O ESPAZO URBANO

1.- O CONCEPTO DE CIDADE: UNHA CUESTIÓN COMPLEXA 2.- O PROCESO DE URBANIZACIÓNURBANIZACIÓN PREINDUSTRIAL: URBANIZACIÓN INDUSTRIALA URBANIZACIÓN POSTINDUSTRIAL3.-MORFOLOXÍA E ESTRUCTURA URBANACIDADE PREINDUSTRIAL: O CASCO ANTIGOCIDADE INDUSTRIAL: O ENSANCHECIDADE POSTINDUSTRIAL: A PERIFERIA ACTUAL E AS RECEN-TES TRANSFORMACIÓNS4.- AGLOMERACIÓNS URBANASAS ÁREAS METROPOLITANAS: OUTROS TIPOS DE AGLOMERACIÓN URBANACONURBACIÓNREXIÓN URBANA.MEGALÓPOLE5.- PROBLEMAS DAS CIDADES ESPAÑOLAS 6.- PRODUCCIÓN E ORDENACIÓN DO ESPACIO URBANOETAPAS DO PLANEAMENTO URBANO ESPAÑOL7.- O SISTEMA URBANO ESPAÑOLO TAMAÑO DAS CIDADESAS FUNCIÓNS DAS CIDADES ESPAÑOLASA ÁREA DE INFLUENCIA URBANAA XERARQUÍA URBANA ESPAÑOLAAS RELACIÓNS URBANAS NO SISTEMA ESPAÑOL DE CIDADES8.- POBOAMENTO URBANO GALEGO

O ESPAZO URBANO

O CONCEPTO DE CIDADE: UN FENÓMENO COMPLEXO

A dificultade de definir qué é cidade ou a adopción de criterios diversos

que considerados en conxunto permitan unha aproximación ao fenemeno

urbano.

a) Criterios cuantitativos ou estadísticos; é decir, baseados en cifras. No

caso español, o INE considera poboación urbama aos municipios con máis

de 10.000 habs. Limitación deste criterio: contabiliza a población de todo o

territorio municipal e crea ambigüedade (concellos Galego s con población

dispersa e funcións rurais poden superar os 10.000 habs e tamén conta con

pequenas cidades que non chegan a esa población, razón pola que non se

poderían considerar como tal).

b) Criterios cualitativos en base a trzos morfológicos, funcionais,

sociológicos e espaciais.

- Criterio morfológico: Tipo e densidade de edificación; xeralmente en

altura e colectiva.

- Criterio funcional: Actividades económicas asociadas á industria e aos

servizos.

- Criterios sociológicos: Culturalmente asociados á cultura urbana como

formas de vida socialmente máis plurais.

- Criterios espaciais: a amplitude da influencia urbana como organizadora

da contorna.

O PROCESO DE URBANIZACIÓN

Denominamos proceso de urbanización á progresiva concentración na

cidade da poboación, das actividades económicas e das innovacións, así

como á difusión destes procesos cara ó contorno. Tres etapas:

preindustrial, industria e postindustrial.

URBANIZACIÓN PREINDUSTRIAL:

Etapa que se estende desde as primeiras cidades ata a industrialización.

Urbanización modesta cunha taxa do 10% da poboación e cun crecemento

da poboación urbana e semellante ao rural, o tamaño das cidades no

sobrepasa os 5.000-10.000 habitantes. Os factores que favorecían a

urbanización eran estratéxico-militares, económicos e relixiosos. Este

proceso de urbanización preindustrial ten tres etapas:

Orixes: Se fala de cidades en España tras a colonización fenicia e grega do

litoral mediterráneo (s.IX e VIII a.C.); mentras no resto, os asentamentos

indíxenas non pasan do estadio de protourbanización. Corresponde nesta

etapa á romanización o verdadeiro proceso de urbanización, con

motivacións militares de dominación do territorio, administrativas e

económicas. Da mesma maneira, as invasións xermánicas estableceron

unha fase de desurbanización (s.III d.C.).

Idade Media: Nova fase urbanizadora, temprana en Al-Andalus e tardía

nos Reinos cristiás:

-Espacio musulmán: A maioría son asentamentos pre-existentes

revitalizados como centros extratéxicos, administrativos, económicos,

relixiosos e culturais (Zaragoza, Toledo, Granada, Córdoba); sen

embargo, tamen se fundaron cidades novas (Madrid).

-Espacio cristiá: Inicialmente, de vida urbana escasa, a repoboación do

territorio desde o s.X deu orixe á creación de municipios. Sen embargo,

desde os séculos XII e XIII, a reactivación do comercio xerou unha intensa

reurbanización.

