Миний нутгийн хүн-байгаль цаг уур · 2018. 12. 19. · Миний...

Жамъяншаравын ХишигбаярБайвалын БатхишигЯнжингийн Жаргал

Дамдинсүрэнгийн ПагмажавНамжиллхасүрэнгийн Батсайхан

Гүзрийн Дамба

Миний нутгийн хүн-байгаль цаг уур

улаанбаатар хот2013 он

Ýíýõ¿¿ íîìûã ÀÍÓ-ûí Êîëîðàäîãèéí Èõ Ñóðãóóëèéí Îð÷íûã Õàìãààëàõ

Õàìòðàí Àæèëëàãààíû òºñºë, Ìîíãîëûí Áýë÷ýýðèéí Íºõºí Ñýðãýõ ×àäàìæ òºñëèéí

õ¿ðýýíä õàìòðàí á¿òýýâ.

Íîìûã ñàíàà÷ëàí ýìõòãýñýí: Æàìúÿíøàðàâûí Õèøèãáàÿð

Áàéâàëûí Áàòõèøèã

Íóòãèéí íîìûí çîõèîã÷èä: ßíæèíãèéí Æàðãàë

Äàìäèíñ¿ðýíãèéí Ïàãìàæàâ

Íàìæèëëõàñ¿ðýíãèéí Áàòñàéõàí

Ã¿çðèéí Äàìáà

Ýõ áýëòãýñýí: Æèãæèäèéí Äóëàìñ¿ðýí

Õýâëýëèéí õóóäàñ: 16 õ.õ

Öààñíû õýìæýý: 210õ297

Õýâëýñýí òîî: 300

Èíòåðïðåññ õýâëýëèéí êîìïàíèä õýâëýâ.

© Ýíýõ¿¿ íîìûã çîõèîã÷äûí çºâøººðºëã¿éãýýð

àëèâàà õýëáýðýýð õóóëáàðëàõûã õîðèãëîíî.

ÀÃÓÓËÃÀ

Óäèðòãàë.....................................................................................................4

I õýñýã. Íóòãèéí èðãýäèéí ºã¿¿ëýë

Ñýëýíãý àéìàã Áàÿíãîë ñóì.......................................................................8

ªâºðõàíãàé àéìàã, Ñàíò ñóì..................................................................32

ªâºðõàíãàé àéìàã, Áàÿíãîë ñóì.............................................................62

II õýñýã. Ìèíèé íóòãèéí õ¿í áàéãàëü, öàã óóð

Íèéãìèéí ñóäàëãàà...................................................................................95

Ýêîëîãèéí ñóäàëãàà................................................................................105

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò.......................................................................113

III õýñýã. Ñóäàëãàà ýðãýö¿¿ëýë

Áàéãàëü öàã óóðûí ººð÷ëºëòèéí òàëààðõè òàíû áîäîë-

Àñóóëãà ñóäàëãàà....................................................................................130

Ýðãýö¿¿ëýë..............................................................................................152

Õàâñðàëò õ¿ñíýãò¿¿ä.............................................................................157

ÓÄÈÐÒÃÀË

Áýë÷ýýð íóòàã ìàíàé óëñ ¿íäýñíèé áàéãàëèéí õàìãèéí ÷óõàë íººö áàÿëàã áºãººä Ìîíãîë óãñààòàí ò¿ìíèé îëîí çóóíû òóðøèä îðøèí òîãòíîæ èðñýí àìüæèðãààíû ãîë ýõ ¿¿ñâýð áèëýý. Ìîíãîëûí áýë÷ýýð áîë ¿ðæèë øèìò õºðñòýé, ºíãº àëàãëàñàí ºâñ óðãàìàëòàé, ºòãºí øóãóé îé, ºíäºð ñàðüäàã óóë íóðóóä, ºðãºí öýíãýã ãîë ìºðºí, ºâºã äýýäñèéí ìèíü ¿åýñ òàâàí õîøóó ìàëààñ ãàäíà òºðºë á¿ðèéí àí àìüòàí, àðààòàí æèã¿¿ðòýí àìüäàð÷ èðñýí ºãººìºð áàÿí ºëãèé íóòàã áèëýý. ªâºã äýýäñýýñ ºâëºãäºí èðñýí ¿íýëýãäýøã¿é ýíý áàÿëãèéã õàéðëàí õàìãààëàõûí ñàöóó çîõèñòîé àøèãëàæ õîé÷ ¿åäýý ¿ëäýýõ øààðäëàãà áèäýíä òóëãàð÷ áàéíà.

Áýë÷ýýðèéí íººö áàÿëàã ãýäýã íü áýë÷ýýðò óðãàæ áàéãàà ºâñëºã, áóòëàã, ìîäëîã óðãàìàë, áýë÷ýýð íóòãèéí òîãòîö, òîïîãðàô, ãóó æàëãà, ýêîëîãèéí îëîí ÿíçûí õýâ øèíæèéã àãóóëñàí õýýð òàë, óñò öýã ãýõ çýðýã îëîí îéëãîëòóóä áàãòäàã áèëýý. Áýë÷ýýðò àãóóëàãäàæ áàéäàã ýäãýýð á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã íýã õýâ øèíæòýé áóñ îëîí ÿíç, òºðºë áàéõ òóñàì áýë÷ýýð ýð¿¿ë, áýë÷ýýðèéí äààö, ÷àíàð òºäèé ÷èíýý ñàéí áàéíà ãýæ òîîöîãääîã. Ýíýõ¿¿ øèíæ ÷àíàðààðàà áýë÷ýýðèéã áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë áîëîõ àìüòàí áà óðãàìëûí àìüäðàõ îð÷èí ãýæ ç¿é ¸ñîîð ¿çäýã.

Áýë÷ýýð áîëîí ò¿¿íèéã ò¿øèãëýæ àìüäàðäàã àí àìüòàí, ìàë íü áýë÷ýýðòýéãýý ýâîëþöèéí õóâüä ìàø íÿãò õàðèëöàí õàìààðàëòàé õºãæèæ èðñýí. ªºðººð õýëáýë ºâñºí òýæýýëòýí áàéõã¿é áàéñàí áîë áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí íºìðºã íü ºíººãèéí õýâ øèíæýýñ ººð õýâ øèíæòýé áàéõ ç¿é òîãòîëòîé þì.

Áèäíèé óëàìæëàëò îéëãîëòîîð áýë÷ýýð íü çºâõºí ìàë àæ àõóéòàé õîëáîæ îéëãîäîã áàéñàí áîë ºíºº ¿åä áýë÷ýýðèéí ýêîñèñòåìèéí øèíæëýõ óõààí õºãæñºíººð öîãö áàéäëààð àâ÷ ¿çýõ áîëñîí áèëýý. Òèéìýýñ áýë÷ýýðèéí ýêîñèñòåìèéí îéëãîëòîíä ìàë÷èí àðä ò¿ìýí, òýäíèé ̧ ñ çàíøèë, áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë õýðýã, óëñ îðíûõîî õºãæèëä îðóóëæ áóé òýäíèé õóâü íýìýð, ÷èã õàíäëàãàòàé íü õîëáîæ ¿çäýã áîëñîí áèëýý.

Èéì ó÷ðààñ áýë÷ýýð äýýð ýçýí áîëæ àìüäðàí ñóóãàà ìàë÷èä íü ýíýõ¿¿ íººö áàÿëãàà óëàì ñàéí õàìãààëàõ çîðèëãîîð çîõèñòîé àøèãëàõ àðãà òóðøëàãûã ñýðãýýí ñóðàëöàæ, øèíýëýã àðãà ìåíåæìåíòèéã íýâòð¿¿ëæ ºíºº ¿åèéí ýäèéí çàñãèéí õºãæèëòýé óÿëäóóëàõ ÿâäàë õàìãèéí îíîâ÷òîé, öàã ¿åý îëñîí àæèë þì.

Áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé öàã ¿åèéí õóâüñàí ººð÷ëºëòèéã äàâàí òóóëàí ººðèéí îíöëîã, ºíãº òºðõèéã õàäãàëàí ºíººã õ¿ðòýë õºãæèæ èðñýí îíöëîãòîé. Áýë÷ýýð òàë íóòãèéã ìàë÷èí àðäã¿éãýýð òºñººëºõ áîëîìæã¿é áºãººä ìàë÷äûí ìàë ìàëëàõ àðãà òóðøëàãà, ìýäëýã óõààí îð÷èí ¿åèéí õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãàòàé õýðõýí óÿëäàí õºãæèæ áàéãààã òàíüæ ìýäýõ øààðäëàãà áèäýíä òóëãàð÷ áàéíà.

Öàãèéí àÿñààð ººð÷ëºãäºæ áàéãàà íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí íºëººíä ìàë÷äûí ìàë ìàëëàõ àðãà àæèëëàãàà ààæìààð ººð÷ëºãäºæ áàéãàà òóõàé ìàë÷èä èõ ÿðüäàã áèëýý. Ìàë÷äûí ìàë ìàëëàõ óõààí íü ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé öîãö îéëãîëò òóë îëîí òàëûí õ¿÷èí ç¿éëèéí õàðèëöàí õàìààðëûí ¿ð ä¿íä õºãæèæ èðñýí îíöëîãòîé áèëýý. Áýë÷ýýð íóòãàà àðèã ãàìòàé àøèãëàí ìàë ìàëëàõ àðãà óõààí õýäýí çóóíûã äàìíàí ¿åýýñ ¿åä ºâëºãäºí èðñýí. Ýíý àðâèí àðãà òóðøëàãà, ìýäëýãýýñ ñóðàëöàõ ÿìàð øààðäëàãà áèäýíä áàéíà âý ãýâýë ºíººãèéí áàéäëààð 40 ãàðóé ñàÿ ìàëûã èäýýøë¿¿ëæ áàéãàà áýë÷ýýð ìºí ýíý òîîíû ìàëûã ìàëëàæ áóé ìàë÷äûí ìààíü àðâèí ºâ óëàìæëàë, ìýäëýã òóðøëàãà íü ºíºº áîëîí èðýýä¿é õîé÷ ¿åèéíõýíä çàëãàìæëàí ¿ëäýñíýýð Ìîíãîë óëñ öààøèä òîãòâîðòîé õºãæèõ áîëîìæ íýýãäýíý ãýäýã èòãýë ¿íýìøèëòýé õîëáîîòîé.

Áýë÷ýýð õàìãààëàõ àñóóäëûã ñàéæðóóëàõûí òóëä ìàë÷èä ðóó ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãààã ò¿ëõ¿¿ àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ íü ¿ð ä¿íòýé. Æèøýýëáýë ìàë÷äûí á¿ëýã íºõºðëºë áèé áîëñíîîð ìàë÷èä õîîðîíäîî íýãäýõ, òóëãàìäàæ áàéãàà àñóóäëàà îðîí íóòãèéíõàà çàñàã çàõèðãààòàéãàà õàìòðàí øèéäâýðëýõ ÷àäâàðòàé áîëæ áàéãàà íü ìàíàé óëñàä õýðýãæèæ áàéãàà òºñºë õºòºëáºð¿¿äèéí ¿ð ä¿íãýýñ õàðàãäàæ áàéíà.

Ìîíãîëûí îðíû óëàìæëàëò ìàë àæ àõóé, áýë÷ýýðèéí òºëºâ áàéäëûí òàëààðõ íóòãèéí ìàë÷èí àðäûí õ¿¿ðíýýí ºã¿¿ëñýí ÿðèàã íóòãèéí ñóäëàà÷èä “Íóòãèéí òóõàé ºã¿¿ëýë” ãýñýí á¿ëýãò áè÷èæ òîëèëóóëàâ. Ýíýõ¿¿ á¿ëýãò Ñýëýíãèéí Áàÿíãîë ñóìûí Æàðãàë áàãø, ªâºðõàíãàéí Ñàíò ñóìûí Ïàãìàæàâ, Áàò-ªëçèé ñóìûí Áàòñàéõàí íàð ººðèéí á¿òýýë, õóâü íýìðèéã õàðàìã¿é îðóóëñàí áèëýý.

Õ¿í áàéãàëü õîñîëñîí ñèñòåìèéí õàìãèéí ÷óõàë õýñýã áîëîõ íèéãìèéí ñóäàëãààíû òàëààðõ òîâ÷ òîéìûã 4-ð á¿ëýãò òóñãàñàí. Áýë÷ýýðèéí ýêîëîãèéí òºëºâ áàéäëûã ñóäëàõûí òóëä òóõàéí ýêîëîãèéí á¿ñ íóòàã òóñ á¿ðä íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéí (ÍÈÒÁÌ) àðãà òóðøèëãûã õýðýãæ¿¿ëæ áóé áîëîí óëàìæëàëò áàéäëààð áýë÷ýýð àøèãëàæ áóé õèë çàëãàà 2 ñóìûã ñîíãîí àâ÷ õýýðèéí ñóäàëãààíû õýìæèëòèéã (õàâñðàëò 1) ñóì á¿ðä 4-5 ºâºëæººí äýýð õèéñýí áºãººä òóõàéí ñóäàëãààíû àíõäàã÷ ¿ð ä¿íãèéí òàëààð “Ýêîëîãèéí ñóäàëãàà” á¿ëýãò òîäîðõîé ºã¿¿ëñýí áàéãàà.

Îðîí íóòãèéí òåìïåðàòóð, õóð òóíàäàñíû ººð÷ëºëò íü òóõàéí ãàçàð íóòãèéí áýë÷ýýðèéí íºõöºëä ìàø èõýýð íºëººëºõ áºãººä óóð àìüñãàëûí îëîí æèëèéí ººð÷ëºëòèéí òàëààðõ ìýäýýëëèéã “Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò” á¿ëýãò áîëîí õàâñðàëò 2-ò îðóóëñàí áèëýý.

Ñýëýíãèéí Áàÿíãîë ñóìûí Æàðãàë áàãø, ªâºðõàíãàéí Ñàíò ñóìûí Ïàãìàæàâ, Áàÿíãîë ñóìûí Äàìáà áàãø, Áàò-ªëçèé ñóìûí Áàòñàéõàí íàðûí íóòãèéí àðä èðãýäýýñ ÿðèëöëàãà àâ÷ öóãëóóëñàí àñóóëãà ñóäàëãààíû òîéìûã “Áàéãàëü öàã óóðûí ººð÷ëºëòèéí òàëààðõ òàíû áîäîë” á¿ëýãò õóðàíãóéëàí ä¿ãíýæ îðóóëñàí áàéíà.

Ýíýõ¿¿ íîìûã á¿òýýõýä õóâü íýìðýý îðóóëñàí íèéò áàãèéíõàíäàà (Çóðàã 1) öààøäûíõ íü àæèë ¿éëñýä óëàì èõ àìæèëò õ¿ñýí åðººæ íóòãèéíõàà áýë÷ýýðèéã íºõºí ñýðãýýõ, õàéðëàæ õàìãààëàõ, àðä èðãýäèéíõýý ñàéõàí ºâ óëàìæëàë ¿íýò òóðøëàãà ºâ ñàíãààñ õîé÷ ¿åèéíõýí ¿ð õ¿¿õýääýý ºâëºí ¿ëñýýõ ñàéõàí ¿éëñäýý óëàì èõ àìæèëò ãàðãààñàé ãýæ õ¿ñýí åðººå!

7 Ìèíèé íóòãèéí õ¿í-áàéãàëü, öàã óóð

ÑýËýÍÃý ÀéÌÀÃ

ÓËÑûÍ ÒýÐÃ¯¯ÍÈé ÁÀßÍÃîË ÑÓÌ

îÐîÍ ÍÓÒÃÈéÍ ÁýË×ýýÐÈéÍ ÍîÌ

Ë. Æàðãàë

Ìèíèé íóòãèéí õ¿í-áàéãàëü, öàã óóð8

Áàÿíãîë ñóì, îðîí íóòãèéí öàã ¿åèéí ò¿¿õýí çàìíàë

Ñýëýíãý àéìãèéí Áàÿíãîë ñóì íü àíõ 1931 îíä Áîãäõàí óóëûí àéìãèéí Áààòàð âàíãèéí õîøóóíû Õºëèé Áàÿí óóë ñóìûí ñóóðèí äýýð îäîîãèéí ýíý íóòàã ñóóðèí äýýð áàéãóóëàãäæýý

Áàÿíãîë ñóìûí òºâ

Òóñ ñóìûí íóòàã íü ãàçàðç¿éí ìóæëàëûí õóâüä Õàíãàé Õýíòèéí óóëàðõàã èõ ìóæèéí, Áàãà Õýíòèéí äýä ìóæèéí áàðóóí çàõûí òîéðîãò õàìààðàãäàíà. Áàéðøëûí õóâüä Ñýëýíãý àéìãèéí íóòãèéí ºìíºä õýñýãò Õàðàà, Áîðîî, Çàãäàí, Áàÿíãîë çýðýã ãîëóóäûí ¿çýñãýëýíò ñàâ ãàçàð, îéò õýýð, õýýðèéí á¿ñèéí çààãò îðøäîã.

Íóòàã äýâñãýðèéí õýìæýý 197.6 ìÿíãàí ãà, õîéä òàëààðàà Äàðõàí-óóë àéìãèéí Äàðõàí ñóì Õîíãîð, Øàðûí ãîë, Ç¿¿í õîéä, ç¿¿í òàëààðàà Ñýëýíãý àéìãèéí Ìàíäàë ñóì, ºìíºä, áàðóóí ºìíºä òàëààðàà Òºâ àéìãèéí Áîðíóóð, Ñ¿ìáýð ñóì, áàðóóí, áàðóóí õîéä òàëààðàà àéìãèéíõàà Îðõîí, Ñàéõàí ñóìäûí íóòàãòàé òóñ òóñ õèëëýíý. Ãàçðûí íýãäìýë ñàíãèéí àíãèëëààð 136.0 ìÿíãàí ãà áýë÷ýýðèéí, 10.3 ìÿíãàí ãà õàäëàíãèéí ãàçàðòàé. Íèéñëýë Óëààíáààòàð õîòîîñ 154êì, Ñýëýíãý àéìãèéí òºâººñ 170êì, Äàðõàí-óóë àéìãèéí òºâººñ 75êì, çýðãýëäýýõ Ìàíäàë ñóìûí òºâººñ 35êì çàéä îðøäîã. Òóñ ñóìûí íóòàã äýâñãýð äýýã¿¿ð îëîí óëñûí çýðýãëýëèéí òºìºð çàì 59êì, àâòî çàì 58.5êì, 112êì óðò (2 ¿íäñýí ÷èãëýëýýð) ºíäºð õ¿÷äýëèéí øóãàì òóñ òóñ äàéðàí ãàð÷ áàéãàà íü ñóìûí äýä á¿òöèéí õºãæèë áóñàä á¿ñ íóòãóóäòàé õàðüöóóëàõàä îíöãîé ñàéí áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õèéí òºâ àðõèâûí ôîíä №1, 237 òîîò ëàâëàõûí Òºâ àéìãèéí ñóìûí òàíèëöóóëãà ãýñýí õýñýãò: 1931 îíû 12-ð ñàðûí 30-íû Àðäûí Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéí 21-ð òîãòîîëîîð Áàÿíãîë ñóì íü Òºâ àéìãèéí õàðúÿàíä àíõ áàéãóóëàãäñàíûã áè÷æýý. Òóñ ñóì àíõ 5 áàãòàé áàéñíààñ:

1-ð áàã íü: Èõ ªëèéí àìíààñ Ìàíãàðò, Èõ áàãà Íîìãîí, Áàÿíãîëûí àäàã.

2-ð áàã íü: Òîõîø Ìàíãàðòààñ Áàÿíãîëûí ã¿¿ð.

3-ð áàã íü: Çàãäàí, Áàÿíû áóëàí, Ñóìûí òºâ.

4-ð áàã íü: Áîðîî, Æàðãàëàíò, Ñýâñ¿¿ë, Ìàíõäàéí àéìãààñ Õ¿íõýð õ¿ð.

5-ð áàã íü: Òàðèàò, Íàðàíãèéí àì, Øàíä äîâîîð íóòàãëàæ, ãîëäóó ÌÀÀ ýðõëýí, 1-ð áàãààñ áóñàä á¿õ áàãóóäàä ãàçàð òàðèàëàí íèëýýä õºãæñºí áàéæýý.

Òóñ ñóì íü 1938 îíä Ñýëýíãý àéìãèéí õàðúÿàíä îðæ øèëæýýä 1956 îíä äàõèí Òºâ àéìàãò áóöàæ õàðúÿàëàãäñàí. Òýãýõäýý Áàÿíãîë ñóìûã á¿ð òàòàí áóóëãàæ 1956.08.01-íýýñ ýõëýí 1-4-ð áàãóóäûã

Ìèíèé íóòãèéí õ¿í-áàéãàëü, öàã óóð 9

Ìàíäàë ñóìàíä, 5-ð áàãèéã Äàðõàí ñóìàíä øèëæ¿¿ëæýý. 1959 îíû ýöñýýð Ìîíãîë óëñûí Òºâ áà Ñýëýíãý àéìãèéí á¿õ íóòàãò àæ ¿éëäâýð ýð÷èìòýé õºãæèæ, àòàð ãàçàð ýçýìøèõ õºäºëãººí òîìîîõîí àìæèëòàíä õ¿ð÷ á¿ñ íóòãèéí ýäèéí çàñãèéí á¿òöýä ººð÷ëºëò ãàð÷ õ¿í àì íü ºññºí òóë Ñýëýíãý àéìãèéã äàõèí áàéãóóëàõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áîëæýý.

Èíãýýä ÁÍÌÀÓ-ûí ÀÈÕ-ûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí 1959.12.31-íèé 222-ð çàðëèãààð Ñýëýíãý àéìãèéã äàõèí áàéãóóëàõ øèéäâýð ãàð÷, òàòàí áóóãäàæ òàðààãäñàí Áàÿíãîë ñóì äàõèí áàéãóóëàãäæýý. Ò¿¿íýýñ õîéø 1968 îíûã õ¿ðòýë òóñ ñóì íü Áàÿíãîë ñóì-Ìàíäàõ íýãäýë, 1968-1990 îí õ¿ðòýë Áàÿíãîë ñóì-Áàðóóíõàðààãèéí ÑÀÀ-ãèéí àæ àõóé, 1990 îíîîñ õîéø îäîîã õ¿ðòýë òºðèéí ºì÷ çàäàð÷ õóâü÷ëàãäñàí îëîí õýâøèëò ýäèéí çàñaã á¿õèé Áàÿíãîë ñóì áîëîí õºãæèæ áàéíà.

Áàÿíãîë ñóì-Ìàíäàõ íýãäëèéí ¿å

Òóñ ñóìûí íóòàãò 1923 îíä 16 õ¿í õóâü õºðºíãºº íèéë¿¿ëæ òóõàéí ¿åèéí õàíøààð 1672 òºãðºãèéí õºðºíãºòýéãººð àíõíû õîðøîîëîë áàéãóóëæ áàéæýý. 1931-1932 îíä òóñ ñóìàíä õýä õýäýí õàìòðàë áàéãóóëàãäñàí áîëîâ÷ íóãàëàà çàâõðàëûí ¿åä õ¿÷ýýð õèéãäñýí ó÷èð óäàëã¿é òàðæýý. Õàðèí 1939 îíä æèíõýíý ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð áàéãóóëàãäñàí íýãäëèéí ñóóðü òàâèãäæýý. Ýíý íü 1939.05.11-íä Áàÿíãîë ñóìûí 3-ð áàãèéí íóòàã Òàðèàò ãýäýã ãàçàð ¿¿ññýí Òàðèàòûí íýãäýë áàéâ. Äýæèäèéí Ïàëàì, Ëóâñàíäàøèéí Áàòñ¿õ, Äîðæèéí Ñîñîð, Öýðýíäîðæèéí Øààðèé, Ñàìáóóãèéí Ã¿ðñýä íàðûí çýðýã 29 õ¿ì¿¿ñ ñàíàë íèéëæ 15 ìîðü, 11 øàð, 30 õîíü, 62 ÿìàà, 1 òýðýã òîíîã àíæèñàà íýãòãýí íèéãýì÷èëæ àíõíû ÕÀÀ-í íýãäýë áàéãóóëæ äàðãààð íü Ä.Ïàëàìûã ñîíãîæýý.

Ýíý íýãäýë íü ºðãºæèæ õºãæñººð Ìàíäàõ íýãäýë áîëæýý. Àíõíû æèæèã íýãäë¿¿ä íü òàðèà òàðèõ, ìîäîí á¿òýýãäýõ¿¿í õèéõ çýðãýýð àðäûí ¿éëäâýðëýëèéí øèíæòýé áàéâ. Äàðààõàí íü òóñ ñóìàíä Ìàòàðò, Ñýâñ¿¿ë, Æàðûí áàéøèí ãýäýã ãàçðóóäàä “Ñ¿õáààòàðûí òóã”, “Íºõºðëºë”, “Àð Áàÿíãîë” íýðòýé íýãäë¿¿ä áèé áîëñîí ÷ õºðºíãº õ¿÷, ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý õ¿ðýý áàãàòàé áàéñíààñ öààø ºðãºæèæ õºãæèæ ÷àäñàíã¿é òóë 1954 îíä Æàðûí áàéøèíä íýãäñýí õóðàë áîëæ Ìàíäàõ íýãäëèéã Ã.Öàãààíëàì ãýäýã õ¿í äàðãàëæ îäîîãèéí ñóìûí òºâèéã òºâõí¿¿ëýõ òàëààð èõ ç¿éë õèéñýí áàéíà. Èéíõ¿¿ íýãäýõ ¿åäýý Ìàíäàõ íýãäýë íü 118 ºðõòýé, 560-ààä òîëãîé ìàëòàé, òàðèàëàíãèéí áàãà õýìæýýíèé ãàçàðòàé áàéæýý. 1968 îíû óëñûí òîî á¿ðòãýëýýð Ìàíäàõ íýãäýë 273 ºðõ àéë, 928 ãèø¿¿íòýé, 30200 òîëãîé ìàë, 1700 ãà ãàçàð òàðèàëàíãèéí òàëáàéòàé, ìàë àæ àõóéí 3 áðèãàä, òóñëàõ ¿éëäâýð, íîãîîíû áðèãàäòàé æèëäýý òóõàéí ¿åèéí õàíøààð 2.7 ñàÿ ãàðóé òºãðºãèéí îðëîãîòîé òîì àæ àõóé áîëæ ºðãºæèí õºãæñºí áàéâ.

Áàÿíãîë ñóì-Áàðóóíõàðàà ñàíãèéí àæ àõóé (1968-1990)

1950-ààä îíû äóíä ¿åýñ Ìîíãîë îðîíä ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë ýð÷èìòýé õºãæèæ óëìààð àòàð ãàçàð ýçýìøèõ õºäºëãººí ºðíºñíèé ¿ð ä¿íä ãàçàð òàðèàëàíãèéí ÷èãëýëèéí îëîí ñàíãèéí àæ àõóéíóóä áàéãóóëàãäñàíû íýã íü Áàðóóíõàðààãèéí ÑÀÀ þì. ÁÍÌÀÓ-ûí ÑÍÇ-èéí 1968.07.09-íèé ºäðèéí 227-ð òîãòîîëä çààñíààð Ñýëýíãý àéìãèéí Áàÿíãîë ñóìûí Ìàíäàõ íýãäëèéã ººð÷èëæ ò¿¿íèé ìàòåðèàëëàã áààç äýýð óëñûí ÑÀÀ áàéãóóëæ Áàðóóíõàðàà ãýæ íýðëýõýýð çààñàí áàéíà. ÇÕÓ-ûí òóñëàìæààð 1968, 1969 îíä õî¸ðõîí æèëèéí äîòîð Áàÿíãîë ñóìûí òºâä îðîí ñóóö, ñî¸ë àõóéí ¿éë÷èëãýýíèé èæ á¿ðýí öîãöîëáîð áàðèãäàæ 1969 îíû 12-ð ñàðä òóñ ñóìûí õºäºëìºð÷äºä õ¿ëýýëãýí ºãñºí áèëýý. Ýäãýýð áàðèëãà áàéãóóëàìæóóäàä 54 àéëûí 2 äàâõàð 4 îðîí ñóóö, 200 ñóóäàëòàé ñî¸ëûí òºâ, õîíîãò 1òí òàëõ õèéõ õ¿÷èí ÷àäàëòàé òàëõíû ãàçàð, 192 õ¿¿õäèéí ñóóäàëòàé äóíä ñóðãóóëü, 80 õ¿¿õäèéí äîòóóð áàéð, 120 õ¿¿õäèéí õîîëíû ãàçàð, 50 õ¿¿õäèéí ÿñëè öýöýðëýã, 15 îðòîé õ¿í ýìíýëýã, öàãò 10 õ¿í óñàíä îðæ, ¿ñ çàñóóëàõ õàëóóí óñíû ãàçàð, õîíîãò 100êã öàãààí õýðýãëýë óãààõ óãààëãà öýâýðëýãýýíèé ãàçðóóä áàãòàæ áàéëàà. Ìºí á¿ðýí ìåõàíèêæñàí äîòðîî ñ¿¿íèé áëîê, çîõèîìîë õýýëò¿¿ëãèéí ïóíêòòýé 200 ¿íýýíèé áàéð, 240 ¿íýý òóãàëëàõ áàéð, 200 òóãàë, 160 áÿðóóíû áàéð, ìàë ýìíýëãèéí ñàëáàð, 500òí òºìñ õàäãàëàõ çîîðü, 800òí ¿ðèéí àãóóëàõ, 10òí-èéí äààöòàé àâòî ï¿¿, òðàêòîð, ÕÀÀ-í ìàøèí òåõíèêèéí çàñâàð ¿éë÷èëãýýíèé ãàçðóóä õàìò áàéãóóëàãäñàí íü ñóìûí õºãæèë, õ¿í àìûí ñóóðüøèë, àæëûí áàéðíû õàíãàëòàíä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí þì. Ò¿¿í÷ëýí 1971 îíû áàéäëààð òóñ ñóìûí õºäººä ¿íýýíèé äóëààëãàòàé áàéð 14, òºëëºõ õîíèíû äóëààëãàòàé áàéð


22, ºñâºð ¿õðèéí ñàðàâ÷ 13, õîíèíû ñàðàâ÷ 12, áîãèíî ÿíäàíò õóäàã 37, ºðºìäìºë õóäàã 4 òóñ òóñ áàéñàí íü ÌÀÀ-ã ýð÷èìòýé õºãæ¿¿ëýõ ìàòåðèàëëàã áààç õàíãàëòòàé áîëñíûã õàðóóëæ áàéíà. Òóñ ÑÀÀ-í ¿éëäâýðëýëèéí ãîë ÷èãëýë íü ñ¿¿íèé áîëîí ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿õýð, íàðèéâòàð íîîñò õîíü ¿ðæ¿¿ëýõ ºíäºð àøèã øèìòýé ÌÀÀ áàéâ. ÑÀÀ-í ìàë ñ¿ðýã àìæèëòòàé ºñ÷ áàéñàí 1971 îíû òîî á¿ðòãýëýýñ ¿çâýë:

¯õýð – 5760 Àäóó – 1300 Õîíü,ÿìàà – 25600

Á¿ãä – 33000 òîëãîé ìàëòàé áàéæýý. ¯¿íýýñ õîíèí ñ¿ðãèéí 40% íü íàðèéâòàð íîîñíû ÷èãëýëýýð, ¿õðèéí 26-28% íü ìàõ, ñ¿¿íèé (Ñû÷¸â-Ìîíãîë) ÷èãëýëýýð ¿¿ëäýð ñàéæðóóëñàí áàéæýý. ÑÀÀ áàéãóóëàãäñàí öàãààñàà ýðõýëæ èðñýí íýã ãîë ñàëáàð áîë ãàçàð òàðèàëàí þì. 1975 îí ãýõýä 4600ãà ýðãýëòèéí òàëáàéòàé áîëæ ¿¿íýýñýý ¿ð òàðèà 2800ãà, òºìñ õ¿íñíèé íîãîî 100ãà-ä õ¿ð÷ýý. Ãàçàð òàðèàëàíä ýð÷èìæñýí òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëñíýýð 1970 îíä 1ãà òàëáàéãààñ óëààí áóóäàé 12.4öí, îâú¸îñ 13.2öí àâ÷ óëìààð 1980-ààä îíû äóíäóóð óðãàöàà 2-2.5öí-ýýð íýìýãä¿¿ëæ áàéæýý. 1972 îíû áàéäëààð òóñ ÑÀÀ 20 ãàðóé àâòîìàøèí, 40 ãàðóé ãèíæèò áà äóãóéò òðàêòîð, 18 êîìáàéí, ÕÀÀ-í 50 ãàðóé íýð òºðëèéí 400-ààä ÷èðã¿¿ë ä¿¿æèí ìàøèí àæèëëàæ áàéâ. Òýð ¿åä ÑÀÀ íü Ñû÷¸â-Ìîíãîë ¿õýð ¿ðæ¿¿ëýõ óëñûí ¿ðæëèéí òîì ôåðì, ÌÀÀ-í áðèãàä, ¿ð òàðèàíû 1, õ¿íñíèé íîãîîíû 1 áðèãàä, ÕÀÀ-í ìàøèí òåõíèêèéí çàñâàð ¿éë÷èëãýýíèé ãàçàðòàéãààð àæèëëàäàã áàéæýý. Áàÿíãîë ñóìûí á¿òýýë÷ ò¿ìíèé õºäºëìºðèéí îíöëîõ àìæèëòóóäûã äóðüäâàë: 1965 îíû óëñàä òóøààõ ¿ð òàðèàíû òºëºâëºãººã 144.3%, 1967 îíä 127%-èàð äàâóóëàí áèåë¿¿ëñýí, ìàë ºñãºõ óëñûí òºëºâëºãººã 1970 îíä 100.8%, óëñàä òóøààõ ¿ð òàðèàíû òºëºâëºãººã 149%-èàð áèåë¿¿ëæ áàõäàì àìæèëò ãàðãàæýý.

Àìæèëò á¿òýýëýýð ä¿¿ðýí ýäãýýð îí æèë¿¿äýä Áàÿíãîë ñóìûí á¿òýýë÷ õºäºëìºð÷äèéã ìàíëàéëæ ÿâñàí îëîí àðâàí ñàé÷óóä áàéñàí þì. ÁÍÌÀÓ-ûí ÀÈÕ-ûí 2 óäààãèéí äåïóòàò, àéìãèéí àâàðãà ñààëü÷èí Ñ.Öýãìèä, 1987 îíû óëñûí àâàðãà ìàë÷èí Ñ.Öýíä íóòãèéí ¿¿ëäðèéí ¿íýý á¿ðýýñ 1348ë ñ¿¿ ñààæ ãàðàìãàé àìæèëò ãàðãàæýý. Ìºí ñààëü÷èí Þìñ¿ðýí 974ë, ñààëü÷èí Ñàíõ¿¿ 913ë, Í.Ãàðìàà ¿¿ëäýð ñàéæèðñàí ýðëèéç ¿íýýíýýñ 1200ë ñ¿¿ ñààæ àéìàã, ñóìûí àâàðãóóä áîëæýý. Ò¿¿í÷ëýí 1908îíä À.Ñîñîðáàðàì, 1970îíä È.Äàâàà íàð óëñûí àâàðãà òºë÷èí áîëæýý. Õîíü÷èí È.Äàâàà 1968-1970 îíä 1681 ýì õîíèíîîñ 1738 õóðãà áîéæóóëæ ÑÀÀ-äàà òóøààæýý. Õîíü÷èí Ä.Àëàóò, Á.Ñîäíîìäàðæàà íàð íóòãèéí Ìîíãîë õîíèíîîñ 1.5-1.6êã, Ñàíæààñ¿ðýí ýðëèéç 1 õîíèíîîñ 2êã íîîñ àâ÷ ìàë÷äàà õîøóó÷èëæ ÿâæýý. Òðàêòîð êîìáàéí÷ Ñ.Ëõàãâà 1970 îíä 599ãà-ãààñ ¿ð òàðèà õóðààæ, 8160öí ¿ð òàðèà öàéðóóëæ, êîìáàéíû ýýëæèéí íîðìûã 61.1%-èàð äàâóóëàí áèåë¿¿ëæ óëñûí àâàðãà áîëñîí áàéíà. Áàÿíãîë ñóì-Áàðóóíõàðàà ÑÀÀ-í óðãàö õóðààëòûí õàìãèéí îðãèë æèë íü 1973 îíä áàéâ. 1973 îíä 1ãà òàëáàéãààñ óëààí áóóäàé 22öí, òºìñ 200öí õóðààí àâ÷ óëñûí ðåêîðä òîãòîîñîí òóë òóñ ÑÀÀ-ã óëñààñ ÓÀÇ-469 ìàøèí, 120.000 òºãðºãººð øàãíàæýý.

Áàÿíãîë ñóì (1991-2012)

Ìîíãîë îðîíä ºðíºñºí 1990 îíû àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí ¿ð ä¿íä íèéãìèéí óëñ òºðèéí ñèñòåìèéã ººð÷ëºí àðä÷èëæ, òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãààñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæèõ øèëæèëò ÿâàãäñàí áèëýý. Óëñ îðîí äàÿàð ÿâàãäñàí ºì÷ õóâü÷ëàëûí ýõýí 1991 îíû ¿åä Áàðóóíõàðààãèéí ÑÀÀ õóâü÷ëàãäñàí áºãººä ñààëèéí ìåõàíèêæñàí ôåðì áîëîí öýâýð ýðëèéç Îðõîí õîíèíîîñ áóñàä á¿õ ìàëûã ìàë÷äàä, òóõàéí ¿åä ñóì, ÑÀÀ-í òºð, òºñºâò áàéãóóëàãûí àæèë÷èä, ºíäºð íàñòàí÷óóäàä õóóëèéí äàãóó ÿãààí òàñàëáàðààð õóâü÷èëñàí. ÑÀÀ-í ñóóðèí äýýð ªðíºëò, Äýâøèëò, Ýðõýò, Øàíä äîâ, Õàðàà, Ìèíæ Õàíãàé, Ò¿íõèé çýðýã 7 ÕÕÊ áàéãóóëàãäàæ òýíä àæèëëàã÷äûí öýíõýð òàñàëáàðààð ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë ãîëëîí ýðõëýõýýð áîëñîí þì. Õóäàëäàà áýëòãýëèéí àíãèéã á¿õëýýð íü, aâòî çàì àíãè, íåôòü õàíãàìæèéí ãàçðûí òóñëàõ àæ àõóéíóóä áîëîí ÑÀÀ-í ìýäýëä áàéñàí òºâëºðñºí õàëààëòòàé îðîí ñóóöíóóäûã àæèëëàã÷èä, îðøèí ñóóã÷äàä íü äàâóó ýðõýýð ÿãààí òàñàëáàðààð õóâü÷èëñíààð Áàÿíãîë ñóìûí èõýíõ èðãýä ººðèéí ãýñýí õóâèéí ºì÷òýé áîëæ çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä õºë òàâüñàí ò¿¿õòýé. Õàðèí óóðûí çóóõ, öýâýð áîõèð óñàí õàíãàìæ, èíæåíåðèéí øóãàì ñ¿ëæýýã òºðèéí ºì÷ëºëä õýâýýð ¿ëäýýñýí íü îäîî ÷ õýâèéí àæèëëàæ áàéíà. Ýíý õóãàöààíä ñóìûí ýäèéí çàñàãò øèíý øèíý ñàëáàðóóä ò¿ðýí îðæ èðñíýýð õºãæèë äýâøëèéí ÿâö õóðäñàâ. Ñóì 2000 îíä 2.1 òýðáóì òºãðºãèéí àøèã ¿éë÷èëãýý ÿâóóëñíààñ àëòíû 10 õóâèéí ¿éëäâýð, àðõèíû 3 õóâèéí ¿éëäâýð çîíõèëîõ õóâèéã ã¿éöýòãýæ ñóìûí òºñâèéí îðëîãûí 60-80%-èéã á¿ðä¿¿ëæýý.


Ñóì 2000 îíû áàéäëààð 2725 ìÿíãàí òí ¿ð òàðèà, 310.0òí òºìñ, 1515.0òí õ¿íñíèé íîãîî ìºí æèëä äóíäæààð 150êã àëò, 110 îð÷èì ìÿíãàí ëèòð àðõè, 60-65 ìÿíãàí ëèòð óíäàà, 500 îð÷èì òí ãóðèë ¿éëäâýðëýæ çàõ çýýëä íèéë¿¿ëæýý. Õàðèí 2009 îíû áàéäëààð àòðûí 3-ð àÿíû õºòºëáºðèéã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýí ñóìûí ä¿íãýýð 6203ãà-ä ¿ð òàðèà òàðèàëæ 7612òí óðãàö àâ÷, 1ãà-ãààñ 13.2öí òàðèà õóðààæýý. Òºìñ 149ãà-ààñ 1640òí, õ¿íñíèé íîãîî 122ãà-ààñ 978òí óðãàö õóðààæ àòðûí 50 æèëèéí îéã óãòæýý.

Áàéãàëü îð÷èí, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò

XX çóóíû Ìîíãîëä îëîí ÷óõàë ò¿¿õýí ¿éë ÿâäëóóä áîëñîí õàìãèéí èõ äóðñãàëòàé íóòàã áîë Ñýëýíãý, ò¿¿íèé äîòðîîñ Àëòàíáóëàã, Øààìàð, Õàðàà, Áîðîî, Áàÿíãîë þì. Ìîíãîë îðîí ò¿¿íèé õîéìîð Ñýëýíãý íóòàã áîë äýëõèéí õ¿í òºðºëõòºíèé àìüäàðëûí àíõäàã÷ ãóðâàí ãîëîìòûí íýã þì. ¯¿íèéã 1975 îíä Ñýëýíãèéí íóòãààñ îëäñîí îäîîãîîñ 2.5 ñàÿ æèëèéí ºìíº àìüäàð÷ áàéñàí íýí ýðòíèé õ¿íèé îðøóóëãà á¿òýí ÿñ áýëõíýý íîòîëäîã. Ìºí îäîîãîîñ 2000 ãàðóé æèëèéí òýðòýý Ìîíãîë íóòàãò îðøèí òîãòíîæ òºð óëñàà áàéãóóëæ áàéñàí ìàíàé áààòàðëàã ºâºã äýýäýñ Õ¿íí¿ ã¿ðíèé ¿åèéí ò¿¿õ ñî¸ëûí ºâ èõ äóðñãàë Õàðëàãèéí Íî¸í óóëàí äàõü Õ¿íí¿ãèéí 300-ãààä áóëø áóíõàí õàäãàëàãäàæ ¿ëäñýí íü äýëõèéä õîñã¿é õîâîð öîãöîëáîð þì. XII çóóíû ýöñýýñ Ìîíãîëûí Èõ Þàíü ã¿ðíèé öýðãèéí òàðèàëàí ýíý íóòàãò áàéãóóëàãäàæ 8-10 ìÿíãàí Ìîíãîë òàðèà÷èí öýðýã áàéíãà èðæ áàéæýý. Ìîíãîë íóòàã äàõü àíõíû àëò, í¿¿ðñ, òºìºð îëáîðëîëò ìºí ë Ñýëýíãèéí Åðºº, Áîðîî, Õàðàà ãîëóóäûí ñàâ íóòãààñ ýõýëæýý. 1911-1912 îíû ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàë ÿëñíû äàðàà Áîãä Æàâçàíäàìáà õóòàãò õààíû çàðëèãààð Õàðàà ãîëûí ñàâ íóòàãò óëñûí ñàíãèéí òàðèàëàí áàéãóóëæýý. 1921 îíä ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàë ìºí ë Ñýëýíãý íóòãààñ ýõýëæ Õàðàà ãîëûí ñàâ äàãóó á¿ðýí ÿëàëòûí òºëºº òýìöýë õèéãäñýí áèëýý.

Ìàíõòàéí õºøººò òîëãîé

1950-èàä îíû ýöñýýñ Ìîíãîë îðîíä ãàçàð òàðèàëàí õ¿íñíèé íººöèéã íýìýãä¿¿ëýõýä òîìîîõîí ýðãýëò õèéõ, òºìñ õ¿íñíèé íîãîî, ¿ð òàðèàíû ¿éëäâýðëýëä Õàðàà íóòãèéí àðä ò¿ìíèé õºäºëìºð àñàð èõ õóâü íýìðèéã îðóóëñàí þì. Ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîëûí àâòî áîëîí òºìºð çàìûí ãîë øóãàì ò¿¿íèéã äàãàæ èðñýí ¿éëäâýðëýë, ñî¸ëûí èõ àìæèëòóóä íü Õàðàà íóòãèéí àðä ò¿ìíèé õºäºëìºð á¿òýýëòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé.

Ãàçðûí ãàäàðãà

Áàÿíãîë ñóìûí íóòàã äýâñãýð ç¿¿í óðäààñàà áàðóóí õîéøîî Õàðàà ãîë, ò¿¿íèé õºíäèé, õîéä õýñýãòýý ç¿¿íýýñýý áàðóóí òèéøýý Õàðàà õ¿ðòýë Áàÿíãîëûí õºíäèéãººð õýð÷èãäñýí áýñðýã óóëñûí ñèñòåìýýñ òîãòñîí ãàäàðãóóòàé. Òóñ ñóìûí íóòàã äýâñãýðèéí ãàçðûí ãàäàðãûí õóâüä:

Áàÿíãîëîîñ õîéø îðøèõ óóäàì àì õºíäèé, áýñðýã óóëñ, óõàà òîëãîä á¿õèé ãàäàðãàòàé õýñýã.


Õàðàà, Áàÿíãîëóóäûí õîîðîíäîõ ºðãºí, íàðèéí àì, õºíäèéí¿¿äòýé õàðüöàíãóé ºíäºð áîëîí, áýñðýã óóëñ á¿õèé ãàäàðãàòàé õýñýã.

Õàðàà ãîëûí óðä áîëîí áàðóóí òàëä áàéãàà àì õîîëîé á¿õèé áýñðýã óóëñ, óõàà òîëãîä á¿õèé ãàäàðãàòàé õýñýã ãýñýí ¿íäñýí 3 õýñýãò õóâààæ áîëíî.

• Áàÿíãîëîîñõîéøîðøèõõýñýã.

Ýíý õýñãèéí õàìãèéí íàì õýñýã íü Õàðàà ãîëûí ñóìûí õèëýýð õîéä ç¿ãò óðñàí ãàð÷ áàéãàà òýð öýã áºãººä ýíý íü äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 755ì, õàìãèéí ºíäºð öýã íü ñóìûí íóòãèéí ç¿¿í õîéä çàõûí öýã áîëîõ Õàð ÿìààò óóë, äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1399.1ì òóñ òóñ ºðãºãäñºí áàéíà. Ýíý õýñãèéí óóëñûí õàðüöàíãóé ºíäðèéí çºð¿¿ òºäèé ë èõ áèø 100-350ì-ýýñ õýòðýõã¿é. Èõýíõäýý õºðñ óðãàìëàí íºìðºãòýé, ìºëãºðä¿¿ îðîéòîé, õàðèí àòèðàà íóãà÷àà, ãóó æàëãà ñóäàã èõòýé þì. Óóë õîîðîíäûí àì õºíäèéí¿¿ä ºðãºí. (Áàíõàãò õºíäèé 4-8êì, Çàíäàíãèéí õºíäèé 3-4êì, Äºðãºíòàãò õºíäèé 2-3êì, Áàÿíãîëûí õºíäèéí õýñýã 3-6êì ã.ì), èõ áóñ íàëóóòàé (0.5-5î) õºíäèéí¿¿ä õºðñ ¿ðæèë øèìýýð õàðüöàíãóé ñàéí, áýë÷ýýð õàäëàíãèéí óðãàö àðâèí, ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýõýä òààòàé íºõöºë á¿ðäýíý. Ýíä òóñ ñóìûí òàðèàëàíãèéí ãàçðûí 70 ãàðóé õóâü òºâëºð÷ áàéíà. Òýãòýë ãàçðûí ãàäàðãóóãèéí õóâüä ýíý õýñýã íü íèéò íóòãèéí 25% áóþó îéðîëöîîãîîð 494.4 êì2 òàëáàé ýçýëäýã. Íóòãèéí ýíý õýñýãò á¿ãä òàðèàëàíãèéí ãàçðóóä áîëñîí áîëîõîîð õóó÷èí õàäëàíãèéí ãàçðóóä áàéõã¿é áîëñîí. Õàðèí ýíä 36.0 ìÿíãà îð÷èì ãà áýë÷ýýð áàéãàà áºãººä ä.ò.ä 760-1399ì ºíäºðò áàéãàà ÷ äèéëýíõ èõýíõè íü 900-1100ì-èéí õîîðîíä áàéíà. Áàÿíãîëîîñ õîéøõè õýñãèéí ãàäàðãûí íºõöºë áàéäàë ÕÀÀ-í á¿õ òºðëèéí ¿éëäâýðëýëä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõýýðã¿é áàéíà.

• Õàðàà,Áàÿíãîëóóäûíõîîðîíäîõõýñýã

Ýíý õýñýã íü íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 40% áóþó 790.5êì2 òàëáàé ýçëýõ áºãººä ñóìûí òºâ îð÷èì, ò¿¿íýýñ ç¿¿í òèéø õýñãèéã õàìàðíà. Íóòãèéí ýíý õýñýã íü ºðãºí, íàðèéí àì õºíäèéí¿¿äòýé, õàðüöàíãóé ºíäºð áîëîí áýñðýã óóëñ, óõàà òîëãîä á¿õèé ãàäàðãàòàé. Ýíý õýñãèéí õàìãèéí íàì öýã íü Áàÿí, Õàðàà ãîëóóäûí áýë÷èð ä.ò.ä 766.7ì, õàìãèéí ºíäºð öýã íü Õóòàã ªíäºð óóë 1552.7ì ºíäºðò ºðãºãäñºí áàéíà. Ìºí íóòãèéí ýíý õýñýãò Áàÿí óóë 1221.6ì, Áóìáàò óóë 1235.5ì, Îâîîò óóë 1143.7ì, Íàðñò óóë 1263.7ì, Øàð õàäíû óóë 1197.1ì, çýðýã áýñðýã óóëñààñ ãàäíà 1500ì-ýýñ äýýø ºíäºðòýé Öàõèð, Ñýâñ¿¿ë, Ìààíüò, Õóòàã-ªíäºð, Õºõ-Àñãàò, Íàÿíò çýðýã óóëñ áèé. Óóëñûí àì áà ò¿¿íèé õîîðîíäîõ õºíäèéí¿¿ä íàðèéí áà èõýíõ õºíäèéí íàëóóæèëò óñíû ¿íäñýí óðñãàëûí ÷èãëýëäýý 3-5î áàéäàã áîë õàæóó òàëûí óóëñûí áýë õîðìîéí íàëóó íü 5-10î õ¿ðýõ íü îëîíòîé áàéíà.

Èéìä òóñ õýñýãò òàðèàëàíãèéí ãàçàð ¿íäñýíäýý áàéõã¿é áºãººä çºâõºí Õàðàà ãîëûí äàãóóõ Áàÿíààñ óðä õºíäèéä 100 ãàðóé ãà òàðèàëàíä àæèãëàãäàæ áàéíà. Õàðèí ýíäýõèéí õàðüöàíãóé ºíäºð áîëîí áýñðýã óóëñûí àì õîîëîéíóóä íàðèéí ó÷èð ºãëººíèé íàð îðîéòîæ òóñäàã, îðîéí öàãààð óóëûí ñ¿¿äýð ýðò õ¿¿øèëäýã çýðãýýñ óóðøèëò õàðüöàíãóé áàãà, ÷èéãèéí õàíãàìæ òýð õýìæýýãýýð ñàéí áàéãààòàé õîëáîãäîæ áàéãàëèéí óðãàìëûí íºìðºã ñàéòàé þì.

Ýíý ÷ ó÷ðààñ íóòãèéí ýíý õýñýãò òóñ ñóìûí íèéò õàäëàíãèéí ãàçðûí 53.8% áóþó 6369ãà õàäëàíãèéí òàëáàé àøèãëàãäàæ áàéíà. Õàäëàíãèéí òàëáàéíóóä íü èõýíõäýý óóëñ õîîðîíäûí õºíäèé íóãûí õàäëàí áºãººä óñíû ¿íäñýí óðñãàëûí äàãóó 2-5î õ¿ðòýë íàëóóòàé áàéõàä õàæóó áýëýýñ îðæ èðñýí íàëóó íü 8-10î õ¿ðäýã àæýý. Ýíäýõèéí áýë÷ýýðèéí óðãàö õàðüöàíãóé ñàéí, íºìºð íººëºã ñàéòàé ó÷ðààñ ºâºëæºº, õàâàðæàà îëîíòîé, óñíû õàíãàìæ ñàéí. Õàðèí Áàÿíãîëûí õºíäèéí áýë÷ýýð íèëýýä òàëõëàãäñàíûã òýìäýãëýõ õýðýãòýé.

Õàðàà ãîëûí óðä, áàðóóí òàëä îðøèõ õýñýã

Ýíý õýñýã íü íèéò íóòãèéí 35% áóþó 691.7êì2 òàëáàéã ýçýëäýã. Íóòãèéí ýíý õýñýã õàðüöàíãóé ºðãºí áóñ àì õºíäèéí¿¿äòýé (Ìàíãèðòûí õºíäèéã ýñ òîîöâîë) áýñðýã óóëñ, óõàà òîëãîä á¿õèé ãàäàðãóóòàé íàðèéí àì õîîëîéíóóä èõýíõäýý òàðèàëàí, õàäëàíä àøèãëàãääàã. Åðºíõèéä íü ãàçðûí ãàäàðãûí õóâüä 3 àíãèëæ, îíöëîãèéã íü ä¿ãíýæ ¿çâýë:

À. Áàÿíãîëîîñ õîéøõè õýñýã ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë ýðõëýõýä òîõèðîìòîé.

Á. Õàðàà, Áàÿíãîëûí õîîðîíäîõ õýñýã íü áýë÷ýýð òýæýýëèéí ¿éëäâýðëýëä.


Â. Õàðàà ãîëîîñ óðäàõ õýñýã íü òàðèàëàíä õýñýã÷ëýí, õàäëàí áýë÷ýýðò íýëýíõ¿éäýý çîõèìæòîé áàéíà.

Ýäãýýð ãàçðààñ àøèãëàæ áàéãàà îäîîãèéí áàéäëààñ ¿çýõýä òàðèàëàí, õàäëàíãèéí ãàçðóóäûã áàéãàëèéí ¿íäñýí òºðõ, õýâ øèíæèä íü çàõèðàãäàí àøèãëàæ áàéãàà õýäèé ÷ áýë÷ýýðèéí õóâüä Óëààíáààòàð-Äàðõàí ÷èãëýëèéí òºìºð çàì áà õàð çàì, ìºí Áàÿíãîë-Øàðûí ãîëûí ÷èãëýëèéí òºâ ãîë çàìûí äàãóóä æèëèéí 4 óëèðàëä áýë÷ýýð áàéíãà àøèãëàãäàæ òàëõëàãäàæ áàéãààã àíõààðàõã¿é áàéæ áîëîõã¿é þì.

Õºðñ

Òóñ ñóìûí íóòàãò õºíãºí øàâðàíöàð, ýëñýíöýð ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íòýé õ¿ðýí õºðñ íóòãèéí áàðàã 90%-èéã ýçëýí òàðõñàí áà ýäãýýð íü áýë÷ýýðò çîíõèëîí àøèãëàãäàæ áàéíà. Òàðèàëàíãèéí ãàçàðò õºíãºí øàâðàíöàð, ýëñýíöýð õ¿ðýí õºðñ òàðõàæ íèéò òàðèàëàíãèéí ãàçàðò òàðõñàí õºðñíèé 67.5%-èéã ýçýëíý. Õàäëàíãèéí ãàçàðò äóíä çýðãèéí çóçààí, äóíä øàâðàíöàð õàð õ¿ðýí, íóãûí õ¿ðýí õºðñ, ìºí ò¿¿í÷ëýí õºíãºí øàâðàíöàð õ¿ðýí õºðñ áîëîí àëëþâèéí íóãûí õºðñ òàðõñàí áàéíà. Ñóìûí íóòàãò õºíãºí øàâðàíöàð, ýëñýíöýð ìåõàíèê á¿ðýëäýõ¿¿íòýé õ¿ðýí õºðñ çîíõèëîí òàðõñàí ó÷èð ýëýãäýë ýâäðýëä íýðâýãäýõ àþóë èõòýé áºãººä õºðñ õàìãààëàõ öîãö àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áîëíî.

Óðãàìàëæèëò

Òóñ ñóì íü óðãàìàëæèë ãàçàðç¿éí ìóæëàëààð, óóëûí îéò õýýðèéí á¿ñèéí Õýíòèéí óóëûí ðàéîíä (À.À.Þíàòîâ.1950) õàìààðíà.

• Óóëûííóãàðõàãõýýðýýð:

Áîòóóëü-ç¿ð ºâñò, àëàã ºâñò-¿åòýíèé ýâøë¿¿ä òîõèîëäîõ áà ýíä ç¿ð ºâñ, áîòóóëü, ÿðãóé, ãè÷ãýíý, óëàëæ çýðýã óðãàìëóóä çîíõèëíî.

• Óóëûíõýýðýýð:

Õÿëãàíà-¿åòýíèé ýâøë¿¿äýä áîòóóëü, õèàã, åðõºã, äààãàí ñ¿¿ë çýðýã óðãàìëóóä òàðõàíà.

• Óóëûíõîîðîíäîõíóãà,õºíäèéãººð:

¯åòýí-àëàã ºâñ, õèàã-àëàã ºâñ

• Òàëõëàãäñàíãàçðààð:

Àãü-¿åòýíèé, øàðèëæ-óëàëæèò, õàðãàíà-óëàëæ-àãüò, ýâøë¿¿ä

• Ãîëûíõºíäèéííóãààð:

Óëàëæ-àëàã ºâñò, ¿åòýí-öàõèëäàãò, àëàã ºâñ-¿åòýíèé, ¿åòýí-àëàã ºâñò, äýðñ-õèàãò, äýðñ-óëàëæèò ýâøë¿¿ä áîëîí áóðãàñò òºãë¿¿ä òîõèîëäîíî. Ýíä øèðýã óëàëæ, óëààí òîëãîéò, äýðñ, õèàã, ¿íýãýí ñ¿¿ë, ñºä ºâñ, õóðãàí ìýõýýð, ãàëóóí ãè÷ãýíý, òàâàí ñàëàà çýðýã óðãàìëóóä çîíõèëîí óðãàíà.

Çîíõèëîõ çàðèì óðãàìëûí çóðàã:

Òàâàí ñàëàà (Plantago)Äîëãèîíòñîí ãèø¿¿íý (Rheum Undulatum)


Õ¿í àì, ñóóðüøëûí áàéäàë

Áàÿíãîë ñóì íèéò 5444 õ¿í àì, 1608 ºðõòýé. Íèéò ºðõèéí 47% íü ÌÀÀ-í ¿éëâýðëýë ýðõýëäýã. Õºäºëìºð ýðõëýýã¿é ãýæ á¿ðòãýãäñýí ÷ õ¿í àìûí íèëýýä õýñýã íü õóâèàðàà àëò îëáîðëîõ, á¿ðòãýë ëèöåíçã¿é àðèëæàà íàéìààíû àæèë ýðõëýõ çýðãýýð àìüæèðãààíûõàà ýõ ¿¿ñâýðèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéãààã òýìäýãëýõ õýðýãòýé. Ñóìûí íóòàã äýâñãýð äýýð ñóìûí òºâººñ ãàäíà òºìºð çàìûí 4 æèæèã ñóóðèí, óóë óóðõàé, ¿ð òàðèà, õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëäàã àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëàãóóäûã ò¿øèãëýñýí 10 æèæèã ñóóðèíãóóä áàéíà. Ýäãýýð æèæèã ñóóðèíãóóä áîëîí ñóìûí òºâ íü ñóìûí õ¿í àìûã òîäoðõîé õýìæýýãýýð ººðòºº òàòàõ ¿éë÷ëýë ¿ç¿¿ëäýã. ßëàíãóÿà ºâëèéí óëèðàëä ýäãýýð æèæèã ñóóðèíãóóä äýýð áîëîí òýäãýýðèéí îéðîëöîî ºâºëæººëºõ ÿâäàë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä íýìýãäñýýð áàéíà. Ýíý íü öààøäàà çàì õàðèëöàà ñàéòàé äýýðõ ãàçðóóäûã ò¿øèãëýí ýð÷èìæñýí ôåðìåðèéí àæ àõóé áàéãóóëàõ õýðýãöýý, øààðäëàãà ãàð÷ èðæ áàéãààãèéí èëðýë þì.

Áàÿíãîë ñóìûí íóòàãò áàéãàà àí àìüòíû òîéì ñóäàëãàà

¹ Àìüòíû íýð Òîî øèðõýã Áàéðøèë Õàìààðàõ íóòàã (ãà)

1 Áóãà 125 Õºõ Àñãàò ªëºíò 15000

2 Áààâãàé 54Íàðàíãèéí äàâàà, Íîìòûí ýõ, Ìàíõòàé, Õºõ Àñãàò

8000

3 Øèë¿¿ñ 18 Õºõ àñãàò, ªëºíò 5000

4 Çýðëýã ãàõàé 20 Ìàíõòàé, Ñýâñ¿¿ë 5000

5 Áîð ãºðººñ 220-250 Ìàíãèðò, Èõ áàãà Òàøèð 10000

6 ×îíî 500-600 Á¿õ ãàçàð 140

7 Òàðâàãà 200Çàíäàíãèéí àð, Áàíê, Èõ áàãà òàøèð, 124-í äàâàà, Íîìãîíû áóíõàí õºòºë

600

8 Õÿðñ 120 Òàë õºíäèéãººð 139.9

9 ¯íýã 150 Òàë õºíäèéãººð 139.9

ÌÓ-ûí ØÓÀ-ûí Ãåîýêîëîãèéí õ¿ðýýëýíãýýñ 1999 îíä îéò õýýðèéí á¿ñýä ÕÀÀ-í ãàçðûí ýêîëîãè ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýý õèéõ òºñëèéí õ¿ðýýíä ÝØÀ Äàâààäîðæ íàðûí õèéñýí ñóäàëãààíû ìàòåðèàëààñ ¿çýõýä àí àìüòíû òºðºë ç¿éë, òîî õýìæýý, òàðõàö äýýðõ áàéäàëòàé áàéæýý. ¯¿íýýñ õîéø õèéñýí òîîëëîãî ñóäàëãàà ¿ã¿é áàéíà.

Áàÿíãîë ñóìûí ò¿¿õýí áîëîí æèëèéí 4 óëèðëûí òóõàé ìýäýýëýë

Ñóìûí ò¿¿õýí ¿éë ÿâäëóóä òóõàéëáàë áýë÷ýýð, áàéãàëèéí íººöèéã õýðõýí àøèãëàæ èðñýí òóðøëàãà, ìºí ò¿¿í÷ëýí íýãäëèéí ¿åýñ àðä÷èëëûí ¿åä ãàðñàí íèéãìèéí áîëîí ýêîëîãè, ýäèéí çàñãèéí ººð÷ëºëò¿¿äèéí òàëààð ìàë÷äààñ ÿðèëöëàãà ñóäàëãàà àâ÷ ä¿ãíýëò õèéõýä èõýýõýí ñîíèðõîëòîé ä¿ð çóðàã ãàð÷ áàéíà. 61-ýýñ äýýø íàñíû 5 õ¿íýýñ ÿðèëöëàãà ñóäàëãàà àâàõàä òýä ñóì îðîí íóòãèéíõàà õóâüä 1950-1968 îí áóþó Ìîíãîë îðîíä èõýýõýí àìæèëòòàé õýðýãæñýí õºäºº àæ àõóéã õîðøîîëîí íýãòãýñýí íýãäëèéí ¿å, 1968-1990îí óëñûí ñàíãèéí àæ àõóéí ¿å, 1991îíîîñ 2012îí çàõ çýýëèéí ÷ºëººò ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîò ¿å¿äèéã õîîðîíä íü õàðüöóóëñàí ¿íý öýíýòýé ìýäýýëëèéã ºã÷ áàéâ. Íèéãìèéí ººð÷ëºëò ýð÷èìòýé ÿâàãäñàí 1921îíû õóâüñãàëûí äàðààõ ¿åä õóâèéí ºì÷òýé áàéñàí àðäóóäûã òóñ ñóìûí íóòàãò ¿¿ññýí àíõíû õîðøîîëîë, õàìòðàë êîììóí, íýãäë¿¿äýä íýãòãýí õàìòûí õ¿÷íèé äàâóó òàëûã ìýäð¿¿ëæ ýõýëæýý. Íýãäýëä ýëññýíýýð õºðºíãº, õ¿÷ õºäºëìºð, àøèã îðëîãî, çîðèëãî õ¿ñýë íýãäýæ, íýã íü íèéòèéí òºëºº, íèéò íü íýãíèé òºëºº ãýñýí óðèàí äîð àæèëëàæ áàéâ. Îëîí òºðëèéí ìàëûã äàãíàí ìàëëàõ àðãà òóðøëàãà áèé áîëæ, áèå áèåíýýñýý ñóðàëöàõ, õàäëàí ºâñ èõ õýìæýýãýýð àâ÷ ìàë ñ¿ðãèéã áàéãàëü öàã àãààðûí áýðõøýýëýýñ õàìãààëàõ, õàøàà ñàðàâ÷ áàðüæ ñóóðüøèõ, õàãàñ ñóóðèí àæ òºðºëä øèëæèõ, îòîð í¿¿äýë õèéõ, õîò àéëûí çîõèîí áàéãóóëàëòàíä îðîõ, õºäºëìºðººðºº õîðøèõ çýðýã îëîí ýåðýã ñàéí òàëûí ººð÷ëºëò¿¿ä ãàðñàí áàéíà. Íýãäëèéí ¿åèéí ýäãýýð ýåðýã ººð÷ëºëò¿¿ä ÑÀÀ óëàì õºãæèæ õºäºëìºðèéí àðãà àæèëëàãàà ãàð àðãààñ ñàëæ óëìààð


ìåõàíèêæèí öàõèëãààíæèæ, õºäºëìºð öàëèí õºëñíèé øèíý ñèñòåìä øèëæñýí áàéíà. Ýäãýýð ñàéí òàëûí çýðýãöýýãýýð ºì÷èéí õàðèëöàà íýã ÷èã ð¿¿ õýëáèéæ, ºì÷ ýçýíã¿éäýõ, õ¿íèéøèõ õàíäëàãa èëò àæèãëàãäàõ áîëñíîîñ ýäèéí çàñãèéí ºñºëò çîãñîíãè áîëæýý. Òóõàéáàë: ìàë÷äàä õàäëàí ºâñ áýëòãýõ, õàøàà ñàðàâ÷ áàðèõ çàñàõ, õóäàã óñ ãàðãàõ, òºë áîéæóóëàõ, ìàë íîîñëîõ, ìàë ýìíýëãèéí óãààëãà, òàðèëãà çýðýã àæëóóäûã íèéòèéí õ¿÷ýýð çîõèîí áàéãóóëàí õèéæ ºãäºã, øåôèéí äýìæëýã òóñëàëöàà áàéíãà ¿ç¿¿ëäýãýýñ õ¿íèé ãàð õàðæ, áýëýí÷ëýõ ñýòãýëãýýíä ñóðãàí èäýâõã¿é áàéäàëä îðóóëæ áàéâ. Òàðèàëàí÷èä ºäðèéí íîðìò áåíçèí øàòàõóóíû çàðöóóëàëò äóóñààã¿é áîë õýýð ãàäàà àñãàõ, áóäàà òàðèàãàà ãóó æàëãàíä àñãàõ, çàðàõ, çàâøèõ ÿâäàë õààÿàã¿é áàéñàí áàéíà. Ýäãýýð çºð÷èë, ýäèéí çàñãèéí áóðóó áîäëîãî íü Ñîöèàëèçì, òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéã ººðèéã íü óíàãààæ äàìïóóðóóëñàí þì.

ýêîëîãèéí ººð÷ëºëò

Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íàñ, íàñíû õ¿ì¿¿ñèéí àæèãëàëò òóðøëàãààñ õàðàõàä áàéãàëü, öàã óóð, ýêîëîãèéí ººð÷ëºëò¿¿ä íü 20 æèë ò¿¿íýýñ èõ õóãàöààíä ìýäðýãäýæ, ìýäýãäýõ¿éö ººð÷ëºëò îðñíûã ìýäýýëäýã áàéíà. Àëèâàà ººð÷ëºëòèéí òóõàé ìýäýýëýõäýý õ¿ì¿¿ñ èõýâ÷ëýí õàìãèéí ñ¿¿ëèéí 1-2 æèëèéí áàéäëûã ë ñàéí ñàíàäàã. Òîäîðõîé ìýääýã íü õàðàãääàã. Òýð ñýòãýãäëýýðýý ºìíºõ öàã ¿åèéã á¿õýëä íü òîäîðõîéëîõûã õè÷ýýäýã íü àæèãëàãäñàí. Ñóäàëãààíä îðîëöñîí 40 õ¿í á¿ãä ñóìûí áàéãàëü ýêîëîãè, öàã àãààðûí òºëºâ áàéäàë õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ áàéíà. Ýäãýýð íü õ¿ì¿¿ñèéí àìüäàðëûí îð÷èí íºõöºë, ýðõýëæ áàéãàà àæ àõóéä ñºðãººð íºëººëæ áàéãààã áàòëàí ºã¿¿ëæ áàéâ. Òóõàéëáàë æèëèéí 4 óëèðëûí ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà ìýäýãäýõ¿éö ººð÷ëºãäñºí, ºâºë èõ õ¿éòýí áîëæ, öàñ áàãà îðæ, ýðò õàéëæ ìàëûí óñã¿é, õºðñºíä ÷èéã øèíãýöã¿é áîëñîí. Õàâàð èõ óðò ¿ðãýëæèëæ, õàðààð õ¿éòðýõ, äóëààðàõã¿é óäààí ¿ðãýëæèëñíýýñ áîëîîä áýë÷ýýðèéí óðãàìàë îðîé ñî¸îëæ óðãàö íü ã¿éöýõã¿é áîëñîí. Çóí áîãèíî, õóð áîðîî áàãàòàé, îãöîì õàëóóí áîëäîã. Åð íü ãàíäóó öàã èõ ¿ðãýëæèëäýã. Íàìàð ýðò ýõýëæ, õîæóó íèëýýä áîðîîøèæ, õàäëàí ºâñ àâàõ, òàðèà íîãîî õóðààõàä ñààäòàé áîëäîã áà ýðò õ¿éòýðäýã ãýñýí íèéòëýã ä¿ãíýëòýíä õ¿ð÷ áàéâ. Ýíý òàëààð ìàë÷èä ºâºë 1-ð ñàðä èõ îãöîì õ¿éòýð÷ áàéíà, õàâàð ë ñ¿éä õèé÷èõ þì, ÿäàðñàí ìàë õ¿í õî¸ðûã ºâºë áèø õàâàð ë ñ¿éäëýíý äýý, ÿàõ èéõèéí çóóðã¿é ë íàìàð áîë÷èõ þì. Åð íü çóí ¿çýõýý áàéëàà. Íààäìûí ìàðãààø íàìàð ýõýëäýã. Õÿëìàà èõýäâýë çóä áîëíî ãýõ ìýòýýð àæèãëàëò òóðøëàãààñàà îëîí æèëèéí ººð÷ëºëò õóâüñëûã òîäîðõîéëîí õýëýëöýæ áàéäàã áîëæýý. Íóòàã îðîíä áàéñàí îëîí îëîí ãîë ãîðõèóä øèðãýæ õóóðàé ñàéð áîëñîí, õóäàã óñò öýã îðã¿é áîëæ ìàðòàãäñàí, óñíû òºâøèí äîîøèëæ óíäðàãàã¿é áîëñíûã áàðèí òàâèí æèøýýãýýð ÿðüæ áàéíà. Áàÿíãîë ñóìûí òóõàé ë ãýõýä ªëºíò, Ñýâñ¿¿ë, Ìàíõäàé, Òàðèàò, Èõ áàãà Ìóõàð, Óðò áóëàã, Ò¿íõèé, Íàðàí, Áàÿíãîë, ªë, Õàâ÷óó, Àð ç¿ðõ çýðýã ãàçðóóäûí îëîí ãîëóóäûí óñ áóëàã øèðãýñýí, Õàðàà, Áîðîî, Çàãäàí ãîëóóäûí óñ ìàø èõ áàãàññàí, îëîí õóäàã óñò öýã¿¿ä îðã¿é áîëæ, óñíû òºâøèí íü äîîøèëñîí òóõàé ÿðèëöëàãàä òýìäýãëýñýí. Áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí óðãàö, àðâè ìóóäñàí, òîî òºðºë ç¿éë íü öººðñºí, áýë÷ýýðèéí äîðîéòëûã èëýðõèéëýã÷ óðãàìëóóä íýìýãäñýí òóõàé ºã¿¿ëæ áàéíà. ¯ìõèé ºâñ, õàëãàé, ëóóëü øàðèëæ, ãè÷ãýíý, õàçààð ºâñ, õÿëãàíà èõýññýí, ºâºëæºº áóóöûã çàìáàðààã¿é ñýëãýæ, õîã õàÿãäëûã äýëãýæ, öýâýðëýõã¿é îðõèäãîîñ áîëæ õîãèéí óðãàìàë èõ äýëãýðëýý. Ìàëûí òîî òîëãîé õýò èõýññýí. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí òàëáàéíóóä õàäëàí áýë÷ýýðèéí ãàçàðòàé çýðýãöýí òàëáàé õàÿà òýëæ áàéãàà, ãàäíààñ èõ ìàë øèëæèí èðæ, ñóìûí ìàë ìåõàíèêààð èõ íýìýãäñýíýýñ áýë÷ýýð áàãàñ÷ òàëõëàãäàõ áîëîâ. Ìàë÷èä æèëèéí 4 óëèðàëä íóòàã ñýëãýæ í¿¿äýëëýõýý áîëüæýý. ªâºëæººëºõ, çóñàõ õî¸ðõîí ñýëãýý ë õèéæ áàéíà. Õàâàðæàà, íàìàðæààíû íóòàã ¿ã¿é áîëæ, ªâºëæººíººñºº 6-ð ñàðûí ýõýýð ãàð÷, çóñëàíäàà áóóãààä, 10-ð ñàðûí ýõýýð ºâºëæººíäºº èðýýä áóó÷èõàæ áàéíà. Õàâàðæààëæ ººð ãàçàð ò¿ð áóóõ þì áîë çóñëàíãèéíõàà íóòàã áóóäëàà áóñäàä àëäàõ ÿâäàë ãàðäàã ó÷èð õóðäõàí óðüòàæ áóóõ, ¿ã¿é áîë çóñëàíãèéí áóóäàëäàà õ¿íã¿é æèæèã ãýð áàðüæ ºðõûí íóòãàà ò¿ð¿¿ëæ ýçëýõ àðãàà áàðñàí áàéäàëä îðäîã ÷ ÿâäàë áàéíà. Õàðèí òàðèàëàíãèéí ãàçàð øàõàæ õàâ÷ñàí, áýë÷ýýðò õóäàã óñíû õàìãàìæ ìóóòàé, áàñ çàì õàðèëöàà, ñóóðèí áàðààäàæ ìàõ ñ¿¿ãýý áîðëóóëàõ çàõ çýýëèéí øààðäëàãà äàãàõ ã.ì øàëòãààíààð ãîëûí õºíäèé, çàì ã¿¿ð, ñóìûí òºâ ñóóðèíä îéðòîæ õýòýðõèé îëíîîðîî áóóæ çóñäàãààñ òýð õàâü îð÷ìûí áýë÷ýýð îëîí æèëýýð òàëõëàãäàæ íºõºí ñýðãýõ áîëîìæã¿é áîëæ áàéíà. Èéì ãàçðóóä íü Õàðàà, Áàÿíãîë, Çàãäàí, Áîðîî ãîëóóäûí õºíäèé, Óëààíáààòàð-Äàðõàí ÷èãëýëèéí àâòî çàìûí äàãóóõ íóòãóóä þì.


Áýë÷ýýð, áàéãàëèéí íººöèéã õýðõýí àøèãëàæ èðñýí òóðøëàãà

Áàÿíãîë ñóì 197628 ãà íóòàã äýâñãýðòýé. ¯¿íýýñ Ãàçðûí Íýãäìýë ñàí àíãèëëààð: 136.0 ìÿí.ãà áýë÷ýýðèéí, 10.6 ìÿí.ãà õàäëàíãèéí ãàçàðòàé. Òàðèàëàíãèéí ãàçàð 17.4 ìÿí.ãà, îéí ñàí á¿õèé ãàçàð 26.3 ìÿí.ãà, óñàí ñàí á¿õèé ãàçàð 282 ãà, Õîò òîñãîí ñóóðèíû ãàçàð 4590 ãà, çàì,øóãàì ñ¿ëæýýíèé ãàçàð 1998.9 ãà ãàçàð 2011 îíû áàéäëààð áàéíà. Áàÿíãîë íóòãèéí àðä ò¿ìýí ýðò ¿åýñ ìàë àæ àõóé ýðõëýí, ãàçàð, áàéãàëèéí íººö áàÿëàãòàà ò¿øèãëýí àìüäàð÷ èðñýí óëàìæëàëòàé. Áàéãàëèéí íººö áàéëàã áîëñîí ãàçàð, õàäëàí áýë÷ýýð, ãîë, óñ, îé ìîä ò¿¿íèé äàãàëò áàÿëàã àðâèí. Íýãäëèéí ¿åä áýë÷ýýðèéã õóâèàðòàé àøèãëàí æèëèéí 4 óëèðëûí í¿¿äýë, ºâºëæºº, õàâàðæàà, çóñëàí, íàìàðæàà õóâèàðòàé òîãòîîñîí öàã õóãàöààíäaa ñýëãýí í¿¿æ, óëèðëûí áýë÷ýýðèéã ñýðãýõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëäýã áàéæýý. Õàäëàí, òýæýýëèéã òºð çàõèðãààíààñ ¿¿ðýã òºëºâëºãºº ºã÷, áýëòãýõ àæèëä íü òåõíèê, õºðºíãº, õ¿í õ¿÷íèé òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ çîõèîí áàéãóóëàëòààð õàíãàæ, õýðýãæèëòýíä íü õÿíàëò òàâüæ, õàðèóöëàãà òîîöîæ àæèëëàäàã áàéâ. Áýë÷ýýðèéã îéðûí, äóíäàæ, àëñûí, îéðûí áýë÷ýýð ãýñýí õóâààðüòàé àøèãëàõ áà ìàëûí òºðëººð àíãèëàí ãàçàð îðíû îíöëîã, öàã àãààðûí õóâüñàí ººð÷ëºëò, ìàëä èäýìæòýé óðãàìëûí áàéäëààð íü õ¿ðòýë íàðèéí òîîöîæ òîãòîîæ áàéæýý. Ýíý ¿åä ìàëûí òîî õàðüöàíãóé öººí áàéñàí ó÷èð áýë÷ýýð íóòàã, óñíû õàíãàìæ õ¿ðýëöýýòýé áàéâ. Ýíý ¿åýñ òàâàí õîøóó ìàëûí òºðºë á¿ðèéã äàãíàí ìàëëàõ àðãà òóðøëàãà áèé áîëæ, òèéì äàäëàãàòàé ñàéí ìàë÷èä îëíîîðîî áèé áîëîâ. Ýíý íü áóñàä ìàë÷äàä ñàéí íºëºº ¿ç¿¿ëæ íýãýí ¿åèéã áýëòãýñýí ÷óõàë ç¿éë áîëñîí þì. ªì÷ºº õîðøîîëîí íýãäñýí õàìò îëíû ºì÷èéã íýã øàò àõèóëàí óëñûí ºì÷ áîëãîõ áîäëîãûã ñîöèàëèñò òºðººñ õýðýãæ¿¿ëñíèé ä¿íä Áàÿíãîë ñóìûí Ìàíäàõ íýãäëèéí ñóóðèí äýýð 1968 îíä Áàðóóíõàðààãèéí ñàíãèéí àæ àõóé áàéãóóëàãäæýý. Ãàçàð, ìàë, òàðèàëàí, ìàøèí òåõíèê, òîíîã òºõººðºìæ á¿ãä óëñûí ºì÷ áºãººä àæèë÷èí õ¿í óëñûí ºì÷èéí ¿éëäâýðëýëèéí õýðýãñýë àøèãëàí õºäºëìºðëºæ õèéñýí àæèë, á¿òýýãäýõ¿¿íýý óëñàä íèéë¿¿ëæ, óëñàä áèåèéí õ¿÷èí ¿íýëñíèéõýý òºëºº öàëèí õºëñ àâ÷ ò¿¿ãýýðýý àìüäðàëàà çàëãóóëíà. Ýíý çàð÷èì ò¿ãýýìýë ¿éë÷èëæ áàéâ.

Ñàíãèéí àæ àõóéí ¿åä áýë÷ýýð, áàéãàëèéí íººö àøèãëàæ èðñýí ìýäëýã äàäàë, òóðøëàãà óëàì áàÿæèæ èðñýí. Áýë÷ýýðèéã ñýëãýí õóâèàðòàéãààð àøèãëàõ, õîò àéëààð í¿¿õ, çóñëàíä ºðãºí àéëñàëò õèéæ çóñàõ, õàäëàí ºâñ áýëòãýõ, õîíü õÿðãàõ, ìàë óãààëãà, õàøàà ñàðàâ÷ áàðèõ, õóäàã óñ ãàðãàõ, õºðçºí õîâõëîõ, ìàë õóæèðëàõ, îòîðëîõ, òºë õ¿ëýýí àâàõ çýðýã îëîí àæëûã õàìòûí õ¿÷ýýð õèéæ, öàã àãààðûã õ¿íäðýë, ãàí, çóä ãàìøãèéí ¿åä ìàë÷äàä òóñëàõ ÿàðàëòàé òóñëàìæèéí àðãà õýìæýýã òºëºâëºæ õýðýãæ¿¿ëæ áàéâ. Óëñ, àéìàã, ñóì äóíäûí ºâñ òýæýýëèéí ôîíä ñàí áàéãóóëíà. Ìàë÷äàä áîëîí ñóìûí òºâèéí àëáàí õààã÷äàä ¿¿ðýã äààëãàâàð ºã÷ òºðºë á¿ðèéí ãàð òýæýýë áýëòã¿¿ëíý. Òààíà, ìàíãèð, õ¿ìõýýë, õàëãàéãààð çîîäîé, õ¿÷èò òýæýýë áýëòãýõ, òàðèà áóóäàé, íàðàí öýöýã, ýðäýíý øèø, ñ¿ðýë àøèãëàæ òýæýýë áýëòãýõ íü ìàëä èõ ÷àíàðòàé òýæýýë áîëæ áàéâ. Ñóìûí íóòãûí îíöëîãîîñ õàìààð÷ ºâºëæºº áóóöûã áîäëîãîòîé ñîíãîñîí áàéäàë õàðàãäàíà. Áàðóóí áà áàðóóí õîéä ç¿ãèéí ñàëõèíààñ íºìºðëºñºí áýñðýã óóëñûí ýíãýð óóæèì ñóãàä íèëýýä äîîõíóóð áàéðëàëòàé ºâºëæººëäºã. Èõ äýýøýý ýíãýðë¿¿ ºãñºæ ºâºëæººëáºë íººëºã ñàëõèíä ºðòºõ, óóëûí õÿð äàâàí îðæ èðñýí öàñàí õóíãàðò äàðàãäàõ, õàâàð íü öàñíû óñ, øàð óñíû ¿åðò àâòàõ çýðãýýñ ñýðãèéëñýí óõààí þì. ªâºëäºº öàã àãààð ñàéõàí ¿åä òàë õýýð, õºíäèéí áýë÷ýýðèéã àøèãëàõ áà ìàë õîëõîí áýë÷ýýíý. Ñàëõè øóóðãàòàé öàã ìóóäñàí ¿åä ºâºëæººíäºº õàðüöàíãóé îéð, óóëûí ýíãýð, àì, ñàðõèàã äàãàñàí íºìºð ãàçðûí áýë÷ýýðèéã àøèãëàíà.

Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ìàë÷èä á¿ãä æèëýýñ æèëä áýë÷ýýðèéí ºâñ óðãàìàë òà÷èð ñèéðýã áîëæ, òºðºë ç¿éë íü õîâîðäîõ áîëñíûã áàòëàí õýëæ áàéâ. Ñ¿¿ëèéí 5-6 æèëä Áàÿíãîëä áàðóóí Óâñ, Õîâä, Ãîâü-Àëòàé àéìãóóäààñ ìàëòàé àéë ºðõ¿¿ä èõ øèëæèæ èðñíýýñ áýë÷ýýð õ¿ðýëöýõã¿é áîëæ õàäëàíãèéí òàëáàé, ºâºëæººíèé ãàçàð, çóñàæ ºâñ óðãàìëûã íü òàëõàëäàã. ªìíº íü 10 ãà õàäëàíãèéí òàëáàéãààñ 20 îð÷èì ìàøèí ºâñ àâäàã áàéñàí áîë îäîî 10 õ¿ðýõã¿é ìàøèí ºâñ àâäàã áîëëîî ãýæ ÿðèõ õ¿í ÷ áàéíà. Óñ áóëàã øèðãýæ, õóäàã óñ õ¿ðýëöýõã¿é áîëñîí, í¿¿äýë ñýëãýæ áóóõ ãàçàðã¿é áîëñíîîñ îäîî áàðàã ºâºëæººíèéõºº äýðãýä çóñäàã, ¿ã¿é áîë Õàðàà, Áàÿíãîëûí õºíäèéãººð øàõöàëäàæ çóñàöãààõ áîëëîî. ¯¿íýýñ ãàðàõ àðãà çàìûã õ¿ì¿¿ñ ýðýëõèéëæ áàéíà.

Ñóìûíõàà õóðàë, çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä õàíäàæ ãàäíààñ îëîí ìàëòàé àéë ºðõèéã øèëæèí èðýõèéã õÿçãààðëàæ ºãºõ.


Ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóéí á¿ñ íóòàã òîãòîîæ, ãàçàð òàðèàëàíòàéãàà çîõèöóóëàí õºãæ¿¿ëýõ.

Ìàëûí òîî òîëãîé õýò ºñãºõèéã õÿçãààðëàæ áýë÷ýýðèéí äààöàíä òîõèðóóëàí áóóðóóëàõ. ßëàíãóÿà ÿìààã öººð¿¿ëýõ, ¿õýð ñ¿ðãèéã ºñãºí íýìýãä¿¿ëýõ.

Ìàë÷äûã á¿ëýã íºõºðëºëä õàìðóóëàí õàìòûí õ¿÷ õºäºëìºðººð áýë÷ýýð õàäëàí, õóäàã óñàà ñýðãýýæ àøèãëàõ, õàøèæ õàìãààëàõ, áîðäîæ òîðäîõ òîäîðõîé ñàíàë ñàíàà÷ëàãóóäûã ãàðãàæ áàéíà. ¯¿íèéã á¿õ øàòíû õóðàë, çàñàã çàõèðãààíû õýìæýýíä àâ÷ õýëýëöýýä äîîðõè øèéäâýðò õ¿ð÷ýý.

Í¯Á-ûí áýë÷ýýðèéí òîãòâîðòîé ìåíåæìýíò òºñºë, õàìðàãäñàí 43 ºðõèéí ìàë÷äàä 801.4 ãà õàäëàíãèéí òàëáàéã òóðøèëòûí æóðìààð ýçýìø¿¿ëñýí.

Ìàë àæ àõóéí òàëààð àâàõ àðãà õýìæýýíèé òóõàé çàñàã äàðãûí çàõèðàìæ ãàðãàæ 2008 îíä òîîëîãäñîí 142.0 ìÿí ìàëûã òîîíû õóâüä áóóðóóëàõ, òºðëèéí õóâüä ìºí òîî òîëãîéã çîõèñòîé õàðüöààíä õ¿ðãýõ áîäëîãûã òîäîðõîéëñîí.

Ýð÷èìæñýí ÌÀÀ-í á¿ñ íóòàã òîãòîîõ òóõàé ñóìûí ÈÒÕ-ûí òîãòîîë (2009.09.14 ¹01) ãàðãàí ìºðä¿¿ëæ áàéãàà. Ñóìûí áýë÷ýýð àøèãëàõ æóðàì áàòëàõ òóõàé ÈÒÕ-ûí òîãòîîë (2011.05.18 ¹05) ãàðãàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà çýðýã ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä äýýðõ àñóóäëóóäûã çîõèöóóëàõ áîëîâ.

Ñóìûí ýð÷èìæñýí ÌÀÀ-í á¿ñèéã;

• Ñ¿¿áîëîíìàõíû÷èãëýëèéí¿õýð¿ðæ¿¿ëýõá¿ñ:

Ýð÷èìæñýí áîëîí õàãàñ ýð÷èìæñýí ÷èãëýëýýð Áàÿíãîëûí ã¿¿ðíèé îð÷èì, Äºðãºíò, ¯ç¿¿ð Óëààí, Áºõºí, Øàð øóâóóò îð÷èì, ÒÇ-ûí 179-ð, 221-ð çºðëºã, Áàÿí áàãèéí íóòàã Õóñòàéí äàâààíû ç¿¿í òàë, Áàÿí áàãèéí íóòàã Õóñòàéí äàâààíû ç¿¿í òàë, Áàÿíãîëûí õºíäèé, Òºìºðòèé, Áàíêíû áðèãàä, Ìàíàðò, Áàÿíû àð ºâºð, Öàãààí ÷óëóóò, Äýðñò õºíäèé, Òàðèàò îð÷ìûí ãàçðóóäàä ýðõëýíý. ¯õðèéí ¿íäñýí ñàéæðóóëàã÷ààð: Ñèììåíòàëü, Àëàòàó, Ñýëýíãý, Õàð òàðëàí ¿¿ëäð¿¿ä áàéíà.

• Ìàõíîîñíûõîíü¿ðæ¿¿ëýõ,õàãàñýð÷èìæñýíáýë÷ýýðèéíÌÀÀýðõëýõá¿ñ:

Ìàõ íîîñíû ÷èãëýëèéí íàðèéí, íàðèéâòàð íîîñò õîíü, õàãàñ ýð÷èìæñýí áýë÷ýýðèéí ÌÀÀ-ã Áàÿí áàãèéí Íàðàí, Áóÿíò, Õàð ìºðºí, Ãîíèð áàãèéí íóòàã äýâñãýð á¿õëýýðýý, Õàðàà áàãèéí íóòàãò Áàÿíöîãò, Íàðèéí õºíäèé, Ìàíãèðò, ÒÇ-ûí áàðóóí Áàãà Íîìãîíû ºâºð, Èõ áàãà ªëèéí òàâàí çóðàà, Ãýð ÷óëóóíû õºíäèé çýðýã ãàçðóóäàä ìàëëàæ ºñãºæ ¿ðæ¿¿ëíý. ¯¿ëäýð ñàéæðóóëàã÷ààð: Îðõîí, Õàíãàé, Áàÿä, Ñàðòóóë, Åðºº ¿¿ëäðèéí õýýëò¿¿ëýã÷èéã àøèãëàíà.

• Ãàõàé,òàõèàíûàæàõóé¿ðæ¿¿ëýõá¿ñ:

Ãàõàé, òàõèàíû ýð÷èìæñýí àæ àõóéã Áàÿíãîë ñóìûí òºâèéí òýã ãîðòèãîîñ ãàäíà ýðõëýõ.

¯¿ëäýðñàéæðóóëàã÷ààð:Ãàõàéíä Îðîñûí òîì öàãààí, Ýñòîíàë öàãààí, Àíãëèéí öàãààí, òàõèàíä Ëåãîðí, Óëààí òàõèàíû ¿¿ëäýð.

Òóñëàõ àæ àõóéä çºãèéí àæ àõóé ýðõëýëòèéã äýìæèæ õºãæ¿¿ëíý. ¯ðæ¿¿ëýõ á¿ñ íóòãèéã òóñãàéëàí çààõ øààðäëàãàã¿é ãýýä ìºí òîãòîîëä ýð÷èìæñýí ÌÀÀ-í á¿ñ íóòàã òîãòîîñîí ÷èãëýëèéã áàðèìòàëæ æèë á¿ð ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí òºëºâëºãººã ãàðãàí õýðýãæ¿¿ëýõ, Ñýëýíãý àéìàã, Áàÿíãîë ñóìûã ýð÷èìæñýí ÌÀÀ-í á¿ñ íóòàã áîëñîíòîé õîëáîãäóóëæ ñóìàíä áóñàä àéìàã, ñóìààñ ìàë îðóóëàõûã õîðèãëîñîí çààëòóóä îðñîí áàéíà.

Ýíý àðãà õýìæýýí¿¿ä íü áýë÷ýýðèéí äààö õýòðýí áýë÷ýýð òàëõëàãäàí äîðîéòîõîîñ ñýðãèéëæ, áýë÷ýýðèéí íºõºí ñýðãýõýä ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë áîëíî ãýæ èðãýä, ìàë÷èí õ¿ì¿¿ñ ¿çýæ áàéíà. Äýýðõ ýðõç¿éí áàðèìò áè÷ãèéã óëàì áàòàëãààæóóëæ áàÿæóóëæ ãàðñàí ñóìûí áýë÷ýýð àøèãëàõ æóðàì îäîî ¿éë÷èëæ áàéíà. Ýíý æóðìûí íèéòëýã ¿íäýñëýëä: 2009 îíä ñóìûí ìàëûí òîî 169192 îðãèë ¿åä õ¿ðñýí, ¿¿íòýé øóóä õîëáîîòîéãîîð áýë÷ýýðèéí ãàçàð õîìñäîæ, óðãàìëûí òºðºë ç¿éëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í öººð÷, áýë÷ýýðèéí äààö õýòýðñýí, òàëõëàãäàëä îðñîí çýðýã ñºðºã ¿ð äàãàâàð ¿¿ññýí.

Ãàäíààñ îëîí òîîíû ìàëòàé ìàë÷èä í¿¿äýëëýí èðýõ, îòðîîð ò¿ð õóãàöààíä èðæ áýë÷ýýðèéã èäýæ òàëõëàõ ÿâäàë çîãñîõã¿é áàéíà. 2010 îíä ñóìàíä 130708 ìàë òîîëîãäîæ ºíãºðñºí îíûõîîñ 38.4ìÿí òîëãîéãîîð áóóðñàí íü àéìàã, ñóìûí ÌÀÀ-í òàëààð áàðèìòàëæ áàéãàà áîäëîãî çîðèëòòîé íèéöýæ áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëò õèéæýý.


¯¿íýýñ ¿çâýë èðãýäèéí ñàíàë õ¿ñýëòýíä òóëãóóðëàñàí îðîí íóòãèéí áîäëîãî õýðýãæèæ ¿ð ä¿íãýý ºã÷ áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëíî. 2010 îíä òîîëîãäñîí 130708 òîëãîé ìàëûã õîíèí òîëãîéä øèëæ¿¿ëáýë: 236458 áîëíî. ¯¿íèéã ¿íäýñëýí áýë÷ýýðèéí äààöûã òîîöâîë: 136000 ãà áýë÷ýýðèéã àøèãëàäàã 1 õîíèíû ºäºðò èäýõ ºâñíèé õýìæýý 1.6 êã ãýâýë 1.6 êã õ 365õîíîã=584 êã ºâñ æèëä èääýã.

Áýë÷ýýðèéí óðãàöûã 2.7 öí äóíäàæòàé ãýæ ¿çâýë 136000ãà õ2.7öí=367200öí áóþó 36720000 êã ºâñíèé íººöòýé. 36720000êã:584êã=62876 òîëãîé ìàë áàéëãàõ áýë÷ýýðèéí äààöòàé áàéíà. Ãýòýë 236458:62876=3.7 äàõèí áýë÷ýýðèéí äààö õýòýðñýí òîîöîî ãàð÷ áàéãàà þì.

Áýë÷ýýðèéí äààö èíãýæ õýòýðñíýýñ ñóìûí íèéò áýë÷ýýðèéí ÿëàíãóÿà çóí, íàìðûí áýë÷ýýðèéí 21.7% íü òàëõëàãäàí äîðîéòîëä îðæ, 5 îð÷èì õóâü íü öºëæèëòºíä ºðòººä áàéíà. 2011 îíû áàéäëààð ñóìûí ÌÀÀ-í ñàëáàðò ìàë÷èí ºðõ 457, ìàë á¿õèé 346, íèéò 803 ºðõºä 2981 õ¿í àæèëëàæ àìüäðàë àõóéãàà çàëãóóëæ áàéíà. Ýäãýýð ìàë÷èí ºðõ, õ¿í àìûí àìüäðàë áýë÷ýýðòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé þì.

• Æóðìààðäàðààõõàðèëöààãçîõèöóóëæýý.

• Ñóìûí áýë÷ýýð àøèãëàëòûí åðºíõèé õóâààðèéã æèë á¿ð øèíý÷ëýí ãàðãàæ ìºðäºíº.• Õàâàðæàà, çóñëàíä ãàðàõ, ¿ð òàðèà, õàäëàíãèéí òàëáàéã æèë á¿ðèéí 5-ð ñàðûí 15-íààñ ºìíº

÷ºëººëºõ, 10-ð ñàðûí 15-íààñ õîéø íàìàðæàà ºâºëæººíäºº áóóõ.• ªºð àéìàã ñóìûí íóòàãò îòîð í¿¿äýë õèéõýýð áîë 8, 9-ð ñàðä áàãòàæ ìýäýãäýæ ãýðýý õèéõ.• Ãýðýý áàéãóóëààã¿é, ìàë ýìíýëýã àðèóí öýâýð, ãàðàë ¿¿ñëèéí ãýð÷èëãýýã¿é ìàë á¿õèé àéë

ºðõèéã îðîí íóòãèéí áýë÷ýýðò îðóóëàõûã õîðèãëîõ• Çºâøººðºëã¿é ãàäíààñ ìàë á¿õèé èðãýäýýñ áýë÷ýýð àøèãëàñíû õóðààìæ àâàõ.• Æóðìûã çºð÷ñºí ìàë÷äàä õàðèóöëàãà íîîãäóóëàõ çýðýã ÷óõàë çààëòóóäûã òóñãàí õýðýãæ¿¿ëæ

áàéíà. Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷èä ñóì îðîí íóòãèéí 1990 îíîîñ õîéø ãàðñàí íèéãýì, ýêîëîãè, ýäèéí

çàñãèéí ººð÷ëºëò¿¿äýä íèëýýä ãóòðàíãè óðóó áàéäàëòàé ¿íýëýëò ºã÷ áàéñàí áîëîâ÷ ñ¿¿ëèéí õýäýí æèëä òîãòâîðæèæ ºñºõ õàíäëàãàòàé áîëñîí, îäîî åð íü þì á¿õýí òýãøèð÷ áàéíà, ñàéæèð÷ áàéíà ãýñýí ýåðýã ñýòãýëãýýòýé áîëæýý.

Íóòãèéí óóãóóë Ä.×óëóóíáàò ãóàé ýíý íóòãèéíõàà ¿¿õ ò¿¿õèéã, õ¿í çîíûã ñàéí ìýäýõýýñ ãàäíà íýãäýë, ñàíãèéí àæ àõóé, çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä øèëæñýí ¿å¿äýä ñóìûíõàà òºð çàõèðãààíû óäèðäëàãàä îëîí æèë àæèëëàñàí àõìàä àæèëòàí þì.

Íóòãèéíõàà ò¿¿õýí ººð÷ëºëòèéí òóõàé ºã¿¿ëýõäýý: “Áèäíèé áàãà çàëóó áàéõ ¿åä íóòàã áýë÷ýýð èõòýé, ìàë÷èä æèëèéí 4 óëèðàëä õàâ÷èãäàõ þìã¿é äóðààðàà íóòàã ñýëãýí í¿¿äýëëýäýã. Ãîë óñ, õóäàã õ¿ðýëöýýòýé, õàäëàí ºâñºº àâúÿ ãýñýí ãàçðààñàà õýðýãöýýíèéõýý õèðýýð áýëòãýýä àâ÷èõäàã ë áàéëàà. Åð íü íýãäýë, ÑÀÀ-í ¿åä ìàë õàðüöàíãóé öººí, îéðîëöîîãîîð ñ¿¿ë ¿åä 30000 ãàðóé ë áàéñàí. Áàðóóíõàðààãèéí ÑÀÀ-í ìàë öººí ÷ èõ ºíäºð àøèã øèìòýé öýâýð ýðëèéç ìàëòàé, Îðõîí ¿¿ëäðèéí íàðèéí íàðèéâòàð íîîñò õîíèíû òîì ñ¿ðýãòýé áàéñàí þì ø¿¿. Ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí ñèììåíòàëü, ñû÷¸â, òàëûí óëààí ¿¿ëäðèéí ¿õýðòýé 800 ¿íýýíèé ñààëèéí ìåõàíèêæñàí ôåðìòýé, ò¿¿íä íü 200 ãàðóé õ¿í àæèëëàäàã, ìºí ñóìûí òºâäºº áàãñàðìàë òýæýýëèéí ¿éëäâýðòýé, òýæýýëèéí óðãàìàë èõ òàðèàëäàã áàéñàí. Íýãäýë ÑÀÀ-í ¿åä ñóì ìààíü íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õóâüä èõ õºãæèæ, àæèë õºäºëìºðã¿é õ¿í ¿ã¿é, àìüäðàë íü èõ äýýøèëæ èðñýí. Ñóìûí òºâ ìààíü ÷ èõ ºðãºæèí òýëæ, ÇÕÓ-ûí òóñëàìæààð áàðèëãàæèí îð÷èí ¿åèéí òîõèëîã ñóóðèí áîëñîí. Õàðèí 1990-1996 îíû îð÷èìä õºãæèë á¿õ ñàëáàðò çîãñîíãè áîëæ ºìíºõ ¿åýñ áóóðñàí. Ãýâ÷ ààæìààð ñýðãýñýýð îäîî þì þì ë õºëºº îëæ ººäëºí õºãæèõ çàìäàà îðæýý ãýæ áîäîãäîæ áàéíà” ãýæ íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ººð÷ëºëòèéã ä¿ãíýâ.

Ýíý íóòàãò òºðæ ºñººä ýä¿ãýý õ¿ðòýë àìüäàð÷ áàéãàà Ö.Ìÿãìàðñ¿ðýí, Ë.Öýðýíëõàì íàðòàé íóòàã óñ, áýë÷ýýð õàäëàíãèéí òóõàé ÿðèëöàõàä:

“Ìàíàéõ ýíý ñóìûí ç¿¿í òàë Çóóí ìîäíû àéë þì. Áîðîî, Õàðàà ãîëûí ñàâ, Ñýâñ¿¿ë, Ìàíõäàéãààð ÷ íóòàãëàæ áàéñàí.


Ìàë àæ àõóé äàãíàí ýðõýëæ, ñ¿¿ëäýý õàäëàí òàðèàëàí äýýð àæèëëàõ áîëñîí áîëîõîîð áýë÷ýýð, õàäëàíãèéí óðãàìëûí óðãàö ãàðöûí òóõàé ºìíºõ ¿åä ãýâýë õààíà ÷ äºðºº ø¿ðãýì ºâñòýé, áýë÷ýýð ñîðãîã, ìàëä øèìòýé óðãàìàë áàÿëàã áàéñàí. Åð íü ò¿¿íýýñ õîéøëîõ òóñàì ë äîðîéòîæ ìóóäñààð áàéíà. ¯¿íèéã áèä ãàçàð òàðèàëàíãèéí õýìæýý, òàëáàé áàéíãà íýìýãäñýýð áàéãàà, òîñãîí ñóóðèí, çàì ñ¿ëæýý õºãæèæ, ¿éëäâýð óóðõàéí ýçýìøëèéí ãàçàð èõ áîëñîí, ìàëûí òîî òàñðàëòã¿é ºññººð áàéãààòàé õîëáîîòîé ãýæ áîääîã.

¯éëäâýð óóðõàé, ñóì, ñóóðèíû îð÷èíä õîã õàÿãäàë èõ áîëæ, ìàøèíû çàìûí äàãóó áàñ èõ áîõèðäîæ áýë÷ýýðýýñ õàñàãäàæ, óðãàìàë íü ººð÷ëºãäºæ áàéíà. Àéëóóäûí ºâºëæººíèé îéð îð÷ìûí ãàçàð èõ øàðèëæ, ëóóëü, ìóó ºâñ óðãàæ òýð íü áàñ îð÷èíäîî ¿ðýýð òàðõàæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí ¿åä õàäëàíãèéí óðãàö èõ áàãàññàí. Åð íü áýë÷ýýð õàäëàíãèéí òàëáàéã ñýðãýýõ, ìàëä àøèãòàé óðãàìëûí ¿ðèéã öàöàæ òàðèàëàõ, õàøèæ õàìãààëàõ õýðýãòýé þì øèã áàéíà. Õºäººíèé ìàë÷äûí íºõºðëºë á¿ëýãò ýíý àæëûã õàðèóöóóëæ áîëäîãã¿é þì óó?” ãýñýí ñàíàëûã õýëýâ.

Á.Õ¿ðýëòóëãûã ºâºëæººãºº çººæ áàðüæ áàéõàä íü óóëçàæ ÿðèëöàâ. Ýäíèéõ Øàð õàäíû ºâºðò íèëýýä õýäýí æèë ºâºëæèæ ñóóðèí íóòàãëàõ áîëñîí þì. Ààâ, ýýæýýñýý çàëãàìæëàí ìàë ìàëëàæ áàéãàà çàëóó: “Ìàíàéõ 500 îð÷èì áîãòîé. Ñ¿¿ëèéí ¿åä ìàíàé ýíý Øàð õàä, òºìºð çàìûí çºðëºã îð÷èìä íóòàãëàäàã àéëóóä áîãîî öººëæ, ¿õýðýý ºñãºí ôåðìåðèéí àæ àõóé ýðõëýõ ÷èãëýëòýé áîëëîî. Ýíä Ý.Ýíõáîëä (Çóðàã 7) ñàÿõàí ôåðìåð áàéãóóëñàí. Ý.Áîëäáààòàð, Ä.Áàòíÿì ãýýä ¿õýð èõòýé àéëóóä áèé. Áè ÷ ãýñýí ýíý ÷èãëýëèéã ñîíèðõîæ õàðçíàæ ë áàéíà. Ýíý ÷èãëýëä îðâîë íýã èõ í¿¿äýë õèéãýýä áàéõ ÷ øààðäëàãàã¿é ë áîëîõ áàéõ. Õàäëàíãèéí æààõàí òàëáàéòàé. Íàðèéí õºíäèéä áàéäàã. Õàðæ õàìãààëàõã¿é áîë ìàë îð÷èõ þì. 2009, 2010 îíû çóä ãýæ ìàíàé ýí¿¿ãýýð íýã èõ ìýäðýãäýýã¿é. 2010 îíä ë æààõàí öàñòàé õ¿éòýí áàéñàí. Åð íü õàøàà ñàðàâ÷ äóëààí, ºòºã áóóö ñàéòàé, ºâñ òýæýýëýý ñàéí áýëòãýñýí áàéõàä çóäàíä àéõã¿é ø äýý” ãýæ ìàë÷íû óõààíààñàà õóâààëöàâ. Ýäíèéõ Ãàð õàäíûõàà ýíãýð ë¿¿ îéðòîæ áóóæ áàéíà.

Ìàíõäàéí àíõíû àìíû äóíä õýñýã ç¿¿í òàëäàà òîõèëîã áàéøèíòàé àéëóóäûí íýã ×.Íÿìòàé óóëçàæ ÿðèëöàõàä: “Màë ìàëëàíà ãýäýã áîë àìàðã¿é, æèëèéí 4 óëèðàëä òîõèðóóëàí àðãà óõààí çàðæ, áàéãàëèéí ýëäýâ ààø àÿãò àæèë õºäºëìºðºº òîõèðóóëæ, öàã íàðã¿é õºäºëæ áàéæ ¿ð øèìèéã íü õ¿ðòýíý. Ìèíèé àæèãëàñíààð ýíý íóòãèéí àì áîëãîí óñòàé, ìàëûí óñ ñàéòàé áàéñàí. Îäîî øèðãýæ á¿ð äýýä ýõýíäýý ë æààõàí óñòàé áîëæýý. Ìàíàé íóòãèéí àõìàäóóä ýíý Ìàíõäàé, Ñýâñ¿¿ë, ªëºíòèéí ãîëóóä èõ óñòàé á¿ð Õàðàà ãîëä î÷èæ öóòãàäàã áàéñàí. Ýäãýýð àì õºíäèéãººð õºíäëºí ãîë ãàðàõàä ìàøèí

òýðýã óñ ãîëä íü ñóóæ ÷èð¿¿ëæ òàòóóëæ àæèë áîëäîã áàéñàí þì ãýæ õóó÷èëäàã áàéñàí ñàíàãäàíà. Îäîî òèéì îðîì ÷ ¿ã¿é õóóðàé ñàéð ë áàéíà. Óëèðëûí ººð÷ëºëò ìýäðýãäýæ áàéíà. Íàìàéã áàãàä öàñ èõ îðäîã. Çóíû õóð áîðîî ýëáýã çººëºí øèâðýý áîðîî øèíãýöòýé îðäîã áàéñàí áîë îäîî ºâºëäºº öàñ áàãà, õàâàð èõ äóëààð÷ ºãºõã¿é óäààí ¿ðãýëæèëæ ìàë, õ¿íèéã òóéëäóóëäàã, ñàéí äóëààðàõã¿éãýýñ áîëîîä íîãîî öóõóéõã¿é îðîéòîæ óëìààð çóí áîãèíî áîëîõîîð óðãàìëûí óðãàëò ã¿éöýõã¿é áàéíóóäàà ãýæ áîäîãääîã. Íàìàð áàñ óðò ¿ðãýëæèëäýã. ªâºë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ãàéã¿é çººëºí áîëæ áàéãàà. Õàðèí 1-ð ñàðä ë õàãàñ ñàð èõ îãöîì õ¿éòýð÷ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ºâëèéí èõ öàñàí øóóðãà, Õàâðûí õàâñàðãà ñàëõè, óëààí øîðîîí õóé, åð íü áîëîîã¿é. Öàã àãààð, óëèðëûí ººð÷ëºëò èëò ìýäðýãäýõ áîëëîî” ãýñýí ç¿éëèéã ºã¿¿ëæ áàéâ.


Ñýëýíãý àéìãèéí àíõíû ìÿíãàí, õîøîé ìÿíãàíò ìàë÷èä Á.Ëõàãâàñ¿ðýíãèéí õ¿¿ Ë.ªëçèéñàéõàí ìàë÷ óäàìòàé, àéìãèéí àëäàðò óÿà÷ çàëóó þì. Àíõ 1991 îíä ìàë õóâü÷ëàëààð ºì÷òýé áîëæ ãýð á¿ëèéíõýý õàìò ìàë÷èí áîëñîí ò¿¿õýý ÿðèâ.

«Õóâü÷ëàëààð àâñàí öººí òîîíû ìàëàà ºñãºõ, ÷àíàðæóóëàõ ãýæ 10 îð÷èì æèë õºäºëìºðëºñºí. Äàðàà íü ñóðãóóëèéí õ¿¿õä¿¿ääýý òàòàãäàæ ñóìûí òºâä ñóóðüøèõ áîëñîí ÷ ìàëàà çîõèñòîé òîîãîîð ºñãºí ìàëëàæ áàéíà. Ìàëûã ºâºëä íü äóëààí õýâòýð áóóöòàé õàøàà õîðîîãîîð õàíãàæ, õàâàð ýðò íîãîîíä öàòãàæ, çóí óñ áýë÷ýýð ñàéòàé àëñûí áýë÷ýýðò õàðèóëæ, íàìàð íü õàéëãàõã¿é òàðãà õ¿÷èéã íü òîãòîîæ, àâáàë öàã çóóðûí áýðõøýýëýýñ àéëòã¿é. Ìàíàé ýíý íóòàã áàñ õàðüöàíãóé áàéãàëèéí íºìºð íººëºã èõòýé óóë õàíãàéòàé, óñ ãîë ýëáýãòýé Õàðàà ãîëîî ò¿øèãëýñýí, óðãàìàë íîãîîíû óðãàö àðâèí, õàäëàí ºâñ èõ àâäàã óëàìæëàëòàé, çàì õàðèëöàà ñàéòàé çàõ çýýëäýý îéð èõ ºãººæòýé ø¿¿. Õ¿íäðýë áýðõøýýë ãýâýë ìàë, ãàçàð òàðèàëàí õî¸ðûã èõ ñàéí çîõèöóóëæ, çºâ õîñëóóëàí õºãæ¿¿ëìýýð áàéíà. Õîîðîíäîî çºð÷èëäººä áèå áèåíýý ¿ã¿éñãýýä áàéâàë àëü àëü íü õºãæèõã¿é. Åð íü áîë áèå áèåíýý íºõñºí íýã íºãººã¿éãýýð õºãæèõã¿é ñàëáàðóóä ø¿¿ äýý ãýæ óõààíòàé ¿ãèéã õýëíý. ªâºã äýýäñýýñ óëàìæëàí èðñýí íàíäèí õèéöòýé ãàíãàí ýìýýë õàçààð, õýò õóòãà áýëýýðýý ãàéõóóëàí õîéìîðîî çàëíà, íààäàì öýíãýëýýð ãî¸æ áàÿðëàíà, óëñûí èõ áàÿð íààäàìä óÿñàí õ¿ëýã íü àéðàãäàæ õóðäàñíûã äóðñàæ õººðíº. Ìàë÷èí õ¿íèé áóðõàí óõààíû á¿òýýë íàñàí òóðøèéí ºâ áîëîí óëàìæëàãäàõ þì äàà».

îíöëîõ öàã óóðûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã ¿ç¿¿ëñýí íºëººëºë

Ìàë÷äûí àìüäðàë àæ àõóéä îíöãîé íºëºº ¿ç¿¿ëæ ìýäðýãäñýí öàã àãààðûí õ¿íäðýë ººð÷ëºëò ãýâýë 2000, 2001 îíû ºâëèéí çóäûã íýðëýæ áàéíà. 2009, 2010 îíä ìàë÷èä ìàíàé ýíä áàðàã çóä áîëîîã¿é ø äýý ãýæ ÿðüäàã. Çàðèì àõìàäóóä ¿¿íýýñ íýëýýä ºìíºõ ¿åèéã ñàíàæ 1970-ààä îíû ñ¿¿ë÷ýýð ìè÷èí æèëèéí çóä ãýæ àéõòàð þì áîëñîí ãýäýã. Ãýòýë ìè÷èí æèë íü 1980 îí þì. ßìàðòàé ÷ ãýñýí 2000, 2001 îíû öàñ õ¿éòýí, çóäûí õîõèðîë ýíä äóðäñàí ¿å¿äòýé õàðüöóóëàõààðã¿é õ¿íä áîëñíûã áè ººðèéí áèåýð ìýäýðñýí þì. Áèä ñóìûí òºâººñ öààøàà 10êì-ò Òàøèðûí àðä áàéñàí ìàë÷èí Ï¿ðýâäîðæ ãóàéíä òóñëàõààð î÷èõ ãýæ òóóëàõ ÷àäâàð ñàéòàé ìîñòòîé ÃÀÇ-69 ìàøèíààð áàðàã á¿òýí ºäºð ìàöàæ, öàñ ìàëòàæ, ìàøèíàà ò¿ðæ ò¿ëõñýýð àðàé ãýæ î÷èæ áàéñàí. Öàñ 40-60ñì çóçààí, õ¿éòýí 30-40î õîîðîíä, áàñ øóóð÷ öàñ õàòóóð÷ õºðëºñºí áîëîõîîð ìàë áýë÷èæ ÷àäàõààðã¿é áîëñîí. ¯õýð èõ õîðîãäñîí. Ìàëä íü ºâñ òýæýýë íèëýýäã¿é õ¿ðãýñýí ÷ íýãýíò äîðäñîí áîë ñýõýë àâäàãã¿é áàéñàí. Àéëóóäàä ëàà ø¿äýíç, áýýëèé, ãóðèë, áóäàà, ìàëûí íýìíýý, ýëãýâ÷ çýðãèéã ºã÷ òóñëàõàä ñóìûí ñóðãóóëèéí õ¿¿õä¿¿ä ÷ ãýñýí èõ õóâü íýìðýý îðóóëñàí. Èõ öàñ õ¿éòýíä ÿäàð÷ òóéëäàí, õîòîí äàõü ìàë íü ¿õýæ õîðîãäñîîð áàéãààã õàðæ ñýòãýë ñàíààãààð, áèå ìàõ áîäèîð ÿäðàí ºâäºæ çîâîõ íü ÷ èõ áàéñàí þì. Õàðèí 2009, 2010 îíûã ìàë÷èä íýã èõ çóä áîëæ çóòàðñàí ãýæ ¿çýõã¿é áàéãàà ÷ óóëçñàí Õàðàà áàãèéí äàðãà Î.Ýðäýíý÷èìýã, ñóìûí ìàëûí ýì÷ ×.Äàâààäîðæ íàð áàñ àðàé ººð ç¿éë ÿðèâ. 2010 îíû õàâàð èõ çóòðóó áîëæ ìàëûí õîðîãäîë èõ ãàðñàí. Ýíý ¿åä çóäàíä õîðîãäñîí ìàëûí ñýã çýëìèéã öóãëóóëæ óñòãàõ àæèëä áèä äàé÷ëàãäàæ àæèëëàñàí. Ìàë÷èä ¿õñýí ìàëàà îéðîëöîîõ ñàéð, ãóó, æàëãàíä õàÿñíûã áèä ÷èð÷ ãóëäàð÷, à÷èæ òýýâýðëýí Õàðàà áàãèéí áàðóóí õýñãèéíõèéã Õóñòàé îð÷èìä òºâëºð¿¿ëýí öóãëóóëæ äàðæ óñòãàë õèéñýí. Ñ¿¿ëä ¿çýõýä Õàðàà áàãèéí õýìæýýíä íèëýýä ñàéí öýâýðëýãäýæ öýãöýðñýí áîëîâ÷ Áàÿíãîëûí õºíäèé, Øàðûí ãîë îðîõ çàìûí äàãóó áóñàä ãàçðààð èõ ¿ëäñýí áàéñàí ãýæ ÿðüñíûã ýíä òýìäýãëýõýä çóäûí õîõèðîë òîéðîîã¿é äàéðñàí íü òîäîðõîé áàéíà.

Ìàë÷äûí í¿¿äëèéí õèë õÿçãààðûí òàëààðõ ãàçðûí çóðàã

Ìàë÷äûí í¿¿äëèéí õ¿ðýý, õèë õÿçãààðûã òîéìëîí òîãòîîõûí òóëä Õàðàà áàãèéí Áàÿíöîãòûí ºâºðò ºâºëæäºã Ë.Áàò-Óòãà àõëàã÷òàé ìàë÷íû á¿ëýãèéí àéë ºðõ¿¿ä, Áàÿí áàãèéí Áàÿíãîëûí õºíäèé äàãóó íóòàãëàäàã Óëñûí ñàéí ìàë÷èí Õèøèãíÿì òýðã¿¿òýé ìàë÷èä, Ãîíèð áàãèéí íóòàã Ìàõëàé àõëàã÷òàé ìàë÷íû á¿ëã¿¿ä äýýð çóðàãëàë õèéëãýæ ¿çýâ. Í¿¿äëèéí õ¿ðýý õèë õÿçãààðûã òîãòîîõîä 2009-2010 îí áîëîí 2011-2012 îíû í¿¿äýëñýí áàéäëóóä 3 áàãèéí 3 ººð á¿ëýã äýýð àäèëõàí äàâòàãäàæ áàéíà.


ªºðººð õýëáýë 2009-2010 îíû öàã õ¿íäýðñýí ¿åä ÿã îäîîãèéí áàéãàà ñóóðèí ºâºëæººíäºº ºâºëæñºí áºãººä ñóì îðîí íóòàã äîòðîî áîëîí, ººð àéìàã, ñóìûí íóòàã ðóó îòîð í¿¿äýë õèéãýýã¿é áàéíà. Õàâàð íü ºâºëæººíäºº ñóóæ áàéãààä 5-ð ñàðûí äóíäóóð çóñëàíäàà áóóæ íàìàð îðîéõîí 10-ð ñàðûí äóíäóóð ºâºëæººíäºº áóóíà. ¯ã¿é áîë æààõàí äºõºæ áóóãààä óäàëã¿é ºâºëæººëäºã áàéíà. Èõýíõ àéëóóä ºâºëæººí äýýðýý áàéøèí ñóóö, ìàëûí äóëààí áàéð áàðüæ ñóóðüøæýý. Õèøèãíÿì: ýíý áàéøèí ñóóö ÷èíü àìüäðàõàä òîõü òóõòàé áîëîâ÷ îðõèîä í¿¿õýä áàñ èõ õýö¿¿. Ýçã¿é õàÿ÷èõàæ áîëîõã¿é. Çààâàë íýã õ¿í ñàõèæ õàðæ õàìãààëàõ áîëäîã ãýæ ÿðèñàí þì. Íóòàã áýë÷ýýð áàãàññàí òàðèàëàí èõòýé ýíý á¿ñ íóòàãò ìàë àæ àõóé íü öººí òîîíû, ºíäºð àøèã øèìòýé õàãàñ ñóóðèí ìàëëàãààòàé áàéõ íü èë¿¿ çîõèìæòîéã äýýðõ õàãàñ ñóóðèí àìüäðàëä øèëæèæ áàéãàà ìàë÷äûí æèøýýíýýñ õàðæ áîëíî. Í¿¿äëèéí èõ àëñëàëòûã õàðàõàä 15-20êì õýòðýõã¿é, èõýíõäýý 6-10êì äîòîð ë í¿¿äýëëýæ áàéíà. Ë.Áàò-Óòãûí á¿ëãèéíõýí õàìãèéí õîëäîî Áàÿíöîãòûí ºâºëæººíººñ áàðóóí õîéøîî Õàðàà ãîëûí óðä ýðýãò Õàäàí õÿñààíààñ äîîø 14êì îð÷èìä 3 àéë, Òýñýëãýýíèé ¿éëäâýðèéí áàðóóí õàæóóä 8êì îð÷èìä 2 àéë, Çàãäàíûí ãîëûí óðä áîð òîëãîé äýýð 5êì îð÷èìä 2 àéë çóñàæ ýðãýýä ºâºëæººëäºã. Í¿¿äýë ñóóäëûí ººð ÿìàð íýãýí ººð÷ëºëòã¿é áàéíà. Æèæèãíÿìûí á¿ëãèéí àéëóóä Áàÿíãîëûí õºíäèé äàãóóõ ºâºëæººíººñºº äîîø Õàðàà ãîëûí ýðýã äàãóóõ 12-14êì-ò áóóæ çóñäàã. Çàðèì íü ãîëûí óðä ýðýãò ãàð÷ áóóäàã. Ó÷èð íü õîéä òàëäàà õ¿í ìàë áàãòàõ çàéã¿é øàõóó áîëäîãò áàéãàà þì. Ìºí íàìàð îðîéõîí ºâºëæººíäºº èðöãýýíý. Ìàíõäàéí àìàíä ºâºëæººëäºã Ìàõëàéí á¿ëãèéíõýí (Àõëàã÷ íü Äîðæõàíä) á¿ãä äîîøîî Õàðàà ãîëðóóãàà í¿¿æ (6-8êì) ãîë, òºìºð çàì õî¸ðûíõîî õîîðîíä çóñíà. Ýðãýýä ìºí ë 10-ð ñàðûí äóíäóóð ºâºëæººëíº. Äýýðõ á¿ëã¿¿äèéí í¿¿äýë, àëñëàëò ýíý ñóìûí ìàë÷äûí í¿¿äëèéí åðºíõèé òºëººëºë áîëæ ÷àäíà. Åð íü ñóìûí õýìæýýíä ìºðäºãäºæ áàéãàà áýë÷ýýð àøèãëàëòûí æóðìûí äàãóó 5-ð ñàðûí äóíä, 10-ð ñàðûí äóíä ¿å ãýñýí õóãàöààã áàðèìòëàõ áîëñîí áà ýíý õóãàöàà íü ÷ àìüäðàëä íèéöýæ áàéãààã õàðóóëíà.

Áýë÷ýýðèéí íºõºí ñýðãýõ ÷àäâàð

Áàÿíãîë ñóìàíäàà îëîí æèë àìüäàð÷ ìàë àæ àõóéä äàãíàí àæèëëàñàí àõìàä, äóíä, çàëóó ìàë÷äûí îëîí òºëººëºëòýé óóëçàí ÿðèëöàæ àâñàí ÿðèëöëàãà ñóäàëãààíä òóëãóóðëàí ä¿ãíýëò õèéõýä àõìàä ¿åèéíõýí áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéã ýðõëýí ÿâóóëàõ àðãà òóðøëàãà ñàéòàé óëàìæëàë äýýð ñóóðèëñàí ìýäëýãòýé áàéíà. Äóíä ¿åèéíõýí èõýíõ íü 1990 îíîîñ õîéø ìàë÷èí áîëñîí çààæ çºâëºõ õ¿í õîâîð, ººðñäºº àæèãëàëò ñóðöààðàà áèå äààæ ìýäëýã àðãà òóðøëàãàòàé áîëñîí íü àæèãëàãäàíà. Çàëóó ìàë÷èä ñ¿¿ëèéí 5-6 æèë àæèëëàñàí ýöýã ýõýýñýý õóâü ìàë òàñëàí øèíýýð ºðõ ¿¿ñãýæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ îëîí. Ýä àðãà òóðøëàãà áàãà ÷ ãýñýí ýöýã ýõèéíõýý îéðîëöîî õºðø á¿ëýýð í¿¿äýëëýí äàãàëäàí ñóðàëöàæ ÿâàà ¿åèéíõýí þì. Ýíä ãîâü, õýýð òàëûí áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéã áîäâîë õàðüöàíãóé ººð îðîí íóòãèéí îíöëîãòîé. Áýë÷ýýðèéí íºõöºë, íººöºä òóëãóóðëàí ñ¿ðãèéí á¿òöèéã òîäîðõîéëîõ, õàðèóëãà ìàëëàãààã òîõèðóóëàõ, í¿¿äýë ñóóäëûã óëèðëààð ñýëãýõ àñóóäëûã õàðüöàíãóé áàãà îðîí çàéä ÿâóóëäàã. Áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéä õºíäëºíãººñ íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éë èõòýé. Òóõàéëáàë: ãàçàð òàðèàëàíãèéí òàëáàé èõ, íóòàã äýâñãýð ãàçðûí áàðàã òàë õóâü íü àøèãò ìàëòìàëûí ëèöåíçòýé òàëáàé ýçýëäýã, òºìºð çàì, àâòî çàì, õ¿í ìàë, àí àìüòíû øèëæèõ õºäºëãººíèéã õÿçãààðëàí çààãëàäàã çýðýã ç¿éë¿¿ä áèé. Ìîíãîë ìàë, ìàë÷èí, áýë÷ýýð ãóðàâ áîë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí òóëãûí ãóðâàí ÷óëóó ãýäýã. Àëü íýã íü äîãîëäâîë ýíý ¿éëäâýðëýë çîãñîíî.

Ìàë áîë óñ, óðãàìàë, õóæèð äàâñ çýðýã áàéãàëèéí õèøãèéã ò¿¿õèé ýä áîëãîí àøèãëàæ, íîîñ, íîîëóóð, ìàõ, ñ¿¿, àðüñ, øèð, ¿ð òºë çýðýã îëîí òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã òàñðàëòã¿é á¿òýýäýã àìüä ¿éëäâýð þì. Àëò, í¿¿ðñ, òºìºð, çýñ çýðýã óóë óóðõàéí áàÿëàã õýäèé ¿íýòýé ÷ øàâõàãäàí äóóñäàã áàéõàä áóÿíò ìàëûí áàÿëàã ºñºí ¿ðæèæ äýëõèé õîòëûã òýæýýí òýòãýæ áàéäàã íü ãàéõàìøèãòàé. Áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé ¿éëäâýðëýëèéí ýöñèéí ¿ð ä¿í íü ìàë ñ¿ðãèéí ÷àíàð, ýð¿¿ë ìýíä, íºãºº òàëààñ ìàë÷èí õ¿íèé óð óõààí, äàäàë òóðøëàãà, áýë÷ýýð íóòãàà çºâ çîõèñòîé ýçýìøèí àøèãëàõààñ øóóä õàìààðíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìàíàé ìàë÷èä çàëóóæèæ íèéò ìàë÷äûí 50 ãàðóé õóâü íü 16-34 õ¿ðòýëõ íàñíû çàëóó÷óóä ýçëýæ áàéíà ãýñýí ýíý òîî ìýäýý ¿íäñýíäýý òîõèð÷ áàéíà. Îð÷èí ¿åä ìàë ìàëëàíà ãýäýã ç¿ãýýð íýã ñàíààíû çîðãîîð õèéõ àæèë áèø òàë á¿ðèéí ìýäëýã óõààíû çàõòàé, ìýäëýã ÷àäâàðàà áàéíãà äýýøë¿¿ëñýí òóñãàé ìýðãýæëèéí àæèë õºäºëìºð áîëæýý.

Ãàçàð ç¿é, öàã óóð, óðãàìàë ñóäëàë, ìàë ýìíýëýã, àìüòíû áèå ýðõòíèé á¿òýö îíöëîã, ÕÀÀ-í


ìåõàíèêæóóëàëò, öàõèëãààíæóóëàëò, ýäèéí çàñàã áèçíåñ, ìåíåæìýíòèéí óõààíû ñóóðü ìýäëýã, ìýðãýøèë, äàäëàãà òóðøëàãà øààðäñàí àæèë áîë ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë þì. Èéì ó÷ðààñ ìàëûí òºðºë òóñ á¿ðèéí õàðèóëãà ìàëëàãààíû äºðâºí óëèðëûí îíöëîã, ìàë òàðãàëóóëàõ, òàðãà õ¿÷èéã õàìãààëàõ, òýæýýí ñóâèëàõ, õýýëò¿ëýã, òºëëºëòèéí õóãàöààã òîõèðóóëàõ, óíàëãà ýäýëãýýíä ñóðãàõ, íîîñ íîîëóóð, ñ¿¿ ñààëèéã àøèãëàõ çýðýã íàðèéí àæëóóäûã æèíõýíý ýçíèé ¸ñîîð õèéæ, áàñ áóñäàä çààæ ñóðãàõ íü ìàë÷èí õ¿íèé ýðõýì çîðèëãî þì. Áýë÷ýýðèéí íººö õîìñäîí, óðãàìëûí óðãàö, òºðºë ç¿éëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í öººðñºí, äààö õýòýðñýí, áýë÷ýýðèéí äîðîéòëûã õàðóóëäàã óðãàìëóóä íýìýãäñýí çýðýã äîðîéòëûí øèíæ òýìäã¿¿äèéã ìàë÷èä àæèãëàëòûí ¿íäñýí äýýð ÿðüæ áàéíà. ¯¿íèéã íèëýýä øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé, ìýðãýæëèéí õ¿íèé ä¿ãíýëòýýð õýëñýí õ¿í áîë áýë÷ýýð òýæýýëèéí àãðîíîìè÷ Ä.Ãàíäèéìàà þì.

1983 îíîîñ 1990 îí õ¿ðòýë Áàÿíãîë ñóì Áàðóóíõàðààãèéí ñàíãèéí àæ àõóéí òýæýýëèéí àãðîíîìè÷îîð àæèëëàæýý. Æèë á¿ðèéí õàäëàí áýë÷ýýðèéí óðãàöûã òîäîðõîéëæ õààíà õàäëàí áðèãàäûí ñàëààã áàéðøóóëàõ âý? Õààíàõûí òàëáàéã ºíæººõ âý? ãýäýã àñóóäëûã øèéääýã ÷óõàë ìýðãýæèëòýé áàéâ. Õàäëàí áýë÷ýýðèéí óðãàö ñàéí áàéñíûã íýã æèøýýã äóðüäàõàä: Æ.Ëóâñàíäîðæ àõëàã÷òàé õàäëàíãèéí ñàëààã óëñûí àâàðãà áîëäîã æèë 1988 îíä Íàðèéí õºíäèéä ë ãýõýä íýã íü 25òí õ¿ðýõ 100 ãàðóé íóðóó ºâñ ä¿íõèéí áàéæýý. Ä.Ãàíäèéìàà: Áýë÷ýýðèéã õàìãààëàõ, ñàéæðóóëàõ, íºõºí ñýðãýýõ òàëààð àíõààðàõ öàã õýäèéíýý áîëñîí, áýë÷ýýðèéã ñàéæðóóëàõ îëîí àðãà áèé.

• Õàøèæ àøèãëàõ (Äîðîéòîëä îðñîí áýë÷ýýðèéã õàìãààëæ ñýðãýýõ)

• Ñýëãýí àøèãëàõ (óëèðëààð)

• ªíæººí (àìðààæ) àøèãëàõ

• Òàðèìàë áýë÷ýýð áèé áîëãîõ (íýã áà îëîí íàñò óðãàìàë òàðèõ) çýðýã îëîí ¿ð ä¿íòýé àðãóóäûã õýðýãëýæ áîëíî.

¯¿íèéã îðîí íóòãèéí òºð çàõèðãààíû áîäëîãî øèéäâýð äýìæëýãýýð, õîðøèæ íýãäñýí ìàë÷íû á¿ëýã íºõºðëºë¿¿ä ë àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäíà ãýëýý. Áýë÷ýýð àøèãëàëòûí óëàìæëàëò àðãûí ìýäëýã òóðøëàãà àõìàäóóäàä áàéíà. ¯¿íèéã óëàìæèëæ àâàõ ÿâäàë äóòìàã. Ìîíãîë÷óóä áýë÷ýýð àøèãëàëòûí óëàìæëàëò àðãà óõààíäàà: áýë÷ýýðèéã 4 óëèðëûí áóþó ºâºë, õàâàð, çóí, íàìðûí áýë÷ýýð ãýæ àíãèëæ àøèãëàäàã áàéñíààñ ãàäíà óëèðëûí áýë÷ýýðèéã îéðûí, àëñûí õýìýýí õî¸ð õóâààæ áàéâ. Oéðûí áýë÷ýýðèéã íººö áîëîí òºë ìàë, ºñâºð ìàëûí õýìýýí õóâààðèëíà. Àëñûí áýë÷ýýðèéã öàã àãààð òîõèðîìæòîé, òîõèðîìæã¿é ¿åèéíõ õýìýýí õóâààæ òýäãýýðýýñýý ºäºð òóòìûí àøèãëàõ õýñãýý ñîíãîí àøèãëàíà.

Ìàíàé Ñýëýíãý àéìàã, Áàÿíãîë ñóì áîë õàíãàé ãàçàð òóõàéëáàë îéò õýýðèéí á¿ñèéí óóëûí õýýð, íóãûí õýýðèéí áýë÷ýýð çîíõèëñîí óðãàö èõòýé, óñ õóæèð ñàéòàé íóòàã òóë áýë÷ýýðýý õ¿éòýí ñýð¿¿í, äóëààí óëèðëûí ãýæ 2 àíãèëàí õàðüöàíãóé ñóóðüøèëòàé àøèãëàõ àðãûã äàâàìãàé õýðýãëýäýã áàéíà. Çóí, íàìðûí äóëààí óëèðàëä ãîë óñ, òºâ çàì, òîñãîí ñóóðèíû ýðãýí òîéðîíä ìàë îëíîîð òºâëºðñíººñ òýð îð÷ìûí áýë÷ýýð àìàðõàí òàëõëàãäàí äîðîéòîëä îðæ áàéíà. Èéìä “õàÿà áàéâàë áóóíà, õàìàð áàéâàë èäíý” ãýäýã çàð÷ìààñ òàòãàëçàæ çîõèöóóëàëò õèéõ íü ç¿éòýé áàéíà ãýñýí ñàíàëóóä ìàë÷äààñ èõ èðäýã. ¯¿íèéã ñóì áàãèéí çàõèðãààíààñ àíõààð÷ íóòãèéí çàõûí õ¿í ìàë ñèéðýã çóñäàã ãàçðóóäûã çààæ ºãäºã áîëîâ÷ ìàëûí óñ, çàì õàðèëöàà çàõ çýýëèéí òàòàõ õ¿÷íèé íºëººëºë èë¿¿ õ¿÷òýé áàéñààð áàéíà. Çóíû áýë÷ýýðèéã àøèãëàõ àøèãëàõäàà àíõààðàõ íýã ç¿éë áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí íººöèéí òýí õàãàñûã ¿ëäýýæ áàéõààð àøèãëàõ íü óðãàìàë äàðàà æèë íºõºí óðãàõ áîëîìæèéã õàíãàæ ºã÷ äîðîéòëîîñ õàìãààëæ áàéãàà õýðýã þì.

Íàìðûí áýë÷ýýðèéí óðãàìàë õàòàæ õàãäðààä èõ õýâðýã áîëñîí áàéäàã. Íàìðûí óëèðàëä àð ãàçàð áà íóãà ãàçðûí áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí øèìò ÷àíàð íü ýíãýð ýýâýð ãàçðûíõààñ èë¿¿ áàéäãèéã ìýäýæ ìàëàà áýë÷ýýðë¿¿ëáýë çîõèíî. ªâëèéí áýë÷ýýðò 10-ð ñàðààñ ýõëýí óðãàìëûí ñºë òàñðàõ (øèìýý


àëäàõ) ¿åýñ òýæýýëëýã ÷àíàð ¿ëýìæ áàãàñäàã. Èéìýýñ ìàë ºâºë, õàâðûí óëèðàëä èõýýõýí óóðãèéí äóòàãäàëä îðäîã. Ìºí áýë÷ýýðèéí óðãàìàë õàãäàð÷, öàñàíä äàðàãäñàíààñ áîëæ òýæýýëèéí äóòàãäàëä îðíî. Áýë÷ýýðèéí óðãàö, øèìò ÷àíàðûí äóòàãäàëä îðñîí ìàë öàã àãààð õýâèéí æèëä ÷ íàìðûí àìüäûí æèíãèéíõýý 30 ãàðóé õóâèéã àëäàæ îíä îðäîã áàéíà. ªâºëæººíäºº áóóìàãö áýë÷ýýðýý ºâñ óðãàìëûí áîëîí ãàçðûí ãàäàðãûí áàéäàë íºìºð íººëºã, óñò öýãèéí áàéðøèë çýðãýýñ õàìààðóóëàí îéðûí, ¿íäñýí, íººö ãýñýí 3 õýñýãò õóâààæ àøèãëàíà. Àëñûíõ íü 2-2.5êì-ýýñ õîëã¿é, îéðûíõ íü 1êì-ûí õ¿ðýýíä, íººö áýë÷ýýð íü ºâºëæºº áóóöíààñ õàðóóö ñàéòàé ºâñ òýæýýëèéí íººöºº õàìààðàí íºìºð íººëºã ãàçàð áàéâàë ñàéí. Õàâàð õàìãèéí õàòóó óëèðàë áºãººä áýë÷ýýðèéí óðãàö ºâëèéíõººñ ÷ áóóðñàí áàéäàã. Õàâàð öàãò ìàë ìºí ë òýæýýëèéí õîìñäîë, óóðãèéí ºëñãºëºíä äàâõàð íýðâýãääýã.

Òºëëºõ ìàëûí õýýë õ¿íäýðäýã. Èéì íºõöºëä ìàëàà õàìãààëàõ àðãà áîë íýìýãäýë òýæýýëýýð òýæýýõ, áýë÷ýýðèéã çºâ ñîíãîæ õóâààðüòàé àøèãëàõ ÿâäàë. Õýòýðõèé óóëàðõàã ºíäºð áèø, íàðàíä ýýâýð íàìäóó, ìºí øóóðãàòàé ¿åä íºìºðä¿¿, óñ, õóæèðòàé, ñóäàã æàëãà íóãûí íîãîî ýðò í¿äëýí íîãîîðäîã áýë÷ýýð èë¿¿ çîõèìæòîé. Õàâàðæààíû áýë÷ýýðèéã ìºí õýýëòýé áîëîí òºëëºñºí, ñóë äîðîé ìàëûí áýë÷ýýð, ñóâàé ìàëûí áýë÷ýýð ãýæ àíãèëíà. Åð íü áýë÷ýýðýý àøèãëàõ äàðààëàë áîë îéðîîñ àëñëóóëàõ ÷èãëýëýýð àøèãëàõ íü çºâ ãýæ õàøèð ìàë÷èä àõìàäóóä çºâëºæ áàéíà. 2009 îíä ñóìûí ìàë 169 ìÿíãàä õ¿ð÷ õàìãèéí îëîí ìàë òîîëîãäñîí áºãººä ñ¿ðãèéí á¿òöýä ººð÷ëºëò îðæ ÿìàà äèéëýíõ õóâèéã ýçëýõ áîëñîí. Ýíý íü íîîëóóð ¿íýä îðæ, ìàë÷èä ÿìààãàà èõ ºñãºí íîîëóóðààð îðëîãî îëîõ ãýñýí áîäëîãîòîé õîëáîîòîé.

ßìààíû ºñºëòòýé õîëáîãäîí áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí äîðîéòîë í¿¿ðëýñýí áºãººä îëîí ÿìààòàé àéëóóäûã õàâü îéðûíõîí íü ÷ àä ¿çýõ áîëñîí. ¯¿íèéã îðîí íóòãèéí òºð çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà ñóäëàí ¿çýýä ìàë àæ àõóéí òàëààð áàðèìòëàõ àðãà õýìæýýíèé áîäëîãî áîëîâñðóóëàâ. Ñóìûí ìàë÷äûí

çºâëºãººí õèéæ áîäëîãî øèéäâýðýý òàíèóëæ ÿðèëöñàí áàéíà. Ýíý áîäëîãîîð 2012 îí ãýõýä ñóì íü áýë÷ýýðèéí äààöàíäàà òîõèðñîí àøèã øèì ñàéòàé 60 ìÿíãàí òîëãîé ìàëòàé áîëæ, ìàëûí òºðºë ñ¿ðãèéí á¿òöèéí õóâüä àäóó - 5%, ¿õýð–44.9%, õîíü-35%, ÿìàà-15%-ä áàðèõ çîðèëò òàâüñàí þì. Ãýâ÷ áîäëîãûí õýðýãæèëò õ¿ññýí ¿ð ä¿íä õ¿ðñýíã¿é. 2012 îíû ìàë òîîëëîãîîð ñóì íèéòäýý 123448 òîëãîé ìàëòàé, ¿¿íýýñ 6535 àäóó, 13886 ¿õýð, 63054 õîíü, 39973 ÿìààòàé áàéíà. ßìàà íü îëíîîðîî áýë÷ýýðëýñýí ãàçðûíõàà ºâñ íîãîîã óãààð íü èäýæ, òóóðàéãààðàà ìàëòàæ, ãèøãýëæ

òàëõëàäàã y÷èð äàíãààð íü áèø öººí òîîòîé õîíèí ñ¿ðýãòýé õàìò ñ¿ðýãëýí ìàëëàõ íü òîõèðîìæòîé. Áàÿíãîë ñóìûí õóâüä íýãä¿ãýýðò ìàëûí òîî õýòýðõèé ºñºæ áýë÷ýýðèéí äààö õýòýðñýí, õî¸ðäóãààðò ñ¿ðãèéí á¿òýö àëäàãäàæ ò¿¿íä ÿìààí ñ¿ðãèéí ýçëýõ õóâü ºíäºð áîëñîí, ÿìàà íü áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí íºõºí óðãàõ, ñýðãýõ ÷àäâàðûã äîðîéòóóëæ, òàëõëàãäàëä îðóóëæ áàéíà ãýæ ¿çñýí ó÷èð ìàë ñ¿ðãèéí á¿òöèéí ººð÷ëºëò õèéæ çîõèñòîé õàðüöààíä áàðèõ íü ç¿éòýé ãýñýí øèéäýëä õ¿ðñýí áàéíà.

Ìàë÷èí Í.Âààí÷èã, Õ.Ìºíõáàÿð íàð ÿìààí ñ¿ðýã áîëîí áóñàä ìàëûí õàðèóëãà ìàëëàãààíû òóõàé çºâëºãºº áîëãîæ ÿðüñàí íü: “ßìààíû íîîëóóð ñàìíàñíû äàðàà ãýíýòèéí öàñ øóóðãà, öî÷èð õ¿éòðýëòýýñ õàìãààëàõ íºìºð íººö îéðûí áýë÷ýýðò õàðèóëàõ, õàâðûí óëèðàëä ÿðãóé ìàëûã ò¿ðãýí òýíõð¿¿ëäýã. ßðãóé áàñ öàãààí õîðõîéí ºâñíººñ ñýðãèéëäýã à÷ òóñòàé. Òàðãà õ¿÷ àâñàí ìàëûã öî÷îîí ¿ðãýýõ, øèð¿¿í õººæ òóóõ, çàì äàãóó õàðèóëàõ õýö ºíäºð ãàçàðëóó áýë÷ýýæ ìàöóóëàõ ìóó áàéäàã. Õýâòýð áóóöûã áàéíãà õóóðàéëæ, õàøàà ñàðàâ÷íû í¿õ ñ¿âèéã ñàéí áèò¿¿ëæ, öàñíû óñàíä íàéäàëã¿é, 1-2 ºíæººä óñàëæ áàéõ, ñàéí õóæèð ø¿¿ ìàëä òàðãà õ¿÷èéã òîãòîîõîä íü èõ õýðýãòýé áàéäàã ãýæ çàëóó ìàë÷äàä çîðèóëàí çºâëºæ áàéíà».


• Ìàëìàëëàõìåíåæìåíòèéíººð÷ëºëò¿¿ä:

ÌÀÀ-ã öàã àãààðûí ýðñäëýýñ õàìãààëàõ ãîë àðãóóäûí íýã íü õàäëàí òýæýýë áýëòãýõ ÿâäàë þì. Îéò õýýðèéí á¿ñèéí Áàÿíãîë ñóìûí æèøýýí äýýð õóãàöààã íü èõ çºâ ñîíãîõ õýðýãòýé. Õýð ýðò õàäàõàä øèìò ÷àíàð ñàéòàé áîëîâ÷ óðãàìëûí ñýðãýí óðãàõ ÷àäàìæèä ìóóãààð íºëººëíº. Õýò îðîéòâîë øèìò ÷àíàð àëäàãäàõ áîëîâ÷ óðãàìëûí óðãàö áîëîâñîð÷ ã¿éöñýí áàéäàã. Óðãàö áàãà çýðýã áóóðíà. Ìàíàé ñóìûí õýìæýýíä õàäëàíãèéí õàìãèéí òîõèðîìæòîé õóãàöàà áîë 7-ð ñàðûí äóíäààñ 8-ð ñàðûí äóíä ¿å þì. Îðîí íóòàãò õàäëàíã çàäãàé áýëòãýõ, áîîõ 2 àðãààð õèéæ áàéíà. ªâºëæººíäºº òàòàæ ìàëäàà õýðýãëýõ ºâñèéã çàäãàé, ñóì, àéìãèéí ôîíäîä áîëîí áèçíåñèéí çîðèëãîîð ãàäàãø íü õóäàëäàõ çîðèëãîîð áýëòãýõ áîë áîîæ (ïðåññëýõ) áàéíà. ªìíºõ æèë¿¿äýä Ç¿ðõ, Õàâ÷óó, ªë, Òàâàí çóðàà, Ìàíãèðò îð÷ìîîñ ãàäíû õàäëàí÷èä èõ ºâñ áýëòãýæ ãàäàãø àâ÷ ÿâäàã áàéñíûã çîãñîîñîí áà ººðèéí ñóìûí èðãýäýýñ ÷ ãýñýí áèçíåñ çîðèëãîîð õàäëàí õàääàãèéã áîëèóëñàí. Õàðàà áàãò àíõ ò¿ð¿¿íä õàäëàíãèéí ãàçðûí äàõèí õóâèàðëàëòûã 2010 îíîîñ ýõëýí õèéñýí íü ìàø çºâ àëõàì áîëñîí. ¯¿íèéã Õàðàà áàãèéí çàñàã äàðãà Î.Ýðäýíý÷èìýã ãàðäàí õýðýãæ¿¿ëñýí. Õýòýðõèé èõ 50-100 ãàðóé ãà ãàçàðòàé õ¿ì¿¿ñýýñ õýñýã òàëáàéã àâ÷ öººí òîîíû ìàëòàé áîëîâ÷ õàäëàí ºâñ àâ÷ ÷àääàãã¿é ºðõ¿¿äýä õóâèàðëàñàí. Ýíý íü áóñàä Áàÿí, Ãîíèð áàãóóäàä ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõîîð ñàíàà÷ëàãà þì. Ë.Áàò-Óòãà áîë ýíý íóòãèéí óóãóóë õ¿í áºãººä îëîí æèë ìàëäàà õàäëàí ºâñ áýëòãýñýí òóðøëàãàòàé õàäëàí÷èí þì. Àíõ ãàð õàäóóð, ìîðèí õàäóóð, òàðìóóð õýðýãëýæ áàéñàí áîë îäîî ýäíèéõ áîëîí áóñàä á¿õ õàäëàí÷äûí õºäºëìºð ìåõàíèêæèæ îëîí àãðåãàòòàé æèæèã òðàêòîð ýçýìøèæ áàéíà. 2011-2012 îíä ë ãýõýä ÕÀÀ-í ÿàì, àéìãèéí ÕÀÀ.ÆÄ×-èéí ãàçðûí õyâààðü äýìæëýãýýð îëîí ìàë÷èí îëîí àãðåãàòòàé æèæèã òðàêòîðûã 50%-èéí õºíãºëºëòýé ¿íýýð îëãîñîí þì. Ýíý õàäëàí÷èí õàäëàíãèéí óðãàöûã íýìýãä¿¿ëýõ àðãà çàìûã

• Õàäëàíãèéí òàëáàéã öýâýðëýõ• Ãàçðûã áîðäîæ òîðäîõ• Õàøèæ õàìãààëàõ àðãûã õýðýãëýõ íü ç¿éòýé ãýæ ÿðüäàã. ßëàíãóÿà õàäëàíãèéí òàëáàéã áóóöààð áîðäîõîä 2-3 æèëä 1 óäàà õèéõ, ºíæººí ñýëãýõ íü ¿ð ä¿íòýé

áàãà òàëáàéãààñ èõ óðãàö àâàõ áîëîìæòîé ãýæ áàòàëæ áàéíà.

Ìàë÷äûí á¿ëýã áîëîí ººð áóñàä áàéãóóëàãóóäòàé

õàìòðàí àæèëëàñàí òóðøëàãà

Áàÿíãîë ñóìàíä Í¯Á-ûí Õºãæëèéí õºòºëáºðèéí Áýë÷ýýðèéí òîãòâîðòîé Ìåíåæìåíò (ÁÒÌ) òºñºë 2003 îíîîñ ýõëýí 5 æèëèéí õóãàöààòàéãààð õýðýãæèæ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñàí. ÁÒÌ òºñëèéí íýãæèéí îðîí íóòãèéí çîõèöóóëàã÷ààð Ë.Àëèìàà, áèçíåñ õºãæëèéí àæèëòíààð Ä.Öýíäæàâ, æîëîî÷îîð Ò.Íÿìäàâàà íàð àæèëëàñàí. Òºñëèéí çîðèëãî íü áýë÷ýýðèéí òîãòâîðòîé ìåíåæìåíòèéã íýâòð¿¿ëýõ çàìààð ìàë÷èí àéë ºðõèéí àæ áàéäëûã äýýøë¿¿ëýõ, ìàë÷äûí îäîîãèéí óëàìæëàëò çîõèîí áàéãóóëàëòûã çàñàã çàõèðãààíû àëáàí ¸ñíû íýãæ áîëîí õóâèéí õýâøèëòýé õîëáîæ áýõæ¿¿ëýõ ÿâäàë áàéâ. Tºñëèéí õ¿ðýýíä ñóìûí 8 ìàë÷íû á¿ëãèéí 80 ìàë÷èí ºðõ õàìðàãäñàí áºãººä óëìààð ¿éë àæèëëàãàaãàà ºðãºæ¿¿ëæ 4 á¿ëýã, õîðøîî, 2 á¿ëýã ÒÁÁ áîëñîí. ÁÒÌ òºñºë íü 2003-2006 îíû õîîðîíä ë ãýõýä 19 óäààãèéí ñóðãàëòàíä 25 óäèðäàõ àæèëòàí, 254 ìàë÷èí, íèéò 279 õ¿íèéã õàìðóóëæýý. Ìàë÷íû á¿ëã¿¿äèéí áýë÷ýýðèéí óñàí õàíãàìæèéã ñàéæðóóëàõ çàìààð øèíýýð 4, ñýðãýýí çàñâàðëàñàí 3 õóäãèéã àøèãëàëòàíä îðóóëñàí.

Ìàë÷íû ºðõèéí àìüæèðãààíû ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîð çîîðü, ìîòîïîìï õàäëàíãèéí àãðåãàòòàé òðàêòîð, õ¿ëýìæ, ìîðèí õàäóóð òàðìóóð, óñ ºðã¿¿ð, òýæýýëèéí æèæèã îâðûí ìàøèí, øóóäàéíû àì áîîã÷, 3000 áîîäîë ºâñ õàäãàëàõ ñàðàâ÷, ýñãèé õèéõ òîíîã òºõººðºìæ çýðýã 53 ñàÿ òºãðºãèéí õºðºíãº îðóóëàëòûã ìàë÷íû á¿ëã¿¿äýä áàéðøóóëæýý. Ýíý á¿õ ¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä ìàë÷èä õàìòàð÷ àæèëëàõûí äàâóó òàëûã ìýäýð÷, õºäºëìºðèéí ¿ð øèìýý îðîëöîîíû õèðýýð õ¿ðòýõ, äóíäûí ºì÷ õºðºíãºòýé áîëîõ çýðýã äýâøèëä õ¿ðñýí áàéíà.

1990-2000 îíû ýõýí õ¿ðòýë ñàëàíãèä ãàíö íýãýýðýý õóâèà áîðëóóëæ äîâîî øàðëóóëæ ÿâñàí ìàë÷äûí õóâüä øèíý áîëîìæ íýýãäñýí áºãººä íýãäýë, ñàíãèéí àæ àõóéí ¿åä íýãäýæ õàìòàð÷ àæèëëàæ áàéñàí àðãà óõààí, òóðøëàãà ñýòãýëãýýíèé õýâ ìàÿã ÷ èõýýõýí ò¿ëõýö áîëñîí íü ìàðãààíã¿é þì.


Í¿¿äýë áýë÷ýýð ñýëãýõ, áýë÷ýýðèéã õóâààðüòàé àøèãëàõ, õóó÷èí óëàìæëàëò àðãà òóðøëàãàä òóëãóóðëàñàí øèíý àðãà àæèëëàãàà íýâòýð÷ áàéíà.

• Òóõàéëáàë áýë÷ýýðèéã õàøèæ õàìãààëàõ àðãà ë ãýõýä äîòðîî õýä õýäýí ººð çîðèëãîòîé.• Äîðîéòîëä îðñîí áýë÷ýýðèéã õàìãààëæ ñýðãýýõ• Öàã àãààð õ¿íäýðñýí ¿åä íººö áýë÷ýýð áèé áîëãîõ• Òàðèà õàäëàí áýë÷ýýðèéã õàìãààëàõ• Õàäëàíãèéí òàëáàéã õàøèæ õàìãààëàõ ã.ì• Ìàë ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýÌàë÷èí õ¿í ýð¿¿ë ìàëòàé áàéæ ºíäºð àøèã øèìèéã õ¿ðòýí, çàõ çýýëä ýð¿¿ë öýâýð õ¿íñ íèéë¿¿ëýõ

íü ººðñäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã ÷ ñàõèæ õàìãààëàõ áîëíî. ¯¿íèé òóëä ìàëä ò¿ãýýìýë òîõèîëäîõ ºâ÷èí, ýìãýã, ìàë, àìüòíààñ õ¿íä õàëäâàðëàäàã çàðèì ºâ÷èí ò¿¿íýýñ ñýðãèéëýõ àðãà, ìàëûí õàøàà áóóö, óñò öýã, áýë÷ýýðèéí ýð¿¿ë àõóéí ìýäëýãòýé áàéõ ¸ñòîé áîëæ áàéíà. Îäîîãèéí áàéäëààð ýíý òàëààð öýãöòýé ìýäëýãã¿é, õóó÷èí óëàìæëàëò ìýäëýã òóðøëàãà äýýð òóëãóóðëàí, áèå áèåíýýñýý àñóóæ äàãàëäàæ ñóðàëöàõ íü çîíõèëñîí õàíäëàãàòàé áàéíà. Ãàçàð òàðèàëàí èõòýé ýíý íóòàãò áîã ìàëûí õàìóó íèëýýä ò¿ãýýìýë òîõèîëäîíî. ̄ ¿íèé øàëòãààíûã ìàë÷èä àæèãëàëòààð òîãòîîæ òàðèà õóðààñíû äàðàà íýýãäñýí òàëáàéä îðæ áýë÷ýýðëýñýí ìàë õàìóóðäàã ãýæ îíîøèëäîã. Áýë÷ýýð íü òàðèàëàíãèéí òàëáàéòàé õàÿà íèéëýí áàéäàã íºõöºëä ìàë èíãýæ áýë÷ýýðëýõýýñ ÷ ººð àðãà ¿ã¿é ãýöãýýäýã. ¯¿íèéã ìàë÷èä Õÿòàä óëñààñ íàéìàà÷èä ãîëäóó àâ÷èðäàã èâîìåê ãýäýã òàðèàãààð ë äàðäàã. Ãýâ÷ äàðààãèéí æèëä äàõèàä ë õàìóóíû àñóóäàëòàéãàà çóóðàëäàæ áàéäàã áîëæýý. Ýíý ºâ÷èí ò¿ãýýìýë áîëñíû íýã áàðèìò áîë ìàë÷èí á¿ð èâîìåêèéã õîíü, ÿìààíä 1ãð, ¿õýðò 4ãð òàðüäàã ãýäãèéã àíäàõã¿é áîëñîí, ÿìàð ÷ ýì÷èéí òóñëàëöààã¿é ººðñäºº òàðüæ ýì÷èëæ ÷àääàã áîëñîí ÿâäàë þì. Ìºí ìàëûí í¿ä ºâäºõ, ºòºõ, ýëäýâ øàðõ ¿¿ñýõ, ÷àöãà àëäàõ, õîðäëîãî, õàã ñààòàõ, õà÷èã õóâàëçàíä áàðèãäàõ, äýëýí àéõ, äýë¿¿òýõ, çîî àâàõ, õºëä íü öóñ áóóõ, öàãààí õîðõîéòîõ, ò¿íäýãòýõ, äîãîë, ýðã¿¿òýõ, íàðøèõ çýðýã ò¿ãýýìýë ºâ÷íèé ¿åä ìàë÷èä àðãà íü îëäâîë òýð áîëãîí ýì÷ ñóâèëàã÷ äóóäàæ ñ¿éä áîëîõã¿é, óëàìæëàëò òóðøëàãààðàà ýìíýæ, äîìíîæ èðñýí áàéíà. ¯¿íèéã ººð÷ëºí îð÷èí ¿åèéí ìàë ýìíýëãèéí àðãà óõààíû ìýäëýã òóðøëàãààð ñýëáýæ ººð÷ëºëò õèéõ ¸ñòîé áîëñîí. Ìàë àìüòíààñ õ¿íä õàëäâàðëàäàã çàðèì ºâ÷íèé òàëààð:

Áðóö¸ëëîç, áîîì, ãàëçóó, øóâóóíû òîìóó çýðýã íü õ¿íä õóðö õàëäâàðëàäàã, ýäãýðýëò ìóóòàé ºâ÷í¿¿ä þì. Ýäãýýðýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãóóäûã ñàéí ìýäýõ õýðýãòýé. Áðóö¸ëëîç íü õ¿íä èõýâ÷ëýí õîîë áîëîâñðóóëàõ çàì, àðüñ ñàëñòààð äàìæèí õàëäâàðëàäàã. Ýíý ºâ÷èíä ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëä îéð àæèëëàäàã ìàë÷èí, ìàëûí ýì÷, ¿éëäâýðèéí àæèë÷èä, ìàëûí á¿òýýãäýõ¿¿í çàðæ áîðëóóëäàã õ¿ì¿¿ñ èë¿¿ ºðòºíº. Ñýðãèéëýõ ãîë àðãà íü õîîë óíä èäýõèéí ºìíº ãàðàà ñàéòàð óãààõ, õàãàñ äóòóó áîëîâñðóóëñàí ìàõ ñ¿¿ öàãààí èäýý õýðýãëýõã¿é áàéõ, ìàëòàé àæèëëàõ áàéõ ¿åäýý àðüñ ñàëñòàà ãýìòýýõýýñ áîëãîîìæëîõ ã.ì. ìàëûí õàøàà áóóöíû ýð¿¿ë àõóé ÿìàð áàéâàë çîõèõ òàëààð ÿäàæ àíõíû ìýäýãäýõ¿¿íòýé áàéæ ò¿¿íèéã ìºðäºæ õýðýãæ¿¿ëýõ íü òóí ÷óõàë. Õ¿éòíèé óëèðàëä ìàë ñ¿ðýã õîíîãèéí 2/3-èéã äóëààí áàéð õàøàà ñàðàâ÷èíä ºíãºðººäºã. Äóëààí õàøàà ñàðàâ÷ áàéð íü ìàëûã çºâõºí öàñ õ¿éòíýýñ õàìãààëààä çîãñîõã¿é, òàðãà õ¿÷èéã òîãòîîõ, ýëäýâ ºâ÷íººñ ñýðãèéëýõ, õýýë õàìãààëàõ, òºëèéã ìýíä áîéæóóëàõ, õºäºëìºð õºíãºâ÷ëºõ îëîí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Äóãóé, õàãàñ äóãóé õýëáýðòýé, ñàëõèíààñ íºìºðëºãäñºí, íàðàíä ýýâýð, òýãøèâòýð íàëóó, õóóðàé õºðñòýé ãàçàð, áàò áýõ, ãàëä òýñâýðòýé ìàòåðèàëààð áàðèâàë èë¿¿ ñàéí áàéäàã.

Õóäàãóñòöýãèéíóñíü:

• Òóíãàëàã, ýëäýâ ºíãº àìòã¿é• Ýëäýâ õîðò áîäèñ, ìàëûí ÿëãàäàñ, õîã õàÿãäëààð áîõèðäîîã¿é• Áè÷èë áèåòýí, öàãààí õîðõîé, òýäãýýðèéí ºíäºã àâãàëäàéãààð áîõèðäîîã¿é áàéõ

Áýë÷ýýðèéíýð¿¿ëàõóéííºõöºëíü:

• Óðãàìëûí á¿ðýëäýõ¿¿í, øèìò ÷àíàðààðàà ìàëûí òºðºëä òîõèðñîí áàéõ

• Áýë÷ýýðèéã íàìàã øàâàð, çàñìàë áà òºìºð çàìûí, òîìîîõîí ãîë óñ äàìæèæ ãàðàõààðã¿é òîãòîîõ

• Áýë÷ýýð äýõ ¿õñýí ìàëûí ñýã çýìèéã öýâýðëýæ óñòãàñàí áàéõ

Òºðºë á¿ðèéí ìàëûí áýë÷ýýðèéã õóâààðüòàé óëèðëààð ñýëã¿¿ëýí àøèãëàõ íü ìàëûí ýëäýâ ºâ÷èí ãàðàõààñ ñýðãèéëíý


Áýë÷ýýð íü óíäíû áîëîí ìàëûí óñàëãààíû õýðýãöýýã õàíãàõóéö óñíû íººöòýé áàéõ çýðýã øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéõ íü ÷óõàë þì. Íóòàã áýë÷ýýðèéã ñîíãîõäîî ýäãýýð øààðäëàãóóäûã õàíãàñàí áàéâàë çîõèíî

Óóð àìüñãàëûí íºõöºë: Òåìïåðàòóðûí õýëáýëçýë, õóð òóíàäàñíû óíàëò

Ñýëýíãý àéìãèéí Áàÿíãîë ñóìûí íóòàã íü ýõ ãàçðûí ýðñ òýñ óóð àìüñãàëòàé. Ýíä æèëèéí óëèðëóóäûí õîîðîíä òºäèéã¿é íýã õîíîãèéí äîòîð ÷ öàã óóðûí ãîëëîõ ¿çýãäë¿¿äèéí (àãààðûí òåìïåðàòóð, ñàëõèíû ç¿ã ÷èã, õóðä õ¿÷, ¿¿ëøèëò, õóð òóíàäàñ ã.ì) õóâüñàëò ººð÷ëºëò, ÿëãàâàð èëò àæèãëàãäàæ áàéäàã. Áàÿíãîë ñóìàí äàõü öàã óóðûí ñòàíöûí îëîí æèëèéí àæèãëàëòûí äóíäàæààñ ¿çýõýä æèëèéí äóíäàæ àãààðûí òåìïåðàòóð íü -1.1îÑ –ýýñ +1.9îÑ-èéí õîîðîíä õýëáýëçýæ áàéäàã áàéíà. Õàìãèéí äóëààí VII ñàðûí äóíäàæ òåìïåðàòóð +18.5îÑ áàéõàä, õàìãèéí õ¿éòýí I ñàðûí äóíäàæ òåìïåðàòóð íü -24.9î Ñ áîëîâ÷ ¿íýìëýõ¿é òåìïåðàòóð çàðèì æèëä +39î Ñ, (-48îÑ) õ¿ðäýã áàéíà. Æèëèéí õ¿éòðýëã¿é ºíãºðºõ õîíîãèéí òîî 88-95 áàéäàã íü òàðèàëàíãèéí õóãàöààã çºâ ñîíãîæ ÷àäâàë õ¿íñíèé íîãîî, ¿ð òàðèàíû íàéäâàðòàé óðãàö àâàõ áîëîìæòîéã õàðóóëíà. Ìºí +10îÑ-ýýñ äýýø òåìïåðàòóðòàé ºäðèéí òîî 125-130 õîíîã áàéãàà íü äýýðõ áîëîìæèéã áàòàëãààæóóëàõ íýã ¿íäýñëýë þì. Õàâàð îðîéí õ¿éðýëò V ñàðûí ñ¿¿ë÷, VI ñàðûí ýõýýð, íàìàð ýðòíèé õ¿éòðýëò VIII ñàðûí ñ¿¿ë÷, IÕ ñàðûí ýõýýð òîõèîëääîã. Ýíý íü òàðèàìàë óðãàìëûí áîëîí õýýðèéí áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí óðãàëòûí ÿâöàä íºëººëºõ øèéäâýðëýõ õ¿÷èí ç¿éë áîëíî.

Õºðñíèé õºëäºëòèéí ã¿í 3.2-3.5ì õ¿ðäýã áºãººä ýíý íü õºðñíèé ã¿íèé ÷èéãøèëòýé õîëáîîòîé. Õóð òóíàäàñ æèëä äóíäæààð 228ìì îðäãîîñ 200ìì áóþó 90.9% íü áàéãàëèéí áà òàðèìàë óðãàìëûí âåãåòàöèéí õóãàöààíä óíàäàã ó÷ðààñ óñ ÷èéãèéí õàíãàìæ õàðüöàíãóé ñàéí. Õàðèí äóëààíû óëèðàëä îðäîã õóð áîðîî íü áîãèíî õóãàöààíä èõ óñàðõóó ààäàð õýëáýðòýé îðäîã ó÷ðààñ ãàäàðãóóãèéí îãöîì õ¿÷òýé óðñàö ¿¿ñãýæ õºðñíèé øóãàìàí ýëýãäýë ýâäðýë ¿¿ñãýõ íü íèëýýä ò¿ãýýìýë àæèãëàãäàíà. Ñàëõèíû õ¿÷ III-V ñàðóóäàä íýìýãäýæ, ýíý ñàðóóäàä 15ì/ñåê-ýýñ äýýø õóðäòàé ñàëõèòàé ºäðèéí òîî 2-4 õ¿ðäýã. Ýíý íü áýë÷ýýð áà òàðèàëàíãèéí ãàçàð öàñàí á¿ðõ¿¿ë íü õàíçàðñàí í¿öãýí áàéäàã ¿åòýé äàâõàöäàã òóë õºðñ ñàëõèàð õèéñýõ øàëòãààí áîëäîã. Èéìä õºðñèéã ñàëõèíû ýëýãäýë ýâäðýëýýñ õàìãààëàõ àðãà õýìæýýã àâ÷ òºëºâëºæ õýðýãæ¿¿ëæ áàéõ øààðäëàãàòàé áîëíî. Çîíõèëîõ ñàëõèíû ÷èãëýë íü õîéä áà áàðóóí õîéä ç¿ãèéí ñàëõè þì.

