nusayrilik ve tanrı algıları

KELAM ARATIRMALARI 11:1 (2013), SS.487-500

NUSAYRLK ve TANRI ALGILARI

- Nusairis and Their Conception of God

-

Fehmi SOUKOLU

Sakarya . Sosyal Bilimler Enstits

Doktora rencisi

Abstrac Nusayriyye Communion, which was founded in hijri III. century by

Mohammad b. Nusayr, is accepted as a very extreme Shia subsection and the

most important difference from other shia subsections is its god

comprehension. In generally manner this communion has a syncretic nature

and this comprehension cannot be summarized only by ascribing godhead to

Ali.

There is a huge gap between the definition of God, which is confessed by

communion members, and complied information about the communion

because of esoteric characretistics of the communion. This situation makes

difficult to determine their belief transparently and thats why while

researching about their godhead; apart from history of communions sources,

communions members words and actions will be throw light upon us.

Especially, recent conflicts between Syrian goverment which is ruling by

Nusayris and citizens has been revived Nusayri minoritys godhead

comprehension, religious believes and rituals.

Key Words: Nusayris, Basic faiths, Conception of God.

Giri

Nusayriliin Tanm

Hz. Ali'ye ilhlk isnat eden btn bir frka olarak tanmlanan1 Nusayrilik ia

kkenli bir mezhep olarak kabul edilmektedir.2 Dussaud, Rene Basset, Ahmet Hatip

ve baz aratrmaclar mezhebin kkenini slam ncesi dnemlere kadar geri

gtrerek mezhebin eski putperest dinlerden dnerek ialatn ne srerler.

Onlarn bu tezine, mezhep inanlarnn yldz ve gk cisimlerini kutsama gibi baz

1 lyas zm, "Nusayrilik" DA, XXXIII, s. 270.

2 Ethem Ruhi Flal, Gnmz slam Mezhepleri, zmir lahiyat Vakf, zmir

2008, s. 359; Halil brahim Bulut, slam Mezhepleri Tarihi, Ankara Okulu

Yaynlar, Ankara 2011, s. 273; Mustafa z, slam Mezhepleri Tarihi, Ensar

Yaynlar, stanbul 2011, s. 585.

488 Fehmi SOUKOLU ________________________________________________________

ynleriyle eski putperest dinlerle benzemesi kaynaklk eder.3 Yine baz batl

aratrmaclarn mezhebi Hristiyanlkla alakalandrmaya gayret gs terdikleri

grlr. Onlar bu dnceye sevk eden en nemli amil, mezhebin uluhiyet

anlayyla Hristiyan inanc arasndaki benzerliktir. Nusayrilerin, Hristiyan

bayramlarn da kutluyor olmalar bu gr destekler mahiyettedir. Ancak bu gr,

bilimsellikten uzak, siyasi bir gr olmakla eletirilmektedir.4 nk ayn

corafyada ortaya kan ya da yaayan dini anlaylar arasnda bir ksm

benzerliklerin olmas kanlmazdr. Buradan hareketle Nusayriliin Hristiyan

inancnn yansmas olduunu iddia etmek isabetli grlmemitir. te taraftan, bu

tezin nemli dayanaklarndan birisi Nusayri adyla Nasara/Hristiyanlk ad

arasndaki benzerliktir. Halbuki mezhepler tarihi kaynaklarnda erken dnemlerde

mezhebin bu ekilde isimlendirilmedii bilinmektedir. Kald ki, Nusayri kelimesinin

Nasaradan geldii iddia ediliyorsa, bunun Nusayriyye eklinde deil

Nusayraniyye eklinde olmas lazm gelirdi.5

Gnmzde halk arasnda Fellah ve Arap Ua eklinde de adlandrlan

Nusayrlere eski eserlerde Nemriyye de denir. Bunlarla birlikte Nusayrlerin

gnmzde Alev olarak da isimlendirildikleri grlr. Ancak bu mezhebin Anadolu

Alevileriyle kartrlmamas gerekir. Nitekim Anadolu Alevileriyle Nusayriler

arasnda gerek kurulu ve gerekse inan esaslar asndan dorudan bir balant

yoktur.6 Balangta Nemriyye, hicr V. Asrdan sonra Nusayriyye diye anlan frka

I. Dnya savann ardndan Franszlar Nusayrilere ait blgeleri kendi smrgelerine

almalarndan sonra Aleviyye diye isimlendirilmilerdir.7 Bu durum, bu

isimlendirmenin eitli siyasi sebeplere dayandn akllara getirmektedir. Btn

bunlar gz nnde bulunduran gnmz aratrmaclar Alevlikle Nusayrliin

birbiriyle karmamas iin Alevilere Anadolu Alevisi, Nusayrilere ise Arap Alevisi

adn verirler.

Nusayriyye isminin nereden geldii konusunda farkl grler bildirilmise de

bu isim genel kanaate gre, ayn zamanda mezhebin kurucusu olan Muhammed b.

Nusayr en-Nemr (. 884)'den alnmtr.8 Mezhebe bu ismin Nusayrilii

3 Ahmed Hatib, el-Harekt el-Batniyye, Mektebetl-aksa, Amman 1986, s. 322;

Taki erefeddin, Nusayriyye, yy, s. 110. 4 Halil brahim Bulut, age, s. 274; lyas zm, Ayn yer; Abdullah Er, "Fransz

Yazl Kaynaklarnda Nusayriler" Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma

Dergisi, 2010/54, s. 150. 5 Halil brahim Bulut, age, s. 274.