Idade Moderna: A urbanización dependeu da situación demografica,

económica e política. Así, no s.XVI (aumento da poboación e expansión

económica) o crecemento urbano é continuado. No s.XVII (crise

demográfica e económica) hai estancamiento. No s.XVIII (fortalecemento

do poder real, recuperación demográfica e económica) reanimouse o

proceso de urbanización.

URBANIZACIÓN INDUSTRIAL

Etapa que se estende desde os inicios da industrialización ata a crise

económica de 1975. A taxa de urbanización amosa gran crecemento. Os

factores son administrativos (división administrativa de 1833) e

económico-sociais (éxodo rural como demanda de mellora dos

transportes), diferenciandose catro fases: Ata mediados do s.XIX a

concentración demográfica era ainda pequena (taxa do 25%) a prol das

capitais nacionais. A mediados do s.XIX crecemento manifesto das

cidades, a taxa de urbanización casi dobrou (40%) provocado polo

crecente incremento das cidades industrializadas. A Guerra Civil et

postbellum (1936-1939) cun crecemento ralentizado, debido aos

problemas de deterioro e abastecemento das cidades, se ben a política

autárquica fomentou os sectores básicos da economía. Finalmente, a etapa

do desenvolvemento (1960-1975) a de maior crecemento económico e

urbano ten como causa principal a expansión industrial unida ao elevado

crecemento natural.

A URBANIZACIÓN POSTINDUSTRIAL

Desde 1975, en España, a crise económica e industrial introduce cambios

no proceso de urbanización. Foron os seguintes: O ritmo de crecemento

urbano descende en dos etapas, na 1ª con estabilización da taxa de

urbanización; na 2ª fase, experimentase un decrecemento urbano.

Cambio de factores da urbanización: A industria perde importancia

como factor de urbanización a favor da relevancia das actividades

terciarias, especialmente en tres áreas:

-As grandes metrópolis (Madrid e Barcelona), centros de innovación, de

localización dos sectores punta e de decisión e xestión.

-As rexións turísticas (Baleares e Canarias).

-As rexións do sur peninsular (Andalucía e Extremadura) cun terciario

pouco desenvolvido.

- No resto a escasa correlación urbanización/tercerización pon de

manifesto o papel que desempeña a industria

Finalmente, experimentase un freo no proceso de crecemento das

maiores cidades a favor das medias e pequenas (20.000-100.000 habs),

pola saturación das grandes urbes. Como resultado temos una

“dispersión da urbanización” ou “urbanización difusa” por todo o

territorio, que nunca cuestiona a primacía das grandes cidades dado o seu

dominio das funcións superiores.

AUTORÍA: Ainara Lizarralde e María Villar

MORFOLOXÍA E ESTRUCTURA URBANA

A morfoloxía urbana refire ao aspecto externo que presenta a cidade pola

influencia do seu emprazamento (unha función da topografía que a súa

vez o é da función para a que se creou a cidade) e a situación (posición

relativa da cidade respecto do seu contorno más amplio). Pódese definir a

morfología urbana como unha conxugación do plano, das superficies

construidas e libres da cidade (rúas, prazas, parques, etc.), da trama

urbana e da súa edificación e dos usos do solo.

Os planos adoptan básicamente tres tipos: irregular (sen formas definidas

con rúas tortuosas e estreitas), radiocéntrico (rúas radiais atravesando

aneles concéntricos), hipodámico ou en cuadrícula (de rúas

perpendiculares entre sí). A trama urbana pode ser compacta ou cerrada

e aberta, segundo a densidade da edificación que pode ser colectiva en

bloques ou individual en vivendas exentas ou acaroadas. Finalmente, as

utilizacións do solo na cidade son múltiples: residenciais, industriais,

comerciais e financieiras, políticas e de equipamento social.

A CIDADE PREINDUSTRIAL: O CASCO ANTIGO

O casco antigo, como parte da cidade urbanizada desde a súa orixe

preindustrial ata a industrialización acumulou elementos dispares. Así, as

características dos cascos antigos das cidades preindustriais son: As

antigas murallas, conservadas ou non, de finalidade militar, fiscal ou

sanitaria; un plano irregular, radiocéntrico, ou en cuadricula; unha

trama cerrada con edificacións unifamiliares sobre os que destacan os

fitos monumentais religiosos e civís; unha multifuncionalidade máis ou

menos formalizada (cfr., barrios gremiais) e unha coexistencia dos

grupos sociais que non impedían a xerarquización respecto do centro

representativo dos estamentos de poder.