Óñ áà ãèäðîëîãèéí ãîðèì

Õàðààãîë: Ìàíàé îðíû òîìîîõîí ãîëóóäûí íýã áîëîõ Õàðàà ãîë òóñ ñóìûí íóòàã äýýã¿¿ð óðñàí ºíãºðºõäºº Áîðîî, Çàãäàí, Áàÿíãîë çýðýã îëîí ãîë ãîðõèóäûã ñàâàíäàà íýãòãýæ öààø Îðõîí ãîëûí áàðóóí ãàðûí öóòãàë áîëîí óñ íü õîéä ìºñºí äàëàéí àé ñàâä áàãòàæ ãàäààä èõ äàëàéä íèéëäýã. Õàðàà ãîëûí ýõ íü Óëààíáààòàð õîòûí áàðóóí õîéíî îðøèõ Àð Òîëãîéòûí àðõàíä îðøèõ Õ¿éí ãîëûí ýõ þì. Õàðàà ãîëûí óðò íü 340êì, óñ õóðààõ òàëáàé 15000êì2. Ãîëûí õºíäèé íü 8-10êì ºðãºí çîíõèëíî. Ãîëûí ºðãºí äóíä õýñýãòýý 20-30ì, àäàãòàà 40-60ì áîëíî. Óñíû ã¿í 0.3-3.0ì, óðñãàëûí õóðä 0.6-1.8ì/ñåê Õàðàà ãîëä 4-ð ñàðûí ýõýýð øàð óñíû ¿åð ýõýëæ, 50 ãàðóé õîíîã ¿ðãýëæëýí 5-ð ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýð äóóñàæ ãà÷èã ¿å ýõýëíý. Õàâðûí øàð óñíû ¿åðèéí õàìãèéí èõ ºòãºðºëò 1951 îíä 108ì3/ñåê õ¿ðñýí áàéíà. Õàâðûí ãà÷èã ¿åèéí äàðàà çóíû õóð áîðîîíû ¿åð 6-9-ð ñàðä áîëíî. Çóíû õóð áîðîîíû ¿åðèéí õàìãèéí èõ ºòãºðºëò 1966 îíä 245ì3/ñåê õ¿ð÷ýý. Õàðàà ãîëûí óñíû ¿íäñýí òýæýýëèéí 15%-èéã õàéëñàí öàñíû óñ, 42%-èéã õóð áîðîîíû óñ, 43%-èéã óë õºðñíèé óñ ýçýëíý. Õàðàà ãîëûí óñíû æèëèéí äóíäàæ ºòãºðºëò 9.78ì3/ñåê, õóâüñàëòûí êîåôôèöèåíò 0.43 áîëíî. 10-ð ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýð çàéð ã¿éæ, 11-ð ñàðûí äóíäóóð õºëäºíº. Æèëä äóíäæààð 144 õîíîã õºëä¿¿ áàéíà. Ìºñíèé çóçààí äóíäæààð 1, 2-ð ñàðä 90ñì, õàìãèéí èõäýý 135ñì õ¿ðíý. Õàâàð 4-ð ñàðûí ýõíèé 10 õîíîãò ãýñýæ ýõëýí 4-ð ñàðûí õîðüäûí îð÷ìîîð ìºñã¿é áîëæ öýëìýíý. Ìºí òóñ ñóìûí íóòãààð Áàÿíãîë, Áîðîî, Çàãäàí çýðýã æèæèã ãîëóóä óðñàæ Õàðàà ãîëä öóòãàæ ãàäàðãûí óñûã á¿ðä¿¿ëäýã.

Áàÿíãîëãîë:Áàãà Õýíòèéí íóðóóíû áàðóóí çàõûí ñàëáàð Õºõ-Àñãàò óóëûí àðààñ ýõ àâ÷ 60 îð÷èì êì óðñààä Õàðàà ãîëûí áàðóóí ãàðò öóòãàíà.

Áîðîîãîë:Ìàíäàë, Áàÿíãîë ñóìäûí íóòãèéí çààãààð 90 îð÷èì êì óðñààä Õàðàà ãîëûí ç¿¿íãàðò öóòãàäàã. Àé ñàâ íü 1970êì2, ãîëüäðîëä íü àëò îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîéãîîð ìºíãºí óñ èõ õýìæýýãýýð òóíàæ õóðèìòëàãäñàí íü ñóäàëãààãààð òîãòîîãäñîí.


Çàãäàíãîë:Áàãà Õýíòèéí íóðóóíû áàðóóí çàõûí òîéðîãò îðøèõ Áàÿí÷àíäìàíü óóëààñ ýõ àâ÷ Çàãäàí, Çººõèéí õºíäèéãººð óðñàí Õàðàà ãîëûí ç¿¿í ãàðûí öóòãàë áîëäîã ãîë. Çàìäàà Áîðõóæèð, Æàðãàëàíò ãîëóóäûã íèéë¿¿ëæ àâäàã. Ãîëûí õºíäèéãººð áóðãàñàí øóãóé íîãîîðîí áàéäàã. Ýäãýýð ãîëóóäààñ ãàäíà õ¿í ìàëûí óíäàà áîëñîí òóíãàëàã óñò îëîí óñ áóëàã ãîðõèóä õàòàæ øèðãýýä îäîî õóóðàé ñàéð áîëæýý. Ç¿ðõ, Õàâ÷óó, ªë, Ñýâñ¿¿ë, Ìàíõäàé, Íàðàí, Òàðèàò, Ò¿íõèéí àì õºíäèéãººð óðñàæ áàéñàí æèæèã ãîë ãîðõèóä ¿ã¿é áîëñîí áàéíà. Ã¿íèé óñíû èõ íººöèéã íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ ýðòíýýñ ìýäýæ àøèãëàñààð èðñýí áîëîâ÷ îäîî íèëýýä íü îðõèãäæýý. Õ¿ì¿¿ñèéí ÿðèà, îðîí ñóóðèéã íü ¿çýæ ñóäëàõàä õóäàã, óñò öýãèéí áàéðøèë òîäîðõîé õàðàãäàíà. Ýíý öýã¿¿äèéí áàéðøëèéã áàðèìòëàæ õóó÷èí õóäãóóäûã ñýðãýýí àøèãëàâàë áýë÷ýýðèéí óñàí õàíãàìæ ñàéæèð÷, õºðºíãº õ¿÷ õýìíýõ îëîí ñàéí òàëòàé.

Øàð òîõîéí õóäàã Áàíêèéí õºíäèéí

Äºðãºíòèéí õîîëîéí Íàðàíãèéí àìíû

Òîîðöîã òîëãîéí Øàíä äîâûí

ªëèéí àìíû Õàð ìîðüòûí

Õàâ÷óóãèéí àìíû Öàõàðûí

Ç¿ðõèé äýýä, äóíä, àäãèéí Õºõ õîøóóíû

Òºìºðòèéí áðèãàäûí ×àâãàíöûí àðûí

Áàð÷ãàðûí ºâðèéí Òàðèàòûí àìíû

Îîðöîãèéí Èõ ìóõàðûí àäãèéí

Áàíêèéí áðèãàäûí Ò¿íõèéí àìíû

Áàÿíû ºâðèéí Ìàíõäàéí ýõýí, äóíä, àäàã

Ñóìûí òºâèéí -8 Æàëáûí õ¿ð

Øàð õàäíû Ñýâñ¿¿ëèéí ýõýí, äóíä, àäàã

Íàðèéí õºíäèéí Öàãààí ÷óëóóòûí

Áàÿíöîãòûí ºâðèéí ªëºíòèéí ýõýí, àäãèéí

Õºãæèë äýâøèë, ýêîëîãèéí ñ¿éðýë õî¸ð õýðõýí çýðýãöýæ áàéñíûã íóòãèéí áóóðàë Ì.Æàìúÿí áàãø: “1950 îíîîñ ºìíº ìàíàé íóòàã àí àìüòíààð áàÿí, Õàðàà ãîë óñààð àðâèí áàéñàí äàà. Òýæýýëèéí ¿éëäâýðèéí ç¿¿í ýíãýð, Ãîíèðûí àð, Íàðñò, Ò¿íõèéí àì, Çàãäàíûí àð, Èõ, Áàãà ªë, ×àíäàãàòàé, Òàøèð, Íàðèéí õºíäèé, Ìàíõäàé, Æàðãàëàíò, Ñýâñ¿¿ë, Àð Áàÿíãîë òàðâàãàíû îðîí, Ìàíãèðò, Çàãäàí, Õóñòàéä öàãààí çýýð 50-60-ààðàà èäýýøëýõ íü ýëáýã õàðàãääàã. Ò¿íõýë îð÷ìîîñ Õàðàà ãîëîîð ãóàëèí ìîä óðñãàæ ñóìûí òºâèéí ç¿¿íòýéõýí òàòàæ ãàðãààä áàðèëãàä õýðýãëýäýã. Õàðàà ãîëûí ö¿íõýýëä òóë çàãàñ ñîëîíãîðîí õàðàãäàæ ãîë ãàòàëñàí õ¿íèé ìîðü ¿ðãýýõ íü åðäèéí òîõèîëäîë áàéñàíñàí. Îäîî ãàíö õýð÷èì ÷ óðñàõààðã¿é áàãàñàæ òàòàð÷ äýý” õýìýýí õàðóóñàí äóðñàæ ºã¿¿ëñýí áàéäàã þì.

• Íóòãèéíãîëãîðõèóäûíóðñàö,óñíûãîðèìä

• Ãàçðûí ãàäàðãûí õîòãîð ã¿äãýð

• Óóð àìüñãàë áóþó õóð òóíàäàñíû õýìæýý, õóâààðèëàëò

• Õºðñ, óðãàìàëøèë

• Ãàçàð äîîðõè óñ áóþó óë õºðñíèé óñ ãîë íºëººã ¿ç¿¿ëäýã áàéíà.

Èéìä áàéãàëü îð÷èí, óóð àìüñãàëûí ãëîáàëü ººð÷ëºëò, õ¿íèé ¿éë àæèëàãààòàé õîëáîîòîé íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õóâüñàí ººð÷ëºëòèéí ÿâö íü îðîí íóòãèéí óñ áà ãèäðîëîãèéí ãîðèìä õ¿÷òýé íºëººëæ, õàðüöàíãóé áîãèíîõîí öàã õóãàöààíä õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàë, àõóéä ìýäðýãäýõ áîëñîí áàéíà.


Сэлэнгэ аймгийн Баянгол сумын Баянцогтын өвөлжөөний баруун тал 7,8,9 саруудын эхэн үе

Сэлэнгэ аймгийн Баянгол сумын Баянцогтын өвөлжөөний урд тал 7,8,9 саруудын эхэн үе

Сэлэнгэ аймгийн Баянгол сумын Баянцогтын өвөлжөөний хойд тал 7,8,9 саруудын эхэн үе

Сэлэнгэ аймгийн Баянгол сумын Баянцогтын өвөлжөөний зүүн тал 7,8,9 саруудын эхэн үе

Гэрэл зургуудыг Л.Жаргал


ªâªÐÕÀÍÃÀé ÀéÌÃÈéÍ ÑÀÍÒ ÑÓÌûÍ

ÁýË×ýýÐÈéÍ ÍîÌ

Èæèéãýýñýý àíõ ìýíäëýõýä ýëãýíäýý òýâýð÷ óãòñàí

Èõ, áàãà “Ìàéõàí” íýðòýé ÷ ýãýë æààõàí óóëñ ìèíü

ªíäºð ºíäºð îðãèëòîé ç¿éðëýõ àðãàã¿é íàìõàí ÷

ªð ç¿ðõíèéõýý ÷àíàäàä ø¿òýõýýñ àðãàã¿é õàéðõàíóóä ìèíü

Õ¿é öºãëºñºí íóòàã òààíà õàëèóðñàí òàëóóä

Õ¿¿õýä íàñíû äóðñàìæ ÷óëóóí, ÿñàí òîãëîîìóóä

Íóëèìñàí äóíäààñ ºíäºëçºõ íàìõàí áîð òîëãîäòîé

Íóòàã ìèíü òàíäàà çîðèóëæ ñýòãýëýý øèíãýýí òýðëýñýí àíõíû

áÿöõàí òîâõèìîë áèëýý.

Öàãààí çààí îâãèéí

Äàìäèíñ¿ðýíãèéí ÏÀÃÌÀÆÀÂ


ªìíºòãºë

Ìîíãîë÷óóäûí äýëõèéí ò¿¿õèéí ºâ ñàíä îðóóëñàí íýã òîìîîõîí õóâü íýìýð áîë í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóé ýðõëýõ àðãà óõààí þì. Îëîí çóóíû òóðø áàéãàëèéí íººöèéí àíõäàã÷ á¿òýýãäýõ¿¿íèéã àøèãëàí ìàë ñ¿ðãýý àäóóëàí ìàëëàæ èðýõäýý áàéãàëèéí óíàãàí òºðõ, õýâ øèíæèéã àëäóóëàõã¿éãýýð áàðàõã¿é îð÷èíäîî õàëã¿é àðãà óõààíûã ýçýìøèæ ÷àäñàíàà õàðóóëñàí. ×óõàì ¿¿íèé íóóö íü þóíä áàéâ ãýäãèéã óõààðàõ, ñóäàëæ ä¿ãíýõ, ò¿ìíèé õ¿ðòýýë áîëãîõ ÿâäàë áèäíèé õèéõ ¸ñòîé àæëûí íýã ìºí. Ìîíãîë÷óóäûí áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé ýðõýëæ èðñýí ò¿¿õýí óëàìæëàë á¿ð Õ¿íí¿ ã¿ðíèé ¿åýñ óëáààòàé, àñàð áàÿí ñîíãîäîã øèíæòýé 2200 ãàðóé æèëèéí ò¿¿õòýé /Ñ¿õáààòàð 1989 îí/.

Îð÷ëîí åðòºíöèéí õºãæèë æàì ¸ñûã òàíèæ ìýäýýä áàéãàëèéí õóóëüä àìüäðàëûí õóóëèéã çîõèöóóëàí çºâ îðøèæ, çºâ àìüäàð÷, çºâ õºãæèæ, çºâ çàñàãëàæ, çºâ ìàíäàí áàäàð÷ ÿâñàí àðä ò¿ìýí áîë í¿¿äëèéí ñî¸ëò Ìîíãîë÷óóä áèëýý /Äîêòîð Áàò-Îòãîíû ëåêö/.

Áàéãàëü ýêîëîãèéí õóâüñàí ººð÷ëºëò Ìîíãîë îðîí äàÿàð ãýëòã¿é äýëõèé äàÿàð ÿâàãäàæ áàéãàà íü áèäíèé àìüäðàëä øóóä íºëººëæ áóéã áèä ºäºð á¿ð ìýäýð÷ áàéõ áîëñîí áèëýý. Ýíýõ¿¿ áàéãàëèéí õóâüñàí ººð÷ëºëò ààæìààð ÿâàãäàæ áàéãàà õýäèé ÷ èëýð÷ áóé øèíæ òºðõ íü õºäººãèéí èðãýäèéí àìüäðàëä øóóä òóñ÷ áàéãàà ó÷èð ýíý ç¿é òîãòëûã îéëãîæ ìýäðýõ, ä¿ãíýëò õèéõ, áàðèìòæóóëàõ ìºí öààøäûí àâàõ àðãà õýìæýýãýý òîäîðõîéëîõ ÿâäàë îðîí íóòàãò õèéãäýõã¿é îðõèãäîæ èðëýý.

Öàã ¿åèéí ººð÷ëºëò ãýæ þ¿ âý ãýäýã àñóóëò ç¿é ¸ñîîð óðãàí ãàð÷ èðæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí 20 ãàðóé æèë Ìîíãîë óëñûí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí áàéäàë îãöîì ººð÷ëºãäºæ òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãààñ ÷ºëººò ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíä øèëæèõ ÿâö óäààí õóãàöààíä ¿ðãýëæèëæ èðëýý. ¯¿íèé íºëººãººð îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä îíîâ÷òîé òºëºâëºëò, øèéäâýð ãàðãàëò, ãàðñàí øøèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ÷àäàìæ ñóëàð÷ çàñàãëàëûí òºëºâøèëä óäààøèðñàí. Ýíýõ¿¿ áàéäàë íü îðîí íóòãèéí îíöëîãò òîõèðñîí àæèë ¿éë÷èëãýýã àðä èðãýäèéí õýðýãöýý øààðäëàãà ñàíàà÷ëàãàä òóëãóóðëàí, öàã õóãàöààíä íü ò¿ðãýí øóóðõàé õ¿ðãýõ ÷àäâàð, íººö áîëîëöîîã õÿçãààðëàæ äýýä óäèðäëàãààñ õàìààðàëòàé òºðèéí áàéãóóëëàãà, àæèëòíû ¿ð àøèã ìóóòàé òîãòîëöîîã áèé áîëãîñîí. ¯¿íýýñ ¿¿äýëòýéãýýð èðãýäèéí áàéãàëüäàà õàíäàõ õàíäëàãà, ìàë àæ àõóéãàà õºòëºí àâ÷ ÿâàõ ìýäëýã, óð ÷àäâàð ñóëàð÷, õ¿í áàéãàëèéí óëàìæëàëò, çîõèñòîé õàðüöàà ààæìààð ìàðòàãäàæ áàéãàà áèëýý.

Íýã ñóìûí õýìæýýíä öàã ¿åèéí ººð÷ëºëòèéí óëìààñ ¿¿ñýëòýé òóëãàìäñàí ÿìàð àñóóäëóóä õýðõýí óðãàí ãàð÷ ò¿¿íä ìàë÷èí õýðõýí äàñàí çîõèöîæ, áýðõøýýë ñîðèëòûã äàâàí òóóëæ èðñíèéã òîäðóóëàí ãàðãàõ çîðèëãîîð ýíýõ¿¿ íîìûã áè÷èõ áîëñîí áîëíî.

ªâºðõàíãàé àéìãèéí Ñàíò ñóì áàéãóóëàãäñàí ò¿¿õ

Òóñ ñóì íü àðäûí õóâüñãàëààñ ºìíºõ çàñàã çàõèðãààíû çîõèîí áàéãóóëàëòààð Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí Èëäýí áýýëèéí õîøóóíä õàðúÿàëàãäàæ áàéñàí áºãººä òóñ õîøóó íü îäîîãèéí Ñàíò ñóìûí íóòàã Äîìáîíãèéí ãîâèîñ ªëçèéò, Ç¿éë, Õóæèðò, Áàÿíãîë Ç¿¿íáàÿí-Óëààí ñóìäûí íóòãààð äàìíàí Àðõàíãàé àéìãèéí Öýíõýð ñóì õ¿ðòýëõ õàíãàé ãîâü õîñîëñîí çóðâàñ íóòàãòàé èðãýä íü ìàë àæ àõóé ãîëëîí ýðõýëäýã áàéæýý. Ò¿¿õýýýñ õàðàõàä ãàçàð òàðèàëàí ýðõýëæ áàéñàí óëàìæëàë áàéäàãã¿é.

Ñàéí Íî¸í Õàí Àéìãèéí Èëäýí Áýýëèéí Õîøóó

Ñàíò ñóìûã Àðäûí õóâüñãàëûí äàðàà ò¿ð çàñãèéí ãàçðààñ õèéñýí ººð÷ëºëòººð Öýöýðëýã ìàíäàë àéìãèéí ªëçèéò óóëûí õîøóóíû òºâ ãýæ íýðëýñýí áàéäàã.1927 îíä Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ õîøóó òàìãèéí ãàçðóóäûã ººð÷ëºõºä Ç¿¿í-ªëçèéò ñóì ãýæ áàéãààä1929-1930 îíä îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû ä¿ðìèéã ¿íäýñëýí ººð÷ëºëò õèéãäýæ 1932 îíîîñ Àðäûí èõ õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷äèéí øèéäâýðýýð îäîîãèéí ªëçèéò ñóìûí íóòàãò áàéñàí Øèðýý ÷óëóó ñóì Ñàíò ñóì íýðòýé áîëæ òóñ ñóìûí íóòàãò òºâëºð÷ áàéñàí Äýëãýðìºðºí ñóìûã íýãòãýí çîõèîí áàéãóóëñàíààð Ñàíò ñóì áàéãóóëàãäñàí ò¿¿õòýé.


Ñàíò ñóìûí çàñàã äàðãà. Á .Áýõáàò

Áàéãóóëàãäñàí ãàçàð ”Òàãíà“ Àíõíû äàðãà Ðààïèë /Áàÿíãîë ñóìûí õàðúÿàò/.

Àíõ áàéãóóëàãäàõäàà 6 õàíàòàé ýñãèé ãýðò ñóìûí íàìûí òîâ÷îî, ñóðãóóëèéí çàõèðãàà, ýä õýðýãëýã÷äèéí õîðøîîòîé õàìò ¿éë àæèëëaãàà ÿâóóëæ áàéæýý.

1961 îíä Ìàéõàí òîëãîéí ýíãýðò í¿¿æ èðñýí. Íèéñëýë õîòîîñ 380 êì, Àðâàéõýýðýýñ 100 êì çàéòàé îðøäîã. Áàéãàëèéí áàÿëàã í¿¿ðñ, æîíø, çýñèéí õ¿äýð, øîõîéí ÷óëóó, øîðîîí áóäàã àëòíû íººöòýé.

Òóñ ñóì íü ºíººäðèéí áàéäëààð çàñàã çàõèðãààíû 5 áàã, 3006 õ¿í àìòàé, 2012 îíû ýöýñò 118338 òîëãîé ìàë òîîëîãäñîí. Çàñàã äàðãûí òàìãèéí ãàçàð, åðºíõèé áîëîâñðîëûí äóíä ñóðãóóëü, ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãà, õ¿íèé èõ ýì÷èéí ñàëáàð, öàõèëãààí õîëáîî ¿¿ðýí òåëåôîíû 5 îïåðàòîð, øóóäàíãèéí ñàëáàð, ÕÀÀ áîëîí õàäãàëàìæ áàíê, Ñàíò Ìàíäàõ õîðøîî çýðýã òºñâèéí áîëîí àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãóóäòàé. Ýäèéí çàñãèéí ãîë ¿íäýñ íü ìàë àæ àõóé áà æèæèã ¿éëäâýðëýë, ãàçàð òàðèàëàí òºäèéëºí ñàéí õºãæººã¿é.

ªíººäðèéí Ñàíò ñóì

Ñî¸ëûí ºðãºº Çàñàã äàðãûí òàìãèéí ãàçàð Öàãäààãèéí áàéð

Õ¿¿õäèéí öýöýðëýã, Õààí áàíê Àõóéí ¿éë÷èëãýý, Äýëã¿¿ð¿¿ä

Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü 80 õ¿¿õäèéí äîòóóð áàéð


Áýë÷ýýð ãýæ þó âý?

Ìàë áýë÷ýýðëýõýä àøèãëàõ áàéãàëèéí áóþó òàðèìàë óðãàìàëòàé ýäýëáýð ãàçðûã áýë÷ýýð ãýíý /Íýâòýðõèé òîëü 2000/.

• Öºëèéíõýýðèéíáýë÷ýýðèéíîíöëîãøèíæ

Öºëèéí õýýðèéí áýë÷ýýð íü ìàíàé ºìíºä òàëààñ ýõëýí áàðóóí õîéøîî Ìîíãîë Àëòàé áà Õàíãàéí óóëàðõàã îðíû õîîðîíäîõ çóðâàñ íóòãèéã õàìðàí óëìààð èõ íóóðóóäûí õîòãîð, õèëèéí äàãóó îðøèõ Òàãíà óóëûí ºâºð áýë õîðìîé õ¿ðòýëõ ºðãºí óóäàì íóòàãò òàðõàíà. Ýíäýõèéí äîâ òîëãîäûí áýë, óóëñûí õîîðîíäîõ ºðãºí õºíäèé, óõàà ã¿âýýò òàë ãàçðààð ìîíãîë ºâñò /ãîâèéí õÿëãàíà / áýë÷ýýð õàìãèéí ºðãºí òàðõñàí áàéäàã. Öºëèéí õýýðèéí áýë÷ýýðò ãîâèéí õÿëãàíààñ ãàäíà ñàéðûí áà äîðíîäûí õÿëãàíà, õàçààð ºâñ, àãü, áîð øàâàã, öàãààí øàâàã, áîðòààðü, òîãòîðãîíî, áàãëóóð çýðýã ñººãºíöºð¿¿ä îðîëöîíî.

Ýðäýíý Îâîî Ãýðýë çóðãèéã Ñ.Ìÿãìàðñ¿ðýí, 8-ð àíãèéí ñóðàã÷

Àëèâàà áýë÷ýýðèéí óðãàö õóð òóíäàñ äóëààíû òààòàé õîñëîë á¿ðäñýí 7-ð ñàðûí ñ¿¿ë÷ 8-ð ñàðûí ýõíèé 10 õîíîãò çîíõèëîõ óðãàìàë öýöýãëýëòèéí òºãñãºë ¿ð áîëîâñðîëòûí øàòàíä äýýä õýìæýýíäýý õ¿ðäýã. Öºëèéí õýýðèéí áýë÷ýýðèéí çóíû äýýä óðãàöûí 60,0 % íü íàìàð, 40,0 % íü ºâºë, 27,0 % íü õàâðûí óëèðàëä õàãä ºâñ õýëáýðýýð õàäãàëàãäàæ ìîíãîë ìàëûí òýæýýëèéí õýðýãöýýã õàíãàäàã /Öýðýíäàø íàð Ãàçàð,áýë÷ýýð,ìàë íîì 39,42 äàõü òàë/.

Ñàíò ñóì íü 258441 ãà íóòàã áýë÷ýýðòýé. Äîìáîí, Çýýðýí, Øàãøóóðãà çýðýã óóäàì òàë, Ýìýýëò, Ñàíò, Áàÿí, Çîäîõûí ¿ðãýëæèëñýí íóðóó ªíºöàã, Óëààíõàä, Ýðäýíý-Îâîî çýðýã áàéãàëèéí ºâºðìºö áîëîí ò¿¿õýí äóðñãàëò ãàçðóóäòàé.

• Áýë÷ýýðèéíìåíåæìåíòãýæþóãõýëýõâý?

Áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíò /óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëò/ ãýäýã íü áýë÷ýýðýýñ ìàë àæ àõóéí àëü áîëîõ èõ á¿òýýãäýõ¿¿í àâàõ, áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí àðâè, óðãàöûã áóóðóóëàëã¿é, ç¿éëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã öººð¿¿ëýëã¿é îí óäààí æèë àøèãëàõûí òóëä áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí ºñ÷ õºãæèõ, ¿ðæèõ íºõöºëèéã õàíãàõàä ÷èãëýñýí øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé óäèðäëàãà, àæ àõóéí öîãö àðãà õýìæýý þì /Ãîâèéí áýë÷ýýð ò¿¿íèéã àøèãëàõ àðãà 9-ð õóóäàñ/.

Øèð¿¿íèé õýö Áàÿíãèéí íóðóó

Ãýðýë çóðãèéã ×.Öýðýíáàíäè / ÌÝ¯ òàñãèéí äàðãà/


Ñàíò ñóìûí áýë÷ýýðèéí òºëºâ áàéäàë öºëèéí õýýðò áàãòàõ áºãººä ñóìûí õîéä õýñýã Õºíäèéí çàðàà Øèð¿¿íèé õýöèéí áàðóóí õýñýã Ýìýýëò, Çîäîõûí íóðóó, Ìºðºí äàìíàæ õÿëãàíà, åðõºã, äààãàí ñ¿¿ë, õàçààð ºâñ, äýðñ ãîëëîí óðãàäàã áîë ñóìûí ç¿¿í óðä õýñýã Áîð õîøóó, Ýëèéí øîâõ, Äîìáîíãèéí ãîâü Áàÿíãèéí íóðóó õàâèàð áóò, áóäàðãàíà, àãü òààíà ãîëëîí óðãàäàã.

• 1ä¿ãýýð¿å:Áýýëèéíõîøóóíûáýë÷ýýðàøèãëàëò

Áýýëèéí õîøóóíû áýë÷ýýð àøèãëàëòûí çîõèîí áàéãóóëàëò íü äàðààõ ÷èãëýëòýé áàéñàí áàéíà.¯¿íä: Õàâàð ìàë òºëëºæ äóóñààä õóðãà èøèã ýõèéãýý äàãàæ ÷àäàõ áîëìîãö ªëçèéò ñóìûí ñàíãèéí äàëàé, áàðóóí ç¿¿í õàéðõàí, Õóæèðò ñóìûí íóòàã Îðõîí ãàòëàí òýìýýãýýð í¿¿æ ìàëäàà ìàõàí òàðãà àâàõóóëààä íàìàð 8-ð ñàðûí äóíäóóð ãîâüäîî îðæ èðæ òàðãà õ¿÷èéã ÷àìáàéðóóëæ õºðçºíãººð òàë ñàð õýëáýðèéí äóãóé õîðîî áàðüæ ºâºëæäºã áàéñàí àæýý. Õîðîîíû ãàð çóðàã îðíî.

Õîðîîã ÿàãààä äóãóé õýëáýðòýé áàðüæ áàéñàí áý ?

Äóãóé õîðîî íü 1-1,2 ìåòð ºíäºð òàë ñàðàí õýëáýðòýé,àì íü íèëýýä óóæóó áàéäàã áàéñàí. Ó÷èð íü äóãóé õîðîîã õºðçºíãººð áàðüäàã ó÷èð ìàë õàéðàõã¿é, õ¿éòýí øóóðãàòàé ¿åä ìàë áººãíºæ õýâòýí íýã íýãíýý äàðàõã¿é Õîðîî áàðèõ õºðçºíãºº õºëä¿¿ ¿åä íü òîì òîìîîð õîâõëîæ áýëääýã æèæãèéã ò¿ëøèíä õýðãýëäýã áàéñàí / Óëààí-Îâîî áàãèéí èðãýí ºíäºð íàñòàí Æàãäûí ÿðèàíààñ/.

Ìàëûí õîðîîã äóãóé õýëáýðòýé áàðüæ áàéñàí íü äàðààõ à÷ õîëáîãäîëòîé. ¯¿íä:

1.Äóãóé õýëáýðòýé ó÷èð àðä íü æàâàð õóðãàæ õàíà òàëààñàà ìàë æèíä¿¿ëýõã¿é2.Ìàëûí õýâòýðèéí õºðçºíã õîâõëîæ áàðüäàã ó÷èð õÿìä òºñºð, ºâºë õàâàð äóëààí.2.Ñàëõè øóóðãà òàâèõàä äóãóé õîðîîíû õî¸ð òàëààð íü ñàëõè, æàâàð, öàñ øóóðãà õàãàëàãäàæ

õîðîîíîîñ 1-1,5 ìåòðèéí óðä î÷èæ öàñ õóíãàðëàäàã áàéæýý.

• Áýë÷ýýðàøèãëàëòûíòàëààðõäóðñàìæóóä:

“Íàìàéã çàëóó áàéõàä 5-ð ñàðûí ýõýýð òàìãûí òàõðóóä èðæ õàíãàéä í¿¿ëãýõýýð õººäºã í¿¿õã¿é áîë ãýðèéí á¿ðýýñèéã õîøëîíã òàéëàõã¿éãýýð óðãàø ìóëòëàæ îðõèäîã ó÷èð òàéëæ áîëîõã¿é èõ õýö¿¿ áàéñàí. Òàõàðò õººãäºõã¿éí òóëä í¿¿õ õóãàöààíä íü ÿàðàëòàé í¿¿äýã áàéëàà” /Ýìýã ýýæ Ñýðñýíæàâûí äóðüòãàëààñ1970-ààä îí/.

“Õàâàð íîãîîíîîð õàíãàéä í¿¿õäýý õàðàíõóéãààð òýìýý à÷ààëäàã áàéñàí áîëîõîîð ºëãèéòýé õ¿¿õäýý áóóðèí äýýðýý îðõèîä í¿¿ñíýý ýðãýæ èðæ àâ÷ áàéñàí ãýäýã” /Öàõèóðò áàãèéí èðãýí Íàìæèëäîðæ ãóéí äóðñàìæ 2006 îí/.

Ò.Îéäîâ Ñóìûí ÈÒÕ-ûí äàðãà àñàí

“Áýýëèéíõýí ãýæ áààõàí àéë õàíãàéä çóñààä íàìàð íýã ë ¿äýø øàðãàëòñàí òýìýý õóðààæ èðýýä áººíººðºº í¿¿ãýýä ÿâäàã áàéæ áèëýý” /ªëçèéò ñóìûí èðãýí Äóëàìæàâ àãñàíû äóðñàìæ 1985 îí/.

“Áè áàãà íàñàíäàà ìàë ìàëëàæ áàéñàí. Ìàíàéõ çóí õàíãàéä í¿¿íý. Áýë÷ýýðýý ñýëãýæ áàéñàí íü òýð áîëîëòîé. Íàìàð óðóó í¿¿æ èðýõýä õàëèóðñàí ñàéõàí íóòàã óãòäàã áàéñàí. Ìàíàé íóòàã àäóó ¿õýðò çîõèñòîé áóñ õîíèíû íóòàã þì. Ýíý æèë õóð áîðîî ýëáýã áàéñíààñ ãàðäàã óðãàìàë á¿ãä ãàðëàà. Õóð áîðîî ýëáýã áýë÷ýýð ÷ºëººëºãäñºí ¿åä óðãàìëûí ¿íäýñ íü óñòääàãã¿é ñýðãýæ óðãàäàã þì áàéíà. Õàâðûí ìºí íàìðûí ÷èéã èõ ÷óõàë þì áàéíà ãýæ áîäîæ áàéãàà”.

“Íàìàéã æààõàí õ¿¿õýä áàéõàä ºãëºº ýðò áîñãîí ìàëä ÿâóóëíà ãýõäýý äàíäàà õºë í¿öãýí ÿâäàã áàéñàí. Ìàëàà ºäºðæèí õàðèóëíà. Çóí ÿìàð÷ áàéñàí çààâàë õàíãàéä í¿¿íý. Çóíû óëèðàëä ìàõ èäýõã¿é öàãààí èäýý èääýã áàéñàí áîëîõîîð áèäíèé ¿åèéíõýí èë¿¿ ýð¿¿ë áàéäàã áàéõ. Áèäíèé çàëóó áàéõ ¿åýñ öàã àãààð óðãàäàã óðãàìàë èõ ººð÷ëºãäëºº. Õàðèí ýíý æèë ë ñàéõàí çóí áîëñîí. Ìàëäàà ìàõàí òàðãà àâàõóóëàõààð õàíãàéä í¿¿õ ãýõýýð õººæ òóóãààä õýö¿¿ áàéäàã”.

Ì.Ï¿ðýâäîðæ Óëààí-Îâîî áàãèéí èðãýí ºíäºð íàñòàí


“Ýíý æèë ¿íýõýýð îéðûí 40 æèë ãàðààã¿é ñàéõàí çóí áîëæ çàëóó íàñûã ìèíü ñàíàãäóóëëàà. Íàìàéã æààõàí õ¿¿õýä áàéõàä ë èíãýæ óðãàìàë óðãàäàã áàéñàí.Õóðãàíû ºâñºº ãàäíààñàà õàìààä àâ÷èõäàã. Öàãààí ñàð ºíãºðººãººä öóëãóé õîíäîíä áóóæ ìàëàà òºëë¿¿ëíý. Õóðãà íü ñ¿¿ãýý áàðàõã¿é òîãîî ä¿¿ðýí ñ¿¿ õººð¿¿ëæ óóíà. Íàìàð õîíèéã õàéëíà ãýýä øèð¿¿í òóóëãàõã¿é. Ýöýã ºâãºä ìààíü ìàë ìàëëàõ èõ òóðøëàãàòàé õ¿ì¿¿ñ áàéñàí. Õàðèí áèä çàëóóñäàà õýëæ ñóðãàõ þìààð òààðóóõàí ¿ëäñýí ñàíàãääàã” Ö.Æàí÷èâ. Öàõèóðò áàãèéí èðãýí ºíäºð íàñòàí

“Íàìàéã õ¿¿õýä áàéõàä Øàãøóóðãà, Áàðóóí õàâöëààð áîä ìàë ¿çýãäýõã¿é áîëòîë äýðñ øàãøóóðãà óðãàäàã áàéñàí. Íàìàð 9-ð ñàðä ìàë òîîëíî. Áîðîî õóð èõòýé áîëîîä òýð þì óó ãàçðûí õºðñ ààðö øèã íÿëöàãaíàæ áàéäàãñàí.Îäîî áóò èõ õîâîðäîæ øàãøóóðãà áàéõã¿é áîëñîí áàéíà. Ìàíàéõ õàâàð õàíãàéä í¿¿íý. Èõýâ÷ëýí Áàðóóí ç¿¿í Xàéðõàí, Ñàðûí á¿ðä õ¿ðíý. Íàìàð ºâºë íü Áàÿíãààð ãîëäóó íóòàãëàíà. Áàÿí áîä ìàëä, Øàíäûí òàë áîã ìàëä èë¿¿ òîõèðîìæòîé íóòàã þì”

/Óëààí-Îâîî áàãèéí èðãýí Æ.Ñàíäàãáàíäè/.

Ä¿ãíýëò:

ßðèëöëàãàä îðîëöñîí 46-60, 61-ýýñ äýýø íàñíû íèéò ìàë÷èä èðãýäèéí îëîíõèéí ÿðèàíààñ íýãäýë áàéãóóëàãäàõààñ ºìíº òóñ ñóìûí ìàë÷èä õàâàð ýðò íîãîî óðãàæ ýõëýõ ¿å áóþó íîãîîíîîð õàíãàéä ãàð÷ çóñàí ìàëäàà ìàõàí òàðãà àâàõóóëààä íàìàð ãîâüäîî èðæ õºðçºíãººð õîðîî áàðèí ºâºëæäºã óëàìæëàëòàé. áýë÷ýýðèéí çºâ çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ãîâèéí ýìçýã óðãàìàëûã õýò òàëõàãäàëä îðóóëàõã¿é àøèãëàæ ÷àääàã ìàë äàâõàð òàðãàòàé ó÷èð ýðñäýëä ºðòºõ íü áàãà áàéñàí áàéíà.

• 2äóãààð¿å:Íýãäëèéí¿åèéíáýë÷ýýðàøèãëàëò1956-1992îí

Ìàíäàõ íýãäýë 1956 îíû 2-ð ñàðûí 19-íû ºäºð Òàãíà õýìýýõ ãàçàð ñóìûí òºâèéí óëààíáóëàíä 20 îð÷èì ºðõèéí òºëººëºë àíõíû õóðëàà õèéæ 16 ºðõ 1346 òîëãîé ìàëòàé áàéãóóëàãäñàí ò¿¿õòýé. Íýãäëèéí àíõíû äàðãà Äóéíõàðæàâ ãýäýã õ¿í áàéæýý /Ñàíò ñóìûí Ìàíäàõ íýãäýë òàíèëöóóëíà 12-ð õóóäàñ/. Ìàíäàõ íýãäýë 1992-1993 îíä òàðæ ìàë õóâüä øèëæñýí. Íýãäýë áàéõ ¿åèéí áýë÷ýýð àøèãëàëòûí òàëààðõ èðãýäèéí ÿðèàíààñ:

“Ìàë÷äûí ìàë ìàëëàãààíû óëàìæëàë àëäàãäàæ íýãäýë áàéãóóëàãäñàí ¿åýñ îëîí ìàë íýã äîð áººãíºð÷ áýë÷ýýðèéí äîðîéòîë ýõýëñýí ãýæ îéëãîäîã. Ìàë÷äàä á¿õ ç¿éëèéã áýëäýæ ºã÷ áýëýí÷ëýõ ñýòãýëãýýíä ñóðãàñàí. Í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóé ñóóðüøèõ òàë ðóóãàà îðñîí” /Ìàéõàí áàãèéí èðãýí ºíäºð íàñòàí Ò.Îéäîâ/.

Íýãäëèéí ¿åä ìàë÷äûí àìüäðàëä íààëäñàí ç¿éë áàãàäàà. Íîîãäîë èõòýé ìàë, ìàõ àãò, íîîñ, öàãààí èäýý ãýõ ìýò îëîí ç¿éë íýõíý. Áè íýãäëèéí ãèø¿¿í áàéõäàà íýã õ¿¿äýý òýâäýæ áàéæ ãýð áàðüñàí. Ìàë õóâüä èðñýíýýð ýðõ ÷ºëººòýé õýíýýñ ÷ äóòàõã¿é ë àìüäàð÷ áàéíà. 9 õ¿¿õýääýý ìàë ºì÷èéã õóâààæ ºãëºº. Õî¸ð õ¿¿õäýý èõ äýýä ñóðãóóëü òºãñºãëºº. Íýãäëèéí ¿åýñ ýõëýýä áýë÷ýýð àøèãëàëòûí óëàìæëàë àëäàãäàæ í¿¿æ ñóóõ íü õîâîð áîëñîí. Áàéãàëü äýëõèé í¿äýí äýýð ººð÷ëºãäºæ áàéãàà. Øàãøóóðãà óðãàõàà áîëüæ, äýðñíèé ¿íäýñ ñèéðýãøèæ áàéíà /Æ.Ñàíäàãáàíäè, Àíõíû àðäûí àæ àõóéòàí/.

“Íýãäýë áàéõ ¿åä çîõèîí áàéãóóëàëò ñàéòàé õýðýãòýé áàéñàí ñàíàãääàã. Õàìòðàõ íýãäýõ õýðýãòýé. Áýë÷ýýð àøèãëàõ òàëààð áèäíèé ýöýã ºâãºäèéí àðãà àæèëãàà àëäàãäñàí ãýäýã ¿íýí. Í¿¿æ ñóóõ íü ÷ öººðñºí. Ìàë äýýð õºãø÷¿¿ä ¿ëäýæ çàëóóñ íü òºâ ñóóðèí áàðààäàõ áîëëîî. Áèäíýýñ õîéø ÿàõ áîë ãýæ ñàíàà çîâîõ þì” /Ð.Õîðëîî Öàðèã áàãèéí èðãýí/.

“1970-ààä îí õ¿ðòýë óðãàìàë ñàéõàí ãàðäàã áàéñàí. Îäîî ìàø èõ ººð÷ëºãäºæ áàéíà. 4 óëèðëûí áýë÷ýýð áàéõã¿é ìàëûí òîî òîëãîé îëäîîä áýë÷ýýð áàãäààä áàéõ øèã ñàíàãääàã. Óñíû íººö èõ áàãàñàæ áàéíà. Í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóé þì ÷èíü í¿¿æ ë áàéâàë èë¿¿ ñàéí áàéìààð. Õóó÷èí õîøóóíû çîõèîí áàéãóóëàëò çºâ áàéæ. Ìàë÷èä öààøèä õîðøèæ àæèëëàõ íü çºâ áîëîâ óó. Íýãäýë áàéõ ¿åä çîõèîí áàéãóóëàëò íü àðàé èë¿¿ áàéñàí”.


Íýãäýë áàéãóóëàãäñàíààñ õîéøõè õóãàöààíä ìàë÷äûã äóëààí õîðîî ñàðàâ÷ààð õàíãàõ àæèë õèéãäñýí.Òýð ¿åèéí äºðâºëæèí õýëáýðòýé äóíäàà òºëèéí ï¿íçòýé ìîäîí õîðîîíû äàâóó áîëîí ñóë òàë þó áàéíà?

“Äàâóó òàë áàéëã¿é ÿàõ âý ãýõäýý ñóë òàë íü èë¿¿ þì áîëîâ óó äàà. Íààä çàõ íü ìàë èõ áýýðýã áîëæ áàéíà. Ìîäîí õîðîî ºðòºã ºíäºðòýé. Ìàíàé ãîâüä ìîä õîâîð. Îòîð í¿¿äýë õèéõ øààðäëàãòàé ¿åä õàÿàä ÿâàõààð ñóë õàøàà áàíç íü àëãà áîëîîä äóóñàõ ãàë ò¿éìýðò ºðòºõ ãýýä ýðñäýë èõòýé þì.Òýýæ ÿâàõ àðãàã¿é”

/Óëààí-Îâîî áàãèéí èðãýí È.ßâñðàéñ¿ðýí/ ßðèëöëàãà àâñàí

Ä.Ïàãìàæàâ (ç¿¿í ãàð òàëä)

• Áàðèìò1

2010 îíû ºâºë Ç¿éë ñóìûí íóòàãò îòîðëîñîí ìàë÷èäòàé îéð ºâºëæñºí ìàë÷èí ýìýãòýéí ÿðèà: “Ìàíàé ìàë õîðîãäîë áàãàòàé áàéõàä òàíàé ñóìûí ìàë÷äûí òºëºã áîðëîí îëíîîðîî áýýð÷ õîðîãäñîí.Òàíàé íóòàã ìàíàéõààñ äóëààí áàéäàã þì áàéëã¿é”.

2010 îíû ºâºë Ç¿éë ñóìûí íóòàãò îòîðëîñîí ìàë÷èäòàé îéð ºâºëæñºí ìàë÷èí ýìýãòýéí ÿðèà: “Ìàíàé ìàë õîðîãäîë áàãàòàé áàéõàä òàíàé ñóìûí ìàë÷äûí òºëºã áîðëîí îëíîîðîî áýýð÷ õîðîãäñîí.Òàíàé íóòàã ìàíàéõààñ äóëààí áàéäàã þì áàéëã¿é”.

“Íýãäëèéí ¿åä áýë÷ýýðèéã õóâààðüòàé àøèãëàõ, ñýëãýõ îðîëäëîãóóä õèéãääýã, òºðèéí áîäëîãîîð çîõèöóóëäàã òýæýýë áîðäîîãîîð õàíãàäàã áàéñàí.1990-ýýä îíîîñ áîäëîãî áàéõã¿é áîëñîí. Áè îëîí æèë íýã íàñò ìàë ìàëëàæ óëñûí õîøîé àâàðãà ìàë÷èí áîëòëîî ç¿òãýñýí õ¿í. 1960-ààä îíîîñ ºìíº áîðîî õóð ýëáýã, õ¿ì¿¿ñ àæèëñàã, ààâ ýýæýýñ ºâëºæ àâñàí Ìîíãîë óõààíààð þìàíä õàíääàã àìüäàðäàã áàéëàà. 1990 îíîîñ ìàë èõ ºññºí. Ìàëä áóðóó õàíääàã õ¿ì¿¿ñ îëøèðñîí. Áýë÷ýýð óðãàìàë ìàø èõ ººð÷ëºãäñºí. Îëîí æèæèã ñóì áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéä èõ ñààä áîëæ áàéíà”. /×.Äàøäîðæ Óëñûí õîøîé àâàðãà ìàë÷èí, àíõíû àðäûí àæ àõóéòàí/.

“Áè ãîëäóó àäóó ìàëëàæ áàéñàí .Öàñ èõòýé æèë Òºâ àéìãèéí

íóòàã ðóó îòîðò ÿâäàã áàéëàà. Ãîâèéí ìàë õýýðèéí àìüòíûã ìýäýõã¿é áîëîõîîð øºíº á¿ð ìàíàæ õîíîõã¿é áîë áîîõîéä çîîãëóóë÷èõ ãýýä õýö¿¿ áàéäàãñàí”

/Öàðèã áàãèéí èðãýí àéìãèéí ñàéí ìàë÷èí Ç. Íÿì/.

• 3äóãààð¿å:ªì÷õóâü÷ëàëûí¿åèéíáýë÷ýýðàøèãëàëò1992îíîîñõîéø

“Áàéãàëü äýëõèéí ààø àÿã ººð÷ëºãäºæ áýë÷ýýð èõ äîðîéòîæ áàéíà. ¯¿íä óóë óóðõàé ãýõ ìýò õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éë íºëººëñºí. Ãàìøèãò ¿çýãäëèéí äàâòàìæ îéðòîæ áàéãàà. Áýë÷ýýðèéí äîðîéòîëä îëîí æèæèã ñóìäàä õóâààãäñàí ÿâäàë áàñ íºëººëäºã. Õîøóóíû çîõèîí áàéãóóëàëò çºâ þì øèã ñàíàãäàõ þì. Í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóé áàéãàëü öàã àãààðûí ººð÷ëºëòºíä äàñàí çîõèöîõîîñ ººð àðãà áàéõã¿é. Íýãäýë áàéõ ¿åä ñàéõàí ë áàéñàí. Ãýõäýý õóâèéí ºì÷òýé áàéõ èë¿¿ ýðõ ÷ºëººòýé. Õ¿í ººðºº õ¿ñâýë ÿàæ ÷ àìüäàð÷ áîëîõîîð áàéíà. Õýö¿¿ ç¿éë íü ìàëàà


áîäîîä õîéä ñóìä ðóó îòîð õèéõýä õººæ òóóãààä òºëáºð íýõýýä áàéäàã áîëñîí. 2009-2010 îíä Òºâ àéìãèéí Äàøèí ÷èëýíä îòîð õèéñýí. Ìàëûí õîðîãäîë áàéõã¿é. Ìàíàé ñóì áýë÷ýýð íóòàã áàãàòàé áîëîõîîð îëîí ìàëòàé õ¿ì¿¿ñýý õàæèãëàõ ÿâäàë ãàðàõ øèíæòýé”

/Öàðèã áàãèéí èðãýí àéìãèéí ñàéí ìàë÷èí ¨.Ñóãàð/.

“Áè ñàÿõàí ìàë÷èí áîëñîí áîëîõîîð öàã àãààðûí ººð÷ëºëòûí òàëààð ñàéí ìýäýõã¿é. Ãýõäýý ºâºë óðò, çóí áîãèíîõîí þì øèã ñàíàãääàã. Öàã ñàéõàí áîë ìàë ìàëëàõ ñàéõàí, öàã õ¿íä áîë õýö¿¿. 2010 îíû ºâºë èõ õ¿íä áàéñàí.

Àõìàä ìàë÷äûí òóðøëàãûã ºâëºõ òàëààð ìýäëýã òààðóó. Èéì àæèë çîõèîí áàéãóóëàãääàã¿é. Çàñàã çàõèðãààíû çîõèîí áàéãóóëàëò áóðóó áàéõàà. Õàíãàé ãîâü õîñëîñîí íóòàãòàé áàéâàë èë¿¿ ñàéõàí áàéìààð”

/Öàðèã áàãèéí èðãýí çàëóó ìàë÷èí Á.Öýíãýë/.

Ä¿ãíýëò õèéñýí Ñàíò ñóìûí 9-ð àíãèéí ñóðàã÷ Ë. Ñóãàðñ¿ðýí, Ì.Ýíõìàà


Ä¿ãíýëò:

1990-2010 îíóóäàä áýë÷ýýð àøèãëàëò òîäîðõîé çîõèîí áàéãóóëàëòã¿é áîëæ ìàë÷äûí äóíä ºðñºæ èäýõ ñýòãýë ç¿é èõýíõäýý äàâàìãàéëàõ áîëñîí áºãººä Í¯ÁÕÕ-èéí ÁÒÌ òºñëèéí ìàë÷íû á¿ëã¿¿ä 2003-2007 îíóóäàä áýë÷ýýðýý õóâààðüòàé àøèãëàõ, ºíæººæ ñýëãýõ, õàøèæ õàìãààëàõ, õàäëàíãèéí òàëáàé áèé áîëãîõ, öàñ òîãòîîõ, áóóöààð áîðäîõ ìîä òàðèõ àæëûã õèéæ òóðøèæ èðñíèéã ýñ òîîöâîë áýë÷ýýðèéã óðãàìàë äºíãºæ óðãàæ áàéõ ¿åä ìàëä èä¿¿ëýõ, 4 óëèðàë íýã áýë÷ýýðò áàéæ õýò äàâòàãäàëä îðóóëàõ, çàäãàé óñ áàðààäàí áººãíºæ, äîðîéòóóëàõ çýðýã ñºðºã ¿çýãäë¿¿ä íèëýýä ãàð÷ òýð õýìæýýãýýð áýë÷ýýðèéí òàëõàãäàë äîðîéòîë íýìýãäýæ áàéñàí.

1992 îíîîñ ÕÀÀ-í íýãäë¿¿ä çàäðàí ìàë÷èä õóâèéí ºì÷òýé áîëæ õîò ñóóðèí ãàçðààñ îëîí õ¿í îðîí íóòàãòàà èðæ ìàë÷èí áîëñîí. Ìàëûí òîî òîëãîé ÷ èõ ºññºí. Ìàë÷äûí àìüäðàë àõóé ñàéæèðñàí. ªíººäðèéí çàëóóñûí ìàøèí ìîòîöèêëü óíàæ äàâõèàä áàéãàà íü ºì÷ õóâü÷ëàëûí áóÿí ãýñýí ä¿ãíýëòèéã èõýíõ /22 / ìàë÷èä ºãñºí áàéíà. Õàðèí ÿðèëöëàãàä îðñîí 25 õ¿íýýñ 3 ìàë÷èí íýãäýë áàéõàä èë¿¿ ñàéõàí áàéñàí ãýæ õàðèóëæýý. Ãýõäýý 1999-2000, 2009-2010 îíû çóä ìàë÷äûí ìàë ìàëëàõ ÷àäâàðûã øàëãàæ øèãøèæ ºãñºí ãýæ èõýíõ ìàë÷èä ¿çäýã.

ªì÷ õóâü÷ëàë 1992-2012 îí

Íèéãìèéí òàëààñ: Xºäºº àæ àõóéí íýãäë¿¿ä õóâü÷ëàãäàæ ìàë ýçýíäýý î÷ñîíîîð ìàë÷èä õóâèéí ºì÷òýé, ºì÷èéí ýðõ ÷ºëººòýé áîëæ, ìàëûí òîî òîëãîé æèë äàðààëàí ºñºæ ìàë÷äûí àìüäðàë ñàéæèðñàí. À÷ààíû áîëîí ñóóäëûí àâòîìàøèí, ìîòîöèêîëü, íàðíû çàéí ãýðýë, çóðàãò ðàäèî, ãàð óòàñ ìàë÷äûí åðäèéí õýðýãëýý áîëæ ãàäààä ïàñïîðòòîé ìàë÷èä õèë äàâàí íàéìàà õèéõ áîëñîí çýðýã ýåðýã ¿ð ä¿í àâ÷èðñàí.

Ýêîëîãèéí õóâüä: Ìàë ñ¿ðýã õýò ºññºí íü áýë÷ýýðò ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ äààö õýòðýõ òàëõàãäàë äîðîéòîëä îðîõ ýõëýë áîëñîí áºãººä áàéãàëü äýëõèé ýíý áàéäëûã ººðºº çîõèöóóëæ 1999-2000, 2009-2010 îíä áàéãàëèéí ãàìøèãò ¿çýãäýë áîëñîíîîð ìàëûí òîî òîëãîé 50-67 õóâèàð áóóðëàà.

Ýäèéí çàñãèéí õóâüä: Èõýíõ ìàë÷äûí àìüæèðãàà äýýøèëñýí áîëîâ÷ ãîâèéí àãü òààíà ãîëëîñîí áýë÷ýýðýýñ òóõàéí ìàë ìàõàí áóñ ººõºí òàðãà àâ÷ õàâàð àìàðõàí çóòðàõ ç¿é áóñààð õîðîãäîõ øàëòãààí áîëäîãîîñ ãàäíà ìàõ áàãà ººõ èõòýé ìàõ õýðýãëýã÷äèéí ýðýëò õýðýãöýýíä òîõèðîìæ ìóóòàé áàéäàã ñºðºã òàëòàé. Ìºí ñ¿¿ëèéí 20 ãàðóé æèëä ìàë àæ àõóé òºðèéí áîäëîãîîñ îðõèãäîæ ñ¿ðãèéí á¿òýö àëäàãäñàí, ¿ðæëèéí àæèë îðõèãäñîí çýðýã äóòàãäëóóä ãàðàõ áîëñîí áàéíà.

Çóðàã äýýð Õ.Î÷èðáàò àñàí, ãýðãèé Ø.Ñàíæàà, à÷õ¿¿ Äàìáà-Î÷èð, Ãýðýë çóðãèéã Ö.Àëòàíçóë

Õîëáîî á¿ëãèéí ìàë÷èí Ò.Ìÿãìàð÷óëóóíû ºâºëæºº 2007 îí

Óëèðëûí ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà óðãàìàë óðãàëòûí ººð÷ëºëò

“1963-1964 îíû ¿åä áèäíèéã õ¿¿õýä áàéõàä 5-ð ñàðûí ýõýýð öàõèëäàãíû õºõ ÿðãóé òàë ä¿¿ðýí öýíõýðòýí óðãàæ õàâàð áîëñîíû òýìäýã çýðýãëýý ìÿðàëçàí ñóðãóóëèéí ñóðàã÷èä /ÿëàíãóÿà áàéðíû ñóðàã÷èä/ óðèí öàã èðñýíä, ñóðãóóëèéí àìðàëò ýõëýõ áîëñîíä áàÿðëàäàã áàéñàí. / çîõèîã÷èéí äóðñàìæ/

Áàéãàëü äýëõèé æàìààðàà áàéæ ÷àäàõã¿é áîëæ öàã àãààðò èõ ººð÷ëºëò ãàð÷ áàéíà. Øàëòãààí íü ýêëîãèéí ººð÷ëºëò õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éë, óóë óóðõàé àëü àëü íü íºëººëäºã áàéõ. Óëèðëûí ¿ðãýëæëýõ


õóãàöàà ººð÷ëºãäººä õàâàð, íàìàð ãýñýí õî¸ð óëèðàëòàé áîëîõ ãýýä áàéõ øèã áàéíà” /Ï.Óðòíàñàí Áóìáà á¿ëãèéí àõëàã÷/.

“Óëèðëûí õóâüä õàâàð óðò, çóí áîãèíî áîëîîä áàéõ øèã. ªâºë äóëààõàí áàéõ áîëæ ìàë÷èä áèä ¿ñòýé äýýë ºìñºõºº áàéñàí ø¿¿ äýý” /È.ßâñðàéñ¿ðýí Óëààí-Îâîî áàãèéí èðãýí/.

“Öàã àãààð äóëààðñàíûõ þì áàéëã¿é îäîîíû õ¿ì¿¿ñ ¿ñòýé äýýë ºìñºõºº áîëüæ õºâºíòýé äýýëòýé ºâºëæèæ ºâ÷èí ÿðèàä áàéõ áîëæ äýý” /Ö.Æàí÷èâ Öàõèóðò áàãèéí èðãýí ºíäºð íàñòàí/.

“Öàõèëäàãíû ÿðãóé 4-5-ð ñàðä óðãàäàã áàéñíàà ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä 6-7 ñàðä æààõàí óðãàäàã áîëñîí. Õàðèí ýíý æèë õóãàöààíäàà óðãàõ øèã áîëëîî” /Ý.Ýíõòóÿà òàìãûí ãàçðûí íÿðàâ/.

“Õàâàð 5-ð ñàðûí 15-íä ìàë ìàõ àâäàã áàéëàà. Òýð ¿åä èðñýí õ¿ì¿¿ñ áÿñëàã, ºðºì ãàíçàãaëààä ¿ñýý õàÿñàí òàðãàí ìîðüòîé èðäýã áàéæ áèëýý” /Ýýæ Ä.Öýðìààãèéí äóðñàìæ/.

“ªäºð á¿ð áîðîî îðæ íàð õóð ýýëæèëíý. Íîãîî øºíº óðãàäàã þì áîëîâ óóäàà. Îðîé õàÿñàí óóðàã ºãëºº îëääîã¿é áàéñàí ãýæ õºãø÷¿¿ä ÿðüäàãñàí. Õàâõàòûí õîîëîéí äýðñýí äîòðîîñ áîä ìàëûí ç¿ñ ìýäýãäýõã¿é íóðóó íü õàðàãääàã òèéì ºíäºð óðãàäàã áàéëàà. Îäîî ÷ òýãæ èõ ãàðàõàà áîëüæäýý” /Ýìýã ýýæ Ñýðñýíæàâûí äóðñàìæ 1975 îí/.

Ä¿ãíýëò

ßðèëöëàãàíä îðîëöñîí íèéò õ¿ì¿¿ñ óëèðëûí ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà ººð÷ëºãäñºí çóí, ºâºë áîãèíîñîæ õàâàð óðòàññàí 4-5-ð ñàðä óðãàäàã öàõèëäàãíû ÿðãóé 6-ð ñàðä óðãàõ áîëëîî, ìîíãîë ãýæ íýðëýãääýã óðãàìëóóä æèë äàðààëàí õîâîðäîæ õîã óðãàìàë ãîëëîí ãàðàõ áîëëîî ãýæ ÿðüæ áàéâ.

Àëü íü ºíäºð áàéíà õº?

2012 îíû 9-ð ñàðä Ñàíò ñóìûí Öàðèã áàãèéí íóòàã Áóðãàòàéí íóðóóíä ñóäàëãààíû àæëààð ÿâæ áàéãààä äýðñíèé ºíäðèéã æèøèæ ¿çýõýýð àâñàí ãýðýë çóðàã. Ý.Ýíõòóÿà - 1,65 ñì ºíäºðòýé.

Ãýðýë çóðãèéã Ä.Ïàãìàæàâ.

Íºõºí ñýðãýõ ÷àäàìæ

Ñàíò ñóìûí íóòàã íü öºëèéí õýýðèéí õýâ øèíæòýé ãîâèéí õÿëãàíà õàçààð ºâñ, àãü áîð øàâàã,òààíà çîíõèëñîí áýë÷ýýðòýé. Òààíà –ìîíãîë ºâñò áýë÷ýýðèéí áèîëîãèéí óðãàö íü äóíäæààð 2,7 öí/ãà áàéíà /Ö.Àëòàíçóë 2002/. Ñóäëàà÷äûí õèéñýí ä¿ãíýëòýýð òóñ ñóìûí íèéò áýë÷ýýðò õîíèí òîëãîéä øèëæ¿¿ëñýíýýð 80 000 ìàë áýë÷ýýðëýõ äààö áàãòààìæòàé ãýæ ¿çäýã.

Ìîíãîë÷óóäûí áýë÷ýýðèéí ìàë ìàëëàãààíû óëàìæëàëò àðãà áàðèëóóä

Áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéòàí ºâñ óðãàìëûí ñºëòýé ñàéíûã äàãàí ìàëàà õàðèóëàí í¿¿æ ñóóæ áàéäàã áàéëàà. Ýíý íü îäîî ÷ ãýñýí ìàíàé ìàë ìàëëàãàà àðãà àæèëëàãààíä ¿ðãýëæëýí áàéñààð áàéíà. Èíãýæ í¿¿äýë õèéõ íü ºâñ òýæýýëèéã òàâààðæóóëàõã¿é áóþó çºâõºí õýðýãöýýíèé ºðòºãòýé õýâýýð íü ìàëààðàà èä¿¿ëýõ àðãà ìºí þì. ¯¿íèé òóëä áýë÷ýýðèéã çóñëàí, íàìàðæàà, ºâºëæºº, õàâàðæàà ãýñýí 4 ¿íäñýí õýñýãò õóâààí òýäãýýðèéí õîîðîíä í¿¿æ ñóóäàã áàéñàí áàéíà. /Øèíæëýõ óõààí ò åõíèêèéí ìýäýýëëèéí òºâ. Ä¿í øèíæèëãýýò òîéì 19 äàõü òàë 1989 îí/

Ä¿ãíýëò

Áýë÷ýýðýý àøèãëàæ èðñýí óëàìæëàëò àðãûí õàìãèéí ÷óõàë íü õàâàð ýðò õàíãàéä í¿¿æ áýë÷ýýðýý ÷ºëººëºí áàéãàëèéí æàìààð ñýðãýí óðãàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëäýã áàéñàí ó÷èð áýë÷ýýð õýò òàëõëàãäàëä îðæ äîðîéòîõ ÿâäàë õàðüöàíãóé áàãà áàéæýý.

2003-2007 îíä òóñ ñóìàíä õýðýãæñýí Áýë÷ýýðèéí òîãòâîðòîé ìåíåæìåíò òºñëèéí õ¿ðýýíä õèéñýí ñóäàëãàà àæèãëàëòààð áýë÷ýýð èõ õýìæýýãýýð äîðîéòñîí ¿ç¿¿ëýëò ãàð÷ áàéñàí. Áýë÷ýýð äîðîéòñîí øàëòãààí íü:


1. Áýë÷ýýðèéí äààö 2,5-3 äàõèí õýòýðñýí /òîîí ¿ç¿¿ëýëò îðóóëàõ/

2. Õîíèí ñ¿ðýãò ÿìààíû ýçëýõ õóâèéí æèí 10 îð÷èì áàéâàë çîõèñòîé õàðüöàà ãýæ ¿çäýã óëàìæëàë àëäàãäàæ ÿìààíû ýçëýõ õóâü 45-60 îð÷èì áîëæ ýðñ ºññºí.

3. 1932 îíû Çàñàã çàõèðãààíû ººð÷ëºëòººð îëîí æèæèã ñóìäàä õóâààãäàæ Ñàíò çýðýã ãîâèéí ñóìä 4 óëèðëûí áýë÷ýýðã¿é áîëñîí.

4. Íýãäýëæèõ õºäºëãººí ¿¿ñ÷ ìàëûã îëíîîð íýã ãàçàðò áººãí¿¿ëæ áýë÷ýýðèéã õýò ýð÷èìòýé àøèãëàõ, òàëõëàõ áîëñîí.

5. Í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóé ñóóðüøèõ õýëáýðò øèëæèæ çàðèì ìàë÷èä æèëèéí 4 óëèðàë ºâºëæººíººñºº í¿¿õýý áîëñîí.

6. Íýãýíò ñóóðüøèæ ýõýëñýí ìàë÷èä óðãàìëûã ýõýëæ óðãàõ ¿åä íü ìàëä èä¿¿ëæ æàìààðàà íºõºí ñýðãýõ áîëîìæèéã àëäàãäóóëñàí.

7. Áàéãàëü äýëõèé ººðºº íºõºí ñýðãýõ íºõöºë áóóð÷ õóð òóíäàñíû õýìæýý ýðñ áàãàññàí çàðèì æèë çóíû òóðø ãàíöõàí óäàà áîðîî îðñîí, äýëõèéí äóëààðàë íýìýãäñýí

8.Îðæ áóé õóð áîðîî íü áîãèíî õóãàöààíä øèð¿¿í /ààäàð áîðîî/ îðäîã ó÷èð ¿åðëýõ ¿çýãäýë èõñýæ õºðñ ýâäðýõ, öºëæèëò íýìýãäýõ áîëñîí çýðýã îëîí õ¿÷èí ç¿éë íºëººëñºí áàéíà.

Øèð¿¿íèé õýöèéí õÿíàëòûí òàëáàéä 2004-2007 îíä õèéñýí ñóäàëãààãààð óðãàìëûí òºðºë ç¿éë æèë á¿ð öººð÷ áàéñàí. Æèøýý íü 2004 îíä íýãæ òàëáàéãààñ 54 òºðëèéí óðãàìàë öóãëóóëæ àâ÷ áàéñàí áîë 2005 îíä 42 òºðºë, 2006 îíä 33 òºðºë áîëæ áóóðàí æèë á¿ð 11-12 òºðëèéí óðãàìàë óñòàæ ¿ã¿é áîëæ áàéâ.

Ìàë÷äûí ÿðèàíààñ:

“Ãàçàð äýëõèé íàäòàé àäèëõàí ºòºëæ ìºõºæ áàéãàà þì áîëîâ óóäàà. Õîíü õàðèóëàíãàà õàðæ áàéõàä óðãàìëûí ¿íäýñíèé òàë íü áàéõã¿é õàðàãäàõ þì” /Öàõèóðò áàãèéí ìàë÷èí àñàí äàíäèëàà õýìýýõ Äàìäèíñ¿ðýí/.

“ªëçèéò ñóìûí õîéä çàñìàë äýýð õîíü õàðèóëæ ÿâòàë õî¸ð õîíü íýã þì áóëààöàëäààä áàéõààð íü î÷ñîí ÷èíü ìàøèíä äàéðàãäñàí îãîòîíî áàéíà. Íºãºº õî¸ð õîíü áóëààöàëäàæ áàéãààä äóíäóóð íü øàð õèéòýë òàòàæ õóâààãààä èä÷èõñýí. Õîîë õîâîðäîõîîð ìàë õ¿ðòýë ìàõ èääàã áîëîõ íýý õº” /Ýðäýíý-Îâîî áàãèéí ìàë÷èí È.Áàíçðàã÷ 1999 îí/

2009-2010 îíû áàéãàëèéí ãàìøèãò Ñàíò ñóìûí íèéò ìàëûí 67 îð÷èì õóâü õîðîãäîæ ìàëûí òîî òîëãîé öººðñíººñ áýë÷ýýð ÷ºëººëºãäºæ 2012 îíû çóí ºãëºº á¿ð íàð ãàð÷ ¿äýýñ õîéø áîðîî îðæ 40-50 æèëèéí ºìíºõ ¿åòýé îéðîëöîî ãàçðûí ãàðö ñàéòàé ñàéõàí çóí áîëëîî.

Ìàéõàí òîëãîéí îðîéä 2 õýñýã ãàçàð õàãàð÷ ãîðõè óðññàí ñîíèí òîõèîëäîë áîëæ íàñòàé õ¿ì¿¿ñ ðàøààí

õýìýýí óóäàã áîëñîí áàéâ.

Òààíàí äóíäàà òààâààðàà àìðàíà àà ä¿¿ ìèíü: Î Òºðìºíõ, Î. Íàìóóëàí,

Ãýðýë çóðãèéã Ö.Íàðàíçóë


Èðãýäèéí ä¿ãíýëò

Ýöýã ºâãºä ìààíü ìàë ìàëëàõ àðâèí èõ òóðøëàãàòàé õààøàà í¿¿õ, õàøàà õîðîîãîî õààíà áàðèõ ìàëàà ÿàæ ìàëëàõ, ýìíýæ äîìíîõûã ìýääýã áàéæ. Õàðèí äóíä ¿åèéíõýí áèä ýöýã ýõäýý íàéäààä ñóðñàí ýðäìýýð áàãà ¿ð õ¿¿õýääýý õýëæ çºâëºõ àðãà àæèëëàãàà òààðóóòàé ¿ëäñýí.

Çàëóó ìàë÷äûã õàëàìæëàõ ìàë÷äûí õàëààã áýëòãýõ àæèë õèéãäýõýý áàéñàí. Õ¿í á¿ð èõ äýýä ñóðãóóëü òºãñºõ õ¿ñýë ñîíèðõîëòîé áîëæ, ìàë ìàëëàõ õ¿í îëäîõîî áîëüñîí áàéíà. Çàëóó ìàë÷äûã óðàìøóóëàõ ìàë÷èí áîë ìýðãýæèë ãýäãèéã õóóëü÷èëæ íèéãìèéí äààòãàëä õàìðóóëàõ òºðèéí áîäëîãî õýðýãòýé áàéíà.

Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä /1990-ýýä îíîîñ õîéø/ ßìààí ñ¿ðãèéí òîî òîëãîé ýðñ ºñºæ 100 áîã äîòîð 45-60 %-èéã ýçëýõ áîëñîí íü áýë÷ýýðò ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëñýí. ßàãààä ãýõýýð ÿìààíû òîî òîëãîé õýò ºñºõ íü áýë÷ýýð òàëõëàõ, õîò õºëäººõ, çóäàä òýñâýð ìóóòàé çýðýã ñºðºã íºëººòýé.

Ñàíò ñóìûí ÿìààíû ààðóóë Ìèøýýë Ýêñïî òºâ äýýð ñ¿¿ëèéí 3 æèë äàðààëàí, ªâºðõàíãàé àéìãèéí ªÂ Ò¿íøëýë ¿çýñãýëýíä ñ¿¿ëèéí 10-ààä æèë äàðààëàí

îðîëöîæ øèëäýã á¿òýýãäýõ¿¿íýýð øàëãàðààä áàéíà.

Õºíäèéí çàðàà á¿ëãèéí àõëàã÷ Îòãîíáààòàðûí ¿äèéí ñààëèéí ¿å. Ãýðýë çóðãèéã Ö.Íàðàíçóë

ªì÷ õóâü÷ëàëààð òýìýýí ñ¿ðãèéã àéë á¿õýíä òàðààæ ºãñºí íü òýìýýí ñ¿ðýã õîðîãäîõ ãîë øàëòãààí áîëñîí. Òýìýý íü ñ¿ðãýýð áàéæ ºñºæ ¿ðæäýã ìàë.

Ñàíò ñóìàíä ãîëëîæ óðãàäàã ¿åòýí óðãàìëóóä

Ñàìàí åðõºã Õàçààð ºâñ Øèâýýò õÿëãàíà Ãÿëãàð äýðñ


Òýæýýëèéí áóóðöàãòàí óðãàìëóóä

Õàðãàíóóä Óòñàí îðòóóç

Áýë÷ýýðèéí àëàã ºâñ

Õî¸ð èøò Áýðèø

Áóíãèéí Öàõèëäàã

Òààíà

ßìààí Àíãàëçóóð

Æèíõýíý ªðºìò¿¿ë

Áóóðàëäóó ßíãèö

Áýë÷ýýðèéí äîðîéòëûã èëýðõèéëýã÷ óðãàìëóóä

Àðçãàð ñîãñîîëæ Çýëýí çàíãóó


Áýë÷ýýðèéí òºëºâ áàéäàë

Øèð¿¿íèé õýöèéí çóíû áýë÷ýýðò òýìýýí ñ¿ðýã áýë÷ýýðëýæ ÿâíà

Õîéä õºíäëºíãèéí òîëãîä. Ãýðýë çóðãèéã ×.Öýðýíáàíäè

Ñóìûí òºâèéí ç¿¿í õýñýã Øàðàâûí øàíä. Ãýðýë çóðãèéã Ö. Íàðàíçóë

Çàëàà áàãèéí ìàë÷èí Ä.Îòãîíáààòàðûí çóíû áýë÷ýýð. Ãýðýë çóðãèéã Ö.Íàðàíçóë

Øèð¿¿íèé õýöèéí çóíû áýë÷ýýðò òýìýýí ñ¿ðýã áýë÷ýýðëýæ ÿâíà

Ìàë÷èí ×.Áàòëóòûíõ ºâºëæººíäºº. Ãýðýë çóðãèéã Ä.Ïàãìàæàâ

Ìàë ýìíýëãèéã ýðò õóâü÷èëñàí, ¿ðæëèéí àæèëòàíã¿é áîëñíîîñ ¿éë àæèëëàãàà íü àëäàãäñàí áàéñíàà, Ìîíãîë

ìàë õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä îéðûí 3 æèëýýñ ñýðãýæ ýõëýýä áàéíà.


Ìàë ìàëëàãààíû àðãà àæèëëàãàà öàã ¿åý äàãàí ººð÷ëºãäºæ õîíèéã õîíü÷ëîí õàðèóëàõàà áàéæ äóðàíãààð, ìîòîöèêîëîîð õàðèóëàõ áîëñîí. Àäóó òýìýýã óíàæ ýäëýõýý áîëüñîí ó÷èð ýìíýã õàíãàë ìàë öàã õ¿íäðýõýä òýñâýð ìóó áîëñîí.

Õàäëàí áýëòãýëèéí óëàìæëàë

Ñàíò ñóìûí Öàðèã áàãèéí íóòàã Óóëçàð, Äóëààíìóõàð, Óëààí-Îâîî áàãèéí íóòàã Áàÿíãèéí íóðóó, Çàëàà áàãèéí íóòàã Õàâöãàé, Çîäîõûí íóðóóíààñ íóòãèéí õàäëàí áýëääýã áàéñàí áà òààíààð çîîäîé õèéõ óëàìæëàëòàé óëñûí õî¸ð àâàðãà òºð¿¿ëñýí àðâèí òóðøëàãàòàé ñóì áºãººä 2006 îíä Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí Õºãæëèéí Õºòºëáºðèéí Áýë÷ýýðèéí òîãòâîðòîé ìåíåæìåíò òºñëèéí çºâëºõ Æàäàìáàà ãóàéí óäèðäëàãààð Ñîíîð, Õîëáîî ìàë÷íû á¿ëã¿¿ä òààíà, ëóóëü äàðøëàõ ñóðãàëòàíä õàìðàãäàí àìüäðàëä õýðýãëýæ òóðøèâ.

Ýðäýíý Îâîî á¿ëãèéí àõëàã÷ Ö.Öýðìààãèéí áýëòãýñýí òààíûí ìóøãèà

Çóðàã äýýð Ç¿¿í ãàðààñ Í.Æóìäààí, ß.Áàÿíæàðãàë

Áóìáà á¿ëãèéí ãèø¿¿í ß.Áàÿíæàðãàë Öàðèã áàãèéí õàäëàíãèéí òàëáàéä

Ààã íü õàíõàëñàí íîãîîí ºâñ Çóðàã äýýð ç¿¿í ãàðààñ ×.Öýðýíáàíäè ÌÝ¯ òàñãèéí äàðãà Áóìáà á¿ëãèéí ãèø¿¿í Í.Æóìäààí, ß.Áàÿíæàðãàë. Ãýðýë çóðãèéã Ä.Ïàãìàæàâ

Çàëóó ìàë÷äàä çºâëºìæ

• ªâëèéíóëèðàëäºâºëæººñîíãîõàðãà

ªâëèéí óëèðëûí õîðîî áàðèõ ãàçðûã ÿâãàí øóóðãà òàâüæ áàéõ ¿åýð ñàëõè ñàëõèëæ øèð¿¿í øóóðñàí ¿åä õîðîîíä öàñ îðîõã¿é áàéõ áîëîìæòîé ýñýõèéã õàðãàëçàí äýðñ, òîëãîäûí íºìºðò íàðàí ýýâýð ãàçàð ñîíãîäîã áàéñàí áàéíà.

• Ìàëûãºë÷èðæ¿¿ëýõ

Ìàëûã íàìðûí óëèðàë ýõýëìýãö ñàëõè ñºðã¿¿ëýí áýë÷ýýõ, ºâºë ýðò õàøàà õîðîîíä îðóóëàëã¿é ºë÷èðæ¿¿ëýõ íü èõ ÷óõàë, çóíû äóëààí óëèðàëä ÿëàà øóìóóë áàãàòàé ºíäºðëºã ãàçàð áýë÷ýýâýë òàðãà àâàõ íü èë¿¿ áàéäàã /Õóæèðò ñóìûí õàðúÿàò Õºäºëìºðèéí áààòàð Ãîí÷èã ãóàéí ÿðèàíààñ 2006 îí/


Öàã óóðûí ¿íäñýí ìýäýýëë¿¿ä

• Çóäãýæþóâý?

Èõ õýìæýýíèé öàñ îðîõ, îãò öàñ îðîõã¿é áàéõ, èõ õ¿éòðýõ, õ¿÷òýé øóóðàõ çýðýã áàéãàëèéí ¿çýãäëèéã äàâàõ òóóëàõ áýëòãýë äóòñàíààñ ìàë îëíîîð ¿õýæ õîðîãäîí áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé ýðñäýëä îðîõ íºõöºë á¿ðäýõèéã çóä ãýæ õýëæ áîëíî. Çóäûã äîòîð íü:

À. Õàðûí çóä Á. Öàãààí çóäÂ. Øóóðãàí çóä Ã. Õ¿éòýí çóäÄ. Õàâñàðãàí çóä ãýæ àíãèëæ ¿çýæ áîëäîã /Ø.Õàøáàò íàðûí Öàãèéí õàòóóã ýðñäýëã¿é äàâàí òóóëàõ

íü íîìûí 7 õóóäàñ/.

• Öàãàãààðûíîíöãîé¿çýãäë¿¿äèéíòîâ÷îîí

1. Òóñ ñóìàíä 1952 îíä èõ öàñ îðæ ò¿ëýý ò¿ëø õîâîðäñîí2. 1962 îíû àþóë /5-ð ñàðä èõ õýìæýýíèé öàñ îðæ øóóðàí 3 õ¿íèé àìèíä õ¿ðñýí/3. 1967-1968 îí öàñ èõòýé õ¿éòýí ºâºë áîëñîí4. 1970 îíä öàñ èõòýé õ¿éòýí ºâºë áîëñîí5. 1987-1988 îí öàñ èõòýé õ¿éòýí ºâºë áîëñîí6. 1999-2000 îí áîä ìàë èõýýð õîðîãäîæ 18 000 àäóóíààñ 4 000, 10000 ¿õðýýñ 2000 ¿ëäñýí.7. 2009-2010 îí Ñóìûí íèéò ìàëûí 60 ãàðóé õóâü õîðîãäîæ 210 ìàë÷èí ºðõ îãò ìàëã¿é áîëñîí. 80

õ¿ðòýëõ íàñíûõàí èéì çóä ¿çýýã¿é ãýæ ÿðüæ áàéíà.8. 1967-1970 îíóóäàä 2 æèëèéí çàéòàé öàã õ¿íäýð÷ áàéñàí áîë 1988 îíîîñ õîéø 10 æèëèéí

äàâòàìæòàéãààð çóä áîëæ áàéñàí òîîí ¿ç¿¿ëýëò õàðàãäàæ áàéíà.Õàíãàéí ñóìä 3 æèëä íýã óäàà õàðèí Ñàíò ñóìûí õóâüä 10 æèëä íýã óäàà öîõèëò àìñäàã ñóäàëãàà

ãàðñàí /Òóñ ñóìûí ýäèéí çàñàã÷ààð àæèëëàæ áàéñàí Ï¿ðýâ àãñàíû ÿðèà 1975 îí/.

Áàéãàëèéí ñîíèí ¿çýãäýë

Õî¸ð íàð. Ãýðýë çóðãèéã Ö.Íàðàíçóë

Ñàíò ñóìàíä õóð òóíäàñíû õýìæýý 1980-ààä îíîîñ áàãàñàæ, 1999 îíû õàâàð îðñîí öàñíû ÷èéãýýð íýã óäàà íîãîî èäñýí. 2009 îíû çóí ãàíöõàí óäàà áîðîî îðñîí ìýäýýëýë áàéäàã. Åðºíõèéäºº õóð òóíäàñ áàãàññàí áàéñàí áîë 2011, 2012 îíóóäàä õàðüöàíãóé èõ öàñòàé, çóí íü áîðîîòîé æèë áîëæ áàéíà. Çóí íü ãàíäàæ ìàëûí òàðãà õ¿÷ äóòóó îðæ, ºâºë íü õàðûí, õàâñàðãàí çóä áîëæ ìàë ñ¿ðýã õîðîãäîõ ÿâäàë ò¿ëõ¿¿ áàéñàí áîë 1999 îíä öàñ èõ óíàæ îòðîîð í¿¿ñýí ìàë÷èä, 2009 îíä öàñ õ¿éòýí õàâñàðñàíààñ íóòàãòàà ¿ëäñýí ìàë÷èä èë¿¿ õîõèðîë àìññàí áèëýý.

• Óíøèæñóäàëñàííîìûíæàãñààëò

1. Ø.Õàøáàò,Á.Áàòõèøèã íàð. Öàãèéí õàòóóã ýðñäýëã¿é äàâàí òóóëàõ íü. 2007 îí.2. Ñ.Öýðýíäàø, Ö.Àëòàíçóë, Ö.Àðèóíáîëä. Òýæýýëèéí çàðèì óðãàìëûí ºíãºò öîìîã. 2007 îí.3. Ñ.Öýðýíäàø íàð. Ãàçàð, áýë÷ýýð, ìàë. 2003 îí.4. Ñ.Æèãæèäñ¿ðýí. Áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíò. 2005 îí.5. Æ.Óíäàðìàà. Ãîâèéí áýë÷ýýð ò¿¿íèéã àøèãëàõ àðãà. 2010 îí.6. ÒÀ-2 òºñºë. Ìàë÷äûí á¿ëýãò ñóóðèëàñàí áýë÷ýýð,ýðñäëèéí ìåíåæìåíò. 2005 îí.7. Òà-2 òºñºë. Áîäëîãî ñóäëàëûí òºâ. Áýë÷ýýð ýðñäëèéí ìåíåæìåíòèéí ãàðûí àâëàãà. 2010 îí.8. Ò.×óëóóí íàð. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºíä áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéã äàñàí çîõèöóóëàõ áîäëîãî.

2008 îí.9. Ï.Ä¿âæèð. Ñàíò ñóìûí Ìàíäàõ íýãäýë. 1986 îí


ªâªÐÕÀÍÃÀé ÀéÌÃÈéÍ ÁÀßÍÃîË ÑÓÌûÍ

ÁýË×ýýÐÈéÍ ÍîÌ

Òîîíîò ñàéõàí íóòãèéí

Õîéìîð ýçëýí õàíõàéñàí

Òºâõºí õèéäèéí íóòàãò

Ñààòàí ìîðèëîõûã óðèõûí ÿëäàìä òà á¿õýíä ýð¿¿ë ýíõ,

ñàéí ñàéõàí á¿õíèéã õ¿ñýí åðººå!

ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàò-ªëçèé ñóìûí Çàñàã Äàðãà,

Æàðãàëàíò îâîãò Í¿ðçýäèéí Áàòòóëãà


ÌýÍÄ×ÈËÃýý

Ýíýõ¿¿ íîìûã óíøèæ áóé ýðõýì õ¿ì¿¿í òàíàà ýíý ºäðèéí àìàð àìãàëàíã àéëòãàí ìýíä÷èëüå. ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàò-ªëçèé ñóì 1924 îíä àíõëàí áàéãóóëàãäñàí ýä¿ãýý 89 æèëèéí ò¿¿õýí õ¿ðäèéã ýðã¿¿ëñýýð áàéíà. Ò¿¿õýí çàìíàëûí õóãàöààíä Áàò-ªëçèé ñóì õ¿í àì, ìàë àæ àõóé, ýäèéí çàñãèéí õóâüä õºãæèæ, áýõæèí ºíººãèéí ºíãº òºðõºº á¿ðä¿¿ëñýí áèëýý. Áàò-ªëçèé ñóì ªâºðõàíãàé àéìãèéí õîéìîð ýçëýí îðøèæ, õèéìîðü áàäðààí õºãæèæ öýöýãëýñýýð áàéíà.