6 Bkz. Rifat Trkel, nan Esaslar Asndan Nusayrlik -Alevilik Mukayesesi, s.

146-148; Bulut, age, s. 300-304. 7 Bulut, age, s. 276.

8 Halil brahim Bulut, age, s. 275.

Kelam Aratrmalar 11:1 (2013) 489 ________________________________________________________

sistemletiren eyh Yabrak olarak da bilinen Hamdan Hasib (. 358) tarafndan

verildii kabul edilir.9 Bu gr dnda bu ismin Arap Alevilerinin youn yaad

blge adndan kaynakland10, Nasara kelimesinden dnt, Hz. Ali'nin olu ya

da azatls olduu sylenen Nusayr isimli bir ehitten getii de sylenmitir.

Nusayrlik kelimesinin bir kii ad veya yer adndan geldii varsayldnda, yardm

etmek anlamna gelen Arapa'da n-s-r kknden tremi bir kelime olduu

anlalr. Bu itibarla mezhebe bu ismin Hz. Ali (. 40/661)'ye yardm edenlere

verilen lakaptan kaynakland da Nusayriler tarafndan dile getirilen bir

durumdur.11

Kuruluu ve Geliimi

Nusayrliin kkeni konusunda her ne kadar farkl grler ortaya

koyulmusa da mezhebin Muhammed b. Nusayr en-Nemr eliyle teekkl ettii

aratrmaclarn ortak kanaatidir.12 lk dnemlerde Nemriyye adyla da anlan

mezhep, hicr III. yzylda Irak'ta ortaya kmtr.

Irak blgesi Hz. Hseyin'in, daha da ncesinde Hz. Ali'nin zamanndan beri,

gerek siyasi gerekse tikd ynden karklklarn hi eksik olmad bir

corafyadr. Bu yn itibaryla bu blge birok tikd ve siyasi mezhebin

olumasna uygun bir zemin haline gelmitir.

Nusayriyye mezhebinin ortaya kt asr (hicr III. yzyl), mezhebin asln

oluturan ia iin belki de tarihteki en parlak dnemdir. Bu dnemde mamiyye

iasnn yannda smailiyye, Gulat- ia ve btn mezheplerin de pek ok taraftar

bulduu grlr. Siyas olarak da Karmatler, Bveyhler, Ftmler hep bu

yzyllarda bu blgelerde etkili olmutur.13 Bu hususlar dikkate alndnda dnemin

Nusayrliin douu ve yayl iin ok uygun olduu anlalmaktadr.

bn-i Nusayr ilk defa on birinci imam olarak da bilinen Hasan b. Ali'nin

bb olduu iddiasyla kendisini gstermeye balam, sonrasnda olu on ikinci

9 nan Keser, Nusayriler, Chiviyazlar Yaynevi, stanbul 2003, s. 17.

10 Bu hususta iki gr olup birincisi Kufe yaknlarnda Nasuraya isimli bir kyden

alnd ikincisi ise Latince Nazerini kelimesinin bozulmu hali olup Humus

yaknlarndaki bir yerin ismi olduu dile getirilmitir. Bkz. M.Rait Batur, Tez:

"Marmara niversitesi", Nusayrliin Teekkl ve nan Sistemi , stanbul 2002,

s. 8. 11

mer Uluay, Arap Alevilii Nusayrilik , Adana 1996, s. 67. Yazar bu bilgiyi

kendisi Nusayr olan h brahim Gler'den nakletmektedir. 12

Flal, age, s. 359; Tankut, age, s. 24; Bulut, age, s. 273. 13

Bulut, age, s. 277.

490 Fehmi SOUKOLU ________________________________________________________

imam olarak da bilinen Muhammed Mehd'nin kaybolmasyla onun sefirliini iddia

etmitir.14 Kendisinden sonra mezhebin liderliini srasyla Muhammed b. Cndeb

(. Hicr III. yzyln son eyrei), Eb Muhammed Abdullah b. Muhammed el-

Cenn el-Cnbln (. 287/900), Eb Abdullah Hseyin b. Hamdan el-Hasb (.

358/969), Muhammed b. Ali el-Cill (. 384/994), Ebu Sad el-Meymn b. Ksm et-

Tebern (. 426/1034) stlenmitir.15 smi zikredilen bu ahslarn zamannda

mezhep, btn inan esaslaryla tam olarak teekkl etmi, Kerh, Badat gibi Irak'n

merkezinde yaylm, sonrasnda Halep, Musul, Lazkiye gibi kentlerde de

faaliyetlerini srdrerek Suriye'de de yaygnlamtr.16 Mezhebin hzl bir ekilde

yaygnlamas, bu mezhep liderlerinin ilm yeterlilie sahip, siyasiler zerinde etki

brakabilen ahsiyetler olduklarna yeterli bir delildir. zellikle Hasibi'nin

Bveyhiler, Hamdanoullar ve Fatmiler'in hkmdar ve emirleri zerinde etkili

olduu bilinmektedir.17 Zikredilen bu kimseler ayn zamanda mezhebin gnmze

kadar ulaan temel eserlerini de kaleme almlardr. Bu kaynaklarn en nemlisi

Hasibi'nin ilk be suresini yazd on alt sureden mteekkil Kitab'l-Mecm'dur.

Daha sonraki dnemlerde de smetud-Devle (. 700/1300), Hasan Acrud (.

