgjedhur rreth 60 firma qё kanё kapital tё huaj. Rreth
80% e firmave tё intervistuara gjenden nё Tiranё, e lidhur kjo dhe me kushtet reale tё
vendodhjes sё tyre, 13.6% në Tiranë dhe në njё rreth tjetёr dhe 5% operojnё nё rrethe
të tjera tё Shqipёrisё. Disa nga rrethet e tjera kryesore ku operojnë investitorët e huaj
janë: Durrës, Fier, Vlorë, Krujë, Lezhë, Librazhd etj.
Grafiku 5. 1. Rrethet ku veprojnë firmat e huaja
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetësorit
Kёto firma e kanё kompaninё mёmё me kombёsi tё ndryshme, si: italiane, greke,
turke, austriake etj. Ato veprojnё nё fusha tё ndryshme, si: në sistemin bankar, në
telekomunikacion, në energjetikë, në fasone, në minerale, në hidrosanitare etj.
Pozita e favorshme gjeografike u jep mundёsinё dhe lehtёsinё pёr tё investuar në
Shqipëri kryesisht vendeve fqinje. Pjesa mё e madhe e firmave, rreth 73%, e kanё
100% kapital tё huaj, 24% kanё mё shumё se 50% kapital tё huaj dhe njё pёrqindje
shumё e vogёl kanё mё pak se 50% kapital tё huaj.
81.36%
5.08%
13.56%
Rrethet ku operojnё firmat e huaja
Tirane
81
Grafiku 5. 2. Pjesa e kapitalit të huaj
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetёsorit
Teoria njeh disa forma të IHD-ve, të cilat janë tё ndryshme nisur edhe nga formimi i
tyre. Nga firmat e intervistuara, rreth 60% e tyre janё themeluar nёpёrmjet investimit
greenfield.
Greenfield – investime nga fillimi. Kjo formë e investimeve të huaja është edhe më e
parapëlqyera, pasi krijon mundësi për hapjen e fronteve të reja të punës në vendin
pritës dhe realisht zё pёrqindjen mё tё lartё ndёr tё gjithё firmat e huaja qё veprojnё
nё Shqipёri.
Shkrirjet dhe blerjet cilёsohen si forma më pak e pëlqyer e IHD-ve për sa kohë që nuk
është e domosdoshme, si në rastin kur kërkohet të privatizohet një kompani shtetërore
që prej kohësh rezulton me humbje. Gjithёsesi, kjo formё themelimi e njё kompanie
zё njё pёrqindje jo shumё tё vogёl, rreth 22%, për shkak të privatizimeve të kryera në
vendin tonë.
Brownfield ёshtё formё tjetёr e IHD-ve, qё zё rreth 19% tё firmave. Nёpёrmjet saj
firma ёshtё krijuar nga blerja e njё prodhimi ekzistues ose e aseteve tё njё biznesi nga
njё kompani apo agjenci ekzistuese.
Grafiku 5. 3. Klasifikimi i IHD-ve
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetёsorit
"11-49%" 3%
"50-99%" 24%
"100%" 73%
Pjesa e kapitalit tё huaj
Investime nga fillimi 59%
Shkrirjet & Blerjet
22%
Investime në fushë kafe
"Brownfield" 19%
Klasifikimi i IHD-ve
82
Mendohej se pasojat e vitit 1997 do tё ndikonin ndjeshёm nё investimet e huaja. Në
fakt, pjesa mё e madhe e firmave kanё filluar tё operojnё nё vendin tonё mbas vitit
1997 dhe vetёm 20% e tyre janё krijuar para kёtij viti.
Gjithsesi, firmat qё janё krijuar herёt, janё firmat e mёdha qё ende e ushtrojnё
veprimtarinë e tyre nё tregun shqiptar. Ato u pyetën pёr rёndёsinё qё kanё pasur
faktorё tё ndryshёm nё vendimet e tyre, pёr tё investuar dhe pёr ta shtrirё
veprimtarinё nё Shqipёri, si dhe pёr ndikimin real qё ka pasur secili faktor kundrejt
pritshmёrive tё firmave.
Ndёr faktorёt mё me pak rёndёsi pёr firmat, pёr tё investuar ose pёr t’u zgjeruar nё
Shqipёri, cilёsohen: sigurimi i parqeve industriale (mё shumё se 50 % jo tё
rёndёsishme), sigurimi i zonave tё lira ekonomike dhe sigurimi i granteve tё trajnimit
(rreth 50 %), aftёsia pёr tu’ lidhur me institucionet akademike, cilёsia e jetёs dhe
sigurimi i shkollimit ndёrkombёtar.
Ndёr faktorёt shumё tё rёndёsishёm nё vendimin e firmave, pёr tё investuar ose pёr tё
zgjeruar veprimtarinё e tyre, janё tё lidhur kryesisht me sitemin ligjor, me sistemin e
taksave, me ndёrveprimin me autoritetet vendase, si dhe me aftësitë profesionale të
forcёs punёtore. Kёta faktorё qёndrojnё nё nivel shumё tё lartё pёr pjesёn mё tё
madhe tё firmave qё morёn pjesё nё studim.
Analizimi i faktorёve tё njёjtё, pёr secilёn firmё, tё cilёt krahasojnё pёrvojёn e fituar
me pritshmёritё fillestare, nxjerr nё dukje se faktorёt qё janё tё lidhur kryesisht me
anёn ligjore, korrupsionin, qartёsinё dhe lehtёsirat e aspektit ligjor etj., janё ndёr
faktorёt qё nga pёrvoja tregojnё se kanё dalё mё keq sesa pritej.
Faktorёt e lidhur me fuqinё punёtore dhe koston e saj, sigurimin e lejes sё qёndrimit,
si dhe lehtёsinё pёr t’u regjistruar dhe pёr tё filluar veprimtarinё kanё dalё pothuajse
njёlloj sikurse ishin pritshmёritё, herё-herё edhe mё mirё.
Kjo analizё ёshtё bёrё duke testuar rёndёsinё e ndikimit tё secilit faktor me
pritshmёritё e firmёs investuese.
Nё tabelёn 5.1 pasqyrohen nё mёnyrё tё pёrmbledhur pёrfundimet e nxjerra nga
pёrpunimi i tё dhёnave tё pyetёsorit pёr faktorёt qё kanё ndikuar nё marrjen e
vendimit nga ana e firmave tё huaja pёr tё investuar nё vendin tonё.
83
Tabela 5. 1. Faktorёt qё ndikojnё nё vendimet e firmёs pёr tё investuar
Apak e
rëndësishme Neutrale
E
rëndësishme Total
Sigurimi i parqeve industriale 55.90% 18.60% 25.40% 100.00%
Sigurimi i zonave të lira ekonomike 50.80% 20.30% 28.80% 100.00%
Sigurimi i granteve të trajnimit 49.20% 30.50% 20.30% 100.00%
Aftësia për të krijuar lidhje me institucionet
akademike 39.00% 39.00% 22.00% 100.00%
Cilësia e jetës dhe sigurimi i shkollimit
ndërkombëtar 39.00% 33.90% 27.10% 100.00%
Sigurimi i lejeve të planifikimit dhe tё
ndërtimit 35.60% 28.80% 35.60% 100.00%
Sigurimi i stimujve për investimet 30.50% 20.30% 49.20% 100.00%
Disponueshmëria e kapitalit 27.10% 20.30% 52.50% 100.00%
Disponueshmëria e financimit 27.10% 23.70% 49.20% 100.00%
Standardet ndërkombëtare ( ISO) 23.70% 30.50% 45.80% 100.00%
Aftësia për të përdorur burimet lokale 23.70% 37.30% 39.00% 100.00%
Aksesi për tokën 22.00% 22.00% 55.90% 100.00%
Statusi i anëtarësimit në BE 20.30% 25.40% 54.20% 100.00%
Mundësia për të zotëruar tokë me titull të
qartë pronësie 20.30% 23.70% 55.90% 100.00%
Rregulloret e sistemit të sigurimeve shoqërore 20.30% 35.60% 44.10% 100.00%
Kostoja e punës 18.60% 32.20% 49.20% 100.00%
Rregulloret mjedisore 16.90% 30.50% 52.50% 100.00%
Teknologjia e informacionit - aftësitë 16.90% 22.00% 61.00% 100.00%
Qasje në tregjet ndërkombëtare ose rajonale 15.30% 28.80% 55.90% 100.00%
Niveli i ulët i burokracisë, inspektimet 13.60% 39.00% 47.50% 100.00%
Rregulloret e tregtisë dhe tё doganave 11.90% 27.10% 61.00% 100.00%
Rregulloret e punësimit 11.90% 32.20% 55.90% 100.00%
Aftësitë gjuhësore 11.90% 28.80% 59.30% 100.00%
Lehtësia për sigurimin për punë dhe pёr leje
qëndrimi 10.20% 27.10% 62.70% 100.00%
Lehtësia e regjistrimit të kompanisë dhe pёr
fillimin e veprimtarisё 10.20% 25.40% 64.40% 100.00%
Disponueshmëria e fuqisë punëtore të
kualifikuar 8.50% 23.70% 67.80% 100.00%
Cilësia e infrastrukturës 8.50% 25.40% 66.10% 100.00%
Qeverisja me integritet publik (mungesa e
korrupsionit) 5.10% 25.40% 69.50% 100.00%
Ndërveprimi me autoritetet 5.10% 28.80% 66.10% 100.00%
Funksionimi i gjyqësorit, sistemi ligjor tregtar 3.40% 22.00% 74.60% 100.00%
Qartësia dhe korrektësia e ligjeve dhe e
rregulloreve 3.40% 18.60% 78.00% 100.00%
Politikat ekonomike dhe stabiliteti politik 1.70% 25.40% 72.90% 100.00%
Struktura e sistemit të taksave të biznesit 1.70% 27.10% 71.20% 100.00%
Taksa të arsyeshme 0.00% 25.40% 74.60% 100.00%
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetёsorit
84
Ndёrsa nё tabelën 5.2 janё pasqyruar në mënyrë të përmbledhur përfundimet e nxjerra
nga përpunimi i të dhënave të pyetësorit për pёrvojat kundrejt pritshmёrive të firmave.
Tabela 5. 2. Pёrvojat kundrejt pritshmёrive tё kompanive
Keq Neutral Mirë Total
Qeverisje, integriteti publik (mungesa e korrupsionit) 49.20% 32.20% 18.60% 100.00%
Funksionimi i gjyqësorit dhe sistemi ligjor tregtar 45.80% 37.30% 16.90% 100.00%
Politikat ekonomike dhe stabiliteti politik 39.00% 35.60% 25.40% 100.00%
Sigurimi i lejeve të planifikimit dhe ndërtimit 37.30% 49.20% 13.60% 100.00%
Disponueshmëria e fuqisë punëtore të kualifikuar 35.60% 23.70% 40.70% 100.00%
Qartësia dhe korrektësia e ligjeve dhe rregulloreve 35.60% 40.70% 23.70% 100.00%
Statusi i anëtarësimit në BE 35.60% 42.40% 22.00% 100.00%
Standartet ndërkombëtare ( ISO) 33.90% 30.50% 35.60% 100.00%
Sigurimi i parqeve industriale 32.20% 54.20% 13.60% 100.00%
Sigurimi i zonave të lira ekonomike 32.20% 59.30% 8.50% 100.00%
Sigurimi i stimujve për investimet 32.20% 47.50% 20.30% 100.00%
Aksesi për tokë 30.50% 45.80% 23.70% 100.00%
Niveli i ulët i burokracisë, inspektimet 30.50% 49.20% 20.30% 100.00%
Mundësia për të zotëruar tokë me titull pronësie të
qartë 28.80% 50.80% 20.30% 100.00%
Sigurimi i granteve të trajnimit 28.80% 67.80% 3.40% 100.00%
Cilësia e infrastrukturës 27.10% 35.60% 37.30% 100.00%
Rregulloret e tregtisë dhe doganat 27.10% 49.20% 23.70% 100.00%
Rregulloret mjedisore 23.70% 39.00% 37.30% 100.00%
Aftësia për të përdorur burime lokale 20.30% 47.50% 32.20% 100.00%
Taksa të arsyeshme 18.60% 37.30% 44.10% 100.00%
Struktura e sistemit të taksave të biznesit 18.60% 42.40% 39.00% 100.00%
Aftësia për të krijuar lidhjet me institucionet
akademike 16.90% 59.30% 23.70% 100.00%
Cilësia e jetës dhe sigurimi i shkollimit ndërkombëtar 16.90% 59.30% 23.70% 100.00%
Ndërveprimi me autoritetet 15.30% 40.70% 44.10% 100.00%
Disponueshmëria e kapitalit 13.60% 66.10% 20.30% 100.00%
Disponueshmëria e financimit 13.60% 52.50% 33.90% 100.00%
Teknologjia e informacionit - aftësitë 13.60% 35.60% 50.80% 100.00%
Qasje në tregjet ndërkombëtare ose rajonale 11.90% 52.50% 35.60% 100.00%
Kostoja e punës 11.90% 47.50% 40.70% 100.00%
Rregulloret e sistemit të sigurimeve shoqërore 11.90% 52.50% 35.60% 100.00%
Rregulloret e punësimit 10.20% 49.20% 40.70% 100.00%
Aftësitë gjuhësore 6.80% 44.10% 49.20% 100.00%
Lehtësia në sigurimin për punë dhe leje qëndrimi 5.10% 30.50% 64.40% 100.00%
Lehtësia e regjistrimit të kompanisë dhe fillimin e
aktivitetit 3.40% 22.00% 74.60% 100.00%
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetёsorit
85
Përcaktuesit kryesorë që ndikojnë në vendimet e firmave për të operuar në tregun
shqiptar do t’i trajtojmë ndërmjet tri degëzimeve kryesore: Kapitalit financiar dhe
human, aspektit ligjor dhe ambjentit investues. Trajtimi në këtë formë na ndihmon për
të kuptuar më mirë pritshmërinë që kanë firmat e huaja para se të investojnë, përvojën
që fitojnë kur investojnë dhe planet e tyre për përmirësim dhe zgjerim në vitet e
ardhshme.
Kapitalin financiar dhe human
Përcaktuesit kryesorë që do të trajtojmë në lidhje me kapitalin financiar dhe human
janë: kostoja e punës, aftësitë gjuhësore dhe aftësinë në përdorimin e TIK-ut.
Fuqia punёtore. Faktorёt qё lidhen me fuqinё punёtore tregojnë pёr njё lidhje
statistikisht tё rёndёsishme ndёrmjet faktorёve ndikues nё vendimin e firmёs, pёr tё
investuar nё Shqipёri, dhe pritshmёrive tё saj pёr investimin që do të bëjë.
Kostoja e punёs. Rreth 50 % e firmave janё pёrgjigjur se ёshtё shumё e rёndёsishme
nё vendimin e firmёs pёr tё investuar, 28 % e totalit tё tё pёrgjigjurve tregojnë se
kostoja e punёs ёshtё njё faktor i rёndёsishёm dhe, njёkohёsisht, përvoja tregon se
ёshtё shumё mё mirё sesa parashikimi. Ndёrmjet kostos sё punёs si faktor ndikues nё
vendimet e firmёs dhe kostos sё punёs si faktor i parashikuar krijohet njё lidhje
statistikisht e rёndёsishme nё nivelin 5% (chi-square = 11.947).
Në tabelën 5.3, lidhur me koston e punёs, pёrgjigjet janё dhёnё tё grupuara nё tri
vlerёsime.
Tabela 5. 3. Kostoja e punёs
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetёsorit
Aftёsitё gjuhёsore. Rreth 50 % e firmave janё pёrgjigjur se aftёsitё gjuhёsore janё
shumё mё tё mira se ç’prisnin. Gjithashtu, rreth 60% e tyre i shohin aftёsitё gjuhёsore
si faktor shumё tё rёndёsishёm ndikues nё vendimet e firmёs pёr tё investuar nё
Shqipёri.
Ndёrmjet pritjes dhe rёndёsisё sё aftёsive gjuhёsore ekziston njё lidhje statistikisht e
rёndёsishme nё nivelin 5% (chi-square =10.080). Ndёr firmat e intervistuara, 37.3% e
tyre i shohin aftёsitё gjuhёsore shumё tё rёndёsishme dhe, njёkohёsisht, si njё faktor
shumё të rёndёsishёm krahasuar me pritshmërinë e tyre.
Pёrvoja krahasuar me
parashikimin
Total
Chi-
square
p-value Keq Neutral Mirë
Rёndёsia pёr
vendimin e
firmёs
Apak e
rëndësishme 5.1% 8.5% 5.1% 18.6% 11.947a .018
Neutrale 1.7% 23.7% 6.8% 32.2%
E rëndësishme 5.1% 15.3% 28.8% 49.2%
Total 11.9% 47.5% 40.7% 100.0%
86
Nё tabelёn 5.4 jepen vlerёsimet me pёrqindje pёr mendimin e firmave pёr aftёsitё
gjuhёsore po me tri nivele.
Tabela 5. 4. Aftёsitё gjuhёsore
Përvoja krahasuar me
parashikimin
Total
Chi-
Square
p-value Keq Neutral Mirë
Rёndёsia pёr
vendimin e
firmёs
Apak e
rëndësishme 1.7% 6.8% 3.4% 11.9% 10.080a .039
Neutrale 20.3% 8.5% 28.8%
E rëndësishme 5.1% 16.9% 37.3% 59.3%
Total 6.8% 44.1% 49.2% 100.0%
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetёsorit
Aftёsitë nё përdorimin e teknologjisё së informacionit: Mё shumё se gjysma e firmave
(rreth 61%) i shohin aftёsitё teknologjike si faktor shumё të rёndёsishёm nё vendimet
e tyre pёr tё investuar ose pёr tё zgjeruar veprimtarinё nё Shqipёri. 50.8% e firmave
janё pёrgjigjur se i gjejnё kёto aftёsi shumё mё mirё, krahasuar me pritshmëritë e
tyre.
