Ocena stanu zachowania populacji wilków i rysi na terenie województwa podlaskiego

dokonana na podstawie tropień zimowych, danych ankietowych oraz analiz genetycznych

WWF Polska

Warszawa 2015

Przedsięwzięcie dofinansowano ze środków

Wojewódzkiego Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Białymstoku

Instytucje które przyczyniły się do powstania niniejszego raportu:

Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Białymstoku

Fundacja

WWF Polska

Uniwersytet w Białymstoku Instytut Biologii

Wigierski Park Narodowy

Biebrzański

Park Narodowy

– 3 –

Od Koordynatora Projektu

Z inicjatywy Fundacji WWF Polska w 2013 r. przeprowadzone były zimowe tropienia

wilków i rysi w dużych kompleksach leśnych w województwie podlaskim. Podobne tropienia

objęły w tamtym okresie znaczną część woj. warmińsko-mazurskiego i były realizowane m.in.

w ramach innego projektu WWF Polska (pn. „Aktywna ochrona populacji nizinnej

rysia w Polsce” POIS.05.01.00-00-341/10). Była to pierwsza zsynchronizowana inwen-

taryzacja przeprowadzona na tak dużym obszarze od wielu lat.

Zimowe tropienia są bardzo efektywną metodą inwentaryzacji wilków, zwłaszcza gdy

przy optymalnych warunkach pogodowych, zostaną przeprowadzone co najmniej 2-krtotnie.

Odmiennie wygląda sytuacja w odniesieniu do rysia, który jest gatunkiem mniej ruchliwym

i prowadzącym samotniczy, bardziej skryty, tryb życia. Stąd też dużo trudniej zidentyfikować

obecność tego drapieżnika w terenie, a szacunki jego liczebności mogą być zaniżane.

W celu lepszej oceny sytuacji populacji rysi w województwie podlaskim, bytującej na

skraju naturalnego zasięgu występowania gatunku, w 2015 r. postanowiono zimowe tropienia

rysi wzbogacić o analizy genetyczne próbek włosów rysi zebranych w Puszczy Augustowskiej

i Puszczy Knyszyńskiej oraz zebranie dodatkowych informacji nt. występowania w tych dra-

pieżników w terenie (m.in. na podstawie ankiet monitoringowych). Działania te podjęto we

współpracy z partnerami. Ciężar zbierania danych wzięły na siebie głównie służby terenowe

nadleśnictw położonych na obszarze Puszczy Augustowskiej (Augustów, Płaska, Głęboki

Bród, Szczebra, Pomorze, Suwałki) i Wigierskiego Parku Narodowego i dalej na południe

Nadleśnictwo Rajgród (łącznik między P. Augustowską i Doliną Biebrzy) oraz Biebrzański

Park Narodowy i dalej na południowy wschód w Puszczy Knyszyńskiej, nadleśnictwa: Kny-

szyn, Czarna Białostocka, Dojlidy, Supraśl, Krynki, Waliły i Żednia. W Puszczy Białowieskiej

zimowe tropienia wilków i rysi, obsługę sieci fot-pułapek oraz opracowanie danych przepro-

wadzili pracownicy Instytut Biologii Ssaków PAN w Białowieży. Próbki do analiz genetycz-

nych były zebrane na terenie 5 nadleśnictw (w P. Augustowskiej i P. Knyszyńskiej), a same

analizy genetyczne oraz ich interpretacje przeprowadzili specjaliści z Instytutu Biologii Uni-

wersytetu w Białymstoku.

Działania w niniejszym projekcie były współfinansowane przez Wojewódzki Fundusz

Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (WFOŚiGW) w Białymstoku i Fundację WWF

Polska, a na terenie Puszczy Białowieskiej realizowane w ramach działań statutowych IBS

PAN w Białowieży. Niniejsze raporty powstały dzięki zbiorowemu wysiłkowi wielu osób –

zbierających dane i informacje w terenie oraz prowadzących analizy i opracowujących wyniki

– 4 –

w zaciszu laboratoriów i gabinetów. Wszystkim uczestnikom tego przedsięwzięcia, których

lista jest długa należą się bardzo duże podziękowania. W tym miejscu jednakże należy wspo-

mnieć o koordynatorach terenowych zimowych tropień w poszczególnych jednostkach.

Bez ich sprawności organizacyjnej i zaangażowania tropienia prowadzone w szybko zmienia-

jących się, często „kapryśnych”, warunkach pogodowych nie były by możliwe.

Szczególne podziękowania Koordynator Projektu, chciałby wyrazić Dyrektorowi RDLP

Białystok Panu Ryszardowi Ziemblickiemu oraz Zastępcy Dyrektora RDLP Białystok Panu

Markowi Masłowskiemu za aktywne wsparcie idei oceny stanu zachowania populacji wilków

i rysi na terenie Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Białymstoku. To już kolejny

sezon wspólnych działań i należy mieć nadzieję, że nie ostatni. Za życzliwą pomoc w rozwią-

zywaniu problemów oraz efektywną współpracę podziękowania składam również Naczelni-

kowi Wydziału Ochrony Ekosystemów (RDLP Białystok) Panu Krzysztofowi Oniszczukowi

oraz Pani Barbarze Gołowacz Starszemu Specjaliście z tegoż wydziału.

Stefan Jakimiuk

Koordynator Projektu

Fundacja WWF Polska

– 5 –

Raport z inwentaryzacji wilków i rysi metodą tropień zimowych

oraz ocena stanu zachowania populacji tych gatunków w Puszczy Augustowskiej, Knyszyńskiej i okolicach

w sezonie 2014/2015

Tomasz Borowik • Krzysztof Schmidt

Instytut Biologii Ssaków PAN, Białowieża

– 6 –

Metodyka

Inwentaryzację wilka i rysia w województwie podlaskim przeprowadzono w trzech

dużych kompleksach leśnych Puszczy Augustowskiej, Knyszyńskiej i Białowieskiej. Dodatko-

wo tropienia wykonano w mniejszych kompleksach leśnych zlokalizowanych w pobliżu Pusz-

czy Augustowskiej i Knyszyńskiej oraz Biebrzańskiego Parku Narodowego. Liczenia drapież-

ników oparto na metodzie opracowanej w ramach programu „Ogólnopolskiej inwentaryzacji

wilków i rysi w nadleśnictwach i parkach narodowych” przez Instytut Biologii Ssaków PAN

w Białowieży. W pracach terenowych brali udział pracownicy nadleśnictw RDLP Białystok,

Wigierskiego Parku Narodowego, Biebrzańskiego Parku Narodowego, Białowieskiego Parku

Narodowego oraz Instytutu Biologii Ssaków PAN.

Inwentaryzacje przeprowadzono w następujących terminach:

1) Puszcza Augustowska: 10 lutego i 05 marca 2015 r.,

2) Puszcza Knyszyńska: 11 lutego i 06 marca 2015 r.,

3) Puszcza Białowieska: 11 lutego 2015 r.,

4) Nadleśnictwo Rajgród: 09 i 10 lutego 2015r.,

5) Biebrzański Park Narodowy: 12 lutego 2015r.