836/1432) Muhammed Yunus el-Kilazi (. 1011/1602) gibi nemli Nusayr din

adamlar yetitiren mezhep, barndrd grlerle Gulat- ia'dan kabul edilmi ve

mamiyye/ia ulemasnn da birok reddiyesine muhatap olmutur.18

Mezhepler tarihi kaynaklarnda mezhebe eitli grler atfedilmektedir.

nemli i kaynaklardan birisi olarak kabul edilen i Frkalar kitabnda,

Muhammed b. Nusayrn nbvvet iddia ettii, kendisini gnderenin de yani

Tanrnn Ebl-Hasen el-Asker olduunu syledii nakledilir.19 Ear (. 324) ise

Gliyye frkalardan birisi olarak kabul ettii Nemiriyyenin srasyla, Hz.

Peygamber, Ali, Hasan, Hseyin ve Fatmann ilah olduuna inandklarn

kaydeder.20

Abdlkahir Badad ise slama mensup olmadklar halde slama

nispet edilen frkalar arasnda deerlendirdii Nemiriyye olarak zikrettii Nusayrilik

hakknda unlar syler: Nemiriyye de Hulliyyedendir; nk Allahn ruhunun

14

Ethem Rhi Flal, age, s. 363; Bulut, age, s. 278; Ahmet Turan, slam

Mezhepleri Tarihi, Sidre Yaynlar, Samsun 2000, s. 175; Mustafa z, age. s.

586. 15

Bulut, age, s. 278-279; Mustafa z, age, s. 587. 16

Mustafa z, age, s. 587; Bulut, age, s. 279; Turan, age, s. 176. 17

Mustafa z, ayn yer; Bulut, age, s. 278; Hseyin Trk, age, s. 44. 18

Ahmed Hatib, age, s. 324. 19

Kumm / Nevbahti, i Frkalar, ev. Hasan Onat, Ankara Okulu Yaynlar,

Ankara 2004, s. 238. 20

Eari, lk Dnem slam Mezhepleri, ev. Mehmet Dalkl, Kabalc Yaynevi,

stanbul 2005, s. 46


u be kiiye, Nebi, Ali, Ftma, Hasan ve Hseyine getiini ve bu be ahsn ilah

olduklarn iddia etmilerdir.21 Frkay ilk olarak Nusayriyye adyla ele alan

ehristani ise frka hakknda yukarda verilen bilgilerden ziyade Hz. Alinin ilah

olduuna inandklar zerinde durur.22 Bu bilgiler bir araya getirildiinde

Nusayriyye mezhebinin kkeninde Hululiyye anlay olduu ve bu anlayn

zamanla olgunlat anlalmaktadr.

Mezhep, tarihi sre ierisinde inan esaslarnda ciddi bir deiiklik olmadan

daha ok szl kltrle gnmze kadar gelmitir. Bu muhafazakarlkta birok

sebep gzlemlenebilir. Mezhebin batni bir frka olarak inan esaslarn gizlemesi,

bu ekilde bunlarn tartlmasna hi meydan vermemesi, yazl kaynaklarnn ok

kstl olmas, dolaysyla mezhep ierisinde yetien kimselerin mezhebi farkl

yorumlamalarna imkan olmamas, bu sebeplerden birka olarak zikredilebilir.

Btn bunlara ramen, aralarnda byk farkllklar olmamakla beraber mezhebin

zamanla eitli gruplara ayrld grlr. Mezhepler tarihileri bu gruplar

imaliyye ve Kilaziyye olmak zere iki ana kola ayrrlar.23 Gnmzde ise bu iki

kola bir nc Nusayri mezhebi olan Mridiyyeyi de ekleyebiliriz.

Nusayriyye Mezhebinde Tanr Anlay

Nusayr'lerin Gulat- ia'dan bir frka olarak deerlendirilmesi, mezhebin

temel ia retilerini benimsediini gsterir. Bu anlamda Hz. Ali bata olmak zere

on iki imamn mezhep inanlaryla sk bir alakas vardr ve mezhep, i frkalardan

daha ok smailiyye'ye benzetilir.24 Bu hususa dikkat eken H. Lammens yle der:

"Nusayr inan sistemi, Hristiyanln, putperestliin ve Mslmanln baz

unsurlarndan oluan senkretik bir yapya sahiptir. Ayrca en fanatik ia

dncelerinden de unsurlar almtr. Bu yzden neredeyse smailizm'i andrr." 25

Bununla beraber mezhep, uluhiyet konusunda ia'nn genelinden ayrlm , farkl bir

yol benimsemitir. Mezhebin bu konudaki grlerinde Sebeiyye frkasnn yannda

felsefe ve tasavvufi dncenin de byk lde etkisi olduu anlalmaktadr.

21

Badadi, Mezhepler Arasndaki Farklar, ev Ethem Ruhi Flal, Trkiye

Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1991, s. 199. 22

ehristani, Dinler Ve Mezhepler Tarihi, ev. Muzaffer Tan, Yeni Akademi

Yaynlar, stanbul 2006, s. 172. 23

Flal, age, s. 369; Bulut, age, s. 279; Ahmet Turan, age, s. 180. 24

Muhammed Ebu Zehra, Mezhepler Tarihi, ev. Ethem Ruhi Flal ve Osman

Eskiciolu, Yamur Yaynevi, stanbul 1970, s. 80. 25

Batur, age, s. 37.

492 Fehmi SOUKOLU ________________________________________________________

Nusayrilerin uluhiyet anlaylarna girmeden nce u belirtilmelidir ki;

Kur'an- Kerm onlara gre Allah Teala'nn kitab olarak benimsenmektedir. Ancak

onlarn Kur'an algs dier mezheplere gre ok farkllk gsterir. Baz ayetlerin

zahiri anlam reddedilirken sadece kendilerince belirlenmi batni olduu sylenen

manalar kabul edilir.26

Nusayrlerin Kur'an- Kerm'i kabul etmesi, Kur'an'da geen Allah Teala'nn

varln, birliini, sfatlarn da genel anlamda kabul etmesini beraberinde getirir.