Tabela 5. 5. Aftёsitë nё përdorimin e teknologjisё së
informacionit
Përvoja krahasuar me
parashikimin
Total
Chi-
Square
p-value Keq Neutral Mirë
Rёndёsia pёr
vendimin e
firmёs
Apak e
rëndësishme 8.5% 5.1% 3.4% 16.9% 16.853a .002
Neutrale 1.7% 11.9% 8.5% 22.0%
E rëndësishme 3.4% 18.6% 39.0% 61.0%
Total 13.6% 35.6% 50.8% 100.0%
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetësorit
Edhe grafiku 5.5 tregon që teknologjia e informacionit ёshtё njё faktor shumё i
rёndёsishёm nё vendimin e firmave pёr tё investuar. Pjesa mё e madhe e investitorëve
të huaj e gjejnё mё mirё se sa pritej nga përvoja. Ndërmjet pritjes dhe rёndёsisё sё kёtij
faktori ekziston njё lidhje statistikisht e rёndёsishme qё sjell hedhjen poshtё tё
hipotezёs zero dhe pranon hipotezёn alternative, sipas sё cilёs ekziston njё lidhje
statistikisht e rёndёsishme ndërmjet vendimit tё firmёs pёr tё investuar dhe
pritshmёrisё sё saj pёr sa i pёrket teknologjisё sё informacionit.
87
Grafiku 5. 4. Aftёsitë nё përdorimin e teknologjisё së informacionit
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetësorit
Aspekti ligjor
Përcaktuesit kryesorë që do të trajtojmë në lidhje me aspektin ligjor janë: qartësia dhe
korrektësia e ligjeve dhe rregulloreve, funksionimi gjyqësor sistemin ligjor dhe
tregtar, politikat ekonomike dhe stabiliteti politik, mungesa e korrupsionit (qeverisja
dhe integriteti publik), sistemi i taksave, niveli i ulët i burokracisë së inspektimeve
dhe rregulloret e tregtisë dhe doganave.
Qartёsia dhe korrektёsia e ligjeve dhe e rregulloreve. 78% e firmave e shohin
aspektin ligjor si faktor shumё tё rёndёsishёm nё vendimet e tyre pёr tё investuar,
40.7% e tyre e kanё gjetur njёlloj, sikurse e kanё parashikuar dhe 35, 6% e tyre e kanё
gjetur edhe mё keq. Ndërmjet qartёsisё dhe korrektёsisё sё ligjeve dhe të rregulloreve
si faktor ndikues pёr kryerjen e investimeve dhe parashikimit para kryerjes së tyre
ekziston njё lidhje statistikisht e rёndёsishme nё nivelin 10%.
Të plota vlerësimet për qartësinë dhe korrektësinë e ligjeve dhe të rregulloreve jepen
në tabelën 5.6 dhe në grafikun 5.5.
88
Tabela 5. 6. Qartёsia dhe korrektёsia e ligjeve dhe e
rregulloreve
Përvoja krahasuar me
parashikimin
Total
Chi-
Square
p-value Keq Neutral Mirë
Rёndёsia pёr
vendimin e firmёs
Apak e
rëndësishme 3.4% 3.4% 9.380a .052
Neutrale 5.1% 11.9% 1.7% 18.6%
E rëndësishme 30.5% 28.8% 18.6% 78.0%
Total 35.6% 40.7% 23.7% 100.0%
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetësorit
Vitet e fundit, Shqipëria ka bërë përpjekje të konsiderueshme për përmirësimin e
klimës së investimeve, duke ndërmarrë një sërë reformash. Megjithatë, vihet re se aty
ku ligjet janë të paplota, (mungojnë regulloret zbatuese) mund të krijohen probleme
për mosfunksionimin e duhur të praktikave aktuale duke ndikuar në klimën e biznesit.
Krijimi i Vlerësimit të Impaktit Regullator (RIA), Reforma e Sistemit të Inspektimit
dhe krijimi i Regjistrit Elektronik të Legjislacionit të Biznesit përmirësojnë cilësinë e
regulloreve dhe pritet të ndikojnë pozitivisht në klimën e biznesit46
.
Grafiku 5. 5. Qartёsia dhe korrektёsia e ligjeve dhe rregulloreve
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetësorit
46
Raporti i IHD-ve 2012, fq. 33
89
Funksionimi i gjyqёsorit dhe i sistemit ligjor tregtar ёshtё njё ndёr faktorёt e vlerësuar
si shumё i rёndёsishёm nga firmat lidhur me sigurinё e tyre pёr tё investuar dhe pёr
t’u zgjeruar nё vendin tonё. Rreth 50% e firmave e kanё gjetur mё keq kёtё faktor nga
sa e kishin parashikuar, kurse 37.3% e tyre e kanё gjetur nё tё njёjtat nivele. Kjo
tregon pёr njё mungesё informacioni ose studimi tё mjedisit investues para kryerjes së
investimeve. Ndërmjet kёtij faktori dhe parashikimit fillestar ekziston njё lidhje
statistikisht e rёndёsishme (chi-squar =12.819) nё nivelin 5 % (p-value=1.2%).
Tabela 5. 7. Fuksionimi gjyqёsor dhe sistemi ligjor tregtar
Përvoja krahasuar me
parashikimin
Total
Chi-
Square
p-value Keq Neutral Mirë
Rёndёsia pёr
vendimin e
firmёs
Apak e
rëndësishme 3.4% 3.4% 12.819a .012
Neutrale 6.8% 15.3% 22.0%
E rëndësishme 39.0% 18.6% 16.9% 74.6%
Total 45.8% 37.3% 16.9% 100.0%
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetësorit
Politikat ekonomike dhe stabiliteti politik cilёsohen si faktor shumё i rёndёsishёm pёr
vendimarrjen e firmёs pёr tё investuar ose zgjeruar më tej veprimtarinë e saj nё tregun
shqiptar. Pjesa mё e madhe e firmave (39 % e tyre) patën përvojë mё tё keqe tё
politikave ekonomike dhe të stabilitetit politik, sesa e kishin parashikuar. Ky faktor
ndikoi fuqimisht nё vendimet e firmёs pёr tё investuar nё krahasim me parashikimin.
Ndaj tij ka njё lidhje statistikisht tё rёndёsishme (chi-square = 13.102, p-value <5%).
Të dhënat e vlerësimit në përqindje jepen në tabelën 5.8.
Tabela 5. 8. Politikat ekonomike dhe stabiliteti politik
Përvoja krahasuar me
parashikimin
Total
Chi-
Square
p-value Keq Neutral Mirë
Rёndёsia pёr
vendimin e
firmёs
Apak e
rëndësishme - - 1.7% 1.7% 13.102a .011
Neutrale 8.5% 16.9% - 25.4%
E rëndësishme 30.5% 18.6% 23.7% 72.9%
Total 39.0% 35.6% 25.4% 100.0%
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetësorit
Njё tjetёr faktor i rёndёsishёm pёr sa i pёrket mirёfunksionimit tё aspektit ligjor,
qeverisjes dhe integritetit publik cilёsohet mungesa e korrupsionit çka lidhet
drejtpërdrejt me mirёfunksionimin e tregut dhe me lehtёsinё pёr tё bёrё biznes. Rreth
70% e firmave e cilёsojnё si njё faktor shumё tё rёndёsishёm nё vendimarrjen e tyre
pёr tё investuar dhe për t’u zgjeruar nё tregun shqiptar. Pjesa mё e madhe e firmave,
90
qё e cilёsojnё kёtё si faktor shumё tё rёndёsishёm, kanё përvojë negative nё krahasim
me atё se çfarё kishin parashikuar përpara se të nisnin investimet. Kjo lidhje nga ana
statistikore ёshtё e rёndёsishme nё nivelin 5% (chi-square=10.159). (Shih tabelën 5.9)
Tabela 5. 9: Qeverisja, integriteti publik
Përvoja krahasuar me
parashikimin
Total
Chi-
Square
p-value Keq Neutral Mirë
Rёndёsia pёr
vendimin e
firmёs
Apak e
rëndësishme 5.1% - - 5.1% 10.159a .038
Neutrale 8.5% 15.3% 1.7% 25.4%
E rëndësishme 35.6% 16.9% 16.9% 69.5%
Total 49.2% 32.2% 18.6% 100.0%
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetësorit
Njё aspekt shumё i rёndёsishёm nё fushёn e investimeve ёshtё dhe sistemi tatimor.
Shumё herё ёshtё folur pёr njё sistem taksash tё arsyeshme, por njё pjesё e
konsiderueshme e firmave gjithsesi kanё përjetuar njё përvojë më të keqe sesa e
mendonin.
Sistemi i taksave tё arsyeshme ёshtё njё faktor shumё i rёndёsishёm nё vendimet e
firmёs pёr tё investuar nё njё nivel statistikisht tё rёndёsishёm me parashikimin e tyre
pёr to (p-value <1% dhe chi-square=18.724). Nё tё njёjtat nivele gjykimi dhe
perceptimi qёndron dhe struktura e sistemit tё taksave tё biznesit si faktor ndikues nё
vendimet e firmave pёr tё investuar.
Të dhënat për vlerësimin në dy nivele për sistemin e taksave të arsyeshme pasqyrohen
në tabelën 5.10, ndërsa të dhënat për vlerësimin në tri nivele për strukturën e sistemit
të taksave të biznesit paraqiten në tabelën 5.11.
Tabela 5. 10. Taksa tё arsyeshme
Përvoja krahasuar me
parashikimin
Total
Chi-
Square
p-value Keq Neutral Mirë
Rёndёsia pёr
vendimin e firmёs
Neutrale 5.1% 20.3% 25.4% 18.724a .000
E rëndësishme 13.6% 16.9% 44.1% 74.6%
Total 18.6% 37.3% 44.1% 100.0%
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetësorit
91
Tabela 5. 11. Struktura e sitemit tё taksave tё biznesit
Përvoja krahasuar me
parashikimin
Total
Chi-
Square
p-value Keq Neutral Mirë
Rёndёsia pёr
vendimin e firmёs
Apak e
rëndësishme 1.7% 1.7% 18.586a .001
Neutrale 5.1% 22.0% 27.1%
E rëndësishme 13.6% 18.6% 39.0% 71.2%
Total 18.6% 42.4% 39.0% 100.0%
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetësorit
Niveli i ulёt i burokracisё së inspektimeve. Rreth 50% e firmave e cilёsojnё si njё
faktor shumё tё rёndёsishёm pёr investim nga ana e firmёs. Po ashtu, rreth 50% e tyre
nga përvoja e kanё parё qё gjendja ёshtё nё tё njёjtat nivele tё pandryshueshme
sikurse e kishin parashikuar në fillim. Të dhënat e përmbledhura jepen në tabelën 5.12
dhe në grafikun 5.6.
Tabela 5. 12. Niveli i ulёt i burokracisё sё inspektimeve
Përvoja krahasuar me
parashikimin
Total
Chi-
Square
p-value Keq Neutral Mirë
Rёndёsia pёr
vendimet e
firmёs
Apak e
rëndësishme 8.5% 3.4% 1.7% 13.6% 23.895
a .000
Neutrale 1.7% 33.9% 3.4% 39.0%
E rëndësishme 20.3% 11.9% 15.3% 47.5%
Total 30.5% 49.2% 20.3% 100.0%
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetësorit
92
Grafiku 5. 6. Niveli i ulët i burokracisё sё inspektimeve
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetësorit
Pjesa mё e madhe e firmave, rreth 61%, i vlerësojnë si faktor tё rёndёsishёm
rregulloret e tregtisё dhe tё doganave. 27.1% e firmave e cilёsojnё si njё faktor
neutral dhe shumё pak e konsiderojnё si një faktor jo tё rёndёsishёm. Gjithsesi, janё
rreth 25% e firmave qё patën përvojë mё të keqe nga ajo çfarё kishin parashikuar.
Ndërmjet variablit për rёndёsinё e firmёs pёr tё investuar dhe krahasimit të përvojës
së fituar me parashikimin fillestar, ekziston njё lidhje e rёndёsishme nё nivelin 5%.
Të dhënat e përmbledhura për vlerësimin në tri nivele të rregulloreve të tregtisë dhe të
doganave paraqiten në tabelën 5.13.
Tabela 5. 13: Rregulloret e tregtisё dhe tё doganave
Përvoja krahasuar me
parashikimin
Total
Chi-
Square
p-value Keq Neutral Mirë
Rёndёsia pёr
vendimin e firmёs
Apak e
rëndësishme 5.1% 5.1% 1.7% 11.9% 10.435
a .034
Neutrale 3.4% 22.0% 1.7% 27.1%
E rëndësishme 18.6% 22.0% 20.3% 61.0%
Total 27.1% 49.2% 23.7% 100.0%
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetësorit
93
Mjedisi investues
Përcaktuesit kryesorë që do të trajtojmë në lidhje me mjedisin investues janë: aksesi
për tokë, sigurimi i parqeve industriale, sigurimi i zonave të lira ekonomike, sigurimi i
stimujve për investime, sigurimi i granteve të trajnimit, sigurimi i lejeve të
planifikimit dhe ndërtimit, krijimi i lidhjes me institucionet akademike, aftësia e
përdorimit të burimeve lokale, rregulloret e sistemit të sigurimeve shoqërore,
rregulloret mjedisore, statusi i anëtarësimitnë BE dhe lehtësia e të bërit biznes nga
ana e kompanisë (lehtësia e regjistrimit dhe fillimit të aktivitetit).
Njё faktor problematik nё Shqipёri mbetet mos pёrcaktimi i tё drejtёs sё pronёsisё.
56% e firmave aksesin pёr tokё e vlerësojnë si faktor shumё të rёndёsishёm dhe
ndikues nё vendimet e firmёs. 22% e cilёsojnё si faktor jo tё rёndёsishёm ose neutral.
Ndoshta ky mund tё jetё njё ndёr faktorёt pёr tё cilin firmat e kanё studiuar mirё
tregun, meqënëse rreth 46% e tyre operuan nё tё njёjtёn formё sikurse e kishin
parashikuar. Ndërmjet faktorit ndikues dhe parashikimit pёr tё ekziston njё lidhje
statistikisht e rёndёsishme (chi-square=16.190, p-value <1%). Përgjigjet e
përmbledhura për këtë faktor jepen në tabelën 5.14.
Tabela 5. 14. Aksesi pёr tokё
Përvoja krahasuar me
parashikimin
Total
Chi-
square
p-value Keq Neutral Mirë
Rёndёsia pёr
vendimin e
firmёs
Apak e
rëndësishme 3.4% 13.6% 5.1% 22.0% 16.190
a .003
Neutrale 3.4% 18.6% - 22.0%
E rëndësishme 23.7% 13.6% 18.6% 55.9%
Total 30.5% 45.8% 23.7% 100.0%
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetësorit
Sigurimi i parqeve industriale. Ky faktor, pёr pjesёn mё tё madhe tё firmave, shihet si
jo i rёndёsishёm pёr tё investuar, sepse e lidhur me fushёn investuese, faktori nuk ka
shumё lidhje me praninë ose jo tё parqeve industriale. Gjithashtu, rreth gjysma e
firmave tё intervistuara kanё operuar nё tё njёjtёn formё sikurse e kishin parashikuar.
Tabela 5. 15. Sigurimi i parqeve industriale
Përvoja krahasuar me
parashikimin
Total
Chi-
Square
p-value Keq Neutral Mirë
Rёndёsia pёr
vendimin e
firmёs
Apak e
rëndësishme 15.3% 39.0% 1.7% 55.9% 18.161
a 0.001
Neutrale 5.1% 11.9% 1.7% 18.6%
E rëndësishme 11.9% 3.4% 10.2% 25.4%
Total 32.2% 54.2% 13.6% 100.0%
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetësorit
94
Sigurimi i zonave tё lira ekonomike. Ky ёshtё njё faktor ndikues për firmat qё merren
me tregti. Ndaj, rreth 50% e firmave, e shohin si faktor jo tё rёndёsishёm nё vendimet
e tyre pёr tё investuar apo jo. Ndërmjet kёtij faktori dhe parashikimit të firmёs rreth tij
ekziston njё lidhje statistikisht e rёndёsishme nё nivelin p-value = 1%.
Tabela 5. 16: Sigurimi i zonave tё lira ekonomike
Përvoja krahasuar me
parashikimin
Total
Chi-
square
p-value Keq Neutral Mirë
Rёndёsia pёr
vendimin e
firmёs
Apak e
rëndësishme 11.9% 39.0% - 50.8% 19.557
a .001
Neutrale 6.8% 13.6% 20.3%
E rëndësishme 13.6% 6.8% 8.5% 28.8%
Total 32.2% 59.3% 8.5% 100.0%
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetësorit
Koncepti i sigurimit tё stimujve pёr investime ёshtё shumё i gjerё. Nga përgjigjet e
dhëna për këtë çështje, vëmë re se kanë lindur keqkuptime ose janë dhënë pёrgjigje tё
hapura, qё nuk lidhen thjesht me aspektin monetar nga ana e tё intervistuarve. Rreth
50% e firmave e cilёsojnё qё ёshtё shumё e rёndёsishme nё vendimet e firmёs pёr tё
investuar. Pjesa mё e madhe e firmave qё e shohin si njё faktor tё rёndёsishёm nё
vendimet e firmёs pёr tё investuar. Bëhet fjalë për firmat që janё themeluar pas vitit
2000. Pra, kёto firma e kanё pasur mё tё vёshtirё pёrfshirjen nё konkurrencёn
ekzistuese. Ndërmjet rёndёsisё për firmën pёr tё investuar dhe parashikimit krahasuar
me përvojën e fituar, ekziston njё lidhje statistikisht e rёndёsishme, por jo shumё e
fortё (p-value 8.8%). Përgjigjet në formë të përmbledhur jepen në tabelën 5.17.