W większości rejonów inwentaryzacyjnych tropienia wilków i rysi prowadzono jedno-

cześnie na obszarze wszystkich nadleśnictw obejmujących dany kompleks leśny 1-2 dni po

świeżym opadzie śniegu. Jedynie w przypadku obszaru Kotliny Biebrzańskiej (Nadleśnictwo

Rajgród i Biebrzański Park Narodowy) tropienia objęły 4 kolejne dni (od 9 do 12 lutego).

Tropienia odbywały się na wcześniej wytyczonych transektach wzdłuż dróg leśnych w taki

sposób, aby w miarę możliwości tworzyły zamkniętą sieć. Zadaniem tropicieli było znalezienie

świeżych tropów drapieżników, określenie gatunku oraz liczby osobników w grupie, a także

stwierdzenie kierunku przemieszczania się zwierząt i zaznaczenie tych tras na mapach.

Do tropicieli należało również ustalenie na podstawie kierunków poruszania się drapieżników

obszarów, na których zwierzęta zaległy na dzienny odpoczynek. Miało to na celu umożliwienie

rozróżnienia poszczególnych grup zwierząt lub pojedynczych osobników od siebie i ustalenie

ich liczby. Niestety, w przypadku Biebrzańskiego Parku Narodowego oraz Nadleśnictw Krynki

i Waliły zastosowano odmienną metodykę tropień. Powyższe jednostki rejestrowały tropy

drapieżników jedynie na krótkich transektach, które w inwentaryzowanym obszarze nie

stanowiły integralnej sieci. Dodatkowo dane przesłane przez Biebrzański PN nie zawierały

informacji o kierunku przejść drapieżników, stąd też poprawna interpretacja uzyskanych

wyników z tego obszaru nie była możliwa.

– 7 –

Zmapowane trasy przejść wilków i rysi oraz trasy przejazdu tropicieli w poszczególnych

nadleśnictwach zostały przekazane do Instytutu Biologii Ssaków PAN celem ich wprowadze-

nia do bazy danych oraz zbiorczego przeanalizowania i zinterpretowania. Liczbę grup i poje-

dynczych zwierząt określa się nanosząc wszystkie stwierdzone trasy przejść drapieżników

oraz trasy przejazdów samochodów na cyfrową mapę całego kompleksu leśnego. Analizuje się

rozkład przestrzenny tropów, liczbę stwierdzonych osobników i kierunki przejść względem

zaznaczonych tras przejazdu tropicieli. W przypadku dobrych warunków terenowych, odpo-

wiednio gęstej sieci transektów i prawidłowej identyfikacji tropów liczba zwierząt wchodzą-

cych do obtropionego oddziału powinna wskazywać rzeczywistą liczebność danej grupy.

Jednak z uwagi na potencjalny wpływ wielu czynników na wynik tropienia uwzględnia się

również możliwość wystąpienia pomyłek w terenie, np. nieprawidłowa identyfikacja gatunku,

błędne wyrysowanie kierunku przejścia, nieprawidłowe oszacowanie liczby osobników, prze-

oczenie tropów itp. Do identyfikacji poszczególnych osobników bądź grup zwierząt brana jest

dodatkowo pod uwagę przeciętna długość dobowych wędrówek, a także fakt, iż watahy wil-

ków często rozchodzą się na mniejsze grupy. W ostatecznym określeniu liczebności zwierząt

pomocne jest porównanie wyników tropień z poszczególnych dni inwentaryzacji.

W przypadku Puszczy Białowieskiej wyniki tropień rysi zostały uzupełnione wynikami

monitoringu prowadzonego przez Instytut Biologii Ssaków PAN przy pomocy fotopułapek

(67 fotopułapek rozmieszczonych w całym kompleksie leśnym w okresie 3 luty – 8 marzec

2015).

Chcemy podkreślić, że zaznaczone elipsami obszary nie odpowiadają rzeczywistym area-

łom poszczególnych watah wilków, czy osobników rysi. Elipsy służą wyłącznie uszeregowaniu

tropów, które mogły należeć do poszczególnych osobników lub grup zwierząt. Na podstawie

jednorazowych tropień nie ma możliwości ustalenia zasięgu terytorialnego konkretnych

osobników.

– 8 –

Wyniki

Puszcza Augustowska

Tropienia drapieżników przeprowadzone zostały przez sześć Nadleśnictw: Augustów,

Szczebra, Płaska, Suwałki, Głęboki Bród, Pomorze oraz Wigierski Park Narodowy w dwóch

terminach: 10.02.2015 i 05.03.2013 (Ryc. 1-4). Wyniki tropień wskazują na obecność

10 watah wilków liczących od 3 do 8 osobników. Łącznie populację wilków Puszczy Augu-

stowskiej i w okolicznych mniejszych kompleksach leśnych oszacowano na około 63 osobniki

(Ryc. 5). Na całym obszarze Puszczy Augustowskiej zlokalizowano tropy rysi należące praw-

dopodobnie do sześciu różnych osobników, w tym jednej samicy z młodym (Ryc. 6).

Kotlina Biebrzańska (Nadleśnictwo Rajgród i Biebrzański Park Narodowy)

Tropienia drapieżników na tym obszarze przeprowadzone zostały w ciągu czterech kolej-

nych dni – Nadleśnictwo Rajgród: 09-10.02.1015, Biebrzański PN: 12.02.2015 (Ryc. 7-8).

Z powodu wyżej wymienionych problemów metodycznych analizę tropień przeprowadzono

jedynie w Nadleśnictwie Rajgród. W obszarze administrowanym przez Nadleśnictwo stwier-

dzono obecność dwóch wilczych watah, których łączną liczebność oszacowano na 10 osobni-

ków (jedna wataha liczyła 4, a druga 6 osobników, Ryc. 7). Jednak z uwagi na fakt, iż obie

grupy tropów zostały wykryte w czasie tropień przeprowadzonych w dwóch różnych dniach,

ich rozróżnienie nie spełniało wszystkich założeń wg opisanej metodyki. Dlatego, w tym przy-

padku za podstawę odróżnienia tych dwóch watah przyjęto dzielącą je odległość (ok. 20 km).

W centralnej części Biebrzańskiego Parku Narodowego potwierdzono obecność jednego rysia

(Ryc. 8).

Puszcza Knyszyńska

Tropienia drapieżników w Puszczy Knyszyńskiej i okolicznych mniejszych kompleksach

leśnych przeprowadzone zostały przez siedem Nadleśnictw: Knyszyn, Dojlidy, Czarna Biało-

stocka, Supraśl, Krynki, Waliły i Żednia w dwóch terminach: 11.02.2015 i 06.03.2015 (Ryc. 9-15).

Analiza tropów wskazuje na obecność 12 grup wilków, przy czym liczebność poszczególnych

watah wynosiła od 4 do 12 osobników. Łącznie, populacja wilków w Puszczy Knyszyńskiej

i okolicach została oszacowana na około 88-91 osobników (Ryc. 16). Tropienia wykazały

obecność 9 pojedynczych osobników rysia oraz dwóch grup liczących po dwa (jedna grupa)

lub trzy osobniki (jedna grupa). Z dużym prawdopodobieństwem należy przypuszczać,

że tropy grup rysi należały do samic z młodymi. Łącznie na obszarze Puszczy Knyszyńskiej

– 9 –

stwierdzono 14 osobników rysia (w tym dwie samice z potomstwem – jedna z jednym i jedna

z dwoma młodymi) (Ryc. 17).