A estes caracteres comúns únense as peculiaridades achegadas ás distintas

sociedades preindustriais: a cidade romana co seu plano regular e rúas en

cuadrícula (cardo/decumanus); a cidade medieval musulmana de plano

irregular e rúas progresivamente estreitas (contrastes público/doméstico;

medina/arrabaldes); a cidade medieval cristiá rodeada de murallas, ainda

que con planos variados e con edificios diferenciados segundo a

xerarquía e representación social (cfr.,igrexas e pazos); a cidade

renacentista tamén de barrios de plano regular arredor de prazas moi

pechadas; e a cidade barroca cunha vocación urbanística de conxunto

(prazas abertas e avenidas en perspectiva).

Entre as modificacións experimentadas no plano do casco antigo da

cidade histórica polo proceso de industrialización destacan as políticas

dirixidas a dar rendibilidade ao solo, como:

a) As reformas interiores do primeiro tercio e mediados do s.XX

facilitadas polas políticas desamortización (reutilización administrativa de

edificios e ampliación do solo edificable), que responde a un crecemento

urbano moi gradual.

b) As reformas de extensión da cidade alén do recinto amurallado por

mor do notable crecemento demográfico paralelo ao proceso de

industrialización, que se concretaron na apertura de Grandes Vías (eixes

de CBD –cfr., Madrid, ou limes entre sectores urbanos –cfr., Oviedo,

León, Vitoria).

Ademáis da densificación da trama e da verticalización da edificación,

no casco antigo, os usos do solo experimentaron terciarización e

socialmente un proceso de segregación por apropiación burguesa da súa

centralidade.

As transformacións, no casco antigo, na época postindustrial (desde

1975) responden ás políticas de rehabilitación integrada cun obxectivo

básico de conservación da morfoloxía tradicional, que se concreta na

peatonalización das rúas e a recuperación de prazas e xardíns como

lugares de encontro e lecer, na rehabilitación de vivendas e na

combinación dos usos solos tradicionais coas actividades culturais e

turísticas.

A CIDADE INDUSTRIAL: O ENSANCHE BURGUÉS

Entre mediados do século XIX e o primeiro tercio do XX a industria

atraeu poboación rural ás principias cidades; nas que rebordaron o casco

antigo creáronse ensanches burgueses e na periferia, áreas industriais,

barrios obreiros e barrios axardinados.

O ENSANCHE BURGUÉS:

O ensanche burgués como resposta ó crecemento das cidades reflicten as

ideas burguesas de orde, hixiene e beneficio. Para isto derrubáronse as

vellas murallas, sustituidas por paseos ou bulevares que diferenciaban a

zona nova da antiga, e adoptouse un plano regular en cuadrícula con rúas

rectilíneas e máis anchas que as do casco antigo, e de trama de baixa

densidade en quinteiros amplos e abertos con grandes xardíns. O uso

residencial foi predominante (os altos prezos explican a exclusividade

social burguesa, máis intensa cara o centro histórico e plena trala

xeralización do ascensor que expulsou ás clases baixas dos pisos superiores

das bufardas). En España, os primeiros ensanches foron os de Madrid e

Barcelona.

Co paso do tempo o ensanche experimentou modificacións derivadas da

consolidación como espacio central ó mellorar a accesibilidade;

concretamente, a densificación da trama e a verticalización da

edificación. Nos usos do solo o ensanche recibiu funcións terciarias, que

se extenderon desde o centro histórico ás rúas principais producíndo unha

división entre a área residencial e o sector terciarizado.

AS ZONAS INDUSTRIAIS E BARRIOS MARXINAIS:

As zonas industriais e os barrios proletariados ofreceron contrastes co

ensanche. As instalacións industriais, que atraeron os servicios ligados ó

ferrocarril (talleres, almacéns, mercados centrais, etc.), establecéronse na

periferia urbana. Todo isto, son externalidades negativas que contribuen

á escasa valoración do solo e en consecuencia, nos barrios marxinais

que acolleran a man de obra traballadora.

No momento da súa creación os barrios obreiros adoptaron un plano

diverso. Predominaban as vivendas de escasas dimensións e calidade

nunha trama pechada e densa. Nos usos do solo mesturábanse

residencias obreiras con industriais, mentras as infraestructuras,

servicios e equipamentos eran escasos. Así, estes barrios eran focos de

infeccións e descontento social.

Na actualidade, estas instalacións industriais, anticuadas ou en crise,

quedaron, como os antigos barrios proletarios, incorporadas á cidade

revalorizando o espacio que ocupan; nas áreas máis apreciadas, as mellor

conectadas, substituiuse o uso industrial por usos terciarios e no caso dos

barrios, pola súa revalorización, a poboación residente.