Tabela 5. 17. Sigurimi i stimujve pёr investime
Përvoja krahasuar me
parashikimin
Total
Chi-
Square
p-value Keq Neutral Mirë
Rёndёsia pёr
vendimin e
firmёs
Apak e
rëndësishme 10.2% 20.3% 30.5% 8.112
a .088
Neutrale 5.1% 10.2% 5.1% 20.3%
E rëndësishme 16.9% 16.9% 15.3% 49.2%
Total 32.2% 47.5% 20.3% 100.0%
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetësorit
Ndërmjet sigurimit tё granteve tё trajnimit si faktor i rёndёsishёm nё vendimet e
firmёs dhe përvojës së fituar, krahasuar me parashikimin ekziston njё lidhje
statistikisht e rёndёsishme nё nivelin 5%. Të dhënat e përmbledhura jepen në tabelën
5.18.
95
Tabela 5. 18. Sigurimi i granteve tё trajnimit
Përvoja krahasuar me
parashikimin
Total
Chi-
square
p-value Keq Neutral Mirë
Rёndёsia pёr
vendimin e
firmёs
Apak e
rëndësishme 10.2% 39.0% - 49.2% 13.095
a
.011
Neutrale 8.5% 22.0% - 30.5%
E rëndësishme 10.2% 6.8% 3.4% 20.3%
Total 28.8% 67.8% 3.4% 100.0%
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetësorit
Njё faktor i rёndёsishёm në vendimet e firmёs pёr tё investuar ështё sigurimi i lejeve
tё planifikimit dhe e ndёrtimit. Pjesa mё e madhe e firmave kanё njё përvojё mё tё
keqe ose neutrale krahasuar me atё çfarё kishin parashikuar përpara se të kryenin
investimin. Rreth 36% e firmave e shohin si njё faktor tё rёndёsishёm. Ndërmjet dy
variablave ekziston njё lidhje statistikisht e rёndёsishme (p-value <1%), e cila
pasqyrohet në tabelën 5.19.
Tabela 5. 19. Sigurimi i lejeve tё planifikimit dhe tё ndёrtimit
Përvoja krahasuar me
parashikimin
Total
Chi-
square
p-value Keq Neutral Mirë
Rёndёsia pёr
vendimin e
firmёs
Apak e
rëndësishme 13.6% 20.3% 1.7% 35.6% 16.514
a .002
Neutrale 1.7% 22.0% 5.1% 28.8%
E rëndësishme 22.0% 6.8% 6.8% 35.6%
Total 37.3% 49.2% 13.6% 100.0%
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetësorit
Aftёsia pёr tё krijuar lidhje me institucionet akademike nuk shihet nga tё gjitha firmat
si faktor i rёndёsishёm pёr investim, madje 39% e tyre e shohin si njё faktor jo tё
rёndёsishёm dhe po aq si faktor neutral, ndoshta e lidhur kjo edhe me fushёn
investuese tё firmёs. Mё tepër se gjysmat e firmave janё pёrgjigjur se kanё njё
përvojё tё njёjtё me atё çfarё kishin parashikuar dhe kjo lidhje, gjithsesi, ёshtё
statistikisht e rёndёsishme nё nivelin 1% (tabela 5.20).
96
Tabela 5. 20. Aftёsia pёr tё krijuar lidhje me institucionet
akademike
Përvoja krahasuar me
parashikimin
Total
Chi-
square
p-value Keq Neutral Mirë
Rёndёsia pёr
vendimin e
firmёs
Apak e
rëndësishme 6.8% 27.1% 5.1% 39.0% 16.006
a .003
Neutrale 5.1% 28.8% 5.1% 39.0%
E rëndësishme 5.1% 3.4% 13.6% 22.0%
Total 16.9% 59.3% 23.7% 100.0%
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetësorit
Aftёsia pёr tё pёrdorur burimet lokale cilёsohet si njё faktor i rёndёsishёm nga 39% e
firmave. 37.3% e tyre janё neutralё dhe 23.7% e shohin si njё faktor jo tё rёndёsishёm
pёr vendimet e firmёs. Po ashtu, rreth 50% e firmave mendojnё njёlloj me çfarё kishin
parashikuar para se tё investonin nё vendin tonё nё lidhje me kёtё faktor. Ndërmjet
rёndёsisё pёr tё investuar dhe parashikimit ekziston njё lidhje statistikisht e
rёndёsishme, nё njё nivel tё lartё statistikor (p-value<10%). Në mënyrë të
përmbledhur, në tabelën 5.21, jepen vlerësimet e firmave për këtë faktor.
Tabela 5. 21. Aftёsia pёr tё pёrdorur burimet lokale
Përvoja krahasuar me
parashikimin
Total
Chi-
Square
p-value Keq Neutral Mirë
Rёndёsia pёr
vendimin e
firmёs
Apak e
rëndësishme 6.8% 15.3% 1.7% 23.7% 7.922
a .094
Neutrale 5.1% 20.3% 11.9% 37.3%
E rëndësishme 8.5% 11.9% 18.6% 39.0%
Total 20.3% 47.5% 32.2% 100.0%
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetësorit
Rregulloret e sistemit tё sigurimeve shoqёrore konsiderohen si faktorë të rёndёsishёm,
në vendimet e firmёs pёr tё investuar. Por ajo qё ёshtё mё e rёndёsishme ёshtё
rёndёsia statistikore e lidhjes ndërmjet vendimit tё firmёs me pritshmёritё e saj (p-
value<1%). Rreth 1/3 e firmave e shohin si faktor shumё tё rёndёsishёm pёr vendimet
e firmёs, por gjithashtu ato kanё njё përvojё shumё tё mirё krahasuar me atё çfarё
kishin parashikuar (Tabela 5.22).
97
Tabela 5. 22. Rregulloret e sistemit tё sigurimeve shoqёrore
Përvoja krahasuar me
parashikimin
Total
Chi-
Square
p-value Keq Neutral Mirë
Rёndёsia pёr
vendimin e
firmёs
Apak e
rëndësishme 5.1% 13.6% 1.7% 20.3% 34.057
a .000
Neutrale 1.7% 32.2% 1.7% 35.6%
E rëndësishme 5.1% 6.8% 32.2% 44.1%
Total 11.9% 52.5% 35.6% 100.0%
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetësorit
Rregulloret mjedisore shihen si faktorë të rёndёsishёm pёr investimet e firmёs. Këtë
vlerësim japin 52.5% e firmave. Njё pjesё e konsiderueshme e firmave kanё njё përvojё
tё mirё krahasuar me atё qё kishin parashikuar (37.3%), por kjo nuk ndodh pёr tё
gjitha firmat, rreth 24% e tyre kanё gjetur rregulloret mjedisore mё keq sesa ato kishin
parashikuar. Gjithsesi, ndërmjet rregulloreve mjedisore si variabёl ndikues nё
vendimet e firmёs pёr tё investuar dhe parashikimit tё saj ekziston njё lidhje
statistikisht e rёndёsishme nё nivelin 1% (chi-square =17.426 dhe p-value=0.002).
Të dhënat përkatëse për vlerësimin e firmave, në mënyrë të përmbledhur jepen në
tabelën 5.23.
Tabela 5. 23. Rregulloret mjedisore
Përvoja krahasuar me
parashikimin
Total
Chi-
Square
p-value Keq Neutral Mirë
Rёndёsia pёr
vendimin e
firmёs
Apak e
rëndësishme 6.8% 3.4% 6.8% 16.9% 17.426
a .002
Neutrale 3.4% 23.7% 3.4% 30.5%
E rëndësishme 13.6% 11.9% 27.1% 52.5%
Total 23.7% 39.0% 37.3% 100.0%
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetësorit
Statusi i anёtarёsimit nё Bashkimin Evropian shihet si faktor shumё i rёndёsishёm në
vendimet e firmave pёr tё investuar. Këtë mendim kanë shfaqur rreth 54.2% e
firmave. Kjo bindje është e lidhur me faktin qё pjesa mё e madhe e firmave investuese
nё Shqipёri janё nga vendet e BE-së. Ndoshta kёto firma kishin menduar qё vendi ynё
do kishte njё anёtarёsim mё tё hershëm, e lidhur kjo me pёrgjigjen e tyre, pasi përvoja
e jetuar nga firmat tregoi se ёshtё mё keq nga ajo çfarё kishin parashikuar ose nё tё
njёjtat nivele nga pothuajse 80% e firmave. Ndërmjet variablit qё mat rёndёsinё e
investimit dhe përvojës krahasuar me parashikimin ekziston njё lidhje statistikisht e
rёndёsishme nё nivelin 1%. Të dhënat e përmbledhura jepen në tabelën 5.24.
98
Tabela 5. 24. Statusi i anёtarёsimit nё Bashkimin Europian
Përvoja krahasuar me
parashikimin
Total
Chi-
Square
p-value Keq Neutral Mirë
Rёndёsia pёr
vendimin e
firmёs
Apak e
rëndësishme 13.6% 6.8% - 20.3% 23.649
a .000
Neutrale 22.0% 3.4% 25.4%
E rëndësishme 22.0% 13.6% 18.6% 54.2%
Total 35.6% 42.4% 22.0% 100.0%
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetësorit
Njё faktor shumё i rёndёsishёm nё vendimet e firmёs për të investuar ёshtё lehtёsia e
regjistrimit tё kompanisё dhe e fillimit tё veprimtarisë, i cili është vlerësuar si i tillë
nga 64.4% e të intervistuarve. Rreth 75% e firmave i kanё gjetur kёto lehtёsi mё mirё
sesa e kishin parashikuar. Ndërmjet pritshmёrisё dhe rёndёsisё nё vendimet e firmёs
lidhur me kёtё faktor ekziston njё lidhje statistikisht e rёndёsishme nё nivelin 1%. Kjo
duket në tabelën 5.25.
Tabela 5. 25. Lehtёsia e regjistrimit tё kompanisё dhe fillimit
tё aktivitetit
Përvoja krahasuar me
parashikimin
Total
Chi-
Square
p-value Keq Neutral Mirë
Rёndёsia pёr
vendimin e
firmёs
Apak e
rëndësishme 3.4% 6.8% 10.2% 14.793
a .005
Neutrale 1.7% 13.6% 10.2% 25.4%
E rëndësishme 1.7% 5.1% 57.6% 64.4%
Total 3.4% 22.0% 74.6% 100.0%
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetësorit
5.2. Analiza e pjesës së dytë të pyetsorit
Pjesa mё e madhe e firmave janё tё pёrfshira nё kёrkim dhe nё zhvillim. Rreth 1/3 e
firmave nuk janё tё pёrfshira. Kjo vёrtetohet edhe me informacionin e paktё qё kanё
pёr njё sёrё faktorёsh ndikues nё mjedisin investues, mundёsinё pёr t’u zgjeruar dhe
nё hartimin e planeve pёrpara se tё investojnё.
99
Tabela 5. 26. Tregues tё hartimit tё planeve zhvilluese tё kompanisё
Tregues tё hartimit tё planeve zhvilluese tё kompanisё
%
Kompania ka njё plan tё qartё strategjik pёr tё ardhmen tё
paktёn pёr 1- 3 vitet e ardhshme 52.54
Rritja e pjesёs sё tregut mё 2010 krahasuar me 2008 69.0
Rritja e xhiros sё kompanisё mё 2010 krahasuar me 2008 66.1
Rritja e numrit tё tё punёsuarve mё 2012 krahasuar me 2010 55.9
Rritja e numrit tё tё punёsuarve mё 2010 krahasuar me 2008 61.0
Kompania ka parasysh pёrmirёsimin/zgjerimin e veprimtarisё qё
ushtron 88.1
Kompania monitoron tregun vazhdimisht pёr mundёsi tё tjera
pёr zhvillimin e biznesit 55.9
Kompania ёshtё e pёrfshirё vazhdimisht nё mёnyrё aktive nё
kërkim, zhvillim apo nё projektet inovative 20.3
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetёsorit
Kompanitё e huaja nё disa raste veprojnё nё njё fushё krejt tё re tё tregut shqiptar dhe
kanё njё zhvillim tё ndjeshёm nё vite. Në të shumtën e rasteve kompanitë hartojnё
plane tё qarta pёr tё ardhmen. Rreth 88.1% e tyre kanё parasysh pёrmirёsimin dhe
zgjerimin e veprimtarisё qё ushtrojnë. Rreth 60% e kompanive tё huaja, nё mёnyrё tё
vazhdueshme, monitorojnё tregun pёr mundёsi tё tjera pёr zhvillimin dhe zgjerimin e
biznesit.
Pjesa mё e madhe e firmave kanё ardhur duke e rritur xhiron vjetore apo numrin e tё
punёsuarve nga viti nё vit. Nga viti 2008 deri nё 2010, kanё rritje nё xhiron vjetore
66.1% e firmave dhe 61% e tyre kanё rritur numrin e tё punёsuarve. Gjithashtu, rreth
60% e firmave janё pёrgjigjur se kanё nё plan tё rrisin numrin e tё punёsuarve edhe
nё dy vitet e ardhshme, nga 2010 nё vitin 2012.
5.2.1. Analiza regresive e efektit ndikues nё zhvillimin e firmave
Variablat e varur
Në studimin tonё, janё marrё nё konsideratё si variabla tё varur: numri i tё
punёsuarve nё vitin 2012 krahasuar me vitin 2010, koduar me 1 dhe 0, si dhe pjesa e
tregut nё 2010 krahasuar me vitin 2008 pёr tё parё efektin ndikues qё kanё njё sёrё
variablash kategorike nё ta. Ёshtё pёrdorur binari regresion, i koduar me 1→ rritur
dhe me 0→ ulur ose nuk ka ndryshuar dhe si kategori reference ёshtё pёrdorur “0”.
100
Variablat e pavarur (variablat shpjegues)
Janё marrё nё konsideratё edhe disa variabla tё tjerё tё pavarur, por nё fund janё
mbajtur vetёm variablat qё kanё dalё tё rёndёsishёm nga ana statistikore dhe janё lёnё
pa pёrfshirё variabla qё korrelojnё me njё sёrё variablash tё tjerё.
Si variabla tё pavaruar janё marrё nё konsideratё: numri i tё punёsuarve nё vitin 2010
krahasuar me vitin 2008, kostoja e punёs, teknologjia e informacionit, qeverisja dhe
integriteti publik (mungesa e korrupsionit), taksat e arsyeshme, aksesi pёr tokё, niveli
i ulёt i burokracisё, ndёrveprimi me autoritetet, lehtёsia e regjistrimit tё kompanisё
dhe e fillimit tё veprimtarisё, monitorimi i tregut pёr mundёsi zhvillimi, ekzistenca e
njё plani strategjik pёr zhvillimin e saj nё tё ardhmen, viti i themelimit, pjesa e
pronёsisё sё huaj, numri i tё punёsuarve krahasuar me vitin 2008, xhiroja dhe pjesa e
tregut krahasuar po me vitin 2008, si dhe parashikimi pёr numrin e tё punёsuarve nё
vitin 2012 krahasuar me vitin 2010 etj.
Firmat nё formё tё vazhdueshme janё tё pёrfshira nё fushata publicitare dhe ndjekin
strategji tё zhvillimit tё kompanisё. Pjesa mё e madhe e kompanive (52.54%) kanё njё
plan strategjik tё qartё pёr tё ardhmen tё paktёn pёr 1-3 vitet e ardhshme. Nё 69% tё
tyre, pjesa e tregut ёshtё rritur nga viti 2008 nё vitin 2010. Pjesa mё e madhe e
firmave kanё njё plan strategjik pёr tё ardhmen (rreth 83%). 80% e firmave, qё kanё
rritur pjesёn e tregut, kanё rritur edhe xhiron nё 2010 krahasuar me vitin 2008.
Ndёrmjet xhiros dhe pjesёs sё tregut ekziston njё lidhje statistikisht e rёndёsishme nё
nivelin 1%. Mё shumё se gjysma e firmave mendojnё ta rrisin numrin e tё punёsuarve
nё vitin 2012 krahasuar me vitin2010.
Rritja e pjesёs sё tregut nga viti 2008 nё vitin 2010 ёshtё e ndikuar statistikisht nga
rritja e xhiros, nga plani strategjik pёr tё ardhmen, si dhe nga parashikimi pёr tё rritur
numrin e tё punёsuarve nё dy vitet pasardhёse. 85% e firmave, qё kanё rritje tё pjesёs
sё tregut nё vitin 2010 krahasuar me vitin 2008, kanё njё plan strategjik pёr tё
ardhmen. Edhe ndёr ato firma, ku pjesa e tregut nuk ka ndryshuar ose ёshtё ulur,
gjithsesi, ka patur prej tyre qё kanё hartuar plan strategjik pёr tё ardhmen.
Ndёr firmat, qё pjesa e tregut ёshtё ulur ose ka mbetur e pandryshueshme, mё shumё
se gjysma kanё tё njёjtёn vlerë tё xhiros. Ndёr firmat, qё kanё rritje tё pjesёs sё tregut
nga viti 2008 nё vitin 2010, 80% e tyre kanё arritur tё rritin dhe xhiron, statistikisht e
rёndёsishme kjo lidhje nё nivelin 1% (chi-square = 11.966 dhe p-value = 0.001). Mё
shumё se gjysma e firmave presin ta rrisin numrin e tё punёsuarve pёr tё ardhmen, kur
pjesa mё e madhe e tyre kanё pasur rritje tё pjesёs sё tregut (62.5%). Ndёrmjet
parashikimit pёr tё rritur numrin e tё punёsuarve dhe rritjes sё pjesёs sё tregut
ekziston njё lidhje statistikisht e rёndёsishme, ndonёse jo nё nivele shumё tё mёdha.
Si faktorë që ndikojnë nё kёtё rritje mund të përmendim kryesisht koston e punёs apo
qartёsinë dhe lehtёsinë e ligjeve dhe tё rregulloreve.
Rritja e numrit të tё punёsuarve nё vitin 2010 ka lidhje tё rёndёsishme nga ana
statistikore me ekzistencёn e njё plani strategjik pёr zhvillim pёr tё ardhmen (nё
nivelin 1%), me rritjen e pjesёs sё tregut nё vitin 2010 krahasuar me vitin 2008
(p<10%), me parashikimin e numrit të tё punёsuarve nё dy vitet pasardhёse (p<1%),
me pёrmirёsimin apo me zgjerimin nё tё ardhmen (p<10%).