Puszcza Białowieska

Inwentaryzację rysi i wilków w tym kompleksie leśnym przeprowadzono na terenie nad-

leśnictw: Białowieża, Browsk i Hajnówka oraz Białowieskiego Parku Narodowego w dniu

11 lutego 2015 r. (Ryc. 18-19). Dodatkowo, w okresie luty-marzec 2015r., przeprowadzono

monitoring wilka i rysia przy zastosowaniu systemu fotopułapek, rozmieszczonych w regular-

nej sieci na obszarze całej Puszczy Białowieskiej. Analiza danych wskazuje, że w Polskiej

części Puszczy Białowieskiej bytują cztery watahy wilków liczące od 6 do 12 osobników

(Ryc. 18). Zarówno szacowana liczba watah, jak i osobników w poszczególnych grupach uzy-

skała potwierdzenie dzięki monitoringowi za pomocą fotopułapek. Liczebność całej populacji

wilków w tym kompleksie leśnym została oszacowana na 30 osobników. Tropienia wykazały

obecność trzech pojedynczych osobników rysia oraz jednej grupy liczącej trzy osobniki

(Ryc. 19). Analiza danych pochodzących z fotopułapek wykazała występowanie rysi, które nie

zostały zarejestrowane podczas tropień (1 pojedynczy osobnik i 1 samica z młodym) (Ryc. 19).

Łącznie w Puszczy Białowieskiej obie zastosowane metody wykazały obecność 9 rysi (w tym

dwie samice z potomstwem – jedna z jednym i jedna z dwoma młodymi).

Podsumowanie wyników inwentaryzacji rysia i wilka w województwie podlaskim w roku 2015

Analiza materiałów z inwentaryzacji wilka i rysia po tropach przeprowadzonej w miesią-

cach luty-marzec 2015 r. przez personel nadleśnictw RDLP Białystok, Wigierskiego i Biało-

wieskiego Parku Narodowego oraz Instytutu Biologii Ssaków PAN, a także materiałów z foto-

monitoringu dużych drapieżników w Puszczy Białowieskiej wykonanego przez IBS PAN wy-

kazała, iż na terenie objętym inwentaryzacją bytuje łącznie około 194 wilki tworzących około

28 watah oraz minimum 30 rysi (Tabela 1).

– 10 –

Tabela 1. Liczebność wilków i rysi w kompleksach leśnych Podlasia stwierdzona w trakcie inwentaryzacji

dużych drapieżników prowadzonej zimą 2015 r. przy pomocy tropień na śniegu i foto-monitoringu (dotyczy Puszczy Białowieskiej)

Obszar

Wilk Ryś

Liczba watah Minimalna

liczba osobników

Maksymalna liczba

osobników Łączna liczba Samice

z młodymi

Puszcza Augustowska

10 59 63 6 1 (1 młode)

Puszcza Knyszyńska 12 88 91 14 2 (2 i 3 młode)

Puszcza Białowieska 4 30 30 9 2 (2 i 3 młode)

Kotlina Biebrzańska 2 10 10 1 0

Razem 28 187 194 30 5

Obszar objęty inwentaryzacją dużych drapieżników w północno-wschodniej Polsce

w bieżącym roku został ograniczony głównie do trzech dużych kompleksów leśnych Podlasia

– Puszczy Augustowskiej, Białowieskiej i Knyszyńskiej, a także fragmentarycznie Kotliny

Biebrzańskiej. Dlatego pod względem pokrycia terytorialnego wyniki inwentaryzacji są nie

w pełni porównywalne z wynikami liczeń przeprowadzonych w roku 2013, które wykonano

również w trzech dodatkowych kompleksach leśnych ważnych dla obu gatunków: Puszczy

Piskiej, Rominckiej i Boreckiej. Jednak z porównania liczebności obu drapieżników wykaza-

nych w trzech wyżej wymienionych obszarach (Tabela 2) można wywnioskować, że populacja

wilków bytująca na tym terenie wzrosła o około 48%, natomiast populacja rysia utrzymuje się

na podobnym poziomie. Wzrost populacji wilka jest związany przede wszystkim ze wzrostem

liczby osobników w poszczególnych watahach, natomiast liczba watah nie uległa zasadniczym

zmianom. Sytuacja ta może odzwierciedlać naturalny stan wysycenia populacji, podlegającej

ochronie, której liczebność regulowana jest przez jej strukturę socjalną. Wielkość obszarów

poszczególnych kompleksów leśnych limituje możliwą liczbę wilczych terytoriów, natomiast

niska śmiertelność i wysoki sukces reprodukcyjny (efektywność wychowu młodych) skutkuje

zwiększeniem przeżywalności szczeniaków, a co za tym idzie, wzrostem liczebności każdej

wilczej rodziny.

W przypadku rysia odnotowano niewielki wzrost liczby wykrytych osobników tylko na

terenie Puszczy Białowieskiej (z 4 w 2013 r. do 9 w 2015 r., Tabela 2), lecz uwzględniając

wyniki inwentaryzacji pochodzące wyłącznie z tropień, różnica ta jest mniej istotna (z 4 do 6),

co wskazuje, że wynika ona przynajmniej częściowo z zastosowania dwóch różnych metod.

– 11 –

Na podkreślenie zasługuje jednak fakt, że tegoroczne tropienia wykazały obecność samicy

prowadzącej dwójkę młodych, natomiast w roku 2013 stwierdzono tylko pojedyncze osobniki.

Tabela 2. Porównanie wyników inwentaryzacji wilka i rysia przeprowadzonej w latach 2013 i 2015

w trzech kompleksach leśnych w województwie podlaskim

Obszar Wilk Ryś

2013 2015 2013 2015

Puszcza Augustowska 51 (9) 63 (10) 6 6

Puszcza Knyszyńska 50 (10) 91 (12) 13 14

Puszcza Białowieska 21 (4) 30 (4) 4 9 (6)

Razem 122 (23) 184 (26) 23 29

Liczby w nawiasach w kolumnach dotyczących liczebności wilka oznaczają liczbę watah, a liczby poza nawiasami szacowaną całkowitą liczebność osobników. W kolumnie dotyczącej liczebności rysia w nawiasie podano liczbę osobników, która została wykazana w Puszczy Białowieskiej tylko na podsta-wie tropień.

Porównanie liczebności rysia wykazanej za pomocą tropień i wyników fotomonitoringu

potwierdza zatem fakt zaniżania liczebności tych kotów szacowanej wyłącznie za pomocą tej

pierwszej metody przynajmniej o około 30%. Zastosowanie fotopułapek pozwoliło również

wykazać obecność dodatkowej samicy z potomstwem. Jednak stosowanie tej metody na

większą skalę byłoby trudne zarówno pod względem ekonomicznym jak i logistycznym. Dla-

tego zimowa inwentaryzacja za pomocą tropień powinna stanowić podstawę monitorowania

trendów w populacji rysia na większych obszarach. Pozwala ona na śledzenie zmian mini-

malnej liczebności oraz sukcesu reprodukcyjnego w populacji.