OS BARRIOS AXARDINADOS:

Resultado da difusión das ideas naturalistas e hixienistas como un

achegamento campo-cidade, se concretou en dous proxectos: A cidade-

xardín desenvolvida por Ebenezar Howar deu lugar a barrios de vivenda

unifamiliar con xardín, ocupadas polas clases medias ou polo proletariado

(legislación de Casas Baratas, 1911, modificada en 1922). Polo que refire

á Cidade Lineal de Arturo Soria, un intento de superación a segregación

social para a finisecular periferia madrileña, concebiuse como unha gran

rúa (a visión do transporte como axente de estructuración do espacio)

bordeada por casas unifamiliares con horta e xardín.

AUTORIA: IRIA ALVAREZ FERNÁNDEZ DE LAS HERAS E ELENA

PAZ NOVÁS.

A CIDADE POSTINDUSTRIAL: A PERIFERIA ACTUAL E AS

RECENTES TRANSFORMACIÓNS

Os anos posteriores á G.C. foron de postración económica e de escasa

actividade constructora nas cidades, polo que a transformación urbana non

foi significativa. En cambio, desde mediados dos 50 e sobre todo na década

dos 60 (cfr., incremento demográfico e desenvolvemento industrial) a área

urbana tende a ampliarse ás periferias e aos principais eixes de transporte.

Na actualidade, a desconcentración de población, en paralelo á economía

urbana, está dando lugar a unha extensión territorial da “cidade difusa” con

seus imprecisos lindes entre campo/cidade. Así, as perefiferias actuais

(barrios residenciais, áreas industriais e áreas de equipamentos)

estructúranse en periferias caracterizadas por contrastes morfológicos,

funcionais e sociais.

BLOQUES RESIDENCIAIS DA PERFIFERIA

Anque despostan a diversas tipoloxías amosan unha homoxeneidade

social determinada polo prezo do solo e da distancia ao centro urbano.

a) Barrios marxinais e infravivendas ou chabolas: Xor den sobre

solo ilegal (rústico ou verde) e sen planificación urbanística

(deficiencia de materiais e sen servizos elementais). A súa orixe

relaciónase co éxodo rural dos 50, mentras que desde os 60 foron

incorporandosell es dotacións básicas e iniciando a súa renovación

(sustitución por bloques en altura, realoxamento en vivendas sociais

nos prios barrios ou en novas periferias).

b) Barrios en vivendas de protección oficial: Construidos entre os 40

e 60 (modernismo, racionalismo) con axuda estatal e con limitación

de prezo de venda, en trama aberta con edificios de baixa calidade e

con carencia de servizos (cfr., envellecemento prematuro). Foron

obxecto de políticas municipais de rehabilitamento.

c) Polígonos de vivenda de promoción privada: A partir de 1960,

adouptan a trama aberta en bloques-torre entre amplos espazos para

xardíns e aparcamentos, que axiña evoluiron a fórmulas máis

intensivas de edificación alimentando a imaxe de colmenas ou de

barrios dormitorio.

d) Quinteiros pechados: Rexurden na década dos 80-90 como forma

de recuperación a escala urbana a altura e a reordenación en rúas; así

como darlle un uso privado/colectivo ao patio (quinteiro

pechado/quinteiro aberto-praza).

e) Áreas de vivenda unifamiliar: Proliferan tamén desde a década dos

80 a prol do desenvolvemento do transporte público e privado. De

trama aberta con vivendas ailladas ou acaroadas, representan un uso

de solo exclusivamente residencial de clase media na procura de

espazos atractivos (ideoloxía clorofílica).

ÁREAS INDUSTRIAIS E DE EQUIPAMENTO DAS PERIFERIAS

Localízanse nas principais vías de acceso procurando un equilibrio entre a

accesibiliade urbana e o prezo de solo abundante.

a) Áreas industriais: Creadas nas décadas dos 50-60 como polígonos

industriais, planificados ou espontáneos, serraron forte

externalidades (cfr., impacto ambiento e dependencia da población

do contorno), que explican en moitos casos a súa reubicación. Na

actalidade, adoptan a forma de parques empresariais ou tecnológicos

en áreas geográficamente atractivas ou de naves acroadas en

localizacións de menor nivel.

b) Áreas de equipamento: Centros administrativos e educativos,

infraestructuras sanitarias, grandes superficies comercial, froito da

descentralización económica cara á periferia urbana.