101
Gjithashtu, po tё analizohet prirja për të parashikuar rritjen e numrit të tё punёsuarve
nga viti 2010 nё 2012, vihet re se pjesa mё e madhe e firmave e kanё njё plan
strategjik pёr tё ardhmen. Rritja e numrit tё tё punёsuarve dhe parashikimi i firmёs
pёr pёrmirёsim apo pёr zgjerim ёshtё e lidhur ngushtё nga ana statistikore (p-
value=0.001). Kjo tregohet nё tabelёn 5.27.
Tabela 5. 27. Numri i tё punёsuarve nё vitin 2012 krahasuar me vitin2010
Nr. i të punësuarve më 2012
krahasuar me vitin 2010
Pjesa e tregut më 2010
krahasuar me vitin2008
Faktorёt ^
Rritet
Ulet/i
pandryshuar Total Rritur
Ulet/i
pandryshuar Total
Përfshirja e kompanisë në
kërkim dhe zhvillim
Po 33.9% 23.7% 57.6% 41.4% 15.5% 56.9%
Jo 22.0% 20.3% 42.4% 27.6% 15.5% 43.1%
Total 55.9% 44.1% 100.0% 69.0% 31.0% 100.0%
Monitorimi i tregut nga
kompania për mundësi
zhvillimi
Po 52.5% 40.7% 93.2% 63.8% 29.3% 93.1%
Jo 3.4% 3.4% 6.8% 5.2% 1.7% 6.9%
Total 55.9% 44.1% 100.0% 69.0% 31.0% 100.0%
Plani strategjik i kompanisë
pёr të ardhmen
Po 28.8% 23.7% 52.5% 39.7% 13.8% 53.4%
Jo 27.1% 20.3% 47.5% 29.3% 17.2% 46.6%
Total 55.9% 44.1% 100.0% 69.0% 31.0% 100.0%
Mbajtja parasysh e
përmirësimit/zgjerimit të
kompanisë **
Po 55.9% 32.2% 88.1% 62.1% 25.9% 87.9%
Jo .0% 11.9% 11.9% 6.9% 5.2% 12.1%
Total 55.9% 44.1% 100.0% 69.0% 31.0% 100.0%
Pjesa e pronësisë së huaj +
100% e huaj 35.6% 37.3% 72.9% 51.7% 20.7% 72.4%
Jo e gjitha e huaj 20.3% 6.8% 27.1% 17.2% 10.3% 27.6%
Total 55.9% 44.1% 100.0% 69.0% 31.0% 100.0%
Numri i të punësuarve në
vitin 2010
Me pak se 250 44.1% 39.0% 83.1% 58.6% 25.9% 84.5%
Me shumё se 250 11.9% 5.1% 16.9% 10.3% 5.2% 15.5%
Total 55.9% 44.1% 100.0% 69.0% 31.0% 100.0%
Numri i të punësuarve më
2010, krahasuar me vitin
2008 *** +
Rritur 45.8% 15.3% 61.0% 46.6% 13.8% 60.3%
Ulur/i pandryshuar 10.2% 28.8% 39.0% 22.4% 17.2% 39.7%
Total 55.9% 44.1% 100.0% 69.0% 31.0% 100.0%
102
Numri i të punësuarve më
2012, krahasuar me vitin
2010 +
Rritet 43.1% 12.1% 55.2%
Ulet/i pandryshuar 25.9% 19.0% 44.8%
Total 69.0% 31.0% 100.0%
Xhiroja më 2010, krahasuar
me vitin 2008 **
Rritur 39.0% 27.1% 66.1% 55.2% 10.3% 65.5%
Ulur/i pandryshuar 16.9% 16.9% 33.9% 13.8% 20.7% 34.5%
Total 55.9% 44.1% 100.0% 69.0% 31.0% 100.0%
Pjesa e tregut më 2010,
krahasuar me vitin 2008 +
Rritur 43.1% 25.9% 69.0%
Ulur/i pandryshuar 12.1% 19.0% 31.0%
Total 55.2% 44.8% 100.0%
Viti i themelimit +
Pas vitit 2000 42.4% 23.7% 66.1% 46.6% 19.0% 65.5%
Para vitit 2000 13.6% 20.3% 33.9% 22.4% 12.1% 34.5%
Total 55.9% 44.1% 100.0% 69.0% 31.0% 100.0%
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetёsorit
^ Përdorim testin Chi-square: +p<0.10; *p<0.05; **p<0.01; and ***p<0.001.
Mё shumё se gjysma e firmave e kanё rritur numrin e tё punёsuarve mё 2010,
krahasuar me vitin 2008. Ndёrmjet kёtij faktori dhe dy variablave, tё cilёt janё parё si
faktorё zhvillimi tё firmave tё huaja, rritja e pjesёs sё tregut dhe parashikimi pёr tё
rritur numrin e tё punёsuarve, ekziston njё lidhje statistikisht e rёndёsishme.
Rreth 70% e firmave kanё pasur rritje tё pjesёs sё tregut mё 2010, krahasuar me vitin
2008. Kjo shpjegohet me faktin se firmat e huaja e gjejnё veten nё tregun vendas dhe
jo vetёm, por vijnё edhe duke u zhvilluar nga viti nё vit. Kjo lidhet ndoshta edhe me
teknologjinё qё firmat e huaja sjellin nё Shqipёri, si dhe me pёrvojёn e mёparshme nё
atё fushё investuese. Gjithashtu, prirja e rritjes sё tregut tё tyre shpjegohet me faktin
se efekti i krizёs botёrore nuk ishte ndier ende nё Shqipёri.
Ndёrmjet kёtij variabli dhe parashikimit pёr tё rritur numrin e tё punёsuarve nё dy
vitet pasardhёse ekziston njё lidhje statistikisht e rёndёsishme nё nivelin e rёndёsisё
10%. Rritja e pjesёs sё tregut ndikohet dhe nga rritja e xhiros nga viti 2008 nё vitin
2010 (p-value 0.001). Pjesa mё e madhe e firmave janё themeluar pas vitit 2000, dhe
pjesa mё e madhe e tyre mendojnё ta rrisin numrin e tё punёsuarve nё dy vitet e
ardhshme (p-value<10%).
Kompanitё janё pyetur edhe pёr pjesёn e kapitalit tё huaj, ku janё grupuar nё dy grupe
firmat qё nuk e kanё tё gjithё kapitalin e huaj me firmat qё kanё 100% kapital tё huaj.
Firmat e huaja janё mё tё prirura pёr t’u zhvilluar dhe zgjeruar, por jo nё tё njёjtёn
formё me rritjen e numrit tё tё punёsuarve. Janё rreth 73% e firmave qё kanё kapital
100% tё huaj. Ndёr firmat qё janё shprehur se do të rrisin numrin e tё punёsuarve nё
dy vitet e ardhshme janё rreth 35.6% me kapital 100% tё huaj. Ndёrmjet dy
103
variablave ekziston njё lidhje statistikisht e rёndёsishme nga ana statistikore pёr p-
value <10%.
Aspekt pozitiv ёshtё se rreth 82.8% e firmave kanё njё plan strategjik pёr zhvillimin e
tyre nё tё ardhmen. Megjithёse nё vitin 2010, mё shumё se gjysma e tyre, e kanё ulur
numrin e tё punёsuarve, krahasuar me vitin 2008, firmat parashikojnё ta rrisin numrin
e tё punёsuarve nё vitin 2012. Rreth 88.1% prej tyre janё duke menduar tё
pёrmirёsohen dhe tё zgjerohen, gjë qё tregon se kёto firma kanё njё zhvillim pozitiv
nё tregun vendas. Ndёrmjet planit pёr zhvillim nё tё ardhmen dhe numrit tё tё
punёsuarve nё vitin 2010 ekziston njё lidhje statistikisht e rёndёsishme nё nivelin 1%,
me parashikimin pёr numrin e tё punёsuarve nё vitin 2012 nё nivelin 5% dhe
mendimi pёr t’u pёrmirёsuar dhe pёr t’u zgjeruar nё nivelin 1% rёndёsie.
Nё tabelёn 5.28 pasqyrohen të llogaritura në përqindje të dhënat për numrin e të
punësuarve më 2010, krahasuar me vitin 2008.
Tabela 5. 28. Numri i tё punёsuarve mё 2010, krahasuar me vitin 2008
Faktorёt ^
Numri i tё punёsuarve mё 2010
krahasuar me 2008
Total
Ulur/I
pandryshuar Rritur
Plani strategjik i kompanisë pёr
zhvillimin nё tё ardhmen
18.846a 0.000
Jo 43.50%
16.90%
Po 56.50% 100.00% 83.10%
Pjesa e tregut mё 2010,
krahasuar me vitin 2008
+
Ulur/I pandryshuar 43.50% 22.90% 31.00%
Rritur 56.50% 77.10% 69.00%
Numri i tё punёsuarve mё 2012
krahasuar me vitin 2010
***
Ulet/I pandryshuar 73.90% 25.00% 44.10%
Rritet 26.10% 75.00% 55.90%
Mbajtja parasysh nga kompania
e përmirësimit/ zgjerimit
+
Jo 21.70% 5.60% 11.90%
Po 78.30% 94.40% 88.10%
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetsorit
^ Përdorim testin Chi-square: +p<0.10; *p<0.05; **p<0.01; and ***p<0.001.
Nё kontekstin e zhvillimit tё firmёs janё parё dy variabla: rritja e numrit tё tё
punёsuarve nё dy vitet pasardhёse, si dhe rritja e pjesёs sё tregut mё 2010, krahasuar
me vitin 2008. Nёpёrmjet tyre, analizohet si do tё ndikojnё njё sёrё faktorёsh nё
zhvillimin e firmës, si: faktorёt financiarë dhe human, faktorёt e aspektit ligjor apo
qeveritar, si dhe faktorёt qё lidhen me mjedisin investues. Analizimi ёshtё kryer sipas
testit chi-square pёr tё parё lidhjen e variablave 2 me 2 dhe mё pas pёr tё nxjerrё
ndikimin e tyre tё njёkohshёm nё analizёn regresive.
104
Nё pjesёn e parё tё pyetёsorit janё dhёnё njё sёrё variablash ndikues kategorikё si
faktorё përcaktues nё vendimet e firmave pёr tё investuar apo edhe si faktorё, tё cilёt
janё parashikuar nga firma, duke u krahasuar me atё çfarё ato gjejnё nё momentin qё
vijnё dhe investojnё nё Shqipёri.
Sipas pёrgjigjeve tё dhёna, rreth gjysmat e firmave kanё tё njёjtёn pёrvojё me atё
çfarё ato kanё parashikuar pёr disponueshmёrinё e financimit. Rreth 1/3 e firmave
kanё thёnё se pjesa e tregut ёshtё rritur dhe kanё tё njёjtin mendim rreth
disponueshmёrisё sё financimit. Ndёrmjet dy variablave ekziston njё lidhje
statistikisht e rёndёsishme nё nivelin p-value <10%.
Rreth 81% e firmave e shohin koston e punёs si njё faktor të rëndësishëm nё vendimet
e tyre pёr tё investuar. Ndёrmjet kostos sё punёs dhe rritjes sё numrit tё tё punёsuarve
ekziston njё lidhje statistikisht e rёndёsishme (p=0.055) dhe me pjesёn e tregut (p-
value=0.081).
Kapitali financiar dhe human
Lidhur me kapitalin financiar dhe human, nё tabelën 5.29, janë pasqyruar të dhënat
për numrin e të punësuarve më 2012, krahasuar me vitin 2010 dhe për pjesën e tregut
më 2010, krahasuar me 2008. Variablat e përdorura shpjeguese janë: disponueshmëria
e financimit, parashikimi i financimit, kostoja e punës, disponueshmëria e fuqisë së
kualifikuar punëtore, aftësitë gjuhësore dhe aftësitë e përdorimit të TIK-ut.
Tabela 5. 29. Numri i tё punёsuarve mё 2012 krahasuar me vitin 2010
Faktorёt^
Nr. i tё punёsuarve nё 2012
krahasuar me 2010
Pjesa e tregut ne 2010 krahasuar me
2008
Rritet Ulet/i
pandryshuar
Total Rritur Ulet/i
pandryshuar
Total
Disponueshmёria e
financimit +
Jo e rëndësishme 18.6% 8.5% 27.1% 17.2% 10.3% 27.6%
Neutrale 13.6% 10.2% 23.7% 13.8% 8.6% 22.4%
E rëndësishme 23.7% 25.4% 49.2% 37.9% 12.1% 50.0%
Total 55.9% 44.1% 100.0% 69.0% 31.0% 100.0%
Parashikimi/
Disponueshmёria e
financimit +
Keq 3.4% 10.2% 13.6% 8.6% 5.2% 13.8%
Neutrale 30.5% 22.0% 52.5% 31.0% 22.4% 53.4%
Mirë 22.0% 11.9% 33.9% 29.3% 3.4% 32.8%
Total 55.9% 44.1% 100.0% 69.0% 31.0% 100.0%
Kostoja e punёs + +
.00 15.3% 3.4% 18.6% 17.2% 1.7% 19.0%
1.00 40.7% 40.7% 81.4% 51.7% 29.3% 81.0%
Total 100.0% 69.0% 31.0% 100.0%
Disponueshmёria e
fuqisё së kualifikuar
punёtore
Jo e rëndësishme 3.4% 5.1% 8.5% 6.9% 1.7% 8.6%
105
Neutrale 10.2% 13.6% 23.7% 15.5% 8.6% 24.1%
E rëndësishme 42.4% 25.4% 67.8% 46.6% 20.7% 67.2%
Total 100.0% 69.0% 31.0% 100.0%
Disponueshmёria e
fuqisё punёtore tё
kualifikuar *
Keq 13.6% 22.0% 35.6% 22.4% 13.8% 36.2%
Neutrale 10.2% 13.6% 23.7% 15.5% 8.6% 24.1%
Mirë 32.2% 8.5% 40.7% 31.0% 8.6% 39.7%
Total 100.0% 69.0% 31.0% 100.0%
Aftёsitё gjuhёsore +
Jo e rëndësishme 1.7% 10.2% 11.9% 6.9% 5.2% 12.1%
Neutrale 16.9% 11.9% 28.8% 22.4% 6.9% 29.3%
E rëndësishme 37.3% 22.0% 59.3% 39.7% 19.0% 58.6%
Total 55.9% 44.1% 100.0% 69.0% 31.0% 100.0%
Teknologjia e
informacionit-aftёsitё +
.00 20.3% 18.6% 39.0% 22.4% 17.2% 39.7%
1.00 35.6% 25.4% 61.0% 46.6% 13.8% 60.3%
Total 55.9% 44.1% 100.0% 69.0% 31.0% 100.0%
Teknologjia e
informacionit-aftёsitё +
Keq 3.4% 10.2% 13.6% 12.1% 1.7% 13.8%
Neutrale 18.6% 16.9% 35.6% 22.4% 13.8% 36.2%
Mirë 33.9% 16.9% 50.8% 34.5% 15.5% 50.0%
Total 55.9% 44.1% 100.0% 69.0% 31.0% 100.0%
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetёsorit
^ Përdorim testin Chi-square. +p<0.10; *p<0.05; **p<0.01; and ***p<0.001.
Është e qartë se rritja e numrit tё tё punёsuarve ka lidhje tё rёndёsishme me
parashikimin për aftësitë e përdorimit të teknologjisё sё informacionit dhe me aftёsitë
gjuhёsorё (p-value<10%), si dhe me parashikimin rreth disponueshmёrisё sё fuqisё
punёtore tё kualifikuar (p-value<5%). Ndёrsa për variablin e rritjes së pjesёs sё tregut
ekziston njё lidhje statistikisht e rёndёsishme me parashikimin e informacionit apo
aftёsitё (p-value<10%)
Aspekti ligjor
Ekzistojnё njё sёrё faktorёsh ndikues pёr sa i pёrket aspektit ligjor apo tё qeverisjes
qё ndikojnё nё rritjen e pjesёs sё tregut apo në rritjen e numrit tё tё punёsuarve.
Është e rëndësishme të paraqesim të dhënat e faktorit ndikues në ritjen e numrit të të
punësuarve dhe në përfshirjen në tregun vendas nga ana e firmave nëpërmjet
përgjigjeve të të intervistuar për aspektin ligjor, mbështetur në tabelën 5.30.
106
Tabela 5. 30. Numri i tё punёsuarve mё 2012, krahasuar me 2010
Faktorёt^
Nr. i tё punёsuarve nё 2012
krahasuar me 2010
Pjesa e tregut ne 2010 krahasuar
me 2008
Rritet Ulet/
i pandryshuar
Total Rritur Ulet/
pandryshuar
Total
Qeverisja integriteti
publik (mungesa e
korrupsionit) +0.053
Keq 20.3% 28.8% 49.2% 34.5% 15.5% 50.0%
Neutrale 20.3% 11.9% 32.2% 22.4% 10.3% 32.8%
Mirë 15.3% 3.4% 18.6% 12.1% 5.2% 17.2%
Total 55.9% 44.1% 100.0% 69.0% 31.0% 100.0%
Taksa tё arsyeshme
Neutrale 13.6% 11.9% 25.4% 20.7% 5.2% 25.9%
E rëndësishme 42.4% 32.2% 74.6% 48.3% 25.9% 74.1%
Total 55.9% 44.1% 100.0% 69.0% 31.0% 100.0%
Rregulloret e tregtisë
dhe të doganave
Jo e rëndësishme 5.1% 6.8% 11.9% 6.9% 5.2% 12.1%
Neutrale 18.6% 8.5% 27.1% 19.0% 8.6% 27.6%
E rëndësishme 32.2% 28.8% 61.0% 43.1% 17.2% 60.3%
Total 55.9% 44.1% 100.0% 69.0% 31.0% 100.0%
Lehtësia e
regjistrimit të
kompanisë
**
(0.008)
.00 20.3% 15.3% 35.6% 17.2% 19.0% 36.2%
1.00 35.6% 28.8% 64.4% 51.7% 12.1% 63.8%
Total 55.9% 44.1% 100.0% 69.0% 31.0% 100.0%
Qartёsia dhe
korrektёsia e ligjeve
dhe rregulloreve *(0.044)
.00 10.2% 11.9% 22.0% 10.3% 12.1% 22.4%
1.00 45.8% 32.2% 78.0% 58.6% 19.0% 77.6%
Total 55.9% 44.1% 100.0% 69.0% 31.0% 100.0%
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetsorit
^ Përdorim testin Chi-square test. +p<0.10; *p<0.05; **p<0.01; and ***p<0.001.