– 12 –

Ryciny

Ryc. 1. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji wilka w Puszczy Augustowskiej w dn. 10.02.2015 r.

– 13 –

Ryc. 2. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji wilka w Puszczy Augustowskiej w dn. 05.03.2015 r.

– 14 –

Ryc. 3. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji rysia w Puszczy Augustowskiej w dn. 10.02.2013 r.

– 15 –

Ryc. 4. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji rysia w Puszczy Augustowskiej w dn. 05.03.2015 r.

– 16 –

Ryc. 5. Prawdopodobna liczebność watah i osobników wilków w Puszczy Augustowskiej ustalona na podstawie zestawienia wyników tropień przeprowadzonych w dniach 10 lutego i 05 marca 2015 r.

W Wigierskim Parku Narodowym dodatkowo przeprowadzono fotomonitoring dużych drapieżników przy zastosowaniu systemu fotopułapek, który wykazał obecność 8 wilków (wartość w nawiasie).

– 17 –

Ryc. 6. Minimalna liczebność osobników rysi w Puszczy Augustowskiej ustalona na podstawie zestawienia wyników tropień przeprowadzonych w dniach 10 lutego i 05 marca 2015 r.

– 18 –

Ryc. 7. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji wilka w Nadleśnictwie Rajgród w dn. 09-10.03.2015 r.

oraz Biebrzańskim PN w dn. 12.02.2015 r.

– 19 –

Ryc. 8. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji rysia w Nadleśnictwie Rajgród w dn. 09-10.03.2015 r.

oraz Biebrzańskim PN w dn. 12.02.2015 r.

– 20 –

Ryc. 9. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji wilków w północnej części Puszczy Knyszyńskiej i w sąsiadujących kompleksach leśnych w dn. 11.02.2015 r.

– 21 –

Ryc. 10. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji wilków w północnej części Puszczy Knyszyńskiej i w sąsiadujących kompleksach leśnych w dn. 06.03.2015 r.

– 22 –

Ryc. 11. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji rysia w północnej części Puszczy Knyszyńskiej i w sąsiadujących kompleksach leśnych w dn. 06.03.2015 r.

Czerwonym punktem oznaczono miejsce obserwacji dwóch rysi

– 23 –

Ryc. 12. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji wilków w Puszczy Knyszyńskiej w dn. 11.02.2015 r.

– 24 –

Ryc. 13. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji wilków w Puszczy Knyszyńskiej w dn. 06.03.2015 r.

– 25 –

Ryc. 14. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji rysi w Puszczy Knyszyńskiej w dn. 11.02.2015 r.

– 26 –

Ryc. 15. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji rysi w Puszczy Knyszyńskiej w dn. 06.03.2015 r.

– 27 –

Ryc. 16. Prawdopodobna liczebność watah i osobników wilków w Puszczy Knyszyńskiej i okolicach ustalona na podstawie zestawienia wyników tropień przeprowadzonych w dniach 11 lutego

i 06 marca 2015 r.

– 28 –

Ryc. 17. Minimalna liczebność osobników rysi w Puszczy Knyszyńskiej ustalona na podstawie

zestawienia wyników tropień przeprowadzonych w dniach 11 lutego i 06 marca 2015 r.

– 29 –

Ryc. 18. Trasy tropień i wyniki inwentaryzacji rysi w Puszczy Białowieskiej w dn. 11.02.2015 r.

– 30 –

Ryc. 19. Trasy tropień w dn. 11.02.2015 r. i wyniki fotomonitoringu rysi w dn. 3 luty – 8 marzec 2015

oraz podsumowanie wyników inwentaryzacji rysi w Puszczy Białowieskiej

Ciągłą linią oznaczono rysie stwierdzone podczas inwentaryzacji metodą tropień na śniegu, których obecność zarejestrowana również została przez system fotopułapek. Przerywaną linię oznaczono rysie, których obecność potwierdzona została wyłącznie przez system fotopułapek. Małe kółka z czerwonymi rombami oznaczają lokalizacje fotopułapek, które zarejestrowały rysie.

– 31 –

Raport z realizacji monitoringu genetycznego populacji rysi w Puszczy Augustowskiej,

Knyszyńskiej, Piskiej i Białowieskiej (północno-wschodnia Polska)

Przeprowadzenie analiz i przygotowanie raportu

Maciej Matosiuk • Mirosław Ratkiewicz

Instytut Biologii, Uniwersytet w Białymstoku

Zbiór materiału w terenie

Stefan Jakimiuk1 • Maciej Łukaszewicz2 • Marek Chilimoniuk3

Piotr Kukisz4 • Adam Kolator5 • Krzysztof Fiedorowicz6

1 Fundacja WWF Polska; 2 Nadleśnictwo Supraśl; 3 Nadleśnictwo Żednia;

4 Nadleśnictwo Krynki; 5 Nadleśnictwo Augustów; 6 Nadleśnictwo Pomorze

– 32 –

Wprowadzenie

Ryś eurazjatycki, Lynx lynx występuje w północno-wschodniej Polsce oraz w Karpatach.

Populacje zasiedlające północno-wschodnią Polskę są niezbyt liczne i najprawdopodobniej

pofragmentowane. Rysie zamieszkujące Puszczę Białowieską wykazują odrębność genetyczną

od pozostałych populacji tego gatunku w Polsce i całej Eurazji (Ratkiewicz i in. 2014). Poje-

dyncze, izolowane populacje mogą wyginąć wskutek wyłącznie procesów losowych. Populacje,

by istnieć w czasie powinny wymieniać geny między sobą, co realizowane jest wskutek natu-

ralnej dyspersji lub translokacji. Chroni to przed spadkiem zmienności genetycznej i w kon-

sekwencji umożliwia zachowanie potencjału ewolucyjnego w obrębie populacji czy całego

gatunku. Badania genetyczne markerów zlokalizowanych w mitochondrialnym DNA

i w autosomach pozwalają udzielić odpowiedzi na kilka ważnych pytań, które mają na celu:

(1) Określenie poziomu zmienności genetycznej w populacjach rysi zasiedlających różne

puszcze północno-wschodniej (NE) Polski,

(2) Wyznaczenie poziomu dywergencji genetycznej między czterema populacjami rysi w NE

Polsce dla samic i samców.

(3) Określenie poziomu przepływu genów między badanymi populacjami rysi.

Materiał i metody

W projekcie dysponowaliśmy łącznie 83 próbkami rysi. Zbiór prób włosowych w Puszczy

Augustowskiej i Knyszyńskiej był prowadzony przez Stefana Jakimiuka we współpracy

z pracownikami służb terenowych Lasów Państwowych. Dysponowaliśmy także próbkami od

dr Andrzeja Krzywińskiego (Park Dzikich Zwierząt w Kadzidłowie) i Aleksandra Adamskiego

(Nadleśnictwo Spychowo) uzyskanymi w ramach projektu reintrodukcji na Mazurach oraz

próbkami zebranymi w trakcie realizacji projektu badawczego wykonywanego pod kierownic-

twem dr hab. Krzysztofa Schmidta z IBS PAN w Białowieży (Ratkiewicz i in. 2012, Ratkiewicz

i in. 2014). Były to pojedyncze prób z Puszczy Augustowskiej, Knyszyńskiej, Boreckiej i Ro-

minckiej oraz 25 próbek z Puszczy Białowieskiej. Te wcześniej uzyskane sekwencje mtDNA

i genotypy w loci mikrosatelitarnych rysi wykorzystaliśmy w celach porównawczych.