Àíõäóãààð Áîãä, ªíäºð Ãýãýýíèé á¿òýýëèéí ñ¿ì “Òºâõºí” õèéä, “¯¿ðòèéí òîõîé”, “Óëààí öóòãàëàíãèéí õ¿ðõýðýý”, “Õ¿éñèéí íàéìàí íóóð” “Õàÿí áàÿí óóë” “Ìîãîéò”, “Õÿòðóóí”, “Õóñò”-ûí õàëóóí õ¿éòýí ðàøààí, Ìîãîéòûí “Öàãààí õàéðõàí”, “Óëèàñòàéí äýíæ”, “Îãoòíû áóëàí” çýðýã ìàíàé íóòãèéí áàõàðõàë áîëñîí ¿çýñãýëýíò ãàçðóóäòàé. Íèéò 2169,5 ìÿíãàí ãà ãàçàð íóòãèéí 40% íü îé ìîä, 3% íü ãîë ãîðõè, 16% íü õàä àñãà, 40% íü áýë÷ýýðèéí òàëáàé ýçýëäýã. Çàñàã çàõèðãààíû 5 áàãòàé, 6845 õ¿í àìòàé, 1182 ìàë÷èí ºðõòýé, 135968 òîëãîé ìàëòàé, òºðèéí 6 áàéãóóëëàãà, 20 ãàðóé ÀÀÍ, 40 ãàðóé õóäàëäàà ¿éë÷èëãýýíèé öýã, ñàëáàð, àÿëàë æóóë÷ëàë, ãýðèéí ìîä, ìîäîí ýäëýë ¿éëäâýðëýë, óóë óóðõàé, ÕÀÀ ãàçàð òàðèàëàíãèéí ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà.

Õ¿í àì, ìàë àæ àõóé, ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëòýýð àéìàãòàà ýõíèé 5 áàéðàíä îðäîã òîìîîõîí ñóìûí íýã. Òóñ ñóì ãýðèéí ìîä, ìîäîí ýäëýë, ¿éëäâýðëýëýýð óëñûí õýìæýýèé õýðýãöýýíèé ìîäíû 50-70%-ûã áýëòãýäýã “Áðýíä” á¿òýýãäýõ¿¿íòýé. Öààøäàà áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçðóóäàà ò¿øèãëýí àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæëèéí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéí íýã áîëãîõîîð îðîí íóòãèéí îíöëîãò òîõèðñîí æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýë ýðõýëæ, ÌÀÀ, ãàçàð òàðèàëàíãèéí ýð÷èìæñýí àæ àõóéí õýëáýðò øèëæ¿¿ëýõ, ñóìûí òºâèéí çàì õàðèëöààã ñàéæðóóóëàõ, àðä èðãýäèéí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ, àæëûí áàéð áèé áîëãîõîä ñóìûí õºãæëèéí äóíä õóãàöààíû õºòºëáºð áîëîâcðóóëàõ çîðèëò òàâèí àæèëëàæ áàéíà.

ÍÓÒÃÈéÍ ÖÀÃ ¯ÅÈéÍ ªªÐ×ËªËÒ

• Áàò-ªëçèéñóìûíò¿¿õ,ãàçàðíóòãèéíîíöëîã

Ò¿¿õýí çàðèì ñóðâàëæèä òýìäýãëýãäýí ¿ëäñýíýýð Õ¿íí¿ ã¿ðíèé òºâ íèéñëýë íü îäîîãèéí Õàðõîðèíû îð÷èì Ëóóñò íýðòýé õîò áàéñàí ò¿¿õòýé. Ìºí ýíä Ýçýí áîãä ×èíãèñ õààíû ¿íäýñëýí áàéãóóëñàí Èõ Ìîíãîë óëñûí íèéñëýë Õàðõîðóì õîò XIII-XIY çóóíû äýëõèéí ñî¸ë, èðãýíøëèéí íýãýí òîìîîõîí òºâ áîëñîí õîò áàéâ. Äýýðõ áàðèìòóóäààñ õàðàõàä îäîîãèéí ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàò-ªëçèé ñóì ýðò ¿åýñ ìîíãîë òóóðãàòíû òºâëºí àìüäàð÷ èðñýí ºëãèé íóòàã àæýý.

Ôîòîã Ä.Î÷èðõóÿã 2012 îí “Öàãààí ãîëûí ã¿¿ðíýý ñóìûí òºâ”

Õàðõîðóì õîò íü îäîîãèéí Õàðõîðèí ñóì áºãººä Áàò-ªëçèé ñóìààñ 120 êì õîë îðøäîã þì. Òóñ ñóìûí íóòàã çàñàã çàõèðãààíû á¿òöèéí õóâüä Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñûã òóíõàãëàõûí ºìíº Öýöýðëýã


ìàíäàë óóëûí àéìãèéí Õàí Õºãøèí óóëûí õîøóóíä áàãòàí äîòðîî èõ áàðóóí, ç¿¿í ñóì, íî¸íû õàìæëàãa ãýñýí 3 õýñýãò õóâààãäàæ áàéæýý. Áèë¿¿òèé, ç¿¿í áàðóóí Ñºäòèé õàâèéí àéë ºðõ¿¿ä íî¸íû õàìæëàãà, Óëààí àì áîëîí ò¿¿íýýñ äýýøõè (Îðõîí ãîë ºãñºõ ÷èãëýëèéã äýýøõè íóòàã ãýæ íóòãèéí àðäóóä íýðëýæ çàíøæýý) ãàçðûí àéë ºðõ¿¿äèéã èõ áàðóóí ñóì, õîéò Àãóéò, Íàðèéí, Õóæèðò çýðýã ãàçðóóäûí àéëóóä íü ç¿¿í ñóì áîëîí Àþóðãèíà òýðã¿¿í, Ðàø òàéæ íàðò çàõèðàãäàí õàðúÿàëàãäàæ áàéâ.

1924 îíä Øàð Äàìäèí ãýäýã õ¿í ñóìûí çàíãè áîëæ, í¿¿äëèéí áàéäëààð Îíãîöîòûí äîîä àì Á¿ðäýíä, ñóìûí øàâèéã òàâüñíûã ò¿¿õýíä òýìäýãëýñýí áàéíà. Ýíý íü Áàò-ªëçèé ñóìûí ò¿¿õ øèíýýð ýõýëñýí õýðýã áºãººä ¿çýñãýëýíò Áàò-ªëçèé óóëàà ò¿øèãëýí áýëýãäýæ Áàò-ªëçèé Á¿ðäýí ñóì ãýæ íýðëýæýý. Òóñ ñóìûã àíõ áàéãóóëàõàä íóòãèéí àðä Áàíäèéí Ãîìáîæàâ èäýâõèéëýí îðîëöîæ ñóìàà “Áàò-ªëçèé” ãýæ íýðëýõ ñàíàë ãàðãàñàí ãýäýã. Ñ¿¿ëä 1930-ààä îíä ýíý õ¿í ñóìûí äàðãààð àæèëëàæ áàéæýý.

Òóñ ñóì íü 2011 îíû áàéäëààð 2141 ºðõòýé, 6794 õ¿í àìòàé. ̄ ¿íýýñ ýðýãòýé 3377, ýìýãòýé 3417 õ¿í àìòàé áºãººä ýäãýýð õ¿ì¿¿ñ çºâõºí ñóóðèí á¿ðòãýëòýé õ¿í àì íü þì. 2011 îíû áàéäëààð 110596 òîëãîé ìàëòàéãààñ àäóó 10049, ¿õýð 14034, õîíü 41352, ÿìàà 45161 òîëãîé ìàë òîîëîãäñîí áàéíà. Ýõ ãàçðûí ýðñ òýñ óóð àìüñãàëòàé, æèëä äóíäæààð 250-300 ìì òóíàäàñ óíàíà. Íóòãèéí íèéò òàëáàéí 40% îé ìîä, 16% õàä àñãà, 40% áýë÷ýýð, 3% ãîë ãîðõè, íóóð ýçýëäýã áà 80% íü áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàðò õàìðàãäàí óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàä áàéäàã. Òóñ ñóìûí íóòàãò àíàãààõ ýäãýýõ óâèäàñòàé Õÿòðóóí, Ìîãîéò, ¯¿ðò, Õàìàð, Õóñòûí çýðýã õàëóóí, õ¿éòýí ðàøààí, Óëààí ãîëûí õ¿ðõðýý, Õîðãîé õ¿ðýì, Óëèàñòàéí äýíæ, Õàíãàéí öàãààí ÷óëóó, Õàí áàÿí óóë, Óðä õîéä àãóéò, çýðýã áàéãàëèéí ºâºðìºö òîãòîöòîé ãàçðóóä, ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàðûí á¿òýýëèéí ñ¿ì, Òºâõºí õèéä, XIII çóóíû îëäâîð õèðýãñ¿¿ð¿¿ä, Òýìýýí ÷óëóó, Àâòàé ñàéí õààíû ä¿¿ã¿¿ðèéí ÷óëóó, Îðõîíû õàðâàà õàä, Ã¿íæèéí çàì, Õóáèëàé õààíû öýðã¿¿äèéí ñóðãóóëèëæ áàéñàí óñàí ñóðãóóëèéí òîõîé, Òóðêèéí æàíæèíä çîðèóëñàí 2 ìåòð ºíäºð õºøºº çýðýã ò¿¿õèéí äîìîãò ãàçðóóä áàéäàã. Îé òàéãà, õàä àñãàíäàà õàíäãàé áóãà, ñîãîî, õàëèó, áóëãà, äîðãî, èðâýñ, ¿íýã, ãàõàé, ãºðººñ çýðýã õîâîð àí àìüòàä õîéëîã, õóð, ñîéð, ÿòóó, øàð øóâóó, íóãàñ, ãàëóó, àíãèð, òîãîðóó, òîîäîã, çýðýã øóâóóä, Îðõîí áîëîí áóñàä ãîëä íü õàäðàí, çýâýã, òóë çýðýã çàãàñ ýëáýãòýé.

Ò¿¿í÷ëýí ìîíãîë õýý óãàëçààð ÷èìýãëýñýí Áàò-ªëçèé õèéöèéí ãýðèéí ìîä ¿éëäâýðëýäãýýðýý óëñàä àëäàðòàé áºãººä ãýðèéí ìîäíû çàõ çýýëä òîìîîõîí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Àíõ 1952 îíä “Îðõîí”, 1955 îíä “Áàò Àìüäðàõ”, “Áàÿëàã” õºäºº àæ àõóéí íýãäë¿¿ä áàéãóóëàãäàæ óëìààð 1957 îíä “Áàò Çàì” íýðòýé íýãäýë áîëîí íýãäæýý.

Ôîòîã Ë.Àíõáàÿð 2010 îí “Ñóìûí òºâ-íàìàð”

Òýð ¿åä 200 ãàðóé ãèø¿¿í, 5000 ãàðóé ìàëòàé áàéâ. 1992 îíä õóâü÷ëàãäàæ, ¿¿íýýñ ºìíº 1000 ãèø¿¿íòýé 65000 òîëãîé ìàëòàé áàéñàí áà ¿íäñýí õºðºíãº íü 10 ñàÿ õ¿ð÷, æèëèéí îðëîãî íü 6 ñàÿ


õ¿ð÷ áàéâ. Ýíý íü çàõ çýýëèéí íèéãýì ýõëýõýýñ ºìíºõ òîî áàðèìò þì. Áàò-ªëçèé ñóìûí 12 æèëèéí ñóðãóóëü 1941 îíä 2 àíãèòàé, 60 ñóðàã÷òàé áàéãóóëàãäñàí ò¿¿õòýé. Òóñ ñóðãóóëü íü 1941 îíîîñ áàãà ñóðãóóëü, 1969 îíîîñ 8 æèëèéí ñóðãóóëü, 1993 îíîîñ 10 æèëèéí ñóðãóóëü, 2011 îíîîñ 12 æèëèéí ñóðãóóëü áîëîí ºðãºæñºí áàéíà. Áàò-ªëçèé ñóìûí 1-ð áàãéèí Óëààí àìíû áàãà ñóðãóóëü 1940 îíä Àð õÿòðóóíû àìàíä 2 àíãè, 60 ñóðàã÷èäòàé áàéãóóëàãäàæ áàéñàí. 2012 îíä 2 àíãè íèéò 30 îð÷èì ñóðàã÷èäòàé ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéíà. Ñóìûí Õ¿¿õäèéí öýöýðëýã àíõ 1964 îíä 30 õ¿¿õýä, 1 áàãø, 3 àæèë÷èíòàé îðîí íóòãèéí òºñâººñ ñàíõ¿¿æèí áàéãóóëàãäàâ. Ýíý õóãàöààíä íèéò 37 óäàà òºãñºëò õèéñýí áºãººä 1988 îíä 90 õ¿¿õäèéí õ¿÷èí ÷àäàëòàé áàðèëãà àøèãëàëòàíä îðæ, 4 á¿ëýãòýé 90-130 õ¿¿õýä õ¿ì¿¿æèæ áàéãàà áîë 2012 îíä 350 ãàðóé õ¿¿õýä 20 ãàðóé àæèë÷èíòàé ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéíà. Ñóìûí õ¿í ýìíýëýãèéí ñàëáàð íü àíõ 1937 îíä àíõ íóòãèéí àðäóóäûí õºðºíãººð 2 ãýðòýéãýýð áàéãóóëàãäàí àíõíû ýì÷ýýð Öýäýíáÿìáàà, ñóâèëàã÷ààð Ä.Øàãäàð íàð àæèëëàæ áàéæýý. Îäîî òóñ ñóìûí ýìíýëýã øèíýýð áàðèãäàæ, ¿éë àæèëëàãàà ºðãºæñºí áàéíà. Áàò-ªëçèé ñóìûí ñî¸ëûí òºâ 1940 îíä ªâò ãýäýã ãàçàð Óëààí ãýð íýðòýéãýýð áàðèãäàæ 1964 îíä íîìûí ñàíòàé áîëæ, 1973 îíä îäîîãèéí àøèãëàãäàæ áàéãàà êëóáûí áàðèëãà àøèãëàëòàíä îðæýý. 1992 îíîîñ Ñî¸ëûí ºðãºº, 1999 îíä Ãýãýýðëèéí òºâ, 2001 îíîîñ ÍÈÕÒºâ áîëîí ºðãºæñºí þì. Îäîîãîîð ñî¸ëûí òºâ íü íîìûí ñàíãàà øèíý÷èëñýí áºãººä 2013-2014 îíä øèíý áàðèëãà áàðèãäàõààð òºëºâëºãäººä áàéãàà þì.

Ìàëìàëëàõàðãàòóðøëàãà:Ìîíãîë÷óóä áèä ìàë ìàëëàõ àðãà òóðøëàãàà õîé÷ ¿åèéíõýíäýý ýðò äýýð ¿åýýñ ºíººã õ¿ðòýë ºâëºí ¿ëäýýäýã ñàéõàí çàíøèëòàé àðä ò¿ìýí áèëýý. Àõìàä ìàë÷èä ìààíü çàëóó ìàë÷èíäàà ººðèéí àìüäðàëààñ îëæ àâñàí ìàë ìàëëàõ àðãà óõààíàà çààæ ºãºõ íü ìàë÷èí ìîíãîë÷óóäûí õýâ ìàÿã þì. Áàò-ªëçèé ñóìûí 2-ð áàãèéí èðãýí, ºíäºð íàñòàí 50-ààä æèë ìàë

2-ð áàãèéí èðãýí Ä.Äàëàé

ìàëëàæ áàéãàà Ä.Äàëàé “ªíººãèéí çàëóó÷óóä ìàë ìàëëàí ãýõýýð àéäàã áîë÷èõñîí áàéíà. Á¿ãä ë òºâ ñóóðèí áàðààäàí õàëóóí áàéøèíä àìüäðàÿ ãýñýí ñîíèðõîë íèéãýìä èõýññýí. Áèäíèé ¿åèéí öººõºí ìàë÷èí ñóìàíä ìààíü áàéíà ø¿¿ äýý. Àìüä äýýð ìèíü áèäíýýñ ñóð÷ àâàõã¿é áîë ºíõðººä ºãñºí õîéíî ÿàæ ñóðàõ âý äýý. Ìàëûí àøèã øèì øèã ñàéõàí ç¿éë õîâîð. Òàðàã, àéðàã, ààðóóë, ºðºì ãýýä õ¿íèé áèåä ñàéí õ¿íñ òýæýýë¿¿ä ìàëààñ ë ãàðäàã ãýäãèéã ä¿¿ íàðòàà çàõèæ ÿâäàã” ãýæ ÿðüñàí áºãººä ýíý õ¿í íü áàéãàëü öàã àãààðûí áàéäëûã òîãòìîë àæèãëàæ áàéäàã õ¿ì¿¿ñèéí íýã þì.

¯¿íòýé àäèë áîäîëòîé îëîí àõìàä ìàë÷èä áàéãàà ãýäãèéã äóðüäìààð áàéíà. Íýã ¸ñîíäîî àõìàä ìàë÷èä ìààíü ìàë ìàëëàõ õ¿ñýë ýðìýëçëýëòýé èðýýä¿é õîé÷ ¿åýý ¿ã¿éëæ áàéãàà ìýò ñýòãýãäýë òºðæ áàéñàí íü õàðàãäñàí þì. 1990 îíîîñ ºìíºõ ¿å áóþó íýãäëèéí ¿åä ìàë àæ àõóé õýðõýí òîãòíîæ, ¿¿íýýñ õîéø õýðõýí õóâüñàæ ººð÷ëºãäñºí òàëààð Áàò-ªëçèé ñóìûí 4-ð áàãèéí èðãýí

Ôîòîã Í.Áàòñàéõàí 2012 îí, Öàãààí ãîë 4-ð áàãèéí èðãýí Ã.Ãàíáîëä

Óëñûí àâàðãà õàäëàí÷, Ñóìûí õ¿íäýò èðãýí Ã.Ãàíáîëä ÿðèõäàà “Íýãäëèéí ¿åä áàéãàëü äýëõèé ÷ ñàéõàí áàéæ, õóäàã óñ ýëáýã, îäîîãîîñ ãîëûí ò¿âøèí èõ áàéñàí. Õºäººíèé àéë á¿õýí ìàë ìàëëàæ, õ¿í á¿õýí õºäºëìºð÷ áàéñàí. Õàäëàíäàà áººíººðºº ãàð÷, îëóóëàà áàéð ñàðàâ÷, ºâëèéíõºº áýëòãýëèéã õèéäýã ñàéõàí öàã áàéæ äýý.

Õàðèí õóâü÷ëàë ãàðñíààñ õîéø ìàë ìàëëàõ ñîíèðõîëòîé íü ìàëëàæ, ñîíèðõîëã¿é íü çàðààä òºâ ñóóðèí áàðààäàæ, ¿ëäñýí õýñýã íü ãýðèéí ìîäíû ¿éëäâýðëýë ýðõýëäýã áîëñîí. Àðä÷èëàë õ¿ì¿¿ñä èõ ç¿éëèéã ºãñºí ÷ àæëûí çîõèîí áàéãóóëàëò, íèéãìèéí õàíäëàãà ãýýä îëîí ç¿éë ººð÷ëºãäñºí äºº. Õ¿ì¿¿ñèéã èõ çàëõóó áîëãîñîí þì øèã áîäîãääîã. Îäîî


÷èíü àéëûí í¿¿äýë äýýð ÷ õ¿í èðýõýý áîëüñîí áàéíà. 18-35 íàñíû ìàë÷èä õîâîðäîæ, çàëóó÷óóä ñóóäëûí àæèë õèéõ ñîíèðõîëòîé áîëñîí ó÷ðààñ ìàë÷äûí òîî öººð÷, ñóìûí òºâð¿¿ õ¿ì¿¿ñ îðäîã áîëñîí. Çàëóó ìàë÷äàà òºð¿¿ëýõ òºð çàñãèéí áîäëîãî, òýäýíä ìàë ìàëëàõóé àðãà óõààíûã ñóðòàë÷èëñàí ¿éë àæèëëàãààíóóä òîãòìîë ÿâóóëàõ õýðýãòýé. ªíºº ¿åä ìàë÷èí õ¿í àâõààëæòàé áàéâàë ìàë ìàëëààä ñàéõàí àìüäðàõ áîëîìæ ä¿¿ðýí áàéíà ãýäãèéã ä¿¿ íàðòàà õýëæ ÿâäàã. Ãàãöõ¿¿ áàéãàëèéí àþóë îñëûã ë óðüä÷èëàí õàðàõ õýðýãòýé” ãýæ 30 ãàðóé ìàë ìàëëàñàí ìàë÷èí ìààíü ÿðüñàí áèëýý.

Ìºí ìàë ìàëëàõ ìàë÷èí öººð÷ áàéãàà òàëààð 4-ð áàãèéí àéìãèéí ñàéí ìàë÷èí Í.Òºìºðáàò “2000 îíä ìàíàé Íàðèéíû àìàíä 40 ìàë÷èí ºðõ áàéñàí. Îäîî ýíý æèë 16 ìàë÷èí ºðõ ë áàéíà. Ýíäýýñ ¿çâýë ìàë ìàëëàõ õ¿ì¿¿ñèéí òîî áàãàññàí íü õàðàãäàæ áàéãàà. Äàí ãàíö ìàíàé Íàðèéíä ÷ áèø áóñàä ãàçàð ìàë÷äûí òîî öººð÷ áàéãàà ãýæ õ¿ì¿¿ñ ÿðüæ áàéãàà ø¿¿ äýý” ãýæ ñàéí ìàë÷èí ìààíü ÿðüñàí áºãººä òýðýýð ººðèéí òóñëàõ ìàë÷èíòàéãàà ýíý ºâºë Íàðèéíû ýõýíä ìàëàà ìàëëàæ áàéãàà áèëýý. Ìàë ìàëëàõ õàìãèéí ñàéõàí ãýæ òîäîòãîñíû ó÷èð óéäàõ çàâã¿é, õàìãèéí õºäºëìºð÷ áàéõûã øààðääàã. Ñóìûí 1-ð áàãèéí èðãýí Óëñûí ñàéí ìàë÷èí, Àëòàí òóãàëûí ýçýí Ä.Ëõàãâàñ¿ðýí ìàë÷íû æàðãàë

Óëñûí ñàéí ìàë÷èí, Àëòàí òóãàëûí ýçýí Ä.Ëõàãâàñ¿ðýí

çîâëîíãèéí òóõàé “Ìàíàé ààâ Ñ.Äàíçàíäîðæ ãýäýã õ¿í Àðäûí õóðëûí äèïóòaò, Óëñûí àâàðãà ìàë÷èíãààð 2 óäàà øàëãàðñàí õ¿í áàéñàí. Áè ÷ áàãààñàà ë ààâûãàà äàãààä ìàëûí çàõàä ÿâäàã áàéëàà. Ààâ ýýæ õî¸ð ìèíü ìºí ÷ èõ õºäºëìºð÷ õ¿í áàéæ äýý. Áè ìàëûã 8-ð àíãèà òºãñººä ýð÷èìòýé ìàëëàæ èðñýí. Ìàë ìàëëàõ ¿íýõýýð ñàéõàí. Õàðàìñàëòàé íü ºíººäºð áèä íàðààñ ä¿¿ ìàë÷èí öººð÷ áàéíà. ¯¿íä áè èõ ýìçýãëýæ ÿâäàã. Ìàë ìàëëàõ õ¿ñýë òýì¿¿ëýë, ñîíèðõîëòîé áîëãîõ õè÷ýýëèéã äóíä ñóðãóóëèàñ íü çààõ õýðýãòýé. Òýãýõã¿é áîë ìàëàà ìàëëàõ, ìàë÷íû àðãà óõààíûã ýçýìøñýí õ¿íã¿é áîëîõ îéðõîí áàéíà. Ìàë÷èí ãýäýã ìîíãîëäîî ë õàìãèéí òîì ìýðãýæèë ãýæ îéëãîäîã. Çàðèì õ¿ì¿¿ñ ìàëàà ìàëëàõààñ ººð þó ìýäýõ âý äýý ãýæ ÿðüäàã. Ýíý áîë ýíä¿¿ðýë ìàë÷èä áèä

÷èíü àäèëõàí ë õ¿í ø¿¿ äýý. Ìàë ìàëëàía ãýäýã òèéì ÷ àìàð ç¿éë áèø. ¯¿íèéã ë ºíººãèéí ñýõýýòýí ãýæ íýðëýäýã õ¿ì¿¿ñ ñàéí îéëãîõ õýðýãòýé” ãýæ ÿðüñíààñ ¿çâýë ìàë÷äûã íèéãìèéí ¿¿ðýã, îðîëöîîíä îðîëöóóëæ òýíèé ¿çýë áîäëûã õ¿íäýòãýõ íü ÷óõàë áàéíà. Ìàãàäã¿é ¿¿íýýñ ÷ áîëîîä þì óó ìàë ìàëëàõ õ¿ñýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí òîî öººðºõ õàíäëàãòàé.

Áàéãàëü,öàãóóðûíººð÷ëºëò:Ìàë÷èí õ¿í ìàëàà ìàëëàõàä õàìãèéí èõ õýðýãòýé ç¿éë áîë áàéãàëü öàã óóðûí òààëàìæòàé áàéäàë þì. Òóõàéëáàë: ãàí, çóä, öºëæèëò ãýýä ìàë ìàëëàõàä ó÷ðàõ õ¿íäðýë¿¿ä áàéäàã. ªíäºð íàñòàí 2-ð áàãèéí èðãýí Ä.Äàëàé ãóàé ýíý òóõàé “Íýãäëèéí ¿åä õ¿í á¿ð áàéãàëèà õàìãààëàõ õàéðëàõ ñýòãýëòýé áàéñàí. Ìºí áàéãàëü äýëõèé îíãîí òàãøèí, ìàëûí ºñºëò ñàéí áàéñàí áºãººä ìàëûí áèå áÿëäàð èõ òîì, óðãàìëûí ÷àíàð îäîîãîîñ ººð áàéëàà .Áýë÷ýýð óñ ºíºº ¿åèéíõýýñ èë¿¿ ñàéí. 1990 îíîîñ ºìíº ìèíèé òîîöîîëñíîîð ìàíàé ñóìàíä 51 ãîë ãîðõè 1000 áóëàã øàíä áàéñàí áºãººä îäîî ò¿¿íýýñ òóí öººõºí ¿ëäñýí” ãýæ àõìàä ìàë÷èí ìààíü áàéãàëèéí òóõàé äóðñëàà.

Åð íü õàíãàé íóòãèéí óóð àìüñãàë ýðñ òýñ áºãººä ºâºëäºº èõ õ¿éòýí, öàñ èõ óíàäàãààðàà áóñàä ãîâü ãàçðóóóäààñ ÿëãàðäàã. Õóâü÷ëàëààñ õîéø áóþó 1990 îíîîñ õîéø ìàíàé ñóìàíä í¿¿ðëýñýí õàìãèéí õ¿íä ºâºë áîë 2009-2010 îíû çóä áàéñàí þì. Ìàë÷èä ¿¿íèéã ÿðèõäàà ç¿ãýýð íýã çóä áèø ýíý áîë áàéãàëèéí àþóëò ãàìøèã áàéñàí ãýæ ÿðüöãààæ áàéëàà. 4-ð áàãèéí èðãýí, çàëóó ìàë÷èí Ã.Ãàíáîëä òýð æèëèéí íèéò ìàëûíõàà äèéëýíõèéã àëäñàí íýãýí.Òýðýýð ÿðèõäàà “2000 îíû çóä ìàíàé ñóìàíä áàðàã õ¿íä òóñààã¿é õàðèí 2010 îíû çóä ¿íýõýýð àéìøèãòàé áàéñàí. Ìàíàéõ ÷èíü òýð æèë 30 ãàðóé ¿õýðòýé áàéñàí ÷ ãàðûí òàâàí õóðóóíä õ¿ðýõã¿é ¿õýðòýé ¿ëäýæ, áîã ìàë ÷ ãýñýí ÿëãààã¿é 80 îð÷èì õóâü íü çóäàíä ¿ðýãäñýí. ªìíºõ 2007-2009 îíóóäàä öàã àãààð ñàéõàí áàéñàí áîëîõîîð áýëòãýë æaàõàí òààðóó, õàäëàí òýæýýëýý àâñàí íýãýí íü àðàé áàãà õîðîãäñîí. Ãýõäýý ìàëàà àëäààã¿é ìàë÷èí áàðàã áàéõã¿é áàéñàí äàà” ãýæ 30 íàñòàé çàëóó ìàë÷èí õóó÷èëëàà. ¯¿íòýé àäèë îëîí ìàë÷èä 2010 îíû çóäàíä ìàëàà ¿ðýãä¿¿ëñýí áèëýý.

Ìàëàà ºñãºæ, àøèã øèìèéã íü õ¿ðòýæ, àæèë àìüäðàëàà äýýøë¿¿ëäýã ìàë÷äûí õóâüä õàìãèéí


èõýýð õ¿ñäýã ç¿éë íü ºâëèéã ºíòýé äàâæ, õàâað îíä ìýíä îðîõûã çîðüäîã áèëýý. Ýíý íü ÿàõûí àðãàã¿é áàéãàëü öàã óóðûí òààëàìæòàé áàéäëààñ èõýýõýí õàìààð÷ áàéãàà þì. Ìºí ìàë÷äûí ººñðäèéíõ íü õàäëàí òýæýýë, áàéð ñàðàâ÷ ãýýä õóâèéí áýëòãýëèéã èõýýõýí øààðääàã áîëæýý. 2010 îíû çóäíààñ ìàë÷èä ìààíü ñóðãàìæ àâ÷, ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õàäëàí òýæýýëèéí áýëòãýë ºìíºõ îíóóäààñ õàðüöàíãóé èë¿¿ áîëñîí áàéíà.

Òóõàéëáàë: 2012-2013 ºâºëæèëòèéí áýëòãýëä ñóìûí õýìæýýíä 180 òí ºâñ, õàäëàí òýæýýë áýëäñýí áàéíà. ªìíºõ æèëèéí õàäëàí ¿¿íýýñ áàãà áàéñàí áºãººä çóäíû

Ôîòîã Í.Áàòñàéõàí 2012 îí, Öàãààí ãîë 1-ð áàãèéí èðãýí Ë.Äàâààäàø

æèë ¿¿íýýñ áàðàã 2 äàõèí áàãà ºâc õàäñàí áàéæýý. Çóä áîëîí áàéãàëèéí ãàìøèã ¿çýãäëèéã ìàíàé àõìàä ìàë÷èä áîëîí òóðøëàãàòàé ìàë÷èä ãàäàðëàäàã ó÷ðààñ áýëòãýë ñàéí áàéñàí íü ìàë ñ¿ðãèéí õîðîãäîë áàãà ãàðãàäàã áàéíà.

Òóõàéëáàë: 2011 îíû àéìãèéí àâàðãà ìàë÷èí, 1-ð áàãèéí èðãýí Ë.Äàâààäàø 2010 îíû çóäíû òóõàé ÿðèõäàà “Òýð æèëèéí çóä áîë áàéãàëèéí àþóëòàé ãàìøèãò ¿çýãäýë áàéñàí. Áè ÷èíü 20 æèë ìàë ìàëëàæ áàéãàa õ¿í. Îäîî 60-í íàñ äºõºæ, íèëýýä õîæóó ìàë ìàëëàñàí õ¿í ø¿¿ äýý. Òýð æèë ìàë òîãòîõã¿é, ìàë èõ ºëºí áàéñàí áîëîõîîð õ¿íä æèë èðíý ãýäãèéã áàãà çýðýã ìýäýðñýí ë äýý. Òýãýýä õàäëàí òýæýýëýý ÷ ñàéí àâëàà èíãýñíèé õ¿÷èíä 1000 ãàðóé ìàëûíõàà 700 ãàðóéã áóþó 70 õóâèéã àâ÷ ¿ëäñýí. Çàðèì àéëóóä îãò ìàëã¿é øàõóó áîëñîí áàécíûã õàðàõàä ¿íýõýýð ñýòãýë ýìòýðìýýð ñàíàãäàæ áèëýý. Òýð æèëèéíõ øèã îëîí òîõèîâîë ìàë àæ àõóéä ìààíü òîì àñóóäàë ãàð÷ èðýõ íü îéëãîìæòîé áàéëàà. Çóäàíä ìàëàà äàæã¿é àâ÷ ¿ëäýýä 2011 îíäîî òºëºº áîéæóóëààä àéìãèéí àâàðãà ìàë÷èí áîëñîí äîî áàÿðëàæ ÿâäàã. Ìàëûã áèä àøèã øèìèéã íü õ¿ðòýõýýñýý ºìíº õàéðëàæ õàìãààëíà ãýäãèéã ¿ðãýëæ ñàíàæ ÿâàõ õýðýãòýé” ãýæ àâàðãà ìàë÷èí ìààíü äóðñëàà.

2012 îíû 11 ñàð “Õóðöûí àì” ôîòîã Í.Áàòñàéõàí

Æèë èðýõ á¿ð óðãàìëûí ÷àíàð ººð÷ëºãäºæ áàéíà ãýæ ìàë÷èä ìààíü èõýýõýí ÿðüæ áàéíà. Çóä, ãàìøèãààñ ãàäíà ìàëä õýðýãòýé òýæýýëëýã óðãàìàë áàãàñàæ, òýæýýë ìóóòàé óðãàìëóóä èõ óðãàäàã áîëñîí áàéíà ãýæ óóëçñàí ìàë÷äûí èõýíõ õóâü íü ÿðüæ áàéëàà. Òóõàéëáàë: 4-ð áàãèéí èðãýí Óëñûí àâàðãà õàäëàí÷, Ñóìûí õ¿íäýò èðãýí Ã.Ãàíáîëä “Íýãäëèéí ¿åä øèâýý ºâñ áàãà, øàõèðàà çýðýã ìàëä òýæýýë ñàéòàé ºâñ îäîî õàðàãäàxaà áîëüñîí áàéíà. Õàðèí ýíý çóí áàéãàëü äýëõèé ñàéõàí ãàðñàí áîëîõîîð ìàëûí òàðãa òýâýýðýã ñàéí áàéãàà. Õóäàã óñíû òîî ÷ öººð÷, ãîëóóäûí ò¿âøèí áàãàññàí íü àæèãëàãääàã. Áàéãàëü öàã óóð ººð÷ëºãäºæ áàéãàà ºíºº ¿åä ìàëûã òîîíîîñ ÷àíàðò øèëæ¿¿ëýõ òóõàé ìàë÷èä ÿðüæ áàéíà äàà” ãýëýý.


Øèâýý ºâñ íü ýíý çóí èõýýõýí óðãàñàí áºãººä “Öàãààí ãîë”-ûí òàëä óðãàñàí áàéãàà çóðàãÔîòîã Í.Áàòñàéõàí 2012 îíû 08 ñàðä

Áàò-ªëçèé ñóìûí íóòãèéí óðä àìíóóä íü ìîä õîéä àì áóþó Îðõîí ãîëûí õîéä òàë íü ìîä áàãàòàé. Ìàë÷èä ºâºë èõýâ÷ëýí ãîëûí õîéø ãàð÷ íóòàãëàäàã áºãººä Ç¿¿í, áàðóóí ñºäòèé, áèë¿¿òèé, îíãîöîò, íàðèéíû àì ãýýä ìàë îëîíòîé àéëóóä íü ìîä áàãàòàé õîéä õýñýãòýý èõýâ÷ëýí îòîðëîäîã.

Ôîòîã Í.Áàòñàéõàí 2012 îí. Ñºäèéí òîëãîé 2010 îíû çóäíààñ õîéø èõ óðãààã¿é 2012 çóíû èõ óðãàñàí.

Ýíý óðãàìëóóäûí ºíäºð íü 80 ñì - 120 ñì áàéñàí þì.

2012 îíû çóí ãîëóóä èõ ¿åðëýñýí áºãººä îéðûí õýäýí æèë èíãýæ ¿åðëýýã¿é þì. Óóëíààñ ¿åð áóóæ, çàì õàðãóéã èõ ýâäñýí áèëýý.

Ôîòîã Í.Áàòñàéõàí 2012 îí “¯åðýýñ áîëæ ýâäýðñýí æàëãàíû çóðàã”


ÍÓÒÃÈéÍ ÖÀÃ ¯ÅÈéÍ ªªÐ×ËªËÒ

• Íóòãèéíõèëõÿçãààðûíòóõàé

1924 îíä áàéãóóëàãäñàí, Õàíãàéí íóðóóíû óóëàðõàã õýñýã áîëîõ àéìãèéí íóòãèéí õýñýã áîëîõ àéìãèéí íóòãèéí áàðóóí õîéä çàõ, Îðõîí ãîëûí äàãóóõ 242280,0 ãà íóòàãò, ç¿¿í áà ºìíºä õýñãýýðýý ººðèéí àéìãèéí Õóæèðò, Ç¿¿íáàÿí-Óëààí, áàðóóí óðä õýñãýýðýý Óÿíãà, õîéä õýñãýýðýý Àðõàíãàé àéìãèéí Öýíõýð, Õîòîíò ñóìòàé, áàðóóí õýñãýýðýý Áàÿíõîíãîð àéìãèéí Ýðäýíýöîãò ñóìòàé õèëëýæ, äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 2340 ìåòð ºíäºðò îðøäîã. Óëààíáààòàð õîòîîñ 450 êì, àéìãèéí òºâººñ 124 êì çàéòàé.

• Áàò-ªëçèéñóìûíãàçðûíçóðàã.

Í¿¿äýë÷èíìàëàæóé:Ìàë÷èä ýðò äýýð ¿åýñ àõ ä¿¿, íàéç íºõäººðºº àéë áóóæ, ìàë ñ¿ðãýý õàìòðàí áîéæóóëäàã áàéñàí. Íýãäëèéí ¿å áóþó 1960 îíîîñ ýíý ¿éë àæèëëàãàà ÷ èäýâõòýé áàéñàí áºãººä ìàë÷èä íýã íýãýíäýý òóñàðõàã ñýòãýëãýý ãàðãàäãààðàà õîò ñóóðèí ãàçðûí õ¿ì¿¿ñýýñ ÿëãàðäàã áèëýý. Çàõ çýýëèéí íèéãýì ìàë õóâü÷ëàãäñàíààð ìàë÷äûí õàìòûí àæèëëàãàà ìóóäñààð ºíººã õ¿ð÷ýý. Õóâü÷ëàë ãàðñíààð ìàë÷äûã àìèí÷õàí ¿çýëòýé áîëãîñîí ãýæ çàðèì àõìàä ìàë÷èä äóðüäàæ áàéñàí. 1-ð áàãèéí èðãýí, Àéìãèéí àâàðãà ìàë÷èí Ë.Äàâààäàø “Ìàë÷èä ººðñäºº òºðèéí ãàð õàðàõã¿é. ªºðñäºº àâõààëæòàé ìàëàà ìàëëàâàë ñàéõàí àìüäðàõ áîëîìæ ä¿¿ðýí áàéæ ø¿¿ äýý. Ìàëûí àøèã øèì, ìàëûí ¿íý æèë èðýõ òóòàì ºñºæ áàéíà. Òºð çàñãààñ ìàë÷äûã íèéãìèéí äààòãàëä õàìðóóëàõ, ìàë÷äûã ìýðãýæèëòýé õ¿í ãýæ ¿çýõ õýðýãòýé. Çàõ çýýëèéí íèéãìýý äàãààä õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíä õóâèà õè÷ýýõ çàí ÷àíàð àæèãëàãäàæ áàéãàà. Ìàë÷èí áèä ÷èíü íýã ñýòãýëãýýòýé, õ¿íèé ìàëûã ýðã¿¿ëýýä ºã÷èõºä äàðàà íü ìèíèé ìàëûã ýðã¿¿ëæ ºãºõ õàðèëöàí õàìòðàí àæèëëàõ ÷àíàð ñàéí áàéñàí. Îäîî ýíý áàéäàë áàãàñààä áàéãàà. Çóí íü íàìàðæàà, ºâºëæººíèéõºº áýë÷ýýðò ìàëàà ãàðãàäàã áîëñîí áàéíà ø¿¿ äýý. Äýýð ¿åä ÷èíü áýë÷ýýðèéí çîõèîí áàéãóóëàëò, íýãýíäýý òóñàðõàã ñýòãýë ìóíàäàã áàéæ” ãýæ ÿðüñàí þì. Àâàðãà ìàë÷èíûõàà ÿðèàíààñ àæèæ áàéõàä íèéãýì ìààíü õýäèé õºãæèæ áàéãàà ÷ ºâºã äýýäñèéíõýý ñàéõàí áàõàðõàõ çàí ÷àíàðóóäààñ áèä áàãà áàãààð ãýýãýýä áàéãàà þì øèã. Ìàãàäã¿é ¿¿íèéã íèéãýìòýé õîëáîæ òàéëáàðëàõ áàéõ. Õºäººíèé àéëûí çî÷ëîìòãîé çàí îäîî ÷ ãýñýí áàéãàà ÷ äýýð ¿åèéíõýý òýð ñàéõàí ¿åèéã ã¿éöýõã¿é áîëñîí ãýæ àõìàä ìàë÷èä ñýòãýë äóíäóóðõàí ÿðüæ ñóóñàí. Õàðèí ºíººãèéí íèéãýìä á¿ëýã, íºõºðëºë áàéãóóëàãäàæ, çàðèì ìàë÷èä õàìòàð÷ àæèëëàæ


áàéíà. Ìàíàé ñóìàíä ýäãýýð íºõºðëºë îëîí áàéäàã áºãººä “Àðãàëàíò õàéðõàí” íýðòýé Áèë¿¿òèéí íºõºðëºë íü õàìòààðàà ìîä òàðüæ, õóäàã óñàà õàìãààëæ, ìàëûíõàà àøèã õàìòðàí áîðëóóëàõ ãýõ ìýò îëîí àæëóóäûã õàìòàð÷ õèéäýã óëñäàà òýðã¿¿ëýõ íºõºðëºë¿¿äèéí íýã þì.

Ôîòîã Í.Áàòñàéõàí 2010 îí Áèë¿¿òèéí íºõºðëºëèéí òàðüæ áóé ìîä

Ôîòîã Í.Áàòñàéõàí 2010 îí “Õºäººíèé ìàë÷èä çóñëàíä, àõ ä¿¿ íàéç íºõäººðºº õàìòäàà àéë õîò áîëîí

í¿¿äýëëýäýã”

Òóñ íºõºðëºë¿¿äýýñ ãàäíà “Áàò-ªëçèé õàéðõàí”, “ªâò õàéðõàí” “Õºíºã” ãýýä îëîí íºõºðëºë ¿¿ñýí áàéãóóëàãäààä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéíà. Íºõºðëºë íü òóõàéí ãàçàð íóòãèéã ìàë÷èä íü ººðñäºº õàìãààëàõ, íóòàã óñ ýçýìøèõ çýðýã îëîí äàâóó òàëòàé. Ãýâ÷ ìàë îëîí ìàë÷äàä çºâõºí íºõºðëºëèéí á¿ñäýý ìàëàà ìàëëàía ãýäýã àìàðã¿é áàéäàã. Áàéãàëü öàã óóðûí áàéäàë õ¿íäýðâýë îòîð, í¿¿äýë õèéõ øààðäëàãà çààâàë ãàðäàã. ¯¿íýýñ øàëãààëàí í¿¿äýëëýæ ìàëàà ìàëëàõàä õ¿íäðýëòýé áàéäàã ãýæ ìàë÷èä ÿðüöãààäàã áèëýý. Ýíý òóõàé 4-ð áàãèéí èðãýí, àõìàä ìàë÷èí Ñ.Íàðàíöîãò “Í¿¿äëèéí ÌÀÀ îðøèíî ãýäýã íü ìàë÷èä äóðòàé ãàçðàà í¿¿äýë õèéæ àìüäðàõûã õýëäýã, ãýòýë íºõºðëºë õîðøîîëîë ãýýä áýë÷ýýðèéí òàëáàéãàà ºì÷ëººä áàéâàë îëîí ìàëòàé ìàë÷äàä õ¿íäðýëòýé áîëíî ø¿¿ äýý. Èéìýýñ òºð çàñãèéí çºâ çîëõèöóóëàëò ¿ã¿éëýãäýæ áàéíà. ªâºëæºº, õàâàðæàà, çóñëàí, íàìàðæààãàà çºâ çîõèöóóëæ àøèãëàäàã áàéñàí çàõèðãààäàëòûí íèéãìýýñýý çºâ ç¿éëèéí àâ÷ ¿ëäýõ õýðýãòýé. Øèíý÷ëýë ãýýä á¿õ ç¿éëýý ¿ã¿éñãýæ, õýðýãòýé ç¿éë¿¿äýý îðõèæ áîëîõã¿é ãýäãèéã àíõààðàõ õýðýãòýé áàéíà” ãýæ àõìàä ìàë÷èí õýëñýí þì. Ìàë÷èä ìààíü òºð çàñãààñ ÿìàð íýãýí ýä ç¿éëýýñ èë¿¿òýéãýýð çºâ çàëæ, àâ÷ ÿâàõ áîäëîãûã ¿ã¿éëæ áàéíà ãýäãèéã äóðüäàõ õ¿í îëîí. Õºäººãèéí òýð ñàéõàí íóòàãò ìàë÷èä íýã íýãíèéãýý õ¿íäýëæ, õàìòà÷ ñýòãýëãýýòýé áàéâàë îëîí ç¿éëèéã õàìòäàà á¿òýýæ ÷àäíà ãýäãèéã õýëìýýð ñàíàãäàæ áèëýý.

Çóí õºäººã¿¿ð ÿâæ áàéõàä àéëûí áàðàà õàðàãäâàë áàãààð áîäîõîä ãóðâàí àéë, èõýýð áîäîõîä çóðãààãààñ äîîøã¿é àéëóóä àéë ñààõàëò áóóñàí áàéäàã. Ò¿¿íýýñ õîíü, ÿìàà, ¿õýð çýðýã ìàë ñ¿ðãýý õàìòàä õàðèóëæ, ò¿¿íèéãýý ýýëæëýí äàãàæ õàðèóëæ ìàëëàäàã ñàéõàí óëàìæëàë îäîî ÷ ãýñýí áàéñààð áàéãàà áèëýý.

ÍªÕªÍ ÑýÐÃýÕ ×ÀÄâÀÐ

Ìàë÷èíáîëõàìãèéíñàéõàíìýðãýæèë:Ìàë÷èí õ¿ì¿¿ñèéã ìýðãýæèë ýçýìøýýã¿é õ¿ì¿¿ñ õèéäýã ãýñýí ÿðèà íèéãýìä áàéäàã. Ìàë ìàëëàõ àðãà óõààíûã ìàë÷èä íàñààðàà ë ñóðäàã. ßã ë õ¿í íàñààðàà àìüäðàëààñ ñóðàëöàæ àìüäàðäàã øèã. Óðàí èëòãýã÷, äîêòîð Áàò-Îòãîí ãóàéí ëåêöýíä “Ìàë÷èí 1100 ãàðóé ìýðãýæèë ýçýìøñýí áàéäàã” ãýæ ÿðüñàí. Èõýíõ àæèë ºãëºº 09 öàãààñ îðîé 18 öàã õ¿ðòýë àæëûí 8 öàã áàéäàã. Õàðèí ìàë÷èí õ¿í àæëûí öàã õóãàöàà ãýæ áàéõã¿é. Çàðèì øºíº íîéðã¿é ÷ õîíîäîã. Ìàë ñ¿ðýã àìãàëàí áîë ñýòãýë íü òàéâàí áàéäàã õ¿ì¿¿ñ áîë ìàë÷èä. Áàò-ªëçèé ñóìûí 1-ð áàãèéí èðãýí, ñóìûí ñàéí ìàë÷èí Ä.Öîãñ¿ðýí “Ìàë íü ýëáýã áîëæ ìàë÷èí íü öººõºí áîëæ áàéíà. Íýãäëèéí ¿åä õºäººíèé àéë á¿õýí ìàë÷èí áàéñàí. Ìàë ìàëëàõ ñîíèðõîëòîé çàëóó÷óóäûã áýëäýõ õýðýãòýé. Ìàë ìàëëàõ ÿìàð ñàéõàí ãýäãèéã çàëóó÷óóäàä îéëãóóëàõ õýðýãòýé” ãýñýí þì. Åð íü ìàë ìàëëàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ 35-ààñ äîîø íàñíû ìàë÷èä õîâîð áàéíà. Èðýýä¿éí ìàë ìàëëàõ çàëãàìæ õàëàà ìààíü áàãà


áàéíà ãýæ àõìàä ìàë÷èä ñýòãýë äóíäóóðõàí ÿðüöãààæ áàéñàí þì.

1-ð áàãèéí èðãýí Ä.Öîãñ¿ðýí 2012 îí

Èðýýä¿éí ìàë÷èä ìà.àíü òºâ ñóóðèí áàðààäàæ àìüäðàõ ñîíèðõîëòîé áîëñíîîñ çàëóó ìàë÷èä õîâîðäîæ áàéíà ãýæ ñóäàëãààãààð ÿâàõàä ìàë÷èä ÿðüæ áàéñàí. ¯¿íèé ó÷èð íü ìàë÷èí õ¿íèéã ìýðãýæèëã¿é ãýõ, ìàë ìàëëàõ ýðñäýëòýé, ÿìàð íýãýí áàéãàëèéí ãàìøèã òîõèîâîë ìàëã¿é ¿ëäýíý ãýõ ìýò îëîí øàëòãààí áèé. Ñóìûí 4-ð áàãèéí èðãýí Ñ.Íàðàíöîãò ãóàé 40 îð÷èì ìàë ìàëëàæ áàéãàà òýðýýð ÿðèõäàà: “Ìàë÷èä íü òºâð¿¿ãýý ñóóðüøèõ ñîíèðõîëòîé áîëñîí áàéíà. Ìàëûí àøèã øèì ºñ÷ ìàë÷èí õ¿íèé àìüäðàõ áîëîìæ ñàéí áàéãàà ÷ ìàë ìàëëàõ ñîíèðõîëòîé õ¿í áàãàñ÷ áàéíà. Ìàë÷èí-áýë÷ýýð óñ-ìàë ãýñýí ãóðâàëñàí

õîëáîîíû õàìãèéí ÷óõàë íü ìàë÷èí ø¿¿ äýý. Ìàë ìàëëàõ ñîíèðõîëòîé, äýýð ¿åèéí àâàðãà ìàë÷èä øèã ìàë÷èä ºíººãèéí íèéãýìä õýðýãòýé áàéíà. ßëàíãóÿà áèä àìüääàà çàëóó ìàë÷äàà òºð¿¿ëýõ õýðýãòýé. Èíãýõã¿é áîë ìàë ÷èíü ýçýíã¿é ÿâæ ºñºõã¿é ø¿¿ äýý” ãýæ òóðøëàãàòàé ìàë÷èí ìààíü õýëñýí þì. Íàðàíöîãò ãóàé öààø íü ÿðèõäàà: “Ìàë ãýäýã áîë ìîíãîë÷óóäûí àìüäðàëä áàéíãà õîëáîîòîé áàéäàã ç¿éë. Íýã ¸ñîíäîî ìàëã¿éãýýð ìîíãîë÷óóä áèäíèéã òºñººëºõèéí àðãàã¿é. Ìºí íèéãýìä íýã èéì îéëãîëò áàéõ þì: Ìàë÷èí õ¿í ãýõýýðýý á¿ä¿¿ëýã õàäóóëàã ãýæ îéëãîäîã þì øèã. ¯¿íýýñ áîëîîä õ¿¿õýä çàëóó÷óóä ìààíü ìýðãýæèëòýé áîëæ ë àìüäðàõ þìñàí ãýñýí íèéòëýã àøèã ñîíèðõîëòîé áîë÷èõñîí áàéíà. Ìàë ìàëëàâàë õîøóó òîñäîío ãýäýã ºâºã äýýäñèéí ¿ãèéã áèä ìàðòàõ ¸ñã¿é ãýæ çàëóó÷óóääàà õàíäàí õýëìýýð áàéíà” ãýæ ýíý õ¿í èðýýä¿é õîé÷ ¿åäýý ñàíàà çîâíèí ñóóæ áàéñàí þì.

Ìàë÷äûí ÿðèàíààñ áîëîí íèéãýì äýõ õàíäëàãûã õàðæ áàéõàä áèä èðýýä¿éí çàëóó ìàë÷äàà áýëäýõ òàëààð ÿìàð íýãýí ç¿éëèéã õèéõ ¸ñòîé þì áàéíà ãýñýí áîäîë òºðñºí þì. Ìàãàäã¿é 10 æèëèéí äàðàà ýñâýë 5 æèëèéí äàðàà ÷ þìóó áèä 20-30 íàñíû îëîí ìàëòàé àéëûã îëú¸ ãýâýë òóí õîâîðõîí áàéõ òºëºâòýé. Áèäíèé àæ àìüäðàë ýðò äýýð ¿åä ÷ ãýñýí ìàëòàéãàà õîëáîîòîé áàéñàí. ªíºº ¿åä ÷ ãýñýí áàñ ìàë àæ àõóéòàéãàà õîëáîîòîé áàéãàà. ¯¿íèéã áèä á¿õýí óõàìñàðëàõ ¸ñòîé ãýæ óóëçñàí ìàë÷äûí äèéëýíõ íü àì óðàëäàí ÿðüæ áàéñíûã õ¿ðãýõ íü ç¿éòýé áîëîâ óó. Õàíãàé, òàë íóòàã õîñîëñîí ìàíàé ñóìàíä áàéãàëèéí ýðñ òýñ óóð àìüñãàëòàé. ªâºëäºº öàñ èõ óíàíà, çóíäàà áîðîî èõòýé, ãîë óñ èõ ¿åðëýäýã. Ýíý íºõöºëä ìàë ìàëëàõàä îëîí õ¿íäðýëòýé àñóóäàë áàéäàã ãýæ çàðèì ìàë÷èä ÷ ãýñýí äóðüäàæ áàéñàí. Óëààí àìíû áàã áóþó 1-ð áàãèéí èðãýí, çàëóó ìàë÷èí Á.Áàòöýðýí 8-ð àíãèà òºãñººä ñóðãóóëèàñ ãàðààä ìàë ìàëëàæ ÿâàà çàëóó÷óóäûí íýã. Òýðýýð ìàë÷èí áîëîõ øàëòãààíû òóõàé ÿðèõäàà “Ìàë÷èí õ¿íèé ººðèéí àâõààëæààñ èõýýõýí øàëòãàëíà. Ìàë÷èä ñóìûí òºâä àìüäàð÷ áàéãàà þì øèã áàéõ áîëîìæ ä¿¿ðýí áàéíà. Íèéãìèéí õºãæèëòýé çýðýã õºãæèæ áàéíà. Ñóóðèí òºâ ãàçàð áàéñíààñ õºäºº ìàë äýýðýý öýâýð àãààð àìüñãàëààä ÿâæ áàéõ ñàéõàí äàà” ãýæ çàëóó ìàë÷èí çàëóó õýëñýí þì. Ìºí òýðýýð ÿðèõäàà “Ìàë÷äûã íèéãìèéí äààòãàëä õàìðóóëàõ, ìàë÷èí õ¿íèéã ìýðãýæèëòýé ãýæ ¿çýõ íèéãìèéí õàíäëàãà ¿ã¿éëýãäýæ áàéíà” ãýëýý.

¯¿íýýñ ¿çýõýä ìàë÷èí çàëóó÷óóäûã äýìæèõ áîäëîãî, áîäèòîé àæèë, ìàë ìàëëàõ ñîíèðõîëûã òºð¿¿ëñýí ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãààíû àæèë õºäººíèé çàëóó÷óóäàä õýðýãòýé áàéíà ãýäýã íü ìýäðýãäñýí þì. Èðýýä¿éí ìàë÷äàà áýëäýæ áàéæ, áèä ìàë àæ àõóé, ýõ îðíûõîî ¿íäñýí àìüäðàëûí àæ àõóéãàà àâàð÷, õàéðëàæ ¿ëäýíý ãýäãèéã àíõààðàõ öàã áîëæýý.

Ìàëìàëëàñíû¿ðøèì:Ìîíãîë÷óóäûí àæ àìüäðàë ýðò äýýð ¿åýýñ ìàë àæ àõóéòàéãàà ñàëøã¿é õîëáîîòîé áàéñàí. Ó÷èð íü áèäíèé ºâºã äýýäýñ ìàë àæ àõóé ýðõëýæ ò¿¿ãýýðýý àìüäðàëàà àâ÷ ÿâäàã áàéñàí ò¿¿õòýé. Îäîî ÷ ãýñýí ýíý óëàìæëàë õýâýýð ¿ëäæýý. Ìàãàäã¿é ìîíãîë÷óóä í¿¿äýë÷èí àìüäðàëòàé áàéãààã¿é áîë ýðòíèé Ãðåê, Ðîì øèã õºãæèõ áîëîìæ ä¿¿ðýí


áàéñàí. Ãàãöõ¿¿ ìîíãîë÷óóäûí àìüäðàë ìàë àæ àõóéòàéãàà õîëáîîòîé áàéñàí ó÷èð í¿¿äýëëýæ, àìüäðàõ ñóóöàà ÷ ãýñýí àâ÷ ÿâàõàä õÿëáàð ñóóö áóþó ìîíãîë ãýðèéã á¿òýýñýí ò¿¿õ áèé. Èäýæ, óóõ ç¿éë ÷ ãýñýí ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿ä áàéäàã. Òóõàéëáàë: àéðàã, òàðàã, ºðºì, ààðóóë, áÿñëàã, ñ¿¿,

ìàëûí ìàõ ãýýä ºäºð òóòìûí õýðýãëýý íü ìàëûí ¿ð øèì áàéñàí. ªíºº ¿åä ÷èíü ãýñýí ñ¿¿òýé öàé ÷àíàäàãã¿é, öàãààí èäýý õýðýãëýäýãã¿é àéë áàðàã áàéäàãã¿é áèëýý. Ìàë÷èä ìààíü ÿðèõ äóðòàé íýã ñàéõàí ¿ã áèé “Ìàë äàãàâàë õîøóó òîñäîíî” ãýñýí ¿ã. Áàò-ªëçèé ñóìûí 4-ð áàãèéí Óëñûí àâàðãà ìàë÷èí Í.Òºìºðáàò “Ìàë ìàëëàõ ñàéõàí ø¿¿ äýý. Õºäººíèé òýð ñàéõàí öýâýð òóíãàëàã àãààðò ýðõ äóðààðàà ìàë ìàëëààä ÿâæ áàéõ øèã ñàéõàí ç¿éëèéã ìèíèé õóâüä ìýäýõã¿é. ªâºë, õàâàð õî¸ðûã ºíòýé äàâ÷èõ þì áîë ìàë÷èí õ¿íèé òýð æèëèéí çîðèëãûí òîìîîõîí õýñýã íü áèåëíý ãýñýí ¿ã. ªíºº ¿åä ÷èíü õ¿í áîëãîí ë àëáàíû àæèë ýðõëýå ãýñýí íèéòëýã àøèã ñîíèðõîë àæèãëàãäààä áàéäàã. Ìàíàé ààâûã Íàéãàëü ãýäýã. ªâºðõàíãàé àéìàãò ñóðãóóëèéí çàõèðàë õ¿í áàéñàí. Íàìàéã ÷èíü áàãà áàéõàä ààâûãàà äóóðàéñàí àëáàíû õ¿í áîëîõ áàéõ ãýæ áîääîã áàéñàí. 8-ð àíãèà òºãñººä çóí ºâºº äýýðýý èðæ, ìàë ìàëëàñíààñ õîéø ºíººã õ¿ðëýý. Ìàíàé õàìààòíóóä ÷èíü èõýíõ íü

òºâ ñóóðèíä àæèëëàäàã. Òóõàéí ¿åä 1991 îíä áè 8-ð àíãèà òºãñºæ áàéñàí þì áàéíà. Èíãýýä îäîîã õ¿ðòýë 21 æèë ìàë ìàëëàñàí áàéíà. Ýíý õóãàöààíä ìàë äàãàæ àìüäàðñàíäàà õýçýý ÷ õàðàìñàæ áàéãààã¿é. Çàðèì ¿åä çóä òóðüõàí áîëîîä õýö¿¿ ë áàéäàã. Ãýõäýý äàðàà æèë ñàéõàí áîëîîä ìàë ýðãýýë ºñíº ø¿¿ äýý. Ýðñäýëã¿é ç¿éë ãýæ õàà áàéõàâ. Ãàãöõ¿¿ ìàë÷èä ººðñäºº áýëòãýë ñàéòàé áàéâàë ºâëèéã ºíòýé äàâíà äàà. Åð íü áèä ÷èíü ìàõã¿éãýýð íýã ÷ ºäðèéã ºíãºðººõºä áýðõ õ¿ì¿¿ñ. Èéìýýñ áè íýã ç¿éëèéã óðèàëìààð ñàíàãäàæ áàéíà Ìàõ èääýã áîë ìàë÷äàà õ¿íäýë, ìàëàà ìàëëà” ãýæ áè õýëìýýð ñàíàãääàã. Ìºí òýðýýð ººðèéí õîíü, ¿õðýý öóñ ñýëáýæ, ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿¿ëäýð õóö, ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí áóõ ãýýä ¿¿ëäýð óãñààãàà ñàéæðóóëæ áàéãààãààðàà îíöëîãòîé ìàë÷èí áèëýý. Í.Òºìºðáàò ýíý òóõàé äóðñàõäàà “Ìàëûã òîîíîîñ ÷àíàðò øèëæ¿¿ëýõèéã íèéãýì áèäíýýñ øààðäàæ áàéíà. Äýýð ¿å øèã ìÿíãàò ìàë÷èí áîëú¸ ãýýä ÷àíàðã¿é òîîãîî ºñãººä áàéõàà ìàë÷èä áîëüæ áàéíà. 15 ¿íýýíèé ñ¿¿òýé òýíöýõ 5 ¿íýý ñààñàí íü áèäýíä àìàð. Ó÷èð íü èäýø òýæýýë áàðàã àäèë ø¿¿ äýý. Ìàíàéõ æèë á¿ð ãàäíààñ øèíý ¿¿ëäýðèéí õóö àâ÷èð÷ òàâüñàí. Ýõëýýä íîîñíû ÷èãëýëèéí äàðàà íü ìàõíû ÷èãëýëèéí ãýýä íèéò 1000 îð÷èì õîíü ÿìààòàé” ãýñýí áèëýý.

Ìàë÷èí õ¿íèéã ìýðãýæèëòýé õ¿í ãýæ ¿çýõýýñ ãàäíà íèéãìèéí äààòãàëä õàìðàãäóóëàõ àæèë øààðäëàãàòàé áàéíà ãýäãèéã óóëçñàí ìàë÷èí á¿ð ë áàðàã ÿðüæ áàéñàí. Ìàëûí ¿íý ºñºæ áàéãàà íü ìàë÷äàä íèëýýä òààëàìæòàé áîëîîä áàéíà. Òóõàéëáàë: ìàíàé ñóìàíä 2010 îíä ñàðëàãèéí ñóâàé ¿íýý 300,000-350,000 òºãðºã, 2011 îíä 450,000-500,000 òºãðºã, 2012 îíä 700,000-750,000 òºãðºã áîëîîä áàéãàà áîë ìàãàäã¿é äàðàà æèë 1000,000 òºãðºã áîëîõûã ¿ã¿éñãýõã¿é áàéíà. Ìºí ýð ¿õýð ºíãºðñºí æèë 1300,000-1500,000 òºãðºã áàéñíààñ ºíºº æèë 1800,000-2000,000 òºãðºã áîëîí ¿íý íü ºñ÷ºº. Àäóó áîëîí ÿìààíû ¿íý ÷ ãýñýí ¿¿íòýé àäèë ºññºíººñ õàðàõàä ìàëàà ºñãººä ë áàéâàë ìàë÷èä ìààíü èë¿¿ áîëîìæèéí àìüäðàõ íºõöºë á¿ðäýæ áàéíà ãýæ õýëæ áîëíî. ¯¿íèéã ìàë ìàëëàæ, ò¿¿íèéõýý àøèã øèìèéã õ¿ðòýæ áàéãàà ìàë÷äûí èõýíõ íü ÿðüæ áàéñàí þì.

Ôîòîã Ò.Ìºíõáàÿð “Çóñëàíãèéí àéëóóä” 2012 îí Ôîòîã Í.Áàòñàéõàí “Ñàðëàãèéí áàÿð-2012” àðãà õýìæýýíèé Ñàðëàãèéí ïîëîíû çóðàã


Áàò-ªëçèé íóòàã 15 ìÿíãà îð÷èì ñàðëàãòàé áºãººä ñàðëàãèéíõàà òîîãîîð óëñäàà äýýã¿¿ð îðäîã ñóì þì. Èéìýýñ ÷ æèë á¿ð “Ñàðëàãèéí áàÿð” òóñ ñóìûí íóòàã äýâñãýð áîëîõ ªíäºð õÿñàà ãýäýã ãàçàð áîëäîã áèëýý. Ñàðëàãèéí çîíõèëîí áàéäàã ãaçað íü Îðõîíû ýõýýä áóþó Îðõîí ãîëûã äàãàñàí àìóóä áîëîõ Óëèàñòàéí äýíæ, Õóðö, Çýãýñòèé àì, Öàãààí àçàðãà ãýäýã ãàçðóóä þì.

Ñàðëàã áîëîí Õàéíàãíû ìºðãºëäºõ ãýæ áàéãàà çóðàãÔîòîã Í.Áàòñàéõàí 2012 îí

Öàãààí ãîëûí àñãàí äàõü “Ìàë÷íû õàâàðæàà” ôîòîã Í.Áàòñàéõàí 2012 îí

Ñ¿¿ öàãààí èäýý äàí ãàíö õîîë áîëîîä çîãñîõã¿é, óóðàã ñàéòàé âèòàìèíëàã áàéäàã ãýñýí ñóäàëãàà áèé. Òóõàéëáàë: òàðàã, ñ¿¿, ýýçãèé ãýýä á¿õèé ë á¿òýýãäýõ¿¿í íü àìèí äýì ñàéòàé áàéäàã áèëýý. Èéìýýñ ÷ ìàë÷èä òýð áîëãîí ºâ÷èí ÿðèàä áàéäàãã¿é. Áàò-ªëçèé ñóìàíä ñ¿¿ ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýäýã íºõºðëºë, àæ àõóéí íýãæ îëîí áèé. ̄ ¿íýýñ “Ñ¿¿í äàëàé òðýâåëü” ÕÕÊ íü èõ õýìæýýãýýð, îëîí õýëáýð ä¿ðñòýé ààðóóë ¿éëäâýðëýæ áàéãàà. 2012 îíû áàéäëààð 1 ëèòð ñ¿¿ 1500 òºãðºã, 1 êã ºðºì 5000 òºãðºã, 1 êã ààðö 500 òºãðºã, 1 ëèòð àéðàã 1500 òºãðºãíèé õàíøòàé áàéíà. Ìîíãîë÷óóä áèä áàÿð ¸ñëîëîîð öàãààí èäýýãýý ºðãºí õýðýãëýäýã óëñ.

Ñóìûí ìàë÷èä õàâðûí òýðã¿¿í ñàðûí øèíèéí íýãíèé ºäºð áóþó “Öàãààí ñàð”-ûí äàðàà, òàëðóóãàà õàâàðæààíäàà áóóäàã. Ýíý ¿åä öàñ õàéëààä, ìºí áîã ìàë òºëëºõ öàã îéðòñîí áàéäàã áèëýý. Äºðâºí óëèðëûí áýë÷ýýðýý íººöëºõ, áýë÷ýýðýý õàìãààëàõ ãýýä ìàëûí àøèã øèìèéã õ¿ðòýõèéí òóëä õºäºëìºð èõ õèéäýã. Õýí ñàéí õºäºëìºðëºæ ÷àäñàí íü ìàëàà îíä ìýíä îðóóëæ, çóíû äýëãýð ñàéõàí öàãò àøèã øèìèéã íü õ¿ðòýõ ¸ñòîé ãýæ àõìàä ìàë÷èä ìààíü èõ ÿðüäàã. Ñóìûí 4-ð áàãèéí èðãýí, 300 ãàðóé ìàëòàé, 38 íàñòàé ìàë÷èí Ä.Ä¿ãýðñ¿ðýí ÿðèõäàà “Æèë èðýõ òóñàì áýë÷ýýðèéí äààö ìóóäàæ áàéãàà íü ìàëûí àøèã øèìä íºëººëæ áàéíà. Çóí ñàéõàí áîëâîë ìàëûí ñ¿¿ ñàéí áàéäàã. Ìàë÷èä

áèäíèé áîðëóóëæ áàéãàà öàãààí èäýý, àðüñ øèðèéã äîòîîääîî áîëîâñðóóëàõ áîäëîãûã òºð çàñàã õèéõ õýðýãòýé. Ìàë÷èí õ¿íèé æàðãàë ÷èíü ìàë ìèíü ìýíä ºñºæ, àøèã øèìèéã íü õ¿ðòýæ áàéõ ¿åä ë ñàéõàí äàà. Çóíû öàãò ìîíãîë õ¿í á¿ð ë àéðàã óóäàã. ßìàð íýãýí áàÿð ̧ ñëîëûã àéðàã, öàãààí èäýýã¿éãýýð òºñººëºõºä õýö¿¿ áàéõ. Îäîî ÷èíü õ¿ì¿¿ñ ìàëûã òîîíîîñ èë¿¿ ÷àíàðä øèëæ¿¿ëýõ òàëààð èõ ÿðüäàã áîëñîí áàéíà. Ýíý ÷ çºâ þì øèã. Ó÷èð íü 3 ¿íýý ñààãààä 5 ëèòð ñ¿¿ àâñàíààñ 1 ¿íýý ñààãààä 5 ëèòð ñ¿¿ àâáàë, èäýø òýæýýë ÷ áàãà îðíî ø¿¿ äýý” ãýæ ÿðüñíààñ õàðâàë ìàë÷èä ìàëûã

÷àíàðæóóëàõ, ¿ð àøãèéã íü íýìýãä¿¿ëýõ õàíäëàãàòàé áàéíà ãýäýã íü õàðàãäàæ áàéëàà.

Íºõºíñýðãýõ÷àäâàð:Óóð àìüñãàë, áàéãàëü öàã óóð ººð÷ëºãäºæ áàéíà ãýäýãòýé ìàëäûí äèéëýíõ õóâü ñàíàë íýãäýæ áàéãàà. Õàðèí ñàéí òàëðóó þó ìóó òàëðóó þó ãýäýã àñóóëòûí ãîë õýñýã íü. Åðºíõèéäºº ìàë÷äààñ àâñàí ñóäàëãàà, ÿðèëöëàãààñ õàðàõàä áýë÷ýýðèéí äààö ìóóäàæ áàéíà, óðãàìëûí ÷àíàð ìóóäàæ áàéíà, öàã óóðûí áàéäàë òààõàä õ¿íä áîëñîí áàéíà, áýë÷ýýðèéí çîõèîí áàéãóóëàëò õóó÷èí ¿åý ã¿éöýõýý áîëüñîí áàéíà ãýäýã ø¿¿ìæëýëèéã îëîí õ¿í òàâüæ áàéñàí áèëýý. Ìàíàé ñóìûí ìàë÷äààñ ìàë ìàëëàõ àðãà óõààíààðàà õ¿íäëýãääýã õ¿ì¿¿ñèéí íýã 1-ð áàãèéí èðãýí, Óëñûí àâàðãà


ìàë÷èí Ä.Ìÿòàâñ¿ðýí “Ìàë ìàëëàõã¿éãýýð õºäºº àìüäðàía ãýäýã óòãàã¿é ç¿éë.

Óëñûí àâàðãà ìàë÷èíÄ.Ìÿòàâñ¿ðýí

Ìàë÷èí áèä ÷èíü õýäýí ìàëàà õàðæ ë áàÿñàæ ñóóäàã õ¿ì¿¿ñ ø¿¿ äýý. Íýã ìàëã¿éãýýð ìàë÷èí áàéõã¿é, ìàë÷èíã¿éãýýð ìàë áàéõã¿é. ªíººãèéí õ¿ì¿¿ñ ìàë ìàëëàía ãýõýýð èõ äóðã¿é áîë÷èõîæ, áèäíèé ¿åä õè÷ýýëýý òàñëààä ë õºäºº ãýðë¿¿ãýý î÷èæ, ìàëàà ìàëëàæ òàðàã ñ¿¿ãýý óóõ þìñàí ãýæ ìºðººääºã áàéëàà. Öààíààñàà õ¿í áîëãîíûã ìýðãýæèëòýé áîë ãýäýã þì áàéëã¿é á¿ãäýýðýý ë ñóðãóóëüä ñóðàõ þì. Èíãýõýýð ÷èíü ìàëàà õýí ìàëëàõ óó?, Ìàë÷èí õ¿í ìýðãýæèëã¿é õ¿í þì óó? ãýñýí àñóóëò ãàð÷ èðæ áàéíà. Ìèíèé áîäëîîð ìîíãîë÷óóä áèä ìàë÷èí àðä ò¿ìýí. Ìºí ìàë÷èí õ¿í ÷èíü õºäºëìºð÷ áàéõûã øààðääàã ó÷ðààñ ìýðãýæèë ãýæ áè áîääîã. Ìàë÷èí õ¿íèéã ìýðãýæèëã¿é ãýõ ¿çýë ñàíàà ÿâæ áàéãàà ó÷ðààñ ìàë ìàëëàõ õ¿í áàãà áîëüñîí áàéíà. ¯¿íä ìàíàé òºð çàñãèéí óäèðäëàãóóä àíõààðàë òàâèõ õýðýãòýé. Èðýýä¿éí ìàë÷äàà õýðõýí áýëäýõ, òýäíèé àæëûí íýð õ¿íäèéã ºðãºõ õýðýãòýé. Íàìàéã çàëóó áàéõàä ÷èíü õ¿í áîëãîí øàõóó ìàë÷èí áàéñàí ø¿¿ äýý. Ìºí áýë÷ýýðèéí õóâààðèëàëò, áýë÷ýýð àøèãëàõ çýðýã òîäîðõîé áîäëîãî õýðýãòýé áàéíà. Çàõ çýýëèéí íèéãýì ìààíü õ¿í á¿ðèéã áèåý äààæ àìüäðàõ áîëîìæ îëãîñîí. Ýíý íü ìóó ÷ òàëòàé, ñàéí ÷ òàëòàé. Áàéãàëü äýëõèéòýéãýý çºâ õàðüöàõ íü õ¿í á¿õíèé ¿¿ðýã. ªíººäºð õîãîî õàìààã¿é õàÿæ áàéãàà, ìîäîî äóðààðàà îãòîëæ áàéãàà, ãàçàð íóòãàà äóðààðàà óõàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ ë áàéãààä ë áàéõ þì áîë íºõºí ñýðãýõ ãýäýã òàëààð ÿðèõ äýìèé. Ìàë÷èä ÷ ãýñýí ºâºëæºº, õàâàðæàà, íàìàðæààãàà çºâ àøèãëàæ ñóðàõ õýðýãòýé áîëîîä áàéíà. Íýãäëèéí ¿åä ÷èíü õóâààðèëààä ºã÷èõäºã áàéñàí. Èéì áîäëîãî áàñ õýðýãòýé áàéíà. Èíãýæ ÷àäâàë íºõºí ñýðãýõ áîëîìæ áàéãàà ãýæ õóâüäàà áîääîã. Áèä ÷èíü õàð áàãààñàà ë ìàë ìàëëàæ áàéãàà õ¿í äýý” ãýæ àâàðãà ìàë÷èí ìààíü ÿðüñàí þì.

Ôîòîã Í.Áàòñàéõàí 2012 îí “¯åðýýñ áîëæ ýâäýðñýí æàëãàíû çóðàã”


ÍÓÒÃÈéÍ ÖÀÃ ÓÓÐûÍ ¯ÍÄÑýÍ ÌýÄýýËË¯¯Ä, ÁÀéÃÀËÈéÍ ÀÐÀÍØÈÍ

Õóð òóíàäàñ, òåìïåðàòóðûí ººð÷ëºëò, õýìíýë, õàíäëàãà: Áàéãàëü, öàã óóð, ò¿¿íèé ñºðºã ººð÷ëºëò¿¿ä íü ìàë÷èä ìàëàà ìàëëàõàä õ¿íäðýë ó÷ðóóëäàã. Õàìãèéí ñ¿¿ëèéí æèøýý ãýõýä 2010 îíû çóä áóþó áàéãàëèéí ãàìøèã. 01 ñàðä øºíºäºº 40 ãàðóé ãðàäóñ õ¿ðòýë õ¿éòýðñýíýýñ ìàë èõ ÷èë÷èæ áóþó äààð÷ ¿õñýí. Áàéãàëü öàã óóðûí áàéäëûã òîãòìîë àæèãëàäàã íàñòàé÷óóäûí íýã 2-ð áàãèéí èðãýí, ºíäºð íàñòàí Ä.Äàëàé: “1990 îíîîñ ºìíº æèìñ, íîãîî èõ óðãàäàã ìºí ÷àíàð íü ñàéí áàéñàí. Ò¿¿íýýñ õîéø ààæèì ààæèì áàãàcñààð áàéãààä ñ¿¿ëèéí 3 æèë õàä æèìñ, ñàìàð, ãýýä áóñàä æèìñí¿¿ä áàãàõàí õýìæýýãýýð ë óðãàäàã áîëîîä áàéíà. Äýýð ¿åä ÷èíü ñàðëàãèéí ýð ¿õýð, áóñàä ìàëóóä áèå òîìòîé áàéñàí. Îäîî ÷ òýð ¿åèéíõèéã ã¿éöýõýý áîëüñîí ãýæ õ¿í á¿ð ë ÿðüæ áàéãàà ø¿¿ äýý. Ìºí ãîë óñíû ò¿âøèí ÷ áàãàñàæ, ãîðõè, áóëàãíû òîî öººðñºí. Óðãàæ áàéãàà òýæýýëëýã óðãàìàëóóä ÷ áàãàñàæ, ìàë òýæýýë ìóóòàé, õýðýãã¿é õîã áîëäîã ºâñ óðãàìàë èõýýð óðãàæ áàéíà. Áèäíèéã õ¿¿õýä áàéõ ¿åä áàéãàëü äýëõèéòýéãýý çºâ õàðüöàõ õýðýãòýé ãýæ ýýæ, ààâ, ºâºº, ýìýý, àõìàäóóä á¿ãä ë õýëäýã áàéæ. Îäîî ÷èíü çàõ çýýëèéí íèéãýì ãýýä õ¿í ººðèéíõºº áèåý àâ÷ ÿâàõààñ ººð þó ÷ áîäîõã¿é áîëñîí þì øèã õºãøèí íàäàä ñàíàãäàæ áàéíà” ãýæ õóó÷èëñàí áèëýý.

“Öàãààí ãîë” 2012 îíû 7 ñàð ôîòîã Í.Áàòñàéõàí “Çóí îðñîí öàñ” 2011.07.04 ôîòîã Í.×àíöàëòàðèà

Äýýðõ çóðàã íü 2011 îíû 7 äóãààðûí 4-íä àâñàí çóðàã þì. Íààäàì áîëîõ ¿åýð öàñ îðíî ãýäýã õîâîðõîí ¿çýãäýë. Ýíý öàñ óðä àìàíäàà Õàíãàéí íóðóóíä îðñîí þì. 2010 îíä ìàíàé ñóìàíä öàñ èõ îðæ, èõ õ¿éòýí áàéñíû óëìààñ çóä áóþó ãàìøèã áîëñîí áèëýý. ¯¿íèé äàðààõ æèë çóí öàñ îðîõîîð ìàë÷èä ¿¿íòýé õîëáîæ ÿðüæ áàéñàí.

Ìàë÷äûí ÿðèàíààñ àæèæ áàéõàä áàéãàëèéí òýíöâýð õóó÷èí öàã øèãýý áèø áîëñîí ãýäýã äýýð á¿ãä ë äóó íýãòýé áàéëàà. ßëàíãóÿà õàâàð, íàìðûí óëèðàë óðòàññàí. ¯¿íèé øàëòãààí íü äýëõèéí öàã óóðûí ººð÷ëºëò ìàíàé óëñàä ÷ ãýñýí íºëººëæ áàéãàà. Ìºí õ¿í áàéãàëèéí õîîðîíäûí õàðèëöàà ýõ ¿ðèéí õàðüöàà øèã áàéõàà áîëüñîí.

Ìîíãîë÷óóä ýðò äýýð ¿åýñ áàéãàëü äýëõèéãýý “Áàéãàëü ýõ ìèíü” ãýæ ø¿òýæ, äýýäýëæ èðñýí ñàéõàí óëàìæëàëòàé óëñ. Èéì ÷ óòãààðàà áóñàä óëñóóäààñ èë¿¿ îíãîí äàãøèí áàéãàëèà àâ÷ ¿ëäñýí áèëýý. Õàðèí ºíººãèéí íèéãýì ìààíü øèíý÷ëýãäýæ, äàÿàð÷ëàëä øèëæñýíýýð Ìîíãîë óëñ ò¿¿íòýé õºë íèéë¿¿ëýí àëõàõ íü çàéëøã¿é þì. Ãàãöõ¿¿ áèä ºâºã äýýäñèéíõýý ºâë¿¿ëýí ¿ëäýýñýí ýíýõ¿¿ ãàçàð íóòàã, ýõ áîëñîí áàéãàëèà õóó÷èí öàã øèãýý õàìãààëæ, õàéðëàõ ç¿ðõ ñýòãýë ìîíãîë õ¿í áîëãîíä öîõèëæ áàéãàà áºãººä ò¿¿íèéãýý ñîíñîæ, àìüäðàëä õýðýãæ¿¿ëýõ ýíý íóòãèéí ýçýä áèäíèé æóðàìò ¿¿ðýã þì.


Áàéãàëü öàã óóðûí ººð÷ëºëòèéã çóðãààð ¿ç¿¿ëüå.

• Óëààíãîëûíöóòãàëàí

“Óëààí ãîëû öóòãàëàí” ¿åðëýñýí áàéõûí çóðàã. Õàðèí çóíû öàãò áîðîî îðîõã¿é ãàíòàé æèë Óëààí ãîë òàñðàõàä öóòãàëàí óðñàõàà áîëüäîã. Äîîð áàéãàà çóðàã 2007 îíû çóðàã áºãººä 2009, 2010, 2011 îíä åð íü æèë á¿ð òîäîðõîé õóãàöààãààð òàñàðäàã áèëýý.

Ôîòîã Í.Áàòñàéõàí 2012 îíû 08 ñàð Óëààí ãîë òàñàð÷ “Óðñãàë íü çîãññîí Óëààí öóòãàëàí”Ôîòîã: Á.Áàòáààòàð /Öàãäààãèéí äýñëýã÷/

Õàðèí ýíý æèë áóþó 2012 îíä òàñðààã¿é áºãººä çóíû öàã áîðîî óñ èõòýé áàéñàí ó÷ðààñ òîãòìîë ¿åðòýé, àÿëàë æóóë÷ëàëààð î÷ñîí õ¿ì¿¿ñò íèëýýä òààòàé áàéñàí þì. Çóíû öàãò Öóòãàëàíã ¿çýõýýð ìàø îëîí æóóë÷èí èðäýã áèëýý. ßëàíãóÿà 7-9 ñàðûí õîîðîíä õàìãèéí èõ æóóë÷èä áóþó ãàäààäûí áîëîí äîòîîäûí èðãýä àÿëäàã þì.