Nitekim Nusayrlerde de dier slam mezhepleri gibi Tanr tektir ve hayat, ilim,

irade, kudret, semi, basar ve kelam sfatlar olan mutlak g sahibi varlktr. O

domamtr, dorulmamtr. O'na denk hibir ey yoktur.27

Nusayrilerin Tanr'nn kudreti ve ycelii konusundaki inanlar dier slam

mezhepleriyle paraleldir. Bununla birlikte Nusayrleri dier frkalardan ayran en

nemli grleri yine Tanr anlaylardr.28 Onlara gre; Tanr, mutlak g sahibi

olup her trl noksanlktan mnezzeh olmakla beraber, yaratlm bir varlk

suretinde insanlara gzkebilir ya da bir varla hulul edebilir.29 ehristn, bu

inancn onlar tarafndan u ekilde dile getirildiini syler:

Cismani cesette ruhaninin zuhuru, akll bir kimsenin inkar edemeyecei bir

husustur. Bu zuhur, Cebrailin baz ahslarda zuhuru, bedevi Arap suretinde

grnmesi, beer eklinde temessl gibi ya hayr ynnde olur veya eytann insan

suretinde zuhur edip, o suretle erri ilemesi ve cinlerin beer eklinde zuhur ederek

onun dilini konumas ynnde er eklinde gerekleir. te biz bu sebeple Allahn

baz ahslarn suretinde grndn sylyoruz.30 Bu durum onlara gre,

Tanr'nn Zhir isminin bir gereksinimidir ve bu durum akla da aykr deildir.31

Nusayri inancnda Tanrnn gzken eklinin Tanrnn zat olmad hususu

aktr. Onlarn Tanrnn etten, kemikten olumayp, yemek, imek ve evlenmekten

mnezzeh olduuna inandklar Kitabl-Mecmuda da yer alr.32

Tanrnn bir cisim olarak insanlara grnmesinin keyfiyeti hususundaki

Nusayrilerin gr net anlalmaz. Bu hususun iki ekilde yorumland gze

arpar. Birincisi: Gzken cisim Tanrnn yaratt bir ekilden ibaret olup, o eklin

26

Sinanolu, age, s. 51; Batur, age, s. 56-57; Trkel, age, s. 45. 27

Trkel, age, s. 25-27; Bulut, age, s. 429. 28

Batur, age, s. 40. 29

Bulut, age, s. 283; z, age, s. 592, Trk, age, s. 49. 30

ehristani, Milel ve Nihal, ev. Mustafa z, Litera Yaynclk, stanbul 2008, s.

170. 31

Trkel, age, s. 20-21; Batur, age, s. 41. 32

Bulut, age, s. 309.


ynlendiricisi, hareket ettiricisi Tanrdr ve o ekil hakikatte olmayp sadece

mahlukatn zihninde beliren bir olgudur.33 Dier gr ise yine iki ekilde

yorumlanr: Birincisi Tanr, eti-kan-can olan bir cisme hulul eder. Bu durumda

hulul ettii cismin tarihsel bir kiilii, Tanr hulul etmeden nceki bir gemii vardr.

O ahsta Lahuti ve Nasuti olmak zere iki yn olur. Bu ayn zamanda Hristiyanlarn

teslis inancnn temel esaslarndandr. kinci gre gre ise; kiinin manevi

derecesinin ykselerek ilahla birlemesi sz konusudur.34

Hulul anlaynn slamda ilk defa Sebeiyye frkas tarafndan dile getirildii

grlr. Abdlkahir Badadi (. 429/1037) hulul anlaynn slami grnml u

on bir mezhepte olduunu syler: 1- Sebeiyye, 2- Beyaniyye, 3- Cenahiyye, 4-

Hattabiyye, 5-urayiyye, 6- Nemriyye (Nusayriyye) 7- Rizamiyye, 8-

Mukannaiyye, 9- Hulmaniyye, 10- Hallaciyye, 11-Azafira.35 Bu mezheplerin her

birindeki hulul anlay bir dierinden farkllk arz eder. Badadinin bildirdiine

gre Nusayriler be kiinin lah olduuna inanmaktadrlar. Bunlar Nebi, Ali, Fatma,

Hasan ve Hseyindir.36 Badadinin naklettii bu bilgi nda Nusayrilerin hulul

anlaynn zamanla dier hululiyye mezheplerden zellikle Hallaciyyeden

etkilendiini syleyebiliriz. Nitekim Badadi Hallaca yazlan baz mektuplarda Ey

Ztlarn Zt ve ehvetlerin gayesinin son bulduu nokta! Senin her devirde bir ekil

iinde grnen ve zamanmzda da Hseyin b. Mansrun eklinde grnen

olduuna ahitlik ederiz...37 gibi ifadelerin bulunduunu nakleder ki bu anlatmlar

bize Kitabl-Mecmdaki baz ifadeleri hatrlatr.