W niniejszym opracowaniu wykonaliśmy izolację DNA dla około 36 próbek. W przypad-

ku znacznego odsetka prób analizy genetyczne (PCR i reakcję sekwencjonowania DNA) mu-

sieliśmy powtarzać kilkukrotnie i z użyciem różnych par starterów. Spowodowane to było

– 33 –

powielaniem DNA innych gatunków niż ryś z włosów rysi, zapewne zanieczyszczonych wsku-

tek ocierania się drapieżników o ciała ich ofiar czy tez ocieranie się innych gatunków o pułap-

ki włosowe. Dla przykładu, w roku 2015, aż w 17 stwierdzone były inne gatunki: sarna, jeleń,

żubr, jenot, lis, a niektóre próby były zanieczyszczone więcej niż jednym gatunkiem, innym

niż ryś. Dlatego też stosowaliśmy trzy pary unikalnych dla rysi starterów, by nie powielać

DNA od innych gatunków. Pary te powielają bardzo krótkie odcinki DNA, musieliśmy więc

wykonywać kilka niezależnych reakcji PCR i sekwencjonowania DNA dla każdej z prób. Część

prób nie wyszła w ogóle. Oprócz analiz mtDNA, wykonaliśmy analizy 11 loci mikrosatelitar-

nego DNA (Fca043, Fca008, Fca031, F115, Fca90, Fca559, Fca149, Fca045, Fca391, Fca077

i Fca078). Loci te są znane z literatury naukowej i z powodzeniem były stosowane w bada-

niach rysi. Określenie genotypów rysi w 11 loci pozwoliło wyznaczyć poziom zmienności

genetycznej w badanych populacjach jak i porównać je ze sobą oraz określić stopień ich dywe-

rgencji i poziom przepływu genów. W analizach statystycznych stosowaliśmy ogólnodostępne

i powszechnie stosowane programy z zakresu genetyki populacji i ekologii molekularnej, takie

jak Arlequin, Genepop, GenAlEx i FSTAT.

Wyniki analiz genetycznych badanych prób rysi

Analizy mitochondrialnego DNA

Analizy sekwencji regionu kontrolnego u 83 rysi pochodzących z obszaru północno-

wschodniej Polski wykazały obecność 8 haplotypów (H1, H2, H3, H4, H10, H11, H19 i H20)

spośród stwierdzonych przez nas 20 w dotychczasowych badaniach. Interesującym jest,

że wśród tych ośmiu haplotypów znalazły się dwa (H19 i H20) wcześniej niespotykane

w badaniach rysi. Pokrewieństwa między haplotypami przedstawia sieć haplotypów (Ryc. 1).

Na podkreślenie zasługuje fakt, że nowy haplotyp H20 jest blisko spokrewniony z haplotypem

H10, typowym dla Puszczy Białowieskiej (Ryc. 1). Z kolei haplotyp H19 wystąpił u dwóch rysi

(samica i potomstwo) z programu reintrodukcji „born to be free” prowadzonego na Mazurach

przez dra A. Krzywińskiego. Haplotyp ten różni się jedną mutacją od haplotypu H6, dwie

mutacje różnią go zarówno od H1 i H2, jest wiec do nich dosyć podobny. W całej próbie rysi

z północno-wschodniej Polski najczęstszy był haplotyp H10 (0,398, Tabela 1). Jest on typowy

dla rysi z Puszczy Białowieskiej (BPF), gdzie wystąpił on u 80% badanych osobników. Haplo-

typ ten był też obecny w pozostałych badanych populacjach i jego częstość wahała się od

0,042 (Puszcza Piska i Lasy Napiwodzko-Ramuckie – PPNR) do 0,368 (Puszcza Augustow-

ska – PAU); Tabela 1.

– 34 –

Tabela 1. Frekwencje haplotypów cr mtDNA (%) w badanych populacjach rysi

Populacja

Haplotyp PAU KNS PPNR BPF NE Polska

H1 0,105 0 0,542 0,040 0,193

H2 0,474 0,600 0,042 0,040 0,241

H3 0 0 0,083 0 0,024

H4 0,053 0 0,208 0 0.072

H5 0 0 0 0 0

H6 0 0 0 0 0

H7 0 0 0 0 0

H8 0 0 0 0 0

H9 0 0 0 0 0

H10 0,368 0,333 0,042 0,800 0.398

H11 0 0 0 0,120 0.036

H12 0 0 0 0 0

H13 0 0 0 0 0

H14 0 0 0 0 0

H15 0 0 0 0 0

H16 0 0 0 0 0

H17 0 0 0 0 0

H18 0 0 0 0 0

H19 0 0 0,083 0 0,024

H20 0 0,067 0 0 0,012

PAU – Puszcza Augustowska (N = 19), KNS - Puszcza Knyszyńska (N = 15), PPNR- Puszcza Piska i Lasy Napiwodzko-Ramuckie (N = 24), BPF – Puszcza Białowieska (n = 25). NE Polska – wszystkie badane próby rysi z obszaru północno-wschodniej Polski razem (n = 83)

Wywodzący się od niego haplotyp H11 nie był stwierdzony poza BPF, ale H20, który róż-

nił się tylko jedną mutacją od H10 był zaobserwowany u jednego osobnika z Puszczy Kny-

szyńskiej (KNS). Występowanie haplotypu H10 u niemal 40% rysi w północno-wschodniej

Polsce oznacza, że dokładnie taki odsetek rysi z tego obszaru wywodzi się z Puszczy Białowie-

skiej. Taki „białowieski” rodowód ma co trzeci ryś w Puszczy Augustowskiej i Knyszyńskiej

i zaledwie co dwudziesty ryś w PPNR. Świadczy to także o dyspersji rysi posiadających ten

haplotyp na obszary wymienionych puszcz w Polsce, i jak pokazały badania Ratkiewicz i in.

(2014) poza granice Polski, w tym na Łotwę. Kolejne co do częstości haplotypy rysi w NE

Polsce to H2 (0,241) i H1 (0.193). Haplotyp H2 był najczęstszym haplotypem w P. Augustow-

skiej i Knyszyńskiej, natomiast H1 miał najwyższą frekwencję w PPNR. Haplotyp H1 jest

haplotypem, który jest utrwalony u wszystkich rysi w Norwegii (ma frekwencję 1.0) i jest

– 35 –

bardzo częsty w Estonii. Liczba haplotypów mtDNA w poszczególnych populacjach wahała się

od 4 (PAU, KNS, BPF) do 6 (PPNR). Dosyć duża liczba haplotypów w PPNR zapewne jest

efektem działań programu BTBF (born to be free) prowadzonym przez dr A. Krzywińskiego

i translokacji rysi z Estonii przez WWF Polska.