AGLOMERACIÓNS URBANAS

O crecemento urbano e a conexión entre os núcleos xeran aglomeracións

urbanas de diferentes tipos:

AS ÁREAS METROPOLITANAS: Arredor dunha cidade principal e

barcando administrativamente varios municipios interrelacionados

socioeconómicamente, amosan os seguintes trazos:

a) Unha cidade central e a área de influencia de sus funcións urbanas.

b) As relacións de correspondencia (emprego e servizos por oferta de solo

industrial abundante) entra a cidade principal e a población da súa

contorna.

c) Importancia esencial da rede de comunicacións.

d) Predominio dun estilo de vida urbano, xunto a unha grande variedade

social (función da área residencial da población).

e) Unha estructura espacial segundo criterios sociais que responde a

dous modelos (compatibles e diacrónicos): coroas concéntricas e sectores

radiais. (Modelos xeométricos expresivos de Burgess, Hoyt e Ultmann).

A orixe das áreas metropolitanas pode remontarse ao 1º 1/3 do s.XX

(Madrid, Barcelona e Bilbao); máis, a plena metropolitización ten lugar a

partir de 1960, cando a concentración económica (industrial) atraeu á

población agraria da súa propia rexión o das veciñas. Na actualidade (plena

metropolitización), a partir dos 80, as áreas metropolitanas experimentan

gran expansión pola descentralización demográfia e económica paralela á

crecente dotación de infraestructuras e servizos e á especialización

funcional e social a que aquélas dan lugar (cfr., actividades

dinámicas/tradicionais e áreas residenciais de desigual standart).

As transformacións urbanas recentes xeran problemas que o planeamento

urbano trata de resolver; mais por ser éste unha competencia dos concellos

non abonda para afrontar os problemas de alcance metropolitano. Por iso,

as CCAA elaboran planos específicos para as áreas metropolitanas con

directrices xerais de ordenación que deben ser recollidas polos Concellos.

A ordenación da área metropolitana comprende 4 grandes temas:

a) Ordenación dos asentamentos urbanos que evite a densificación

demográfica e constructiva a través da difusión de actividades e

equipamentos cara a cidades medias da área (con conservación dos espazos

de uso agrario e de lecer).

b) Ordenación das actividades económicas coa proposta de

diversificación e modernización (vbgr., atrasar a desaparición das

actividades primarias; afrontar o problema da desindustrialización –

servizos moi esixentes de centralidade nos CBDs e parques empresariais

nas coroas metropolitanas; desconcentrar o sector terciario avanzado).

c) Intervencións en materia de transporte garantindo a interrelación

interna e a conexión co sistema de cidades naciona, europeo e mundial.

d) Ordenación do espazo non urbanizado que sofre a crecente expansión

urbana vs usos agrarios e os espazos de lecer.

OUTROS TIPOS DE AGLOMERACIÓN URBANA

CONURBACIÓN: Continuum urbano, resultado do crecemento sincrónico

e direccional (o factor da fusión adoita ser un eixe urbano)

administrativamente mantéñense independentes. Exemplo, a Costa do Sol.

REXIÓN URBANA: Cidades dispersas forman funcionalmente un espacio

urbano. Esta “nebulosa urbana” ten un carácter máis polinuclear que

bicéfalo. Exemplo, o triángulo Oviedo-Xixón-Avilés.

MEGALÓPOLE: Cando a hiperurbanización alcanza unha escala

suprarexional, está constituida por unha plural tipoloxía de áreas

metropolitanas, rexións urbanas e de cidades dispersas, con diversidade de

funcións e crecementos discontinuos, máis sen fracturas importantes.

Exemplo o eixe mediterráneo Barcelona-Cartaxena.

PROBLEMAS DAS CIDADES ESPAÑOLAS

As cidades e as aglomeracións españolas amosan problemas de diversa

índole.

a) Problemas de vivenda: Dificultades de compra ou aluguer polo

elevado prezo. Necesidade de políticas de planeamento e de vivenda

(rehabilitación de vivenda antiga e vivenda de protección oficial).

b) Problemas de de equipamento (sociais –educativos e sanitarios,

culturais e de lecer como consecuencia dos desequilibrios territoriais

e do dinamismo urbano) e de abastecemento (enerxía, auga; o alto

custo das infraestructuras e a necesidade de promover políticas de

aforro).

c) Problemas de tráfico polas necesidades de abastecemento e dos

desprazamentos residencia-traballo (cfr., horas punta). Inversión

en infraestructuras (vías de circunvalación e grandes superficies de

aparcamento) e política vial (transporte público).

d) Problemas ambientais: Microclima urbano. Contaminación

atmosférica e acústica. Producción e eliminación de RSU.

e) Problemas de delicuencia e de marxinación social: Un contexto

favorable á extensión das lacras sociais pola sobreexposición dos

individuos á publicidade,ao estrés, ao aillamento e amoreamento, ao

desemprego e ao desarraigo dos individuos. As campañas de

prevención e as específicas dirixidas á mocidade.