Anlald kadaryla Nusayrilerdeki hululiyye anlay zamanla olgunlam,

bir oklar tarafndan kabul edilebilir bir felsefe haline gelmitir. Mezhep bu srete

farkl grlerden, zellikle de Cbbemin altnda Ondan bakas yok, Enel-

Hak gibi zahirde hulul anlaynn izlerini tayan szler syleyen Eb Yezid el-

Bestami (. 261), Hallac- Mansr (. 309) 38 gibi sufilerden etkilenmilerdir. Bu iki

byk sufinin szlerine mutasavvflar tarafndan ok eitli aklamalar

getirilmekteyse de konumuz onlarn szlerinin nasl doru anlalaca deil, bu

33

Ahmed Hatib, age, s. 342. Yazar bu bilgiyi Mnazarat-eyh Yusuf el-Halebi

isimli eserden nakletmektedir. lgili kitap Pariste Ehliyye ktphanesinde yazma

olarak bulunmaktadr. 34

Taki erefeddin, age, s. 119. 35

Abdlkahir Badadi, Mezhepler Arasndaki Farklar, Ter. Ethem Ruhi Flal,

Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1991, s. 198. 36

Badadi, age, s. 199. 37

Badadi, age, s. 204. 38

Mahir z, Tasavvuf, Rahle Yaynevi, stanbul 1969, s. 216.

494 Fehmi SOUKOLU ________________________________________________________

szn zahiriyle Nusayri mezhebindeki hulul anlaynn sistemlemesi arasndaki

ilikidir. Nusayri mezhebinin oluma ve sistemlemesinde byk etkisi olan

Cnblaninin ayn zamanda sufi merepli bir kiilik olmas hulul anlaynn

mezhepte onun fikirleri dorultusunda olgunlam olabileceini akllara

getirmektedir.

Nusayri mezhebine gre Tanrnn insanlara grnmesi Onun merhamet ve

adlinin bir yansmasdr. nsanlar bu ekilde Tanrya nsiyet kesbederler.39

Tanrnn insan suretinde grnmesinin, zati gzkme olmad daha nce de

belirtilmiti. Ancak Nusayrilerin mcessem bir Tanr anlaylar olduu

anlalmaktadr. Nitekim onlara gre Tanrnn alem ierisinde bir yeri vardr.

Onlarn bu husustaki grleri mebbihe frkasna uygunluk arz eder. Dussaud

onlar bu inanlarndan tr eski putperest dinlerle ilikilendirir.40 Ancak ilk dnem

ilerinde de tebih-tecsim anlay olmas mezhebin neden byle bir inan iine

girdiini daha anlalr klmaktadr.

Nusayrilere bu inanlarndan tr, kainatn kadim olduunu savunduklar

dncesi yaktrlmtr. Oysa mezhep hakknda bilgi alabildiimiz hibir kaynakta

bu ekilde bir inan bildirilmez. Bu yaktrma Tanrnn alem iinde bir yeri vardr,

Tanr ise kadimdir, dolaysyla alem kadimdir eklindeki nermelerden mezhebin

muhalifleri tarafndan ortaya konulmu bir karm olmaldr. Mezhepte ahiret inanc

olmad, mkafat ve cezann bu dnyada eitli bedenlere girmekten ibaret olmas

bu karm teyit etmektedir.

Nusayrilerin Tanrnn yeri hususunda ihtilafa dtkleri grlr. imaliyye

mezhebine gre Tanr (mana) gkte olup Gnete de mekan tutmaktadr.

Kilaziyyeye gre ise Aydadr.41 Bu konuda farkl grler de bildirilmitir. Tanr

ile bu gk cisimleri arasndaki balant Tanr ile hulul ettii cisim arasndaki

balant gibi, net ve belirgin deildir. Ancak Nusayrilerin bu gk cisimlerine

kutsiyet atfettikleri kaynaklarda yer alr.42

Nusayrilerin uluhiyet anlayn ortaya koyan en nemli noktalardan birisi de

mana-isim-bab inancdr. Bu ; mana Tanr, isim peygamber, bab ise Tanr'ya

39

Bulut, age, s. 283; Ahmed Hatib, age, s. 342. 40

Abdullah Er, age, s. 151. 41

Keser, age, s.31; Trkel, age, s. 23; lyas zm, age, s. 272. 42

Keser, age, s. 28.


ulamann kaps eklinde tanmlanr.43 Ancak bu tanm bu inanc aklamaya yeterli

deildir. Nitekim mana-isim ilikisi sradan bir Tanr-Peygamber ilikisi deildir.

Nusayriyye inancnda mana her eyin asl, esas ve hakikatidir. Evvel odur. O

nurun nurudur. Kendi (mana) nurundan ismi sudur etmitir ve zat (mana) ancak o

isimle bilinir. sim ayn zamanda manaya hicaptr. Yani mana gerekte bilinemez

batndr, ancak onun isme olan tecellisi kadar bilinebilir, bu ekilde zahir olur. Onlar

bunu u ekilde dile getirirler: Mana samit, isim ise natktr.44

Nusayri eyhlerinden Harrn ise yle der: lah, zatnn nurundan snrsz,

saysz, sonsuz bir nur meydana getirdi. Bu nur Onun hicab olan akldr. Onun

nebisi, sekini, mevcudiyetine bal onun szdr...45

Nusayrilerdeki bu anlayta yine tasavvufi dncenin izleri grlr. Onlarn

bu dncesi sufilerin varlk mertebelerinden L-taayyn ve Taayyn-i Evvele

benzetilebilir. Nitekim Sufilere gre varlk Lahut, Ceberut, Melekut ve Nasut olmak