Mjedisi investues
Në mjedisin investues ndikojnë faktorë të tillë, si: aksesi pёr tokё, parashikimi rreth
kёtij faktori, aftёsia pёr tё zotёruar tokё me titull tё qartё pronёsisё, sigurimi i parqeve
industriale, letёsia pёr tё siguruar punё dhe leje qёndrimi.
Pjesa mё e madhe e firmave, rreth 55.9%, e shohin aksesin pёr tokё si faktor tё
rёndёsishёm ndikues nё mundёsinё pёr tё investuar. Ky faktor ёshtё i lidhur ngushtё
107
edhe me rritjen e numrit tё tё punёsuarve (p-value=0.054). Të dhënat më të plota për
vlerësimin e secilit faktor lidhur mjedisin investues pasqyrohen në tabelën 5.31.
Tabela 5. 31. Numri i tё punёsuarve mё 2012, krahasuar me vitin 2010
Faktorёt^
B17_n Nr. i tё punёsuarve
nё 2012 krahasuar me 2010
Pjesa e tregut ne 2010 krahasuar me 2008
Rritet Ulet/
i pandryshuar
Total Rritur Ulet/
pandryshuar
Total
Aksesi pёr tokё +
Jo e rëndësishme 11.9% 10.2% 22.0% 17.2% 5.2% 22.4%
Neutrale 18.6% 3.4% 22.0% 15.5% 6.9% 22.4%
E rëndësishme 25.4% 30.5% 55.9% 36.2% 19.0% 55.2%
Total 55.9% 44.1% 100.0% 69.0% 31.0% 100.0%
Parashikimi rreth
aksesit pёr tokё *
Keq 20.3% 10.2% 30.5% 22.4% 8.6% 31.0%
Neutrale 23.7% 22.0% 45.8% 24.1% 20.7% 44.8%
Mirë 11.9% 11.9% 23.7% 22.4% 1.7% 24.1%
Total 55.9% 44.1% 100.0% 69.0% 31.0% 100.0%
Mundёsia pёr tё
zotёruar tokё me
titull tё qartё
pronёsie +
.00 30.5% 13.6% 44.1% 31.0% 13.8% 44.8%
1.00 25.4% 30.5% 55.9% 37.9% 17.2% 55.2%
Total 55.9% 44.1% 100.0% 69.0% 31.0% 100.0%
Sigurimi i parqeve
industriale +
.00 44.1% 30.5% 74.6% 46.6% 27.6% 74.1%
1.00 11.9% 13.6% 25.4% 22.4% 3.4% 25.9%
Total 55.9% 44.1% 100.0% 69.0% 31.0% 100.0%
Parashikimi pёr
sigurimi i parqeve
industriale +
Keq 13.6% 18.6% 32.2% 24.1% 8.6% 32.8%
Neutrale 32.2% 22.0% 54.2% 32.8% 22.4% 55.2%
Mirë 10.2% 3.4% 13.6% 12.1% .0% 12.1%
Total 55.9% 44.1% 100.0% 69.0% 31.0% 100.0%
Lehtёsia pёr
sigurimin nё punё
dhe leje qёndrimi +
.00 22.0% 15.3% 37.3% 20.7% 17.2% 37.9%
1.00 33.9% 28.8% 62.7% 48.3% 13.8% 62.1%
Total 55.9% 44.1% 100.0% 69.0% 31.0% 100.0%
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetsorit
^ Përdorim testin Chi-square. +p<0.10; *p<0.05; **p<0.01; and ***p<0.001.
108
Analiza regresive e faktorёve ndikues nё rritjen e pjesёs sё tregut nga 2008 nё
vitin 2010b
Si variabёl i varur ёshtё marrё rritja e pjesёs sё tregut nga viti 2008 nё vitin 2010 pёr
tё treguar zhvillimin e firmave tё huaja. Ky variabёl ёshtё koduar me 1= rritur dhe 0 =
nё rastin kur ёshtё ulur ose mbetet i pandryshuar. Janё marrё njё sёrё faktorёsh qё
mendohet se ndikojnё nё rritjen e pjesёs sё tregut, tё cilёt pёr efekt regresioni janё
koduar. Si variabla tё pavarur janё marrё: xhiroja mё 2010, krahasuar me vitin 2008,
parashikimi pёr numrin e tё punёsuarve mё 2012, krahasuar me 2010,
disponueshmёria e financimit, statusi i anёtarёsimit nё Bashkimin Evropian, lehtёsia e
regjistrimit tё kompanisё dhe e fillimit tё veprimtarisë dhe rregulloret mjedisore. Disa
nga variablat që lidheshin me kapitalin human nuk u përfshinë në analizë si rezultat i
korrelimit me variablat e tjerë.
Firmat qё kanё pasur rritje tё xhiros vjetore, kanё rreth 25 herё mё shumё mundёsi pёr
tё rritur edhe pjesёn e tregut, krahasuar me firmat qё nuk kanё pasur rritje nga viti
2008 nё vitin 2010, statistikisht e rёndёsishme pёr p-value <0.01. Parashikimi i rritjes
sё numrit tё tё punёsuarve ka njё ndikim tё rёndёsishёm (p= 0.039) nё rritjen e pjesёs
sё tregut me rreth 7.5 herё. Disponueshmёria e financimit si njё faktor i rёndёsishёm
pёr investimin sjell rreth 7 herё mё shumё mundёsi pёr rritjen e pjesёs sё tregut,
krahasuar me ato firma qё e kanё deklaruar si tё parёndёsishёm.
Rregulloret mjedisorё sjellin njё ulje tё mundёsisё pёr zgjerimin e pjesёs sё tregut.
Rregulloret mjedisore sjellin njё ulje prej 0.03 herё nё pjesёn e tregut (p-value<5%).
Njё sёrё faktorёsh qё kanё tё bёjnё me nisjen e biznesit, si dhe faktorёt e prodhimit
janё ose tё parёndёsishёm nё momentin qё ndёrveprojnё me faktorё tё tjerё ndikues,
ose korrelojnё fuqimisht me njё sёrё faktorёsh tё tjerё. Të dhëna më të plota janë
pasqyruar në tabelën 5.32.
Tabela 5. 32. Pjesa e tregut më 2010 krahasuar me vitin2008
Pjesa e tregut më 2010 krahasuar me vitin 2008a B Std. Error p OR
Intercept -3.481 1.323 .008
Lehtёsia e regjistrimit tё kompanisё
dhe të fillimit tё veprimtarisë E rёndёsishme
2.883 1.077 .007 17.860
Jo e rёndёsishme 0b
1.000
Parashikimi pёr numrin e tё
punёsuarve mё 2012 krahasuar me
vitin 2010
Rritur 2.019 .978 .039 7.533
Ulur/i
pandryshuar 0b
1.000.
Xhiroja nё 2010, krahasuar me vitin
2008
Rritur 3.228 1.092 .003 25.235
Ulur/i
pandryshuar 0b
1.000
Disponueshmëria e financimit E rёndёsishme
1.941 .977 .047 6.969
109
Jo e rёndёsishme 0b . . 1.000
Statusi i anёtarёsimit nё Bashkimin
Evropian E rёndёsishme
1.808 .938 .054 6.101
Jo e rёndёsishme 0b . . 1.000
Rregulloret mjedisore E rёndёsishme -3.331 1.286 .010 .036
Jo e rёndёsishme 0b . . 1.000
p-value .000
a. Kategori referencё: 0 Ulur/i pandryshuar
b. Binary logistic regression; +p<0.10; *p<0.05; **p<0.01; and ***p<0.001
Burimi: Nga përpunimi i të dhënave të pyetsorit
Analizimi i faktorёve ndikues nё rritjen e numrit tё tё punёsuarve mё 2012,
krahasuar me vitin 2010c
Si variabёl i varur ёshtё marrё parashikimi i rritjes sё numrit tё tё punёsuarve mё
2012, krahasuar me vitin 2010. Ёshtё pёrdorur binary logistic regression, në të cilin si
kategori reference janё marrё: ёshtё ulur ose nuk ka ndryshuar, ndërsa si kategori qё
studiohet, ёshtё rritja e numrit tё tё punёsuarve.
Si variabla tё pavarur ose ndikues janё marrё njё sёrё variablash tё lidhur me numrin
e tё punёsuarve: pjesёn e tregut më 2010 krahasuar me 2008, viti i themelimit të
firmave (nëse janë themeluar para vitit 2000 ose pas vitit 2000), pjesa e pronёsisё sё
huaj, disponueshmëria e fuqisë punëtore dhe teknologjia e informacionit - aftësitë.
Variablat pёr efekt regresioni janё koduar nё dy kategori. Janё hequr nga studimi
variablat qё korrelonin apo qё nuk janё tё rёndёsishëm.
Të dhënat për përgjigjet e të intervistuarve për secilin faktor pasqyrohen në tabelën
5.33.
Rritja e numrit tё tё punёsuarve nё dy vitet pasardhёse ndikohet nga rritja e pjesёs sё
tregut me rreth 14 herё, statistikisht e rёndёsishme nga ana statistikore (p-
value<0.05).
Firmat qё janё themeluar pas vitit 2000 kanё 10 herë mё shumё mundёsi pёr tё rritur
numrin e tё punёsuarve nё dy vitet e ardhshme (p-value<5%). Mbështetur dhe në
grafikun 3.1 shihet qartë se niveli i investimeve të huaja direkte është rritur pas vitit
2000.
Disponueshmëria e fuqisë punëtore të kualifikuar është një faktor i rëndësishëm për
rreth 70% të firmave të intervistuara, por përvoja që kanë këta investitorë të huaj
tregon se ata e kanë të vështirë gjetjen e punëtorëve të kualifikuar sipas aktiviteteve
ekonomike që ata kryejnë. Është kjo arsyeja pse disponueshmëria e fuqisë punëtore të
kualifikuar ndikon me vetëm 4.6 herë në rritjen e numrit të të punësuarve.
110
Tabela 5. 33. Numri i tё punёsuarve mё 2012, krahasuar me vitin 2010
Nr. i tё punёsuarve mё 2012, krahasuar me vitin
2010a B Std. Error p OR
Intercept
-5.400 1.901 .005
Pjesa e tregut mё 2010,
krahasuar me vitin 2008 Rritur
2.664 1.212 .028 14.360
Ulur/i pandryshuar 0b . . .
Viti i themelimit Pas 2000 2.313 1.012 .022 10.107
Para 2000 0b . . .
Disponueshmёria e fuqisë
punëtore të kualifikuar E rёndёsishme
1.527 .766 .046 4.604
Jo e rёndёsishme 0b . . .
Teknologjia e informacionit-
aftësitë E rёndёsishme
1.909 .993 .054 6.744
Jo e rёndёsishme 0b . . .
Pjesa e pronёsisё sё huaj
3) 11-49% -1.296 2.056 .529 .274
4) 50-99% 2.061 1.034 .046 7.856
5) 100% 0
b . . .
p-value .000
a. Binary logistic regression ku variabli i varur: nr. i tё punёsuarve mё 2012
krahasuar me vitin 2010 ka dy kategori 0-Rritur dhe 1- Ulur/i pandryshuar.
Ulur/i pandryshuar ёshtё kategori reference.
b. Kategori reference
c. Binary logistic regression; +p<0.10; *p<0.05; **p<0.01; and ***p<0.001
Teknologjia e informacionit ndikon pozitivisht në vendimet e firmës për rritjen e
numrit të të punësuarve me rreth 7 herë, statistikisht e rёndёsishme pёr p-value <10%.
Përsa i përket pronësisë së huaj shohim se firmat të cilat kanë 50-90% pronësi të huaj
kanë mundësi për të rritur me 7 herë më shumë numrin e të punësuarve se firmat që
kanë 11-49% pronësi të huaj (p-value <5%). Kjo dhe për vetë faktin se firmat me 11-
49% pronësi të huaj zënë vetëm 3% të firmave të huaja në total (nga firmat e
intervistuara).
Përmbledhje
Pyetёsorit të zhvilluar nga agjencia AIDA pёr firmat e huaja që veprojnë në vendin
tonë nё fusha tё ndryshme ekonomike, iu përgjigjën firmat që janë të përqëndruara
kryesisht nё Tiranё. Gjithsesi aspekti gjeografik i shtrirjes sё firmave do tё ishte
shumё interesant pёr t’u analizuar nёse do të kishte njё mbulim mё tё gjerё.
111
Firmat e huaja janë shprehur pozitivisht në lidhje me reformat e ndërmarra nga ana e
qeverive për lehtёsinë e regjistrimit tё kompanisё dhe të fillimit tё veprimtarisë, në
lidhje me aftësitë gjuhësore, koston e punës etj.
Pjesa më e madhe e firmave ka ardhur duke u zgjeruar në vite, duke u mbështetur dhe
në plane strategjike për të ardhmen. Rreth 88% e tyre kanё parasysh pёrmirёsimin dhe
zgjerimin e veprimtarisё qё ushtrojnë dhe rreth 60% e kompanive tё huaja, nё mёnyrё
tё vazhdueshme, monitorojnё tregun pёr mundёsi tё tjera pёr zhvillimin dhe zgjerimin
e biznesit.
Shumë firma kanё ardhur duke e rritur xhiron vjetore apo numrin e tё punёsuarve nga
viti nё vit. Nga viti 2008 deri nё 2010, kanё rritje nё xhiron vjetore dhe në rritjen e
numrit të tё punёsuarve.
Ndёr faktorёt shumё tё rёndёsishёm nё vendimin e firmave, pёr tё investuar ose pёr tё
zgjeruar veprimtarinё e tyre, janё tё lidhur kryesisht me sitemin ligjor, me sistemin e
taksave, me ndёrveprimin me autoritetet vendase, si dhe me koston e punës. Kёta
faktorё qёndrojnё nё nivel shumё tё lartё pёr pjesёn mё tё madhe tё firmave qё morёn
pjesё nё studim.
Ndёr faktorёt mё me pak rёndёsi pёr firmat, pёr tё investuar ose pёr t’u zgjeruar nё
Shqipёri, cilёsohen: sigurimi i parqeve industriale (mё shumё se 50 % jo tё
rёndёsishme), sigurimi i zonave tё lira ekonomike dhe sigurimi i granteve tё trajnimit
(rreth 50 %) dhe aftёsia pёr t’u lidhur me institucionet akademike.
5.3. Analiza SWOT e IHD në Shqipëri
Investimet e huaja direkte janë shpeshherë një indikator i rëndësishëm për zhvillimin
ekonomik të vendeve. Në analizat empirike47
, të kryera nga autorë të ndyshëm, shihen
se IHD-të ndikojnë pozitivisht në rritjen ekonomke të vendve pritëse, prandaj dhe
qeveritë e vendeve në zhvillim përpiqen të thithin një numër të tyre sa më të madh.
Shqipëria vitet e fundit po përpiqet të nxisë ardhjen e investitorëve të huaj, duke u
siguruar përparësi të mëdha.
Prandaj dhe është shumë e rëndësishme për të kryer analizën SWOT të IHD-ve duke
trajtuar përparësitë, dobësitë, mundësitë dhe risqet që ofron vendi ynë. Në këtë
mënyrë vihet fort theksi te përparsitë që Shqipëria mund t’u ofrojë investitorëve të
huaj.
Përparësitë
Shqipëria ka thithur një numër të ndjeshëm të investimeve të huaja direkte krahasuar
me vendet e tjera të Ballkanit Perëndimor dhe kjo falë përparësive që vendi ynë
47
Modelet e rritjes, Kapitulli 4
112
zotëron. Reformat e shumta që janë ndërmarrë, kanë patur si qëllim përmirësimin dhe
lehtësimin e kushteve të të bërit biznesi në Shqipëri.
Le të trajtojmë pikat më të forta që ka vendi ynë.
Situata ekonomike
Shqipëria ka mundur të ruajë një qëndrueshmëri të mirë makroekonomike. Pas vitit
1997, Shqipëria ka patur një rritje ekonomike të qëndrueshme. Rritja ekonomike
mbarti vlera pozitive edhe për vitet 2009 dhe 2010, ku shumë vende të tjera të
Evropës filluan të ndienin rënie si pasojë e krizës ekonomike. Reformat e shumta,
sidomos në privatizimet e ndërmarrjeve shtetërore, patën një ndikim pozitiv për
ekonominë e vendit. Si pasojë e privatizimeve, është vënë re një rritje e numrit të
investimeve të huaja direkte. Përmirësimi i vazhdueshëm i infrastrukturës, sektori i
energjisë, ulja e pengesave të ndryshme ligjore dhe administrative kanë nxitur
investitorët e huaj të investojnë në Shqipëri. Ashtu siç e pamë edhe më lart, pas vitit
2006, niveli i IHD-ve është rritur ndjeshëm. Interesant është edhe fakti se investitorët
e huaj nuk janë vetëm nga vendet fqinje, si: Greqia dhe Italia, por investime serioze
janë kryer dhe nga Turqia e Kanadaja.
Edhe sipas raporteve48
të ndyshme, Shqipëria ka bërë përparim të rëndësishëm në
aspektin ekonomik dhe institucional që nga fundi i viteve 1990. Ato theksojnë
potencialet që ka Shqipëria për rritjen e lartë ekonomike edhe në vitet e ardhshme.