Analiza AMOVA przy teoretycznym założeniu, że wszystkie cztery populacje stanowią

jedną grupę genetyczną pokazała, że wartość zróżnicowania genetycznego (FST) między nimi

jest bardzo duża i wynosi 0,434 oraz istotnie (p < 0,001) różni się od zera. Oznacza to,

że badane cztery populacje rysi nie są jedną, panmiktyczną grupą genetyczną. Porównanie

wartości FST między badanymi populacjami pokazało, że PAU i KNS nie różnią się istotnie od

siebie (mogą być uznane za jedną populację), natomiast pozostałe porównania wykazały

bardzo duże i istotne wartości zróżnicowania genetycznego, które wahały się od 0265 do

0,669 (Tabela 2A). Najbardziej odrębna od wszystkich pozostałych populacji rysi jest popula-

cja z Puszczy Białowieskiej, również populacja z PPNR istotnie rożni się od reszty. Oznacza to,

że przepływ genów w linii żeńskiej między PPNR a pozostałymi populacjami jest bardzo

ograniczony, podobnie między BPF a rysiami z PAU, KNS i PPNR. Powyższy zakres wartości

FST między badanymi parami populacjami odpowiada liczbie migrantów między nimi w prze-

dziale od 0,12 do 0,7 osobnika na pokolenie (Tabela 2A). Najniższa wartość dotyczy porów-

nania pary populacji PPNR i BPF i przekłada się na 1 migrującą samicę co około 8 pokoleń.

Z kolei, ograniczony przepływ genów między KNS a BPF w linii matczynej jest dość zaskaku-

jący, ponieważ populacje te są bliskie geograficznie. Jednocześnie rysie z PAU i KNS swobod-

nie migrują między tymi kompleksami i najprawdopodobniej mają wspólny rodowód.

Tabela 2A. Wartości zróżnicowania genetycznego (FST) między badanymi populacjami rysi

w mitochondrialnym DNA (poniżej przekątnej)

Populacja PAU KNS BPF PPNR

PAU - >10 0,378 0,697

KNS 0,000 - 0,372 0,466

BPF 0,398 0,402 - 0,124

PPNR 0,264 0,349 0,669 -

Wartość nieistotna statystycznie podana została kursywą, pozostałe wartości są istotnie (p < 0,01) różne od zera. Liczba migrantów płci żeńskiej (Nm) między parami badanych populacji na pokolenie podana powyżej przekątnej oraz pogrubiona. Oznaczenia populacji jak w Tabeli 1.

Wniosek z analiz mtDNA rysi: Analiza zróżnicowania genetycznego w mtDNA mię-

dzy populacjami rysi w NE Polsce pokazuje, że poza parą populacji PAU i KNS, wszystkie

pozostałe są w znacznym stopniu od siebie izolowane a przepływ genów między nimi (rozu-

– 36 –

miany jako dyspersja samic) jest znikomy. Może to w przyszłości zagrozić istnieniu tych

populacji, gdyż dyspersja osobników jest jednym z czynników zapewniających trwałość popu-

lacji w czasie a jej znaczące ograniczenie lub brak zwiększa ryzyko ich wyginięcia. Niektórzy

badacze twierdzą, że jeden migrant na pokolenie chronić może przed niekorzystnymi skut-

kami dryfu genetycznego. Niestety, swobodny przepływ genów zachodzi tylko między popula-

cjami rysi z PAU i KNS, podczas gdy między pozostałymi populacjami liczba migrantów na

pokolenie wyliczona z wskaźnika FST jest mniejsza od jedności, co może oznaczać, że są one

silnie narażone na działanie dryfu genetycznego i w konsekwencji spadek zmienności. Skut-

kiem takich procesów może być utrata potencjału ewolucyjnego i nawet wyginiecie populacji.

Obecność trzech haplotypów w grupie „linii białowieskiej” (H10, H11 i H20) oraz reprezenta-

cja H10 w populacjach KNS i PAU rzędu 30% wskazuje, że populacja „białowieska” może

aktualnie znajdować się w ekspansji przestrzennej na nowe obszary.

Tabela 2B.

Wartości zróżnicowania genetycznego (FST) między badanymi populacjami rysi w loci mikrosatelitarnego DNA (poniżej przekątnej)

Populacja PAU KNS BPF PPNR

PAU - 2,15 1,87 2,88

KNS 0,104 - 9,75 1,82

BPF 0,118 0,025 - 1,14

PPNR 0,080 0,121 0,180 -

Wszystkie wartości są istotnie (p < 0,05) różne od zera. Liczba migrantów obojga płci (Nm) między parami badanych populacji na pokolenie podana powyżej przekątnej oraz pogrubiona. Oznaczenia populacji jak w Tabeli 1.

Analizy mikrosatelitarnych loci DNA

W badanych populacjach rysi z NE Polski bogactwo alleliczne w loci mikrosatelitarnych

wahało się od 2,471 alleli na locus (BPF) do 3,342 w PPNR (Tabela 3). Średnia heterozygo-

tyczność przyjmowała wartości w zakresie od 0,473 (BPF) do 0,631 (PPNR), Tabela 3.

Wskaźnik inbredu był istotnie większy od zera w PAU i PPNR, jednak wartości te najprawdo-

podobniej nie oznaczają nielosowych kojarzeń, tylko są efektem małej próby z PAU (7 osob-

ników) a w przypadku PPNR wynikają z wliczenia do tej populacji rysi o zupełnie różnym

pochodzeniu (BBTF i translokacje z Estonii). Wyraźnie widać, że najmniejszy poziom zmien-

ności genetycznej reprezentuje autochtoniczna populacja z Puszczy Białowieskiej, co jest

zapewne efektem bardzo znaczącej redukcji liczebności tej populacji w drugiej połowie XX

wieku. Średnie zróżnicowanie genetyczne między badanymi populacjami rysi w NE Polsce

– 37 –

było umiarkowane (FST = 0,124) i istotnie różniło się od zera (p <0,01). Wartości tego para-

metru między parami poszczególnych populacji były małe lub w niektórych przypadkach

duże i zawsze istotnie różniły się od zera (p < 0,01). Najbardziej zróżnicowaną od pozostałych

populacji podobnie jak w mtDNA, była populacja z BPF (Tabela 2B). Również populacja

PPNR była zróżnicowana od pozostałych. Najmniejsze różnice, choć istotne statystycznie,

stwierdzono między KNS a BPF, czyli populacjami najbliższymi geograficznie. Oznacza to,

że zachodzi między nimi znaczna wymiana genów jądrowych, najprawdopodobniej dzięki

migrującym samcom między BPF a KNS. Analizy liczby migrantów między populacjami

pokazały, że poziom przepływu genów w loci autosomalnych (jądrowe mikrosatelity) jest

zazwyczaj kilkukrotnie większy niż dla mtDNA, co jest zgodne z analogicznymi badaniami dla

większości gatunków ssaków. Może to oznaczać, ze samice są bardziej osiadłe, a płcią migru-

jącą (podlegającą większej dyspersji) są samce.