AUTORÍA ANÓNIMA

PRODUCCIÓN E ORDENACIÓN DO ESPACIO URBANO

Na creación do espacio urbano interveñen diversos axentes sociais:

Propietarios do solo: buscan a revalorización das súas terras

(desecan dedicalas a usos residencias)

Promotores e as inmobiliarias: buscan crear solo urbano e a mayor

edificabilidade posible.

Empresarios industriais

Cidadanía: (con desexos de conseguir vivendas, equipamentos e

servizos)

Poder político: interveñen a través da planificación urbana e a

resolución dos conflictos entre os axentes sociais.

O urbanismo encárgase da ordenación do espacio urbano, tanto nunca

dimensión teórica (teoría do urbanística) como práctica, é decir, o

planeamento urbano. Este último inclúe a totalidade do termo municipal

(solos rústicos e urbanos), e ten como fin proxectar novos espacios para o

futuro crecemento e transformar os existentes en función das demandas

sociais de cada momento histórico.

Etapas do planeamento urbano español:

Inicios do urbanismo: (2º metade do s.XIX): as principais

actuacións aplicáronse nos espacios ocupados pola burguesía, zonas

do casco antigo e os ensanches. Destaca a regularización dos planos,

os plans de saneamento nas cidades e a mellora dos servicios e

equipamentos urbanos.

Urbanismo entre 1900 e 1975:

o Na época da autarquía (1939-1960) leváronse a cabo 3

obxectivos: a reconstrucción das cidades danadas pola guerra

civil, a elaboración de leis sobre a vivenda e a organización de

crecemento urbano.

o Na época do desenvolvemento (1960-1975) creáronse

problemas de vivenda (escaseza de espazos verdes pola

descontrolada edificación (de empresas privadas) e a escasa

calidade da construcción), elimináronse elementos valiosos do

patrimonio histórico-artístico, creceron os problemas

ambientais…

Época postindustrial (desde 1975). Características

o As comunidades autónomas adquiren competencias sobre

ordenación do territorio, urbanismo e vivenda. A súa

legislación é seguida polos concellos, encargados do

planeamento urbanístico. O Plan Xeral de Ordenación Urbana

é o instrumento básico para a ordenación urbana dun

municipio proxectando o desenvolvemento urbano para certo

nº de anos. Os plans parciais concretan o PXOU para cada

área urbana e os plans específicos ordenan aspectos

específicos.

o Dende 1980, destaca a crecente participación da cidadanía na

planificación urbana coa intervención de organizacións

cidadás, así gaña importancia o planeamento desde abaixo e

por pezas.

o Dende 1990, o urbanismo reflicte o desexo dalgunhas cidades

en crise de buscar alternativas e a crecente competencia entre

cidades para atraer investimentos, levándose a cabo plans de

revitalización e plans estratégicos de promoción (que inclúen a

calidade ambiental e o urbanismo sostible.

A modo de conclusión salientar a importancia de integrar o planeamento

urbano nun planeamento de conxunto a través das políticas globais de

ordenación do territorio.

AUTORÍA: JUAN GARCIA e CARLOS ESTÉVEZ

O SISTEMA URBANO ESPAÑOL

O sistema das cidades está formado por dous elementos: as cidades, que

constitúen a rede urbana e as relacións que se establecen entre elas.

O TAMAÑO DAS CIDADES

Establécese mediante a regra rango-tamaño ou relación da producción

dunha cidade e o seu rango no sistema urbano do país.

En España, o mayor tamaño demográfico correspóndelle a sete áreas

metropolitanas. Madrid é a que conta con mayor población e ocupa o

rango número 1 no sistema. Barcelona ocupa o segundo lugar, ainda que

conta con un tamaño maior o que adoita corresponderlle. Despois, cun salto

moi brusco atópanse Sevilla, Bilbao, Málaga e Zaragoza. Tras elas hai un

elevado número de cidades entre 300.000 e 400.000 habitantes.

A distrubución espacial das aglomeracións urbanas polo seu tamaño

demográfico caracterízase por dous trazos 19rincipias:

a) Na península, as grandes cidades dispóñense en forma semianular

na periferia, rodeando un espacio interior pouco urbanizado. As

aglomeracións urbanas da periferia forman catro eixes:

-O eixe setentrional (Eixe atlántico, triángulo asturiano, la Y vasca) é

discontinuo e con dificultades de articulación polo carácter incipiente das

súas áreas metropolitanas.

-O eixe mediterráneo Girona-Cartaxena), que é o máis dinámico.