Marrja e statusit të vendit kandidat në Bashkimin Evropian përbën gjithashtu një
avantazh në zhvillimin e ekonomisë në tërësi dhe në nxitjen e investimeve të huaja
direkte.
Pozita gjeografike
Pozita gjeografike e Shqipërisë dhe klima e favorshme janë përparësi që mund të
shfrytëzohen lehtësisht nga ana e investitorëve të huaj. Portet kryesore të vendit tonë
dhe afërsia me vendet e tjera të Ballkanit Perëndimor ndikojnë pozitivisht në kostot e
transporti. Për të qenë një vend sa më konkurrues në treg, është bërë i mundshëm dhe
modernizimi i porteve detare. Gjithashtu, edhe përmirësimi i vazhdueshëm i
infrastrukturës, ka sjellë ndërtimin e autostradës Durrës-Kosovë, duke ndikuar në
lehtësimin e tregtisë ndërmjet vendeve. Ndërtimi i korridorit VIII dhe aksi veri-jug
patjetër që do të ndikojë në thithjen e IHD-ve në vend.
Burimet natyrore
Shqipëria është një vend i pasur me burime të shumta minerale, si: krom, bakër, nikel,
qymyr, fosfor, vaj etj. Këto pasuri natyrore kanë nxitur investitorët e huaj të lidhin
marrëveshje me qeverinë shqiptare për të shfrytëzuar këto burime. Mund të
përmendim kompaninë “Kurum Energy” (Turqi) dhe “Sichuan Jiannanchun”
International Group Ltd (kineze), të cilat kanë nënshkruar marrëveshje për
shfrytëzimin e depozitave të kromit49
.
48
Global Rating Agency, 2012 49
Raporti i investimeve të huaja direkte, 2012
113
Sektori i energjisë
Shqipëria ka burime të shumta enegjitike, si: energjinë e ripërtëritshme,
hidroenergjitike, burime diellore dhe shfrytëzimin e energjisë së erës. AIDA së
fundmi ka nxjerrë botimin “Renewable Energy Albania” ku nxiten investitorët e huaj
për të investuar në fushën e energjisë. Është e vërtetë se vitet e fundit sektori i
energjisë ka thithur një numër të ndjeshëm investimesh. Politikat e ndërmarra kanë
bërë që në vitet e fundit të jepen më shumë se 100 koncesione për ndërtimin e
hidrocentraleve të reja dhe po shihen mundësitë për të investuar dhe në energjinë e
erës.
Të gjitha këto projekte kanë si qëllim shfrytëzimin sa më të madh të burimeve
energjitike që kemi, duke rritur prodhimin e energjisë elektike. Kjo gjë ka sjellë dhe
ndërtimin dhe funksionimin e linjave të interkoneksionit, duke lidhur Shqipërinë me
vendet e tjera.
Niveli i ulët i pagave
Një ndër faktorët që nxit IHD-të është niveli i pagave që kanë ekonomitë e vendeve
pritëse. Sa më i ulët të jetë niveli i pagave, aq më e ulët është dhe kostoja e
prodhimit. Shqipëria mbart një nivel të ulët të pagës minimale (krahasuar me vendet e
tjera të rajonit). Më së shumti janë kompanitë e fasoneve ato që kanë shfrytëzuar këtë
përparësi duke ndikuar edhe në rritjen e numrit të të punësuarve në këtë sektor.
Mosha e re e fuqisë punëtore
Krahas nivelit të ulët të pagave, edhe mosha e re e fuqisë punëtore përbën një
përparësi të fortë për IHD-të. Sipas statistikave zyrtare, Shqipëria ka një moshë
relativisht të re, që përbën një tregues premtues për invstitorët e huaj
Konkurrenca në treg
Investitorët e huaj e kanë të lehtë të investojnë në Shqipëri edhe për shkak të
konkurrencës relativisht të ulët krahasuar me kompanitë vendase. Sektori i
telekomunikacionit dhe sektori i shërbimeve financiare janë ndër veprimtaritë që
kryesohen nga investitorët e huaj. Të dy këta sektorë janë zhvilluar kryesisht nga
procesi i privatizimeve. Mund të themi se bankat e huaja kanë luajtur një rol pozitiv
në sistemin bankar.
Në anketimin që iu bë investitorëve të huaj në Shqipëri nga Agjencia AIDA50
nën
drejtimin e UNCTAD dhe në bashkëpunim me FIAA dhe PNUD-in, shprehën
vlerësime pozitive për:
Lehtësimin e fillimit të procedurave të biznesit, të sigurimit të lejeve të punës
dhe të regullores së punësimit.
Koston e lirë të krahut të punës dhe kapacitet gjuhësore shihen me sy pozitiv
nga ana e investitorëve të huaj.
Sistemin tatimor etj.
50
Anketimi u krye në periudhën dhjetor 2011- janar 2012
114
Dobësitë
Vërtet që Shqipëria ka bërë progres në shumë fusha të ndryshme gjatë këtyre viteve,
por ende i duhet shumë punë për të bërë. Ato që sot shihen si sfida për ekonominë e
vendit tonë, duhet medoemos të kthehen në përparësi për të bërë të mundshme
tërheqjen e investitorëve të huaj. Forcimi dhe zbatimi i ligjit, sigurimin e titujve të
pronësisë, zvogëlimi i shkallës së korrupsionit, rregullimi i lejeve të ndërtimit, zbatimi
i kontratave janë disa nga problemet që shihen si pengesa kyçe nga ana e investitorëve
të huaj.
Madhësia e tregut
Pengesë kryesore që shihet në vendin tonë për të tërhequr kryesisht investitorët e
mesëm dhe të mëdhënj, është madhësia e vogël e tregut dhe fuqia e ulët e blerësve.
Pamvarsisht rritjes së mirë ekonomike, përsëri PBB-ja për frymë ende ka mbetur në
vlera të vogla.
Mjedisi i biznesit
Mjedisi i biznesit është një tjetër faktor i rëndëssishëm që ndikon në vendimarrjen e
investitorëve të huaj, por ende në vendin tonë nuk mund të flitet për mjedis biznesi të
favorshëm. Për të krijuar një klimë sa më të mirë për investitorët e huaj janë ndjekur
një sërë politikash dhe janë mërrë një sërë masash për t’u kryer.
Regjistrimi i biznesit, prokurimet publike, reformat tatimore, politikat tregtare,
reformat rregulluese për përmirësimin e transparencës janë disa nga masat që janë
kryer për përmirësimin e mjedisit të investimeve51
. Megjithë përmirësimet e kryera,
ende nuk ekziston një klimë favorizuese për IHD-të në Shqipëri.
Reformat rregullatore
Në veprimtarinë e firmave (të huaja dhe vendase) ka një ndikim të madh mjedisi
rregullator. Atje ku ligjet janë jo të plota ose shkallë të ulët ku zbatohen dhe
ekzekutohen, bën që për të gjithë biznesin në tërësi të krijohet vështirësi. Kjo gjë
mund të ndikojë deri dhe në sigurinë që kanë, sidomos firmat e huaja për të investuar
në vendin tonë. Kjo gjë do të ndikonte dhe në tërheqjen nga ana e investitorëve. Për
këtë arsye është formuar sistemi për vlerësimin e impaktit52
rregullues që do ndikojë
në përmirësimin e transparencës dhe të cilësisë së rregulloreve, duke u krijuar
bizneseve një klimë më të mirë për të investuar.
Institucionet publike jo efiçente
Institucionet publike është e domosdoshme të funksionojnë në mënyrë transparente.
Nëse procedurat zgjaten shumë në kohë, përshpejtimi i tyre nga ana e bizneseve do të
shoqërohet me korrupsion. Kjo dukuri ndikon negativisht në klimën e biznesit,
prandaj është e rëndësishme të rritet efiçenca në institucionet publike. Minimizimi i
procedurave burokratike në institucionet publike përbën një faktor të rëndësishëm për
klimën e investimeve në përgjithësi.
51
Masat për përmirësimin e mjedisit të investimeve, raporti i IHD, 2012 52
Masat për përmirësimin e mjedisit të investimeve, raporti i IHD, 2012
115
Informaliteti
Informaliteti ndikon drejtpërsëdrejti në akumulimin e të ardhurave nga taksat,
motivon konkurrencën e pandershme, rrjedhimisht, në këtë mënyrë ka dëmtuar
mjedisin e të bërit biznes. Një bashkëpunim i ngushtë dhe i vazhdueshëm ndërmjet
institucioneve përgjegjëse, si: Drejtoria e Tatimeve, METE etj, do të ndikonte
pozitivisht në minimizimin e kësaj dukurie.
Sigurimi i titujve të pronësisë.
E drejta e pronësisë mbi tokën vazhdon të mbetet një nga problemet kryesore për
investitorët e huaj. Shumë prona e kanë të vështirë të regjistrohen me tituj pronësie,
sepse ato ose nuk kanë dokumentacionin e plotë, ose disa persona pretendojnë të
zotërojnë të njëjtën pronë. Ky ngerç ndikon negativisht si për investitorët e huaj,
ashtu edhe vendas, të cilët tkurren për të investuar të ardhurat e tyre në vende me
probleme pronësie. Shpresojmë që në një të ardhme të afërt këto çështje të zgjidhen
sa më shpejt nëpërmjet bashkëpunimit të ngushtë ndërmjet institucione përkatëse.
Mundësitë
Sot Shqipëria është anëtare e disa organizmave ndërkombetare dhe gjithashtu anëtare
e një serë Institucionesh Ndërkombëtare Financiare si Fondi Monetar Ndërkombetar
(FMN), Banka Botërore (BB), Organizata Botërore e Tregtisë (OBT), Banka
Evropiane për Ri-ndërtim dhe Zhvillim (BERZH).
Në vitin 2005 Shqipëria nënshkroi Marrëveshjen për Stabilizim dhe Associm (MSA)
dhe është shumë pozitive marrja e statusit të vendit kandidat në Bashkimin Evropian.
Marrja e statusit përbën një mundësi shumë të mirë për të thithur më shumë investime
të huaja direkte.
Mbështetja e investitorëve të huaj shihet dhe te Ligji bazë “Për Investimet e Huaja"
nr.7764 datë 02.11.1993. në bazë të ligjit ekziston një trajtim i barabartë dhe i
paanshëm për të gjithë investitorët e huaj duke përbërë një garanci për të gjithë
investitorët e huaj.
Ligji nr. 9374, datë 21.04.2005 “Për ndihmën shtetërore”, nuk u ofron stimuj të
posaçëm invistitorëve të huaj. Kommpanitë e huaja së bashku me kompanitë vendase
mund të përfitojnë stimuj të ndryshëm për zgjerimin e veprimtarive, si nëpërmjet:
subvencioneve, grante, garanci të kredive etj. Ligji për Koncesionet të miratuara në
dhjetor të vitit 2006, mundësuan qeverinë shqiptare për të ofruar kontrata
koncesionare në sektorët e minierave dhe të hidroenergjisë.
Në lidhje me mbrojtjen e investitorëve, ligji për IHD-të përcakton se investimet e
huaja nuk mund të shpronësohet ose të nacionalizohet direkt apo indirekt, përveç se
në raste të veçanta, në interes të publikut, të përcaktuar me ligj. Investitorët e huaj
kanë këto të drejta:
Investitorët e huaj mund të operojnë në të gjithë sektorët;
Investitorët e huaj kanë të drejtë të punësojnë shtetas shqipëtar dhe të huaj;
Investitorët e huaj mund të transferojnë kapitalin nga Shqipëria, pasi nuk kanë
kufizime mbi fitimin dhe riatdhesimit kapitalit.
116
Ekonomia tërësisht e hapur, përbën një mundësi të mirë për të gjithë investitorët e
huaj dhe vendas që duan të investojnë në Shqipëri. Ndër mundësitë më të mira që
ofron vendi ynë për investitorët mund të përmendim: sistemin e taksave, regjistrimin e
veprimtarisë së biznesit, mundësi për të investuar në shumë sektorë etj.
Duhet të shihet si një ndër sektorët më të rëndësishëm për të investuar edhe sektori i
turizmit. Nëse investohet në këtë sektor, mund të akumulohen të ardhura të shumta në
buxhetin e shtetit. Sektori i telekomunikacionit, sektori i shërbimeve finaciare, sektori
i minierave dhe sektori i energjisë kanë patur investime të shumta nga ana e
investitorëve të huaj.
Risitë
Duke parë ecurinë e IHD-ve në vite, si dhe duke dashur që në të ardhmen numri i
investitorëve të huaj të jetë ende në rritje, mund të themi se për Shqipërinë mbetet risi:
Përmirësimi i vazhdueshëm i klimës së biznesit;
Bashkëpunim i ngushtë ndërmjet institucioneve për rritjen e imazhit të
Shqipërisë në nivelet ndërkombëtare;
Në vitet e fundit shohim se rritja e borxhit publik po vjen në rritje dhe kjo
shihet si një pengesë për tërheqjen e investitorëve të huaj. Prandaj është e
nevojshme të merren masa për të minimizuar këtë rritje në vitet e ardhshme.
Nëse Shqipëria vazhdon të ecë në këto hapa, shpresojmë që në të ardhmen IHD-të të
rriten ndjeshëm, duke patur një ndikim pozitiv dhe të rëndësishëm në rritjen
ekonomike.
117
KREU VI
KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME
118
6.1. Konkluzionet
Ky punim studion rolin e investimeve të huaja direkte në një vend të vogël si
Shqipëria. Në qendër të këtij punimi kemi vendosur dy çështje kryesore: së pari,
ndikimin e IHD-ve në rritjen ekonomike të Shqipërisë dhe, së dyti, faktorët kryesorë
që ndikojnë në përthithjen e tyre.
Ndikimi i IHD-ve në rritjen ekonomike është matur nëpërmjet modeleve të ndryshme
ekonometrike. Për të parë ndikimin e tyre u zbatuan funksionet e rritjes ekonomike që
rrjedhin nga modelet e zhvilluara nga Solow (1957), Mankiw, Romer & Weil (1992),
Borenstein, De Gregorio & Lee (1998), dhe nga Easterly (2001). Të dhënat e
përdorura i përkasin periudhës 1990-2011. Zbatimi i këtyre modeleve në Shqipëri
tregon se IHD-të kanë ndikim pozitiv por jo të rëndësishëm në rritjen ekonomike.
Faktorët kryesorë që ndikojnë në përthithjen e IHD-ve në vendin tonë analizohen
nëpërmjet këndvështrimit nga ana e investitorëve të huaj. Ky vrojtim u realizua nga
agjencia AIDA nёn drejtimin e UNCTAD-it dhe në bashkëpunim të ngushtë me
shoqatën e investitorëve të huaj në Shqipëri (FIAA) dhe PNUD-in. Firmat e
intervistuara kanë dhënë ndihmesë të vlefshme për mënyrën si e perceptojnë ato
mjedisin tonë, për të investuar dhe si ndikojnë faktorët mikro dhe makroekonomikë në
planet e tyre afatmesme dhe afatgjata.
Punimi nis me një qasje teorike për IHD-të, me qëllimin kryesor për të kuptuar më
mirë përcaktuesit kryesorë të IHD-ve, motivet kryesore që nxisin ato të investojnë në
vende të ndryshme pritëse, dhe faktorët kryesorë që ndikojnë në vendimarrjen e
firmave investuese. Pikëpamja teorike na bën të kuptojmë më mire rolin e IHD-ve në
ekonomitë e vendeve pritëse.
Kapitulli i tretë trajton ecurinë e IHD-ve në Shqipëri. Nga studimi vëmë re se fluksi i
tyre ka ardhur në rritje, sidomos pas vitit 2006. Privatizimi i sektorëve kyç të vendit,
si: telekomunikacioni, industria nxjerrëse dhe përpunuese, energjitika etj, kanë
ndikuar në tërheqjen e një numri më të madh të investitorëve të huaj. Lulëzimi i
sektorit financiar ka lehtësuar qarkullimin e mjeteve financiare dhe përthithjen e
këtyre investimeve. Investuesit me peshë më të madhe në Shqipëri janë nga Italia,
Greqia, Kanadaja, Austria dhe Turqia. Përmirësimi i klimës së biznesit dhe
ndërmarrja e reformave për lehtësimin e të bërit biznes ka përmirësuar
konkurrueshmërinë, duke nxitur investimet e huaja në vend. Së fundmi, me interes
nga ana e investitorëve të huaj po shihen investimet në sektorin e energjisë së
ripërtëritshme.
Në kapitullin e katër trajtohen modelet e rritjes ekonomike. Shumë autorë kanë
trajtuar lidhjen ndërmjet IHD-ve dhe rritjes ekonomike. Në matjet empirike të kryera
nga studiues të ndryshëm, vihet re se investimet e huaja ndikojnë pozitivisht në vendet
e zhvilluara dhe në vendet me tregje të mëdha. Modelet e trajtuara në vendin tonë janë
modeli bazë i funksionit të prodhimit i Solow-it, Modeli i Borenstein, De Gregorio &
Lee (1998), modeli i Mankiw, Romer & Weil (1992), dhe modeli i Easterly-it (2001).
Gjetja e tyre më kryesore ishte se IHD-të kanë një ndikim pozitiv dhe të ndjeshëm në
rritjen ekonomike të vendit pritës.
119
Në modelin BGL1 dhe BGL2 të zbatuar në vendin tonë, rezultatet empirike tregojnë se
IHD-të kanë efekt pozitiv, por nuk kanë një ndikim statistikisht të rëndësishëm në
rritjen ekonomike. Një rezultat interesant i vënë re është se investimet e huaja direkte
së bashku me investimet vendase kanë një ndikim pozitiv dhe statistikisht të
rëndësishëm në rritjen ekonomike (rezultati vihet re në modelin BGL2).