Tabela 3. Parametry zmienności genetycznej dla loci mikrosatelitarnych

w badanych czterech populacjach rysi z NE Polski

Populacja AR He FIS

PAU 2,962 0,596 0,372*

KNS 2,703 0,548 0,052

BPF 2,471 0,473 -0,057

PPNR 3,342 0,631 0,095*

AR – bogactwo alleli, He – heterozygotyczność oczekiwana, FIS – współczynnik inbredu, * - p < 0.05. Oznaczenia populacji jak w Tabeli 1.

– 38 –

Rycina 1. Sieć powiązań filogenetycznych haplotypów cr mtDNA rysi

Małe czarne kropki oznaczają potencjalne, brakujące haplotypy, kreska oznacza mutację. W Polsce północno-wschodniej stwierdzono 8 haplotypów (H1, H2, H3, H4, H10, H11, H19 i H20).

– 39 –

Rycina 2.

Mapa ilustrująca poziom przepływu genów między badanymi populacjami rysi w północno-wschodniej Polsce wyrażony jako liczba migrantów na pokolenie

Wartości dla loci mikrosatelitarnych podano kursywą. Wartości pochodzą z Tabeli 2A i 2B.

> 10 0,697

0,372 9,75

0,124

2,88

2,15

1,14

– 40 –

Podsumowanie i zalecenia przyszłych działań

1. Badania mtDNA pokazały, ze populacja rysi w NE Polsce w około 40% -50% może wy-

wodzić się z Puszczy Białowieskiej.

2. Populacja z BPF najprawdopodobniej zasila populacje w KNS i PAU. Z kolei, w PPNR

osobniki o rodowodzie „białowieskim” niemal nie występują. Obecność trzech haploty-

pów mtDNA w grupie „linii białowieskiej” (H10, H11 i H20) oraz reprezentacja H10

w KNS i PAU rzędu 30% wskazuje, że populacja białowieska może być aktualnie w eks-

pansji przestrzennej na nowe obszary. Świadczy też o tym duża liczba migrantów wyli-

czona między BPF i KNS na podstawie loci mikrosatelitarnych.

3. Duże zróżnicowane genetyczne mtDNA między badanymi populacjami rysi w NE Polsce

wskazuje na ograniczony przepływ genów między nimi, co może skutkować spadkiem

zmienności i utratą potencjału ewolucyjnego. Jedynie populacje PAU i KNS wydają się

swobodnie wymieniać między sobą geny w linii matczynej. Uzyskane wyniki pokazują

swobodną wymianę genów w linii matczynej jedynie pomiędzy populacja PAU i KNS.

4. Przepływ genów autosomalnych jest większy niż w przypadku mtDNA, tym niemniej

każda z badanych populacji istotnie różni się od pozostałych, co wskazuje na ograniczoną

dyspersję między nimi.

5. Monitoring genetyczny rysi w Polsce północno-wschodniej powinien być kontynuowany.

Pozwoli to razem z topieniami zimowymi oraz ewentualnymi fotopułapkami z dużą do-

kładnością szacować liczebność rysi w tym obszarze i przez to ustalić zachodzące zmiany

w liczebności osobników występujących w Puszczach NE Polski. Monitoring genetyczny

w przypadku tak rzadkiego gatunku ssaka, prowadzącego skryty tryb życia, jakim jest ryś

, jest w pełni uzasadniony, gdyż stanowi rozsądne uzupełnienie monitoringu za pomocą

tropień a proporcja kosztów i nakładów pracy względem uzyskanych efektów wydają się

być korzystna. Można też będzie określić poziom przepływ genów między populacjami –

czy izolacja między populacjami się nasila, czy też odwrotnie, różnice między nimi się za-

cierają.

6. Należy rozważyć podjęcie monitoringu genetycznego w kompleksach leśnych na Litwie

i Białorusi, które sąsiadują ze wschodnią granicą Polski. Może to pomóc uzyskaniu peł-

niejszego obrazu sytuacji populacji rysi znajdującej się na skraju zasiągu tego gatunku

w Polsce północno-wschodniej.

– 41 –

Cytowana l iteratura

Ratkiewicz M, Matosiuk M, Kowalczyk R, Konopiński MK, Okarma H, Ozolins J, Männil P, Ornicans

A, Schmidt K. 2012. High levels of population differentiation in Eurasian lynx at the edge of the

species' western range in Europe revealed by mitochondrial DNA analyses. 2012. Animal Con-

servation 15: 603-612.

Ratkiewicz M., Matosiuk M., Saveljev AP., Ozolins J., Mannil P., Balciauskas L., Kojola I., Okarma H.,

Kowalczyk R., Schmidt K. 2014. Long-range gene flow and the effects of climatic and ecological

factors on genetic structuring in a large, solitary carnivore: the Eurasian lynx. PlosONE

10.1371/journal.pone.0115160.

– 42 –

Analiza danych ankietowych oraz innych informacji nt. stwierdzeń obecności wilków i rysi ankietowych

Stefan Jakimiuk

WWF Polska

– 43 –

Na podstawie porozumienia z RDLP Białystok w maju 2015 wysłano karty monitoringo-

we dla dużych drapieżników (wilki, rysie) do 29 nadleśnictw, spośród 32 nadleśnictwa na

terenie regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych. Kart monitoringowych nie wysyłano do

3 nadleśnictw z Puszczy Białowieskiej, ponieważ na tym obszarze monitoring wilka i rysia

prowadzony jest przez Instytut Biologii Ssaków PAN w Białowieży. Z 29. nadleśnictw, które

otrzymały karty monitoringowe (Ryc. 1). 14. nadleśnictw wysłało karty wypełnione podając

informacje nt. stwierdzeń wilków i/lub rysi, w tym 10. z terenu województwa podlaskiego

i 4 z woj. warmińsko-mazurskiego. Dodatkowo 5 nadleśnictw, podało informacje, że nie

stwierdzano obecności wilków i/lub rysi poza okresem tropień zimowych (te które uczestni-

czyły w zimowych tropieniach). Spośród 10 nadleśnictw z woj. podlaskiego uczestniczących

w ankietach 9. brało również udział w zimowych tropieniach, a jedno – Nadleśnictwo Bielsk

Podlaski dostarczyło dodatkowych danych nt. występowania wilków i rysi spoza dużych

(głównych) kompleksów leśnych Podlasia.

Na terenie Białowieskiego Parku Narodowego i Wigierskiego Parku Narodowego prowa-

dzony jest monitoring ssaków przy pomocy tzw. foto-pułapek. Koordynator projektu zwrócił

się do tych jednostek z prośbą o udostępnienie materiałów filmowych dokumentujących

obecność dużych drapieżników. Pozytywnie do tej prośby odniósł się Wigierski Park Narodo-

wy przesyłając informacje nt. liczby stwierdzonych z zastosowaniem tej techniki wilków oraz

udostępnił zdjęcia i materiał filmowy dokumentujący obecność rysia. Ponadto Koordynator

Projektu podczas prac terenowych zebrał informacje nt. obserwacji rysi (od służb terenowych

Lasów Państwowych i innych osób przebywających w terenie), w znacznej części udokumen-

towanych bardzo ciekawym materiałem zdjęciowym.