-A rede urbana andaluza que se dispón o longo dun dobre eixo: Val do

Guadalquivir e eixe litoral.

-O eixe do Val do Ebro cunha función de corredor de comunicacións

Cantábrico-Mediterráneo.

b) As grandes metrópolis concéntranse no nordeste, onde se localizan os

catro polos de de actividade económica (Madrid, Barcelona, Bilbao e

Valencia) e Zaragoza, que ocupa unha posición estratégica como lugar de

encrucillada.

AS FUNCIÓNS DAS CIDADES ESPAÑOLAS:

Entendemos por funcións as actividades socioeconómicas que desempeñan

as cidades cara ó exterior. Poden clasificarse:

a) Cidades primarias. Teñen unha especialización en actividades do

sector primario.

b) Cidades secundarias. Nun casos están especializadas na industria;

noutros, na construcción.

c) Cidades terciarias. Están especializadas en servicios, que poden ser

comerciais, administrativos, culturais, sanitarios, relixiosos ou turísticos.

A ÁREA DE INFLUENCIA URBANA:

Polas funcións que desempeñan cara o exterior, as cidades considéranse

lugares centrais que abastecen a unha área de influencia. Así, o xeógrafo

alemán Chistaller elabora unha Teoría dos lugares centrais (1933) de

acordo coa variedade e coa calidade das funcións que desempeñan e

adxudícalles unha área de influencia. O resultado é un territorio

organizado como unha malla hexagonal. Se se compara este sistema co

español, ten un certo parecido:

-Madrid estende a súa influencia por toda España.

-Na periferia sitúanse os núcleos que lle seguen en influencia (Barcelona,

Valencia, Sevilla, A Coruña e Bilbao).

-A unha distancia intermedia están Burgos, Zaragoza, Murcia, Granada

e despois os núcleos de influencia menor.

A XERARQUÍA URBANA ESPAÑOLA:

O tamaño demográfico, as funcións e a extensión da área de influencia

dan lugar a unha organización jerárquica do sistema de cidades:

a) Metrópolis. A súa población supera os 250 000 habitantes.

Desempeñan funcións especializadas no sector terciario e na industria.

A súa área de influencia é ampla.

-As metrópolis nacionais son as áreas metropolitanas de Madrid e

Barcelona. A súa población supera os 4 millóns de habitantes e contan

coas funcións máis diversificadas. A súa área de influencia esténdese por

todo o país.

-As metrópolis rexionais son as áreas metropolitanas de Valencia,

Sevilla, Bilbao, Málaga e Zaragoza. A población supera os 500 000

habitantes. Ademáis da área de influencia regional, manteñen relacións de

intermediación coas metrópolis nacionais.

-As metrópolis subrexionais ou rexionais de segunda orde (Valladolid,

Oviedo, A Coruña,Vigo, Murcia, Alacant…). A súa poboación está entre

500 000 e 250 000 habitantes.

b) Cidades medias. A población está arredor dos 250 000 – 50 000

habitantes. As súas funcións son principalmente terciarias, pero menos

especializadas (comercio e servicios de ámbito provincial).

c) Cidades pequenas ou vilas. Astorga, Pola de Siero… Teñen menos de

50 000 habitantes. As súas funcións administrativas (educación secundaria)

e comerciais (nodos de transporte) son moito menos especializadas.

AS RELACIÓNS URBANAS NO SISTEMA ESPAÑOL DE CIDADES:

As relacións interurbanas dun sistema poden ser unidireccionais (que

implican dependencia dun núcleo respecto a outro) ou recíprocas (que

supoñen integración). Ambas poden ser directas entre un núcleo e outro,

ou indirectas, a través de centros intermedios. De acordo con estas

relacións:

-Madrid mantén relacións intensas coas demáis metrópolis.

-Barcelona ten unha influencia xeral máis debil, aínda que intensa no

sector oriental.

-O maior grao de integración dase no cuadrante nordeste, con cinco

metrópolis principais.

-No resto do sistema o grao de integración é máis reducido e incompleto.

AUTORÍA: SUSANA JUSTO ÁLVAREZ e SANDRA RODRÍGUEZ

PÉREZ

O POBOAMENTO URBANO EN GALICIA

A comunidade galega posúe unha taxa de urbanización inferior á media

nacional, que se explica, aparte da súa posición periférica, en causas

históricas e de orde socioeconómica.