“ªíäºð õÿñàà”ôîòîã Í.Áàòñàéõàí 2008 îí “Óëààí ýðýã” Îðõîí ãîëûí çóðàã 2008 îíÔîòîã: Á.Áàò-ßëàëò

Ãîëûí ò¿âøèí áàãà áàéãàà ¿åä

Çóäíûñóðãàìæ:Ìàë÷èí á¿ð ë áàéãàëü öàã àãààð ñàéõàí ñàéõàí áàéãààñàé ãýæ õ¿ñäýã. Áàéãàëèéí àðàíøèí òàéâàí áàéâàë ìàë ñ¿ðýã ìààíü àìãàëàí áàéäàã ãýæ ÿðüöãààäàã õ¿ì¿¿ñ. Çóä áîëîí áàéãàëèéí ãàìøèãààñ áîëæ, îëîí æèëèéí õºäºëìºðºº àëäàía ãýäýã ìàë÷èí õ¿íä õàìãèéí õàðàìñàëòàé ç¿éë. ßëàíãóÿà 2010 îíû çóäíû äàðàà ìàíàé ñóìûí ìàë÷èä ìàëûí òîîã ºñãºõ áèø ÷àíàðòàé öººí ìàëòàé áàéõûã çîðüäîã áîëñîí. 2000 îíû çóä áîë Áàò-ªëçèé ñóìàíä 2010 îíûõòîé õàðüöóóëáàë òºäèéëºí õ¿íä áèø áàéñàí. 2010 îíû ºâºë óðä àìàíäàà 60-80 ñì öàñ, çàðèì õóíãàðëàñàí öàñ 100 ñì áàéñàí. Õ¿éòíèé ýð÷ ÷ ºíäºð áàéñàí áîëîõîîð ìàë òýñâýðëýõýä õýö¿¿ áàéñàí ãýæ ìàë÷èä ìààíü îäîî ÿðüäàã. Õýäèéí ºâñ òýæýýë ñàéí àâñàí ÷ ìàë òýñýýã¿é ãýæ îëîí æèë ìàë ìàëëàñàí ìàë÷èä õ¿ðòýë ÿðüæ áàéëàà. 2-ð áàãèéí èðãýí, ºíäºð íàñòàí Ä.Äàëàé ãóàé “2000 îíä öàñ òèéì ÷ èõ îðîîã¿é, õ¿éòýí ë áàéñàí ìàë÷èä áàãà õîõèðîë àìññàí. ¯¿íýýñ õîéø 2010 îí õ¿ðòýë öàã àãààðûí áàéäàë ñàéõàí áàéñàí áºãººä


ìàë ìºí ÷ èõ ºññºí äàà. Ìàë÷èä öàã àãààðûí õàòóó áàéäëûã áàðàã ìàðòààä áàéëàà. Èíãýýä 2009-2010 îíû ºâºë ¿íýõýýð õ¿íä ºâºë áàéëàà. Áè ÷ 80 äºõºæ áàéãàa õ¿í. Òýð æèëèéíõ øèã çóäûã áè õóâüäàà ìýäýõã¿é. Ìàíàéä ÷èíü 60-ààä ¿õýð áàéñàí 10 ãàðóé ¿õýð ¿ëäñýí äýý. Ìàë áýë÷ýýðò òîãòîõã¿é, çóíààð íàìàðæàà, ºâºëæºº ð¿¿ ã¿éãýýä áàéñíûã áîäîõîä õýö¿¿ æèë áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéñàí. Ýíý òóõàé õ¿ì¿¿ñò õýëýõýýð ñîíñäîãã¿é áàéæ” ãýæ íóòãèéí èðãýä äóíäàà öàã àãààðûí áàéäëûã áàéíãà àæèãëàäàã íàñòàé÷óóä èéíõ¿¿ ÿðèëàà.

Ôîòîã Ä.Ëõàãâàñ¿ðýí “Çóäíû æèë áóþó 2010 îíû 2 ñàðûí 4-íèé çóðàã”

“Õºäººíèé ìàë÷èí àéëûí õ¿¿õýä”Ôîòîã Í.Áàòñàéõàí 2009 îí

4-ð áàãèéí èðãýí Ì.Áàÿðñàéõàí íü 300 ãàðóé ìàëòàé, 30 îð÷èì ìàë ìàëëàæ áàéãàà òóðøëàãàòàé ìàë÷äûí íýã. 2010 îíû òóõàé ÿðèõäàà “Ìàë÷èí á¿ð ë òýð æèëèéí çóäíààñ èõ ç¿éëèéã îéëãîñîí. Õè÷íýýí îëîí ìàëòàé áàéñàí ÷ á¿ãäýýðýý õîðîãäâîë ìàë÷èí áèäíèé èðýýä¿é ÿàõ âý ãýñýí áîäîë îðæ èðñýí áàéõ. Ìàíàéõ ãýõýä ë 80-ààä ¿õýðíýýñ 20 ãàðóé ¿õýðòýé ¿ëäñýí áºãººä õîíü ÿìàà íèéëñýí 180 ãàðóé ìàë ¿ðýãäñýí. ªìíºõ æèë¿¿ä íü èõ ñàéõàí áàéñàí áîëîõîîð õàäëàí òýæýýë áàãà àâñàí áàéñàí. Ãýõäýý ìàë õîîëîîð áèø èõýíõ íü ¿íýõýýð äààðñàí áàéõ ãýæ áè õóâüäàà áîääîã” ãýæ çóäíû òóõàé ÿðèà ºðí¿¿ëñýí þì.

Ìàíàé ñóìaíä òýð æèëèéí çóäíààñ õîéø ìàë ìàëëàõ ìàë÷äûí òîî íèëýýä öººðñºí àæèãëàãäàæ áàéãàà áèëýý. ªâºëæººíäºº áóóñàí àéëûí òîîíîîñ õàðæ áàéõàä òýð æèëýýñ õîéø èõ áàãàñàæ, ñóìûí òºâèéí àéëóóäûí òîî èõ íýìýãäýæ áàéíà.

“ªâëèéí áýë÷ýýð” ôîòîã Ä.Ëõàìñ¿ðýí 2009 îí

2010 îíû îëîí ìàëòàé ìàë÷äûí õóâüä õýðõýí íºëººëñºí þì áîë ýíý òàëààð Óëñûí ñàéí ìàë÷èí, Àëòàí òóãàëûí ýçýí Ä.Ëõàãâàñ¿ðýí “Ìàíàéõ ÷èíü 1000 ãàðóé áîã ìàëààñ 50 õóâü íü áàðàã õîðîãäñîí. Íýã àçàðãà àäóó áàðàã èõýíõ íü ¿õýæ ¿ðýãäñýí. Åð ÿàæ ÷ àð÷èëààä õýö¿¿ áàéñàí ø¿¿. Èõ õ¿éòýí áàéñàí áîëîõîîð øºíºäºº ìàëûí ãîëä õ¿éòýí îðæ áàéñàí áàéõ. ¯íýõýýð òàìèð òýíõýý ñàéí àâñàí ìàë ë àðàé õèéæ îíîä îðñîí. Áèä öàã íîéðã¿é ç¿òãýæ õýäýí ìàëûíõàà òàëûã àâ÷ ¿ëäñýí. 2010 îíû ºâºë øèã áàéâàë ÷ ìàë ìàëëàíà ãýäýã õýö¿¿ þì áàéíà ãýæ áîäîõîîð áàéñàí. 100 ãàðóé ìàëòàé àéë ìàëûíõàà õîòîíä ìàëã¿é áàéõûã õàðàõàä ñýòãýë ¿íýõýýð ºâäìººð. Òóõàéí ìàë÷íû ÷ ãýñýí çàí àâèð

ººð÷ëºãäººä õ¿íä áàéãàà íü àæèãëàãäàæ áàéñàí. Íýã øºíº ãýõýä ë ìàíàé õîòíîîñ 30 îð÷èì áîã ìàë ¿õñýí ãýýä áîäîõîîð ìàë÷èí áèäíèé èðýýä¿éã áàòàëãààòàé áàéëãàíà ãýñýí äààòãàë ÷ þì óó ÿìàð íýãýí ¿ð àøèãòàé áîäëîãî òºð çàñàã ìààíü õèéíý ãýæ áîäîæ áàéíà” ãýæ àâàðãà ìàë÷èí ìààíü õóó÷èëñàí áèëýý.


Ä¯ÃÍýËÒ:

“Íóòãèéí öàã ¿åèéí ººð÷ëºëò” íîìîíä Óëñûí õýìæýýíä 5 ñóì ñîíãîãäñîí áºãººä ò¿¿íèé íýã ìàíàé Áàò-ªëçèé ñóì þì. Ýíýõ¿¿ íîìûã áè÷èõ õàðèóöëàãàòàé áºãººä èõýýõýí õè÷ýýë ç¿òãýë øààðäñàí àæëûã õèéõ ¿¿ðýã îíîãäóóëñàí ñóìûí óäèðäëàãàä áîëîí çîí îëîíäîî òàëàðõñàíàà èëýðõèéëüå. Ìºí ýíýõ¿¿ òºñëèéã ñàíàà÷èëñàí “Íóòàã ò¿íøëýë” ÕÕÊ-èéí õàìò îëîí, Êîëîðàäî Ìóæèéí Èõ Ñóðãóóëèéí (CSU) Õàìòûí Õàìãààëëûí Òºâ (CCC), MOR2 òºñëèéíõºíäºº ñóìûíõàà íèéò èðãýäèéí ºìíººñ áàÿðëàñíàà èëýðõèéëýõýä òààòàé áàéíà. Ýíý íîìûã á¿òýýõýä íóòãèéí òºëººëºë áîëãîæ àëáàí áè÷ãýýð 50 ãàðóé, àìààð 100 îð÷èì ìàë÷èí àðäààñ ÿðèëöëàãà, ñóäàëãàà àâ÷ ñýòãýãäëèéã íü ñîíñëîî. Ìàë÷äûí ºìíº òóëãàð÷ áàéãàà àñóóäàë áóþó áýë÷ýýðèéí äààö, ò¿¿íèé ººð÷ëºëò, íèéãýì ýäèéí çàñàã, ýêîëîãèéí íºëºº ãýõ ìýò îëîí àñóóäàë áèé. ¯¿íýýñ ÷óõàì õýðõýí ãàðàõ, ¿¿íèéã øèéäýõ áîëîìæ áèé þó ãýäýã äýýð ìàë÷äûí ººðñäèéíõ íü áîäëûã òóñãàõàä ãîë çîðèëãî ìààíü îðøñîí þì.

Íîìoíäoo îðîí íóòãèéíõàa îíöëîã, áàéãàëèéí ñàéõíûã õàðóóëàí ñóðòàë÷ëàõûã çîðüñîí áèëýý. Áàò-ªëçèé ñóì íü îëîí ¿çýñãýëýíò áàéãàëèéí õîñã¿é á¿òýýëòýéãýýð óëñäàà òºäèéã¿é äýëõèéä ãàéõàãääàã. ¯¿íèéã ãàäààä áîëîí äîòîîäûí æóóë÷èí òîãòìîë èðäýãòýé õîëáîæ òàéëáàðëàæ áîëîõ þì. Ìºí ìàíàé íóòaãò Õàíãàéí á¿ñèéí 30 ãàðóé ìîä óðãàíà. Èéìýýñ Õàíãàéí á¿ñ íóòãèéí óóð àìüñãàë, áýë÷ýýð, ò¿¿íèé ººð÷ëºëò õýðõýí ÿâàãäàæ áàéíà ãýäãèéã ýíý íóòàãòàà ýçýí íü áîëæ àìüäàð÷ áàéãàà àðä èðãýäýýñýý ñîíñîõ íü ìèíèé áîëîîä ìàíàé òºñëèéí áàãèéíõíû òóéëûí çîðèëãî áàéëàà. Ýíýõ¿¿ àæèë íü õóãàöààòàé áàéñàí ó÷èð òºäèéëºí îëîí ìàë÷èí õàìðóóëæ ÷àäààã¿é þì. Ìºí 2012 îíû çóí ãîë óñ òîãòìîë ¿åðòýé áàéñàí áèëýý. Ìàë÷äààñ àâñàí ñóäàëãàà, ÿðèëöëàãààñ õàðàõàä ãîë õºíäºãäºæ áóé àñóóäëûã äàðààëàí áè÷âýë:

• Ìàëàà ìàëëàõ Çàëóó ìàë÷èí ¿ã¿éëýãäýæ áàéíà.• Ìàëðóó ãýõýýñýý èë¿¿ ìàë÷èíðóó èë¿¿ èõ ç¿éë õèéõ õýðýãòýé áàéíà. ¯¿íä: Ìàë÷èí õ¿íèéã

ìýðãýæèëòýé ãýæ ¿çýõ ¿çýë áèé áîëãîõ, íèéãìèéí äààòãàëä õàìðàãäóóëàõ, ÅÁÑ-èéí õè÷ýýëèéí ïðîãðàìä ìàë ìàëëàõ àðãà óõààíûã òóñãàõ ãýõ ìýò àñóóäëóóä oðæ áàéíà.

• Áýë÷ýýð íóòãèéí çºâ, çîõèñòîé, óÿí õàòàí õóâààðèëàëò • Ìàë÷èä ðóó ÷èãëýñýí íèéãìèéí ¿éë àæèëëàãàà òîãòìîë áàéõ• Áàéãàëü, óñàà õàéðëàõ õàìãààëàõ ñýòãýãäëèéã õîé÷ ¿åäýý áèé áîëãîõ çýðýã àñóóäëóóäûã îëîí

ìàë÷èí õºíäºæ, äýìæèæ áóé ìàë÷èä ÷ ò¿¿íýýñ á¿ð èõ áàéëàà.

Õàíãàéí á¿ñ íóòàãò áàéãàëü, öàã óóðûí àìüñãàë ººð÷ëºãäºæ áàéíà. ªâñ, óðãàìëûí ÷àíàð ÷ ãýñýí ¿¿íèéãýý õóâüñàæ áàéíà ãýäãèéã ìàë÷èä ìààíü ÿðüæ áàéñàí áèëýý. Ìºí ìàëûí ¿íý ºñºæ, àøèã øèì ìºí àäèë ¿íýòýé áîëæ áàéãààä ìàëàà ìàëëàæ áàéãàà ìàë÷èä àì ñàéòàé áàéñàí ãýäãèéã õýëìýýð áàéíà. Ìàë÷èí áàéíà ãýäýã àìàðã¿é àæèë, èõýýõýí ýðäýì óõààí øààðäñàí àæèë ãýäèéã õýëìýýð áàéíà. Èíãýæ õýëýõ øàëòãààí íü ìàë÷èí õ¿í õàìãèéí õºäºëìºð÷, èõ ç¿éëèéã ñóðàõ õýðýãòýé áàéäàã. ßëàíãóÿà ìîíãîë÷óóä áèä ìàëòàéãàà ñàëøã¿é õîëáîîòîéãîîð ºíººã õ¿ðñýí. Íàäàä íýã ìàë÷èíû ¿ã èõ ë ÷óõàë ¿ã øèã ñàíàãäñàí. Òýð íü 4-ð áàãèéí èðãýí, àéìãèéí àâàðãà ìàë÷èí Í.Òºìºðáàò ãóàéí “Ìàõ èäýõ äóðòàé áîë ìàëàà ìàëëà” ãýæ õýëñýí ¿ã þì. Ýíý ¿ã õýäèé ýíãèéí áîëîâ÷ áèäíèé àìüäðàëä íèéöñýí ¿ã øèã ñàíàãäñàí. Ìàõ èääýãã¿é ìîíãîë õ¿í áàðàã áàéõã¿é ø¿¿ ãýäýãòýé îëîí õ¿í ñàíàë íèéëýõ áàéõ. Ìºí ìàëààñ ãàðàõ àéðàã, òàðàã, ñ¿¿, ºðºì, áÿñëàã, ààðóóë ãýõ ìýò îëîí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ìîíãîë÷óóä áèä á¿ãäýýðýý ë õýðýãëýæ ñóðñàí. ßëàíãóÿà õºäººíèé àéëóóä õîîë òýæýýëèéíõýý ãîëëîõ õýñýã áîëãîäîã. Òèéìýýñ áèäíèéã ìàë÷èí ìîíãîë÷óóä, í¿¿äýë÷èí ìîíãîë÷óóä ãýæ ãàäíûõàí ÿðüäàã áèëýý. Ýíý íîìûã òà óíøñàíààð ìàë÷äûí àìüäðàë, ìàë àæ àæóéí ñàëáàð, ìàë ìàëëàäàãã¿é õ¿ì¿¿ñò ÷ õàìààòàé áàéíà ãýäãèéã îéëãîõ áîëîâ óó ãýæ áè õóâüäàà áîäîæ áàéíà.

Ìºí òà á¿õýí Áàò-ªëçèé ñóìûí áàéãàëèéí ñàéõàí áóþó “Õàíãàéí ñàéõàí íóòàã”-òàé áàãà ÷ ãýñýí òàíèëöàæ ÷àäñàí áàéõ ãýæ íàéäíà. Ìàíàé ñóìàíä èðñýí õ¿ì¿¿ñ äàõèæ çààâàë èðäýã. ¯¿íèéã áè îëîí óäàà õàðæ áàéñàí. Ìèíèé õ¿¿õýä íàñ Óëààí ãîëûí Öóòãàëàíòàé îéðõîí ºíãºðñºí. Çóíû öàãò áàðàã ºäºð á¿ð ë öóòãàëàí äýýð î÷äîã áàéëàà. Çàðèì æóóë÷èä îëîí óäàà èðæ àìàð÷, àÿëñàí òîõèîëäîë áàéäàã. ×óõàìõ¿¿ “Ìÿíãà ÿðèõààð íýã ¿ç” ãýäýã øèã Áàò-ªëçèé ñóìàíä íýã èðýýä ¿çâýë òà îéëãîõ áîëíî ãýäãèéã áè èòãýëòýéãýýð õýëýõ äóðòàé.


ÕÀÍÃÀéÍ ÑÀéÕÀÍ ÍÓÒÀÃ:

Ò¯¯Õ Ñî¨ËûÍ ÄÓÐÑÃÀËÒ ÃÀÇÐÓÓÄ

Ã¿íæèéí çàì: Ìàíæèéí õààíû ãîî ¿çýñãýëýíãýýðýý ãàéõàãäñàí îõèí áàéæýý. Ò¿¿íä òîõèðîõ ñàéõàí ýð îëääîãã¿é áàéñàí áºãººä ººðèéí ýöýã ìàíæèéí õààíä àéëòãàí ººðòºº òîõèðîõ ýð îëîõîîð ÿâàõ çàìäàà Øèâýðò, Õàâòãàé óëààíû íóðóóã äàìæèí ÿâñàí ãýõ áºãººä òýäãýýð ºíäºð íóðóóäûã çîðèóä çàñàæ çàì ãàðãàñíààñ Ã¿íæèéí çàì áèé áîëñîí äîìîãòîé. Ýíý çàì íü îäîîã õ¿ðòýë àøèãëàãäàæ áàéãàà áèëýý.

Äºðâºëæèíãèéííóðóó:ªºëäèéí äàéíû ¿åä õàëõ÷óóä íýãýí òîëãîéã çàñ÷ òýãøëýýä äºðâºí òàëä íü õàðóóë çîãñîîí äàéñàíòàé áàéëäàæ áàéñàí ãýõ íóðóóã Äºðâºëæèíãèéí íóðóó õýìýýí íýðëýäýã áîëñîí ò¿¿õ áèé.

Ä¿¿ã¿¿ðèéí÷óëóó:Ò¿øýýò õàí Ãîìáîäîðæèéí ýöýã Àâòàé ñàéí õààíû Ä¿¿ã¿¿ðèéí ÷óëóó õýìýýõ 30-40 ñì ãîë÷òîé áººðºíõèé áîðæèí ÷óëóó Áàò-ªëçèé ñóìûí íóòàãò áèé. Àâòàé ñàéí õààí äàëàé òºâøíººñ äýýø 2000 ãàðóé ìåòð ºíäºðò ºðãºãäñºí Àð Õÿòðóóíû íóðóóí äýýðýýñ êì îð÷èìä ä¿¿ã¿¿ðäñýí ãýäýã äîìîãòîé.

¯¿ðòèéíðàøààí: ¯¿ðòèéí òîõîéí äîîä õýñýãò ãîëûíõîî çàõàä îéðõîí áàéäàã ðàøààí. Ðàøààíû ôèçèê õèìèéí øèíæ íü: õ¿éòýí, ãèäðîêàðáîíàòûí, íàòðè, êàëè, êàëüöûí íàéðëàãàòàé, õ¿÷èëëýã, í¿¿ðñ õ¿÷ëèéí õèé 1ã/ë, ýðäýñæèëò 2,1ã/ë àãóóëñàí þì. Ýì÷èëãýýíèé ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë áîëîõ öàõèóð 5,8 ìã/ë, áîð 4,2 ìã/ë, ëèòèÿ 3 ìã/ë ìàðãàíö 1,6 ìã/ë áàéãààãèéí äýýð óã ðàøààíä 2-3 âàëåíòûí òºìºð áàéäàãã¿é òóë ðàøààíûã ñàâëàí ýì÷èëãýý, óíäàíä õýðýãëýõýä çîõèìæòîé.

¯¿ðòèéíòîõîé:Áàò-ªëçèé ñóìûí òºâººñ ç¿¿í óðãàø 10 êì ãàðóé çàéä, Îðõîí ãîëûí ºíäºð ýðýã á¿õèé òîõîé þì. ¯¿ðòèéí òîõîé íü äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1630 ìåòð ºíäºð ºðãºãäñºí. ªºëäèéí äàéíû ¿åä íóòãèéí íýãýí ëàìûí õàðààëààð Óëààí ãîëä æèâ¿¿ëæ àëñàí öýðã¿¿äèéí õ¿¿ðèéã óðñãàëààð ãàðãààä îâîîëñîí òýð ãàçðûã “Õ¿¿ðòèéí òîõîé” ãýæ íýðëýñýí íü ÿâààíäàà ñóíæèð÷, ÿðèãäñàíààð “¯¿ðòèéí òîõîé” õýìýýí íýðëýãäñýí ãýñýí äîìîã áàéäàã.

Ýíä “Áóëàíãèéí öàãààí ÷óëóó” ãýõ ÷óëóó áàéäàã. Ò¿¿íèéã äàéòàã÷ 2 òàë, Äºðâºëæèíãèéí íóðóóíààñ öýö ìýðãýíýýðýý òýìöýëäýí áóò õàðâàñàí ãýñýí äîìîã àðä èðãýäèéí äóíä ÿðèãääàã áèëýý.

Ôîòîã Á.Áàòáààòàð 2008 îí “¯¿ðòèéí òîõîé”

Õÿòðóóíû ðàøààí: Áàò-ªëçèé ñóìûí íóòàãò îðøäîã, Îéí öîîðõîé äóíä óõàà öàéâàð ºíãºòýé áîðæèí õàäàí äîòðîîñ àíàãààõ ÷àäàëòàé õàëóóí, õ¿éòýí ðàøààíóóä óíäàð÷ Õÿòðóóíû ãîëä íèéëäýã. Ðàøààí íü ãèäðîêàðáîíàò, ñóëüôàò-íàòðèéí íàéðëàãàòàé, ñóë ýðäýñæèëòòýé, ÿëèìã¿é õ¿õýðò óñ òºðºã÷ àãóóëäàã. +26, +36 ãðàäóñä óíäàðãà íü ýëáýã áîëäîã.


Ôîòîã í.Áàÿðìàãíàé 2011 îí “Õÿòðóóíû ðàøààí”

Ýíý ðàøààíä 1827 îíä ã¿í óõààíòàí Äàì÷ààäîðæ 21 äàðü ýõèéí áÿñàëãàë á¿òýýñýí ò¿¿õòýé. Èéíõ¿¿ 174 æèëèéí òýðòýýãýýñ ñóâèëàëä àøèãëàæ áàéñàí ýíý ðàøààíä Ìîíãîë Óëñûí òýðã¿¿í ñàéä õàëõûí Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí, ò¿¿íèé õàòíû îðäîã áàéñàí õàø ÷óëóóí îíãîö, õàâòãàé õàäàí ñóóäàë, ìºð õàä áàéäàã áèëýý.

Õàíáàÿí óóë:Õàíãàéí ãîë íóðóóíû àð õýñýãò, Íàéìàí íóóðààñ õîéø õîëã¿é îðøèõ òàõèëãàòàé óíòàðñàí ãàëò óóë. Õàíáàÿí óóëûã Òîãîî Xàéðõàí ãýæ áàñ íýðëýäýã áºãººä öàðàíäàà íóóðòàé áèëýý. Ýíý ãàëò óóëûã äýëáýðýõýä îðãèëîí ãàðñàí õàëóóí õàéëìàã áîäèñ Îðõîíû õºíäèéãººð Õàðõîðèí ñóì õ¿ðòýë óðññàí ãýæ ñóäëàà÷äûí ä¿ãíýëò áàéäàã.

Ôîòîã Ä.Ä¿ãýðñ¿ðýí 2011 îí “Õàíáàÿí óóë”

Õàíáàÿí óóëûí îðîéí õýñýã íü ìîäã¿é áºãººä æèë èðýõ òóñàì îðîé ðóóãàà ìîä áàãà áàãààð óðãàäàã ãýæ àðä îëîí ÿðüäàã. Õàíáàÿí óóëûí îðîéí ìîäîîð ä¿¿ðñýí öàãò ìîíãîë÷óóä ýëáýã äýëáýã, áàÿí öàòãàëàí àìüäðàía ãýæ àðä îëíû äóíä äîìîã áîëîí ÿðüöãààäàã áèëýý.

Õàðâàà õàä:Îðõîí ãîëûí ¿çýñãýëýíò òîõîéí íýãýí ýðýãò 50-60 ìåòð îð÷èì ºíäºð õàäàí áàéö áàéäàã. Ãîëûí ýñðýã òàëä 2 êì îð÷èì çàéòàé îðøèõ Õóðöûí àð äýíæ õýìýýõ ãàçðààñ óã õàäûã õàðâàäàã áàéñàí ãýäýã äîìîã àðä èðãýäèéí äóíä áàéäàã.


Õîðãîéõ¿ðýì:Õàíáàÿí óóëûí àðä áèò¿¿ ìîä, òºðºë á¿ðèéí æèìñ á¿õèé, óðò íü 15 êì, ºðãºí íü 2-10 êì ¿ðãýëæèëñýí ãàëò óóëûí äýëáýðýëòýýñ ¿¿ññýí, èõ õ¿ðìýí ÷óëóóòàé ¿çýñãýëýíò ãàçàð. Õîðãîé õ¿ðýì äóíäóóð õºíäëºí ãàðñàí äºðâºí ìîðèí æèìòýé. Çóí öàã æèìñ èõ óðãàäàã áºãººä ÿëàíãóÿà õàä æèìñ èõ óðãàäàã áèëýý.

Ôîòîã Á.Áàò-ßëàëò 2010 îí “Õîðãîé õ¿ðýì”

Õîðõîéòäýíæ:Ñóìûí òºâººñ 50 ãàðóé êì Óëèàñòàéí ãîëûí ýõ-Óëèàñòàéí äýíæèéí äýýä õýñýãò îðøèõ áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçàð þì. Ò¿¿íèé äóíä òóíãàëàã óñò áÿöõàí íóóðòàé, 20 îð÷èì ìåòð ãîë÷òîé áàéãàëèàñ òîãòñîí ã¿íçãèé òîãîîòîé, ò¿¿íä íü ìîãîéí ÷óóëãàí áîëäîã ãýñýí äîìîã áèé. Èéì ó÷ðààñ íóòãèéí àðä ò¿ìýí ìîãîé èõ áàéäàã òóë “Õîðõîéò äýíæ” ãýæ íýðëýñýí ò¿¿õòýé. Õàðèí ºíººäºð àì äàìæèí ÿðèãäñàíààð “Õîðõîéò äýíæ” áèø “Ãîðõèí äýíæ” ãýæ ºäãºº íýðëýäýã áèëýý.

Íàéìàííóóð:Áàò-ªëçèé ñóìûí íóòàã äýâñãýð äýýð îðøèõ Õàíãàéí íóðóóíû ºìíºä õýñýãò îðøèõ áàéãàëèéí îíöãîé ñîíèí òîãòîö á¿õèé öýíãýã óñò íàéìàí íóóðûã Øèðýýò, Ìóõàð, Õàëèóò, Áóãàò, Õàÿà, Øàíàà, Õ¿éñ, Äºðºº õýìýýí òóñ òóñ íýðëýäýã. ªºð õîîðîíäîî õîëáîî á¿õèé ýë íóóðóóäûã íóòãèéíõàí Õ¿éñèéí íàéìàí íóóð ãýäýã áàéæýý. Áàéãàëèéí õîâîð òîãòîö, õîñã¿é ãîî ¿çýñãýëýíò ýíý íóòãèéã 1995 îíä 115 êì òàëáàéòàéãààð óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàä àâ÷ýý. Äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 3000 ìåòð ºðãºãäñºí, áèò¿¿ îé ìîäîîð õó÷èãäñàí, ÷èéãëýã óóð àìüñãàëòàé òóë àéë, ìaë òºäèé ë íóòàãëàäàãã¿é.

Ôîòîã í.Áàÿðìàãíàé 2010 îí “Íàéìàí íóóðûí íýã Øèðýýò íóóð”


Óëààíãîëûíõ¿ðõðýý:Áàò-ªëçèé ñóìûí íóòàãò îðøèõ “Óëààí ãîëûí õ¿ðõðýý”-ã õ¿ì¿¿ñ èõýâ÷ëýí Îðõîí ãîëîîñ óðñäàã ãýæ ÿðüäàã áîëîâ÷, Óëààí ãîëîîñ óðñäàã Ìîíãîë îðíû õàìãèéí òîì õ¿ðõðýý þì. 22 ìåòð îð÷èì ºíäºðººñ óðñäàã áºãººä áîðîî èõòýé æèë èõ ¿åðëýæ, óðñãàë íü áàðàã òàñàðäàãã¿é þì. Õàðèí ãàíòàé æèë ¿å ¿å òàñàð÷, óðñàõã¿é áàéõ òîõèîëäîë áàéäàã.

Ôîòîã Í.Áàòñàéõàí 2012 îí “Óëààí ãîëûí öóòãàëàí”

Ýðò äýýð ¿åä ªºëä¿¿ä ýçëýí ò¿ðýìãèéëýõ çîðèëãîîð äàéðàí îðæ èðýõýä Ìîíãîëûí òîìîîõîí íî¸ä öóãëàð÷ Óëààí öóòãàëàí ìèíü óëààíààð ýðãýæ õàð ñàíààò äàéñíóóäûã óñòãàæ àðä îëíîî õàéðëàí ºðøººãºº÷ ãýæ çóóí ëàí öàëèí ìºíãº ºðãºñºí ò¿¿õòýé. Òýãòýë öóòãàëàí óëààíààðàà ýðãýæ ¿åðëýí ¿é îëîí öýðã¿¿ä Îðõîí ãîëä óíàæ ñ¿éðñýí äîìîã ÿðèà àðä îëíû äóíä áàéäàã áèëýý. Æèë á¿ðèéí çóíû ñàéõàí öàãò Óëààí öóòãàëàí äýýð ãàäíà äîòíû æóóë÷èä òàñàðäàãã¿é þì.

Ìîãîéòûí õàëóóí ðàøààí:Áàò-ªëçèé ñóìûí òºâººc óðàãø 10 êì çàéä îðøèõ Ìîãîéòûí àìíû ýõýíä îðøäîã. Õ¿õýðò óñòºðºã÷èéí àìò, ¿íýðòýé, ºíãºã¿é òóíãàëàã, ãèäðîêàðáîíàò, íàòðè, êàëüöè, õëîðèä, ñóëüôàò çýðýã íàéðëàãàòàé. Ìýäðýë, ¿å ìº÷, óìàé, áººð, íóðóó, õîäîîä, ãýäýñ, îëãîé, ýëýã, öºñ, óóøèã, ç¿ðõíèé ºâ÷èí àíàãààõàä õýðýãëýäýã.

Ôîòîã Ì.Ìºíõäàëàé 2009 îí “Ìîãîéòûí ðàøààí”


Õºíºãèéí Óëààí õàä: Áàò-ªëçèé ñóìûí òºâººñ äýýø 20 êì-ûí çàéä Õºíºãèéí àìíû Óëààí õàäûã òýð õàâèéí èðãýä ø¿òýæ, ñ¿ñýãëýæ èðæýý. Öàãààí ñàðûí øèíèéí íýãíèé ºãëºº ýðò î÷èæ, òýð æèëèéíõýý àæèë ¿éëñ, çàñëàà äààòãàäàã ò¿¿õòýé. Óëààí õàäíû õ¿éòýí ðàøààí áàéäàã áºãººä òýð ðàøààíûã õîäîîäîíä ñàéí ãýæ õ¿ì¿¿ñ ÿðüäàã áèëýý.

Ôîòîã Á.Áàòáààòàð 2005 îí “Õºíºãèéí àìíû Óëààí õàä”

ÌîãîéòûíÖàãààíõàéðõàí: Áàò-ªëçèé ñóìûí òºâººñ 10 ãàðóé êì-ûí çàéä îðøèõ Öàãààí õàéðõàíûã íóòãèéí àðä îëîí ýðò äýýð ¿åýñ ø¿òýæ, ñ¿ñýãëýæ, ºãëºº ýðò öàéíûõàà äýýæèéã ºðãºæ èðñýí ò¿¿õòýé áºãººä ºíäºð íü 10 ìåòð. Íóòãèéí àðäóóä õ¿ñýë ìºðººäëºº øèâíýäýã áºãººä Öàãààí ñàðûí øèíèéí 3, øèíèéí 8 çýðýã ñàéí ºäð¿¿äýä îëóóëàà Öàãààí õàéðõàíã çîðèí î÷èæ, òýð æèëèéíõýý àæèë ¿éëñèéã äààòãàäàã óëàìæëàëòàé áîëñîí. Öàãààí ÷óëóó áóþó Öàãààí õàéðõàíû èä øèäèéí òóõàé àðä îëíû äóíä, ò¿¿õ äîìîã ìýò ÿðèãäàæ ºíººã õ¿ðñýí. Ìîãîéòûí ýõýíä ò¿éìýð ãàð÷ Öàãààí õàéðõàíòàé îéðòîõîîð àÿíäàà áîðîî îðîîä óíòðààæ áàéñàí ñàÿõàíû íýãýí áàðèìò áèé. Öàãààí õàéðõàíä æèëä íýã ÷ ãýñýí ìºðãºå ãýæ äèéëýíõ çîí îëîí çîðüäîã áèëýý.

Ôîòîã Ì.Ìºíõäàëàé 2009 îí “Öàãààí Õàéðõàí”


Îðõîíûáàãàõ¿ðõðýý:Ìîíãîëûí õàìãèéí òîì õ¿ðõðýý áîëîõ Óëààí öóòãàëàí áîë Îðõîí ãîëîîñ óðñäàãã¿é õàðèí Óëààí ãîëîîñ óðñäàã. Îðõîí ãîëûí Áàãà õ¿ðõðýý áîë Óëààí öóòãàëàíãààñ õîëã¿é 1 êì õ¿ðýõã¿é çàéä îðøäîã õ¿ðõðýý áàéäàã. Òóñ õ¿ðõðýý æèæèã áîëîâ÷ óðñãàëûí õóðä èõòýé, õ¿ì¿¿ñ òýð áîëãîí ìýäýýä áàéääàãã¿éðýý îíöëîãòîé.

Ôîòîã Á.Áàò-ßëàëò 2009 îí “Îðõîí ãîëûí öóòãàëàí”

Òºâõºí õèéä: Ìîíãîëûí íýðò ñî¸í ãèéã¿¿ëýã÷, øàøèí òºðèéí ãàðàìãàé ç¿òãýëòýí àíõäóãààð Áîãä Æàâäçàíäàìáà õóòàãò ºíäºð ãýãýýí Ã.Çàíàáàçàð 1653 îíä ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàò-ªëçèé ñóìûí íóòàã Õàíãàéí íóðóóíû Øèâýýò-Óëààí õýìýýõ áàéãàëèéí õîñã¿é ¿çýñãýëýíòýé ãàçàð Òºâõºí õèéäèéã áàéãóóëñàí ò¿¿õòýé. Áàéãàëèéí ºâºðìºö òîãòîöòîé óã ãàçðûã èõýä ñîíèðõîí Áîãä ºíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàð Íÿìáà õèéõýýð èðæ ÷óëóóí òóóðãàí õàíàòàé æèæèã áàéøèí áàðèóëñàí íü õîæèì Çàíàáàçàð ãýãýýíèé á¿òýýëèéí ñ¿ì ãýæ àëäàðøñàí áèëýý. Òºâõºí ãýäýã íü Ä¿âõàí ãýñýí òºâä ¿ã áºãººä á¿òýýëèéí ñ¿ì ãýñýí óòãûã èëýðõèéëäýã áàéíà. ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàð ýíýõ¿¿ á¿òýýëèéí ñ¿ìäýý ìîíãîë õ¿íèé îþóí óõààíû ñîð áîëñîí ãàéõàìøèãò á¿òýýë¿¿äýý òóóðâèñíû äîòîð Ìîíãîë õ¿íèé îðîéí äýýä ø¿òýýí, òóñãààð òîãòíîëûí áýëýãäýë, õîæìîî Ìîíãîë óëñûí òºðèéí ñ¿ëä áîëîí òîäîðñîí ñî¸ìáî ñ¿ëä, ñî¸ìáî áè÷ãèéã 1686 îíä çîõèîæ, ýâ íýãäýë ýíõ àìãàëàíãèéí àäèñòàé, îðøèõ áóþó Æàíëàâöîãçîëìàà õýìýýõ ã¿í óõààíû á¿òýýëýý òóóðâèñàí áàéíà.

Ãàëäàí Áîøèãòûí äàéí ñàìóóí ýõýëñíýýñ ¿¿äýí 1688-1700-ààä îí õ¿ðòýë á¿òýýëèéí ñ¿ìèéã àøèãëàõã¿é áàéæ áàéãààä õîæèì äàõèí ñýðãýýæ õóðàë íîìûí ãàçàð áîëãîñîí ãýäýã. Õèéäèéí ñóóðü ãàçðààñ äýýø 30-ààä ìåòð ºðãºãäñºí õàäíû òàâöàí äýýð áàéðëàñíû áàðóóí òàëä õóðëûí äóãàí, Î÷èðäàðü áà Ãîìáîã¿ð áóðõàäûí ñ¿ì, á¿òýýëèéí ñ¿ì /1654 îíä àíõ áàðèãäñàí áºãººä 1760, 1786 îíóóäàä äàõèí çàñâàðëàæ áàéæýý/, ìºíõ çóëûí ñ¿ì, õî¸ð ñóâðàãà, ãàíö õ¿ðäíèé áÿöõàí ñàðàâ÷ á¿õèé õèéä áàéñàí. Ç¿¿í òàëûí õýñýãò æàñûí àãóóëàõ, ãàë çóóõ, ìºðãºë÷äºä çîðèóëñàí íýã ãýð, 60 ñì ã¿íòýé õî¸ð õóäàã áàéæýý.

“Òºâõºí õèéä” Ôîòîã Í.×àíöàëòàðèà 2012 îí “Òºâõºí õèéä”


Ýíý õóäãèéí óñ íü ìàø òóíãàëàã, õ¿éòýí áºãººä îäîî ÷ õýâýýð áàéãàà. Õîæèì õèéäèéí äýðãýä XYIII çóóíû ¿åä Ýðäýíýçóóãèéí äýýä ä¿ð Ëóâñàíäàãâàäàðæàà ëàìòíààñ õóðëûí äóãàí, ëàâðèí äóãàí, æàñûí áàéð, í¿ãëýý ñàõèäàã ãýð, æàí÷èâ ÷îäèí, õàøàà, äààìàí õààëãà áàðèóëæ XIX çóóíû ýõýí ¿åä Ñàéí íî¸í õàí ñýð¿¿í äóãàíûã áàéãóóëæýý. Îäîî Òºâõºí õèéä íü ªíäºð ãýãýýíèé ººðèéíõ íü ìóòðààð á¿òýýãäñýí íàíäèí ø¿òýýí, Áîãäûí ñ¿ì, ìóòðûíõ íü ìºð, áàðèíòàãò áîéâíû íü ìºð çýðýã îíö ñîíèðõîëòîé áîäèò óë ìºð¿¿ä, íÿìáàíû áîëîí áóñàä àãóéíóóä, ãýãýýíòíèé ìîðèíû óÿà ãýãäýõ õîîðîíäîî áàéãàëèàñ õîëáîãäîí óðãàñàí ìîä, ýõèéí õýâëèé, ò¿¿í äýýðõè ìîíãîë áè÷ýýñ, ìàõãàë ìîä, ðàøààíû õóäàã çýðýã äàâòàãäàøã¿é ãàéõàìøèãò ò¿¿õ ñî¸ëûí ºâ ñàíòàé, ãýãýýðýë áÿñàëãàëûí àðèóí

äàãøèí ãàçàð ãýäãèéã ýðäýìòýä áîëîí àðä èðãýä áèøèðäýã áèëýý. Òºâõºí íü Óëààíáààòàð õîòîîñ 480 îð÷èì êì, Áàò-ªëçèé ñóìûí òºâººñ 50 êì çàéä îðøäîã. Òºâõºíèéã Ñî¸ë óðëàãèéí ñàíãààñ 60 ñàÿ òºãðºãèéí ñàíõ¿¿æèëò õèéæ ñýðãýýí 1993 îíû 10-ð ñàðûí 27-íä áóþó òàõèà æèëèéí íàìðûí àäàã ñàðûí øèíèéí 3-íä íýýæ, ñ¿ñýãòýí ìºðãºë÷èä æóóë÷äûí ñýòãýëèéã òàòàõ ãàçàð áîëãîñîí þì. Òºâõºí õèéäèéí óóëûí îðîé äýýð òýãø ºíäºðëºã áàéäàã áºãººä ýìýãòýé õ¿í ãàðàõûã öýýðëýäýã. Òºâõºí õèéäýýñ îäîîã õ¿ðòýë á¿òýí ¿ëäñýí á¿òýýëèéí ñ¿ìèéã 1971 îíä ªâºðõàíãàé

àéìãèéí, 1994 îíä Óëñûí õàìãààëàëòàä àâñàí áàéíà. Ìîíãîë÷óóäûí äóíä àìüä áóðõàí õýìýýãäýí áèøðýë õ¿íäýòãýëèéã îëñîí Èõ Áàêóëà Ðýíá¿¿÷è 1995 îíä ýíä ìîðèëîí èðýýä áàéãàëèéí ñàéõíûã ø¿òýí áèøèð÷ äóó àëäàí “..×óõàìäàà Òºâõºí õèéäèéã áóðõàíû îðîí ýíý áàéíà. Ìîíãîë÷óóä àëñ õîëûí Óòàé, Ã¿ìáýí ÿâæ íÿìáà, äîì õèéõèéí îðîíä ýíý ë àðèóí äàãøèí ãàçàðòàà èðæ ìºðãºë, äîìîî õèéâýë çîõèíî ...” ãýæ àéëäñàí ãýäýã. Îðõîíãîë:Ìîíãîëûí õàìãèéí óðò ãîë. Îðõîí ãîë íü ýíý õàâü íóòàãòàà 20 ãàðóé ìåòð ã¿íòýéãýýð,

100 ãàðóé ìåòð ºðãºí õ¿ðìýí ÷óëóóí õàíàí ýãö õàâöàë äóíäóóð óðñäàã. Îðõîí ãîë Õàíãàé íóðóóíû Ñóâðàãà Õàéðõàí óóëûí àð õàæóóãààñ ýõ àâàí òîì æèæèã îëîí ãîëóóäûã íèéë¿¿ëýí 1124 êì óðñààä Ñýëýíãý ìºðºíä öóòãàäàã. Îðõîíû õºíäèé íü Òºâ Àçèéí õîéä õýñýã ÿëàíãóÿà Ìîíãîëûí õîò áàéãóóëàëòûí ôîòîã Á.Áàò-ßëàëò 2009 îí “Îðõîí ãîë” ãàðàë ¿¿ñýë õºãæëèéã õàðóóëæ áàéãàà àðõåîëîãèéí áîëîí ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëààð áàÿëàã íóòàã. Ýíä XIII-XIY çóóíû ¿åèéí Ìîíãîëûí ýçýíò ã¿ðíèé ºðãºí óóäàì íóòãèéí ìàø ÷óõàë ñóóðèí ãàçàð áàéñàí þì. Îðõîíû õºíäèé äýõ Ýðäýíýçóó, Òºâõºí õèéä, Õàð áàëãàñ, Õàðõîðóì õîòíû òóóðü, Áèëãý õààíû õºøºº çýðýã ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëûã ÞÍÅÑÊÎ “Äýëõèéí ãàéõàìøèãò ç¿éë” ãýäýã çýðýãëýëýýð äýëõèéí ñî¸ëûí ºâä 1996 îíä á¿ðòãýí àâñàí áàéíà. Îðõîíû ìºðíèé ýõ öóòãàë áîëîõ Ìîéëò, Ìîãîéò, Õàìàð, Óëààí ãîë, Öàãààí àçàðãà, Áàðóóí ãîë, Ñ¿âèéí ãîë, Ýðõýò, Òàìãà, Òîíãîðîã, Óëèàñòàé, Ñºäòèé çýðýã îëîí àðâàí ãîë, ãîðõè óñàí ñ¿ëæýýã ¿¿ñãýõèéí çýðýãöýý Îðõîí ò¿øýý ìºðºí òóñ ñóìûí íóòãààð 120 êì óðñàí ºíãºðäºã. Ìºí Ìîíãîë îðíû õàìãèéí òîì õ¿ðõðýý Óëààí ãîëûí öóòãàëàí íü îðõîí ãîëðóó íèéëæ óðñäàã áèëýý.


Öàãààí ãîëûí áàãà öóòãàëàí: Áàò-ªëçèé ñóìûí òºâººñ ç¿¿í õîéø 10 ãàðóé êì-ò Öàãààí ãîë, Ìîéëò, Ìîãîéò, ªâò, Áºõºí øàðûí ãîëóóä Îðõîí ãîëä íèéëýí 6 ìåòð îð÷èì ºíäðººñ áóóæ Áàãà õ¿ðõðýýã ¿¿ñãýæýý. Ýíý õ¿ðõðýýã ¿åðã¿é áàéõ ¿åä íü õ¿ì¿¿ñ äîð íü çîãñîæ, íóðóóðóóãàà öîõèóëäàã áàéíà. Íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ ¿¿íèéã áàéãàëèéí ìàññàæ ãýæ íýðëýýä áàéãàà ýíý ãàçàð çóíû öàãò àìðàëò çóãààëãààð ÿâæ õ¿ì¿¿ñ èõýýõýí î÷äîã ãàçðóóäûí íýã.

Ôîòîã í.Áàÿðìàãíàé 2012 îí “Öàãààí ãîëûí öóòãàëàí”

“Ñàéõàíìîä”áóþóòýíãýðýçýíòýé“Áóðõàíìîä”-íûò¿¿õ

ªâºã äýýäñýýñ çóóí çóóí äàìæóóëàí ø¿òýæ áèøèð÷ ñ¿ñëýí õàéðëàí èðñýí Áàò-ªëçèé íóòãèéí áàñ íýãýí ãàéõàìøèã áîë “Òýíãýð ýçýíòýé áóðõàí ìîä” þì. “Áóðõàí ìîä”-ûã äýýðèéí íîìòîé ëàì íàð, íóòãèéí àðä èðãýä Æàíðàéñàã áóðõàíû á¿ðýëáàà ãýæ ø¿òýæ èðñýí ò¿¿õòýé. Ýíý ìîä íü Áàò-ªëçèé ñóìûí 1-ð áàãèéí íóòàã “Èõ áàéøèíòûí àì”-íû óðä õ¿ðýì àñãàí äîòîð áàéäàã þì. Àðäûí õóâüñãàëààñ ºìíº íóòãèéí àðäóóä àìü íàñ àæèë ¿éëñýý äààòãàí àéëòãàë õèéäýã áàéñàí áºãººä 1921 îíû çóíû äóíä ñàðä Áàÿíõîíãîð àéìãèéí Øàðãàëæóóòûí õàëóóí ðàøààí äýýð áàéðëàæ õ¿÷ýý çóçààòãàæ áàéñàí Õàòàíáààòàð Âàí Ìàãñàðæàâ, Áàò-ªëçèé ñóìûí õàðúÿàò ïàðòèçàí Ñîíîìûí Äàøðàâäàí, Öýâýýíèé Áÿìáàà íàðûã çîðèóä èëãýýæ “Òýíãýð çàÿàò Áóðõàí ìîä”-íä öýðãèéíõýý àìü íàñ, àæèë ¿éëñèéã äààòãóóëæ, àéëòãàë ºðã¿¿ëæ áàéæýý. 1927 îíû ¿åä “Áóðõàí ìîä”-ûã á¿ðìºñºí óñòãàõ çîðèëãîîð äîòîîä ÿàìíû íîãîîí ìàëãàéòíóóä îâîî òàõèëãûã íóðààæ, õàäàã ÿíäàðûã íü ìîäíû ̧ ðîîëä îâîîëæ øàòààñàí áîëîâ÷ øàòàëã¿é ¿ëäñýí ò¿¿õòýé. Íóòãèéí ñ¿ñýãòýí îëîí òýð öàãààñ õîéø “Áóðõàí ìîä” –íû íýðèéã “Ñàéõàí ìîä” áîëîí “Äîëîîí ìîä” õýìýýí ººð÷ëºí íýðëýæ, õàìãààëæ èðñýí ãýæ àðä îëíû äóíä ÿðüöãààäàã áèëýý. ªäãºº ýíý ìîäíû èä øèäèéí õ¿÷èéã ñýðãýýí áóé áîëãîõîîð Áàò-ªëçèé ñóìûí óóãóóë, ÷ºëººíä ãàðñàí äýä õóðàíäàà, ºíäºð íàñòàí “Ìîíãîë” îâîãò Ã.Äàâààäàø ãóàé íîìûí á¿òýýë òóóðüâèæ, ýíý òàëààðõ àæëûã èäýâõòýé õººöºëäºæ áàéãàà áèëýý.


ÍÈéÃýÌ-ýÄÈéÍ ÇÀÑÃÈéÍ ÑÓÄÀËÃÀÀÍû ÇÀÐÈÌ ¯Ð Ä¯ÍÃýýÑ

Ñýëýíãý àéìãèéí Áàÿíãîë, Ñàéõàí

Ñýëýíãý àéìãèéí Áàÿíãîë, Ñàéõàí ñóìûí íèéò ºðõèéí òîîã ìàë÷èí ºðõèéí òîîòîé õàðüöóóëàõàä 2002 îíîîñ 2012 îíû õîîðîíä Áàÿíãîë ñóìûí íèéò ºðõèéí òîî ààæìààð íýìýãäýæ áàéõàä ìàë÷èí ºðõèéí òîî ààæìààð áóóðàõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Õàðèí Ñàéõàí ñóìûí õóâüä ìàë÷èí ºðõèéí òîî 2008 îí õ¿ðòýë áóóð÷ 2009 îíîîñ õîéø ààæìààð íýìýãäýæ 2012 îíä 184 ìàë÷èí ºðõ òîîëîãäñîí áàéíà.

Íèéò ºðõèéí òîî Ìàë÷èí ºðõèéí òîî

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

1800

1600

1400

1200

1000

800

600

400

200

0

1133

669 647

1116

602

1175

581

1190

601

1237

335

1394

397

1511

464

1584

454

1626

433

1590

403

Çóðàã 1. Áàÿíãîë ñóìûí íèéò áà ìàë÷èí ºðõèéí òîî 2002-2012 áàéäëààð


2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

3000

2500

2000

1500

1000

500

0

1995

496 435

1926

410

1917

400

1931

382

1965

100

2215

73

2263

128

2255

153

2244

164

2486

184

Çóðàã 1. Ñàéõàí ñóìûí íèéò áà ìàë÷èí ºðõèéí òîî 2002-2012 áàéäëààð


2 ñóìûí íèéò ìàëûí òîî 1980 îíîîñ õîéø ààæìààð ºñ÷ 2009 îíä õàìãèéí èõ òîîíû ìàë àëü àëü ñóìàíä òîîëîãäñîí áàéíà. 2009-2010 îíû çóäàíä íýðâýãäýæ Áàÿíãîë ñóì 169192 ìàëòàé áàéíààñ 130708 áîëæ, õàðèí Ñàéõàí ñóìûí õóâüä 90102-îîñ 76687 áîëæ áóóðñàí áàéíà.

Çóðàã 3. Ñýëýíãý àéìãèéí Áàÿíãîë, Ñàéõàí ñóìûí íèéò ìàëûí òîî (1980-2011)

Õýäèéãýýð ìàë÷èí ºðõèéí òîî Áàÿíãîë ñóìàíä æèëýýñ æèëä áóóð÷ áàéãàà õýäèé ÷ íèéò ìàëûí òîî ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà íü ìàë÷èä ìàëûí òîîãîî ºñãºõ ñîíèðõîëòîé áàéãààã èëýðõèéëæ áàéíà. Ìºíò¿¿í÷ëýí ñóìûí òºâèéí áîëîí áóñàä õîò ñóóðèí ãàçðûí ìàë á¿õèé èðãýäèéí ìàëûã ìàë÷èä õàðèóëæ áàéãààòàé õîëáîîòîé áàéæ áîëíî.

Ñàéõàí ñóìûí õóâüä ìàë÷èí ºðõèéí òîî ààæìààð íýìýãäýæ áàéãààãèéí çýðýãöýý ìàëûí òîî 2009-10 çóäààñ õîéø äàõèí ºñºõ õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéíà. Ñàéõàí ñóìûí ìàë÷èäòàé õèéñýí ÿðèëöëàãààñ õàðàõàä ìàë÷èä öààøèä ìàëûí òîîãîî ºñãºõ ñîíèðõîë äàâàìãàéëæ áàéíà. ßëàíãóÿà çàõ çýýëä îéðõîí áàéäãèéí õóâüä áîã ìàëûí òîîã ºñãºõ õàíäëàãà èë¿¿ àæèãëàãäàæ áàéíà.

Ýíý 2 ñóìûí õóâüä àæ ¿éëäâýðëýë, çàì òýýâýð, óóë óóðõàé, ãàçàð òàðèàëàí èë¿¿ õºãæèæ óëìààð ìàëààñ áóñàä îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýð äàâàìãàéëæ áàéäàã òóë ñóì îðîí íóòãèéí ýäèéí çàñãèéí ÷àäàìæ îëîí òàëûí ýõ ¿¿ñâýðýýñ õàìààðàëòàé áàéíà. Òèéìýýñ ìàë÷äûí á¿òýýãäýõ¿¿í çàõ çýýëä áîðëîãäîõ áàéäàë íü õàðüöàíãóé ñàéí òóë ìàë÷èä ìàëàà ÷àíàðæóóëæ ºñãºõ ýäèéí çàñãèéí òààòàé îð÷èí á¿ðýëäñýí áàéíà.

Ñýëýíãý àéìãèéí Áàÿíãîë áà Ñàéõàí ñóìûí ñ¿ðãèéí á¿òöèéã àâ÷ ¿çâýë õîíèíû ýçëýõ õóâü õàìãèéí ºíäºð áàéíà.

ßìàà

33%

Àäóó

5% ¯õýð

11%

Õîíü

51%

ßìàà

34%

Àäóó

6% ¯õýð

12%

Õîíü

48%

Áàÿíãîë ñóìûí ñ¿ðãèéí á¿òýö

2012 îíû áàéäëààð

Ñàéõàí ñóìûí ñ¿ðãèéí á¿òýö

2012 îíû áàéäëààð


ÑÝËÝÍÃÝ ÀÉÌÃÈÉÍ ÁÀßÍÃÎË, ÑÀÉÕÀÍ ÑÓÌÛÍ ÀÄÓÓÍÛ ÒÎÎ (1980-2011)

ÑÝËÝÍÃÝ ÀÉÌÃÈÉÍ ÁÀßÍÃÎË, ÑÀÉÕÀÍ ÑÓÌÛÍ ¯ÕÐÈÉÍ ÒÎÎ (1980-2011


ÑÝËÝÍÃÝ ÀÉÌÃÈÉÍ ÁÀßÍÃÎË, ÑÀÉÕÀÍ ÑÓÌÛÍ ÕÎÍÈÍÛ ÒÎÎ ÒÎËÃÎÉ (1980-2011)

ÑÝËÝÍÃÝ ÀÉÌÃÈÉÍ ÁÀßÍÃÎË, ÑÀÉÕÀÍ ÑÓÌÛÍ ßÌÀÀÍÛ ÒÎÎ ÒÎËÃÎÉ (1980-2011)


ªâºðõàíãàé àéìãèéí Ñàíò, Áàÿíãîë ñóì

Äýä á¿òýö, õ¿í àìÑàíò ñóì íü àéìãèéí òºâººñ 100êì, Óëààíáààòàð õîòîîñ 380êì-ò îðøäîã. Ãàçàð íóòãèéí íèéò

õýìæýý 258,441ãà íóòàãòàé. Íóòàã äýâñãýð íü 5 áàãààñ á¿ðääýã.

Òºâëºðñºí ýð÷èì õ¿÷íèé õîëáîëòòîé, ¿¿ðýí õîëáîîíû 4 îïåðàòîðèéí ñ¿ëæýýòýé. Ñóìûí òºâä 2000-2011îíä áàðèãäñàí 10/04 êâò-èéí 3 äýä ñòàíöààñ ýð÷èì õ¿÷ýý àâäàã, òºâèéí ýð÷èì õ¿÷íèé ñèñòåìä õîëáîãäñîí. Ñóìàíä:

Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý - 1 Ýì÷ - 8Ýìèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý - 1 Ìàëûí ýì÷ - 5¯¿ðýí õîëáîîíû ¿éë÷èëãýý - 2 Öýöýðëýã - 1Òýýâðèéí ¿éë÷èëãýý - 2 Áàãà, äóíä ñóðãóóëü - 1Ñî¸ëûí òºâ - 1 Áàíêíû ¿éë÷èëãýý - 2Äýëã¿¿ð - 16 Áóñàä òºðëèéí áèçíåñ - 14ÎÍ-èéí ÒÁÁ - 1 Äîíîðûí òºñºë - 4Íîìûí ñàí - Äýýðõ áàéãóóëëàãóóä 2012 îíû áàéäëààð ñóìàíä ¿éë àæèëëàãààãàà ýðõëýí ÿâóóëæ áàéãàà áºãººä

õîò õîîðîíäûí òýýâðèéí ¿éë÷èëãýý áîëîí ñóìûí òºâä èíòåðíåò ¿éë÷èëãýýòýé. Èíòåðíåò ¿éë÷èëãýýã èõýâ÷ëýí ñóðãóóëü, øóóäàí õîëáîîíû ãàçàð, çàõèðãààíû áàéðàíä àøèãëàæ áàéíà.

Çàñàã çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí àíõàí øàòíû íýãæ íü Öàðèã, Öàõèóðò, Óëààí-Îâîî, Çàëàà, Ìàéõàí ãýñýí 5 áàãààñ á¿ðääýã. Óëñûí õ¿í àìûí òîîëëîãîîð 2012 îíû ýöñýñò 961 ºðõ, 3349 õ¿í àì òîîëîãäñîí. ÈÒÕ íü íèéò 21 òºëººëºã÷òýé. Ñ¿¿ëèéí 10 æèëä ñóìûí õ¿í àì áóóðñàí. Íèéò õ¿í àìûí 40% íü 18 íàñíààñ äîîø íàñíû èðãýä ýçýëæ áàéíà.

Áàÿíãîë ñóì íü àéìãèéí òºâººñ 82êì, Óëààíáààòàð õîòîîñ 412êì-ò îðøäîã. Ãàçàð íóòãèéí íèéò õýìæýý 354, 257ãà íóòàãòàé. Íóòàã äýâñãýð íü 6 áàãààñ á¿ðääýã. Äóíäãîâü àéìãèéí Ñàéõàí-Îâîî ñóì áîëîí ººðèéí àéìãèéí, Ç¿¿íáàÿí–Óëààí, Ñàíò, Òºãðºã, Òàðàãò, ñóìäòàé òóñ òóñ õèëëýäýã. Ñóì íü òºâèéí ýð÷èì õ¿÷íèé ñèñòåìä 1999 îíä õîëáîãäñîí áà 35/10 êâ-ûí äýä ñòàíöòàé. ¯¿íä: 10/04êâ-ûí 2 äýä ñòàíö àæèëëàæ áàéíà. Ñóìûí òºâä öýâýð óñíû ýõ ¿¿ñâýðèéí 5 ã¿íèé õóäàã, ìºí ãýð õîðîîëëûí àéë ºðõèéí õàøààíû 30 ãàð õóäãààñ óíäíû áîëîí àõóéí õýðýãöýýãýý õàíãàæ áàéíà.

Ñóìûí õýìæýýíä íèéòèéí ýçýìøëèéí íàì äàðàëòûí õàëààëòàíä õîëáîãäñîí 6 àéëûí îðîí ñóóö áàéäàã áºãººä áóñàä íü àìèíû îðîí ñóóö áîëîí ãýð ñóóö áàéíà. Öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ áàðèõààð çóðàã òºñºë õèéãäýæ áàéãàà íü ñóìàíä øèéäýãäýæ áóé äýä á¿òöèéí òîìîîõîí àñóóäëûí íýã þì. Áàÿíãîë ñóìàíä ¿¿ðýí õîëáîîíû 4 îïåðàòîðèéí ñ¿ëæýýòýé. Ñóìàíä:

Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý - 1 Ýì÷ - 6Ýìèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý - 1 Ìàëûí ýì÷ - 3¯¿ðýí õîëáîîíû ¿éë÷èëãýý - 4 Öýöýðëýã - 1Òýýâðèéí ¿éë÷èëãýý - 6 Áàãà, äóíä ñóðãóóëü - 2Ñî¸ëûí òºâ - 1 Áàíêíû ¿éë÷èëãýý - 3Äýëã¿¿ð - 7 Áóñàä òºðëèéí áèçíåñ - 6ÎÍ-èéí ÒÁÁ - 1 Äîíîðûí òºñºë - 7Íîìûí ñàí - 2

çýðãýýð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéãàà áºãººä õîò õîîðîíäûí òýýâðèéí ¿éë÷èëãýý áîëîí ñóìûí òºâä èíòåðíåò ¿éë÷èëãýýòýé. Èíòåðíåò ¿éë÷èëãýýã èõýâ÷ëýí ñóðãóóëü, øóóäàí õîëáîîíû ãàçàð, çàõèðãààíû áàéðàíä àøèãëàæ áàéíà.

Çàñàã çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí àíõàí øàòíû íýãæ íü ªíäºð-ªíö, Ýðãýíäýíæ, Öàãààí áóëàí, Õàÿà, Öàâûí èõýð, Øèðýý ãýñýí 6 áàãààñ á¿ðääýã. Óëñûí õ¿í àìûí òîîëëîãîîð 2012 îíû ýöñýñò 1141 ºðõ, 3967 õ¿í àì òîîëîãäñîí. ÈÒÕ íü íèéò 21 òºëººëºã÷òýé. Ñ¿¿ëèéí 10 æèëä ñóìûí õ¿í àì áóóðñàí. Íèéò õ¿í àìûí 31% íü 18 íàñíààñ äîîø íàñíû èðãýä ýçýëæ áàéíà.


Æèë á¿ð ìàë÷èí ºðõèéí òîî áóóð÷ áàéíà. Ñàíò, Áàÿíãîë ñóìäûí íèéò õ¿í àìûí òîî õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé áàéãàà áºãººä 2011 îíû ýöýñò òîîëîãäñîí ìàë÷èí ºðõèéí òîîã 2003 îíû ìºí ¿åèéí ìàë÷èí ºðõèéí òîîòîé õàðüöóóëàõàä 34%-èàð áóóðñàí áàéíà (Ãðàôèê 1).


2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

1400

1200

1000

800

600

400

200

0

11221072 1071

11191086

1148

1087

1138

1075

1138

925

1148

841

1131

857

1101

764

1089

670

961

649

Ãðàôèê 1. ªâºðõàíãàé àéìãèéí Ñàíò ñóìûí ìàë÷èí ºðõ áîëîí íèéò ºðõèéí òîî 2003-2012 îí (Ñòàòèñòèê ìýäýýëýë ò¿ãýýõ ñàéò www.1212.mn)


2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

1400

1200

1000

800

600

400

200

0

1242

11301142

1271

1152

1245

1145

1267

1148

1276

1058

1282

1070

1305

1024

1270

845

1171

777

1141

726

Ãðàôèê 1. ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàÿíãîë ñóìûí ìàë÷èí ºðõ áîëîí íèéò ºðõèéí òîî 2003-2012 îí (Ñòàòèñòèê ìýäýýëýë ò¿ãýýõ ñàéò www.1212.mn)

• Ãàçàðç¿éíáàéäàëîðîííóòãèéíòàëààðõèìýäýýëýë

Ñàíò ñóì íü äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1325ì-1721ì ºðãºãäñºí, óðòðàãèéí 43° 05’ 297”, ºðãºðºãèéí 103° 50’ 255”-ä áàéðëàäàã. Ôèçèê ãàçàðç¿éí õóâüä Òºâ, Äîðíîò õýýð òàëûí ìóæèä áàãòäàã. Íèéò ãàçàð íóòãèéí õýìæýý 256406.0 ãà òàëáàéãààñ ÕÀÀ-í ãàçàð 253980.15ãà, óñàí ñàí á¿õèé ãàçàð 556.5ãà, òóñãàé õýðýãöýýíèé ãàçàð, 2.14ãà, òîñãîí ñóóðèíãèéí ãàçàð 224.65ãà, äýä á¿òöèéí ãàçàð 1098.1ãà ýçýëäýã áàéíà.


Áàÿíãîë ñóì íü äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1430 ì ºðãºãäñºí. Äîâ òîëãîä, ã¿âýý á¿õèé òàëàðõàã ãàäàðãóóòàé, íóòãèéí äóíäóóð Îíãèéí ãîë 70 ãàðóé êì óðñàí ºíãºðäºã. Æàðãàëàíò, Çàäãàé, Øàíä, Íàðèéí, Íàìàã, Áóëàã çýðýã 10-ààä æèæèã áóëàã øàíä íàìèðààòàé. Áàðóóí, Ç¿¿í,Óëààí íóóð, Îëîí íóóð, Áóëãèéí öàãààí íóóð, Äàâñò, Öàéäàì, Ëàíñ, Áîðõîíüò çýðýã õóæèð, äàâñ, ø¿¿ óðãàäàã íóóð òîéðìóóäòàéí ãàäíà áàðèëãûí îðä ãàçàðòàé.Ñóìûí íóòàã äýâñãýð íü Äîâ òîëãîä, ã¿âýý á¿õèé òàëàðõàã ãàäàðãóóòàé, ìàë àæ àõóé áîëîí ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýõýä òîõèðîìæòîé.

• Ìàëñ¿ðãèéíòîî

Ñàíò ñóìûí íèéò ìàë ñ¿ðãèéí òîî 2012 îíû ýöñýýð 118338 òîëãîé ìàë òîîëóóëñíààññ 556 òýìýý, 4051 àäóó, 3395 ¿õýð, 49035 õîíü, 61301 ÿìàà áàéíà. ¯¿íýýñ øèëìýë îìãèéí ìàë 4%-èéã ýçýëæ áàéíà (Ãðàôèê 2).

Ãðàôèê 2. Ñàíò, Áàÿíãîë ñóìûí íèéò ìàëûí òîî îíîîð (1980-2012 îí)

Áàÿíãîë ñóì 2012 îíû ýöñýýð 171539 òîëãîé ìàë òîîëóóëñíààñ 1857 òýìýý, 5296 àäóó, 2016 ¿õýð, 92802 õîíü, 69568 ÿìàà áàéíà. Ñóìûí õýìæýýíä òîîëîãäñîí 171.5 ìÿíãàí ìàëààñ öýâýð ¿¿ëäðèéí, ýðëèéç, íóòãèéí øèëìýë îìãèéí 11.8 ìÿíãàí òîëãîé ìàë á¿ðòãýãäñýí íü íèéò ìàëûí 6.9 õóâü áîëæ áàéíà.

Ñàíò ñóìûí ñ¿ðãèéí á¿òýö

ßìàà

52% Õîíü

41%

¯õýð 3%

Àäóó 3%

Òýìýý 1%

Ñàíò ñóìûí ñ¿ðãèéí á¿òýö

ßìàà

52% Õîíü

41%

¯õýð 3%

Àäóó 3%

Òýìýý 1%

Ñóìûí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí áàéäàë

• Ñóìûíçàõçýýë,íèéãìèéíáàéäàë

Ñàíò ñóìûí òºâä òºâëºðñºí õóäàëäààíû çàõ áàéäàãã¿é. Ñóìûí òºâèéí èðãýä áîëîîä ìàë÷èä ìàë àæ àõóé áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íýý èõýâ÷ëýí ñóìûí òºâèéí ÷åíæ¿¿ä áîëîí õóäàëäàà÷äààð äàìæóóëàí çàõ çýýëä íèéë¿¿ëäýã. Ñóìàíä ìàë÷äàä çýýë ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëäýã áàéãóóëàãà, õóâü õ¿ì¿¿ñ áàéäàã áà ýäãýýð íü èõýâ÷ëýí áàíê, õºäºëìºð ýðõëýëòèéã äýìæèõ ñàí, ñóì õºãæ¿¿ëýõ ñàíãààñ õàíãàãääàã áàéíà.


Áàÿíãîë ñóì íü àéìãèéí òºâººñ 82 êì çàéòàé òóë òºëâºðñºí çàõ çýýëä îéðõîí. Ìàë÷èä áîëîí ñóóðèí àìüäàðäàã èðãýä ñóìûí òºâèéí äýëã¿¿ð¿¿äýýñ ºðãºí õýðýãëýýíèé áàðààãàà àâäàã. Ãàí, çóäòàé ¿åä ÎÓÁ, íóòãèéí çºâëºëººñ ìàë÷äàä ºâñ òýæýýë, ºðãºí õýðýãëýýíèé áàðààíû òóñëàìæ äýìæëýã ¿ç¿¿ëäýã áàéíà.

• Ñóìûíýäèéíçàñàãáàºðõèéíàìüæèðãààíûõýëáýð

Ñàíò ñóìàíä àìüæèðãààíû òºâøíººñ äîîãóóð îðëîãîòîé ºðõ 2012 îíä 326 ºðõ, ¿¿íýýñ íýí ÿäóó ºðõ 58, àæèëã¿é èðãýä 145 á¿ðòãýãäñýí áàéíà. Íèéò àæèëã¿é èðãýäèéí 25.7õóâèéã ýìýãòýé÷¿¿ä ýçýëæ áàéíà. Á¿ðòãýëòýé àæèëã¿é èðãýäèéã áîëîâñðîëûí ò¿âøèíãýýð íü àâ÷ ¿çâýë 5õóâèéã äýýä, 2.0 õóâèéã òóñãàé äóíä, 32.6 õóâèéã á¿ðýí äóíä 55.4 õóâèéã á¿ðýí áóñ äóíä, 5 õóâèéã áàãà áóþó áîëîâñðîëã¿é õ¿ì¿¿ñ òóñ òóñ ýçýëæ áàéíà.

Ñóìûí ýäèéí çàñãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéí äèéëýíõ íü ìàë àæ àõóéãààñ õàìààðàëòàé. Ñóìûí õºãæëèéí åðºíõèé òºëºâëºãººã 2011 îíä îðîí íóòãèéí òºñºâ “Ìåðñè Êîð ÎÓÁ”-ûí Õºäººãèéí àãðîáèçíåñèéã äýìæèõ õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä òóñ áàéãóóëëàãûí àðãà ç¿é, çîõèîí áàéãóóëàëò, ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýãòýéãýýð áîëîâñðóóëñàí. 2012 îíû áàéäëààð 263 èðãýí ãýð á¿ëèéí õýðýãöýýíèé çîðèóëàëòààð 18.63ãà ãàçàð ºì÷èëæ, 90 èðãýí ºâºëæºº, õàâàðæààíû çîðèóëàëòààð 6.3ãà ãàçàð, 1 èðãýí àÿëàë æóóë÷ëàëûí çîðèóëàëòààð 0.5ãà ãàçàð, 2 èðãýí ãàçàð òàðèàëàíãèéí çîðèóëàëòààð 2ãà ãàçàð ýçýìøèæ áàéíà. 2012 îíä 258ø ýñãèé ãóòàë /ýðýãòýé, ýìýãòýé, õ¿¿õäèéí/ õèéæ 9230.0 òºãðºãèéí áîðëóóëàëò õèéñýí áàéíà. Ìºí 2011 îíä ªâºðõàíãàé ò¿íøëýë ¿çýñãýëýí õóäàëäààíä àìæèëòòàé îðîëöîæ “ßìààíû òîñëîã çººëºí áîð ààðóóë” íü áðåíä á¿òýýãäýõ¿¿íýýð øàëãàðñàí áàéíà.

Áàÿíãîë ñóìàíä á¿ðòãýëòýé àæèëã¿é 32 èðãýí áàéíà. Íèéò àæèëã¿é èðãýäèéí 65.6 õóâèéã ýìýãòýé÷¿¿ä ýçýëæ áàéíà. Á¿ðòãýëòýé àæèëã¿é èðãýäèéã áîëîâñðîëûí ò¿âøèíãýýð íü àâ÷ ¿çâýë 25 õóâèéã äýýä, 6.2 õóâèéã òóñãàé äóíä, 9.3 õóâèéã á¿ðýí äóíä, 43.7 õóâèéã á¿ðýí áóñ äóíä, 3.1 ìýðãýæëèéí àíõàí øàòíû 12.7 õóâèéã áàãà áóþó áîëîâñðîëã¿é õ¿ì¿¿ñ òóñ òóñ ýçýëæ áàéíà.

• Õàìòûí¿éëàæèëëàãààáàíóòãèéíèðãýäèéíá¿ëýãíºõºðëºëèéí÷àäàìæ

Ñàíò ñóìûí èðãýä õîðøîî, àõìàäûí õîëáîî, ìàë÷èí áà áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéí á¿ëýã çýðýã õàìòûí çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëáýðýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. Ýäãýýð áàéãóóëëàãûã îðîí íóòãéèí çàõèðãàà, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, õóâèéí õýâøëèéí áèçíåñ ýðõëýã÷èä, ¿éë÷èëãýýíèé êëóáóóä äýìæèí àæèëëàäàã áºãººä ººðñäºº áèå äààí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé á¿ëýã íºõºðëºë ÷ áàñ áàéäàã. Øèéäâýð ãàðãàõ òºâøèíä íºõºðëºëèéí ãèø¿¿ä ýðýãòýé, ýìýãòýé òýãø ýðõòýé îðîëöäîã áºãººä íàñòàé, õàøèð òóðøëàãàòàé èðãýäèéí øèéäâýðèéã àíõààð÷ ¿çäýã áàéíà.

Ñóìûí èðãýä áèå áèåíäýý ìºíãº çýýëä¿¿ëýõ, çýýëäýõ àñóóäàëä áèå áèåýíäýý èòãýëòýé õàíäàæ ÷àääàã. Ýíý áàéäàë íü ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ººð÷ëºãäººã¿é. Ñóìûí èðãýä îëîí íèéòèéí àøèã ñîíèðõëîîñ èë¿¿ ãýð á¿ëèéí àøèã ñîíèðõëûã èë¿¿ä ¿çäýã íü ñóäàëãààãààð àæèãëàãäñàí.

Áàÿíãîë ñóìàíä á¿ëãèéí çîõèîí áàéãóóëàëòàíä îðñîí ìàë÷èä áàéãàà áîëîâ÷ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàãã¿é, çîãñîíãè áàéäàëòàé áàéíà. Èõýâ÷ëýí îëîí æèë ñààõàëò, õºðø àìüäàðñàí, óðàã ñàäàíãèéí õîëáîîòîé õ¿ì¿¿ñ áàéíà.

Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìàëûí òîî òîëãîé ºñ÷, áýë÷ýýðèéí äààö ìóóäñàí ãýäãèéã ÎÍ-èéí óäèðäëàãóóä áîëîîä ìàë÷èä õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéíà. Ìàë÷èä 2010 îíû çóäíààð èõ õýìæýýíèé ìàëàà õîðîãäóóëñàí áºãººä ¿¿íýýñ ¿¿äýí äàí ãàíö ÌÀÀ-ààñ ãàäíà ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý ýðõëýõ ñîíèðõîëòîé áîëñîí áàéíà (Ñàíò ñóìûí Ýðäýíý-Îâîî á¿ëãèéí ìàë÷äûí ÿðèëöëàãààñ). Ãàí çóäòàé æèë¿¿äýä áóñàä ñóìààñ ìàë÷èí ºðõ¿¿ä ìàëòàéãàà îðæ èðäýã. Ñàíò ñóìàíä 1999 îíä 85.7ìÿíãàí òîëãîé ìàë áóþó íèéò ìàëûí 44%, 2009 îíû çóäíààð 148.2ìÿíãàí òîëãîé ìàë áóþó íèéò ìàëûí 68%-èéã çóäàíä õîðîãäóóëñàí áàéíà. Õàðèí Áàÿíãîë ñóìàíä 1999 îíä íèéò ìàëûí 39%-èéã, 2009 îíä 66%-èéã çóäàíä õîðîãäóóëñàí áàéíà. Ñóìûí çàõèðãààíààñ öàã àãààð õ¿íä æèë¿¿äýä ìàëàà õîðîãäóóëñàí ìàë÷äàä ìàëæóóëàõ õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä äýìæèæ, õàìòðàí àæèëëàñàí áàéíà.


• Áýë÷ýýðèéíìåíåæìåíòèéíáàéãóóëëàãàáàáýë÷ýýðàøèãëàëòûíîäîîãèéíáàéäàë

Áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíò, áýë÷ýýðèéã çºâ çîõèñòîé àøèãëàõàä ÷èãëýñýí òºñºë õºòºëáºð õýðýãñíèé íýã íü “Áýë÷ýýðèéí òîãòâîðòîé ìåíåæìåíò” òºñºë áàéñàí. Ñóìàíä ýíý òºñºë íü 2003-2008 îí õ¿ðòýë õýðýãæñýí áà òºñëèéí ñàíàà÷ëàãààð áàéãóóëàãäñàí á¿ëã¿¿ä îäîî ÷ ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëñààð áàéíà. Ñóìàíä 2003- 2008 îíä õýðýãæèæ áàéñàí “Áýë÷ýýðèéí Òîãòâîðòîé Ìåíåæìåíò” òºñëèéí ¿ð ä¿íä ìàë÷èä ºâºëæººíèé áóóö îð÷ìûí áýë÷ýýðèéã õàøèæ, áóóöàà ñýëãýæ í¿¿äýã áîëñîí áàéíà. Ñ¿¿ëèéí òàâàí æèëèéí äóíäæààð Ñàíò ñóìàíä 1025ìÿí.òí ºâñ, 160.0ìÿí.òí ìàëûí òýæýýë õóðààæ, 230.0òí ºâñ, 115.0ìÿí.òí ìàëûí òýæýýë õóäàëäàí àâ÷ íººöºëñºí áàéíà. Ñóìûí îòðûí íººö íóòàã Áàÿíãûí íóðóóíû îð÷ìûí ñàâ ãàçàð 17605ãà, Áóðãàòàéí íóðóóíû îð÷ìûí ñàâ ãàçàðò 4170ãà, Çîäîõûí íóðóó, Öàãààí ×óëóóíû Ýíãýð, Õîíäëîé õýñýãò 4581ãà, Ýìýýëòèéí íóðóó, Ñóâàëäàéí îð÷ìûí ñàâ ãàçàðò 3484ãà òàëáàéòàé îòðûí íººö íóòàã áàéíà.

ªÂªÐÕÀÍÃÀÉ ÀÉÌÃÈÉÍ ÑÀÍÒ, ÁÀßÍÃÎË ÒÝÌÝÝÍÈÉ ÒÎÎ ÒÎËÃÎÉ (1980-2011)


ªÂªÐÕÀÍÃÀÉ ÀÉÌÃÈÉÍ ÑÀÍÒ, ÁÀßÍÃÎË ÀÄÓÓÍÛ ÒÎÎ (1980-2011)

ªÂªÐÕÀÍÃÀÉ ÀÉÌÃÈÉÍ ÑÀÍÒ, ÁÀßÍÃÎË ¯ÕÐÈÉÍ ÒÎÎ ÒÎËÃÎÉ (1980-2011)


ªÂªÐÕÀÍÃÀÉ ÀÉÌÃÈÉÍ ÑÀÍÒ, ÁÀßÍÃÎË ÕÎÍÈÍÛ ÒÎÎ ÒÎËÃÎÉ (1980-2011)

ªÂªÐÕÀÍÃÀÉ ÀÉÌÃÈÉÍ ÑÀÍÒ, ÁÀßÍÃÎË ßÌÀÀÍÛ ÒÎÎ ÒÎËÃÎÉ (1980-2011)


ÓÄÈÐÒÃÀË

Ìîíãîë óãñààòàí àðä ò¿ìýí 2500 æèëèéí ºìíººñ ìàë ìàëëàæ èðñýí áºãººä íèéò ãàçàð íóòãèéí 75-80% íü áýë÷ýýðèéí ãàçàð íóòàã (Maria Allen Diaz, 1999; Erdenetuya and Khudulmur 2005) ýçýëäýã áèëýý. Ò¿¿íýýñ 65% íü óñíû ýõ ¿¿ñâýð áàéõã¿éãýýñ àøèãëàääàã¿é áàéíà (Äàìèðàí 2005). Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìàëûí òîî òîëãîéí ºñºëò, öàã óóðûí ººð÷ëºëò, õóäàã óñæóóëàëò ìóóòàéí óëìààñ áýë÷ýýðèéí äîðîéòîë èõñýæ áàéãààã Ìîíãîëûí áîëîí ãàäààäûí ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä íèëýýä äóðüäñàí áàéíà. Òóõàéëáàë; Ìàíäàõ áà áóñàä (2007) ýðäýìòýä ìàíàé ãàçàð íóòãèéí 5.7% íºõºí ñýðãýëòã¿éãýýð äîðîéòîæ, 12.7% -èàñ äýýø ãàçàð öºëæèëòèéí èðìýãò õ¿ðýýä áàéíà, íèéò ãàçàð íóòãèéí 94.7% íü ÿìàð íýãýí áàéäëààð öºëæèëòèéí íºëººíä àâòàãäààä áàéãààã äóðüäñàí áàéõàä Ëóé áà áóñàä (2013) ýðäýìòýä Ìîíãîëûí õýýð òàëûã äýëõèéä áèîìàññûí áóóðàëòààðàà òðîïèêèéí îðíóóäûí ñ¿éðñýí îéòîé çýðýãö¿¿ëýõýýð õýìæýýíä õ¿ðñýíèéã ñàíñðûí àæèãëàëòààð ñóäàëæ òîãòîîñîí áàéõ þì.

Èéìä áèä áýë÷ýýðèéí äààöòàé àøèãëàëòûã ñàéæðóóëàõ çîðèëãîîð áàãà ÷ ãýñýí õóâü íýìýð, á¿òýýëýý îðóóëàõûí òóëä Ìîíãîëûí áýë÷ýýðèéí íºõºí ñýðãýõ ÷àäàìæ òºñºë, Êîëîðàäî Ìóæèéí Èõ Ñóðãóóëèéí õàìòûí õàìãààëëûí òºâèéí òóñëàìæòàéãààð íóòàã îðíû áýë÷ýýðèéí íîìûã íóòãèéí èðãýä, óäèðäàõ àæèëòàí, áàãø íàðòàé õàìòðàí ãàðãàæ èðýýä¿é õîé÷ ¿å, õ¿¿õä¿¿ääýý àõìàä ñàéí ìàë÷äûí áýë÷ýýð àøèãëàëòûí òóðøëàãà, ãàäààä äîòîîäûí ýðäýìòäèéí áýë÷ýýðèéí ñóäàëãàà àæèãëàëò õèéæ èðñýí àðãà÷ëàë, òýäãýýðèéí ¿ð ä¿íã òàíèí ìýä¿¿ëýõ, öààøèä ¿ðãýëæë¿¿ëýí íóòàã îðíûõîî áýë÷ýýðèéã ººðñäºº õÿíàí ñóäëàõ, õîé÷ ¿åèéíõíèé íóòãàà õàéðëàõ áàõàðõàõ ñýòãýëãýýã áèé áîëãîõ ¿¿äíýýñ ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû çaðèì ¿ð ä¿íãýýñ òîëèëóóëæ áàéíà.

ýêîËîÃÈéÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ

Ìîíãîëûí áýë÷ýýðèéí íºõºí ñýðãýõ ÷àäàìæ òºñëèéí õ¿ðýýíä ªâºðõàíãàé àéìãèéí Ñàíò, Áàÿíãîë, Áàò-ªëçèé, Óÿíãa, Ñýëýíãý àéìãèéí Áàÿíãîë, áîëîí Ñàéõàí ñóìäàä õèéñýí ýêîëîãèéí ñóäàëãààíû àðãà÷ëàë áîëîí ãàðñàí óðüä÷èëñàí ¿ð ä¿íã íóòãèéí àðä îëîí òà á¿õýíòýéãýý õóâààëöàõààð ýíýõ¿¿ á¿ëýãò òóñãàëaa.

Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí áýë÷ýýðèéí íººöèéí ìåíåæìåíòòýé áàéãóóëëàãà (ÍÈÒÁÌ)-áîëîí èéì áàéãóóëëàãà áàéõã¿é õîñ ñóìäàä áèä ñóäàëãààãàà (2012 îíä) ÿâóóëñàí. ÍÈÒÁÌ áàéãóóëëàãàòàé ñóì á¿ðä 5 áàéãóóëëàãûã ñàíàìñàðã¿é áàéäëààð ñîíãîí àâ÷, óëàìæëàëò õîò àéë õºðøèéí á¿ëýã á¿õèé ñóìààñ 4 á¿ëãèéã ìºí ñàíàìñàðã¿é áàéäëààð ñîíãîí àâñàí. Ýäãýýð áàéãóóëëàãûí áîëîí óëàìæëàëò á¿ëãèéí ýêîëîãèéí íºõöºë áàéäëûã á¿ëãèéí ãèø¿¿í ºðõèéí ºâºëæººíèé áýë÷ýýðèéí àøèãëàëòûí àëñëàëòààð (100 ì-ò, 500 ì-ò, áîëîí 1000 ì-ò) 3 öýãò ñóäàëãàà õèéõ áàéäëààð òîäîðõîéëëîî.