Analiza kart monitoringowych

Katy monitoringowe z 14 nadleśnictw zwierają łącznie 133 rekordy informacyjne obej-

mujące okres od czerwca 2014 r. do maja 2015 r. Są to jednak różne pod względem jakości

dane np. informacje o obserwacjach bezpośrednich wilków i/lub rysi, stwierdzeniach tropów

i odchodów oraz szczątków ich ofiar. W większości przypadków podawana była liczba (lub

prawdopodobna liczba) stwierdzonych zwierząt. Czasami jednak podawane były jedynie

informacje o stwierdzeniach ofiar poszczególnych drapieżników. W uzupełnieniu ankiet

niektóre nadleśnictwa przesłały bogaty materiał zdjęciowy dokumentujący obserwacje (foto-

grafie tropów, odchodów, szczątki ofiar, zdjęcia z foto-pułapek).

– 44 –

Z 133 rekordów informacji 112 odnosi się do wilków, a 21 do rysi. Dane ankietowe

nt. wilków nie zmieniają zasadniczo obrazu sytuacji tego gatunku uzyskanego na podstawie

zimowych tropień przeprowadzonych w lutym i marcu 2015 r. na terenie Puszczy Knyszyń-

skiej i Puszczy Augustowskiej. Inaczej wygląda sytuacja rysia, w przypadku którego materiał

z topień jest znacznie uboższy, a uzyskane wyniki raczej nie odzwierciedlają w pełni sytuacji

tego gatunku. Dlatego ankiety monitoringowe, obserwacje w terenie wraz z materiałem zdję-

ciowym (fot. spotkanych rysi i z foto-pułapek) oraz wyniki analiz genetycznych w znaczący

sposób uzupełniają obraz lokalnej „podlaskiej” populacji rysi na skraju naturalnego występo-

wania gatunku.

Dane z monitoringu rysi w terenie

Dane uzyskane w wyniku tropień wykazały obecność rysi 6 rysi w Puszczy Augustowskiej

– jedynie w części środkowej i południowej. Tymczasem analizy genetyczne wykazały obec-

ność 2 osobników (samców) w Nadleśnictwie Pomorze tj. w północnej części kompleksu

leśnego. Ponadto dane ankietowe wzbogacone o fotografie wykonane w dniach 8 marca br.

w Leśnictwie Wilkokuk (Nadl. Pomorze) oraz zdjęcia z sąsiadującego obszaru Wigierskiego

Parku Narodowego (z dn. 17 i 20 marca) z foto-pułapek potwierdzają występowanie co naj-

mniej 2. osobników rysi w północnej części Puszczy Augustowskiej. Tak więc liczbę rysi usta-

loną na podstawie tropień należało by zweryfikować z „co najmniej 6” na „co najmniej

8 osobników”.

– 45 –

Ryc. 1. Puszcza Augustowska – zdjęcia w przybliżeniu pokazują obszary lokalizacji osobników

– 46 –

Ryś w Nadleśnictwie Pomorze, L. Wilkokuk (Puszcza Augustowska); 8.03.2015 r.

Fot. P. Pojawa

Ryś w Wigierskim Parku Narodowym (fotopułapka); 17. 03.2015 r.

– 47 –

Ryś na zrębie w Nadleśnictwie Pomorze (Puszcza Augustowska); 2013 r.

Fot. Wojciech Stawiaszyński

Dane z obserwacji terenowych z Puszczy Knyszyńskiej potwierdzają częściowo wyniki

uzyskane z tropień zimowych. Informacje uzyskane od służb terenowych nadleśnictw położo-

nych na terenie tego kompleksu leśnego sugerują nawet, że kondycja populacji tego drapież-

nika w Puszczy Knyszyńskiej może się poprawiać. Świadczy o tym rosnąca ilość spotkań rysia,

w wielu przypadkach udokumentowana materiałem zdjęciowym. Zebrane z tego sezony foto-

grafie rysi pochodzą z nadleśnictw Żednia, Krynki i Supraśl. Ponadto rysie były stwierdzane

poza okresem zimowych tropień w nadleśnictwach Waliły, Czarna Białostocka, Dojlidy (bardzo

ciekawe obserwacje 2 rysi w maju br.) oraz Knyszyn, a więc we wszystkich nadleśnictwach

tego kompleksu leśnego. Ponieważ obserwacje był poczynione w różnych okresach nie można

ich sumować. Tym nie mniej może to potwierdzać opinię , że „sytuacją rysia w Puszczy Kny-

szyńskiej poprawia się”, jako następstwo coraz lepszej kondycji sarny w tym kompleksie

leśnym.

– 48 –

Ryś na karmowisku w Nadleśnictwie Krynki (Puszcza Knyszyńska).

Fot. M. Kurzawa

Ryś na wykrocie w Nadleśnictwie Żednia (Puszcza Knyszyńska); 29. 10. 2013 r.

Fot. Jan Kordiukiwicz

– 49 –

Ryś „w obiektywie fotopułapki” – Nadl. Supraśl (Puszcza Knyszyńska)

Ryś przy drodze w Nadleśnictwie Żednia, L. Sokole (Puszcza Knyszyńska); Lipiec 2014;

Fot. Tomasz Tokajuk

– 50 –

Wilk z kamery Straży Leśnej na północny wschód od wsi Trześcianka (Nadleśnictwo Żednia)

Ryś z kamery Straży Leśnej w niewielkim kompleksie leśnym na w okolicach wsi Trześcianki,

w oddaleniu od głównego masywu Puszczy Knyszyńskiej

– 51 –

Ryś w nadleśnictwie Krynki (Puszcza Knyszyńska) kwiecień 2015. Fot. Paweł Świątkiewicz

– 52 –

Rysie z obrożami telemetrycznymi

W dniu 28 lutego zostały znalezione szczątki martwego rysia z obrożą telemetryczna na

terenie Nadleśnictwa Pomorze. Ryś ten był martwy co najmniej od kilku miesięcy. Próbki z ze

szczątków rysia przesłano do analiz genetycznych oraz ustalono, iż pochodzi on z reintroduk-

cji tego gatunku na Litwie. Był on wypuszczony na wolność ok. 100 km na północ od Puszczy

Augustowskiej. Inną obserwację rysia z obrożą telemetryczną dokonano 21 lutego br.

(ok. godz. 17:00) przy drodze powiatowej z Lipska do Augustowa (ok. 7 km na pn. wschód od

Lipska). Dopiero analiza wykonanej fotografii wykazała obecność obroży telemetrycznej na

szyi rysia. Jeszcze jedna obserwacja rysia z obrożą telemetryczna została dokonana na terenie

Puszczy Knyszyńskiej 22 maja 2014 r. Ryś z nadajnikiem telemetrycznym obserwowany był

w nadleśnictwie Czarna Białostocka. Analiza lokalizacji rysi wyposażonych w obroże teleme-

tryczne pochodzące reintrodukcji na Mazurach, przeprowadzone konsultacje z IBS PAN

w Białowieży oraz kontakty z organizacją zajmującą się reintrodukcją rysi na Litwie, wskazują

na to, iż najbardziej prawdopodobne pochodzenie rysi z obrożami, to Litwa.

Ryś z obrożą telemetryczna sfotografowany przy drodze Lipsk – Augustów;

21.02 2015 r. Fot. Marek Śleszyński