1. O PROCESO DE URBANIZACIÓN:

A Idade de Ferro deu lugar ó poboamento castrexo, mais será coa

dominación romana, cando se inicia un verdadeiro proceso de

urbanización. Dentro da organización da antiga Gallaecia romana, as

villae, eran asentamentos de carácter rural con funcións administrativas e

comerciais. Por riba da administración das vilas, os conventus,

representados polas cidades de Lugo, Astorga e Braga, organizaban os

núcleos con menor entidade e a densa armazón de comunicacións.

Durante a Idade Media, as sucesivas invasións dos suevos, musulmáns e

normandos influíron na perda do poder socioeconómico das cidades. A

mediados do s. VIII, levouse a cabo un proceso de repoboación urbana

en núcleos como Lugo, Tui e Ourense, mais o renacemento propiamente

urbano rexístrase nos s. XII e XIII con dous eixes de urbanización: o

camiño de Santiago e a liña de costa.

A Idade Moderna caracterízase polo crecemento demográfico e a súa

concentración maioritaria en emprazamentos costeiros (cfr.., colonización

americana e novos cultivos) e en xeral seguindo as pautas do poboamento

medieval: múltiples células espalladas polo rural. No s. XIX a

modernización do sector pesqueiro coa implantación de conserveiras (de

orixe catalana) son os efectos dunha burguesía emerxente.

Ata a metade do s. XX, Galicia non contaba cunha rede de asentamentos

urbanos, que serán, en parte, consecuencia directa de investimentos

económicos externos (cfr.., Citroen); sen embargo, as políticas de

desenvolvemento non lograrán disminuir os desequilibrios rexionais ao

xerar dinamismo en sectores moi puntuais como o eixo Ferrol- Tui.

2. O SUBSISTEMA URBANO GALEGO

Galicia presenta un sistema urbano desarticulado, cunha notable carencia

de asentamentos intermedios entre as sete cidades e as vilas organizadas

do medio rural. Actualmente, caracterízase polo acusado desequilibrio,

tanto demográfico como funcional, entre as provincias occidentais e

orientais: o Corredor Atlántico concentra máis do 60% da poboación

total, máis do 70% do emprego non agracio e arredor do 80% da renda

rexional.

Dentro da xerarquía urbana galega predomina o policentrismo ( modelo de

organización territorial composto por dúas ou máis cidades centrais e un

conxunto de cidades intermedias que funcionan como subcentros). Os seus

compoñentes son:

2 metrópoles rexionais (Vigo e A Coruña), que sustentan os servicios

máis cualificados, un desenvolvido sector terciario e un sistema

empresarial competitivo.

5 cidades medias ( Ourense, Santiago, Ferrol, Lugo e Pontevedra) exercen

un papel equilibrador cunha certa especialización no sector servicios.

Un numeroso conxunto de vilas de tamaño variable, que contan con

equipos sanitarios, educativos, de ocio... a nivel da comarca.

3. AS SETE CIDADES GALEGAS

Cada unha das cidades galegas exercen un papel diferenciador na

organización do territorio:

A Coruña: Cidade portuaria de gran tradición comercial e financieira (ata

ser considerada a cidade de negocios de Galicia). As actividades

administrativas, xudiciais e militares ocupan, asimesmo, gran parte da súa

poboación.

Vigo: Porto de gran importancia, ocupa o primeiro posto nacional en canto

a flota pesqueira. A instalación de varios estaleiros, da industria

conserveira, ou químicas, unidas a súa función comercial explican que a

súa area de influencia se extenda ó norte de Portugal.

Santiago: As raíces relixiosas e artísticas, fomentan a actividade turística.

Conta cunha das universidades máis antigas e de maior tradición en

España. Tamén podemos salientar a función comercial e de comunicacións

terrestres e aéreas.

Ferrol: Baseou o seu desenvolvemento na función militar e na industria

naval; en consecuencia, ás sucesivas crises dos estaleiros e a falta de

diversificación sumírona na recesión demográfica e no estancamento do

seu crecemento urbano.

Pontevedra: O esplendor económico e demográfico dos ss XV e XVI,

gracias as actividades comerciais e pesqueiras, deu paso dende no s.XIX a

funcións esencialmente administrativas.

Lugo: Única cidade importante cunha extensa área rural que presenta unha

clara especialización administrativa con complementarias funcións

comerciais, sanitarias e educativas.

Ourense: Terceira cidade de Galicia por volume demográfico (cfr..,o seu

desenvolvemento nas dous últimas décadas en relación co retorno de

emigrantes), a administración e o comercio son as funcións principais,

malia a condición de nó de comunicacións ferroviarias e por estrada que

posibilitan a instalación de industrias téxtiles, alimentarias,etc.

AUTORÍA: NOELIA CAMPOS, BEATRIZ FREAZA

e Mª RITA GAYOGALIÑANES