• Áèäºâºëæººíèéáýë÷ýýðèéã3øàëòãààíûóëìààññóäàëãààíäñîíãîíàâñàí.

• 1. Mîíãîëûí ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí ¿éëäâýðëýëä ºâëèéí íººö áýë÷ýýð ãýäýã íü ìàø ÷óõàë ¿ç¿¿ëýëò þì.

• 2. ºâºëæººíèé áýë÷ýýðèéã çóíû óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàäàãã¿é. Òèéìýýñ áýë÷ýýðèéí á¿òýýìæèéã áóþó ºâºëä àøèãëàõ áîñîî õàãä óðãàìëûí óðãàöûã ¿íýëýõ áîëîìæèéã îëãîíî.

• 3. Cóäàëãàà àâ÷ áàéõ õóãàöààíä ºâºëæººíèé áýë÷ýýðèéã àøèãëàäàãã¿é ó÷ðààñ óðãàìëûí ç¿éëèéã òîäîðõîéëîõîä õÿëáàð áàéõ áîëíî.

Áèä ÍÈÒÁÌ áàéãóóëëàãà/óëàìæëàëò õîò àéë õºðøèéí á¿ëãýýñ íèéãìèéí ñóäàëãààíû àñóóëòàíä õàðèóëñàí 1 ºðõèéí ºâºëæººíèé áýë÷ýýð äýýð ýêîëîãèéí ñóäàëãààãàà õèéñýí. Ýêîëîãèéí ñóäàëãààã õýðõýí ÿâóóëàõ òîäîðõîé àðãà÷ëàëûã õàâñðàëòàíä îðóóëàâ (Õàâñðàëò 1).

• ÃàçðûíÁ¿ðõýö:ÎðîéíáîëîíÑóóðèéíÁ¿ðõýö

Îðîéí áîëîí ñóóðèéí á¿ðõýö íü ãàçàðòàé õàðüöóóëàõàä òóõàéí óðãàìëûí íàâ÷, èø íàõèàíû õýñã¿¿ä õýäèé õýìæýýíèé ãàäàðãóóã ýçëýí áàéãàà, ìºí óðãàìëûí ñóóðèéí õýñýã õýäèé õýìæýýíèé ãàçðûã ýçýëæ (ñóóðèéí á¿ðõýö) áàéãààã èëýðõèéëäýã. Îðîéí á¿ðõýö íü íèéò óðãàìëûí á¿ðõýöèéã èëýðõèéëäýã áºãººä óðãàìëûí íàâ÷ íü áîðîîí äóñëûã çàäàëæ ò¿¿íèé ýð÷ìèéã áóóðóóëñàíààð õºðñíèé


òîãòâîðòîé áàéäàëä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ, áîðîîíû óñíû õºðñºíä íýâ÷èõ íýâ÷èëòèéã ñàéæðóóëæ, áîðîîíû óñíû óðñãàëààð õºðñ óãààãäàõààñ ñýðãèéëæ áàéäãààðàà à÷ õîëáîãäîëòîé õýìæèãäõ¿¿í þì. Îðîéí á¿ðõýö íü ç¿éëèéí á¿ðýëäõ¿¿íèéã (òóõàéí òàëáàðò áàéãàà ¿íýìëýõ¿é áîëîí õàðüöàíãóé ýëáýã áàéãàà óðãàìëûí ç¿éë áîëîí àæ àõóéí á¿ëãèéã) òîãòîîõîä ººðèéí ¿¿ðýãòýé áàéäàã.

Ç¿éëèéí á¿ðýëäõ¿¿í íü áèäýíä òóõàéí ýêîëîãèéí òàëáàðûí òýæýýëèéí à÷ õîëáîãäîë, óðãàìëûí ç¿éëèéí á¿ðýëä¿¿íèé ººð÷ëºëò áîëîí äîðîéòëûí òºëºâ áàéäëûã õýëæ ºãäºã. Ñóóðèéí á¿ðõýö íü ãàçðûí ãàäàðãóóä áóé óðãàìàëæèëò, õºðñíèé ýëýãäýë ýâäðýë õýðõýí ÿâàãäàæ áàéãààã òîäîðõîéëæ, õºðñíèé òîãòâîðòîé áàéäëûã èëýðõèéëýõýä ÷óõàë ¿ç¿¿ëýëò áîëæ ºãäºã. Îðîéí áà ñóóðèéí á¿ðõýöèéí ìýäýýëýë íü 50 ì-í òðàíñåêòèéí äàãóóä 1 ìåòð òóòàìä óíàãàõ õàòãóóð áóþó Øóãàìàí Öýãèéí Õýìæèëò (ØÖÀ) -èéí àðãààð àâàãäàíà. Íèéòäýý ñóäàëãààíû òàëáàéãààñ 250 öýãèéí ìýäýýëëèéã õýìæèíý.

• ÁîñîîÓðãàö:

Óðãàìëûí áîñîî óðãàö ãýäýã íü ñóäàëãààíû òàëáàðûí ýð¿¿ë ìýíäèéí ÷óõàë ¿ç¿¿ëýëò áºãººä ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëä îðóóëàõ õóâü íýìðèéã èëýðõèéëýã÷ óðãàìëûí ¿éëäâýðëýëä ºãºõ ¿íýëãýý þì. Áîñîî óðãàöûí äýýæíèé òýæýýëèéí ÷àíàðûí ¿íýëãýý íü áýë÷ýýðèéí ç¿é çîõèñòîé àøèãëàëò, òýæýýëèéí ÷àíàð, ìàëûí ýð¿¿ë ìýíä áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí õàðèëöàí õîëáîî õàìààðëûí ìýäýýëëèéã áèäýíä ºãíº.

2012 îíû Ýêîëîãèéí ñóäàëãààãààð ãàðñàí àíõäàã÷ ¿ð ä¿íã äàðààõ ãðàôèêóóä, õ¿ñíýãò¿¿äýýñ õàðíà óó.

2012 îíû ýêîëîãèéí ñóäàëãàà: Ñàéõàí ñóìûí 4, Áàÿíãîë ñóìûí 5

ºâºëæººíèé äóíäàæ ãàçðûí á¿ðõýö

Ñàéõàí Áàÿíãîë

1 íàñ

ò óð

ãàìàë

22

90.0

80.0

70.0

60.0

50.0

40.0

30.0

20.0

10.0

0.0

69

76

32

49

2116

10

1410

23

71

78

57

Îëîí

íàñ

ò óð

ãàìàë

¯åò

ýí ó

ðãàìëóó

ä (º

âñ)

Àëàã

ºâñ

Áóó

ðöàã

ò óð

ãàìëóó

ä

Óëàë

æ

Ñººã

Îðîé

í á

¿ðõý

ö

Ñóó

ðèéí á

¿ðõý

ö

%

Ãðàôèê 1. Ñýëýíãý àéìãèéí Ñàéõàí ñóìûí 4, Áàÿíãîë ñóìûí 5 ºâºëæººíèé äóíäàæ ãàçðûí á¿ðõýöèéã õàðüöóóëàí õàðóóëëàà.

Ãðàôèêààñ õàðàõàä Ñàéõàí ñóìûí ¿åòýí óðãàìëóóäûí á¿ðõýö ¿íýìëýõ¿éö èë¿¿, ñººã, îëîí íàñò óðãàìëóóäûí á¿ðõýö àðàé èë¿¿, õàðèí àëàã ºâñ, íýã íàñò óðãàìàë, óëàëæ àðàé áàãà áàéíà. Óðãàìëûí îðîéí áîëîí ñóóðèéí á¿ðõýöèéí õóâüä íèëýýä îéðîëöîî áîëîâ÷ Ñàéõàí ñóìàíä àðàé èë¿¿ áàéíà. Ãàçðûí á¿ðõýöèéí äóíäàæ óòãóóäûã õ¿ñíýãò 1-ä ¿ç¿¿ëñýí áàéíà.


Ñýëýíãèéí Ñàéõàí ñóìûí 4, Áàÿíãîë ñóìûí 5

äóíäàæ óðãàö, àæ àõóéí á¿ëãýýð

Ñàéõàí Áàÿíãîë

¯åòýí óðãàìëóóä

50

40

30

20

10

0

23

45

41

33

11

19

85

23

36

7

9

ã/ì 2

Àëàã ºâñ Ñººã Óëàëæ Õàãä (Áîðîã ºâñ) Áîñîî õàãä

Ãðàôèê 2. Ñýëýíãý àéìãèéí Ñàéõàí ñóìûí 4, Áàÿíãîë ñóìûí 5 ºâºëæººíèé äóíäàæ óðãàöûã àæ àõóéí á¿ëãýýð õàðüöóóëàí õàðóóëëàà (ºâºëæºº òóñ á¿ðýýð õàâñðàëò 3 õ¿ñíýãò 1,2-d õàðóóëñàí áàéãàà).

Ãðàôèêààñ õàðàõàä Ñàéõàí ñóìûí ¿åòýí óðãàìëóóäûí óðãàö ¿íýìëýõ¿éö èë¿¿, õàðèí ñººã, õàãä, áîñîî õàãäûí óðãàö àðàé èë¿¿, àëàã ºâñ, óëàëæèéí óðãàö àðàé áàãà áàéíà. Óðãàöûí äóíäàæ óòãóóäûã 5 ñóìààð õàðüöóóëàí õ¿ñíýãò 2-ò ¿ç¿¿ëñýí áàéíà.

2012 îíû ýêîëîãèéí ñóäàëãàà: ªâºðõàíãàé àéìãèéí

Áàÿíãîë ñóìûí 4, Ñàíò ñóìûí 5 ºâºëæººíèé äóíäàæ ãàçðûí á¿ðõýö

Áàÿíãîë Ñàíò

1 íàñ

ò óð

ãàìàë

8

5

50.0

40.0

30.0

20.0

10.0

0.0

37

33

14

11

2721

0

3

5

11

45

38

4

37

Îëîí

íàñ

ò óð

ãàìàë

¯åò

ýí ó

ðãàìëóó

ä (º

âñ)

Àëàã

ºâñ

Áóó

ðöàã

ò óð

ãàìëóó

ä

Óëàë

æ

Ñººã

Îðîé

í á

¿ðõý

ö

Ñóó

ðèéí á

¿ðõý

ö

%

0

Ãðàôèê 3. ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàÿíãîë ñóìûí 4, Ñàíò ñóìûí 5 ºâºëæººíèé äóíäàæ ãàçðûí á¿ðõýöèéã õàðüöóóëàí õàðóóëëàà.

Ãðàôèêààñ õàðàõàä Áàÿíãîë, Ñàíò ñóìûí ãàçðûí á¿ðõýö åðºíõèéäºº îéðîëöîî áàéíà. Ãàçðûí á¿ðõýöèéí äóíäàæ óòãóóäûã õ¿ñíýãò 1-ä ¿ç¿¿ëñýí áàéíà.


2012 îíû ýêîëîãèéí ñóäàëãàà: ªâºðõàíãàéí Áàò-ªëçèé ñóìûí 4,

Óÿíãà ñóìûí 5 ºâºëæººíèé äóíäàæ ãàçðûí á¿ðõýö

Áàò-ªëçèé Óÿíãà

1 íàñò óðãàìàë

90.0

80.0

70.0

60.0

50.0

40.0

30.0

20.0

10.0

0.0

7980

29

44

26

15

10

2421

10

7980

12

Îëîí íàñò óðãàìàë

¯åòýí óðãàìëóóä (ºâñ)Àëàã ºâñ

Áóóðöàãò óðãàìëóóäÓëàëæ

Ñººã

Îðîéí á¿ðõýö

Ñóóðèéí á¿ðõýö

%

0 0

Ãðàôèê 4. ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàÿíãîë ñóìûí 4, Ñàíò ñóìûí 5 ºâºëæººíèé äóíäàæ óðãàöûã àæ àõóéí á¿ëãýýð õàðüöóóëàí õàðóóëëàà (ºâºëæºº òóñ á¿ðýýð õàâñðàëò 3 õ¿ñíýãò 3,4-d õàðóóëñàí áàéãàà).

Ãðàôèêààñ õàðàõàä Ñàíò ñóìûí àëàã ºâñ, äýðñ, ñººã, ¿åòýí óðãàìëóóäûí óðãàö àðàé èë¿¿, õàðèí óëàëæ, õàãä, áîñîî õàãäûí óðãàö àðàé áàãà áàéíà. Óðãàöûí äóíäàæ óòãóóäûã 5 ñóìààð õàðüöóóëàí õ¿ñíýãò 2-ä ¿ç¿¿ëñýí áàéíà.

ªâºðõàíãàéí Áàò-ªëçèé ñóìûí 4, Óÿíãà ñóìûí 5 ºâºëæººíèé




80

70

60

50

40

30

20

10

0

44

72

44

27

14

5

23

29 28

42

3

8

ã/ì 2


Ãðàôèê 5. ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàò-ªëçèé ñóìûí 4, Óÿíãà ñóìûí 5 ºâºëæººíèé äóíäàæ ãàçðûí á¿ðõýöèéã õàðóóëëàà.

Ãðàôèêààñ õàðàõàä ¿åòýí óðãàìëóóäûí á¿ðõýö Áàò-ªëçèé ñóìàíä ¿íýìëýõ¿éö èë¿¿ áàéíà, õàðèí àëàã ºâñ ¿íýìëýõ¿éö áàãà, óëàëæ àðàé áàãà áàéíà. Ãàçðûí á¿ðõýöèéí áóñàä óòãóóä åðºíõèéäºº îéðîëöîî àæèãëàãäñàí áºãººä äóíäàæ óòãóóäûã õ¿ñíýãò 1-ä ¿ç¿¿ëñýí áàéíà.


ªâºðõàíãàéí Áàò-ªëçèé ñóìûí 4, Óÿíãà ñóìûí 5 ºâºëæººíèé




80

70

60

50

40

30

20

10

0

44

72

44

27

14

5

23

29 28

42

3

8

ã/ì 2


Ãðàôèê 6. ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàò-ªëçèé ñóìûí 4, Óÿíãà ñóìûí 5 ºâºëæººíèé äóíäàæ óðãàöûã õàðóóëëàà (ºâºëæºº òóñ á¿ðýýð õàâñðàëò 3 õ¿ñíýãò 5,6-d õàðóóëñàí áàéãàà).

Ãðàôèêààñ õàðàõàä ¿åòýí óðãàìëóóäûí óðãàö Áàò-ªëçèé ñóìaíä Óÿíãà ñóìààñ ¿íýìëýõ¿éö èë¿¿ áàéíà, õàðèí àëàã ºâñ ¿íýìëýõ¿éö áàãà, ñººã àðàé èë¿¿, óëàëæ, õàãä, áîñîî õàãäûí óðãàö àðàé áàãà áàéíà. Óðãàöûí äóíäàæ óòãóóäûã 5 ñóìààð õàðüöóóëàí õ¿ñíýãò 2-ä ¿ç¿¿ëñýí áàéíà.

Ãàçðûí á¿ðõýö, %Ñýëýíãý àéìaã ªâºðõàíãàé àéìaã

Ñàéõàí Áàÿíãîë Áàÿíãîë Ñàíò Áàò ªëçèé Óÿíãà

1 íàñò óðãàìàë 2.2 (1.8) 2.3 (1.6) 4.6 (1.8) 8.2 (1.6) 0.5 (1.8) 0.2 (1.6)

Îëîí íàñò óðãàìàë 75.6 (3.5) 68.9 (3.2) 33.3 (3.5) 36.8 (3.2) 79.5 (3.5) 79.1 (3.2)

¯åòýí óðãàìëóóä (ºâñ) 49.4 (3.2) 32.3 (2.9) 11.1 (3.2) 14.0 (2.9) 43.6 (3.2) 28.6 (2.9)

Àëàã ºâñ 15.7 (2.8) 21.5 (2.4) 21.1 (2.8) 26.7 (2.5) 15.3 (2.8) 25.8 (2.5)

Áóóðöàãò óðãàìëóóä 0.3 (0.3) 1.1 (0.3) 0.0 0.1 (0.3) 0.3 (0.3) 0.7 (0.3)

Óëàëæ 10.1 (3.9) 14.2 (3.5) 5.0 (3.9) 3.0 (3.5) 20.7 (3.9) 23.7 (3.5)

Ñººã 2.5 (0.7) 2.2 (0.6) 0.6 (0.7) 1.2 (0.6) 0.2 (0.7) 0.5 (0.6)

Õ¿ñíýãò 1. Ñòàòèñòèêèéí àíàëèç õèéæ ¿çýõýä îéò õýýðèéí á¿ñýä áàéãàà Ñýëýíãèéí Ñàéõàí, ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàò-ªëçèé Áàò-ªëçèé ñóìûí ¿åòýí óðãàìëûí á¿ðõýö õîëáîãäîõ íºãºº (õîñ) ñóìäààñàà ¿íýìëýõ¿éö èë¿¿ ãàðñàí áºãººä ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàò-ªëçèé ñóìûí àëàã ºâñíèé á¿ðõýö Óÿíãà ñóìààñ ¿íýìëýõ¿éö áàãà (Õ¿ñíýãòýíä òîäîîð òýìäýãëýâ) ãàðñàí áàéíà. Áóñàä óðãàìëûí àæ àõóéí á¿òöèéí õóâüä ¿íýìëýõ¿éö ÿëãàà àæèãëàãäñàíã¿é åðºíõèéäºº îéðîëöîî áàéíà. Õààëòàíä ñòàíäàðò àëäààíû õýëáýëçëèéã õàðóóëñàí áîëíî. Ãàçðûí á¿ðõýöèéã òîäîðõîéëîõäîî øóãàìàí öýãèéí áè÷èãëýë õèéæ ÿâàõ ¿åä òóõàéí ýëåìåíòèéí õàìãèéí äýýä ýãíýýíä òîõèîëäñîí òîîã íèéò õýìæèëòèéí òîîíä õóâààãààä çóóí õóâèàð ¿ðæ¿¿ëýí ãàðãàñàí. Íýãæ: õóâü, %

Õ¿ñíýãò 2. Ñòàòèñòèêèéí àíàëèç õèéæ ¿çýõýä îéò õýýðèéí á¿ñýä áàéãàà Ñýëýíãèéí Ñàéõàí ñóì, Áàò-ªëçèé ñóìûí ¿åòýí óðãàìëûí ãàðö õîëáîãäîõ íºãºº (õîñ) ñóìäààñàà ¿íýìëýõ¿éö èë¿¿ ãàðñàí áºãººä Áàò-ªëçèé ñóìûí àëàã ºâñíèé óðãàö ¿íýìëýõ¿éö áàãà õàðèí áîñîî õàãä Óÿíãà ñóìûíõààñ ¿íýìëýõ¿éö èë¿¿ (Õ¿ñíýãòýíä òîäîîð òýìäýãëýâ) ãàðñàí áàéíà. Áóñàä óðãàìëûí àæ àõóéí á¿òöèéí õóâüä ¿íýìëýõ¿éö ÿëãàà àæèãëàãäñàíã¿é åðºíõèéäºº îéðîëöîî áàéíà. Õààëòàíä ñòàíäàðò àëäààíû õýëáýëçëèéã õàðóóëñàí áîëíî.


Äóíäàæ Áèîìàññ, ã/ì2


Àëàã ºâñ Ñººã Óëàëæ ÄýðñXàãä

(Áîðîã ºâñ)

Áîñîî õàãä

Ñýëýíãý- Áàÿíãîë 22.5 (4.9) 41.3 (4.2) 10.6 (2.9) 8.0 (3.6) 23.4 (4.8) 6.8 (1.6)

Ñýëýíãý- Ñàéõàí 45.5 (5.4) 32.9 (4.7) 18.7 (3.3) 4.8 (4.1) 36.2 (5.4) 8.8 (1.8)

ªâºðõàíãàé-Áàÿíãîë

3.9 (5.4) 13.2 (4.7) 0.7 (3.3) 0.9 (3.6) 0.2 (0.4) 8.5 (5.4) 0.7 (1.8)

ªâºðõàíãàé-Ñàíò 8.2 (4.9) 22.5 (4.2) 2.5 (2.9) 0.7 (3.6) 1.1 (0.3) 3.3 (4.8) 0.2 (1.6)

ªâºðõàíãàé-Áàò ªëçèé 72.4 (5.4) 27.3 (4.7) 5.1 (3.3) 29.5 (4.1) 42.4 (5.4) 8.1 (1.8)

ªâºðõàíãàé- Óÿíãà 43.6 (4.9) 44.1 (4.2) 13.8 (2.9) 22.5 (3.6) 28.4 (4.8) 2.7 (1.6)

• ÓðãàìëûíÇ¿éëèéíÁàÿëàãèéãòîäîðõîéëîõ:

Áèäíèé ñóäàëãààíû õóâüä 50õ50 ì òàëáàéí õýìæýýíä áàéõ ÿíç á¿ðèéí ç¿éëèéí óðãàìëûí òîõèîëäëûã ãàðãàõûã (x¿ñíýãò 3) ç¿éëèéí áàÿëàãèéã òîäîðõîéëîõ ãýíý. Ç¿éëèéí áàÿëàã íü ýêîñèñòåìèéí ¿éë÷èëãýýíä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé óðãàìëûí òºðºë ç¿éëèéí òàðõàëòûã òîãòîîæ ºãºõ ¿ç¿¿ëýëò. Ç¿éëèéí áàÿëàã èõòýé òàëáàð íü îð÷íû ººð÷ëºëòºíä äàñàí çîõèöîõ ÷àäâàð èë¿¿ áàéäàã. Ç¿éëèéí á¿ðýëäõ¿¿íèé ìýäýýëýë íü ìàëä èäýìæòýé óðãàìàë, áýë÷ýýðèéí äîðîéòîë áóñàä à÷ õîëáîãäëûã òîãòîîõ øàëãóóðûã ãàðãàõàä à÷ õîëáîãäîëòîé. Ç¿éëèéí á¿ðýëäõ¿¿íèé òàëààðõ ìýäýýëëèéã ºâºëæºº òóñ á¿ðýýð õàâñðàëò 2 (õ¿ñíýãò 11-16), ç¿éëèéí êîä, Ëàòèí áîëîí Ìîíãîë íýðñèéí æàãñààëòûã õàâñðàëò 2 (õ¿ñíýãò 4-10)-ä, òàëáàéí ãàçàðç¿éí ìýäýýëëèéã õàâñðàëò 2 (õ¿ñíýãò 1-3)-ä ¿ç¿¿ëñýí.

Òàëáàéí êîä (TK)

Ç¿éëèéí òîî (ÇT) TK ÇT TK ÇT TK ÇT TK ÇT TK ÇT

BAOL1.1 44 SKHN1.1 38 SANT1.1 28 BNGL1.1 19 UNGA1.1 29 BAUZ1.1 25






BAOl3.1 36 SKHN3.1 32 SANT3.1 18 BNGL3.1 24 UNGA3.1 32 BAUZ3.1 48






BAOL5.1 51 SANT5.1 30 UNGA5.1 58

BAOL5.2 51 SANT5.2 22 UNGA5.2 45

BAOL5.3 52 SANT5.3 24 UNGA5.3 53

Äóíäàæ 44 Äóíäàæ 33 Äóíäàæ 28 Äóíäàæ 22 Äóíäàæ 41 Äóíäàæ 39

Õ¿ñíýãò 3. Ç¿éëèéí áàÿëàã ñóäàëãààíû òàëáàé á¿ðýýð.

• Óðãàìëûíñóóðüõîîðîíäûíõîîñîíîðîíçàéãõýìæèõ:

Óðãàìëûí ñóóðü õîîðîíäûí çàéã õýìæèõ àðãà íü ØÖÀ-ð àâñàí ìýäýýëýëä íýìýëò ìýäýýëýë ºãºõ áà õºðñíèé ýëýãäýë ýâäðýëèéí áàéäàë, çºâõºí íèéò óðãàìàëã¿é õîîñîí îðîí çàéí ìýäýýëýë áóñ ìºí ò¿¿í÷ëýí ò¿¿íèé îðîí çàéí òàðõàëò, õýìæýýíèé òàëààðõ ìýäýýëëèéã ºãäºã.


Áýë÷ýýðèéí òºëºâ áàéäëûã òîäîðõîéëîõäîî çºâõºí óðãàæ áàéãàà óðãàìëûí òºðºë, ç¿éë, á¿ðõýö, áîëîí óðãàö ãàðöûã õàðãàëçàí ¿çýõýýñ ãàäíà õàëöãàé ãàçðûí (îëîí íàñò óðãàìëûí ñóóðü õîîðîíäûí çàé) ýçëýõ õóâèéã òîäîðõîéëîõ íü à÷ õîëáîãäîëòîé. Õàëöãàé ãàçðûí õýìæýý èõýññýíýýð õºðñ óñ ñàëõèíä ýëýãäýõ íºõöºë á¿ðäýõ áºãººä õàëöãàé ãàçðûí ýçëýõ õóâèéã õýìæñýíýýð õºðñíèé òîãòâîðòîé áàéäàë, ýëýãäýë ýâäðýë ÿâàãäàæ áàéãàà ýñýõèéã òîãòîîõ, ìºí ò¿¿í÷ëýí áýë÷ýýð õàìãààëàõ àðãà õýìæýý àâàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ¿ç¿¿ëýëòèéã ãàðãàæ àâàõ áîëîìæòîé þì.

Äàðààõ õ¿ñíýãòýíä (õ¿ñíýãò 4) óðãàìëûí ñóóðü õîîðîíäûí õîîñîí çàéí õýìæèëòèéí ä¿íã 25-200 ñì-èéí õîîðîíäîõ àíãèëëóóäààð õàðóóëàâ. Ýäãýýð íü íèéò ñóäàëãàà õèéñýí ºâºëæººí¿¿äèéíõýý äóíäæààð (ºâºëæºº òóñ á¿ðýýð õàâñðàëò 3 õ¿ñíýãò 6-9-ä õàðóóëñàí áàéãàà) ãàðãàñàí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä áºãººä õýìæèëò õèéõ àðãà ç¿éã õàâñðàëò I-ýýñ õàðíà óó.

Àíãèëàë, ñì < 25 25-50 50-100 100-150 150-200 >= 200T ð à í ñ å ê -òèéí óðò, ì

BAOLXîîñîí çàéí óðò, ñì 1627 12581 6331 1341 173 350 1500

Ýçëýõ õóâü, % 1.08 8.39 4.22 0.89 0.12 0.23 15

SKHNXîîñîí çàéí óðò, ñì 2914 13068 2204 355 153 900 1200

Ýçëýõ õóâü, % 2.43 10.89 1.84 0.30 0.13 0.75 16

SANTXîîñîí çàéí óðò, ñì 3122 28393 33006 15528 5926 10052 1500

Ýçëýõ õóâü, % 2.08 18.93 22.00 10.35 3.95 6.70 64

BNGLXîîñîí çàéí óðò, ñì 3213 19307 30130 15464 10594 14977 1200

Ýçëýõ õóâü, % 2.68 16.09 25.11 12.89 8.83 12.48 78

UNGAXîîñîí çàéí óðò, ñì 2533 9359 1895 100 0 0 1500

Ýçëýõ õóâü, % 1.69 6.24 1.26 0.07 0 0 9

BAUZXîîñîí çàéí óðò, ñì 1728 6607 2247 273 159 872 1200

Ýçëýõ õóâü, % 1.44 5.51 1.87 0.23 0.13 0.73 10

Õ¿ñíýãò 4. Óðãàìëûí ñóóðü õîîðîíäûí õîîñîí çàéí óðò:

Ñóìäààñ ñîíãîãäñîí ºâºëæººí¿¿ä äýýð õèéãäñýí äóíäàæ õýìæèëò¿¿ä. Æèøýý íü: Ñýëýíãý àéìãèéí Áàÿíãîë ñóìàíä õèéãäñýí 5 ºâºëæººíèé òàëáàðò ìàë áýë÷ýýðëýëòèéí àëñëàëòààð (ºâºëæººíººñ 100ì, 500ì, 1000ì) àâñàí 3 òàëáàé òóñ á¿ðä 2 áà 4 äýõ òðàíñåêò äýýð (òðàíñåêòèéí óðò íü 50ì) õîîñîí çàéí õýìæèëòèéã õèéñýí ãýæ ¿çýõýä íèéò Áàÿíãîë ñóìàíä õèéãäñýí õýìæèëòèéí òàëáàéí óðò 1500ì ãàð÷ áàéíà. Ò¿¿íýýñ 25-50ñì-èéí óðòòàé õîîñîí çàéí íèéëáýð óðò 126ì áóþó 8.39% áàéíà.

Ä¿ãíýëò

Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ñóìäààñ îéò áîëîí óóëûí õýýðò îðøèõ Ñýëýíãèéí Áàÿíãîë ñóì óðãàìëûí ç¿éëýýð áàÿëàã (õýìæèëòèéí òàëáàé äàõ äóíäàæ ç¿éëèéí òîî 44) áàéõàä ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàò-ªëçèé ñóì íèéò íýãæ òàëáàéä îíîãäîõ áèîìàññûí (134 ã/ì^2) õýìæýýãýýðýý õàìãèéí èõ áàéíà. Õàðèí öºëèéí õýýðò îðøèõ Áàÿíãîë ñóì íü õàìãèéí áàãà ç¿éëèéí òîîòîé (õýìæèëòèéí òàëáàé äàõ äóíäàæ ç¿éëèéí òîî 22) áóþó áèîìàññûí õýìæýýãýýðýý ÷ õàìãèéí (19 ã/ì^2) áàãà áàéíà. Ìºí Áàÿíãîë ñóìàíä îëîí íàñò óðãàìëûí õîîðîíäîõ õàëöãàé ãàçðûí ýçëýõ õóâü õàìãèéí èõ (70%) õàðèí Óÿíãà ñóìûí õàëöãàé ãàçðûí õýìæýý õàìãèéí áàãà (9%) õóâèéã ýçýëæ áàéíà.

Ýäãýýð õýìæèëò¿¿äèéã ýíýõ¿¿ íîìîíä õàâñàðãàñàí àðãà ç¿éí äàãóó æèë á¿ð òóõàéí òàëáàéä äàâòàí õýìæèæ íóòàã îðíûõîî áýë÷ýýðèéí íºõöºë áàéäàë õýðõýí ººð÷ëºãäºæ áàéãààã ìîíèòîðèíã õèéæ ñóäëàõ á¿ðýí áîëîìæèéã íóòãèéí àðä èðãýä, óäèðäàõ çºâëºëèéíõºí, ñóðãóóëèéí îþóòàí ñóðàã÷ òà á¿õýíäýý íýýëòòýé îëãîæ áàéíà. Ýäãýýðèéã ñóðàã÷äûí ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõ òóñãàé òºñºë áîëãîí õýðýãæ¿¿ëñíýýð ñóðàã÷äàä ýêîëîãèéí ìýäëýã, äàäëàãà îëãîõîîñ ãàäíà íóòàã îðíû óäèðäëàãà áýë÷ýýðèéí íºõöºëèéã æèë äàðààëàí ñóäëàõ ìýäýýëýëòýé áîëîõ áîëîìæòîé þì. ¯¿íèéã öààøèä ¿ðãýëæë¿¿ëýí ñóäëàõ á¿õèé ë áîëîìæèéã íóòãèéí èðãýääýý îëãîõûí òóëä áèä ìàø èõ õè÷ýýæ ýíýõ¿¿ íîìîíäîî õîëáîãäîõ á¿õ àðãà ç¿é, ìýäýýëëèéã òóñãàõûã ÷àäàí ÿäàí îðîëäëîî.


Îðîñûí àóãàà èõ ýðäýìòýí Ïåðæåâàëüñêèé “Ìîíãîë÷óóä õ¿÷òýé ñàëõè, øóóðãà, áîðîîã óðüä÷èëàí ìýäýõ ìàø ºíäºð ÷àäâàðòàé áºãººä ººðñäèéíõºº ìîðü òýìýýã º÷¿¿õýí æèæèã øèíæ òýìäãýýð îëæ ÷àääàã” ãýæ äóðüäñàí áàéíà (MARCC2009)

ÓÓÐ ÀÌÜÑÃÀËûÍ ªªÐ×ËªËÒ

Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä öàã óóðûí ººð÷ëºëò íü ýêîëîãèéí áîëîí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õîñîëñîí ñèñòåìèéí ººð÷ëºëòºíä õ¿ðãýæ áàéãàà òàëààð íèëýýä ºðãºí ñóäàëãàà õèéãäýæ áàéãàà áèëýý. Ýäãýýð ñóäàëãàà íü õóóðàé áîëîí õóóðàéâòàð ãàçàð íóòãóóä íü áóñàä ãàçàð íóòãàà áîäâîë óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºíä èë¿¿ ºðòºìòãèé áîëîõûã õàðóóëæ áàéíà (×óëóóí áà Îæèìà, 2002; Leichenko and Brien, 2008). Òåìïåðàòóð, õóð òóíàäàñíû õóãàöàà, õýìæýý, óëèðëûí ÷àíàðòàé õóð òóíàäàñ áóóõ õóãàöààíä áàãà çýðãèéí ººð÷ëºëò îðîõîä ë ýäãýýð ãàçàð íóòãèéí óñ ç¿éä ººð÷ëºëò îðóóëæ òóõàéí íóòãèéí ýêîëîãèéí áîëîí ýäèéí çàñãèéí ñèñòåìä ìàø èõ íºëººëºë ¿ç¿¿ëäýã. ¯¿íèé äýýðýýñ õ¿í òºðºëõòºí, ãàçðûí ã¿íèé óñûã àøèãëàõ, ãàçàð òàðèàëàí, óóë óóðõàé, áýë÷ýýðèéí òàõëàë, áîëîí çàì ã¿¿ð òàâèõ çýðýã òºðºë á¿ðèéí ãàçàð àøèãëàëòûí õýëáýðýýð áàéãàëü ýêîëîãèéí á¿òöýä ìàø èõ íºëººëºë ¿ç¿¿ëæ áàéíà. ¯¿íèé óëìààñ äýëõèé äàõèíä áàéãàëèéí ýêñòðåìàëü ¿çýãäë¿¿äèéí òîî íü èõýññýýð áàéíà. Òóõàéëáàë, ìàíàé îðíû õóâüä äàðààëàí ¿ðãýëæèëñýí 1999-2002 îíû óäààí õóãàöààíû ãàí ãà÷ãèéí óëìààñ 680 ãîë ãîðõè, 760 íóóð îðîëöñîí 3000 îð÷èì óñíû ýõ ¿¿ñâýð õàòàæ ¿ã¿é áîëñîí áàéíà (Áàòèìà áà áóñàä, 2005). Ýíýõ¿¿ çóíû õóðö øèð¿¿í ãàí ãà÷èã íü ºâëèéí çóäíû õîõèðëûã ¿¿ñãýõ ãîë õ¿÷èí ç¿éë áîëäîã.

Ìîíãîëûí áýë÷ýýðèéí ãàçàð íóòàã íü öàã óóðûí ººð÷ëºëòºíä ìàø ýìçýã áºãººä ñ¿¿ëèéí 65 æèëä òºâèéí áîëîí ãîâèéí á¿ñýä õóð òóíàäàñ 12.5% -èàð áóóð÷ áóñàä íóòàãò 9.3%-èàð èõýññýí áàéíà (MSRM, 2010). Õóð òóíàäàñíû õýìæýý áîëîí îðîõ õóãàöàà íü óðãàìàë óðãàõ ìºí áýë÷ýýðèéí íºõöºë áàéäëûí ãîë òîäîðõîéëîã÷ õ¿÷èí ç¿éë áèëýý (×óëóóí áà Îæèìà, 2002; Æàìúÿíøàðàâ, 2010).

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò ìàíàé óëñàä íèéãýì, ýêîëîãè, ýäèéí çàñàã, áàéãàëèéí á¿õ ñàëáàðóóäàä íºëººëæ áàéíà. Òóõàéëáàë: áàéãàëèéí ãàí çóä, àþóëò ¿çýãäëèéí òîî íýìýãäýõ, áýë÷ýýðèéí äîðîéòîëä îðîõ, õ¿í àìûí áýë÷ýýð äàãàí í¿¿äýëëýõ í¿¿äýë èõñýæ çàðèì ãàçàð íóòàãò õ¿í àìûí íÿãòøèë íýìýãäýõýä çàðèì ãàçàð íü ýçýíã¿éðýõ, óðãàìàë, àìüòàí, óñ, ìºíõ öàñ ìºñºí ãîë øèðãýæ, óñòàí ¿ã¿é áîëîõ òýäãýýðèéí áàéãàëèéí ãîðèì àëäàãäàõ çýðýã îëîí àþóë ãàìøèã í¿¿ðëýæ áàéãàà íü ýðäýìòäèéí ñóäàëãààíààñ õàðàãäàæ áàéíà.

• Óóðàìüñãàëûíººð÷ëºëòèéíöààøäûíõàíäëàãà

Äýëõèéí äóëààðàëò áîëîõîä ìàíàé ãàðèãèéí õýìæýýãýýð äýâñãýð ãàäàðãóóãààñ óóðøèõ óóðøèëò èõñýæ óëìààð õóð òóíàäàñíû õýìæýý åðºíõèéäºº íýìýãäýíý. Ãýõäýý á¿ñ íóòàã á¿ðýýð ÿëãààòàé, õàëóóí á¿ñ, óëèðëûí ñàëõèíû óóð àìüñãàëòàé íóòàã áîëîîä õîéä ºðãºðºã¿¿äýä õóð òóíàäàñ èõñýæ, õàðèí äóëààí á¿ñ òýëýõýýñ áîëæ 500-èéí ºðãºðºãººñ óðàãø çóíû óëèðëûí õóð òóíàäàñ áóóðàõ åðºíõèé õàíäëàãàòàé áîëîõ íü òîîí çàãâàðóóäûí ¿ð ä¿íãýýñ õàðàãäàæ áàéíà (Íàöàãäîðæ áà Íàìõàé,1992; Íàöàãäîðæ áà Äàãâàäîðæ, 2010).

Ìîíãîë îðíûã õàìàðñàí á¿ñ íóòàãò x¿ëýìæèéí õèéí ºñºëòèéí äóëààðóóëàõ íºëººí äýýð ñóëôàò àýðîçîëûí ñýð¿¿ö¿¿ëýõ íºëººã õàìòàä íü òîîöñîí Àíãëèéí öàã óóðûí àëáàíû óóð àìüñãàëûí ñóäàëãààíû Õýäëèéí òºâèéí HADCM3 çàãâàðûí òîîöîîãîîð çóíû óëèðëûí òåìïåðàòóðûí ºñºëò îãöîì (2020 îíä åðýýä îíûõîîñ 2.0-2.30Ñ îð÷ìîîð íýìýãäýõ) õóð òóíàäàñíû ºñºëò áàðàã áàéõã¿é (2020 îíä 4% îð÷ìîîð íýìýãäýõ, 2050 îíä çàðèì çàãâàðûí òîîöîîãîîð áóóðàõ) ¿ð ä¿í ãàðàâ. IPCC-èéí (2007) èëòãýëýýñ ¿çâýë äóíä ºðãºðºãèéí ýõ ãàçðûí òºâ õýñãýýð ãàíäóó áàéäàë óëàì ºñºõ, õàëóóí ºäðèéí òîî íýìýãäýõ ìàãàäëàë ºíäºð áàéíà.

Àãààðò í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé èõñýõ, óóð àìüñãàë äóëààðàõ íü óðãàìëûí óðãàëòàíä ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ òàëòàé áîëîâ÷ Ìîíãîë îðíû õºäºº àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿í, óðãàìëûí óðãàö òåìïåðàòóðààñ ãàäíà õºðñíèé ÷èéãèéí õýìæýýãýýð ãîëëîí òîäîðõîéëîãääîã áîëîõûã äýýð äóðüäñàí áèëýý. Íºãºº òàëààð óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé õîëáîãäîí, äóëààðàëòûí óëìààñ áîëîìæèò íèéò óóðøèëòûí õýìæýý íü õóð


òóíàäàñíû íýìýãäýëòèéí õýìæýýíýýñ èë¿¿ áàéõ áîëíî. Õºðñíèé ÷èéãèéí íººöèéí ýíý ñºðºã áàëàíñ áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí óðãàëòûí õóãàöàà, ò¿¿íèé ãàðöûã èðýýä¿éä èõýýõýí õýìæýýãýýð õÿçãààðëàõ áîëíî ãýäýã íü ýðãýëçýýã¿é þì. Ìºí áàéãàëèéí á¿ñ á¿ñë¿¿ð øèëæèõ íü áýë÷ýýðèéí óðãàö, óðãàìëûí òºðºë ç¿éëä øóóä íºëºº ¿ç¿¿ëýõèéí çýðýãöýý ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿í öààøëààä óëñ îðíû ýäèéí çàñàãò ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëíý.

• ÖàãÓóðûíÎëîíÆèëèéíªºð÷ëºëòèéíÌýäýýëýë

Ñýëýíãý àéìãèéí Áàÿíãîë ñóìûí öàã óóðûí ººð÷ëºëòèéã Áàðóóíõàðàà ñòàíöûí ìýäýýëëýýð, ªâºðõàíãàé àéìãèéí Ñàíò, Áàÿíãîë, Áàò-ªëçèé ñóìäûíõûã Àðâàéõýýð áîëîí Õóæèðò ñòàíöûí ìýäýýëë¿¿äýýð èëýðõèéëëýý.

44241 Áàðóóíõàðààãèéí öàã óóðûí ñòàíö: 1981-2013

• Äóíäàæòåìïåðàòóð

Ñàðûí äóíäàæ òåìïåðàòóðûí 1981 îíîîñ õîéø 2013 îí õ¿ðòýëx ºñºëòèéí øóãàìàí òðåíäèéí àíàëèçààñ ¿çýõýä 6-9 ñàðä ñòàòèñòèêèéí ¿íýìëýõ¿éö ºñºëò àæèãëàãäàæ áàéíà. Òóõàéëáàë 6 ñàðä 3.2oC (№=0.01 òºâøèíä), 7 ñàðä 3.3oC (№=0.001), 8 ñàðä 2.1oC (№=0.05), 9 ñàðä 2.5oC (№=0.01) -ààð òóñ òóñ ºññºí áàéíà. Áóñàä ñàðóóäàä ¿íýìëýõ¿éö ºñºëò áóóðàëòûí òðåíä àæèãëàãäñàíã¿é (õàâñðàëò 4- x¿ñíýãò 1, 2). Æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóðûí ºñºëò 1.4oC (№=0.05 òºâøèíä) áàéíà.

• Xàìãèéíèõòåìïåðàòóð

Ñàðûí õàìãèéí èõ òåìïåðàòóðûí 1981 îíîîñ õîéø 2013 îí õ¿ðòýëx ºñºëòèéí øóãàìàí òðåíä 4 ñàðä 3.6oC, 8 ñàðä 3.8oC, 9 ñàðä 2.1oC (№ =0.1 òºâøèíä) -ààð òóñ òóñ ºññºí áàéíà. Áóñàä ñàðóóäàä ¿íýìëýõ¿éö ºñºëò áóóðàëòûí òðåíä àæèãëàãäñàíã¿é (õàâñðàëò 4- x¿ñíýãò 2).

• Xàìãèéíáàãàòåìïåðàòóð

Ñàðûí õàìãèéí áàãà òåìïåðàòóðûí 1981 îíîîñ õîéø 2013 îí õ¿ðòýëx ºñºëòèéí øóãàìàí òðåíä 6 ñàðä 3.6oC (à=0.1 òºâøèíä) -ààð ºññºí áàéíà. Áóñàä ñàðóóäàä ¿íýìëýõ¿éö ºñºëò áóóðàëòûí òðåíä àæèãëàãäñàíã¿é. Õàðèí æèëèéí äóíäàæ õàìãèéí áàãà òåìïåðàòóðûí ºñºëò 2.5oC (№ =0.05 òºâøèíä) áàéíà (õàâñðàëò 4- x¿ñíýãò 2).

• Áàðóóíõàðààñòàíöûíòåìïåðàòóðûíñ¿¿ëèéí32æèëäýõ(1981-2013)ººð÷ëºëò

Äaðaaõ (x¿ñíýãò 1) x¿ñíýãòýýñ õàðàõàä çóíû öàãò (óðãàìàë óðãàõ èä ¿å: 6,7,8 ñàðûí) òåìïåðàòóð ¿íýìëýõ¿éö íýìýãäýæ áàéãàà íü èëýðõèé áàéíà. Æèøýý íü 6 ñàðä äóíäàæ òåìïåðàòóð 3.2oC -ààð ñ¿¿ëèéí 32 æèëä (1981-2013) íýìýãäýæ õàìãèéí èõ, áàãà òåìïåðàòóðóóä 3.6 oC-ààð òóñ òóñ íýìýãäñýí áàéíà.

Áàðóóíõàðàà ñòàíö: 1981-2013 õ¿ðòýëõ øóãàìàí ºñºëò áóóðàëò

Ñàð 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Æè

ëèé

í

äóí

äàæ

Äóíäàæ òåìïåðàòóð -3 2.9 1 3 0.3 3 3 2 3 0.7 0 -3 1.4

Õàìãèéí èõ òåìïåðàòóð

0 -2 2 4 -1 4 3 4 2 -1 0 -3 0.4

Õàìãèéí áàãà òåìïåðàòóð

0 1.3 3 2 1.4 4 3 0 2 3.6 2 -2 2.5

* Õàñàõ òýìäýã íü áóóðàëòûã èëýðõèéëíý.

Õ¿ñíýãò 1. Áàðóóíõàðàà ñòàíöûí äóíäàæ, õàìãèéí èõ áîëîí õàìãèéí áàãà òåìïåðàòóðûí ñ¿¿ëèéí 32 æèë äýõ (1981-2013) øóãàìàí ºñºëò áóóðàëòûí õýìæýý. Òóõàéí ñòàíöûí òåìïåðàòóðûí øóãàìàí òðåíäèéí íàëóóãèéí êîýôèöèåíò, ñòàòèñòèêèéí ¿íýìëýõ¿éö òºâøèíã õàâñðàëò 4- õ¿ñíýãò 2-ä ¿ç¿¿ëñýí áàéíà.


• Xóðòóíàäàñ

Áàðóóíõàðààãèéí ñòàíöûí 1980-2010 ìýäýýëëýýñ ¿çýõýä 1980-2010 îíû æèëèéí äóíäàæ õóð òóíàäàñíû õýìæýý 291 ìì áàéñàí áºãººä íèéò õóð òóíàäàñíû 72% íü 6-8 ñàðä îðæ áàéíà. Ýíý õóãàöààíä 5 ñàðä îðäîã õóð òóíàäàñíû õýìæýý 22.1 ìì (№=0.01 òºâøèíä) ¿íýìëýõ¿éö ºññºí õàðèí 9 ñàðä îðäîã õóð òóíàäàñíû õýìæýý 21.2 ìì (№ =0.1 òºâøèíä) ¿íýìëýõ¿éö áóóðñàí àæèãëàãäàæ áàéíà. Áóñàä ñàðóóäûí õóð òóíàäàñíû õýìæýýíä òîäîðõîé ºñºëò áóóðàëòûí ¿íýìëýõ¿éö òðåíä àæèãëàãäñàíã¿é (xàâñðàëò 4- x¿ñíýãò 3, 10).

Cóìäûí öàã óóðûí ñòàíöûí ñàëõèíû ãîëëîõ ÷èã, õóðäíû àíãèëëûí ìýäýýëëèéã åðòºíöèéí íàéìàí çîâõèñîîð ãàðãàí ¿ç¿¿ëñýí ãðàôèêèéã (ãðàôèê 1) õàðóóëàâ.

Ãðàôèê 1. 44241 Áàðóóíõàðàà ñòàíöûí ñàëõèíû ãîëëîõ ÷èãëýëèéí òàðõàëòûã õóðäààð íü àíãèëàí ãàðãàñàí ãðàôèê. Lakes Environmental Software WRPLOT View 7.0.0: www.webLakes.com

ÇîâõèñÑàëõèíû

÷èã, ãðàäóñaað

X¿ðä ì/ñ

0.5 - 2 2 - 4 4 - 6 6 - 8 8 - 10 >= 10 Á¿ãä, %

Õîéä 337.5 - 22.5 3.6 1.8 5.8 0.7 0.9 0.2 12.9

Ç¿¿í õîéä 22.5 - 67.5 1.5 0.6 0.9 0.1 0.1 0.0 3.1

Ç¿¿í 67.5 - 112.5 1.8 0.9 1.8 0.1 0.2 0.0 4.8

Ç¿¿í óðä 112.5 - 157.5 4.1 1.6 2.7 0.1 0.1 0.0 8.6

Óðä 157.5 - 202.5 4.6 1.9 2.4 0.1 0.1 0.0 9.1

Áàðóóí óðä 202.5 - 247.5 0.9 0.4 0.6 0.1 0.0 0.0 1.9

Áàðóóí 247.5 - 292.5 1.1 0.4 0.8 0.1 0.1 0.0 2.5

Áàðóóí õîéä 292.5 - 337.5 2.5 1.4 3.1 0.3 0.2 0.1 7.4

Á¿ãä, % 20.1 8.9 18.0 1.5 1.6 0.3 50.4

Ñàëõèã¿é 48.9

Õýìæèëò õèéãäýýã¿é 0.6

Õ¿ñíýãò 2. 44241 Áàðóóíõàðàà ñòàíöûí ñàëõèíû ÷èãëýëèéí òàðõàëòûí äàâòàìæèéã õóðäààð íü àíãèëàí ãàðãàñàí õ¿ñíýãò


Ãðàôèê 2. 44241 Áàðóóíõàðàà ñòàíöûí ñàëõèíû õóðäíû äàâòàìæèéí àíãèëàë

Ãðàôèê 1, 2, x¿ñíýãò 2 -ooñ õàðàõàä ýíý íóòàãò ñàëõèã¿é áàéõ ¿å (calms) 49%, ñàëõèíû ãîëëîõ ÷èãëýë õîéíîîñ áóþó óðä, ç¿¿í óðäààñ ãîë÷ëîí 0.5-2, ìºí 4-6ì/ñ õóðäòàé ñàëõèëæ áàéíà.

44288 Àðâàéõýýðèéí öàã óóðûí ñòàíö: 1981-2013


Ñàðûí äóíäàæ òåìïåðàòóðûí 1981 îíîîñ õîéø 2013 îí õ¿ðòýëx ºñºëòèéí øóãàìàí òðåíäèéí àíàëèçààñ ¿çýõýä 6-9 ñàðä ñòàòèñòèêèéí ¿íýìëýõ¿éö ºñºëò àæèãëàãäàæ áàéíà. Òóõàéëáàë 6 ñàðä 2.8oC (№=0.01 òºâøèíä), 7 ñàðä 2.9oC (№=0.001), 8 ñàðä 3.4oC (№=0.001), 9 ñàðä 3.0oC (№=0.01) -ààð òóñ òóñ ºññºí áàéíà. Áóñàä ñàðóóäàä ¿íýìëýõ¿éö ºñºëò áóóðàëòûí òðåíä àæèãëàãäñàíã¿é (xàâñðàëò 4- x¿ñíýãò 4, 5). Æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóðûí ºñºëò 1.6oC (№=0.01 òºâøèíä) áàéíà.


Ñàðûí õàìãèéí èõ òåìïåðàòóðûí 1981 îíîîñ õîéø 2013 îí õ¿ðòýëx ºñºëòèéí øóãàìàí òðåíä 6 ñàðä 3.1oC (№=0.01 òºâøèíä), 4, 11, 12 ñàðóóäàä 3.4oC, 2.7oC, -3.0oC (№ =0.1 òºâøèíä) -ààð òóñ òóñ ñòàòèñòèêèéí ¿íýìëýõ¿éö ºñºëò áóóðàëòòàé ãàðñàí áàéíà (xàâñðàëò 4- x¿ñíýãò 5). Xàñàõ òýìäýã íü áóóðàëòûã èëýðõèéëíý. Áóñàä ñàðóóäàä áîëîí æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóðûí òîäîðõîé ºñºëò áóóðàëòûí òðåíä àæèãëàãäñàíã¿é.


Ñàðûí õàìãèéí áàãà òåìïåðàòóðûí 1981 îíîîñ õîéø 2013 îí õ¿ðòýëx ºñºëòèéí øóãàìàí òðåíä 6, 7 ñàðóóäàä 2.5oC (à=0.1 òºâøèíä), 9 ñàðä 3.6oC áîëîí æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóðûí ºñºëò 2.2oC (№ =0.05 òºâøèíä) -ààð òóñ òóñ ººð÷ëºãäñºí áàéíà (xàâñðàëò 4 - x¿ñíýãò 5). Áóñàä ñàðóóäàä òîäîðõîé ºñºëò áóóðàëòûí òðåíä àæèãëàãäñàíã¿é.

• Àðâàéõýýðñòàíöûíòåìïåðàòóðûíñ¿¿ëèéí32æèëäýõ(1981-2013)ººð÷ëºëò

Äaðaaõ x¿ñíýãòýýñ (x¿ñíýãò 3) õàðàõàä çóíû öàãò (óðãàìàë óðãàõ èä ¿å: 6,7,8 ñàðûí) òåìïåðàòóð ¿íýìëýõ¿éö íýìýãäýæ áàéãàà íü èëýðõèé áàéíà. Æèøýý íü 6 ñàðä äóíäàæ òåìïåðàòóð 2.8oC -ààð ñ¿¿ëèéí 32 æèëä (1981-2013) íýìýãäýæ õàìãèéí èõ, áàãà òåìïåðàòóðóóä 3.1, 2.5oC-ààð òóñ òóñ íýìýãäñýí áàéíà. Òóõàéí ñòàíöûí òåìïåðàòóðûí øóãàìàí òðåíäèéí íàëóóãèéí êîýôèöèåíò, ñòàòèñòèêèéí ¿íýìëýõ¿éö òºâøèíã õàâñðàëò 4, õ¿ñíýãò 5-ä ¿ç¿¿ëñýí.


Àðâàéõýýð ñòàíö: 1981-2013 õ¿ðòýëõ øóãàìàí ºñºëò áóóðàëò

Ñàð 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Æè

ëèé

í

äóí

äàæ



0 3 3 3 0 3 1 2 2 0 3 -3 1.2


2.5 1.1 0 0 3.4 3 3 2 4 3 1 2.5 2.2

*Õàñàõ òýìäýã íü áóóðàëòûã èëýðõèéëíý.

Õ¿ñíýãò 3. Àðâàéõýýð ñòàíöûí äóíäàæ, õàìãèéí èõ áîëîí õàìãèéí áàãà òåìïåðàòóðûí ñ¿¿ëèéí 32 æèë äýõ (1981-2013) øóãàìàí ºñºëò áóóðàëòûí õýìæýý.


Àðâàéõýýðèéí ñòàíöûí õóð òóíàäàñíû ìýäýýëëýýñ ¿çýõýä 1980-2010 îíû æèëèéí äóíäàæ õóð òóíàäàñíû õýìæýý 224 ìì áàéñàí áºãººä íèéò õóð òóíàäàñíû 76% íü 6-8 ñàðä îðæ áàéíà. Ýíý õóãàöààíä 1 ñàðä îðäîã öàñíû õýìæýý 0.6 ìì (№=0.1 òºâøèíä) ¿íýìëýõ¿éö ºññºí õàðèí 8 ñàðä îðäîã áîðîîíû õýìæýý -60.2 ìì (№ =0.01 òºâøèíä), 9 ñàðä: -16.5 ìì (№ =0.05 òºâøèíä) ¿íýìëýõ¿éö áóóðñàí àæèãëàãäàæ áàéíà. Áóñàä ñàðóóäûí õóð òóíàäàñíû õýìæýýíä òîäîðõîé ºñºëò áóóðàëòûí ¿íýìëýõ¿éö òðåíä àæèãëàãäñàíã¿é (xàâñðàëò 4, x¿ñíýãò 6,10).

Cóìäûí öàã óóðûí ñòàíöûí ñàëõèíû ãîëëîõ ÷èã, õóðäíû àíãèëëûí ìýäýýëëèéã åðòºíöèéí íàéìàí çîâõèñîîð ãàðãàí ¿ç¿¿ëñýí ãðàôèêèéã (ãðàôèê 3) õàðóóëàâ.

Ãðàôèê 3. 44288 Àðâàéõýýðèéí ñòàíöûí ñàëõèíû ãîëëîõ ÷èãëýëèéí òàðõàëòûã õóðäààð íü àíãèëàí ãàðãàñàí ãðàôèê. Lakes Environmental Software WRPLOT View 7.0.0: www.webLakes.com


ÇîâõèñÑàëõèíû ÷èã,

ãðàäóñXóðä ì/ñ

0.5 - 2 2 - 4 4 - 6 6 - 8 8 - 10 >= 10 Á¿ãä, %

Õîéä 337.5 - 22.5 2.6 2.3 6.2 1.6 4.6 2.4 19.6

Ç¿¿í õîéä 22.5 - 67.5 1.0 0.5 0.7 0.1 0.1 0.0 2.4

Ç¿¿í 67.5 - 112.5 1.3 0.6 0.7 0.1 0.1 0.0 2.8

Ç¿¿í óðä 112.5 - 157.5 1.2 0.7 0.9 0.1 0.1 0.0 2.9

Óðä 157.5 - 202.5 1.5 1.1 2.5 0.4 0.6 0.1 6.2

Áàðóóí óðä 202.5 - 247.5 1.0 0.9 2.2 0.5 0.7 0.2 5.5

Áàðóóí 247.5 - 292.5 2.9 2.3 4.5 0.9 1.8 0.5 12.9

Áàðóóí õîéä 292.5 - 337.5 2.9 2.8 6.5 1.4 2.7 1.0 17.2

Á¿ãä, % 14.4 11.2 24.1 5.0 10.7 4.1 69.6


Õýìæèëò õèéãäýýã¿é 0

Õ¿ñíýãò 4. 44288 Àðâàéõýýðèéí ñòàíöûí ñàëõèíû ÷èãëýëèéí òàðõàëòûí äàâòàìæèéã õóðäààð íü àíãèëàí ãàðãàñàí õ¿ñíýãò

Ãðàôèê 4. 44288 Àðâàéõýýðèéí ñòàíöûí ñàëõèíû õóðäíû äàâòàìæèéí àíãèëàë

Ãðàôèê 3,4, x¿ñíýãò 4 -ººñ õàðàõàä ýíý íóòàãò ñàëõèã¿é òîãòîíãè áàéõ ¿å 30%, ñàëõèíû ãîëëîõ ÷èãëýë õîéíîîñ áóþó áàðóóí õîéíîîñ ãîë÷ëîí 4-6ì/ñ õóðäòàé ñàëõèëæ áàéíà.

44285 Õóæèðòûí öàã óóðûí ñòàíö: 1981-2013


Ñàðûí äóíäàæ òåìïåðàòóðûí 1981 îíîîñ õîéø 2013 îí õ¿ðòýëx ºñºëòèéí øóãàìàí òðåíä 6 ñàðä 3.1oC (a=0.01 òºâøèíä), 7 ñàðä 2.7oC, 8 ñàðä 3.7oC (a=0.001), 9 ñàðä 2.5oC (a=0.01) -àað ¿íýìëýõ¿éö ºññºí áàéíà. Áóñàä ñàðóóäàä òîäîðõîé ºñºëò áóóðàëòûí òðåíä àæèãëàãäñàíã¿é (õàâñðàëò 4- x¿ñíýãò 7,8). Õàðèí æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóðûí ºñºëò 1.7oC (№ =0.05 òºâøèíä) ¿íýìëýõ¿éö ºñºëòòýé áàéíà.


Ñàðûí õàìãèéí èõ òåìïåðàòóðûí 1981 îíîîñ õîéø 2013 îí õ¿ðòýëx ºñºëòèéí øóãàìàí òðåíä 4 ñàðä 5.9oC, 6 ñàðä 4.9oC, 7 ñàðä 3.8oC, 8 ñàðä 4.2oC, 9 ñàðä 3.2oC 11 ñàðä 5.4oC, 12 ñàðä -4.8oC áîëîí æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð 2.7oC òóñ òóñ ¿íýìëýõ¿éö ººð÷ëºãäñºí áàéíà. Áóñàä ñàðóóäàä òåìïåðàòóðûí òîäîðõîé ºñºëò áóóðàëòûí òðåíä àæèãëàãäñàíã¿é (õàâñðàëò 4- x¿ñíýãò 8).



Ñàðûí õàìãèéí áàãà òåìïåðàòóðûí 1981 îíîîñ õîéø 2013 îí õ¿ðòýëx ºñºëòèéí øóãàìàí òðåíä 7 ñàðä 3.6oC, 10 ñàðä 4.0 oC áîëîí æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóðûí ºñºëò 2.4oC ¿íýìëýõ¿éö ºñºëòòýé áàéíà. Áóñàä ñàðóóäàä òîäîðõîé ºñºëò áóóðàëòûí òðåíä àæèãëàãäñàíã¿é (õàâñðàëò 4-x¿ñíýãò 8).

• Õóæèðòñòàíöûíòåìïåðàòóðûíñ¿¿ëèéí32æèëäýõ(1981-2013)ººð÷ëºëò

Äaðaaõ x¿ñíýãòýýñ (x¿ñíýãò 5) õàðàõàä çóíû öàãò (óðãàìàë óðãàõ èä ¿å: 6,7,8 ñàðûí) òåìïåðàòóð ¿íýìëýõ¿éö íýìýãäýæ áàéãàà íü èëýðõèé áàéíà. Æèøýý íü 6 ñàðä äóíäàæ òåìïåðàòóð 3.1oC -ààð ñ¿¿ëèéí 32 æèëä (1981-2013) íýìýãäýæ õàìãèéí èõ, áàãà òåìïåðàòóðóóä 4.9 oC, 1.7oC-ààð òóñ òóñ íýìýãäñýí áàéíà. Òóõàéí ñòàíöûí òåìïåðàòóðûí øóãàìàí òðåíäèéí íàëóóãèéí êîýôèöèåíò, ñòàòèñòèêèéí ¿íýìëýõ¿éö òºâøèíã õàâñðàëò 4, õ¿ñíýãò 8-ä ¿ç¿¿ëñýí.

Õóæèðò ñòàíö: 1981-2013 õ¿ðòýëõ øóãàìàí ºñºëò áóóðàëò

Ñàð 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Æè

ëèé

í

äóí

äàæ



0 3.2 3 6 2 5 4 4 3 0 3 -3 1.2


-3 2 2 1 2.5 2 4 0 0 4 1 2.5 2.2

*Õàñàõ òýìäýã íü áóóðàëòûã èëýðõèéëíý.

Õ¿ñíýãò 5. Õóæèðò ñòàíöûí äóíäàæ, õàìãèéí èõ áîëîí õàìãèéí áàãà òåìïåðàòóðûí ñ¿¿ëèéí 32 æèë äýõ (1981-2013) øóãàìàí ºñºëò áóóðàëòûí õýìæýý.


Õóæèðòûí ñòàíöûí 1980-2010 ìýäýýëëýýñ ¿çýõýä 1980-2010 îíû æèëèéí äóíäàæ õóð òóíàäàñíû õýìæýý 275 ìì áàéñàí áºãººä íèéò õóð òóíàäàñíû 82% íü 6-8 ñàðä îðæ áàéíà. Ýíý õóãàöààíä 8 ñàðä -59.6 ìì (№ =0.01 òºâøèíä), 9 ñàðä -17.9 ìì (№ =0.05 òºâøèíä) áîëîí æèëèéí äóíäàæ õóð òóíàäàñíû õýìæýý -99.7 ìì (№ =0.05 òºâøèíä) ¿íýìëýõ¿éö áóóðñàí áàéíà. Áóñàä ñàðóóäûí õóð òóíàäàñíû õýìæýýíä òîäîðõîé ºñºëò áóóðàëòûí ¿íýìëýõ¿éö òðåíä àæèãëàãäñàíã¿é (õàâñðàëò 4- x¿ñíýãò 9,10). Cóìäûí öàã óóðûí ñòàíöûí ñàëõèíû ãîëëîõ ÷èã, õóðäíû àíãèëëûí ìýäýýëëèéã åðòºíöèéí íàéìàí çîâõèñîîð ãàðãàí ¿ç¿¿ëñýí ãðàôèêèéã (ãðàôèê 5) õàðóóëàâ.

Ãðàôèê 5. 44285 Õóæèðòûí ñòàíöûí ñàëõèíû ãîëëîõ ÷èãëýëèéí òàðõàëòûã õóðäààð íü àíãèëàí ãàðãàñàí ãðàôèê. Lakes Environmental Software WRPLOT View 7.0.0: www.webLakes.com


ÇîâõèñÑàëõèíû ÷èã,

ãðàäóñ Õóðä, ì/ñ

0.5 - 2 2 - 4 4 - 6 6 - 8 8 - 10 >= 10 Á¿ãä, %

Õîéä 337.5 - 22.5 1.0 1.1 3.2 0.7 0.8 0.1 7.0

Ç¿¿í õîéä 22.5 - 67.5 0.3 0.6 1.6 0.3 0.3 0.1 3.3

Ç¿¿í 67.5 - 112.5 0.3 0.3 0.7 0.1 0.1 0.0 1.5

Ç¿¿í óðä 112.5 - 157.5 1.6 0.9 1.0 0.1 0.1 0.0 3.8

Óðä 157.5 - 202.5 1.4 0.9 1.8 0.4 0.3 0.0 4.9

Áàðóóí óðä 202.5 - 247.5 0.1 0.2 0.4 0.1 0.1 0.0 1.0

Áàðóóí 247.5 - 292.5 0.3 0.3 0.9 0.2 0.2 0.0 2.0

Áàðóóí õîéä 292.5 - 337.5 0.9 1.3 3.5 1.0 1.3 0.2 8.1

Á¿ãä, % 6.0 5.6 13.2 3.0 3.2 0.4 31.5


Õýìæèëò õèéãäýýã¿é 0

Õ¿ñíýãò 6. 44285 Õóæèðòûí ñòàíöûí ñàëõèíû ÷èãëýëèéí òàðõàëòûí äàâòàìæèéã õóðäààð íü àíãèëàí ãàðãàñàí õ¿ñíýãò

Ãðàôèê 6. 44285 Õóæèðòûí ñòàíöûí ñàëõèíû õóðäíû äàâòàìæèéí àíãèëàë

Ãðàôèê 5, 6, x¿ñíýãò 6 -ààñ õàðàõàä ýíý íóòàãò ñàëõèã¿é áàéõ ¿å 68.5%, ñàëõèíû ãîëëîõ ÷èãëýë áàðóóí õîéíîîñ áóþó õîéíîîñ ãîë÷ëîí 4-6ì/ñ õóðäòàé ñàëõèëæ áàéíà.

Ä¿ãíýëò

Öàã óóðûí îëîí æèëèéí ººð÷ëºëòèéí ñóäàëãààíààñ õàðâàë åðºíõèéäºº óðãàìàë óðãàõ çóíû óëèðàëä (6-8 ñàð) òåìïåðàòóð ¿íýìëýõ¿éö íýìýãäýæ áàéãàà íü èëýðõèé áàéíà. Æèøýý íü 6 ñàðä Áàðóóíõàðàà ñòàíöûí äóíäàæ òåìïåðàòóð 3.2oC -ààð ñ¿¿ëèéí 32 æèëä (1981-2013) íýìýãäýæ õàìãèéí èõ, áàãà òåìïåðàòóðóóä 3.6oC-ààð òóñ òóñ íýìýãäñýí áàéãàà íü äýëõèéí äóíäæààñ õàìààã¿é ºíäºð áàéíà. ¯¿íýýñ ãàäíà öàã óóðûí ººð÷ëºëòººñ õàìààðàí ýêñòðåìàëü ¿çýãäë¿¿ä áóþó çóíû óëèðàëä õýò õàëàëò ºâëèéí óëèðàëä îãöîì õýò õ¿éòðýõ ìºí õýò äóëààðàõ, õ¿÷òýé öàñàí áîëîí øîðîîí øóóðãà òàâèõ, óðãàìàë óðãàõàä õýðýãöýýòýé ¿ðãýëæëýí øèâýðñýí áîðîîíû îðîíä õ¿÷òýé áîãèíî õóãàöààíû ààäàð áîðîî, ìºíäºð îðæ óðãàìaë, óðãàö ñ¿éòãýõ çýðýã áàéãàëèéí ãàìøèãò ¿çýãäë¿¿äèéí òîî îëøèð÷ áàéãàà íü ýðäýìòäèéí ñóäàëãàà áîëîí îðîí íóòãèéí èðãýä, ìàë÷äûí ÿðèàíààñ ÷ èëýðõèé áàéíà.


Áèä ýíýõ¿¿ ñóäàëãààãàà ýêîëîãèéí ñóäàëãàà õèéñýí öýãòýý õàìãèéí îéð áàéãàà îëîí æèëèéí ìýäýýëýëòýé ñòàíöóóä äýýð ¿íäýñëýí õèéñýí õýäèé ÷ òóõàéí ýêîëîãèéí òàëáàéí öàã óóðûí ìýäýýëëèéã òºëººëºõºä õàðüöàíãóé õîë áàéãàà ãýäãèéã àíõààðíà óó. Íóòãèéí åðºíõèé ÷èã õàíäëàãûã õàðóóëàõ, îþóòàí ñóðàã÷äûã áèå äààí ñóäàëãàà õèéõ, ñóäàëãààíû äàäëàãà òóðøëàãà ýçýìøèõ òóñãàé ãðóï ïðîæåêò õèéõýä íü äºõºì áîëãîõ ¿¿äíýýñ ñóäàëãàà õèéõýä àøèãëàñàí îëîí æèëèéí ìýäýýëýë, àøèãëàñàí àðãà÷ëàëóóäûã òîäîðõîé äóðüäàõûã õè÷ýýëýý. ¯¿íä: òðåíä àíàëèç áóþó îëîí æèëèéí ººð÷ëºëòèéí ºñºëò áóóðàëòûí õàíäëàãûã ñòàòèñòèêèéí Ìàíí Êåíäàëë òåñòèéã àøèãëàí ìºí øóãàìàí ººð÷ëºëòèéí íàëóóã Ñýí-èé àðãûã àøèãëàí áîäîæ ãàðãàñàí áàéãàà. Äàðààõ âåá õóóäàñíààñ ìèêðîñîôò ýxñýë äýýð àæèëëàõ ÌàéêÑýíñ ïðîãðàììûã òàòàæ àâ÷ áîëíî: http://ebookbrowse.com/makesens-1-0-xls-d79413791 ìºí ò¿¿í÷ëýí ýíý àðãûí ãàðûí àâëàãûã (C.Òèìî áà áóñàä, 2002) äàðààõ âýá õóóäàñíààñ ¿çýæ áîëíî: http://www.ilmanlaatu.fi/ilmansaasteet/julkaisu/pdf/MAKESENS-Manual_2002.pdf

Ñàëõèíû õóðä, ÷èãëýëèéí ¿íýëãýýã Âèíäðîç ïðîãðàì àøèãëàí õèéñýí áºãººä ýíý ïðîãðàììûã äàðààõ âåá õóóäàñíààñ ¿íýã¿é òàòàæ àâ÷ àøèãëàæ áîëíî: Lakes Environmental Software WRPLOT View 7.0.0: www.webLakes.com


Áàéãàëü öàã óóðûí ººð÷ëºëòèéí òàëààðõ òàíû áîäîë - àñóóëãà ñóäàëãàà

1. ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàò ªëçèé ñóì

Áèä ýíýõ¿¿ àñóóëãà ñóäàëãààãàà ñóì òóñ á¿ðýýñ 20 õ¿í ñîíãîæ íýã á¿ð÷ëýí óóëçàæ ÿðèëöàí ñóäàëãàà àâñàí áºãººä ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàò ªëçèé ñóìûí èðãýäèéí öàã óóðûí ººð÷ëºëòòýé õîëáîîòîé càíàë áîäoë, õýëñýí ¿ãñèéã ýõ õóâèàð íü äîð òîëèëóóëæ áàéíà. ¯¿íä:

“Õ¿í áàéãàëüòàéãàà çºâ õàðüöàõ õýðýãòýé. Õàâàð íàìàð íü ºâºë, çóíààñ õóãàöààãààð óðò, ñýð¿¿í, ñàëõè èõòýé, øîðîî èë¿¿ øóóðäàã áîëñîí. Ãîëûí ò¿âøèí áàãà áîëñîí. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéã ìàë÷èä èõ àæèãëàõ õýðýãòýé. Íàìàð öàñ èõ óíàñàí ãàçàð ºâºë èõ öàñ óíàäàã 2009-2010 öàãààí ìîðü ºäºð öàñ èõ îðäîã áàéñàí. Õàâàð íü ºâëººñºº õ¿íäýð÷, çóíû öàãò õýòýðõèé õàëæ áàéíà. Ýíý íü ìàëûí òàðãà òýâýýðýãò íºëººëæ áàéíà. Îëîí ãîë óñ øèðãýñýí. Îé ìîä óíàãàõ çýðýã ¿éë àæèëëàãàà èõ íºëººëæ áàéíà. Ãîëä öàãààí ñ¿¿ îðóóëàõã¿é, ãîëä õóâöàñàà óãààäàãã¿é áàéñàí ìºí õîã õàÿäàãã¿é áàéñàí. Õóäàã áóëàã óñ áàãàññàí áàéíà. Äýýð ¿åä ¿¿ë èõ ãàðâàë áîðîî îðäîã áàéñàí îäîî ñàëõè ¿¿ëýý õºº÷èõäºã áîëñîí. ¯õýð ìººðõººð òýíãýð ìóóääàã ãýæ ÿðüäàã“ ãýõ ìýò÷èëýí öàã óóðûí ººð÷ëºëòèéí òàëààðõ áîäîæ ñàíàæ ÿâààãàà õóâààëöëàà.

Äàðààõ ãðàôèêóóäàä (Çóðàã 1-5) öàã óóðûí ººð÷ëºëòòýé õîëáîîòîé àñóóëòóóäûã íýãòãýí õàðóóëëàà.

3

12

3

100 0 0 0 0

2

11

3 3 3

9

3 3

1

3

9

5

1 1

ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàò-ªçèé ñóì:Áîðîî öàñíû õýìæýý

Æîîõîí èë¿¿

Õàðèóëààã¿é

Õàìààã¿é èë¿¿

Èõ áàãàññàí

Æîîõîí áàãàññàí

Áàðàã àäèëõàí

Áîðîîíû õýìæýý Áîðîîíû ýð÷èì Áîðîîíû ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà Öàñíû õýìæýý

Çóðàã 1. Áîðîî öàñíû õýìæýý. Íèéò 19 õ¿íýýñ 3 íü áîðîîíû õýìæýý èõ áàãàññàí, 12 íü æîîõîí áàãàññàí, 1 íü õàðèóëààã¿é, 3 õ¿í õýâýíäýý ãýæ áîäîæ áàéíà. Õàðèí áîðîîíû ýð÷èì èõ áàãàññàí ãýæ 2 õ¿í áîäîæ áàéõàä 11 õ¿í æîîõîí áàãàññàí, 3 õ¿í õàðèóëààã¿é, áàéíà. Áîðîîíû ¿ðãýëæëýõ õóãàöààíû õóâüä 3 õ¿í èõ áàãàññàí, 9 õ¿í æîîõîí áàãàññàí, 3 õ¿í æîîõîí èõýññýí, 3 õ¿í õàðèóëààã¿é áàéíà. Öàñíû õýìæýý èõ áàãàññàí ãýæ 3 õ¿í áîäîæ áàéõàä 9

õ¿í æîîõîí áàãàññàí, 5 õ¿í õýâýíäýý áàðàã àäèëõàí, 1 õ¿í õàìààã¿é èõýññýí, 1 õ¿í õàðèóëààã¿é áàéíà.


6

9

3

0 0 1

5

12

10 0 1

12

4

2

0 0 1

4

11

0 0 1

3

ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàò-ªçèé ñóì:Ãîëûí óñíû õýìæýý







Ãîëûí óñíû õýìæýý Íóóð, óñíû ò¿âøèí Áóëàã øàíäûí óíäðàãà Õóäãèéí óñíû õýìæýý

Çóðàã 2. Ãîëûí óñíû õýìæýý. Íèéò 19 õ¿íýýñ 6 íü ãîëûí óñíû õýìæýý, ýçëýõ¿¿í èõ áàãàññàí, 9 íü æîîõîí áàãàññàí, 1 íü õàðèóëààã¿é áóþó ìýäýõã¿é, 3 íü õýâýíäýý áàéãàà ãýæ áîäîæ áàéíà. Õàðèí íóóð, óñíû òºâøèí èõ áàãàññàí ãýæ 5 õ¿í áîäîæ áàéõàä 12 õ¿í æîîõîí áàãàññàí, 1 õ¿í õàðèóëààã¿é áóþó ìýäýõã¿é, 1 õ¿í æîîõîí èë¿¿ áîëñîí ãýæ áîäîæ áàéíà. Áóëàã øàíäûí óíäðàãà, òîî õýìæýýã 12 õ¿í èõ áàãàññàí, 4 õ¿í æîîõîí áàãàññàí, 2 íü õýâýíäýý áàéãàà, 1 õ¿í õàðèóëààã¿é áóþó ìýäýõã¿é áàéíà. Õóäãèéí óñíû õýìæýýã èõ áàãàññàí ãýæ 4 õ¿í áîäîæ

áàéõàä 11 õ¿í æîîõîí áàãàññàí, 3 íü õýâýíäýý áàéãàà, õàðèí 1 õ¿í õàðèóëààã¿é áàéíà.

ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàò-ªçèé ñóì:Óëèðëûí äóíäàæ òåìïåðàòóð

Àðàé äóëààí

Èõ äóëààí


Èõ ñýð¿¿í

Àðàé ñýð¿¿í

Õýâýýðýý

Õàâðûí äóíäàæ òåìï. Çóíû äóíäàæ òåìï. Íàìðûí äóíäàæ òåìï. ªâëèéí äóíäàæ òåìï.

4

11

2

1 0 1

2

9

3

4

0 1

2

9

4

1 0

3

2

9

3

0 1

4

Çóðàã 3. Óëèðëûí äóíäàæ òåìïåðàòóð. Ýíý ãðàôèê äýýð èõýíx óëñóóä 4 óëèðëûí òåìïåðàòóðûã àðàé ñýð¿¿í áîëñîí ãýæ áîäîæ áàéíà.


ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàò-ªçèé ñóì:Öàñ, ìºñ õàéëàõ öàã

Öàñ õàéëàõ öàã

Ãîëûí ìºñ õàéëàõ öàã

1 1 1 1 1

0

9

7

3

2

4

8

Èõ ýðò õàéëäàã Àðàé ýðò õàéëäàã Õýâýýðýý Àðàé õîéíî

õàéëäàã

Èõ õîéíî

õàéëäàã


Çóðàã 4. Öàñ, ìºñíèé õàéëàõ öàã. Ýíý ãðàôèêààñ õàðàõàä èõýíõ õ¿ì¿¿ñ öàñíû õàéëàõ õóãàöààãàðàé ýðò (9) ãîëûí ìºñíèé õýìæýýã àðàé õîéíî (8) ãýæ õàðèóëñàí áàéíà.

3

1

4

0

8

6

4

7

2 2

ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàò-ªçèé ñóì:Øîðîîí áà ýëñýí øóóðãàíû äàâòàìæ

Øîðîîí øóóðãàíû äàâòàìæ

Ýëñíèé øóóðãàíû äàâòàìæ

1 0

Õàìààã¿é

áàãàññàí

Áàãà çýðýã

áàãàññàí

Õýâýýðýý Æîîõîí èë¿¿ Õàìààã¿é èë¿¿ Ìýäýõã¿é

Çóðàã 5. Øîðîîí áà ýëñýí øóóðãàíû äàâòàìæ. Ýíý ãðàôèêààñ õàðàõàä 8 õ¿í øîðîîí øóóðãàíû äàâòàìæèéã, 6 õ¿í ýëñýí øóóðãàíû äàâòàìæèéã áàãà çýðýã áàãàññàí, 2 íü øîðîîí áà ýëñýí øóóðãàíû äàâòàìæèéã æîîõîí èë¿¿

áîëñîí 3 íü øîðîîí øóóðãàíû äàâòàìæèéã õàìààã¿é èë¿¿ áîëñîí ãýæ õàðèóëñàí áàéíà.

Ýäãýýðýýñ õàðàõàä Áàò ªëçèé ñóìaíä öàã óóðûí ººð÷ëºëò ÿâàãäàæ, áîðîî õóðíû õýìæýý ìºí ãîëûí óñíû õýìæýý íèëýýä áóóð÷ áàéíà ãýæ îëîíõ íü õàðèóëñàí áàéõ áºãººä 4 óëèðëûí òåìïåðàòóð åðºíõèéäºº ñýð¿¿ñ÷ áàéãàà ãýñýí àæèëëàëòòàé áàéíà.

ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàò ªëçèé ñóìûí èðãýäèéí áýë÷ýýðèéí íºõöºë, óðãàìëûí òºðºë ç¿éë, òîîíû ººð÷ëºëòòýé õîëáîîòîé càíàë áîäoë, õýëñýí ¿ãñèéã ýõ õóâèàð íü äîð òîëèëóóëæ áàéíà. ¯¿íä:

“Óðãàìëûí ÷àíàð ìóó áîëñîí, ìàë òàðãàëàõàà áîëüñîí. Óðãàìëûí òîî öººð÷ ìàëûí ºñºëò áàãàññàí. Öºëæèëòèéí õýâ ìàÿã àæèãëàãäàæ áàéíà. Áàéãàëèéí òýíöâýð õýâèéí áóñ áîëæ áàéíà. Òýæýýëëýã ºâñ áàãà áîëæ øàðèëæ èõýññýí. Øàõèðàà àçàðãàíà ºâñ, ºíãº ºíãèéí öýöýã óðãàäàã áàéñàí îäîî áàðàã 80 % íü áàéõã¿é áîëñîí öàãààí ò¿ð¿¿, öàðâàí, ñºäèéí òîëãîé çýðýã óðãàìëóóä áàéõã¿é. Àãü óðãàõàà áîëüñîí øàõèðàà ìîíãîëæóóð ºâñ áàðàã óðãàõàà áîëüñîí. øèâýý ºâñ èõýññýí øàõèðàà ºâñ, øàõèðàà õ¿ì¿¿ë, æèíñýí òîëãîé ºâñ õîâîðäñîí. Áýë÷ýýðèéí äààö áàãàññàí. 2010 îíä çóä áîëñîí çóä ãýõýýñýý èë¿¿ ãàìøèã áîëñîí, ìàë èõ ¿õñýí. Áýë÷ýýðýý çºâ çîõèñòîé àøèãëàõ ìàë÷èä áàãàññàí. Ìàëä òýæýýëòýé ºâñ óñòàæ áàéãàà. 5 æèëèéí ºìíº óðãàäàã áàéñàí õàä îäîî áóðãàñ íü õ¿ðòýë õàòñàí áýë÷ýýðèéí ºâñ øèíãýðñýí. ªâñ íîãîî ñèéðýãæèæ, ºâñ íü öàã àëäàæ óðãàæ ìàë èäýõã¿é øàðèëæíèé


òîî èõýññýí, Ìàëûí áèå èõ æèæãýðñýí. Äºðâºí óëèðëûí áýë÷ýýðèéí òîõèðãîî àëäàãäñàí. Ìàë÷èä ºâºëæºº õàâàðæààãàà ãàìíàõ õýðýãòýé. Õºðñ äààöã¿é, óñíû íººöã¿é, õóóðàéøèëò áèé áîëñîí” ãýõ ìýò÷èëýí õ¿¿ðíýæ áàéíà.

Äàðààõ ãðàôèêóóäàä (Çóðàã 6, 7) áýë÷ýýðèéí íºõöºë, óðãàìëûí òºðºë ç¿éë, òîîíû ººð÷ëºëòòýé õîëáîîòîé àñóóëòóóäûã íýãòãýí õàðóóëëàà.

0

ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàò-ªçèé ñóì:Áýë÷ýýðèéí íºõöºë

20 æèëèéí ºìíºõèéã áîäâîë


Èõ äîðîéòñîí Æîîõîí

äîðîéòñîí

Áàðàã àäèëõàí Æîîõîí

ñàéæèðñàí

Õàìààã¿é èë¿¿ Ìýäýõã¿é

8

7

9

8

0

3

2

1

0 00

Çóðàã 6. Áýë÷ýýðèéí íºxöºë. Ýíý ãðàôèêààñ õàðàõàä 19 õ¿íèé 8 íü 20 æèëèéí ºìíºõèéã áîäâîë, 7 õ¿í 5 æèëèéí ºìíºõèéã áîäâîë áýë÷ýýðèéí íºõöºë æîîõîí äîðîéòñîí ãýæ õàðèóëñàí áàéõàä 9 õ¿í 20 æèëèéí ºìíºõòýé, 8 õ¿í 5

æèëèéí ºìíºõòýé õàðüöóóëàõàä àäèëõàí ãýæ õàðèóëæýý.

ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàò-ªçèé ñóì:Óðãàìëûí òºðºë ç¿éë

20 æèëèéí ºìíºõ óðãàìëûí òîî òîëãîé

20 æèëèéí ºìíºõ óðãàìëûí òºðºë ç¿éë

3

4

1

3

12

8

3

4

Õýâýýðýý Èõýññýí Áàãàññàí Ìýäýõã¿é

Çóðàã 7. Óðãàìëûí òºðºë ç¿éë. Ýíý ãðàôèêààñ õàðàõàä 12 õ¿í óðãàìëûí òîî òîëãîé, 8 õ¿í óðãàìëûí òºðºë ç¿éë 20 æèëèéí ºìíºõèéã áîäâîë áàãàññàí ãýæ õàðèóëñàí áàéíà.

¯¿íýýñ ä¿ãíýëò õèéõýä, åðºíõèéäºº áýë÷ýýðèéí íºõöºë áàéäàë óðãàìëûí òºðºë ç¿éë, òîî, îëîí æèëèéí ºìíºõòýé õàðüöóóëáàë èõýýõýí äîðîéòîæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

2. ªâºðõàíãàé àéìãèéí Ñàíò ñóì

ªâºðõàíãàé àéìãèéí Ñàíò ñóìûí èðãýäèéí öàã óóðûí ººð÷ëºëòòýé õîëáîîòîé càíàë áîäoë, õýëñýí ¿ãñèéã ýõ õóâèàð íü äîð òîëèëóóëæ áàéíà. ¯¿íä:

“Çóí çýðýãëýý òàòàõ íü áàãàññàí. Íàìàð áóäàí ñóóõã¿é áàéíà. ªâºë èõ äóëààð÷ áàéíà. Öàñ ýðò õàéëæ áàéíà. Õàâàð öàñ áîðîî îðîõã¿é áàéíà. ªâºë çóíû óëèðàë áîãèíî, õàâðûí óëèðàë óðò áîëñîí. Öî÷èð õ¿éòðýë, øóóðãà ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà óðò ¿ðãýëæèëäýã. ªâºë äóëààí, õàâàð çóí ñýð¿¿í áîëñîí.


¯ñòýé äýýë ºìñºõºº áîëüñîí. Ñàëõè øóóðãà èõýññýí. Ãàí çóäûí äàâòàìæ îëøèðñîí. Õàâàð çóíû óëèðàëä õóóðàéøèëò ìàø èõ áàéíà. Çóíû óëèðàë áàãàñàæ õàâðûí óëèðàë èõñýõ õàíäëàãà àæèãëàãääàã. Óóð àìüñãàë èõ ººð÷ëºãäñºí. Õóð ÷èéã áàãàññàí” ãýõ ìýò÷èëýí áîäîæ ñàíàæ ÿâààãàà õóâààëöëàà.


14

100 0 0

3

11

5

1

4

2

3

1

ªâºðõàíãàé àéìãèéí Ñàíò ñóì:Áîðîî öàñíû õýìæýý








3

2

1

3

9

6

1 0

7

3

Çóðàã 1. Áîðîî öàñíû õýìæýý. Íèéò 20 õ¿íýýñ 14 íü áîðîîíû õýìæýý èõ áàãàññàí, 3 íü æîîõîí áàãàññàí, 1 íü õàðèóëààã¿é, 2 íü õàìààã¿é èõýññýí ãýæ áîäîæ áàéíà. Õàðèí áîðîîíû ýð÷èì èõ áàãàññàí ãýæ 1 õ¿í áîäîæ áàéõàä

3 õ¿í æîîõîí áàãàññàí, 1 õ¿í õàðèóëààã¿é, 9 õ¿í æîîõîí èë¿¿, 6 õ¿í õàìààã¿é èë¿¿ áîëñîí ãýæ áîäîæ áàéíà. Áîðîîíû ¿ðãýëæëýõ õóãàöààíû õóâüä 3 õ¿í èõ áàãàññàí, 11 õ¿í æîîõîí áàãàññàí, 5 õ¿í æîîõîí èõýññýí, 1 õ¿í

õàðèóëààã¿é áàéíà. Öàñíû õýìæýý èõ áàãàññàí ãýæ 4 õ¿í áîäîæ áàéõàä 2 õ¿í æîîõîí áàãàññàí, 3 õ¿í õýâýíäýý áàðàã àäèëõàí, 7 õ¿í æîîõîí èõýññýí, 3 õ¿í õàìààã¿é èõýññýí, 1 õ¿í õàðèóëààã¿é áàéíà.

0 0

15

4

10

8

4

0 0

9

5

0 0 1

ªâºðõàíãàé àéìãèéí Ñàíò ñóì:Ãîëûí óñíû õýìæýý








3

0

2

3 3

0

8

4

9

Çóðàã 2. Ãîëûí óñíû õýìæýý. Íèéò 20 õ¿íýýñ 3 íü ãîëûí óñíû õýìæýý, ýçëýõ¿¿í èõ áàãàññàí, 15 íü õàðèóëààã¿é áóþó ìýäýõã¿é, 2 íü õýâýíäýý áàéãàà ãýæ áîäîæ áàéíà. Õàðèí íóóð, óñíû òºâøèí èõ áàãàññàí ãýæ 4 õ¿í áîäîæ áàéõàä 3 õ¿í æîîõîí áàãàññàí, 9 õ¿í õàðèóëààã¿é áóþó ìýäýõã¿é, 3 õ¿í æîîõîí èë¿¿ áîëñîí ãýæ áîäîæ áàéíà.

Áóëàã øàíäûí óíäðàãà, òîî õýìæýýã 8 õ¿í èõ áàãàññàí, 4 õ¿í æîîõîí áàãàññàí, 8 õ¿í õàðèóëààã¿é áóþó ìýäýõã¿é áàéíà. Õóäãèéí óñíû õýìæýýã èõ áàãàññàí ãýæ 9 õ¿í áîäîæ áàéõàä 6 õ¿í æîîõîí áàãàññàí, 4 õ¿í æîîõîí èõýññýí

õýìýýæ õàðèí 1 õ¿í õàðèóëààã¿é áàéíà.


ªâºðõàíãàé àéìãèéí Ñàíò ñóì:Óëèðëûí äóíäàæ òåìïåðàòóð


Èõ äóëààí


Èõ ñýð¿¿í


Õýâýýðýý


4

13

2

0 1

9

3

4

0

7

8

0

15

0 10 1

2

1

3

1 0

2 2

Çóðàã 3. Óëèðëûí äóíäàæ òåìïåðàòóð. Ýíý ãðàôèê äýýð xàâàð, çóíû òåìïåðàòóð ñýð¿¿ñ÷ ºâëèéí òåìïåðàòóð äóëààð÷ áàéãàà íü òîä òóñãàãäñàí áàéíà.

ªâºðõàíãàé àéìãèéí Ñàíò ñóì:Öàñ, ìºñ õàéëàõ öàã



1 1

0

5

7

3


õàéëäàã

Èõ õîéíî

õàéëäàã


1 1

0

4

17

0

Çóðàã 4. Öàñ, ìºñíèé õàéëàõ öàã. Ýíý ãðàôèêààñ õàðàõàä èõýíõ õ¿ì¿¿ñ öàñíû õàéëàõ õóãàöààã àðàé ýðò þì óó õýâýíäýý áàéãàà ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. Ãîëûí ìºñíèé õýìæýýã èõýíõ íü õàðèóëààã¿é áóþó ìýäýõã¿é áàéíà.

6

1

6

3

2

9

10

ªâºðõàíãàé àéìãèéí Ñàíò ñóì:Øîðîîí áà ýëñýí øóóðãàíû äàâòàìæ



1 1

Õàìààã¿é

áàãàññàí

Áàãà çýðýã

áàãàññàí


00 1

Çóðàã 5. Øîðîîí áà ýëñýí øóóðãàíû äàâòàìæ. Ýíý ãðàôèêààñ õàðàõàä 20 õ¿íèé áàðàã òýí õàãàñ íü øîðîîí áà ýëñýí øóóðãûã æîîõîí èë¿¿ áîëñîí 6 íü õàìààã¿é èë¿¿ áîëñîí ãýæ õàðèóëñàí áàéíà.


Ýäãýýðýýñ õàðàõàä Ñàíò ñóìaíä öàã óóðûí ººð÷ëºëò ÿâàãäàæ ºâºë íü åðºíõèéäºº äóëààð÷ ºâëèéí õýò õ¿¿éòýí çóíû õýò õàëóóí ºäð¿¿äèéí òåìïåðàòóðûí ýêcòðeìàëü öýã¿¿ä îëøèð÷, áîðîî õóð íü æèãä çººëºí óäààí îðîõ íü áàãàñ÷ õ¿÷òýé áîãèíî õóãàöààíä îðîõ çýðãýýð ìýäýãäýõ¿éö ººð÷ëºëò¿¿ä èõýíõ óëñàä àæèãëàãäàæ áàéãàà íü òîäîðõîé áàéíà.

Ñàíò ñóìûí èðãýäèéí áýë÷ýýðèéí íºõöºë, óðãàìëûí òºðºë ç¿éë, òîîíû ººð÷ëºëòòýé õîëáîîòîé càíàë áîäoë, õýëñýí ¿ãñèéã ýõ õóâèàð íü äîð òîëèëóóëæ áàéíà. ¯¿íä:

“Àãü, ÷èõýð ºâñ ¿çýãäýõã¿é áàéíà. ªðãºñòýé óðãàìàë øèâýý èõ ãàðàõ áîëñîí. Óðãàìàë öººðñºí, Öºëæèæ äýðñíèé ø¿íõ ýëñýíä äàðàãäñàí. Öºëæèëò èõýññýí. Çàðèì óðãàìàë, ÷óëóó õ¿ðòýë áàéõã¿é áîëñîí. ªâºëæºº îéðòoñíîîñ áýë÷ýýðèéí äààö õýòýðíý, ìàðãààí ãàðíà. Õîã óðãàìàë èõýññýí. Ãîâüä óðãàäàã áóò, òààíà, õºì¿¿ë çýðýã óðãàìàë áàãàñàæ õàíãàéä óðãàäàã áîëñîí çýðýã ººð÷ëºëò¿¿ä îðñîí. Óðãàìàë îðîéòîæ áàéãàà. Õýðýãòýé íü ãàðàõã¿é îðîéòîîä, òààíà ºìõèé ºâñ ë ãàðàõ áîëñîí. Áîðîî õóð äàíäàà îðîéòoñíîîñ ë áîëîõ þì. Öºëæèæ ýëñ èõ áîëæ áàéíà. 1960-ààä îíä ìàíàé íóòàãò óðãàìàë ìàø ñàéõàí ãàðäàã áàéñàí. ¯íäýñ èõ ñèéðýãæèæ áàéíà” ãýõ ìýò÷èëýí õ¿¿ðíýæ áàéíà.


0

ªâºðõàíãàé àéìãèéí Ñàíò ñóì:Áýë÷ýýðèéí íºõöºë

20 æèëèéí

ºìíºõèéã áîäâîë

5 æèëèéí

ºìíºõèéã áîäâîë


äîðîéòñîí


ñàéæèðñàí


9

2

1 1

13

9

3

0

11

0

Çóðàã 6. Áýë÷ýýðèéí íºxöºë. Ýíý ãðàôèêààñ õàðàõàä 20 õ¿íèé áàðàã òýí õàãàñ íü 20 æèëèéí ºìíºõèéã áîäâîë áýë÷ýýðèéí íºõöºë èõ äîðîéòñîí ãýæ õàðèóëñàí áàéõàä 13 õ¿í 5 æèëèéí ºìíºõèéã áîäâîë áýë÷ýýðèéí íºõöºë

æîîõîí ñàéæèðñàí ãýæ õàðèóëæýý.

21

ªâºðõàíãàé àéìãèéí Ñàíò ñóì:Óðãàìëûí òºðºë ç¿éë



21

10

6

8


10

Çóðàã 7. Óðãàìëûí òºðºë ç¿éë. Ýíý ãðàôèêààñ õàðàõàä 20 õ¿íèé òýí õàãàñ íü óðãàìëûí òºðºë ç¿éë, òîî òîëãîé 20 æèëèéí ºìíºõèéã áîäâîë áàãàññàí ãýæ õàðèóëñàí áºãººä áóñàä èõýíõ õàãàñ íü ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëñàí áàéíà.


¯¿íýýñ ä¿ãíýëò õèéõýä, åðºíõèéäºº áýë÷ýýðèéí íºõöºë áàéäàë óðãàìëûí òºðºë ç¿éë, òîî, îëîí æèëèéí ºìíºõòýé õàðüöóóëáàë èõýýõýí äîðîéòîæ áàéãàà áºãººä áîãèíî õóãàöààíä õàðüöóóëæ ¿çâýë ºñºõ áóóðàõ õýëáýëçýëòýé áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

3. Ñýëýíãý àéìãèéí Áàÿíãîë ñóì

Ñýëýíãý àéìãèéí Áàÿíãîë ñóìûí èðãýäèéí öàã óóðûí ººð÷ëºëòòýé õîëáîîòîé càíàë áîäoë, õýëñýí ¿ãñèéã ýõ õóâèàð íü äîð òîëèëóóëæ áàéíà. ¯¿íä:

“Öàã óëèðàë èõ äóëààð÷, õóð áîðîî èõ áàãàñ÷ îðîéòîæ îðäîã áîëñîí, óëèðëóóäûí çààã ÿëãàà íýã èõ ìýäýãäýõã¿é áîëæýý, çóí èõ õàëæ ºâºë íü õààÿà õààÿà öî÷èð õ¿éòðýõ áîëñîí. Mýäýãäýõ¿éö ººð÷ëºëò ãýâýë ãîë ãîðõèíû óñ èõ òàòàðëàà áóëàã øàíäûí òîî öººðëºº óñ íü áàñ èõ áàãàññàí. Õàâàð èõ ÷àíãà õ¿í ìàëûã èõ òóéëäóóëæ áàéíà. Áýë÷ýýðèéí óðãàìàë óðãàæ ã¿éöýõã¿é õàâàð íü õ¿éòäýýä áàéíà. Xàâàð èõ óðò ¿ðãýëæèëæ ýðò äóëààðàõã¿éãýýñ íîãîî ñî¸îëæ öóõóéõã¿é ìàë íîãîî èäýõ õóãàöàà îðîéòîæ ¿¿íýýñ áîëæ õàâàðòàà ìàë èõ äîðîéòîæ ãóéâäàã. Áîðîî äóó öàõèëãààíòàé ò¿ð çóóðûí çóðâàñõàí øèð¿¿í îðîõ áîëëîî. Xýò äóëààí, õýò õ¿éòýí, çóíû óëèðàë îðîéòîæ ýõëýõ áîëñîí, öàã óëèðëûí çààã ÿëãàà íýã èõ ñàéí ìýäýãäýõã¿é õóâèðàí ººð÷ëºëò íü òîãòâîðã¿é, õàâàð, íàìàð óðò ºâºë, çóí áîãèíî áîëñîí. Óðüä óðüäûíõààñ çóí îãöîì èõ õàëäàã, ºâºë îãöîì ¿å ¿å èõ õ¿éòýðäýã. Öàã àãààðûí äóëààðëààñ áîëîîä ãîë ìºðíèé óñ òàòàð÷ áàéíà. Áóëàã øàíä øèðãýæ óñíû óðñàö áàãà áàéíà. Çóí ¿å, ¿å èõ õàëäàã. Ýíý æèëýýñ ºìíº õóð áîðîî æààõàí õoâoðäóó áàéñàí. Öàã óëèðàë èõ òîãòâîðã¿é áîëæýý, åð íü õóó÷íààñ íèëýýí ãàíäóó, îðîé äóëààðààä áàéãàà øèã ë àæèãëàãääàã. Óñíû øóâóóä õ¿ðòýë èõ îðîé áóöàæ ýðò èðñýí õàðaãääàã ø äýý.

Óëèðëóóä èõ ººð÷ëºãäºæ öàã àãààðûí ãàìøèãò ¿çýãäýë èõýññýí. Æèøýý íü ¿åð óñ, õ¿÷òýé ñàëõè, øóóðãà, çóä, ãàí áîëæ áàéíà. Çóí ¿çýõã¿é áîëîâ. Áýë÷ýýð õîìñäîæ í¿¿äýë ñóóäàë õèéõ áîëîìæã¿é. Òºìºð çàì, õàð çàìòàé, ãàçàð òàðèàëàíãèéí òàëáàé èõýññýíýýñ áýë÷ýýð áàãàñ÷ ìàë òàðèà õî¸ð èõ çºð÷èëäºõ áîëñîí. 20 æèëèéí ºìíºõººñ èë¿¿ äóëààð÷ áàéíà.

Áîðîî èõ óñàðõàã, õ¿÷òýé, øèíãýö ìóóòàé îðäîã” ãýõ ìýò÷èëýí öàã óóðûí ººð÷ëºëòèéí òàëààðõ áîäîæ ñàíàæ ÿâààãàà õóâààëöëàà.


14

0

1210

Ñýëýíãý àéìãèéí Áàÿíãîë ñóì:Áîðîî öàñíû õýìæýý








4

2

15

1 0 0

5

0 0 00 0 0

4

0

3

5 5

00

Çóðàã 1. Áîðîî öàñíû õýìæýý. Íèéò 20 õ¿íýýñ 4 íü áîðîîíû õýìæýý èõ áàãàññàí, 14 íü æîîõîí áàãàññàí, 1 õ¿í æîîõîí èõýññýí, 1 õ¿í õýâýíäýý ãýæ áîäîæ áàéíà. Õàðèí áîðîîíû ýð÷èì æîîõîí áàãàññàí ãýæ 1 õ¿í áîäîæ

áàéõàä, 15 íü æîîõîí èë¿¿, 1 õ¿í õàìààã¿é èõýññýí, 2 õ¿í õýâýíäýý ãýñýí áàéíà. Áîðîîíû ¿ðãýëæëýõ õóãàöààíû õóâüä 7 õ¿í æîîõîí áàãàññàí, 4 õ¿í õýâýíäýý áàðàã àäèëõàí, 9 õ¿í æîîõîí èõýññýí ãýñýí áàéíà. Öàñíû õýìæýý

æîîõîí áàãàññàí ãýæ 14 õ¿í áîäîæ áàéõàä, 5 õ¿í õýâýíäýý áàðàã àäèëõàí, 1 õ¿í æîîõîí èõýññýí ãýæ õàðèóëæýý.


0

15

0 0 0

10

0 0

Ñýëýíãý àéìãèéí Áàÿíãîë ñóì:Ãîëûí óñíû õýìæýý








14

2

0 0

4

12

5

0 0

4

01

0

3

5 5

Çóðàã 2. Ãîëûí óñíû õýìæýý. Íèéò 20 õ¿íýýñ 14 íü ãîëûí óñíû õýìæýý, ýçëýõ¿¿í èõ áàãàññàí, 4 õ¿í æîîõîí áàãàññàí, 2 õ¿í æîîõîí èë¿¿ áîëñîí ãýñýí. Õàðèí íóóð, óñíû òºâøèí èõ áàãàññàí ãýæ 15 õ¿í áîäîæ áàéõàä 4 õ¿í æîîõîí áàãàññàí, 1 õ¿í æîîõîí èõýññýí ãýæ áîäîæ áàéíà. Áóëàã øàíäûí óíäðàãà, òîî õýìæýýã 12 õ¿í èõ áàãàññàí, 5 õ¿í æîîõîí áàãàññàí, 3 íü õýâýíäýý áàéãàà ãýæ áàéíà. Õóäãèéí óñíû õýìæýýã èõ áàãàññàí ãýæ 5 õ¿í áîäîæ áàéõàä 10 õ¿í æîîõîí áàãàññàí, 5 íü õýâýíäýý áàéãàà ãýæ áàéíà.

Ñýëýíãý àéìãèéí Áàÿíãîë ñóì:Óëèðëûí äóíäàæ òåìïåðàòóð


Èõ äóëààí


Èõ ñýð¿¿í


Õýâýýðýý


14

0 0 0

4

15

0 0

2

12

1 01 1 0 0 0 0 0

6

5

0

14

5

Çóðàã 3. Óëèðëûí äóíäàæ òåìïåðàòóð. Ýíý ãðàôèê äýýð xàâað, ºâëèéí òåìïåðàòóðûã ñýð¿¿ñ÷ áàéíà ãýæ 14, 12 õ¿í òóc òóc õàðèóëæ, çóí, íàìðûí òåìïåðàòóðûã 15, 14 õ¿í àðàé äóëààð÷ áàéía ãýæ õàðèóëcaí áàéíà.

Ýäãýýðýýñ õàðàõàä Áàÿíãîë ñóìaíä áîðîî öàñíû õýìæýý åðºíõèéäºº áàãàñ÷ ýð÷èì íü èõñýí, óëèðëûí òåìïåðàòóðóóä ñýð¿¿ñ÷ äóëààðàí öàã óóðûí ººð÷ëºëò íèëýýä ÿâàãäàæ áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ãîë ìºðºí áóëàã øàíäíû óñ íèëýýä áàãàñ÷ áàéãàà ãýæ èõýíõ óëñóóä õàðèóëñàí áºãººä öàñ ìºñíèé õàéëàõ õóãàöààíä ººð÷ëºëò îðæ áàéãàà íü òîäîðõîé õàðàãäàæ áàéíà.

Ãîë ìºðºí áóëàã øàíäíû óñ íèëýýä áàãàñ÷ áàéãààòàé õîëáîãäîí, öàñ ìºñíèé óñûã ìàë÷èä ìààíü õýðõýí àøèãëàæ èðñýí òóðøëàãàààñàà çàðèì íü õóâààëöàæ áàéãàà íü öýâýð óñíû íººö áàãàòàé ìàíàé óëñûí õóâüä õ¿í áîëãîí áîäóóøòàé, õ¿í áîëãîíû õóâüä õýðýãëýìýýð ñàéõàí õºäºëìºð÷ ñàíààíóóä áàéõ þì. Ýäãýýðèéã äîîð ýõ áàéäëààð íü òîëèëóóëæ áàéíà:


Ñýëýíãý àéìãèéí Áàÿíãîë ñóì:Öàñ, ìºñ õàéëàõ öàã



2

1

0

12

6


õàéëäàã

Èõ õîéíî

õàéëäàã


2

10

0

7

0 00

Çóðàã 4. Öàñ, ìºñíèé õàéëàõ öàã. Ýíý ãðàôèêààñ õàðàõàä öàñíû õàéëàõ õóãàöààã 2 õ¿í èõ ýðò, ìºñíèéõèéã 1 õ¿í èõ ýðò áàéía ãýæ õàðèóëñàí áºãººä öàñ õàéëàõ õóãàöàà àðàé ýðò ãýæ 12 õ¿í, ìºñ õàéëàõ íü àðàé ýðò ãýæ 7 õ¿í õàðèóëñàí áàéíà. Öàñ àðàé õîéíî õàéëæ áàéíà ãýæ 6 õ¿í õýëñýí áàéõàä10 õ¿í ìºñ àðàé õîéíî õàéëæ áàéíà ãýñýí

áàéíà. Õàðèí 2 õ¿í ìºñíèé õàéëàõ õóãàöàà ººð÷ëºãäººã¿é ãýæ ¿çñýí áàéíà.

3

00

9 9

Ñýëýíãý àéìãèéí Áàÿíãîë ñóì:Øîðîîí áà ýëñýí øóóðãàíû äàâòàìæ



2

1

Õàìààã¿é

áàãàññàí

Áàãà çýðýã

áàãàññàí


3

1

2

5 5

Çóðàã 5. Øîðîîí áà ýëñýí øóóðãàíû äàâòàìæ. Ýíý ãðàôèêààñ õàðàõàä 2 õ¿í øîðîîí øóóðãàíû äàâòàìæèéã, 1 õ¿í ýëñýí øóóðãàíû äàâòàìæèéã èõ áàãàññàí, 9 íü øîðîîí áà ýëñýí øóóðãàíû äàâòàìæèéã áàãà çýðýã áàãàññàí, 1 õ¿í øîðîîí øóóðãàíû äàâòàìæèéã, 2 õ¿í ýëñýí øóóðãàíû äàâòàìæèéã õýâýíäýý áàéãàà, 5 íü øîðîîí áà ýëñýí

øóóðãàíû äàâòàìæèéã æîîõîí èë¿¿ áîëñîí, 3 íü øîðîîí øóóðãàíû äàâòàìæèéã õàìààã¿é èë¿¿ áîëñîí, 3 íü ýëñýí øóóðãàíû äàâòàìæèéã ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëñàí áàéíà.

“Öàñûã õààæ õóðèìòëóóëæ õàäëàí áýë÷ýýðèéí òàëáàéä ÷èéã ºãäºã. Xîíõîð ãàçàðò öàñ áîðîîíû óñûã çàëæ îðóóëàõ, æàëãà ãóóã àøèãëàæ õààëò õàìãààëàëò õèéæ íººöëºõ àðãóóä áèé. Xàøàà, õàéñ áàðèõ, ÷óëóóãààð xîðüæ öàñûã íóðóóëäàæ òîãòîîæ, óñ ÷èéãèéã õóðèìòëóóëäàã àðãà áèé. Öàñàíä õààëò òàâüæ ÷èéã õóðèìòëóóëàí õàäëàíãèéí ãàçðàà óñàëæ áîëíî. Xýâãèé ãóó æàëãàíä òîãòñîí öàñûã äîîä õýñýãò íü õààëò äàëàí áàðüæ óñ ÷èéãèéã õóðèìòëóóëæ áîëíî. Íàìàð óóëûí ýíãýð äîîä õýñýãò ÷óëóóí äàëàí áàðüæ óñûã õóðèìòëóóëäàã. Èõ öàñ áóóñàí óóëûí àìàíä õºâ áýëäýõ. Öàñ óíàñàí óóëûí àìàíä ºíæñºí õºõ áóóöûã øóóäàéíä õèéæ óñíû óðñãàëûã áîîõ. ̄ ¿íèé ¿ð ä¿íä öàñ áîðîîíû óñààð õàäëàíãèéí òàëáàé áîëîí áýë÷ýýðèéã áîðäîõ. Ó÷èð íü øóóäàéíä õèéñýí áóóö íàðàíä óäààí ãàíäààä óñíû óðñãàëààð æèãä òàðæ áýë÷ýýð áîðääîã. ªâºë õàëèà ã¿éëãýõ àðãà: ãîë ãîðõèíû ýõýíä öàñ ìºñèéã îâîîëæ õààæ òàëáàéã èõýñãýõ àðãà, íîãîîíû òàëáàéä àøèãëàäàã” ãýõ ìýò÷èëýí á¿òýýë÷ ñàíàà îíîîíîîñîî õóâààëöëàà.


Ñýëýíãý àéìãèéí Áàÿíãîë ñóìûí èðãýäèéí áýë÷ýýðèéí íºõöºë, óðãàìëûí òºðºë ç¿éë, òîîíû ººð÷ëºëòòýé õîëáîîòîé càíàë áîäoë, õýëñýí ¿ãñèéã ýõ õóâèàð íü äîð òîëèëóóëæ áàéíà. ¯¿íä:

“Óðãàìëûí òºðºë ç¿éë èõ ººð÷ëºãäñºí. Ìàëä èäýìæ ìóóòàé ëóóëü, øàðèëæ çýðýã óðãàìëóóä èõ óðãàæ áàéíà, õàìãèéí ìóó, äîðîéòñîí áýë÷ýýðò óðãàäàã çàíãóó ñóìûí òºâ áîëîí ñóóðèí ãàçðóóäàä íèëýýä óðãàæ áàéíà. ¯õýð çàðàà /íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ íýð ºãººä áàéãàà/ íîãîîíû òàëáàéãààñ ìàë õ¿íèé îðîëöîîòîéãîîð áýë÷ýýðò òàðõàæ áàéíà. Xàäëàí áýë÷ýýðò øàðèëæ, øèâýýò õÿëãàíà èõ íýìýãäýæ íàðèéí ºâñ õîâîðäñîí. Áýë÷ýýð ýçýìøèõ àøèãëàõ ÿâäàë çàìáàðaaã¿é áîëñîí, óóë óóðõàé ýçýìøèë ãàçàð èõýññýí, ãàäíû êîìïàíèóä ñóìàíä ãàçàð èõ àâ÷ òàðèàëàíãèéí òàëáàéãàà òîðëîí õàøèõ áîëñîí. Õàðàà ãîëûí äàãóó íºõºðëºë¿¿ä áóðãàñ õàìãààëíà ãýýä õ¿í ìàë íààø öààø ãàðàõ ãàòëàõ ãàðöã¿é áîëãîí õààæ áàéíà. Ãàäíû ìàë îòðîîð èðæ ºâºëæäºã ìàíàé ñóìàíä èðæ íóòàãëàæ ñóóðüøèæ áàéíà. Áóëàã øàíä øèðãýæ áýë÷ýýðò áàéñàí îëîí õóäàã ¿ã¿é áîëñîí áàéíà. Óóë óóðõàé ýäýëáýð, òàðèà íîãîîíû òàëáàé èõýññýíýýñ áýë÷ýýð õèéõ ãàçàð, òàëáàé áàãàñëàà. Ãîíèð õàðàà áàãèéí óðä õýñýãò ìàë÷äûí á¿ëãèéí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé áýë÷ýýðýý õóâààðüòàé àøèãëàäàã õàðèí áàÿí áàãò òèéì á¿ëýã áàéãóóëàãäààã¿é. Äºðâºí óëèðàëä íóòàãëàõ áýë÷ýýð ¿ã¿é áîëñîí. ¯¿íýýñ áîëæ íýã ãàçàð õàâàðæèæ, çóñàæ, íàìàðæäàã áîëñîíooc áýë÷ýýð òàëõëàãäàæ óðãàìàë óðãàõ íºõöºëã¿é áîëñîí. Áýë÷ýýðò óðãàäàã íàðèéí ºâñíèé òºðºë ç¿éëä áàãòäàã åðõºã, ñîãîîâîð, õàçààð ºâñ çýðýã óðãàìëóóäûí óðãàìëûí á¿ðõýö øèíãýð÷ ìàëä áîëîí ãàçðûí õºðñºíä øèìýý ºãäºã áóóðöàãò óðãàìëûí òîî öººðñºí. Èéìä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìàë÷äûí ñýòãýëãýý ººð÷ëºãäºæ áýë÷ýýðýý õàéðëàõ íºõºí ñýðãýýõ ¿éë àæèëëàãàà íýëýýäã¿é èõ õèéõ áîëñîí. Öàðãàñ, ºëºíãº, åðõºãèéã îðõèãäñîí òàðèàëàíãèéí òàëáàéä òàðèàëàõ, oëîí íàñò óðãàìëóóäûí ¿ðèéã äîðîéòñîí áýë÷ýýð õàäëàíãèéí òàëáàéäàà öàöàõ. Èðãýä òàðèìàë áýë÷ýýð áèé áîëãîõ ýõëýëèéã òàâüæ áàéíà. Màë÷èä áýë÷ýýð ñàéæðóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã øàò äàðààòàéãààð àâ÷ áàéíà. ¯¿íä áýë÷ýýðèéã ñýëãýæ ºíæººæ àøèãëàõ õàäëàíãèéí òàëáàéã õàøààëæ ìàëûí õºëíººñ óðãàìëûã óðãàöûí ¿åä íü õàìãààëàõ. Ìàë÷èä õîðøèæ õºäºëìºðºº íýãòãýäýã áîëñîí. Áàéãàëèéí îëäîö ýëáýãòýé óðãàìëóóäûã àøèãëàæ ìàëäàà òàë á¿ðèéí íýìýëò òýæýýë¿¿äèéã áýëòãýäýã áîëñîí /õàëãàé, ëóóëü, òààíà, õºì¿¿ë/” ãýõ ìýò÷èëýí õ¿¿ðíýæ áàéíà. Äàðààõ ãðàôèêóóäàä (Çóðàã 6, 7) áýë÷ýýðèéí íºõöºë, óðãàìëûí òºðºë ç¿éë, òîîíû ººð÷ëºëòòýé õîëáîîòîé àñóóëòóóäûã íýãòãýí õàðóóëëàà.

0

Ñýëýíãý àéìãèéí Áàÿíãîë ñóì:Áýë÷ýýðèéí íºõöºë




äîðîéòñîí


ñàéæèðñàí


6

7

2

9

5

0

5

0

6

0

Çóðàã 6. Áýë÷ýýðèéí íºxöºë. Ýíý ãðàôèêààñ õàðàõàä 20 õ¿íèé 9 íü 20 æèëèéí ºìíºõèéã áîäâîë, 5 õ¿í 5 æèëèéí ºìíºõèéã áîäâîë áýë÷ýýðèéí íºõöºë èx äîðîéòñîí ãýæ õàðèóëñàí áàéõàä 6 íü 20 æèëèéí ºìíºõèéã áîäâîë, 7 õ¿í 5 æèëèéí ºìíºõèéã áîäâîë áýë÷ýýðèéí íºõöºë æîîõîí äîðîéòñîí, 4 õ¿í 5 æèëèéí ºìíºõòýé õàðüöóóëàõàä àäèëõàí

ãýæ õàðèóëæýý. Õàðèí 5 æèëèéí ºìíºõèéã áîäâîë áýë÷ýýðèéí íºõöºë æîîõîí ñàéæèðñàí ãýõ 2 õ¿í áàéõàä 5 õ¿í 20 æèëèéí ºìíºõèéã ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëñàí áàéíà.


6

Ñýëýíãý àéìãèéí Áàÿíãîë ñóì:Óðãàìëûí òºðºë ç¿éë



1

17

3

4


9

0 0

Çóðàã 7. Óðãàìëûí òºðºë ç¿éë. Ýíý ãðàôèêààñ õàðàõàä 6 õ¿í óðãàìëûí òºðºë ç¿éë 20 æèëèéí ºìíºõèéã áîäâîë èõýññýí, 17 õ¿í óðãàìëûí òîî òîëãîé, 9 õ¿í óðãàìëûí òºðºë ç¿éë 20 æèëèéí ºìíºõèéã áîäâîë áàãàññàí ãýæ

õàðèóëñàí áàéíà. Õàðèí 1 õ¿í óðãàìëûí òºðºë ç¿éë ººð÷ëºãäñºíèéã ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëñàí áàéõàä 3 õ¿í óðãàìëûí òîî òîëãîé èõýññýí, 4 õ¿í òºðºë ç¿éë èõýññýí ãýæ õàðèóëñàí áàéíà.

¯¿íýýñ ä¿ãíýëò õèéõýä, àñóóëãàíä õàìðàãäñàí ìàë÷äûí èõýíõ íü óðãàìëûí òîî òîëãîé òºðºë ç¿éë áàãàññàí ãýæ õàðèóëæ áàéíà ìºí çàðèì öººíõ íü óðãàìëûí òîî òîëãîé òºðºë ç¿éë èõýññýí ãýæ áóé íü ìàëä øèì òýæýýëã¿é õîã óðãàìàë, ºðãºñòýé õîðò óðãàìëóóäûí òîî òºðºë ç¿éë èõýññýíèéã õýëæ áàéãàà íü äýýðõ ýõ õóâèàð íü òîëèëóóëñàí ÿðèàíààñ èëýðõèé áàéíà.

4. ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàÿíãîë ñóì

ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàÿíãîë ñóìûí èðãýäèéí öàã óóðûí ººð÷ëºëòòýé õîëáîîòîé càíàë áîäoë, õýëñýí ¿ãñèéã ýõ õóâèàð íü äîð òîëèëóóëæ áàéíà. ¯¿íä:

“Öàãààí ìîðü, õîíü ºäºð íü äàðàà ñàðûí øèíæ áàéäëûã òîäîðõîéëäîã. Ýíý ºäð¿¿äýä øîðîîí øóóðãàòàé áàéâàë 60 õîíîã øóóðãàòàé áàéõ íü àæèãëàãäñàí. Õºðñºíä èõ õóðàéøèëòòàé áàéäàã ó÷èð, øîðîî èõ ñóëàð÷ öºëæèëòèéí áàéäàë àæèãëàãäàæ áàéãàà. Õýò äóëààí, õýò õ¿éòýí, óñàí áîðîî, èõ öàñ, øîðîîí øóóðãà ãýõ ìýò ãýíýòèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò àæèãëàãäàæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí ¿åä øîðîîí øóóðãàíû õýìæýý, äàâòàìæ èõýññýí. Áîðîî óñíû õýìæýý áàãàññàí. ªâºë, õàâðûí õóãàöàà óðò, íàìàð çóíû õóãàöàà áàãàññàí. Ãîëûí óñ øèðãýñýí õóóðàéøèëò ÿâàãäñàí. Áàéãàëü öàã óóðûí ººð÷ëºëò ìàø èõýýð ìýäðýãäýæ áàéãàà. ªâºë èõ õ¿éòýð÷, áîðîî, öàñ èõ õýìæýýãýýð acãaí îðîõ çýðýã ººð÷ëºëò¿¿ä àæèãëàãäàæ áàéíà. Çóí ñýð¿¿âòýð áîëîâ÷ õýò õàëàõ ¿çýãäýë ¿å ¿å áîëæ, ìàë íàðøèõ óðãàìàëä õîðäîõ ¿çýãäýë èõ áàéíà. Òààíû õîðäëîãî íàìàð ãàðäàã áàéñàí áîë ñ¿¿ëèéí ¿åä çóí ºâºë ãàð÷ áàéíà. Öàã àãààð óóð àìüñãàë òîãòâîðã¿éãýýñ ìàë ñ¿ðýãò ìóóãààð íºëººëæ áàéíà. Óóð àìüñãàë äóëààí õóóðàéøèëòòàé áàéäàë íü õ¿í ìàëûí ºâ÷ëºë, òóõàéëáàë ø¿¿ñã¿é óðãàìàë èäñýíýýñ ìàë òàìèðäàõ õîðäîõ ÿâäàë èõýñ÷ áàéíà” ãýõ ìýò÷èëýí öàã óóðûí ººð÷ëºëòèéí òàëààðõ áîäîæ ñàíàæ ÿâààãàà õóâààëöëàà.



12

1 0

98

3

ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàÿíãîë ñóì:Áîðîî öàñíû õýìæýý








2

5

4

2

1 1

6

2

6

0 0

6

4

0 0

3

1 0

Çóðàã 1. Áîðîî öàñíû õýìæýý. Íèéò 19 õ¿íýýñ 12 íü áîðîîíû õýìæýý èõ áàãàññàí, 2 íü æîîõîí áàãàññàí, 1 õ¿í õàìààã¿é èõýññýí, 1 õ¿í æîîõîí èõýññýí, 1 íü õàðèóëààã¿é, 2 õ¿í õýâýíäýý ãýæ áîäîæ áàéíà. Õàðèí áîðîîíû ýð÷èì èõ áàãàññàí ãýæ 6 õ¿í áîäîæ áàéõàä 5 õ¿í æîîõîí áàãàññàí, 2 õ¿í õýâýíäýý, 6 íü æîîõîí èë¿¿ ãýñýí áàéíà.

Áîðîîíû ¿ðãýëæëýõ õóãàöààíû õóâüä 9 õ¿í èõ áàãàññàí, 6 õ¿í æîîõîí áàãàññàí, 4 õ¿í õýâýíäýý áàðàã àäèëõàí ãýñýí áàéíà. Öàñíû õýìæýý èõ áàãàññàí ãýæ 3 õ¿í áîäîæ áàéõàä 8 õ¿í æîîõîí áàãàññàí, 3 õ¿í õýâýíäýý áàðàã àäèëõàí,

4 õ¿í æîîõîí èõýññýí, 1 õ¿í õàìààã¿é èõýññýí ãýæ õàðèóëæýý.

0

13

10 0 0

10

7

0 0

ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàÿíãîë ñóì:Ãîëûí óñíû õýìæýý








17

0

2

00 0

4

01

17

2

0 0

2

Çóðàã 2. Ãîëûí óñíû õýìæýý. Íèéò 19 õ¿íýýñ 17 íü ãîëûí óñíû õýìæýý, ýçëýõ¿¿í èõ áàãàññàí, 2 õ¿í æîîõîí èë¿¿ áîëñîí ãýæ áîäîæ áàéíà. Õàðèí íóóð, óñíû òºâøèí èõ áàãàññàí ãýæ 13 õ¿í áîäîæ áàéõàä 4 õ¿í æîîõîí áàãàññàí, 1 õ¿í õàðèóëààã¿é áóþó ìýäýõã¿é, 1 õ¿í õýâýíäýý áàéãàà ãýæ áîäîæ áàéíà. Áóëàã øàíäûí óíäðàãà, òîî õýìæýýã

17 õ¿í èõ áàãàññàí, 2 õ¿í æîîõîí áàãàññàí ãýæ áàéíà. Õóäãèéí óñíû õýìæýýã èõ áàãàññàí ãýæ 10 õ¿í áîäîæ áàéõàä 7 õ¿í æîîõîí áàãàññàí, 2 íü õýâýíäýý áàéãàà ãýæ áàéíà.


ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàÿíãîë ñóì:Óëèðëûí äóíäàæ òåìïåðàòóð


Èõ äóëààí


Èõ ñýð¿¿í


Õýâýýðýý


6

9

0 1

11

0

10

01

4

3

2

1

6

1

6

0

5

1 0

3

5

1 0

Çóðàã 3. Óëèðëûí äóíäàæ òåìïåðàòóð. Ýíý ãðàôèê äýýð xàâàð, íàìðûí òåìïåðàòóð ñýð¿¿ñ÷ ºâëèéí òåìïåðàòóð äóëààð÷ áàéãàà íü òîä òóñãàãäñàí áàéíà. Çóíû òåìïåðàòóðûã 6 õ¿í àðàé ñýð¿¿í, 6 õ¿í àðàé äóëààí 5 õ¿í èõ

äóëààí áîëñîí ãýæ õàðèóëæ áóé íü çóíû õýò õàëàëòòàé ºäð¿¿ä îëøèð÷ áàéãààã èëýðõèéëæ áàéíà.

ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàÿíãîë ñóì:Öàñ, ìºñ õàéëàõ öàã



2

6

0

8

4

5

1


õàéëäàã

Èõ õîéíî

õàéëäàã


4

3

2

1

2

Çóðàã 4. Öàñ, ìºñíèé õàéëàõ öàã. Ýíý ãðàôèêààñ õàðàõàä öàñíû õàéëàõ õóãàöààã 2 õ¿í èõ ýðò, ìºñíèéõèéã 6 õ¿í èõ ýðò áàéía ãýæ õàðèóëñàí áºãººä öàñ õàéëàõ õóãàöàà àðàé ýðò ãýæ 8 õ¿í ìºñ õàéëàõ íü àðàé ýðò ãýæ 4 õ¿í õàðèóëñàí áàéãàà íü åðºíõèéäºº èõýíõ õ¿ì¿¿ñ öàñ ìºñíèé õàéëàõ õóãàöàà öàãààñàà ýðò ýõýëæ áàéãààã õàðóóëæ

áàéíà.


14

13

2

4

ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàÿíãîë ñóì:Øîðîîí áà ýëñýí øóóðãàíû äàâòàìæ



2

1

Õàìààã¿é

áàãàññàí

Áàãà çýðýã

áàãàññàí


00 1 1 00

Çóðàã 5. Øîðîîí áà ýëñýí øóóðãàíû äàâòàìæ. Ýíý ãðàôèêààñ õàðàõàä 2 õ¿í øîðîîí øóóðãàíû äàâòàìæèéã, 1 õ¿í ýëñýí øóóðãàíû äàâòàìæèéã áàãà çýðýã áàãàññàí, 1 íü øîðîîí áà ýëñýí øóóðãàíû äàâòàìæèéã õýâýíäýý áàéãàà,

2 õ¿í øîðîîí øóóðãàíû äàâòàìæèéã, 4 õ¿í ýëñýí øóóðãàíû äàâòàìæèéã æîîõîí èë¿¿ áîëñîí 14 íü øîðîîí øóóðãàíû äàâòàìæèéã, 13 íü ýëñýí øóóðãàíû äàâòàìæèéã õàìààã¿é èë¿¿ áîëñîí ãýæ õàðèóëñàí áàéíà.

Ýäãýýðýýñ õàðàõàä Áàÿíãîë ñóìaíä öàã óóðûí ººð÷ëºëò ÿâàãäàæ, áîðîî õóðíû õýìæýý ìºí ãîëûí óñíû õýìæýý íèëýýä áóóð÷ áàéíà ãýæ îëîíõ íü õàðèóëñàí áàéõ áºãººä 4 óëèðëûí òåìïåðàòóðóóä õýâýíäýý áàéãàà ãýõ õ¿í òóí õîâîðõîí áàéãààãààñ öàã óóð ººð÷ëºãäºæ, öàñ ìºñ õàéëàõ õóãàöàà ýðòñýæ, ºâºë íü äóëààð÷, çóíû õýò õàëóóí ºäð¿¿ä îëøèð÷ áàéãàà íü àæèãëàãäàæ áàéíà.

Ìºí ò¿¿í÷ëýí öàñ ìºñíèé óñûã ìàë÷èä ìààíü õýðõýí àøèãëàæ èðñýí òóðøëàãàààñàà çàðèì íü õóâààëöàæ áàéãàà íü öýâýð óñíû íººö áàãàòàé ìàíàé óëñûí õóâüä õ¿í áîëãîí áîäóóøòàé, õ¿í áîëãîíû õóâüä õýðýãëýìýýð ñàéõàí õºäºëìºð÷ ñàíààíóóä áàéõ þì. Ýäãýýðèéã äîîð ýõ áàéäëààð íü òîëèëóóëæ áàéíà:

“Öàñûã íàð áàãà òóñàõ ãàçàð äàðæ õó÷èõ, çîîðèëîõ çýðãýýð óëàìæëàëò àðãààð õóðèìòëóóëàí àøèãëàíà. Öàñûã èõ õýìæýýãýýð îâîîëîí çóçààí á¿òýýëãýýð á¿òýýõýä öàñûã óäààí õóãàöààãààð àøèãëàíà. Öàñ áîðîîíû óñûã õóðèìòëóóëàõ, õèéìýë íóóð áèé áîëãîõ, öàñûã áººãíºð¿¿ëýí îâîîðóóëäàã. Óñàí ñàíä öàñ îâîîëîí õèéæ óñ õàäãàëäàã. Öàñûã õàâàð áîîæ äàðààä õó÷èõaä õàãàñ ñàð óíäàíäàà õýðýãëýíý. Ãîâüä á¿ð èõ xýðýãëýäýã” ãýõ ìýò÷èëýí á¿òýýë÷ ñàíàà îíîîíîîñîî õóâààëöëàà.

ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàÿíãîë ñóìûí èðãýäèéí áýë÷ýýðèéí íºõöºë, óðãàìëûí òºðºë ç¿éë, òîîíû ººð÷ëºëòòýé õîëáîîòîé càíàë áîäoë, õýëñýí ¿ãñèéã ýõ õóâèàð íü äîð òîëèëóóëæ áàéíà. ¯¿íä:

“ªìõèé íîãîî, ëóóëü, øàðèëæ, õîãèéí óðãàìëóóä, ºðãºñòýé ìàë èääýãã¿é áóò, xîã óðãàìàë èõýññýí, èõýíõäýý òààíà, õºì¿¿ë óðãàæ áàéíà. Óðãàìëûí òîî 20 æèëèéíõýýñ ìàø ìóó, áóò ãàðàõ íü öººí áîëñîí äèéëýíõ íü òààíà, ºìõèé íîãîîíû òîî èõýññýí. 20 æèëèéíõýýñ èõýýð ººð÷ëºãäñºí õàçààð, ìîíãîë ºâñ èõýýð öººðñºí, óðãàëò áàãàññàí. Áýë÷ýýðèéí ãîëëîõ îëîí íàñò óðãàìàë áàãàññàí. Ãîâèéí áóò ñººã õîéä ç¿ãð¿¿ õ¿ðýýãýý òýëæ áàéíà. Óðãàìëûí ç¿éëèéí òîî öººðñºí, ìàíàé ç¿¿í òàëä óðãàäàã áóò óðãàõàà áîëüñîí, ýëñíèé í¿¿äýë èõýññýí. Òààíà, õºìºë, øàðèëæ, õÿëãàíà, åðõºã, õ¿æ ºâñ èõýññýí. Óðãàö òà÷èð ñèéðýã áîëñîí. Õºðñ ñóëàðñàí, õîã óðãàìàë, ëóóëü èõ áîëñîí, äýðñ çàðèì æèë ãàðàõàà áîëüñîí. Í¿¿äëèéí õýâ øèíæ àëäàãäàæ ñóóðüøìàë áàéäàëä øèëæñýí. Ãîâèéí ýëñ í¿¿æ òàë õýýð ãàçàð áóò ñººã óðãàõ áîëñîí. 2012 îíû çóí áîðîî õóð èõòýé áàéãàà íü áýë÷ýýðèéí óðãàö àðâèí òàðõàö ºðãºí áàéíà. 2012 îíû çóí íàìàð ñ¿¿ëèéí 20-30 æèëä îðîîã¿é èõ õóð áîðîîòîé íîãîîíû óðãàö ñàéí áàéíà” ãýõ ìýò÷èëýí õ¿¿ðíýæ áàéíà.



ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàÿíãîë ñóì:Áýë÷ýýðèéí íºõöºë




äîðîéòñîí


ñàéæèðñàí


8

6

1

4

0

3

6

2

1

3

1

Çóðàã 6. Áýë÷ýýðèéí íºxöºë. Ýíý ãðàôèêààñ õàðàõàä 19 õ¿íèé 6 íü 20 æèëèéí ºìíºõèéã áîäâîë, 2 õ¿í 5 æèëèéí ºìíºõèéã áîäâîë áýë÷ýýðèéí íºõöºë èx äîðîéòñîí ãýæ õàðèóëñàí áàéõàä 8 íü 20 æèëèéí ºìíºõèéã áîäâîë, 6 õ¿í 5 æèëèéí ºìíºõèéã áîäâîë áýë÷ýýðèéí íºõöºë æîîõîí äîðîéòñîí, 1 õ¿í 20 æèëèéí ºìíºõòýé, 4 õ¿í 5 æèëèéí ºìíºõòýé õàðüöóóëàõàä àäèëõàí ãýæ õàðèóëæýý. Õàðèí 5 æèëèéí ºìíºõèéã áîäâîë áýë÷ýýðèéí íºõöºë æîîõîí

áîëîí èõ ñàéæèðñàí ãýõ 3 õ¿í áàéõàä 20 æèëèéí ºìíºõººñ õàìààã¿é èë¿¿ ñàéæèðñàí ãýõ õ¿í 1 áàéíà.

13

5

ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàÿíãîë ñóì:Óðãàìëûí òºðºë ç¿éë

3

4

1

6


2

4



Çóðàã 7. Óðãàìëûí òºðºë ç¿éë. Ýíý ãðàôèêààñ õàðàõàä 13 õ¿í óðãàìëûí òîî òîëãîé, 5 õ¿í óðãàìëûí òºðºë ç¿éë 20 æèëèéí ºìíºõèéã áîäâîë èõýññýí, 2 õ¿í óðãàìëûí òîî òîëãîé, 4 õ¿í óðãàìëûí òºðºë ç¿éë

20 æèëèéí ºìíºõèéã áîäâîë áàãàññàí ãýæ õàðèóëñàí áàéíà.

¯¿íýýñ ä¿ãíýëò õèéõýä, àñóóëãàíä õàìðàãäñàí ìàë÷äûí èõýíõ íü óðãàìëûí òîî òîëãîé òºðºë ç¿éë èõýññýí ãýæ õàðèóëæ áóé íü á¿ãä ìàëä øèì òýæýýëã¿é õîã óðãàìàë, ºðãºñòýé õîðò óðãàìëóóäûí òîî òºðºë ç¿éë èõýññýíèéã õýëæ áàéãàà íü äýýðõ ýõ õóâèàð íü òîëèëóóëñàí ÿðèàíààñ èëýðõèé áàéíà.


Ä¿ãíýëò

Ñ¿¿ëèéí õîðü ãàðóé æèëèéí ÿâöàä Ìîíãîë óëñûí íèéãýì, ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí òîãòîëöîî ¿íäñýýðýý øèíý÷ëýí ººð÷ëºãäºæ Ìîíãîëûí íèéò õ¿í àì ÿëàíãóÿà ìàë÷äàä àñàð èõ öî÷ðîë ºã÷ ýíýõ¿¿ ººð÷ëºãäºæ áàéãàà íèéãýìä îíîâ÷òîé äàñàí çîõèöîõ, õ¿íäðýë áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëàõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð ãàðñàí.

Íèéãýì, ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí òîãòîëöîîíû ººð÷ëºëòººñ ãàäíà ìàë÷äàä áàéãàëü ýêîëîãè, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò èõýýð íºëººëñºí ãýäýã íü ìàíàé ýíýõ¿¿ íîìîíä îðñîí ñóäàëãààíû ä¿í áîëîí íóòãèéí õ¿ì¿¿ñèéí àìàí ÿðèà, òàéëáàð çýðãýýñ òîäîðõîé õàðàãäàæ áàéíà. Øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé õèéãäñýí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í íóòãèéí àðäûí îëîí æèëèéí àæèãëàëò, òóðøëàãà, ìýäëýã óõààíòàé ä¿éöýæ áàéãààã íîìûí çàðèì á¿ëãýýñ òîäîðõîé õàðàãäàæ áàéíà. Óóð àìüñãàëûí îëîí æèëèéí ººð÷ëºëòººñ ¿çýõýä óðãàìàë óðãàõ çóíû óëèðàëä òåìïåðàòóð ¿íýìëýõ¿éö íýìýãäýæ áàéãàà íü èëýðõèé áàéõàä ìàíàé ìàë÷äûí àæèãëàëò, ä¿ãíýëò ¿¿íòýé ìºí ä¿éöýæ áàéãààã «Áàéãàëü öàã óóðûí ººð÷ëºëòèéí òàëààðõ òàíû áîäîë» á¿ëýãò òîäîðõîé òóñãàñàí áèëýý.

Æèøýýëáýë Áàðóóíõàðàà ñòàíöûí äóíäàæ òåìïåðàòóð 6 ñàðä 3.2oC-ààð ñ¿¿ëèéí 32 æèëä (1981-2013) íýìýãäýæ õàìãèéí èõ, áàãà òåìïåðàòóðóóä 3.6oC-ààð òóñ òóñ íýìýãäñýí áàéãàà íü äýëõèéí äóíäæààñ õàìààã¿é ºíäºð áàéíà. ¯¿íýýñ ãàäíà öàã óóðûí ººð÷ëºëòººñ õàìààðàí ýêñòðåìàëü ¿çýãäë¿¿äèéí òîî îëøèð÷ áàéãàà íü ýðäýìòäèéí ñóäàëãàà áîëîí íóòãèéí èðãýä, ìàë÷äûí ÿðèàíààñ ÷ èëýðõèé áàéíà. Ýêñòðåìàëü ¿çýãäýëä çóíû óëèðàëä õýò õàëàõ, ºâëèéí óëèðàëä îãöîì õýò õ¿éòðýõ, õýò äóëààðàõ, õ¿÷òýé öàñàí áîëîí øîðîîí øóóðãà òàâèõ, óðãàìàë óðãàõàä õýðýãöýýòýé ¿ðãýëæëýí øèâýðñýí áîðîîíû îðîíä õ¿÷òýé áîãèíî õóãàöààíû ààäàð áîðîî, ìºíäºð îðæ óðãàìaë, óðãàö ñ¿éòãýõ çýðýã áàãòàæ áàéíà.

Áýë÷ýýðèéí ýêîëîãèéí òºëºâ áàéäëûã ñóäëàõ çîðèëãîîð ñóì òóñ á¿ðò 4-5 ºâºëæººí äýýð õèéñýí ñóäàëãààíû íýãäñýí ¿ð ä¿íãýýñ õàðàõàä (Ýêîëîãèéí ñóäàëãàà á¿ëýã) îéò áà óóëûí õýýðò îðøèõ Ñýëýíãèéí Áàÿíãîë ñóì óðãàìëûí ç¿éëýýð õàìãèéí áàÿëàã áóþó õýìæèëòèéí òàëáàé äàõ äóíäàæ ç¿éëèéí òîî 44 õ¿ðñýí áàéíà. Ìºí ò¿¿í÷ëýí, îéò áà óóëûí õýýðèéí á¿ñýä îðøèõ ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàò-ªëçèé ñóì íèéò íýãæ òàëáàéä îíîãäîõ áèîìàññûí (134 ã/ì2) õýìæýýãýýðýý õàìãèéí èõ áóþó íýã ãà ãàçàðò äóíäæààð 1340 êã íîãîîí óðãàìëûí óðãàöòàé ãýæ 2012 îíä õèéãäñýí ñóäàëãààãààð òîãòîîãäñîí áàéíà.

Õàðèí öºëèéí õýýðò îðøèõ ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàÿíãîë ñóì íü õàìãèéí áàãà ç¿éëèéí òîîòîé áóþó õýìæèëòèéí òàëáàé äàõ äóíäàæ ç¿éëèéí òîî 22 ãýæ á¿ðòãýãäñýí áàéõ áºãººä áèîìàññûí õýìæýýãýýðýý ÷ õàìãèéí (19 ã/ì2) áàãà áàéíà. Íýã ãà òàëáàéä 190 êã íîãîîí óðãàìëûí óðãàöòàé áàéíà ãýæ 2012 îíû ñóäàëãààãààð òîãòîîãäñîí áàéíà. Öààøèä ýíý óðãàö áîëîí ç¿éëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé òàëààðõ ìîíèòîðèíãèéí ñóäàëãààã òà á¿õýí ýíýõ¿¿ íîìîíä òóñãàãäñàí àðãà÷ëàëûí äàãóó áîëîí ýíýõ¿¿ àðãà÷ëàëûí òàëààðõ ñóðãàëòàíä õàìðàãäñàí íóòãèéíõàà èðãýäèéí òóñëàìæòàéãààð ¿ðãýëæë¿¿ëýí ÿâóóëàõ á¿ðýí áîëîìæòîé þì.

Ýíýõ¿¿ íîìîíä áàãòñàí 6 ñóìûí õóâüä íèéò ìàëûí òîî 1980 îíîîñ õîéø ààæìààð ºñ÷ 2009 îíä õàìãèéí èõ òîîíû ìàë àëü àëü ñóìàíä òîîëîãäñîí, ¿¿íä: Ñýëýíãèéí Áàÿíãîë-69192, Ñàéõàí-90102, ªâºðõàíãàéí Ñàíò-215335, Áàÿíãîë-288294, Óÿíãà-225887, Áàò-ªëçèé-154014. Õàðèí 2009-2010 îíû çóäàíä á¿ãä íýðâýãäýæ íèéò ìàëûíõàà 15-69% õîðîãäóóëñàí áàéíà (Ñýëýíãèéí Áàÿíãîë ñóì 23%, Ñàéõàí 15%, Óÿíãà 45%, Áàò-ªëçèé 45%, Ñàíò 69%, ªâ Áàÿíãîë 66%). 2011 îíîîñ ýõëýí ìàëûí òîî ýðãýýä õóðäàöòàé íýìýãäýæ áàéãààã ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ õàðæ áîëíî (Íèéãìèéí ñóäàëãàà á¿ëýã). Ýäãýýð ñóìóóäûí õóâüä õýäèéãýýð ìàë÷èí ºðõèéí òîî æèëýýñ æèëä áóóð÷ áàéãàà õýäèé ÷ íèéò ìàëûí òîî ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà õàíäëàãà õàðãàäàæ áàéíà. Áýë÷ýýðèéí äààö, ÷àíàð íü ìàëûí õàðèóëàãà, ìàëëàãààíààñ øóóä õàìààðõààñ ãàäíà áýë÷ýýðèéí çîõèñòîé àøèãëàëò, áýë÷ýýð ºíæººæ ñýëãýõ çýðýã óëàìæëàëò àðãà òóðøëàãà, ñóì îðîí íóòãèéí îíîâ÷òîé áîäëîãî, îëîí òàëò õàìòûí àæèëëàãààã ìàë÷èäòàéãàà ºðí¿¿ëýõ çýðýã îëîí õ¿÷èí ç¿éëýýñ õàìààðàëòàé áàéíà ãýæ ýíýõ¿¿ íîìîíä îëîíòàà äóðäàãäñàí áèëýý.

Áýë÷ýýð õàìãààëàõ àñóóäëûã ñàéæðóóëàõûí òóëä øèíý ¿åèéí ìàë÷èä ðóó ÷èãëýñýí, öàã ¿åèéí ººð÷ëºëò, îíöëîãèéã ìýäýðñýí, îíîâ÷òîé äàñàí çîõèöîõ ¿éë àæèëëàãààã ò¿ëõ¿¿ àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ


íü ¿ð ä¿íòýé. Æèøýýëáýë ìàë÷äûí á¿ëýã íºõºðëºë áèé áîëñíîîð ººð õîîðîíäîî íýãäýõ, áóñàä ººð áàéãóóëëàãà õºòºëáºðòýé õàìòðàõ, òóëãàìäàæ áàéãàà àñóóäëàà îðîí íóòãèéíõàà çàñàã çàõèðãààòàéãàà õàìòðàí øèéäâýðëýõ, øèíýëýã àðãà òåõíîëîãèéã òóðøèæ íýâòð¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé áîëæ áàéãàà íü ìàíàé óëñàä õýðýãæèæ áàéãàà ýíýõ¿¿ íîìîíä ìºí äóðäàãäàæ áàéãàà.

Ìºí ò¿¿í÷ëýí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí öààøäûí ÷èã õàíäëàãà, áàéãàëèéí ýêñòðåìàëü ¿çýãäë¿¿äèéí äàâòàìæ äàëàéö íýìýãäýõ òºëºâòýé áàéãààòàé óÿëäóóëàí ñóì îðîí íóòãèéí õýòèéí áýë÷ýýð, áàéãàëèéí íººö àøèãëàëòûí áîäëîãî, ýäèéí çàñãèéí õºòºëáºð çýðýã íü øèíý÷ëýãäýæ àðä èðãýäèéíõýý ìýäëýã, ñýòãýëãýý, äàäàë çóðøëûã îíîâ÷òîé ÷èãë¿¿ëýõ õºø¿¿ðãý íü áîëîõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð ãàð÷ áàéíà. Ìàë÷äûí äóíä áàéãàà àðãà óõààí, àæèãëàëò òóðøëàãà, ìýäëýã, øèíý ñàíàà÷ëàãóóäûã õºõ¿¿ëýí äýìæèæ íóòãèéí îíöëîãèéã òóñãàñàí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöîõ, ãàìøèãò ¿çýãäýë áîëîí áóñàä ãýíýòèéí öî÷ðîë õ¿íäðýëèéã äàâàí òóóëàõ ÷àäâàðûã íýìýãä¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí ñóì îðîí íóòãèéí àþóëã¿é áàéäëûí ñòðàòåãè áîäëîãî æèëýýñ æèëä ñàéæðàõ õýðýãöýýòýé áàéíà.

Íóòãèéí õ¿ì¿¿ñò ººðò õºãæèë, äýâøèë, øèíý÷ëýëèéã èõýýõýí áîëîìæ, íººö áèé ãýäýãò ýíýõ¿¿ íîìûí çîõèîã÷ íàð á¿ðýí èòãýæ áàéãàà òóë ñóì áîëîí àéë ºðõ òóñ á¿ð íººö áýëòãýëýý áàéíãà áàçààæ ººð÷ëºãäºæ áóé áàéãàëü îð÷èíòîéãîî äàñàí çîõèöîæ, íºõºí ñýðãýýõ, ýðã¿¿ëýí õýâýíä íü îðóóëàõ ¿¿äíýýñ õàéðëàí õàìãààëàõ, õàìòðàí õ¿÷ýý íýãòãýí íóòàã îðíûõîî áýë÷ýýð áàéãàëü îð÷íûã ñýðãýýí õóäàã óñ, íººö áàÿëãàà õóâààðüòàé àøèãëàí áàéãàëèà áîõèðäóóëæ, òàëõàãäàëä îðóóëàõã¿éãýýð ýçýí õ¿íèé ¸ñîîð õàéð ãàìòàé èðýýä¿é õîé÷ ¿å - ¿ð õ¿¿õýääýý ºâë¿¿ëýí ¿ëäýýå!

«Ýíý áîë ìèíèé òºðñºí íóòàã Ìîíãîëûí ñàéõàí îðîí» Ä. Íàöàãäîðæ


ÕÀâÑÐÀËÒ 1

• Ñóäàëãààíûòàëáàðûãñîíãîxàðãà÷ëàë:

1. Áýë÷ýýðëýëòèéí àëñëàëòààð ñîíãîñîí ñóäàëãààíû òàëáàéíóóä íü áóñàä ºâºëæºº, õóäàã çýðýã íºëººëëèéí öýã¿¿äýýñ àëü áîëîõ õîë áàéõ øààðäëàãàòàé. ªºðººð õýëáýë 1000ì-í çàéä ñîíãîñîí ñóäàëãààíû òàëáàé ìààíü áóñàä ºâºëæºº, õóäàã çýðýã íºëººëëèéí öýãýýñ ìºí äîð õàÿæ 1000ì çàéä áàéõ øààðäëàãàòàé.

Áýë÷ýýðèéí óðãàìàëæèë, á¿ëãýìäëèéã õàðãàëçàí ñóäàëãààíû òàëáàéíóóäàà ñîíãîõ, èæèë ýêîëîãèéí òàëáàð áàéíà ãýæ àíäóóð÷ áîëîõã¿é. Ó÷èð íü ìàëûí áýë÷ýýðëýëò íü áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí á¿ëãýìäýëä íºëººëæ áîëîõ áºãººä òèéìýýñ çºâõºí ãàçðûí ãàäàðãûí òîãòîö, õýâ øèíæ áîëîí õºðñíèé îíöëîãèéã õàðãàëçàí ¿çýæ òóõàéí ºâºëæººíèé 3 ñóäàëãààíû òàëáàéãàà ñîíãîõ øààðäëàãàòàé.

100 ì-í àëñëàëòòàé áàéõ ñóäàëãààíû òàëáàéí õóâüä (çóðàã 1-ã õàðíà óó) 100 ì-íü ñóäàëãààíû òàëáàéí ÿã ãîë òºâ äóíä áàéõ áºãººä æèíõýíý ñóäàëãààíû òàëáàéí íèéò çàé íü ºâºëæººíººñ 75-125 ì-í õîîðîíä áàéõ þì. Ìºí ÿìàð íýãýí íºëººëëººñ (õîãíèé í¿õ, ìàøèí çàì ã.ì) òàëáàéãàà àðàé õîëäóóëàõ ¿¿äíýýñ ñóäàëãààíû òàëáàéí ÿã òºâ äóíä öýã íü 75-125ì-í õîîðîíä áàéæ áîëîõ þì.

Áîëîìæòîé áîë 100 ì-í ñóäàëãààíû òàëáàéã àëü áîëîõ çàì, áóñàä õ¿íèé íºëººëºë îðñîí ãàçðàà õîë àâàõ øààðäëàãàòàé. Õàðèí òàðâàãà, çóðàìíû í¿õ, ìàë àìüòíû ñýã çýì çýðýã áàéãàëèéí íºëººëºë áàéæ áîëíî.

25 ì

100 ì~

125 ì~

100 ì~

75ì~

GPS5 GPS5

Plot1 Plot1

GPS1

25 ì

ªâºëæºº

Çóðàã 1. Ñóäàëãààíû òàëáàéã áàéðëóóëàõ ñxåì çóðàã. Çóðãèéã Îäãàðàâ Æèãæñ¿ðýí ãàðãàâ.

2. 500 ì, 1000-ìåòðèéí àëñëàëòòàé ñóäàëãààíû òàëáàé íü 100ì òàëáàéòàéãàà ãîë íü èæèë ãàçðûí ãàäàðãûí òîãòîö õýâ øèíæ, õºðñíèé îíöëîã, ýíãýðèéí ÷èãëýë íü èæèë áàéõ ¸ñòîé ãýäãèéã àíõààðàõ õýðýãòýé. 1000-ìåòðèéí àëñëàëòòàé öýã íü ººð áóñàä ºâºëæºº, õóäãààñ ìºí àäèë 1000 ìåòð õîë áàéõ ¸ñòîé.

• Ñóäàëãààíûòàëáàéãáýëòãýõ:

Ñèñòåìòýéãýýð áàéðëóóëñàí 50ì óðòòàé 5 òðàíñåêò á¿õèé 50õ50 ìåòð òàëáàéã áýëòãýíý. Òðàíñåêò íü 0 öýãýýñ ýõëýõ áºãººä 12.5, 25, 37.5, 50 ìåòð ãýñýí õýìæýýñýýð òðàíñåêò¿¿äýý òàòíà. Õýðâýý òàëáàé íü áàãà çýðýã íàëóó ãàçàð áàéâàë ÷èãëýëýý òîãòîîõ õýðýãòýé áºãººä íàëóóãèéí ººä (uphill) òðàíñåêòýý òàòíà. Ýõëýëèéí öýã áóþó ñóóðü øóãàì íü ¿ðãýëæ ãàçðûí äîîä (downhill) õýñýãò áàéõ áºãººä òðàíñåêò¿¿ä ãàçðûí ººä òàòàãäàíà (çóðàã 2). Ñóäàëãààíû òàëáàé íü òýãø ºíöºãò äºðâºëæèí õýëáýðòýé áàéëãàõûí òóëä õàìãèéí ýõíèé òðàíñåêòèéã ãàçðûí ººä òàòàæ êîìïàññààð ÷èãëýëèéã òîãòîîíî. ¯¿íèé äàðàà êîìïàññûí çààëò äýýðýý 90 ãðàäóñûã íýìæ ñóóðü øóãàìàà ò¿¿íèé äàãóó òàòíà. Õýðâýý áîñîî øóãàì áîëîí ñóóðü øóãàìûí òðàíñåêòèéí õîîðîíäîõ ºíöºã 90 ãðàäóñ áàéâàë áóñàä òðàíñåêòèéí øóãàìóóä ìºí àäèë òýãø ºíöºãò õýëáýðòýé áîëæ ÷àäíà.


uphill

downhill

50 m Topline

0 m Baseline 50 m

Tra

nse

ct

1

Tra

nse

ct

2

Tra

nse

ct

3

Tra

nse

ct

4

Tra

nse

ct

5

= Biomass sample quadrat

Çóðàã 2. Ñóäàëãààíû òàëáàéã õýðõýí áàéðëóóëàõ çàãâàð

• Ìýäýýëýëöóãëóóëàõ

Åðºíõèéìýäýýëýë:Áàãèéí ãèø¿¿ä íü ñóäàëãààíû òàëáàéã ãèøãýëæ ãýìòýýõã¿éí òóëä òàëáàéí òºâ äóíäóóð ÿâàëã¿é àëü áîëîõ òðàíñåêòèéí îéðîëöîî ÿâíà.

• Ñóäàëãààíûòàëáàéíìåòàäàòàìýäýýëýë:

Ñóäàëãààíû òàëáàé á¿ðä ìåòàäàòà ìýäýýëëèéí õ¿ñíýãòèéã á¿ðýí ã¿éöýä îðóóëàõ íü ìàø ÷óõàë. Ýíý ìýäýýëýëä: GPS-í öýã¿¿ä, ñóäàëãààíû òàëáàéä îéð îðøèõ ººð ºâºëæºº, õóäãèéí çàé áîëîí ìýäýýëýë, ÷èãëýë (aspect), íàëóóãèéí õóâü (slope), ãýõ ìýò.

Òàëáàéí íýð, äóãààð: Òóõàéí ñóì á¿ðèéí ñóäàëãààíû òàëáàéí íýðèéã ñóìûí íýðèéí ýõíèé 4 ¿ñãèéí òîâ÷ëîëûí õàìò äàðààëñàí áàéäëààð òîäîðõîé ºãíº. Òîâ÷èëñîí 4 ¿ñãèéí äàðààõ òîîí äóãààð íü ºâºëæººíººñ õýäýí ìåòðò áóþó àëñëàëòûí õýìæýýã çààíà. Òóõàéëáàë: Ñýëýíãèéí Ñàéõàí ñóìûí ýõíèé ºâºëæººíèé 100ì-ò áàéðëàõ ñóäàëãààíû òàëáàéí äóãààð íü SKHN1.1 õî¸ðäàõü àëñëàëòûí áóþó 500ì-ò áàéðëàõ òàëáàéí äóãààð SKHN1.2, 3 äàõü àëñëàëò áóþó 1000ì-ò áàéðëàõ òàëáàéí äóãààð SKHN1.3 ãýæ áè÷èãäýíý. Ñàéõàí ñóìûí 2 äàõü ºâºëæººíèé äóãààð íü äýýðõèéí àäèë SKHN2.1, SKHN2.2 áà SKHN2.3 ãýæ áè÷èãäýíý.

GPSöýãèéãàâàõ:Ñóäàëãààíû òàëáàéí 4 ºíöãèéí GPS êîîðäèíàòûã WGS 84 äàòóì áóþó àðàâòûí (äåñèìàë degree) íýãæ äýýð àâ÷ á¿ðòãýíý. GPS áàãàæíû äýëãýö äýýð hddd.dddddo õóâààðüòàé õàðàãäàíà. Ñóóðü øóãàìûí êîìïàññûí ÷èãëýë áîëîí ýõíèé òðàíñåêòèéí ÷èãëýë á¿ðòãýãäñýí áàéíà. GPS áàãàæíààñàà çàéã íü óäààí õóãàöààíä àâàõ, ýñâýë áàòåðåé íü äóóññàíû äàðàà óäààí õóãàöààíä õèéãýýã¿é òîõèîëäîëä GPS áàãàæíû ñàíàõ îé àëäàãääàã òóë òýìäýãëýñýí ºâºëæººíèé öýã¿¿ä áîëîí òàëáàéí öýã¿¿¿äèéí ìýäýýëýë àëäàãäàæ áîëçîøã¿é þì. ªâºëæººíèé õààëãàíû ¿¿äýí äýýð î÷èæ ýõíèé GPS êîîðäèíàò öýãýý àâàõ áºãººä SKHN1.0 ãýæ òýìäýãëýýä, ýõíèé 100ì-í ñóäàëãààíû òàëáàéã SKHN1.1 ãýõ ìýòýýð öààø çààâðûí äàãóó òýìäýãëýíý.

ªíäºðëºãèéíõýìæýý(elevation):GPS áàãàæíààñàà ºíäºðëºãèéí õýìæýýã áè÷èæ òýìäýãëýæ àâíà.

Ôîòî çóðãèéí áàðèìòæóóëàëò: Äàðààõ ôîòîçóðãóóäûã òóõàéí ñóäàëãààíû òàëáàé á¿ðä àâ÷ áàðèìòæóóëíà.

• Ñóäàëãààíû òàëáàéí á¿ðýí ìýäýýëýë á¿õèé öàãààí ñàìáàðûí çóðãèéã àâíà (çóðàã 3). Èíãýñíýýð áèä çóðãóóäàà êîìïüþòåðò îðóóëàõäàà òóõàéí òàëáàé á¿ðèéí ìýäýýëýë õààíààñ ýõýëæ áàéãàà áîëîí äóóñàæ áàéãààã ôîòî çóðàã á¿ðýýð á¿ðòãýæ ìýäýæ áîëíî.

• Òóõàéí 5 òðàíñåêò á¿ðèéí çóðãèéã òóõàéí öàãààí ñàìáàðààñ áóþó ñóóðü øóãàìààñ 5 ì îð÷èì çàéíä 120 ñì ºíäºðòýé ñàâààí äýýð òàâüæ àâíà. Ñóäàëãààíû òàëáàéí ìýäýýëýë á¿õèé öàãààí ñàìáàð áîëîí ò¿¿í äýýð òðàíñåêò á¿ðèéí äóãààðûã áè÷èæ òðàíñåêò á¿ðèéí ºìíº òàâüæ çóðãèéã íü àâàõ ¸ñòîé (çóðàã 4). Àïïàðàòíû äóðàíã òàòàæ ç¿¿ì àøèãëàæ òîìðóóëæ àâ÷ áîëîõã¿é.


• Ñóäàëãààíû òàëáàéí åðºíõèé ãàçðûí õýâ øèíæèéí ôîòî çóðãèéã àâàõäàà òàëáàéí òºâ äóíä çîãñîæ (õºðñíèé ç¿ñýëò õèéæ óõàõ ãàçðûí îéðîëöîî) 4 ç¿ãò (ãàçðûí ººä, ãàçðûí óðóó, ç¿¿í ç¿ãò, áàðóóí ç¿ãò) àâíà (çóðàã 5). Èíãýõäýý ç¿¿ì àøèãëàæ áîëîõã¿é. Çóðàãíû 1/3 íü òýíãýð õàðàãäàõààð ìºí ãàçðûí åðºíõèé òºëºâ áàéäàë õàðàãäàõààð àâàõ ¸ñòîé.

• Áèîìàññûí-óðãàöûí æààç òàâüñàí ãàçðûí çóðãèéã óðãàìàë õàé÷èëæ ýõëýõýýñ ºìíº àâíà. Ìåòàäàòà õ¿ñíýãòýí äýýð àëü òðàíñåêò äýýð òàâüñàí æààçíû çóðãèéã àâñàí áîëîí ôîòîçóðãèéí äóãààðûã òàâèíà.

• Õºðñíèé ç¿ñýëò õèéñýí í¿õíèé çóðãèéã àâíà. Ìºí õºðñíèé äàâõàðãà á¿ðýýñ àâñàí õºðñíèé äýýæèéã õàðóóëñàí çóðãèéã àâíà (çóðàã 6).

• Òóõàéí ôîòîçóðàã á¿ðèéí äóãààðóóäûã ìåòàäàòà õ¿ñíýãòýí äýýð áè÷íý.

Çóðàã 3. Öàãààí ñàìáàð äýýðõ ìýäýýëýë á¿õèé ôîòîçóðàã

Çóðàã 4. Òàëáàéí ìýäýýëýë á¿õèé öàãààí ñàìáàð

Çóðàã 5. Òàëáàéí ãàçðûí åðºíõèé òºëºâ

• Áàéäàëãàçðûíººä÷èãëýëä

Çóðàã 6. Õºðñíèé ç¿ñýëòèéí í¿õ áîëîí õºðñíèé ¿å äàâõàðãûí äýýæ (Õºðñíèé äîîðîîñ äýýø äýýæ íü õ¿ðçýí äýýð ç¿¿í ãàð òàëààñ áàðóóí ãàð òèéø. Õºðñíèé ç¿ñýëòèéí äîîä äàâõàðãûí äýýæòýé òàëä õîðè-õîðè õóòãèéã òàíèõ

òýìäýã áîëãîæ òàâèíà).

Íàëóó (Slope): Íàëóóã õóâèàð òýìäýãëýíý. Êëèíîìåòðýýð õàðàõäàà àæèãëàã÷ íü òóõàéí îáüåêò (õýí íýãíèé ºíäºðòýé) äýýð õàðààíû ò¿âøíýý òýíö¿¿ëñýíèé äàðàà êëèíîìåòðèéí áàðóóí ãàð òàëûí õýìæýýñèéã õàðæ òýìäýãëýíý.

Íàëóóãèéí ÷èãëýë (Aspect): Ãàçðûí óðóó õàðæ (íàëóóãèéí ýñðýã) íàëóóãèéí ÷èãëýëèéã (çîâõèñ) òýìäýãëýíý.


II. Óðãàìàëæèëò áîëîí Õºðñíèé Ìýäýýëýë:

• ÎðîéíáîëîíÑóóðèéíÁ¿ðõýö:

Îðîéí áîëîí ñóóðèéí á¿ðõýö íü ãàçàðòàé õàðüöóóëàõàä òóõàéí óðãàìëûí íàâ÷, èø íàõèàíû õýñã¿¿ä õýäèé õýìæýýíèé ãàäàðãóóã ýçëýí áàéãàà, ìºí óðãàìëûí ñóóðèéí õýñýã õýäèé õýìæýýíèé ãàçðûã ýçýëæ (ñóóðèéí á¿ðõýö) áàéãààã èëýðõèéëäýã. Îðîéí á¿ðõýö íü íèéò óðãàìëûí á¿ðõýöèéã èëýðõèéëäýã áºãººä óðãàìëûí íàâ÷ íü áîðîîí äóñëûã çàäàëæ ò¿¿íèé ýð÷ìèéã áóóðóóëñàíààð õºðñíèé òîãòâîðòîé áàéäàëä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ, áîðîîíû óñíû õºðñºíä íýâ÷èõ íýâ÷èëòèéã ñàéæðóóëæ, áîðîîíû óñíû óðñãàëààð õºðñ óãààãäàõààñ ñýðãèéëæ áàéäãààðàà à÷ õîëáîãäîëòîé õýìæèãäõ¿¿í þì. Îðîéí á¿ðõýö íü ç¿éëèéí á¿ðýëäõ¿¿íèéã (òóõàéí òàëáàðò áàéãàà ¿íýìëýõ¿é áîëîí õàðüöàíãóé ýëáýã áàéãàà óðãàìëûí ç¿éë áîëîí àæ àõóéí á¿ëãèéã) òîãòîîõîä ¿¿ðýãòýé áàéäàã. Ç¿éëèéí á¿ðýëäõ¿¿í íü áèäýíä òóõàéí ýêîëîãèéí òàëáàðûí òýæýýëèéí à÷ õîëáîãäîë, óðãàìëûí ç¿éëèéí á¿ðýëä¿¿íèé ººð÷ëºëò áîëîí äîðîéòëûí òºëºâ áàéäëûã õýëæ ºãäºã. Ñóóðèéí á¿ðõýö íü ãàçðûí ãàäàðãóóä áóé óðãàìàëæèëò, õºðñíèé ýëýãäýë ýâäðýë õýðõýí áàéãàà, õºðñíèé òîãòâîðòîé áàéäëûã èëýðõèéëýõ ÷óõàë ¿ç¿¿ëýëò áîëæ ºãäºã.

Îðîéí áà ñóóðèéí á¿ðõýöèéí ìýäýýëýë íü 50 ì-í òðàíñåêòèéí äàãóóä 1 ìåòð òóòàìä óíàãàõ õàòãóóð áóþó Øóãàìàí Öýãèéí Aðãààð (ØÖÀ) àâàãäàíà. Íèéòäýý ñóäàëãààíû òàëáàéãààñ 250 öýãèéí ìýäýýëëèéã õýìæèíý. ØÖÀ íü õèéõýä õóðäàí, õàìãèéí ò¿ãýýìýë áàéõ ç¿éëèéí á¿ðýëäýõ¿í áîëîí àæ àõóéí á¿ëãèéí àðâèéí ¿íýëãýý õèéõ çîðèëãîä íèéöòýé, íàðèéí ìýäýýëýë àâàõ áîëîìæòîé àðãà þì. Ýíý àðãûã õýðõýí àøèãëàõ òàëààð äýëãýðýíã¿é çààâàð÷èëãààã Áýë÷ýýðèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Ìîíèòîðèíã ¯íýëãýýíèé Ò¿ðãýâ÷èëñýí àðãà íîìíîîñ õàðíà óó. Õýðâýý áîëîìæòîé áîë Ìîíãîë Îðíû Ãóóðñò Óðãàìëûí õóðààíãóéëñàí íýðèéí æàãñààëò íîìûã àøèãëàí óðãàìëûã ç¿éëýýð ÿëãàí òýìäýãëýíý. Òýìäýãëýë õºòëºã÷èä íü òóõàéí óðãàìëûí òýìäýãëýëèéã èæèë êîäîîð á¿ðòãýæ òýìäýãëýíý. Èíãýñíýýð òóõàéí óðãàìëûí ç¿éë¿¿äèéã íýã èæèë òóóøòàé á¿ðòãýõ áîëíî. Äàðààõ ä¿ðìèéã ñóäàëãàà àâàõ ÿâöäàà áàðèìòàëíà. ¯¿íä:

• Õàòãóóðûã áîðîîí äóñàë ãàçàðò óíàæ áàéãààòàé àäèë 1 ì îð÷èì ºíäðººñ òðàíñåêòèéí èðìýã îð÷èìä óíàãàõ áºãººä çîðèëãîòîéãîîð òîäîðõîé óðãàìàë, óðãàìëûí õýñãèéã îíîîí ÷èãë¿¿ëæ óíàãààæ áîëîõã¿é.

• Õàìãèéí äýýä äàâõðààíä õàòãóóðûã ø¿ðãýæ áàéãàà óðãàìëûí ç¿éëèéí íýðèéí òîâ÷ëîëûã àæëûí õ¿ñíýãòýíä áè÷íý. Õýðâýý óðãàìàë òààðàëã¿é øóóä õºðñºíä õàòãóóð óíàñàí áàéâàë ‘N’ áóþó ‘óðãàìàë ¿ã¿é’ ãýæ äýýä äàâõðààíä òýìäýãëýãäýíý. Xàãä íü îðîéí á¿ðõýöýä áè÷èãäýõã¿é ìºí õºðñíèé ºíãºí õýñýã ãýæ òýìäýãëýãäýõã¿é õàðèí õºðñíèé ÿã äýýä òàëûí äàâõðàà ãýäãýýð áóþó áè÷èãäýíý.