zere drt mertebeyle aklanr (Bu drtl tansif olup beli, yedili tasnifler de

vardr).46 Lahut mertebesine ayn zamanda L-taayyn da denir. Bu ehadiyyet

mertebesi olup, bu mertebede sadece zat vardr. Burada esma ve sfatlardan dahi

bahsedilemez. Ceberut mertebesine ise ayn zamanda Taayyn-i Evvel, Nur-i

Muhammediyye denilmekte olup daha pek ok isimle de anlmaktadr. Bu mertebe

Ztn ilk tecellisi, yaratmas ve zahir oluudur. Btn mevcudat bu nurdan meydana

gelmitir. Mahmut Kl bunu Taayyn-i evvel mertebesi l-taayyn mertebesinin

zahiri, l-taayyn ise hakikat-i Muhammediyyenin batn olduundan ikisi de ayn

hakikatin n ve arka yzleri olmaktadrlar. eklinde dile getirir.47

Sufilerin bu anlaylaryla Nusayrilerin Mana-sim ilikisi karlatrldnda,

bunlarn ayn temelden km ancak zaman ierisinde mefhumu ayrm inanlar

olduunu belirlenebilir. Sufilerde l-taayyn ile taayyn-i evvel ilikisi manevi

alemde, akli melekelerden uzak, metafizik bir hakikat olarak kabul edilirken,

43

Uluay, age, s. 28; z, age, s. 593, Bulut, age, s. 283; Turan, age, s. 177;

Mehmet Karasu, "Alevi Nusayriler" Nusayrilik Alevilik ve ok Kltrllk ,

Keif Yaynevi, Ankara 2006, s. 121. 44

Bulut, age, s. 287; z, age, s. 593; Uluay, age, s. 26; Sinanolu, age, s. 42,44,



Mehmet Necmettin Bardak, Tasavvuf, Faklte Kitabevi, Isparta 2000, s. 122. 47

Mahmut E. Kl, Muhyiddin bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri, Doktora

Tezi, Marmara niversitesi, stanbul 1995, s. 22.

496 Fehmi SOUKOLU ________________________________________________________

Nusayrilerde Mana-sim ilikisi daha ok akli, maddi alemle btnlemi , fiziki bir

anlay olarak yer almaktadr.

Nusayrlerin Mana-sim ilikisini aklamada iki ayr mezhebe ayrldklar

grlr. imaliyye (Haydariyye) mezhebine gre; manayla isim birbirinden ayr

olarak deerlendirilemez. Bu ikisi hakikatte tek bir varlktr. Dolaysyla sim de

Rab olarak tanmlanabilir. Kilaziyye (Kblyye)ye gre ise asl olan Manadr. sim

ancak Manann bir tecellisinden ibarettir, dolaysyla sadece Mana Rab olarak

isimlendirilebilir.48

Nusayrilerin uluhiyet anlaynda Manayla smi birbirinden ayr, mstakil

olarak tanmlamak ok gtr. Uluay'n deyiiyle: "Doada atom vardr ama,

reaktr yok. Su vardr ama, baraj-kanal elektrik yok. Toprakta cevher var ama,

kimyahane yok. Gerek bellidir, ayan'dr ama, bunu gren, anahtar yok. te sim,

Mana karsnda bu durumdadr."49

Mana-sim birlikteliinin yannda Nusayrlerde bir de Bab anlay vardr.

Bab, isim tarafndan meydana getirilmi, Manaya giden yolun kaps olarak

yaratlmtr. Mana mutlak gayp, sim Manann zahiri, Bab ise Manaya ulamann

yoludur. Bab, Ahmed Hatib ve dier baz aratrmaclar tarafndan uluhiyette Mana

ve sme mterek kabul edilmitir.50 Ancak gerek Nusayrilerin genel uluhiyet

anlay ve gerekse Kitabl-Mecmda51 yer alan bilgiler bunu dorulamamaktadr.

Bab uluhiyette Mana ve sim gibi grme abas, Nusayrlerdeki ayn, mim, sin

remzinden esinlenerek, bu lemeyi Hristiyanlktaki uknuma benzetme

abasndan domu olmaldr. Halbuki ayn, mim, sin remzinin Mana, sim, Bab

sembolize etmekten te bir ynnn olduuna dair elimizde net bir bilgi yoktur.

Geri mezhepte Mana, sim ve Babn her birisi yaratc olarak grlmektedir, ancak

yaratclk vasf ile uluhiyet birbiriyle kartrlmamaldr. Nitekim bilinecei zere

slam dncesine byk katklar olan Mutezile mezhebinde bile deil birka

varlk, btn insanlar fiillerinin yaratcsdrlar.

Nusayriyye mezhebinde yaratclk sadece Mana, sim ve Baba has bir fiil de

deildir. Bunlarn dnda Babn yaratm olduu Be Eytam vardr ki; bu Be

Eytamn her birisi yaratma kudretine haizdirler ve kainat da bunlar yaratm ve

idare etmektedirler. Bu Be Eytamn konumu daha ok kainat idare eden Byk

Meleklere karlk gelmektedir.

48


Uluay, age, s. 27. 50


Bulut, age, s. 311


Nusayrilerin bu uluhiyet anlaylar en temel inan esaslardr. Onlarn

inanlarnda bulunan mana-isim-bab anlay Hristiyanlar'n Baba-Oul-Kutsal

Ruhtan oluan uknum felsefesine benzetilir52. Ancak yukarda da belirtildii gibi

Nusayrilikteki bu leme uluhiyeti leme anlamna gelmez. Aksine Nusayri

inancnda Tanrnn tekliini ispat eden pek ok unsur aka grlr.