Në modelin MRW të zbatuar në vendin tonë, disa tregues kanë ndikim të ndryshëm
nga pritshmëritë teorike. Sipas rezultateve empirike rritja e popullsisë ka një ndikim
statistikisht të rëndësishëm në rritjen ekonomike në nivelin 1%, ndërsa IHD-të kanë
një ndikim negativ në rritjen ekonomike dhe statistikisht i rëndësishëm në nivelin
10%. Investimet, të ardhurat neto kombëtare, të punësuarit kanë një ndikim pozitiv në
rritjen ekonomike dhe statistikisht të rëndësishëm në nivelin 5%.
Në modelin Easterly-it (2001) të zbatuar në vendin tonë, shohim se IHD-të kanë një
ndikim statistikisht të parëndësishëm. Ky model nuk gjen zbatim në rastin e
Shqipërisë, për vetë faktin se vendi ynë nuk ka kapacitete teknologjike, humane dhe
madhësinë e tregut krahasuar me vendet e tjera pjesëmarrëse në OECD.
Arsyet kryesore që IHD-të nuk kanë një ndikim statistikisht të rëndësishëm në rritjen
ekonomike janë:
Madhësia e tregut në Shqipëri është e vogël. Siç dihet, një nga faktorët që
ndikon në përthithjen e investimeve është dhe madhësia e tregut vendas. Nëse
para shumë vitesh një nga motivacionet kryesore të investimeve ishte kostoja e
ulët, sot është zgjerimi i tregut.
Dukuria e IHD-ve i përket vetëm viteve të fundit. Shqipëria në 10-vjeçarin e
parë të tranzicionit është karakterizuar nga një mungesë e qëndrueshmërisë
politike dhe ekonomike duke ndikuar negativisht në përthithjen e investimeve
të huaja. Ndërsa, në vitet e fundit efekti i krizës ndikoi jo vetëm në ndryshimin
e vendeve origjinë të këtyre investimeve, por dhe në ngadalësimin e flukseve
hyrëse.
Një aspekt shumë i rëndësishëm është madhësia e këtyre investimeve dhe
natyra e tyre. Qëllimi kryesor i këtyre investimeve është përfitimi nga kostoja
e ulët, lehtësirat e ofruara dhe shfrytëzimi i rezervave natyore.
Edhe në Shqipëri është ndier efekti i krizës. P.sh., Greqia dhe Italia, si
investuesit me peshën më të madhe në vend, i kanë ulur ndjeshëm flukset e
investimeve në vitet e fundit.
Risia e punimit është testimi i modelve të ndryshme teorike të rritjes ekonomike me
të dhënat empirike të vendit tonë.
Një tablo më e plotë për mënyrën si investitorët e huaj e shohin vendin tonë paraqitet
në kapitullin e pestë. Pyetёsorit të zhvilluar nga agjencia AIDA iu përgjigjën kryesisht
firmat e huaja qё zhvillojnё veprimtarinë e tyre nё fusha tё ndryshme ekonomike,
kryesisht nё Tiranё (kjo dhe pёr faktin se shumica nga firmat operuese gjenden atje).
Nëpërmjet përgjigjeve të dhëna nga ana e investitorëve të huaj, kuptojmë më mirë
120
natyrën e investimeve të huaja në Shqipëri dhe cilët janë faktorët kryesorë që
influencojnë në vendimet që ndërmarrin investitorët e huaj.
Konkluzionet që janë nxjerrë nga përpunimi i të dhënave të pyetsorit janë:
Ndër faktorёt më ndikues nё vendimet e firmave të huaja pёr tё investuar në
vendin tonë përmendim: faktorёt tё lidhur me fuqinё punёtore si koston e
punës dhe aftësitë gjuhësore, strukturёn e taksave, aspektin ligjor dhe
qëndrueshmërinë politike, rregulloret e punësimit, etj.
Ndёr faktorёt mё me pak rёndёsi pёr firmat, pёr tё investuar ose pёr t’u
zgjeruar nё Shqipёri, cilёsohen: sigurimi i parqeve industriale, sigurimi i
zonave tё lira ekonomike dhe sigurimi i granteve tё trajnimit, aftёsia pёr t’u
lidhur me institucionet akademike, cilёsia e jetёs dhe sigurimi i shkollimit
ndёrkombёtar.
Kompanitё e huaja nё disa raste veprojnё nё njё fushё krejt tё re tё tregut
shqiptar dhe në të shumtën e rasteve kompanitë hartojnё plane tё qarta pёr tё
ardhmen. Rreth 88% e tyre kanё parasysh pёrmirёsimin dhe zgjerimin e
veprimtarisё qё ushtrojnë. Rreth 60% e kompanive tё huaja, nё mёnyrё tё
vazhdueshme, monitorojnё tregun pёr mundёsi tё tjera pёr zhvillimin dhe
zgjerimin e biznesit.
Këto firma nuk planifikojnë të rrisin ndjeshëm numrin e punonjësve pasi dhe
shumica e firmave të huaja që operojnë në Shqipëri janë ndërmarrje të vogla
dhe të mesme ku numri i të punësuarve arrin 10-50.
Ndër problemet më kryesorë që investitorët e huaj hasin në Shqipëri mund të
përmendim të drejtat e pronësisë mbi tokën (që ndikon dhe në zgjerimin e
aktivitetit), mundësinë për të gjetur burime lokale dhe mundësinë për të gjetur
puntorë të kualifikuar dhe të trainuar sipas aktiviteteve që kryejnë këto firma.
Në mbyllje të këtij punimi, mund të arrijmë në përfundimin se IHD-të në vendin tonë,
pavarësisht flukseve hyrëse në rritje, nuk kanë ndikuar ndjeshëm në rritjen ekonomike
të vendit.
6.2. Ndihmesa të punimit
Ne besojmë se ky punim mund të japë ndihmesë në disa drejtime:
Testimi i IHD-ve dhe rritjes ekonomike në vend, duke zbatuar modelet më të fundit të
rritjes ekonomike, shërbejnë për të kuptuar më mirë rolin e IHD-ve në një vend të
vogël si Shqipëria. Ky punim mund të jetë një burim shumë i mirë për studiues që në
të ardhmen dëshirojnë të testojnë këtë lidhje. Këtë e them duke vënë re se investimet e
huaja këto vitet e fundit kanë ndryshuar natyrën, duke u përqëndruar në sektorë kyç si
në sektorin bankar, në sektorin e industrisë nxjerrëse, në sektorin e shërbimeve dhe
më së fundi investimet në sektorin e energjinë e ripërtëritshme. Përmes këtyre
modeleve është bërë e mundshme dhe testimi i faktorëve të tjerë që ndikojnë në rritjen
ekonomike. Këto modele mund të shërbëjnë dhe për studimin e mëtejshëm.
121
Vlerësimi i mjedisit socioekonomik në vend nga këndvështrimi i firmave të huaja, na
ndihmon të kuptojmë si firmat e huaja e shohin vendin tonë. Këndvështimi i firmave
të huaja bën të mundshme që institucionet përkatëse të ndërmarrin reformat e duhura
për të krijuar një klimë sa më të favorshme për shtimin e investimeve.
Lehtësia e të bërit biznes, që në vitet e fundit ky tregues ka ardhur në përmirësim,
mund të nxisë jo vetëm investimet e huaja në vend, por dhe investimet vendase.
Bashkëpunimi i ngushtë ndërmjet tyre mund të sjellë fryte dhe të ketë një ndikim të
rëndësishëm në rritjen ekonomike.
6.3. Rekomandime
Investimet e Huaja Direkte në Shqipëri filluan të shfaqeshin kryesisht pas viteve 90 të
shekullit të kaluar, ku vihet re se pas viteve 2000 ato filluan të rriteshin në mënyrë të
ndjeshme. Pas vitit 2006 shohim një rritje të ndjeshme të IHD-ve, si pasojë e privatizimeve
të kryera në disa sektorë kryesorë të ekonomisë. Investimet e huaja direkte i gjejmë kryesisht
në sektorin financiar, në sektorin e shërbimeve, në sektorin telekomunikacionit, në sektorin e
minierave, në sektorin e energjisë etj. Ndërmarrja dhe zbatimi i politikave favorizuese për
investitorët e huaj kanë ndikuar në nxitjen e IHD-ve, por ende niveli i prurjeve të tyre mbetet i
ulët krahasuar me vendet e tjera të rajonit. Për këtë arsye shihet e nevojshme vazhdimi i
përpjekjeve për të përthithur investime të huaja në mënyrë të vazhdueshme.
Nisur nga analiza e gjerë në këtë punim për investimet e huaja direkte dhe nga këndvështrimi
i investitorëve të huaj rekomandimet kryesore që jepen për nxitjen e IHD-ve në vendin tonë
janë:
Zgjidhja e problemeve me titujt e pronësive të tokave
Tituj e pronësisë së tokave janë një ndër problemet kryesore që ndeshin investitorët e huaj kur
investojnë në Shqipëri, prandaj është detyrë zgjidhja e aksesit ndaj tokës. Zgjidhja e
problemeve të titujve të pronësisë do të ndikonte në zgjerimin e aktiviteteve që zhvillojnë
investitorët e huaj.
Trainimi dhe kualifikimi i fuqisë punëtore
Disponueshmëria e fuqisë punëtore të kualifikuar do t’i përgjigjej më mirë kërkesave të
tregut. Në tregun e punës vihet re një numër i madh i personave të diplomuar, por një numër
relativisht i vogël i specializuar në aspektin profesional. Prandaj është e nevojshme nxitja e
kualifikimeve profesionale sipas nevojave të tregut të punës.
Zhvillimi i parqeve industriale
Ky faktor, pёr pjesёn mё tё madhe tё firmave, shihet si jo i rёndёsishёm pёr tё
investuar, sepse e lidhur me fushёn investuese, faktori nuk ka shumё lidhje me praninë
ose jo tё parqeve industriale. Zhvillimi i parqeve inustriale mundëson progresin e zonava
më pak të zhvilluara duke ndikuar në rritjen ekonomike të vendit.
Sigurimi i lejeve tё planifikimit dhe e ndёrtimit.
Pjesa mё e madhe e firmave të huaja kanё përvojё mё tё keqe krahasuar me atё çfarё kishin
parashikuar përpara se të kryenin investimet. Që vendi ynë të shihet si një destinacion i
preferuar nga ana e investitorëve të huaj duhet përmirësuar dhe lehtësuar dhënia e lejeve të
planifikimeve dhe të ndërtimeve.
122
Rritja e konkurrueshmërisë në tregje
Rritja e konkurrueshmërisë në tregje është një faktor i rëndësishëm për zhvillimin
ekonomik të vendit. Prania e konkurrueshmërisë nxit jo vetëm investimet e huaja
direkte por dhe investimet vendase duke ndikuar në rritjen ekonomike.
Bashkëpunim sa më i ngushtë
Bashkëpunimi sa më i ngushtë dhe efikas midis institucioneve përkatëse, ndihmon në
rritjen e investimeve të huaja direkte. Agjencia AIDA me mbështetjen nga ana e
qeverive përbën një mbështetje për të gjithë investitorët e huaj që duan të investojnë
në Shqipëri. Nga nxjerrja në pah e avantazheve që ofron vendi ynë nëpërmjet
marketingut të duhur, mund të arrihet tërheqja e investitorëve potencialë.
Përmirësimi i klimës së biznesit
Shqipëria ka bërë progres në përmirësimin e klimës së biznesit, por përmirësimi i
vazhdueshëm si: rritja e transparences, lehtësirat e të bërit biznesi, rritja e nivelit të
shërbimit të administratës publike etj, do të ndikojë jo vetëm në tërheqjen e
investitorëve të vegjël por dhe të investitorëve me influencë në sektorë të ndryshëm
ekonomikë.
6.4. Kufizimet dhe kërkimet e ardhshme
Në realizimin e këtij punimi kufizimet nuk kanë qenë të vogla. Realizimi i një studimi
empirik në kushtet e vendit tonë të vogël përbën vështirsi. Për praktikimin dhe
zbatimin e modeleve shpesh kam hasur probleme lidhur me mungesën apo vërtetësinë
e të dhënave. Është e vështirë gjetja e të dhënave për të ndërtuar seritë kohore (time-
series), për të dhëna të shtrira në kohë (longitudinal) që të na vijnë në ndihmë. Edhe
atje ku gjenden, këto të dhëna mungojnë për vitet e fundit, ndaj duhen imputuar këto
të dhëna që gjenden në burime të ndryshme, si: Banka e Shqipërisë, INSTAT dhe BB.
Përpunimi i tyrë ka qenë nën testim të vazhdueshëm deri në bindjen e plotë se modeli
nuk ka mangësi për sa i përket lëndës së parë (të dhënave statistikore).
Për variabla të caktuar qemë të detyruar të marrim variabla përfaqësues të dalë nga
variablat agregatë duke qenë se mungojnë të dhënat mikro, p.sh.,: për hk që është
kapitali human kemi marrë popullsinë në moshë pune, për variablin war janë marrë
vite të caktuara në Shqipëri si jostabël për sa i përket periudhës politike dhe
ekonomike dhe për variablin buroqual që pasqyron nivelin e burokracisë, nuk ishte e
mundshme të siguronim të dhëna në formë të vazhdueshme në vite, prandaj nuk e
përfshijmë në model. Ka raste që këto modele e kundërshtojnë njëri-tjetrin, pasi efekti
në PBB-në është i ndryshëm në modelet që kemi përdorur, kjo për arsye të variablave
që janë përdorur në model. Ndonjëherë, korrelacioni i lartë mund të sjellë efekte të
ndryshme nga ai që presim në variablin e varur.
Në përpunimin e pyetsorit shikohet se disa pyetje janë lënë pa përgjigje, duke
vështirësuar analizimin e tyre. Një kufizim tjetër, në lidhje me pyetsorin e përdorur,
është shtrirja më e gjerë e vrojtimit. Mostra mё e madhe do të sillte rezultate mё
përfaqësuese pёr të kuptuar edhe më mirë natyrën tërsore të IHD-ve në vendin tonë.
123
Kërkimet e ardhshme
Ky punim më jep shtysë që në vitet e ardhshme studimet të përqëndrohen në:
Konkurrueshmërinë e investimeve të huaja me kompanitë vendase dhe roli i
tyre në rritjen ekonomike.
Eksternalitetet negative dhe pozitive të investimeve të huaja në zhvillimin e
qëndrueshëm.
Rolin e IHD-ve në transferimin e teknologjisë.
Lidhjen e IHD-ve me kapitalin human.
Rolin e politikave lokale dhe vendore në shtrirjen më të gjerë të IHD-ve.
Bibliografia
124
Alfaro, L. 2003. "FDI and Growth: Does the sector matter"?, Harvard Business
School
Alfaro, Chanda, Kalemli-Ozcan, dhe Sayek. 2006. "How does FDI Promote
Economic Growth? Exploring the Effects of Financial Marketson Linkages", Journal
of Development Economic, vol. 61.
Aliber, R. Z. 1970. A theory of direct foreign investment. Cambridge: MIT Press.
Aliber, R. Z. 2003. The Multinational Paradigm. The MIT Press.
Arrow, K. J. 1962. "The Economic Implication of Learning by Doing", The Review of
Economic Studies , fq. 155 - 173.
Blomstrom dhe Kokko. 1998. "Multinational Corporations and Spillovers", Journal of
Economic Survey , vol. 12.
Borenstein, De Gregorio, E. & Lee, J. W. 1998. "How does foreign direct investment
affect economic growth"?, Journal of International Economics , vol. 45, fq. 115-135.
Borensztein, De Gregorio, J. & Lee, J. W. 1995. "How does FDI affect economic
growth"?, Journal of International Economics , Working paper, Nr. 5057.
Buckley dhe Casson. 1996. "An Economic Model of International Joint Venture
Strategy", Journal of International Business Studies, Palgrave Macmillan , fq. 849-
876.
Buckley dhe Casson. 1976. The Future of Multinational Enterprise. London: The
Macmillan Press.
Buckley dhe Coasse. 2009. "The internalisation theory of the mulktinational
enterprise: A reviw of the progress of a research agenda after 30 years", Journal of
International Business Studies , fq. 1563-1580.
Buckley, P. & Casson, M. 1985. The Economic Theory of Multinational Enterprise.
London: Macmillan.
Campos, N. F. & Kinoshita, Y. 2002. "FDI as Technology Transferred: Some Panel
Evidence from the Transition Economies", William Davidson Working Paper , Nr
438.
Chakrabati, A. 2001. "The Determinants of Foreign Direct Investments: Sensitivity
Analyses of Cross- Country Regressions", Kyklos, fq. 89-114.
Cho, J. 2003. "FDI: Determinants, Trends in flow and promotion policies", Investment
Promotion and Enterprise Development Bulletin for Asia and the Pacifi , fq. 99-112.
Doing Business in Albania, 2014
Dunning, J. H. 1979. "Explaining changing patterns of international production: a
search for the eclectic theory", Oxford Bulletin of Economics and Statistic, fq. 269-
295.
125
Dunning, J. H. 2001. "The eclectic (OLI) paradigm of international production: past,
present and future", International Journal of the Economics of Business, vol 8, fq.
173-190.
Dunning, J. H. 1988. "The eclectic paradigm of international production: and some
possible extension", Journal of International Business Studies, fq. 1-31.
Dunning, J. H. 1993. The Globalization of Business. London: Routledge.
Dunning, J. H. 2002. Theories and paradigms of international business activity, in
The Selected Essays of John H. Dunning. Cheltenham: Edward Elgar.
Dunning, J. H. 1980. "Towards an eclectic theory of international production",
Journal of International Bussunes Studies, fq. 9-31.
Easterly, W. 2001. "The Lost Decades: Developing Countries' Stagnation in Spite of
Policy Reform 1980-1998", Journal of Economic growth, vol. 6, fq. 135-157.
Eden, L. 2003. A critical reflection and some conclusion on OLI. London, UK dhe
New York: International Business and the Ecletic Paradigm.
Edwards, S. 1990. "Capital flows, FDI and debt - equity swaps in developing
countries", NBER, Cambridge MA, working paper nr. 3497.
Either, W. J. (1986). "The multinational firm", The Quarterly Journal of Economics,
fq. 805-833.