Nusayrilere gre Tanrnn insan suretinde grnmesi daha nce de belirtildii

gibi insanlarn kendisine nsiyet etmesi iindir. Bu gzkme insann henz ilk

yaratlyla balamaktadr. Tanrnn hangi zamanlarda ne ekilde gzkeceine

dair kaynaklarda bir bilgiye rastlanmaz ancak u on drt kii suretinde insanlara

gzkt bildirilir. 1- El-Hannu, 2- El-Yennu, 3-Ezdeir, 4-Ahnuh, 5-Durettd, 6-

El-Berru Er-Rahim, 7-Yusuf el-Hakim (Aristotales), 8-Habil, 9- i (it) 10-Yusuf,

11-Yua, 12-Asaf, 13-emun, 14-Ali b. Eb Talib53

Nusayrler'de bu inancn en nemli tezahr Hz. Ali'de ortaya kar. Bu

durum, Kitab'l-Mecm'54da u ekilde yerini bulur:

Bana ahit olun ki, apak bir biimde grlen, tannan, ortada olan varlk

Ali b. Eb Tlib'dir. O, kadimdir; birdir; tekdir; sameddir, ki paralanamaz,

blnemez, ksmlara ayrlamaz ve hibir sayya gelmez, te o, benim ve sizin

ilhnz; sizin ve benim ilhmdr. Benim ve sizin imamnz; sizin ve benim

imammdr.

Nusayrilerin bu anlaynda yukarda da belirtildii gibi Tanr, Hz. Ali'nin

zahirde grlen cismi olmayp, onun hakikatidir.55

Nusayrilerin uluhiyet anlaynn nemli noktalardan birisi de Tanrnn Hz.

Aliden sonra insanlara grlp grlmedii meselesidir. Baz aratrmaclar,

Nusayri inancndaki Tanrnn insanla grnmesini yukardaki kimselerle

kstlamazlar. Onlara gre Nusayrilikte Tanr her yzylda ayr bir yzle dnyaya

gelmektedir.56

Nitekim Nusayrilerin Hz. Hseyinin, mam Caferin, baz imamlarn

hakikatte Tanr olduuna inandklar kaydedilmitir.57 Kitabl-Mecmdaki Hasan

52

Sleyman Azani, age, s. 20; Flal, age, s. 371; Bulut, age, s. 283; Ahmed

Hatib, age, s. 321 53

nan, age, s. 35. 54

Kitab'l-mecm Hamdan el-Hasib tarafndan yazlan ve on alt sureden oluan

Nusayr'lerin kutsal kitabdr. Bkz. Bulut, age, s.309. 55

Bulut, age, s. 282; z, age, s. 592; Turan, age, s. 177. 56

Trk, Ayn yer. 57

Kumm, i Frkalar, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara 2004, s. 238; Taki

erefeddin, age, s. 121.

498 Fehmi SOUKOLU ________________________________________________________

el-Asker hakkndaki u satrlar bu durumu gsterir mahiyettedir: Hasan el-Asker

evveldir, hirdir, btndr, zahirdir. O, her eye kadirdir.58

Nusayrilerin Tanrnn Hz. Aliden sonra da insanlara grlebilecei

grnde olduklarna, zellikle son dnemlerde Nusayrilik ierisinden doup daha

sonralar mstakil bir mezhep olarak anlan Mridiyye mezhebi nemli bir rnektir.

Mridiyye mezhebi 1923l yllarda Selman (Sleyman) Mrid (. 1946)

tarafndan kurulmu, Nusayri kkenli bir mezheptir. Selman Mrid

Lazkiye/Suriyenin Jawbet Burghal kynde 1907 ylnda dnyaya gelmi yoksul

bir ailenin ocuudur. Henz on alt yalarnda obanken kendisinin nebi olduunu

iddia etmi tir.59 Suriyenin o zamanki siyasi durumunun da etkisiyle ksa zamanda

geni Nusayri kitleler kendisine tabi olmutur. Hzla yaylan bu hareket lkede

igalci kuvvet olarak bulunan Franszlarn dikkatini ekmi, Selman Mrid ay

kadar hapsedilmi daha sonra iki sene kadar Rakka ehrine srgne gnderilmitir.60

Selman Mrid srgnden dndkten sonra hareketi daha ok glenmi, blgede

bamsz bir g halini almtr. Bu tarihlerde Selman Mridin uluhiyet iddia ettii

kaynaklarda yer alr. Uluhiyetinin ispat iin ise elbisesinin eitli yerlerine takm

olduu pille alan lambalar kulland, lambalar yakt an tabilerinin ona secdeye

kapand zikredilir. Kendisiyle grmeye gelen baz Fransz mstearlarnn da

ona Ey Tanrmz! eklinde hitap etmeleri ve klar yaktnda ona secde

etmeleri61

Franszlarla Selman Mrid arasnda ne tr bir ba olduunu ortaya koyar

mahiyettedir. Kendisine Selman el-Meyde adnda bir de isim (resul) seen Selman

Mrid Suriye bamszln kazandktan sonra 1946 ylnda amda idam

edilmitir.

Selman Mridin idamndan sonra uluhiyet grevini olu Mucip Mrid (.

1952) devralmtr. Ancak o da ksa bir sre sonra Suriyeli bir askeri yetkili

tarafndan ldrlmtr. Nusayrilerin Mridiyye mezhebi mensuplarnn

gnmzde de kurbanlarn Mucip adna kestikleri bilinmektedir.62

Belki de Nusayriye mezhebinin tarih sahnesindeki en nemli olay 1971

ylnda Nusayri asll Hafz Esedin Suriyenin bana gemesi olmutur. Bu olay

ayn zamanda tarihte ilk defa Nusayrilerin bir devletin ynetimini ele geirmelerini

58

Bulut, age, s. 312. 59

Nurl-mudi el-Mrid, Lemehat havlel-mridiyye, Matbaat kerki, Beyrut

2007, s. 38. 60

el-Mrid, age, s. 43. 61

Sleyman el-Halebi, Taifetn-Nusayriyye, ed-Dars-selefiyye, Kuveyt 1984, s.

52; Galib b. Ali, Frakun Musra, Mektebetl-asriyyetiz-zehebiyye, Cidde

2005, II, s. 566; Ahmed Hatib, age, s. 334. 62

el-Halebi, age, s. 53.


salad. Bu derece nemli bir olayn Nusayriler tarafndan nasl yorumland

nemlidir. Nitekim tarihinde, nemli kimselere uluhiyet isnat etme adeti olan bir

mezhebin, gnmze kadar olan srete belki de en nemli olay gerekletiren

kimseye sradan bir kimse olarak bakmayaca aktr. Bu durum ilk defa 2010

ylndan itibaren yz gstermeye balayan Arap Baharnn Suriye ayanda

Nusayrilerden oluan birliklerin sylem ve eylemlerinde kendisin i aka

gstermeye balad. Nitekim, devlet reislerine bakaldran muhalifleri yakalayan

Nusayr askerlerin, muhaliflere reislerinin ilah olduuna zorla ehadet getirtmeleri63,

Nusayrler tarafndan yaplan baz gsterilerde gstericilerin reislerinin resimlerine

secde etmeleri64, Bear Esed'e yakn baz kimselerin onun ilh bir yn olduunu

ima etmeleri65, bazlarnn, zellikle de Suriye'de yaayan Nusayrlerin Tanr'nn bu

zamanda Suriye devlet bakanna hulul etmi olabileceine inandklarn adeta

ortaya koymaktadr. te yandan bu olaylar birtakm cahil insanlarn kendini bilmez

sylemleri olmakla aklanamaz. Bu sylemlerin muhakkak derin bir alt yapsnn

olmas gerekir. Mezhebin genel yaps gz nnde bulundurulduunda yaplan bu

eylem ve sylemler bir araya getirildiinde baz mezhep mensuplarnn gnmzde

Bear Esedi ilah olarak grmeleri hi de uzak bir ihtimal deildir.

Sonu

Btni bir mezhep olan Nusayr mezhebinin inanlarnn ortaya konulmas

daha ok mezhepten ayrlan baz ahsiyetlerin kaleme aldklar eserler vastasyla

mmkn olmutur. Gnmzde Trkiyede yaayan Nusayrlerin bu eserlerde geen

hususlar reddetmeleri; ya bahsedilen Nusayriliin sadece Suriyede bulunan ayr bir

mezhep olmasyla, ya da batni mezheplerin nemli rknlerinden biri olan

takiyyeyi benimsemi olmalaryla aklanabilir. Bu durum, nceleri Nusayr olup

sonradan Hristiyan olan Sleyman El-Ezen rneinde olduu gibi, Selman

Mridin olu Nurl-Mudinin Nusayrilikten ayrlma bir mezhep olan

Mridiyyeyi anlatmak iin kaleme ald Lemaht Havlel-Mridiyye isimli

kitapta da grlmektedir. Nusayr'lerin yukarda anlatlan inanlarnn klasik

eserlerde olduu haliyle gnmzde de aynen devam ettii zikredilen bu iki eserde

grld gibi u ana kadar yaplan birok saha aratrmasndan da anlalmaktadr.

63

http://www.haber7.com/haber/20110824/Esattan-baska-ilah-yoktur-

iskencesi.php, 1/5/2012. 64

http://www.haberler.com/siginmaci-suriyelilerin-anlattiklari-insanin-3466753-

haberi, 1/5/2012. 65

bingeh.org/index.php/2011-07-19.../1721-2011-10-02-18-01-06, 1/5/2012.

500 Fehmi SOUKOLU ________________________________________________________

Nusayrlerin zellikle uluhiyet anlay, bu mezhebe dier frkalardan

tamamen ayr bir hviyet kazandrmtr. Onlarn bu anlaylarnn - ki onlara gre

Hz. Adem'den beri Tanr birok kii suretinde insanlara grnmtr- Hz. Ali'den

sonra devam edip etmedii konusunun zerinde nemle durulmaldr.

Yukarda anlatlan inanlaryla Nusayriyye mezhebi tarih boyunca snn

camiann birou tarafndan slam d bir mezhep olarak grlmtr. Buna ramen

amz kelamclarndan Ramazan el-Buti bata olmak zere Suriyedeki snni

ulemann bir ounun Nusayrilerden oluan ynetimi dini adan meru grmeleri

siyaset-inan ilikisine arpc bir rnektir.

Bugn Nusayri kaynaklarna ve mezhep mensuplarna bakarak Tanrnn

mamlar dneminden sonra her hangi bir ahsn bedeninde hulul edip etmedii,

ettiyse bunlarn kimler olduu hususunda net bir bilgiye ulaabilmek g

grnmektedir. Ancak getiimiz yzylda yaayan Selman Mridin Tanrnn

kendisine hulul ettii tarzndaki iddialar ve son zamanlarda Suriye'de gelien

olaylar erevesinde Bear Esedin Tanr olduu eklindeki bir ksm iddialar,

mezhep ierisinde bu konuda farkl inanlarn olduuna dair iaretler sunmaktadr.

Nusayriyye inancndaki Tanr'nn her yzylda ayr bir grnle ortaya kt esas

dikkate alndnda bu deerlendirmenin kabul edilebilir olduu grlecektir.

nusayrilik ve tanrı algıları

Documents