Freeman, O. 1981. The Multinational Company: Instrument for world growth. New
York: Praeger.
Hanson, G. H. 2001. "Should Countries Promote Foreign Direct Investment"?, United
Nations Conference on Trade and Development, Discussion Paper Series, Nr 9. New
York.
Hanson, Gordon, Mataloni, dhe Slaughter. 2001. "Expansion Strategies of US
Maultinational Firms", NBER Working paper, Nr 8433.
Helpman, E. 1984. "A simple Theory of Trade with Multinational Corporations",
Journal of Political Economy, fq. 451-471.
Horaguchi dhe Toyne. 1990. "Hymer, internalization theory and transaction cost
economics", Journal of International Business.
Hymer, S. 1960. "The International Operations of Firms: A study of FDI",
Ph.D.Disertation. Cambrdgie, MA: MIT Press .
Hymer, S. 1976. The International Operations of National Firms. Boston: MIT Press.
Investment Compact for South East Europe, Janar, 2012
Kojima, K. 1973. "A macroeconomic approach to Foreign Direct Investment",
Hitotsubashi Journal of Economics , vol. 14, fq. 1-21.
Kojima, K. & Osawa, T. 1984. "Micro and macro-economic models of foreign direct
investment", Hitosubashi Journal of Economics.
126
Kozul-Wright, & Rowthon, R. 1998. "Spoilt for choice? Multinational corporations
and the geography of international production", Oxford Review of Economic Policy,
vol.14, nr. 2.
Kusluvan, S. 1998. "A Review of Theories of Multinational Enterprises",
D.E.U.I.I.B.F. Dergisi, fq. 163-180.
Lall, S. & Streeten, P. 1977. Foreign Investment, Transnationals and Developing
Countries. London: Macmillan.
Lim, G. 2001. "Determinants of, and the Relation Between, FDI and Growth",
International Monetary Fund (IMF), Nr. 01/175.
Lipsey dhe Kravis. 1982. "Location of overseas production and production for exports
by US multinational firms", Journal of International Economics, fq. 201-223.
Lipsey dhe Sjoholm. 2001. "Foreign Direct Investment and Wages in Indonesia
Manufacturing", NBER Working Paper Nr. 8299, Cambridge, Ma.
Lipsey, R. 1999. The Role of Direct Investment in International Capital Flows.
Chigago: University of Chigago Press.
Lipsey, R. 2002. "Home and Host country effects of fdi", NBER Working Paper
Series, Cambridge, Ma, fq. 1-78.
Mankiw, Romer & Weil. 1992. "A Contribution to the Empirics of Economic
Growth", Quarterly Journal of Economics, fq. 407-437.
Markusen, J. 1984. "Multinationals, Multi-plant Economies, and the Gains from
trade", Journal of International Economics, fq. 205-226.
Matev, M. 2008. "Determinants of FDI in Central and Southeastern Europe", 8th
Global Conference on Business & Economics, Florence, Italy.
Mello, D. 1997. "FDI in Developing countries and growth: A Selectivity Survey",
Working Papers Series, UK , fq 1-46.
Mello, D. 1999. "FDI - Led Growth: Evidence from Times Series and Panel Data",
Oxford Economic Paper, vol. 51, fq 133-151.
Merledeve dhe Schoors. 2004. "Determinants of FDI in transition economies", Centre
for Russian International Socio-Political and Economic Studies, Ghent University.
Moosa, I. A. 2002. Foreign Direct Investment Theory, Evidence and Practice.
Palgrave Macmillan.
Noorbakhsh, Farhad, et.al. 2001. “Human Capital and FDI Inflows to Developing
Countries.” World Development 29.
Nowbutsing, B. 2009. "FDI, Domestic Investment and Economic Growth: A
Theoretical Framework", Globelics 7th International Conference, Dakar, Senagal.
Overview of Macroeconomic and Fiscal Challenges in the Western Balkans and
Implications for the WBIF, 2013
127
Pitelis, C. 2005. Stephen Hymer, The Multinational Firm and Multinational Corporate
Capital. University of Athens and Cambridge University. Greece.
Raporti "Investimet e huaja direkte në Shqipëri", 2012
Raporti ekonomik për vendet e Evropës Juglindore, nr. 3, 2012
Raporti “Regional Economic Prospects in EBRD”, 2014.
Sezer, H. 2006. "Foreign direct investment", International Business Economics: A
European Perspective Palgrave Macmillan, fq. 186-223.
Shenkar. 2007. Foreign Direct Investment Theory and Application.
Spahn, Vukotić dhe O’Mahony. Nëntor, 2013. Overview of Macroeconomic and
Fiscal Challenges in theWestern Balkans and Implications for the WBIF. Brussels,
BELGIUM: IFI.
Strategjia e zhvillimit të biznesit dhe të investimeve (2014-2020)
Vahter dhe Masso. 2006. "Home versus Host Country Effects of FDI: Searching for
New Evidence", William Davidson Institute Working Paper, Nr. 820.
Vernon, R. 1966. "International investment and international trade in the product
cycle", Quarterly Journal of Economics, vol. 80, fq. 190-207.
Vernon, R. (1979). "The product cycle hypothesis in a new international
environment", Oxford Bulletin of Economics and Statistics, fq. 255-267.
Walsh dhe Yu. 2010. "Determinants of FDI: A Sectoral and Institutional Approach",
IMF, Working Paper, WP/10/187.
Wang dhe Blomstrom. 1992. "FDI and Technology Transfer: A Simple Model",
European Economic Reviw, fq. 137-155.
Wang, M. 2009. "Manufacturing FDI and Economic Growth: Evidence from Asian
economies", Applied Economics, fq. 991-1002.
World Investment Report, 2013
Xu, B. 2000. "Multinational Enterprises, Technology Diffusion, and Host Country
Productivity Growth", Journal of Development Economics, fq. 477-493.
Yokota, K. 2005. "Horizontal versus Vertical Multinationals", ICSEAD Working
Paper series.
Zilinske, A. 2010. "Negative and Positive effects of Foreign Direct Investment",
Economics and Management, vol 15, fq. 332-336.
Shtojca
128
129
130
131
132
Modeli Solow
Model Summaryb
Model R R Square
Adjusted R
Square
Std. Error of
the Estimate
1 .891a .795 .772 .22686
a. Variablat e pavarur: (Constant), LnKap, LNLforc, LnIHD
b. Variabli i varur: LNGDP (logaritmi i PBB)
ANOVAb
Model Sum of Squares df Mean Square F Sig.
1
Regression 5.380 3 1.793 34.845 .000a
Residual 1.390 27 .051
Total 6.769 30
a. Variablat e pavarur: (Constant), LnKap, LNLforc, LnIHD
b. Variabli i varur: LNGDP (logaritmi i PBB)
Residuals Statisticsa
Minimum Maximum Mean Std. Deviation N
Predicted Value 7.3448 8.9915 8.2311 .42347 31
Residual -.49480 .39423 .00000 .21522 31
Std. Predicted Value -2.093 1.796 .000 1.000 31
Std. Residual -2.181 1.738 .000 .949 31
a. Variabli i varur: LNGDP
Modeli BGL1
Model Summary
Model R R Square Adjusted R Square
Std. Error of the
Estimate
1 .905a .819 .747 4.84696
Variablat shpjegues: Konstante, Të ardhurat kombëtare neto (të rreglluara) (rritja %
vjetore), IHD (si % e PBB-së), Shpenzimet qeveritare (si % e PBB-së), Të punësuarit,
inflacioni, CPI (në % vjetore), war - Vitet jostabël në vend
ANOVAb
Model Sum of Squares df Mean Square F Sig.
1
Regression 1596.338 6 266.056 11.325 .000a
Residual 352.396 15 23.493
Total 1948.734 21
Variabli i varur: Rritja e PBB (në % vjetore)
133
Model Summary
Model R R Square Adjusted R Square
Std. Error of the
Estimate
1 .905a .819 .747 4.84696
Variablat shpjegues: Konstante, Të ardhurat kombëtare neto (të rreglluara) (rritja %
vjetore), IHD (si % e PBB-së), Shpenzimet qeveritare (si % e PBB-së), Të punësuarit,
inflacioni, CPI (në % vjetore), war - Vitet jostabël në vend
Modeli BGL2
Model Summary
Model R R Square Adjusted R Square
Std. Error of the
Estimate
1 .924a .854 .782 4.50254
a.Variablat shpjegues: Konstante, Të ardhurat kombëtare neto (të rreglluara), (rritja % vjetore),
IHD (Investimet e huaja direkte, si % e PBB-së), Shpenzimet qeveritare G, Inflacioni (CPI %
vjetore), Të punësuarit, war-Vitet jo stabël në vend, inv- Investimet (si % e PBB-së).
ANOVAb
Model Sum of Squares df Mean Square F Sig.
1
Regression 1664.913 7 237.845 11.732 .000a
Residual 283.821 14 20.273
Total 1948.734 21
a.Variablat shpjegues: Konstante, Të ardhurat kombëtare neto (të rreglluara), (rritja % vjetore),
IHD (Investimet e huaja direkte, si % e PBB-së), Shpenzimet qeveritare G, Inflacioni (CPI %
vjetore), Të punësuarit, war-Vitet jo stabël në vend, inv- Investimet (si % e PBB-së).
b. Variabli i varur: Rritja e PBB-së (% vjetore)
Modeli MRW
Model Summary
Model R R Square Adjusted R Square
Std. Error of the
Estimate
1 .677a .458 .349 6.69675
a. Variablat shpjegues: Konstante, të ardhurat kombëtare neto (të rregulluara), investimet (si % e
PBB-së), rritja e popullsisë (në % vjetore), të punësuar, IHD- investimet e huaja direkte (si % e
PBB-së).
134
ANOVAb
Model Sum of Squares df Mean Square F Sig.
1
Regression 946.319 5 189.264 4.220 .006a
Residual 1121.163 25 44.847
Total 2067.482 30
a.Variablat shpjegues: Konstante, të ardhurat kombëtare neto (të rregulluara), investimet (si % e
PBB-së), rritja e popullsisë (në % vjetore), të punësuar, IHD- investimet e huaja direkte (si % e
PBB-së).
b. Variabli i varur: Rritja e PBB-së (në % vjetore)
Modeli Easterly
ANOVAb
Model Sum of Squares df Mean Square F Sig.
1
Regression 484.581 6 80.763 3.330 .027a
Residual 363.753 15 24.250
Total 848.333 21
a.Variablat shpjegues: Konstante, Të ardhurat kombëtare neto (të rregulluara), Rritja e
popullsisë (% vjetore), IHD (si % e PBB-së), Inflacioni, CPI (% vjetore), Konsumi i energjisë
elektrike (kwh për frymë), Rritja e OECD-ve.
b. Variabli i varur: Rritja e PBB (% vjetore)
Model Summary
Model R R Square
Adjusted R
Square Std. Error of the Estimate
1 .756a .571 .400 4.92445
a.Variablat shpjegues: Konstante, Të ardhurat kombëtare neto (të rregulluara), Rritja e
popullsisë (% vjetore), IHD (si % e PBB-së), Inflacioni, CPI (% vjetore), Konsumi i
energjisë elektrike (kwh për frymë), Rritja e OECD-ve.
135
Model i regresionit: Numri i të punësuarve më 2012 krahasuar me
2010
Case Processing Summary
N
Marginal
Percentage
Nr i te punwsuarve me 2012
krahasuar me 2010
.00 Rritur 32 55.2%
1.00 Ulur 26 44.8%
Viti i themelimit .00 Pas 2000 38 65.5%
1.00 Para 2000 20 34.5%
Disponueshmeria e fuqise
punetore te kualifikuar
.00 23 39.7%
1.00 35 60.3%
Pjesa e tregut ne 2010
krahasuar me 2008
.00 Rritur 50 86.2%
1.00 Ulur 8 13.8%
Teknologji e informacionit-
aftësite
.00 29 50.0%
1.00 29 50.0%
Pronesia e huaj 3 11-49% 2 3.4%
4 50-99% 14 24.1%
5 100% 42 72.4%
Valid 58 100.0%
Missing 1
Total 59
Subpopulation 22a
a. The dependent variable has only one value observed in 16 (72.7%)
subpopulations.
136
Model Fitting Information
Model
Model Fitting Criteria Likelihood Ratio Tests
AIC BIC
-2 Log
Likelihood
Chi-
Square df Sig.
Intercept Only 55.269 57.330 53.269
Final 43.009 57.432 29.009 24.260 6 .000
Likelihood Ratio Tests
Effect
Model Fitting Criteria Likelihood Ratio Tests
AIC of
Reduced
Model
BIC of
Reduced
Model
-2 Log
Likelihood
of
Reduced
Model
Chi-
Square df Sig.
Intercept 43.009 57.432 29.009a .000 0 .
vitittt 48.017 60.380 36.017 7.008 1 .008
AA2_6 45.341 57.704 33.341 4.332 1 .037
B20_n 47.018 59.381 35.018 6.009 1 .014
AA2_8 45.619 57.982 33.619 4.610 1 .032
B13_1 44.709 55.011 34.709 5.699 2 .058
The chi-square statistic is the difference in -2 log-likelihoods between the final model
and a reduced model. The reduced model is formed by omitting an effect from the final
model. The null hypothesis is that all parameters of that effect are 0.
a. This reduced model is equivalent to the final model because omitting the effect does
not increase the degrees of freedom.
137
Parameter Estimates
B17_n1a B Std. Error Wald df Sig. Exp(B)
.00 Rritur Intercept -5.400 1.901 8.069 1 .005
[vitit=.00] viti I
themelimit
2.313 1.012 5.229 1 .022 10.107
[vitittt=1.00] 0b . . 0 . .
[AA2_6=.00] 1.527 .766 3.978 1 .046 4.604
[AA2_6=1.00] 0b . . 0 . .
[B20_n=.00] 2.664 1.212 4.836 1 .028 14.360
[B20_n=1.00] 0b . . 0 . .
[AA2_8=.00] 1.909 .993 3.698 1 .054 6.744
[AA2_8=1.00] 0b . . 0 . .
[B13_1=3] -1.296 2.056 .397 1 .529 .274
[B13_1=4] 2.061 1.034 3.975 1 .046 7.856
[B13_1=5] 0b . . 0 . .
Classification
Observed
Predicted
.00 Rritur 1.00 Ulur Percent Correct
.00 Rritur 23 9 71.9%
1.00 Ulur 6 20 76.9%
Overall Percentage 50.0% 50.0% 74.1%
138
Model i Regresionit: Pjesa e tregut më 2010 krahasuar me 2008
Case Processing Summary
N
Marginal
Percentage
B20_n1 Pjesa e tregut ne
2010 krahasuar me 2008
.00 Rritur 40 69.0%
1.00 Ulur/pandrysh 18 31.0%
AA33 Ease of company
registration and start-up
.00 37 63.8%
1.00 21 36.2%
B17_n Nr. i te punesuarve
ne 2012 krahasuar me 2010
.00 Rritet 32 55.2%
1.00 Ulet/i pandryshuar 26 44.8%
B19_n Xhiroja ne 2010
krahasuar me 2008
.00 Rritur 38 65.5%
1.00 Ulur/i pandryshuar 20 34.5%
AA3 Availability of financing .00 29 50.0%
1.00 29 50.0%
AA31 Status of European
Union Accession
.00 31 53.4%
1.00 27 46.6%
AA27 Environmental
regulations
.00 30 51.7%
1.00 28 48.3%
Valid 58 100.0%
Missing 1
Total 59
Subpopulation 34a
a. The dependent variable has only one value observed in 31 (91.2%) subpopulations.
139
Model Fitting Information
Model
Model Fitting Criteria Likelihood Ratio Tests
AIC BIC
-2 Log
Likelihood
Chi-
Square df Sig.
Intercept Only 69.689 71.749 67.689
Final 47.712 62.135 33.712 33.977 6 .000
Likelihood Ratio Tests
Effect
Model Fitting Criteria Likelihood Ratio Tests
AIC of
Reduced
Model
BIC of
Reduced
Model
-2 Log
Likelihood
of
Reduced
Model
Chi-
Square df Sig.
Intercept 47.712 62.135 33.712a .000 0 .
AA33 55.522 67.885 43.522 9.810 1 .002
B17_n 51.100 63.463 39.100 5.388 1 .020
B19_n 59.408 71.770 47.408 13.696 1 .000
AA3 50.618 62.980 38.618 4.906 1 .027
AA31 50.004 62.366 38.004 4.292 1 .038
AA27 56.078 68.440 44.078 10.366 1 .001
The chi-square statistic is the difference in -2 log-likelihoods between the final model
and a reduced model. The reduced model is formed by omitting an effect from the final
model. The null hypothesis is that all parameters of that effect are 0.
a. This reduced model is equivalent to the final model because omitting the effect does
not increase the degrees of freedom.
140
Parameter Estimates
B20_n1 Pjesa e tregut ne
2010 krahasuar me 2008a B Std. Error Wald df Sig. Exp(B)
.00 Rritur Intercept -3.481 1.323 6.928 1 .008
[AA33=.00] 2.883 1.077 7.159 1 .007 17.860
[AA33=1.00] 0b . . 0 . .
[B17_n=.00] Nr. 2.019 .978 4.264 1 .039 7.533
[B17_n=1.00] 0b . . 0 . .
[B19_n=.00] 3.228 1.092 8.736 1 .003 25.235
[B19_n=1.00] 0b . . 0 . .
[AA3=.00] 1.941 .977 3.947 1 .047 6.969
[AA3=1.00] 0b . . 0 . .
[AA31=.00] 1.808 .938 3.714 1 .054 6.101
[AA31=1.00] 0b . . 0 . .
[AA27=.00] -3.331 1.286 6.713 1 .010 .036
[AA27=1.00] 0b . . 0 . .
Classification
Observed
Predicted
.00 Rritur
1.00
Ulur/pandrysh Percent Correct
.00 Rritur 38 2 95.0%
1.00 Ulur/pandrysh 4 14 77.8%
Overall Percentage 72.4% 27.6% 89.7%