• Äóíä äàâõðàà (Mid1, Mid2 ýñâýë Mid3)- íóóäàä óðãàìàë òààðâàë áè÷èãäýíý. Õýðâýý òóõàéí îðîéí á¿ðõýöýä áè÷èãäñýí áîë äóíä äàâõðààíä äàõèí òààðñàí ÷ äàõèí áè÷èãäýõã¿é. Æèøýýëáýë: Stipa gobica áóþó ãîâèéí õÿëãàíà îðîéí á¿ðõýöýä òààðààä äàõèí äóíä äàâõðààíóóäàä òààðñàí áîë äàõèí òýìäýãëýãäýõã¿é.

• Õýðâýý õàòãóóð óðãàìëûí ñóóðü äýýð òààðâàë ñóóðèéí á¿ðõýöèéã òóõàéí óðãàìëààð òýìäýãëýíý. Ñóóðèéí á¿ðõýöýä ìºí õºðñ, õºâä, ÷óëóó,õàéðãà òààð÷ áîëíî.

• Óðãàìëûí íýðèéí êîäûã “Ìîíãîë îðíû ãóóðñò äýýä óðãàìëûí õóðààíãóéëñàí íýðèéí æàãñààëò” íîìîíä òýìäýãëýãäñýíèé äàãóó àæëûí õ¿ñíýãò äýýð áè÷íý. Óðãàìëûí êîäóóä íü íîìíû äàãóó òîâ÷èëñîí 4-5 ¿ñãýýð á¿ãä èæèë òýìäýãëýãäñýí ýñýõèéã àæèãëàã÷ íÿãòàëæ øàëãàæ áàéõ øààðäëàãàòàé. Ãîâèéí íºõöºëä óðãàìëûí îðîé (Stipa, Allium ãýõ ìýò) õºðñºíä áóëàãäñàí áàéõ òîõèîëäîë áàéäàã áºãººä òóõàéí óðãàìàë ñóóðèéí á¿ðõýöýä áè÷èãäýõ ¸ñòîé.

• Óðãàìëûíñóóðüõîîðîíäûíõîîñîíîðîíçàéãõýìæèõ:

Óðãàìëûí ñóóðü õîîðîíäûí çàéã õýìæèõ àðãà íü ØÖÀ-ð àâñàí ìýäýýëýëä íýìýëò ìýäýýëýë ºãºõ áà õºðñíèé ýëýãäýë ýâäðýëèéí áàéäàë, çºâõºí íèéò óðãàìàëã¿é õîîñîí îðîí çàéí ìýäýýëýë áóñ ìºí ò¿¿í÷ëýí ò¿¿íèé îðîí çàéí òàðõàëò, õýìæýýíèé òàëààðõ ìýäýýëëèéã ºãäºã. Áýë÷ýýðèéí òºëºâ áàéäëûã òîäîðõîéëîõäîî çºâõºí óðãàæ áàéãàà óðãàìëûí òºðºë, ç¿éë, á¿ðõýö, áîëîí óðãàö ãàðöûã õàðãàëçàí ¿çýõýýñ ãàäíà õàëöãàé ãàçðûí (îëîí íàñò óðãàìëûí ñóóðü õîîðîíäûí çàé) ýçëýõ õóâèéã òîäîðõîéëîõ íü à÷ õîëáîãäîëòîé. Õàëöãàé ãàçðûí õýìæýý èõýññýíýýð õºðñ óñ ñàëõèíä ýëýãäýõ íºõöºë á¿ðäýõ


áºãººä õàëöãàé ãàçðûí ýçëýõ õóâèéã õýìæñýíýýð õºðñíèé òîãòâîðòîé áàéäàë, ýâäðýë ÿâàãäàæ áàéãàà ýñýõèéã òîãòîîõ, öààøèä áýë÷ýýð õàìãààëàõ àðãà õýìæýý àâàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ¿ç¿¿ëýëò þì. Óðãàìëûí ñóóðü õîîðîíäûí õîîñîí îðîí çàéí õýìæèëòèéã 2 áîëîí 4-ð òðàíñåêòèéí äàãóó Ñóóðü Õîîðîíäûí Õîîñîí Îðîí Çàéã Õýìæèõ (ÑÕÕÎÇÕ) àðãûã áàðèìòàëíà. ¯¿íä:

Ñóóðü õîîðîíäûí õîîñîí îðîí çàéã çºâõºí îëîí íàñò óðãàìëûí õóâüä õýìæèíý. Ç¿éëèéí íýð ýíý õýìæèëòýíä øààðäëàãàã¿é. Õàìãèéí áàãà çàé íü 20 ñì áàéíà. ªºðººð õýëáýë îëîí íàñò óðãàìàë ñóóðü õîîðîíäûí çàé íü 20ñì-ñ áàãà áîë á¿ðòãýõã¿é.

Òðàíñåêòèéí äàãóóä õîîñîí çàéí õýìæèëòèéã õèéæ áàéõ ÿâöàä îëîí íàñò óðãàìëûí ãàíö èø òààðñàí ÷ çîãñîîãîîä òýð èøíèé íºãºº òàë áóþó õàæóóãààñ äàõèí õýìæèëòèéã ýõýëíý.

Ãîâèéí íºõöºëä ¿õñýí (õÿëãàíà, òààíà, õºì¿¿ë ãýõ ìýò) áîëîâ÷ óðãàìëûí ñóóðü íü áàéãàà òîõèîëäîëä õýìæèëòèéã çîãñîîæ òóõàéí èøíèé õàæóóãààñ äàõèí øèíýýð ñóóðü õîîðîíäûí õîîñîí çàéí õýìæýýã á¿ðòãýæ ýõýëíý. ¯¿íèéã òóõàéí òðàíñåêòèéí õýìæèëò õèéæ áàéãàà õ¿í õóðóóãààðàà òýìòðýí èëð¿¿ëýõ õýðýãòýé.

• ÓðãàìëûíÇ¿éëèéíÁàÿëaãèéãòîäîðõîéëîõ:

Òóõàéí ñóäàëãààíû òàëáàéä ÿíç á¿ðèéí ç¿éëèéí óðãàìëûí òîõèîëäëûã ãàðãàõûã ç¿éëèéí áàÿëàãèéã òîäîðõîéëîõ ãýäýã. Áèäíèé ñóäàëãààíû õóâüä 50õ50 ì òàëáàéí õýìæýýíä áàéõ òóõàéí ç¿éëèéí òîõèîëäëûí òîîã õýëíý. Ó÷èð íü ØÖÀ-í õýìæèëòýýð öººí òîõèîëäîöòîé ç¿éë óðãàìàë õýìæèãäýõã¿é ¿ëäýæ áîëíî. Òèéìýýñ ýíý õýìæèëòýýð òóõàéí ñóäàëãààíû òàëáàéä òîõèîëäîæ áàéãàà íèéò óðãàìëûí ç¿éëèéí òîîã ãàðãàíà. Ç¿éëèéí áàÿëàã íü ýêîñèñòåìèéí ¿éë÷èëãýýíä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé óðãàìëûí òºðºë ç¿éëèéí òàðõàëòûã òîãòîîæ ºãºõ ¿ç¿¿ëýëò áîëæ ºãäºã. Ç¿éëèéí áàÿëàã èõòýé òàëáàð íü îð÷íû ººð÷ëºëòºíä äàñàí çîõèöîõ ÷àäâàð èë¿¿ áàéäàã.Ç¿éëèéí á¿ðýëäõ¿¿íèé ìýäýýëýë íü ìàëä èäýìæòýé óðãàìàë, íºëººëºë áîëîí áýë÷ýýðèéí äîðîéòîë áóñàä à÷ õîëáîãäëûã òîãòîîõ øàëãóóðûã ãàðãàõàä à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã.

Ç¿éëèéí áàÿëàãèéã òîäîðõîéëæ áàéãàà àæèãëàã÷ íü çèã-çàã áàéäëààð òàëáàé äóíäóóð ÿâæ àíõààðàëòàé á¿ðòãýæ àâàõ áà òóõàéí òàëáàéí òðàíñåêòýýð õóâààãäñàí õýñýã á¿ðýýð íü õÿíàìãàé àæèãëàæ õîâîð ç¿éëèéã á¿ðòãýëã¿é îðõèãäóóëàõã¿é áàéõ õýðýãòýé.

• ÁîñîîÓðãàö:

Óðãàìëûí áîñîî óðãàö ãýäýã íü ñóäàëãààíû òàëáàðûí ýð¿¿ë ìýíäèéí ÷óõàë ¿ç¿¿ëýëò áºãººä ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëä îðóóëàõ õóâü íýìðèéã èëýðõèéëýã÷ óðãàìëûí ¿éëäâýðëýëä ºãºõ ¿íýëãýý þì. Ìºí áèä òóõàéí òàëáàé á¿ðýýñ àâñàí îëîí äýýæèä òýæýýëèéí ÷àíàðûí ¿íýëãýý õèéëãýõýýð òºëºâëºæ áàéíà. Ýíý íü áýë÷ýýðèéí ç¿é çîõèñòîé àøèãëàëò, òýæýýëèéí ÷àíàð, ìàëûí ýð¿¿ë ìýíä áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí õàðèëöàí õîëáîî õàìààðëûã îéëãîõîä òóñòàé ìýäýýëëèéã áèäýíä ºãíº.

Áîñîî óðãàöûã 5 øîî äºðâºëæèíãººñ àâíà. Òðàíñåêò òóñ á¿ðèéí äàãóó ò¿¿íýýñ 1 çàéòàé ãàçàðò øîî äºðâºëæèí òóñ á¿ðèéí óðãàöûã õýìæèíý. ¯¿íä: 1-ð òðàíñåêòýä 41 ì-í çàéä óðãàö àâàõ àíõíû øîî äºðâºëæèíã àâñàí áîë Òðàíñåêò 2-ò 14 ì-ò, òðàíñåêò 3-ò 36ì-ò, 4-ð òðàíñåêò 19 ì-ò, òðàíñåêò 5-ò 26 ì-ò óðãàö àâàõ øîî äºðâºëæèíã òàâèíà. ªíäºð óóë, òàë õýýðèéí 50 õ 50 ñì òàëáàéãààñ óðãàö àâäàã áîë öºëºðõºã õýýðèéí á¿ñýä 1õ1 ì òàëáàéãààñ óðãàö àâíà.

Ìåòà ºãºãäëèéí õ¿ñíýãòýíä ÿìàð õýìæýýòýé òàëáàéãààñ óðãàö àâñàíàà òîäîðõîé áè÷èõýý ìàðòàæ áîëîõã¿é. Ýõëýýä õýâòýý õàãäûã (õàãäàð÷ óíàñàí óðãàìëûí ìàòåðèàë) ò¿¿æ àâíà. ¯¿íèé äàðàà øèíý îíû óðãàöàà õàé÷èëæ ýõýëíý. Õàé÷èëñàí óðãàöàà ¿åòýí, àëàã ºâñ, óëàëæ, áóò ñººã ãýñýí àæ àõóéí á¿ëãýýð àíãèëàí òóñ òóñäàà óóòàíä õèéíý. Óðãàöûã óðãàìëûí ñóóðèàð õàé÷èëíà. Ãýõäýý óðãàìëûí ñóóðüò õóðèìòëàãäñàí ýëñ øîðîîã ñýãñýð÷ óíàãàõ õýðýãòýé. Öààñàí óóòíû ãàäíà òàëä äàðààõ áàéäëààð öýâýð ãàðãàöòàéãààð òýìäýãëýíý.

ªâñëºã óðãàìëûí õóâüä øîî í¿äýíä áàéãàà á¿õ íîãîîí ìàññûã ñóóðèàð õàé÷èëæ àâàõ áºãººä óðãàìëûí íàâ÷ èø íü æààçíààñ ãàðñàí áàéâàë ñóóðèéí õýñãèéí óðãàöûã ë àâ÷ æààçíààñ ãàðñàí èø íàâ÷èéã óðãàöàä àâàõã¿é.Ãÿëãàð äýðñèéí (Acnatherum splendens) õóâüä òóõàéí òàëáàéä áàéãàà á¿õ óðãàöûã òàéð÷ àâàõ õýðýãã¿é. Õàðèí äîîð ºã¿¿ëñýí 2 àðãûí àëü íýãèéã ñîíãîæ óðãàö àâàõ õýðýãòýé.


Äºðºâíèé íýãýýð àâàõ àðãà: Òºëººëºë áîëãîæ ãÿëãàð äýðñíèé áóòíû 1/4 õýìæýýòýé õýñãýýñ óðãàö àâíà. Óã 1/4 õýìæýýòýé áóòíû æààçàíä ñóóðü îðñîí õýñãèéã àâñàíàà óðãàö àâñàí óóòàí äýýð òîäîðõîé òýìäýãëýíý. Ñóäàëãààíû òàëáàéä áàéõ ãÿëãàð äýðñíèé óðãàöûã áîäîõäîî ëàâëàãààíû íýãæèéí æèíã (òàéð÷ àâñàí äºðºâíèé íýã áàãö áóò) äºðâººð ¿ðæ¿¿ëæ ãàðãàíà.

Òºëººëºë ìº÷ðººð òîì áóò ñººãíèé óðãàö àâàõ àðãà: Áóò ñººãíèé õóâüä óðãàö àâàõ æààçûã îãòîðãóéí õýìæýýñòýé ãýæ òºñººëºí àâ÷ ¿íäýñ íü æààçàíä áàéãàà ýñýõèéã õàðãàëçàëã¿é æààçàíä áàéãàà íàâ÷ íàõèàã õàé÷èëæ àâíà (çóðàã 7). Áóò, ñººãíèé ýíý æèëèéí óðãàö áóþó íàâ÷èéã àâíà. ¯¿íèé äàðàà óã òàéðñàí ìº÷èðòýé àäèë ìº÷ð¿¿äèéã òîîëæ óã òîîãîî óðãàö àâñàí óóòàí äýýðýý òîäîðõîé ãàðãàöòàé áè÷íý. Áîëîìæòîé áîë óðãàöûã îðîí íóòàãò ñóäàëãàà àâàõ ÿâöäàà áîëîìæèéí õýðýýð õàòààõ õýðýãòýé.

Óðãàöûí äýýæ¿¿äèéã õàòààñíû äàðàà æèãíýõ áºãººä òýæýýëèéí àíàëèç õèéõ òóë õàäãàëàõ õýðýãòýé. Ãÿëãàð óóò áîëîí ÷èéãòýé óóòàíä óðãàöûí äýýæèéã õèéæ ìóóòãàæ áîëîõã¿é.

Çóðàã 7. Óðãàö àâàõ æààçûã áîñîî õàéðöàã ãýæ ¿çýí áóòëàã óðãàìëûí óðãàöûã àâàõäàà óã æààçàí äîòîð

îðñîí èø íàâ÷èéã ¿íäýñ îðñîí ýñýõèéã ¿ë õàðãàëçàí óðãàöàä õýðõýí õàé÷èëæ àâàõ á¿ä¿¿â÷ (Áîíõàìààñ 1989).

• Õºðñ:

Ñóäàëãààíû òàëáàé á¿ðä õºðñíèé ñóäàëãààã õèéõ áà äàðààõ 4 ãîë çîðèëãîòîé. Íýãä¿ãýýðò, òóõàéí öàã óóðûí íºõöºëä ÿìàð óðãàìàë, õýäèé õýìæýýòýé óðãàõûã ãîë øèéäâýðëýõ õ¿÷èí ç¿éë íü õºðñ áàéäàã. Òèéìýýñ áèä òóõàéí àëñëàëòààð õàðüöóóëàëò õèéõ ãýæ áàéãàà òîõèîëäîëä áèä õºðñíèé õóâüä èæèë á¿òýýìæèéí ÷àäàâõèòàé áàéõ ¸ñòîé ãýäãèéã àíõààðàõ õýðýãòýé. ¯¿íèé òóëä òóõàéí òàëáàð á¿ðä õºðñèéã òîäîðõîéëîõ õýðýãòýé. Õî¸ðäóãààðò, õºðñíèé çàðèì ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä íü òóõàéí ñóäàëãààíû òàëáàðûí òºëºâ áàéäëûí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áºãººä áýë÷ýýð àøèãëàëòûí ò¿¿õòýé õîëáîîòîé áàéäàã (òóõàéëáàë: õºðñíèé íÿãòøèë). Ãóðàâäóãààðò, õºðñíèé àëäàãäàë áóþó ýëýãäýë ýâäðýë, õºðñíèé õóðèìòëàë áàéãàà ýñýõ òàëààð áèä ñóäàëæ áàðèìòæóóëàõ õýðýãòýé. Ýäãýýð ìýäýýëýë íü áèäýíä òóõàéí ýêîëîãèéí òàëáàðûí ñýðãýí õºãæèõ ÷àäâàð áîëîí äîðîéòëûí òàëààð ä¿ãíýëò õèéõýä õýðýãòýé. Äºðºâä¿ãýýðò, ôèçèê, õèìèéí àíàëèçä àøèãëàõààð õºðñíèé äýýæèéã öóãëóóëàí àâ÷ äàðàà àíàëèç õèéñíýýð áèä ýêîëîãèéí ïðîöåññûã ìàø ñàéí îéëãîæ ìýäýõ, áýë÷ýýðèéí àøèãëàëò áîëîí áàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëò õóâüñàë, óðãàìàëæèëòûí õîîðîíäûí õàðèëöàà õîëáîîã îéëãîõîä õýðýãòýé.

Òóõàéí ñóäàëãààíû òàëáàé á¿ðèéí ãîëä æèæèã õºðñíèé ç¿ñýëòèéí í¿õ óõàõ õýðýãòýé. Ãýõäýý õàæóóãèéí òðàíñåêòýýñ 1 ì-í çàéòàé áàéõ ¸ñòîé. Í¿õèéã ÿäàæ Ñ äàâõàðãà õ¿ðòýë óõàõ õýðýãòýé. Õºðñèéã ÀÍÓ-í ÕÀÀ-í Äåïàðòàìåíòààñ ãàðãàñàí òîãòîîëûí äàãóó òàéëáàðëàæ ä¿ãíýëò ºãºõ õýðýãòýé. Õºðñíèé äýýæèä áóñàä ôèçèêèéí (ìåõàíèê á¿ðýëäõ¿¿í), áîëîí õèìèéí (Ñ, N, P, K) àíàëèçûã õèéíý. Õºðñèéã õààíààñ àâñàí áóñàä ìýäýýëëýý óóòíû ãàäíà òýìäýãëýæ ëàöàäñàí óóòàíä õàäãàëàõ õýðýãòýé. Ñóäàëãààãààð îðîí íóòàãò àæèëëàõäàà õºðñèéã àëü áîëîõ õóóðàé áàéëãàí àâ÷ èðýõ õýðýãòýé. Õºðñ òîäîðõîéëîã÷ ìýäýýëë¿¿ä áîëîõ õºðñíèé á¿òýö, õºðñíèé ýëýãäýë, õóðèìòëàëûí òàëààðõ ìýäýýëëèéã ºãäºã ìåòà-ìýäýýëëèéí õóóäñàíä á¿ðýí òýìäýãëýæ îðóóëíà. Õºðñíèé ç¿ñýëòèéí í¿õ á¿ðèéí ôîòî çóðãèéã àâàõ õýðýãòýé áºãººä çóðàã á¿ðèéã ìåòà ºãºãäëèéí õóóäñàíä òýìäýãëýæ äóãààðëàõ õýðýãòýé.

Ñóäàëãàà àâñàí ºäðºº òóõàéí ÷èãëýëèéí ñóäàëãààã õàðèóöàæ õèéñýí õ¿í á¿õ öóãëóóëñàí ìýäýýëëýý äàõèí íÿãòëàõ õýðýãòýé. Öóãëóóëñàí ìýäýýëýë çºâ, òîäîðõîé, ýìõ öýãö äàðààëàëòàé áàéõûã ìýäýýëýë øàëãàã÷ õàðèóöíà.


ÕÀâÑÐÀËÒ 2À

éì

àã

Ñóì

Á¿ë

ýã

íºõ

ºðëº

ëèé

í í

ýð

Òàë

áàé

í ê

îä

ªâº

ëæºº

õ¿ð

òýëõ

çàé

, ì

ªðã

ºðºã

Óðò

ðàã

Õýì

æè

ëò

õèé

ñýí

ºäº

ð

ªí

äºðø

èë,

ì

Íàë

óó

Çîâ

õèñ,

o

Ñýë

ýíãý

Áàÿ

íãî

ë

Ìàíõòàé

BAOL 1.1 100 48.92701 106.272 7/3/12 899 8 240

BAOL 1.2 500 48.93007 106.2705 7/3/12 906 8 254

BAOL 1.3 1000 48.93614 106.2678 7/3/12 923 9 270

Ñýâñ¿¿ë

BAOL 2.1 100 48.92674 106.3723 7/3/12 959 15 266

BAOL 2.2 500 48.92973 106.3711 7/3/12 966 10 288

BAOL 2.3 1000 48.9338 106.3697 7/4/12 980 11 231

ªíäºð Áóðãàñ

BAOL 3.1 100 48.88931 106.1737 7/4/12 847 2 50

BAOL 3.2 500 48.88899 106.1677 7/4/12 863 35 20

BAOL 3.3 1000 48.89578 106.165 7/4/12 897 2 350

Áàÿíöîãò

BAOL 4.1 100 48.81031 106.1016 7/5/12 964 7 240

BAOL 4.2 500 48.80678 106.1032 7/5/12 963 15 270

BAOL 4.3 1000 48.80141 106.1001 7/5/12 943 11 270

Öàãààí ×óëóóò

BAOL 5.1 100 48.67248 106.1247 7/5/12 1085 12 298

BAOL 5.2 500 48.66973 106.1243 7/5/12 1088 8 90

BAOL 5.3 1000 48.66742 106.117 7/5/12 1082 10 50

Ñàé

õàí

Áîð Òîëãîé

SKHN 1.1 100 49.08303 105.6623 6/30/12 934 0 25

SKHN 1.2 500 49.08264 105.6574 6/30/12 941 0 25

SKHN 1.3 1000 49.08005 105.6524 6/30/12 963 10 110

Òàâàí Êîìïëåx

SKHN 2.1 100 49.23465 105.7119 6/30/12 881 10 207

SKHN 2.2 500 49.2378 105.7113 7/1/12 897 8 242

SKHN 2.3 1000 49.2414 105.7112 7/1/12 899 9 278

Äóíä Áóëàã

SKHN 3.1 100 49.25491 105.6082 7/1/12 855 13 350

SKHN 3.2 500 49.25234 105.6113 7/1/12 861 17 290

SKHN 3.3 1000 49.25051 105.6159 7/1/12 866 8 280

Íîìãîí Ç¿¿í ªâºð

SKHN 4.1 100 49.16181 105.7624 7/2/12 955 8 40

SKHN 4.2 500 49.16141 105.7678 7/2/12 934 5 20

SKHN 4.3 1000 49.16217 105.7711 7/2/12 916 5 40

Õ¿ñíýãò 1. Ýêîëîãèéí õýýðèéí ñóäàëãààíû òàëáàéí ìýäýýëýë


Àé

ìàã

Ñóì

Á¿ë

ýã

íºõ

ºðëº

ëèé

í í

ýð

Òàë

áàé

í ê

îä

ªâº

ëæºº

õ¿ð

òýëõ

çàé

, ì

ªðã

ºðºã

Óðò

ðàã

Õýì

æè

ëò

õèé

ñýí

ºäº

ð

ªí

äºðø

èë,

ì

Íàë

óó

Çîâ

õèñ,

o

ªâº

ðõàí

ãàé

Ñàí

ò

Ýðäýíý Îâîî

SANT 1.1 100 45.93981 103.9714 7/18/12 1419 4 201

SANT 1.2 500 45.94075 103.9649 7/18/12 1411 3 168

SANT 1.3 1000 45.93888 103.9602 7/18/12 1403 3 192

Õºíäèéí Çàðàà

SANT 2.1 100 46.16818 103.7937 7/19/12 1543 5 197

SANT 2.2 500 46.16656 103.7995 7/19/12 1552 6 214

SANT 2.3 1000 46.16304 103.8066 7/19/12 1576 7 218

Ñîíîð

SANT 3.1 100 46.01175 104.1516 7/20/12 1508 2 206

SANT 3.2 500 46.00939 104.1571 7/20/12 1494 6 205

SANT 3.3 1000 46.00679 104.1642 7/20/12 1488 2 207

Õîëáîî

SANT 4.1 100 46.06993 103.4928 7/20/12 1526 4 195

SANT 4.2 500 46.07199 103.4857 7/20/12 1521 4 207

SANT 4.3 1000 46.07261 103.4798 7/20/12 1527 3 207

Áóìáà

SANT 5.1 100 46.16055 103.4901 7/21/12 1575 7 213

SANT 5.2 500 46.15836 103.495 7/21/12 1581 6 226

SANT 5.3 1000 46.15754 103.4995 7/21/12 1585 5 200

Áàÿ

íãî

ë

Øàð Òîéðìèéí

Õºíäèé

BNGL 1.1 100 45.53534 103.6771 7/15/12 1394 3 130

BNGL 1.2 500 45.53923 103.6747 7/16/12 1394 3 92

BNGL 1.3 1000 45.54316 103.6709 7/16/12 1385 3 120

Áóëãèéí Áîð ×óëóó

BNGL 2.1 100 45.96287 103.0348 7/16/12 1554 3 171

BNGL 2.2 500 46.9637 103.03 7/16/12 1553 6 196

BNGL 2.3 1000 45.96278 103.0514 7/16/12 1547 6 224

Áóëãàí

BNGL 3.1 100 45.8463 103.6934 7/17/12 1420 1 222

BNGL 3.2 500 45.84771 103.6981 7/17/12 1420 1 198

BNGL 3.3 1000 45.85362 103.7008 7/17/12 1428 2 235

ßñàíãèéí Õîîëîé

BNGL 4.1 100 45.93616 103.5333 7/17/12 1442 1 178

BNGL 4.2 500 45.93082 103.5287 7/17/12 1450 1 71

BNGL 4.3 1000 45.92347 103.5366 7/18/12 1452 1 155



Àé

ìàã

Ñóì

Á¿ë

ýã

íºõ

ºðëº

ëèé

í í

ýð

Òàë

áàé

í ê

îä

ªâº

ëæºº

õ¿ð

òýëõ

çàé

, ì

ªðã

ºðºã

Óðò

ðàã

Õýì

æè

ëò

õèé

ñýí

ºäº

ð

ªí

äºðø

èë,

ì

Íàë

óó

Çîâ

õèñ,

o

ªâº

ðõàí

ãàé

Áàò

ªëç

èé

Àðãàëàíò Õàéðõàí

BAUZ 1.1 100 46.90103 102.0825 7/7/12 1780 3 203

BAUZ 1.2 500 46.89738 102.0835 7/7/12 1767 3 230

BAUZ 1.3 1000 46.89352 102.0858 7/7/12 1758 6 217

Ãóðâàí Öîõèî

BAUZ 2.1 100 46.89175 102.1528 7/7/12 1849 10 120

BAUZ 2.2 500 46.89614 102.1497 7/7/12 1851 11 89

BAUZ 2.3 1000 46.90092 102.1456 7/7/12 1873 11 93

Ìîãîéò

BAUZ 3.1 100 46.7724 102.2198 7/9/12 1793 18 114

BAUZ 3.2 500 46.76757 102.2119 7/9/12 1801 28 91

BAUZ 3.3 500 46.77607 102.2197 7/9/12 1783 23 94

Àñóóò

BAUZ 4.1 100 46.81656 102.3219 7/10/12 1768 13 253

BAUZ 4.2 500 46.81691 102.3161 7/9/12 1725 9 241

BAUZ 4.3 500 46.81022 102.3213 7/10/12 1743 12 260

Óÿí

ãà

Ìààíèò Áóëàã

UNGA 1.1 100 46.31181 102.1234 7/11/12 2201 6 184

UNGA 1.2 500 46.31249 102.1207 7/12/12 2219 10 210

UNGA 1.3 1000 46.31417 102.1127 7/12/12 2223 8 142

Æàðãàëàíò

UNGA 2.1 100 46.4525 102.2488 7/12/12 2052 10 160

UNGA 2.2 500 46.45658 102.2562 7/12/12 2037 10 180

UNGA 2.3 1000 46.46114 102.2554 7/12/12 2045 7 147

Öàðìèéí Áóÿí

UNGA 3.1 100 46.57184 102.2188 7/13/12 2142 14 152

UNGA 3.2 500 46.57203 102.2119 7/13/12 2168 12 180

UNGA 3.3 1000 45.57404 102.2054 7/13/12 2198 10 193

Àð Óëò

UNGA 4.1 100 46.62 102.2964 7/13/12 2204 18 164

UNGA 4.2 500 46.62049 102.2925 7/14/12 2243 21 152

UNGA 4.3 500 46.62052 102.2898 7/14/12 2275 19 151

Áóóðàë Õàéðõàí

UNGA 5.1 100 46.58571 102.3494 7/14/12 2169 15 167

UNGA 5.2 500 45.5854 102.3433 7/14/12 2182 20 188

UNGA 5.3 1000 46.58742 102.3352 7/14/12 2227 16 188



¹ Ç¿éëèéí êîä Ç¿éëèéí Ëàòèí íýð (Ìîíãîë íýð)

1 ACAS Achillea asiatica Serg. (Aziin tulugch uvs)

2 ACBA Aconitum barbatum Pers. (Shar hors)

3 ACKU Aconitum Kuznezoffii Reichb. (Kuznetsoviin hors)

4 ACSP Achnatherum splendens (Trin.)Nevski (Gyalgar ders)

5 ACTU Aconitum Turczaninovii Worosch. (Turchaninoviin hors)

6 ADST Adenophora stenanthina (Ldb.) Kitag. (Nariin tsetsegt honhloi)

7 AGCR Agropyron cristatum (L.) P. B. (Saman erhug)

8 AGDE Agropyron desertorum (Fisch. ex Link.) Schult. (Tsuliin hyaag)

9 AGMGL Agrostis mongholica Roshev. (Mongol ulaantolgoi)

10 AJAC Ajania achileoides (Turcz.) Poljak. (Tulugchduu borolz)

11 AJTR Ajania trifida (Turcz.) Tzvel. (Gurvalsan borolz)

12 ALAR Alopecurus arundunaceus Poir. (Nishingeduu unegen suul)

13 ALLAM Allium amphibolium Ldb. (Gatsmal songino)

14 ALLAN Allium anisopodium Lbd. (Sarvuun songino)

15 ALLBI Allium bidentatum Fisch. ex Prokh. (Shudlig songino)

16 ALLLI Allium lineare L. (Shuluun songino)

17 ALLMGL Allium mongolicum Rgl. (Mongol songino, Homol)

18 ALLMO Allium monadelphum Less. ex Knuth. (Neg bul songino)

19 ALLOD Allium odorum L. (Anhil songino)

20 ALLPO Allium polyrrhizum Turcz. ex RgL. (Taana)

21 ALLPR Allium prostratum Trev. (Delhee songino)

22 ALLSE Allium senescens L. (Hijeel songino)

23 ALOB Alyssum obovatum (C.A.Mey.) Turcz. (Undgurhuu shar demeg)

24 ALPR Alopecurus pratensis L. (Nugiin unegen suul)

25 ANIN Androsace incana Lam. (Buural dalan tovch)

26 ANSE Androsace septentrionalis L. (Umardiin dalan tovch)

27 ARAD Artemisia Adamsii Bess. (Adamsiin sharilj)

28 ARAN Artemisia annua L. (Zunii sharilj)

29 ARANE Artemisia anethifolia Web. ex Stechm. (Bojmog sharilj)

30 ARCA Arenaria capillaris Poir. (Hyalgasan devhergen tsagaan)

31 ARCH Artemisia changaica Krasch. (Hangain sharilj)

32 ARCO Artemisia commutata Bess. (Hurgan sharilj)

33 ARDR Artemisia dracunculus L. (Ishgen sharilj)

34 ARFRI Artemisia frigida Willd. (Agi)

35 ARGR Arctogeron gramineum (L.) DC. (Uetnerhuu geserdei)

36 ARINT Artemisia integrifolia L. (Buten navchit sharilj)

37 ARMGL Artemisia mongolica Fisch. ex Nakai (Mongol sharilj)

38 ARPA Artemisia pamirica C. Winkl. (Pamiriin sharilj)

39 ARPAL Artemisia palustris L. (Namgiin sharilj)

40 ARPC Artemisia pectinata Pall. (Shulhii sharilj)

Õ¿ñíýãò 4. Ç¿éëèéí êîä, Ëàòèí áîëîí Ìîíãîë íýðñèéí æàãñààëò



41 ARPE Arabis pendula L. (Sanjgar shuvtaahai)

42 ARRU Artemisia rupestris L. (Hadnii sharilj)

43 ARSC Artemisia scoparia Waldst. et Kit. (Yamaan sharilj)

44 ARSE Artemisia selengensis Turcz. ex Bess. (Selenge sharilj)

45 ARSI Artemisia Sieversiana Willd. (Siversiin sharilj)

46 ARSP Artemisia sphaerocephala Krasch. (Bundgur sharilj)

47 ARTA Artemisia tanacetifolia L. (Maralhai sharilj)

48 ARTE Artemisia terraealbae (Krasch.) Krasch. (Gazriin tsagaan sharilj)

49 ASAD Astragalus adsurgens Pall. (Numraa hunchir )

50 ASAL Asplenium altajense (Kom.) grub. (Altain oimhon)

51 ASALP Aster alpinus L. (Tagiin gol geser)

52 ASDAH Asparagus dahuricus Fisch. (Daguur hereen nud)

53 ASDH Astragalus dahuricus (Pall.) DC. (Daguur hunchir )

54 ASGA Astragalus galactites Pall. (Tsagaan hunchir )

55 ASGO Asparagus gobicus Ivanova. ex grub. (Goviin hereen nud)

56 ASIN Astragalus inopinatus Boriss. (Dairaldmal hunchir )

57 ASME Astragalus melilotoides Pall. (Hoshoon hunchir )

58 ASMEM Astragalus membranaceus (Fisch.) Bge. (Sarislag hunchir )

59 ASMO Astragalus monophyllus Bge. (Gantsnavchit hunchir )

60 ASPR Asperugo procumbens L. (Hevtee uhriin hel)

61 ASSA Astragalus saichanensis Sancz. (Saihanii hunchir )

62 ASSPH Astragalus sphaerocystis Bge. (Bumbugur hunchir )

63 ASTE Astragalus tenuis Turcz. (Nariin hunchir )

64 ATPU Atraphaxis pungens (M. B.) Jaub. et Spach (Urgust emgen shilbe)

65 BADA Bassia dasyphylla (Ficsh. et Mey.) Ktze. (Uslig manan hamhag)

66 BADI Batrachium Divaricatum (Shrank.) Wimm. (Derevger siimbii)

67 BRIN Bromus inermis Leyss. (Sorgui sogoovor)

68 BUBI Bupleurum bicaule Helm. (Hoyor isht berish )

69 BUSC Bupleurum scorzonerifolium Willd. (Havishana navchit berish )

70 CACA Carum carvi L. (Egel gonid )

71 CAGL Campanula glomerata L. (Bag honhon tsetseg)

72 CAMO Caryopteris mongolica Bge. (Mongol dogar)

73 CARBU Caragana Bungei Ledeb. (Bungiin hargana )

74 CARLE Caragana leucophloea Pojark. (Altan hargana )

75 CARMI Caragana micropylla (Pall.) Lam. (Byatshan navchit hargana )

76 CARPY Caragana pygmaea (L.) DC. (Tarvagan hargana )

77 CARST Caragana stenophylla Pojark. (Nariin navchit hargana )

78 CARTI Caragana tibetica Kom. (Tuvd hargana )

79 CARU Cannabis ruderalis Janisch. (Hogiin ols)

80 CEAR Cerastium arvense L. (Huduunii toorontsor)




81 CEPA Cerastium pauciflorum Stev. (Tsuun tsetsegt toorontsor)

82 CHAC Chenopodium acuminatum Willd. (Shorgor luuli)

83 CHAL Chenopodium album L. (Tsagaan luuli)

84 CHALT Chamaerhodos altaica (Laxm.) Bge. (Altain tumen tana)

85 CHARI Chenopodium aristatum L. (Sortoi luuli)

86 CHERE Chamaerhodos erecta (L.) Bge. (Tseh tumen tana)

87 CHFO Chenopodium foliosum (Moench) Aschers. (Navchirhag luuli)

88 CHHY Chenopodium hybridum L. (Erliiz luuli)

89 CHVIR Chloris virgata Sw. (Savaan bulgan suul)

90 CLSO Cleistogenes songorica (Roshev.) Ohwi. (Zuungariin hazaar uvs)

91 CLSQ Cleistogenes squarrosa (Trin.) Keng. (Derveen hazaar uvs)

92 CNMU Cnidium multicaule (Turcz.) Ldb. (Olon isht halagatsai )

93 COAM Convolvulus Ammanii Desr. (Ammanii sedergene)

94 COME Cotoneaster megalocarpa M. Pop. (Tom urt chargai)

95 COMEL Cotoneaster melanocarpa Lodd. (Har urt chargai)

96 CRDH Crataegus dahurica Koehne (Daguur doloogono)

97 CRSI Crepis sibirica L. (Sibir banga)

98 CXCA Carex caespitosa L. (But ulalj)

99 CXDH Carex dahurica Kuk. (Daguur ulalj)

100 CXDU Carex duriuscula C.A.Mey. (Shireg ulalj)

101 CXKI Carex Kirilowii Turcz. (Kiriloviin ulalj)

102 CXKO Carex Korshinskyi Kom. (Korjinskiin ulalj)

103 CXPE Carex perfusca V. Krecz. (Har huren ulalj-1)

104 CXPED Carex pediformis C.A. Mey. (Zogdor ulalj)

105 CYDH Cymbaria dahurica L. (Daguur hatnii tsetseg)

106 DAFR Dasiphora fruticosa (L.) Rydb. (Suugun borolzgono)

107 DESO Descurainia Sophia (L.) Webb ex Prantl. (Sofiin borbut)

108 DIDI Delphinium dissectum Huth (Tsuulbar gezeg tsetseg)

109 DIGR Delphinium grandiflorum L. (Tom tsetsegt gezeg tsetseg)

110 DISU Dianthus superbus L. (Javhaalag bashir)

111 DIVE Dianthus versicolor Fisch. (Alag tsetsegt bashir)

112 DOIN Dontostemon integrifolius (L.) C.A.Mey. (Buhel navchit bagdai)

113 DRFO Dracocephalum foetidum Bge. (Umhii shimeldeg)

114 DRNE Draba nemorosa L. (Tujiin hambil)

115 ECHU Echinops humilis M.B (Namhan taijiin jins)

116 ECLA Echinops latifolius Tausch. (Urgun navchit taijiin jins)

117 ELCHN Elymus chinensis (Trin.) Keng. (Nangiad tsagaan suli)

118 ELEX Elymus excelsus Turcz. ex griseb. (Undur tsagaan suli)

119 ELSB Elymus sibiricus L. (Sibir tsagaan suli)

120 EPEQ Ephedra equisetina Bge. (Shivleehei zeergene)




121 EQPR Equisetum pratense Ehrh. (Nugiin shivlee)

122 ERAL Erysimum altaicum C.A.Mey (Altain gontog)

123 ERMI Eragrostis minor Host (Baga hurgalj)

124 ERTI Erodium tibetanum Edgew. (Tuvd zaan tavag )

125 EUCE Eurotia ceratiodes (L.) C. A. Mey (Orog teseg)

126 EUEW Eurotia Ewersmanniana Stschegl. ex Borszcz. (Eversmanii teseg)

127 FEALT Festuca altaica Trin. (Altain botuuli)

128 FELE Festuca lenensis Drob. (Leniin botuuli)

129 FEOV Festuca ovina L. (Honin botuuli)

130 FERU Festuca rubra L. (Ulaan botuuli)

131 FESB Festuca sibirica Hack. ex Boiss. (Sibir botuuli)

132 GABO Galium boreale L. (Umardiin urumtuul)

133 GAVE Galium verum L. (Jinhene urumtuul)

134 GEDE Gentiana decumbens L.f. (Hevtee degd )

135 GEMA Gentiana macrophylla Pall. (Tom navchit degd )

136 GERDH Geranium dahuricum DC. (Daguur shimteglei )

137 GERPR Geranium pratense L. (Nugiin shimteglei )

138 GERPS Geranium pseidosibicum J.Mayer. (Huuramch sibir shimteglei )

139 GESB Geranium sibiricum L. (Sibir shimteglei )

140 GESQ Gentiana squarrosa Lbd. (Derveen degd )

141 GOSP Goniolimon speciosum (L.) Boiss. (Goo yult )

142 HADA Haplophyllum dauricum (L.) G. Don (Daguur huj uvs)

143 HEAL Heteropappus altaicus (Willd.) Novopokr (Altain sogsoot)

144 HEALT Helictotrichon altaicum Tzvel. (Altain butnuur)

145 HEBI Heteropappus bienris (Ldb.) Tamamsch. (Hoyor nast sogsoot)

146 HEDI Heracleum dissenctum Ldb. (Tsuulbar baldargana )

147 HEHI Heteropappus hispidus (Thunbg.) Less. (Arzgar sogsoot)

148 HIUM Hieracium umbellatum L. (Shuherlig hartsagana)

149 HIVI Hieracium virosum Pall. (Hort hartsagana)

150 HOVU Hordeum vulgare L. (Egel arvai)

151 IRBU Iris Bungei Maxim. (Bungiin tsahildag)

152 IRFL Iris flavissima Pall. (Shar tsahildag)

153 IRLA Iris lactea Pall. (Tsagaalin tsahildag)

154 IRTE Iris tenuifolia Pall. (Nariin tsahildag)

155 IRTI Iris tigrida Bge. (Bar tsoohor tsahildag)

156 KOALT Koeleria altaica (Domin) Kryl. (Altain daagan suul)

157 KOCR Koeleria cristata (L.) Pers. (Saman daagan suul)

158 KOMA Koeleria macrantha (Ldb.) Schult. (Tom tsetsegt daagan suul)

159 KOPR Kochia prostrata (L.) Schrad. (Delhee togtorgono)

160 LAIL Lagochilus ilicifolius Bge. (Yamaan angalzuur)




161 LAIN Lagostis integrifolia (Willd.) Schischk. (Buten navchit honlin)

162 LAINT Lappula intermedia (Ldb.) M. Pop (Zavsriin notsorgono)

163 LAMA Lappula marginata (M. B.) Gurke (Hiaztai notsorgono)

164 LAMY Lappula myosotis Moench. (Dursgal tsetsgerhuu notsorgono)

165 LAST Lappula stricta (Ldb.) Gurke (Tseh notsorgono)

166 LECO Lepidium cordatum Willd. (Zurhen tsanguu)

167 LELE Leontopodium leontopodioides (Willd.) Beauvd. (Egel tsagaan turuu)

168 LEOB Lepidium obtusum Basin. (Mohoo tsanguu)

169 LEOC Leontopodium ochroleucum Beauvd. (Tsaivar shargal tsagaanturuu)

170 LESB Leonurus sibiricus L. (Sibir hotoi)

171 LIBU Libanotis buchtormensis (Fisch.) DC. (Buhtarminii luzesgelen )

172 LIDH Lilium dahuricum Ker.-Gawl. (Daguur saraana)

173 LIFL Limonium flexuosum (L.) Ktze. (Tahir bermeg )

174 LIPU Lilium pumilum DC. (Odoi saraana)

175 LORO Lomatogonium rotatum (L.) Fries (Dugui degdgene )

176 MEAP Melandrium apetalum (L.) Fenzl (Delbeegui shunujimul tsetseg)

177 MEDAV Mertensia davurica (Sims) G. Don f. (Daguur bortgon tsetseg)

178 MEDE Melilotus dentatus (W. et K. ) Pers. (Shudleg hoshoon )

179 MEFA Medicago falcata L. (Shar tsargas )

180 MYSY Myosotis sylvatica (Ehrh.) Hoffm. (Oin durshal tsetseg)

181 ORSP Orostachys spinosa (L.) C. A. Mey. (Hatguurt uld uvs)

182 OXCH Oxytropis chionophyla Schrenk. (Tsasarhuu ortuuz )

183 OXFI Oxytropis filiformus DC. (Utsan ortuuz)

184 OXLAS Oxytropis lasiopoda Bge. (Bavgar shilbet ortuuz )

185 OXMY Oxytropis myriophylla (Pall.) DC. (Tumennavchintsart ortuuz )

186 OXNI Oxytropis nitens Turcz. (Gaylgar ortuuz )

187 OXOX Oxytropis oxyphylla (Pall.) DC. (Hurts navchintsart ortuuz )

188 PEEL Pedicularis elata Willd. (Undur huvilanga)

189 PEFL Pedicularis flava Pall. (Shar huvilanga)

190 PEHY Peucedanum hystrix Bge. (Shivuurt jav )

191 PENI Peganum nigellastrum L. (Harlag umhii uvs )

192 PESA Peucedanum salinum Pall. ex Spreng. (Martsnii jav )

193 PEVA Peucedanum vaginatum Ldb. (Uglargat jav )

194 PHSB Phlojodicarpus sibiricus ( Steph.) K.-Pol.) (Sibir Gantumur )

195 PHTU Phlomis tuberosa L. (Bultsuut tuiplantsar)

196 PLAL Polygonum alopecuroides Turcz. Ex. Meissn. (Unegen suulhei tarna)

197 PLAN Polygonum angustifolium Pall. (Nariin navchit tarna)

198 PLCOR Polygonum cordifolium Turcz. ex Losinsk. (Zurhen navchit tarna)

199 PLDI Polygonum divaricatum L. (Derveen tarna)

200 PLMA Plantago major L. (Ih tavan salaa)




201 PLVI Polygonum viviparum L. (Tulluur tarna)

202 POAT Poa attenuate Trin. (Sunagar bieleg)

203 POPR Poa pratensis L. (Nugiin bieleg)

204 POSB Poa sibirica Roshev. (Sibir bieleg)

205 POSBR Polygala sibirica L. (Sibir zurhen tsetseg )

206 POSU Poa subfastigiata Trin. (Derger bieleg)

207 POTAC Potentilla acaulis L. (Ishgui gichgene)

208 POTBI Potentilla bifurca L. (Imt gichgene)

209 POTE Polygala tenuifolia Willd. (Nariin navchit zurhen tsetseg )

210 POTFR Potentilla fragarioides L. (Guzeelzgenehei gichgene)

211 POTIM Potentilla imbricata Kar. et Kir. (Zuimel gichgene)

212 POTMU Potentilla multifida L. (Higmel gichgene)

213 POTSE Potentilla sericea L. (Torgon gichgene)

214 POTTA Potentilla tanacetifolia Willd. ex Schlecht. (Maral navchit gichgene)

215 POTVE Potentilla verticillaris Steph. ex Willd. (Toiruulgat gichgene)

216 PTCA Ptilotrichum canescens C.A.Mey. (Buuralduu yangits)

217 PUAM Pulsatilla ambigua (Turcz.) Juz. (Edreet yargui)

218 PUBU Pulsatilla Bungeana C. A. Mey. var. (Bungiin yargui )

219 PUTU Pulsatilla Turczaninovii Kryl. et Serg. (Turchaninoviin yargui)

220 RAPE Ranunculus pedatifidus Smith (Sarvuun holtson tsetseg)

221 RHUN Rheum uninerve Maxim. (Gants sudalt gishuune)

222 RHUND Rheum undulatum L. (Dolgiontson gishuune)

223 ROAC Rosa acicularus Lindl. (Urgust nohoin hoshuu)

224 RODH Rosa davurica Pall. (Daguur nohoin hoshuu)

225 RUAC Rumex acetosa L. (Isgelen hurgan chih)

226 SACOL Salsola collina Pall. (Tolgodiin budargana)

227 SADI Saposhnikovia divaricata (Turcz.) (Derevger jirgeruu )

228 SAOF Sanguisorba officinalis L. (Emiin sud uvs)

229 SASA Saussurea salicifolia (L.) DC. (Burgas navchit banzdoo)

230 SASC Saussurea Schanginiana (Wydl.) Fisch. ex Herd. (Shanginii banzdoo)

231 SASP Saxifraga spinulosa Adams. (Shivuurt serdeg)

232 SCAU Scorzonera austriaca Willd. (Avstriin havisgana)

233 SCCO Scabiosa comosa Fisch. (Tsomtsogt ber tsetseg)

234 SCDI Scorzonera divaricata Turcz. (Derevger havisgana )

235 SCGA Scutellaria galericulata L. (Egel guun huh)

236 SCMU Schizonepeta multifida (L.) Briq. (Herchleest bivlentser)

237 SCRAD Scorzonera radiata Fisch. (Tsatsragt havisgana)

238 SCSC Scutellaria scordifolia Fisch ex Schrank (Tsarsan guun huh)

239 SEAI Sedum aizoon L. (Ulden mogoin idee)

240 SEAL Serratula alatavica C. A. Mey. (Alataviin hongorzalaa)




241 SECA Senecio campester (Retz.) DC. (Taliin zohimon)

242 SECE Serratula centauroides L. (Hongor zullig hongorzalaa)

243 SEMA Serratula marginata Tausch. (Hiaztai hongorzalaa)

244 SIAD Sibbaldianthe adpressa (Bge.) Juz. (Nalchgar hereen hoshuu)

245 SIJE Silene jenisseensis Willd. (Enisein sheerenge)

246 SIRE Silene repens Patr. (Mulhuu sheerenge)

247 SISE Sibbaldianthe sericea grub. (Torgon hereen hoshuu)

248 SPDH Spiraea dahurica (Rupr.) Maxim. (Daguur tavilgana)

249 SPME Spiraea media F. Schmidt. (Dund tavilgana)

250 SPPU Spiraea pubescens Turcz. (Usleg tavilgana)

251 SPSB Spodiopogon sibiricus Trin. (Sibir sorno)

252 STBA Stipa baicalensis Roshev. (Baigalin hyalgana)

253 STCHA Stellera chamaejasme L. (Odoi dalan turuu )

254 STDI Stellaria dichotoma L. (Atsan ajigana)

255 STGB Stipa gobica Roshev. (Goviin hyalgana)

256 STGR Stipa grandis P. Smirn. (Tom hyalgana)

257 STKR Stipa Krylovii Roshev. (Kryloviin hyalgana)

258 STRA Stellaria radians L. (Tsatsargan ajigana)

259 STSB Stipa sibirica (L.) Lam. (Sibir hyalgana)

260 TACOL Taraxacum collinum DC. (Tolgodiin bagvaahai)

261 TADI Taraxacum dissectum (Ldb.) Ldb. (Tsuulbar bagvaahai)

262 TAOF Taraxacum officinale Wigg. (Emiin bagvaahai)

263 THDAH Thermopsis dahurica Czefr. (Daguur tarvagan shiir )

264 THDH Thymus dahuricus Serg. (Daguur ganga)

265 THFO Thalictrum foetidum L. (Umhii burjgar)

266 THIS Thalictrum simplex L. (Engiin burjgar)

267 THMI Thalictrum minus L. (Baga burjgar)

268 THMN Thermopsis mongolica Czefr. (Mongol tarvagan shiir )

269 THPE Thalictrum petaloideum L. (Delberhuu burjgar)

270 TRLA Thermopsis lanceolata R.BR. (Yulden tarvagan shiir)

271 TRLU Trifolium lupinaster L. (Shoshloirhog hoshoongor )

272 TRPR Tretocarya pratensis Maxim. (Nugiin teshgi)

273 TRPRA Trifolium pratense L. (Nugiin hoshoongor)

274 TRSB Trisetum sibiricum Rupr. (Sibir ureen suul)

275 TRTR Tragopogon trachycarpus S. Nikit. (Shiruun urt yamaan sahal )

276 URCA Urtica cannabina L. (Olslig halgai)

277 VAOF Valeriana officinalis L. (Emiin bambai)

278 VEIN Veronica incana L. (Buural gandbadraa)

279 VIAM Vicia ameona Fisch. (Evleg gish )

280 VICR Vicia cracca L. (Hulganii gish )

281 VIMU Vicia multicaulis Ldb. (Olon isht gish )

282 VISB Vincetoxicum sibiricum (L.) Decne (Sibir erundgunu )



BA

OL

1.1

BA

OL

1.2

BA

OL

1.3

BA

OL

2.1

BA

OL

2.2

BA

OL

2.3

BA

Ol3

.1

BA

Ol3

.2

BA

Ol3

.3

BA

OL

4.1

BA

OL

4.2

BA

OL

4.3

BA

OL

5.1

BA

OL

5.2

BA

OL

5.3

Àëàã ºâñ - Forb

1 ALLAN AJTR AJTR AJTR AJTR ARAD ALLAN AJTR ALLAN ALLAN ALLAN ALLAN ACAS ACAS ARAD

2 ALLLI ALLAN ALLAN ALLLI ALLSE ARFRI ARAD ALLAN ARAD ARFRI ARAD ARFRI AJTR AJTR ARCO

3 ARAD ALLLI ALLLI ARAD ARAD COAM ARCA ANIN ARFRI CARU ARFRI BUBI ALLAN ARCO ARSC

4 ARCA ARAD ANIN ARCA ARCA CYDH ARFRI ARAD ARGR CHAL CHAL DIVE ALLBI ARFRI BUBI

5 ARFRI ARCA ARAD ARFRI ARFRI DIVE ARGR ARCA ARSC CYDH CYDH ERAL ALLSE ARSC CACA

6 CHAL ARFRI ARCA ARPAL ARPAL DOIN ASDAH ARFRI BUBI DIVE DIVE GAVE ARAD ARTA CAMO

7 CHERE CHERE ARFRI CHERE BUBI GOSP CHAL ARGR CHERE GAVE DOIN GEDE ARCO BUBI CYDH

8 COAM CYDH ARGR COAM COAM HADA CHERE ARSC COAM HEHI EPEQ GOSP ARPAL CACA DIVE

9 CYDH DIVE ARPA CYDH CYDH HEHI COAM BUBI CYDH IRTI GAVE HEHI ARSC CAMO EQPR

10 DIVE DOIN ARPAL DIVE DIVE KOPR CYDH CAMO DIVE KOPR GEDE IRTI BUBI DIVE GAVE

11 DOIN ECHU BUBI DOIN ERAL LIDH DIVE CHERE DOIN LIDH IRTI KOPR CACA GAVE GEDE

12 ECHU ERAL COAM ERAL GEDE POTAC DOIN COAM ERAL POTAC KOPR LIDH CAMO GEDE GERDH

13 EPEQ GAVE CYDH GEDE GOSP POTBI GEDE COME GOSP POTBI LIDH PEFL CYDH LECO HEHI

14 GAVE GOSP DIVE GOSP HEHI POTE GOSP COMEL HADA POTTA PLAN PHTU DIVE LEOC LEOC

15 GOSP HADA DOIN HADA IRTI PTCA HADA CYDH HEHI PUAM POTAC PLAN EQPR LIBU LIBU

16 HADA HEHI ECHU HEHI KOPR PUAM HEHI DIVE IRTI STDI POTBI POTAC ERAL LIDH LIDH

17 HEHI IRTI ERAL IRTI LAMY SASA IRTI DOIN KOPR POTE POTBI GAVE MEFA MEFA

18 KOPR KOPR GAVE KOPR LIDH SCAU KOPR ERAL LIDH POTTA POTE GEDE PHTU ORSP

19 LIDH LAMY GEDE LAMY POTAC THIS POTAC GAVE PEFL PUAM POTTA LEOC POTAC PHTU

20 POTAC LAST GOSP LIDH POTBI POTBI GEDE POTAC SCCO PUAM LIBU POTBI POTAC

21 POTBI LIDH HADA ORSP POTE POTE GOSP POTBI STDI SADI LIDH POTIM POTBI

22 POTE PLAN HEHI PLVI PUAM PTCA HADA POTE STRA SASA MEFA POTTA POTE

23 POTTA POTAC IRTI POTAC SASA SASA HEHI PTCA VEIN SCCO PHTU PUAM POTIM

24 PTCA POTBI KOPR POTBI SCAU SCAU IRTI PUAM STDI POTBI SAOF POTSE

25 PUAM POTE LAMY POTE SCCO SIAD KOPR SASA STRA POTE SASA POTTA

26 SADI POTTA PEFL POTSE SECE THIS LEOC SCAU THIS POTTA SCCO PUAM

27 SCAU PTCA PLAN PUAM SIAD LIDH SIJE VEIN PUAM SECE SAOF

28 SCCO PUAM POTAC SCAU SIJE ORSP STDI SAOF SIAD SASA

29 SECE SASA POTBI SCCO STDI PEFL THIS SASA THIS SCAU

30 STDI SCAU POTE SECE THIS POTAC VEIN SECE VEIN SCCO

31 SCCO PTCA SIAD VEIN POTBI SIJE SECE

32 SECE PUAM SIJE POTE THIS STDI

33 SIAD SADI STCHA POTSE VEIN THIS

34 TAOF SASA THIS PTCA VEIN

35 THIS SCCO PUAM

36 VEIN SECE SASA

37 SIJE SCCO

38 STCHA SEAL

39 STDI SECE

40 TAOF SIAD

41 VEIN SIJE

42 THIS

43 VEIN


BA

OL

1.1

BA

OL

1.2

BA

OL

1.3

BA

OL

2.1

BA

OL

2.2

BA

OL

2.3

BA

Ol3

.1

BA

Ol3

.2

BA

Ol3

.3

BA

OL

4.1

BA

OL

4.2

BA

OL

4.3

BA

OL

5.1

BA

OL

5.2

BA

OL

5.3

¯åòýí óðãàìëóóä - Graminoid

1 AGCR AGCR AGCR AGCR AGCR AGCR AGCR AGCR AGCR AGCR AGCR AGCR AGCR AGCR ALAR

2 CLSQ CLSQ CLSQ CLSQ CLSQ CLSQ CLSQ CLSQ CLSQ CLSQ CLSQ CLSQ ALPR ALAR ALPR

3 ELCHN FELE ELCHN KOMA KOMA POAT ELCHN ELCHN ELCHN ELCHN ELCHN ELCHN BRIN BRIN BRIN

4 FELE KOMA KOMA POAT POAT STKR KOMA FELE POAT KOMA KOMA KOMA CLSQ CLSQ ELCHN

5 KOMA POAT POAT STBA STBA STBA KOMA STBA STBA POAT POAT ELCHN ELCHN HOVU

6 POAT STBA STBA STKR STKR STKR POAT STKR STKR STKR STKR HOVU HOVU KOMA

7 STBA STKR STKR SPSB KOMA KOMA POAT

8 STKR STSB STBA POAT POAT STBA

9 STKR STBA STBA STKR

10 STSB STKR STKR STSB

11 STSB STSB

Áóóðöàãò óðãàìëóóä - Graminoid

1 MEDE ASGA ASGA ASGA ASGA ASGA ASGA ASGA ASGA OXOX THDAH OXMY MEDE MEDE

2 OXOX MEDE MEDE MEDE MEDE MEDE MEDE OXOX THDAH VICR THDAH OXMY OXMY

3 OXOX OXOX OXOX TRPRA THDAH THDAH

4 VICR TRPRA TRPRA

5 VICR VICR

Óëàëæ - Sedge

1 CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXCA CXDU

2 CXKO CXKO CXKO CXKO CXKO CXKO CXDU CXKO

3 CXKO

Ñººã - Shrub

1 CARPY CARPY CARPY CARPY CARMI CARMI CARMI CARMI CARMI CARMI CARMI SPDH RODH CARMI RODH

2 SPDH SPDH THDH THDH THDH CARPY CARPY CARPY CARPY CARPY SPDH

3 THDH THDH SPDH SPDH SPDH

4 SPPU

5 THDH

Íèéò ç¿éëèéí òîî – Total species richness

44 50 53 47 43 29 36 63 42 24 36 38 51 51 52

Õ¿ñíýãò 11. Ýêîëîãèéí ñóäàëãààãààð Ñýëýíãý àéìãèéí Áàÿíãîë ñóìûí ºâºëæººíèé (100, 500, 1000ì-ò) áýë÷ýýðèéí àëñëàëòààð õèéãäñýí ñóäàëãààíû òàëáàð á¿ðò òîõèîëäñîí óðãàìëûí ç¿éë¿¿äèéã àæ àõóéí á¿ëãýýð íü íýã á¿ð÷ëýí

àíãèëàí æàãñààëàà. Ç¿éëèéí òîìú¸îëëûí Ìîíãîë Ëàòèí íýðñèéã õ¿ñíýãò -ýýñ õàðíà óó.


SK

HN

1.1

SK

HN

1.2

SK

HN

1.3

SK

HN

2.1

SK

HN

2.2

SK

HN

2.3

SK

HN

3.1

SK

HN

3.2

SK

HN

3.3

SK

HN

4.1

SK

HN

4.2

SK

HN

4.3


1 ALLAN ALLAN ALLAN ALLMO ALLAN ALLAN ALLAN ARFRI ALLSE ALLAN ALLAN ALLAN

2 ALLBI ALLBI ALLBI ARCO ALLBI ARCO ARFRI ARSC ARFRI ALLSE ALLSE ARFRI

3 ALLSE ALLSE ALLSE ARFRIA L L -MGL

ARFRI ARSC COAM ARSC ARFRI ARFRI CYDH

4 ARFRI ARCO ARFRI ASDAH ALLSE BUBI CHAL CYDH CYDH ARSC ARSC DIVE

5 ARSI ARFRI ARTE CHAL ARCO CYDH COAM DIVE DIVE CHAL CYDH DOIN

6 BUBI ARSC CHAL CYDH ARFRI DIVE CYDH ERAL ERAL CYDH DIVE EPEQ

7 CHAL BUBI CHHY DOIN ARSC ERAL DIVE GAVE GOSP DIVE DOIN GAVE

8 CYDH CRSI CRSI KOPR ASDAH HEHI ERAL GOSP HEHI DOIN GAVE GOSP

9 GAVE CYDH CYDH LEOC BUBI IRTI GAVE HEHI KOPR ERAL GOSP IRTI

10 HEHI GAVE EPEQ POTAC CHAL KOPR GOSP IRTI LIDH GAVE HEHI KOPR

11 KOPR HEHI GAVE SECA CYDH LEOC HEHI KOPR ORSP GOSP IRTI LIDH

12 LIDH KOPR HEHI SECE DIVE ORSP IRTI PEFL POTAC HEHI KOPR ORSP

13 PHTU LEOB HIUM THIS DOIN POTAC KOPR POTAC POTBI IRTI LIDH PEFL

14 PLAN ORSP HIVI THPE ERAL POTBI PEFL POTBI PUAM KOPR ORSP POTAC

15 POTAC PHTU KOPR VEIN HEHI RHUN POTAC PUAM SADI LIDH PEFL POTBI

16 POTBI POTBI LEOB IRTI SADI POTBI SADI SASA MYSY POTAC POTE

17 POTTA POTTA ORSP KOPR SASA PUAM SASA SIAD PHTU POTBI PUAM

18 PUAM PUAM PHTU LEOC SCAU SADI SECE VEIN PLDI POTTA SADI

19 PUBU PUBU POTTA POTAC SECE SASA VEIN POTAC SADI THIS

20 SADI SCMU PUAM SADI SIAD SCRAD POTBI STDI VEIN

21 SCCO SECE SASA SASA VEIN SECE POTE THIS

22 SECE THIS SCAU SECA VEIN POTTA VEIN

23 THIS VEIN SCCO TAOF PUAM

24 VEIN SECE THIS SADI

25 SIJE VEIN SASA

26 TAOF STDI

27 THIS THIS

28 VEIN VEIN


S

KH

N1.

1

SK

HN

1.2

SK

HN

1.3

SK

HN

2.1

SK

HN

2.2

SK

HN

2.3

SK

HN

3.1

SK

HN

3.2

SK

HN

3.3

SK

HN

4.1

SK

HN

4.2

SK

HN

4.3


1 AGCR AGCR AGCR AGCR AGCR AGCR AGCR AGCR AGCR AGCR AGCR AGCR

2 AGMGL CLSQ CLSQ CLSQ CLSQ CLSQ POAT POAT POAT CLSQ CLSQ CLSQ

3 CLSQ ELCHN ELCHN ELCHN ELCHN ELCHN STKR STKR STKR ELCHN ELCHN ELCHN

4 ELCHN KOMA KOMA STKR STBA POAT KOMA KOMA KOMA

5 KOMA POAT POAT STKR STKR POAT POAT POAT

6 POAT STKR STKR STBA STBA STBA

7 STKR STSB STKR STKR STKR

8 STSB

Áóóðöàãò óðãàìëóóä - Legume

1 ASAD ASGA ASGA ASDH ASDH ASDH ASGA ASGA ASGA OXOX

2 ASSPH THMN ASGA ASGA ASGA OXOX MEDE

3 TRLA MEDE

4 OXOX

Óëàëæ - Sedge

1 CXDU CXDU CXDU CXDH CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU

2 CXKO CXDU CXKO CXKO CXKO CXKO CXKO CXKO CXKO

Ñººã - Shrub

1 CARMI CARMI CARMI CARMI CARMI CARMI CARMI CARPY CARPY CARMI CARMI CARMI

2 CARPY CARPY CARPY CARPY CARPY CARPY CARPY SPDH SPDH SPDH CARPY CARPY

3 CARST CARST SPDH SPDH


38 35 40 25 36 33 32 28 26 39 34 33

Õ¿ñíýãò 12. Ýêîëîãèéí ñóäàëãààãààð Ñýëýíãý àéìãèéí Ñàéõàí ñóìûí ºâºëæººíèé (100, 500, 1000ì-ò) áýë÷ýýðèéí àëñëàëòààð õèéãäñýí ñóäàëãààíû òàëáàð á¿ðò òîõèîëäñîí óðãàìëûí ç¿éë¿¿äèéã àæ àõóéí á¿ëãýýð íü íýã á¿ð÷ëýí

àíãèëàí æàãñààëàà. Ç¿éëèéí òîìú¸îëëûí Ìîíãîë Ëàòèí íýðñèéã õ¿ñíýãò -ýýñ õàðíà óó.


S

AN

T1.

1

SA

NT

1.2

SA

NT

1.3

SA

NT

2.1

SA

NT

2.2

SA

NT

2.3

SA

NT

3.1

SA

NT

3.2

SA

NT

3.3

SA

NT

4.1

SA

NT

4.2

SA

NT

4.3

SA

NT

5.1

SA

NT

5.2

SA

NT

5.3


1 AJAC AJAC ALLBIA L L -MGL

A L L -MGL

ALLAN ALLPO ALLAN AJACA L L -MGL

ALLAN ALLAN ALLPO ALLAN ALLAN

2 ALLANALL-MGL

A L L -MGL

ALLPO ALLPO ALLBI ARPCA L L -MGL

ALLAN ALLPO ALLBI ALLBI ARADA L L -MGL

A L L -MGL

3 ALL-MGL

ALLPO ALLPO ARCA ARCAA L L -MGL

ASDAH ALLPR ALLPO ALLPRA L L -MGL

A L L -MGL

ARAN ALLPO ALLPO

4 ALLPO ARAN ARPE ARPC ARCO ALLOD BADA ARAN ARFRI ARAD ALLPO ALLPO ARPC ALLPR ARAD

5 ARFRI ARFRI ARSE BADA ARFRI ALLPO CHAL ARFRI ARPC ARPC ARFRI ARDR ARSI ARPC ARPC

6 ARPE ARPC BADA BUBI ARPC ARAN HEBI ARPC BADA ARSI ARSI ARFRI BADA CHAL ARSI

7 ARSE BADA CHAL CHAL BADA ARCA IRBU BADA BUSC ASGO BADA ARPC CHAL IRBU BADA

8 ASGO CHAL COAM CHARI BUBI ARFRI KOPR BUBI CHAL ATPU CHAC ARSI COAM LAIL CHAL

9 BADA COAM DRFO COAM CHAL BADA LAIL CHAL CHARI BADA CHAL ASGO DOIN PTCA DOIN

10 CHAL DOIN EUEW DOIN CHARI BUSC PTCA COAM DOIN CHAL COAM CHAL DRFO SACOL IRBU

11 COAM EUEW IRBU DRFO COAM CHAL SACOL DOIN HADA COAM DOIN COAM DRNE SCDI LAIL

12 DOIN IRBU KOPR HADA CYDH COAM SCDI DRFO HEBI ERMI ERMI DRNE IRBU SISE PTCA

13 DRFO KOPR LAIL IRBU DOIN CRDH VISB HADA IRBU HEBI HADA HEBI LAIL SACOL

14 EUCE LAIL PTCA LAIL DRFO CYDH IRBU KOPR IRBU HEBI IRBU PTCA SCDI

15 EUEW PTCA SACOL POTSE HADA DOIN KOPR LAIL PTCA IRBU LAIL SACOL

16 IRBU SACOL SISE PTCA HEBI DRFO LAIL PTCA SACOL LAIL PENI SCDI

17 KOPR SCDI SACOL IRBU HADA PTCA SACOL SCDI POTBI POTBI SECE

18 LAIL SISE SCDI LAIL IRBU SACOL SISE PTCA PTCA SISE

19 PTCA SECE POTBI LAIL SACOL SACOL

20 SACOL SIAD PTCA POTSE SCDI SCDI

21 SCDI SACOL PTCA SISE SISE

22 SISE SASA SACOL

23 SCDI SASA

24 SECE SECE

25 SISE SIRE


Õ¿ñíýãò 13. Ýêîëîãèéí ñóäàëãààãààð ªâºðõàíãàé àéìãèéí Ñàíò ñóìûí ºâºëæººíèé (100, 500, 1000ì-ò) áýë÷ýýðèéí àëñëàëòààð õèéãäñýí ñóäàëãààíû òàëáàð á¿ðò òîõèîëäñîí óðãàìëûí ç¿éë¿¿äèéã àæ àõóéí á¿ëãýýð íü

íýã á¿ð÷ëýí àíãèëàí æàãñààëàà. Ç¿éëèéí òîìú¸îëëûí Ìîíãîë Ëàòèí íýðñèéã õ¿ñíýãò -ýýñ õàðíà óó.

S

AN

T1.

1

SA

NT

1.2

SA

NT

1.3

SA

NT

2.1

SA

NT

2.2

SA

NT

2.3

SA

NT

3.1

SA

NT

3.2

SA

NT

3.3

SA

NT

4.1

SA

NT

4.2

SA

NT

4.3

SA

NT

5.1

SA

NT

5.2

SA

NT

5.3


1 CHVIR AGDE AGDE ACSP ACSP AGCR ACSP AGCR ACSP ACSP ACSP ACSP ACSP ACSP ACSP

2 CLSQ CHVIR CHVIR AGCR AGCR CHVIR CLSQ CHVIR AGCR CHVIR AGDE CHVIR AGDE CHVIR CHVIR

3 STGB CLSQ CLSQ AGDE AGDE CLSQ STKR KOMA CHVIR STGB CHVIR CLSQ CHVIR STGB CLSQ

4 STKR STGB STGB CHVIR CHVIR ELCHN STGB CLSQ STKR CLSQ KOMA ELCHN STKR STGB

5 STKR STKR CLSQ CLSQ STGB STKR STGB STGB STGB KOMA STKR

6 STGB ELCHN STGR STKR STKR STKR STGB

7 STKR STGB STKR

8 STKR


1 ASGA ASGA ASGA ASGA ASDH ASGA ASGA ASGA ASDH ASDH ASDH

2 OXCH ASME ASGA ASGA ASGA

3 OXOX

4

Óëàëæ- Sedge

1 CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU

2

Ñººã - Shrub

1 CAR-BU

CAR-BU

C A R -BU

C A R -LE

C A R -LE

C A R -BU

C A R -LE

C A R -BU

C A R -BU

C A R -LE

C A R -BU

C A R -BU

C A R -BU

C A R -BU

C A R -BU

2 C A R -LE

C A R -LE

C A R -LE

C A R -LE

C A R -LE

C A R -LE

C A R -LE

C A R -LE

C A R -LE

3 CARPY CARTI CARTI

Íèéò ç¿éëèéí òîî - Total species richness

28 25 26 32 36 37 18 27 26 25 31 31 30 22 24


B

NG

L1.

1

BN

GL

1.2

BN

GL

1.3

BN

GL

2.1

BN

GL

2.2

BN

GL

2.3

BN

GL

3.1

BN

GL

3.2

BN

GL

3.3

BN

GL

4.1

BN

GL

4.2

BN

GL

4.3

Àëàã ºâñ

1 ALLMGL AJAC ALLAN ALLMO ALLAN ALLMGL ALLMGL ALLMGL ALLMGL ALLMGL AJAC ALLMGL

2 ALLPO ALLAN ALLMGL ALLPO ALLPO ALLPO ALLPO ALLPO ALLPO ALLPO ALLPO ALLPO

3 ASGO ALLPO ALLPO ARAD ARFRI ARAD ARAD ARPC ARAD ARAD ARAD ARAD

4 BADA ASGO ASGO BADA ASGO ARFRI BADA CHAL ARPE ARFRI ARFRI ARPE

5 CHAL CHAL BADA CHAL CHAL BADA CHAL CHARI BADA ARSI ARSI COAM

6 COAM COAM CHAL COAM COAM COAM COAM COAM CHAL BADA BADA KOPR

7 HADA HADA COAM IRBU HEBI IRBU HADA HADA CHARI BUSC COAM LAIL

8 HEBI IRBU ERTI LAIL POTBI PENI IRBU IRTE COAM CHAL DOIN LAIN

9 IRBU LAIL HADA POTBI PTCA POTBI KOPR KOPR HADA COAM KOPR PTCA

10 LAIL PTCA IRBU PTCA SACOL PTCA LAIL LAIL KOPR DOIN LAIN SACOL

11 PTCA PUBU PTCA SACOL SISE SACOL POTBI POTBI LAIL HADA PTCA SCAU

12 SACOL SACOL SACOL SISE SISE PTCA PTCA SACOL IRBU SACOL SISE

13 SACOL SACOL KOPR SCAU

14 SCDI LAIL SECE

15 SISE PTCA SISE

16 SACOL

17 SCDI

18 SECE

19 SISE

20 TACOL


Õ¿ñíýãò 14. Ýêîëîãèéí ñóäàëãààãààð ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàÿíãîë ñóìûí ºâºëæººíèé (100, 500, 1000ì-ò) áýë÷ýýðèéí àëñëàëòààð õèéãäñýí ñóäàëãààíû òàëáàð á¿ðò òîõèîëäñîí óðãàìëûí ç¿éë¿¿äèéã àæ àõóéí á¿ëãýýð íü


B

NG

L1.

1

BN

GL

1.2

BN

GL

1.3

BN

GL

2.1

BN

GL

2.2

BN

GL

2.3

BN

GL

3.1

BN

GL

3.2

BN

GL

3.3

BN

GL

4.1

BN

GL

4.2

BN

GL

4.3

¯åòýí óðãàìëóóä - Graminiod

1 CHVIR CHVIR CHVIR ACSP ACSP ACSP ACSP AGCR AGDE AGDE ACSP ACSP

2 CLSO CLSO CLSO CLSQ AGDE AGDE AGDE AGDE CHVIR CHVIR AGDE AGDE

3 STGB STGB CLSQ ELCHN CLSO CLSO CHVIR CHVIR CLSQ CLSO CHVIR CHVIR

4 STKR STGB STGB CLSQ ELCHN CLSQ CLSQ STGB CLSQ CLSQ CLSQ

5 STKR STKR ELCHN STGB STGB STGB STKR STGB ELCHN ELCHN

6 STGB STKR STKR STKR STKR STGB STGB

7 STKR STKR STKR


1 ASMO ASGA ASGA ASGA ASGA ASGA

2 ASTE

Óëàëæ - Sedge

1 CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU

Ñººã - Shrub

1 CARBU CARBU CARBU CARBU CARBU CARBU CARBU CARBU CARBU CARBU CARBU CARBU

2 CARLE CARLE CARLE CARLE CARLE CARLE CARLE CARLE


19 18 20 20 22 22 24 21 19 30 26 23


BA

UZ

1.1

BA

UZ

1.2

BA

UZ

1.3

BA

UZ

2.1

BA

UZ

2.2

BA

UZ

2.3

BA

UZ

3.1

BA

UZ

3.2

BA

UZ

3.3

BA

UZ

4.1

BA

UZ

4.2

BA

UZ

4.3

BA

OL

5.1

BA

OL

5.2

BA

OL

5.3


1 ALLAN ALLAN ALLAN ALLAN ALLBI ALLAN ACAS ACAS ACAS ALLAN ALLBI ALLBI ACAS ACAS ARAD

2 ALLOD ARAD ARAD ALLBI ANSE ALLBI ACBA ACBA ACBA ALLBI ARCA ARCA AJTR AJTR ARCO

3 ARAD ARANE ARANE ARANE ARANE ARANE ACKU ALLOD ANSE ALLSE ARCH ARCH ALLAN ARCO ARSC

4 ARANE ARCA ARCA ARCA ARCA ARCA ACTU ANSE ARDR ARCA ARFRI ARFRI ALLBI ARFRI BUBI

5 ARCA BUSC ARDR ARFRI ARFRI ARFRI ALLSE ARDR ARTA ARCH CYDH CYDH ALLSE ARSC CACA

6 ARFRI CYDH ARFRI ASALP BUBI ASAL ANSE ARMGL ASALP ARFRI ECLA ECLA ARAD ARTA CAMO

7 CHAL DOIN BUSC BUBI CYDH BUBI ARMGL ARSE BUSC CYDH GAVE GAVE ARCO BUBI CYDH

8 CYDH EUCE CYDH CNMU DIVE CYDH ARTA ARTA CACA ECLA GEDE GEDE ARPAL CACA DIVE

9 DOIN HEAL GOSP CYDH ECLA DIVE ASAL ASALP CAGL GAVE IRTI IRTI ARSC CAMO EQPR

10 EUCE IRFL HEAL DIGR EUCE ECLA ASALP BUSC CEPA GEDE PLAN PLAN BUBI DIVE GAVE

11 IRFL KOPR IRFL DIVE GAVE EUCE BUSC CAGL CHAL IRTI POTAC POTAC CACA GAVE GEDE

12 KOPR LAMY LAMY DOIN IRFL GAVE CACA CEPA DESO LAINT POTBI POTBI CAMO GEDE GERDH

13 LAMY POTBI PEHY ECLA IRTI HEAL CAGL DISU GABO PLANP O T -MU

P O T -MU

CYDH LECO HEHI

14 POTBIPOT-MU

POTAC EUCE LAMY LAMY CEPA DRNE GAVE POTBI POTSE POTSE DIVE LEOC LEOC

15 POT-MU

POTSE POTBI GAVE PLAN LEOC DRNE GABO GEMAP O T -MU

PUBU PUBU EQPR LIBU LIBU

16 POTSE SACOLP O T -MU

GESQ POTAC PHSB GABO GAVE GERPR POTSE RHUN RHUN ERAL LIDH LIDH

17 RHUND SIAD POTSE HEAL POTBI PLAN GAVE GEMA IRTI POTTA SIAD SIAD GAVE MEFA MEFA

18 SACOL SIAD IRTI POTTA POTAC GEMA GERPR LAMA RHUND STCHA STCHA GEDE PHTU ORSP

19 SIAD TACOL LAMY PTCA POTBI GERPR GERPS LIPU SECE THPE THPE LEOC POTAC PHTU

20 LIBU SASAP O T -MU

LAMA GESB MEAP SIAD LIBU POTBI POTAC

21 PHSB SECE POTSE LESB HEDI PHTU THPE LIDH POTIM POTBI

22 PLAN TACOL POTTA LIBU LIBU PLAL MEFA POTTA POTE

23 POTBI TADI POTVE LIPU MEAP PLAN PHTU PUAM POTIM

24 P O T -MU

PTCA LORO MYSY PLCOR POTBI SAOF POTSE

25 POTSE SASA PESA PEFL PLMA POTE SASA POTTA

26 POTTA SCMU PHTU PHTU POTTA POTTA SCCO PUAM

27 PTCA SECE PLAL PLAL PUAM PUAM SECE SAOF

28 PUBU SIAD PLAN PLAN RUAC SAOF SIAD SASA

29 SASA TACOL PLMA PLMA SAOF SASA THIS SCAU

30 SECE THPE POTBI POSBR SCCO SECE VEIN SCCO

31 SIAD SAOF RUAC SCGA SIJE SECE

32 SIRE SCGA SAOF SCMU THIS STDI

33 STCHA SCSC SCMU SEMA VEIN THIS

34 STDI SIAD SCRAD SIRE VEIN

35 TACOL SIRE SEAI TADI

36 TADI THMI SECA THFO

37 THPE SIRE THMI

38 TRTR THFO THPE

39 THMI TRTR

40 THPE URCA

41 TRTR

42 VAOF


Õ¿ñíýãò 15. Ýêîëîãèéí ñóäàëãààãààð ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàò-ªëçèé ñóìûí ºâºëæººíèé (100, 500, 1000ì-ò) áýë÷ýýðèéí àëñëàëòààð õèéãäñýí ñóäàëãààíû òàëáàð á¿ðò òîõèîëäñîí óðãàìëûí ç¿éë¿¿äèéã àæ àõóéí á¿ëãýýð íü


B

AU

Z1.

1

BA

UZ

1.2

BA

UZ

1.3

BA

UZ

2.1

BA

UZ

2.2

BA

UZ

2.3

BA

UZ

3.1

BA

UZ

3.2

BA

UZ

3.3

BA

UZ

4.1

BA

UZ

4.2

BA

UZ

4.3


1 AGCR AGCR AGCR AGCR AGCR AGCR BRIN BRIN AGCR AGCR AGCR AGCR

2 CLSQ CLSQ CLSQ CLSQ CLSQ CLSQ KOALT FEOV BRIN BRIN CLSQ BRIN

3 ELCHN ELCHN ELCHN STKR ELCHN ELCHN POPR FERU ELCHN CLSQ ELCHN CLSQ

4 HEALT KOMA KOMA KOCR KOCR POSU KOALT ELEX ELCHN KOALT ELCHN

5 STKR STKR STKR KOMA KOMA TRSB KOMA FEOV HEALT KOMA HEALT

6 STKR POAT POPR KOALT KOALT STKR KOALT

7 STKR POSB POAT KOMA KOMA

8 POSU POPR POAT POAT

9 STSB POSU STKR STKR

10 STSB


1 ASGA ASME THDAH ASGA ASIN TRLU ASIN THDAH THDAH ASIN

2 ASSA TRLU VICR VIAM OXLAS

3 OXOX OXOX

4 THDAH

Óëàëæ - Sedge

1 CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU

2 CXPED CXPED CXPED CXPED CXPED CXPED CXPE CXPE CXKO

3 CXPED CXPED CXPED

Ñººã -Shrub

1 THDH ROAC DAFR DAFR DAFR

2 ROAC

3 SPME

Íèéò ç¿éëèéí òîî - Total species rcihness

25 24 26 42 32 43 48 58 55 34 29 50


U

NG

A1.

1

UN

GA

1.2

UN

GA

1.3

UN

GA

2.1

UN

GA

2.2

UN

GA

2.3

UN

GA

3.1

UN

GA

3.2

UN

GA

3.3

UN

GA

4.1

UN

GA

4.2

UN

GA

4.3

UN

GA

5.1

UN

GA

5.2

UN

GA

5.3


1 ALLBI ALLAN ALLAN ALLAN ARCA ARCA ALLAN ALLBI ALLAN ALLAN ALLOD ACAS ADST ADST ALLAN

2 ALLSE ALLBI ARCA ARAD ARDR ARDR ALLBI ARCA ALLBI ALLBI ANSE ACBA ALLAN ALLAM ALLOD

3 ARCA ARCA ARDR ARCA ARFRI ARFRI ALLSE ARFRI ALOB ALLOD ARCA ALLOD ALLOD ALLOD ALLSE

4 ARCO ARCO ARFRI ARDR BUBI ARPE ARAD ARTA ARCA ANSE ARCO ANSE ARCA ANSE ARCA

5 ARFRI ARDR BUBI ARFRI CYDH BUBI ARCA ASALP ARCO ARCA ARFRI ARCA ARCO ARCA ARDR

6 ASALP ARFRI DOIN BUBI DOIN CYDH ARDR BUBI ARDR ARCO ARGR ARCO ARDR ARCO ARFRI

7 BUBI BUBI GESQ DOIN DRFO DOIN ARFRI CYDH ARFRI ARFRI ARINT ARINT ARFRI ARFRI ARMGL

8 CHALT BUSC HEAL GOSP HEAL DRFO ARTA DOIN ARRU ARINT ARSE ARMGL ARINT ARINT ARTA

9 DIDI DIDI IRTI HEAL IRTI HEAL BUBI ECLA ARTA ARTA ARTA ARSE ARSE ARTA ASALP

10 DOIN DOIN PEFL IRTI PEFL IRTI CHAL GAVE ASALP ASPR ASALP ARTA ARTA ASALP BUSC

11 HEAL HEAL PHSB PEFL PHSB PEFL DOIN GEDE BUBI BUBI ASPR ASALP ASALP BUBI CACA

12 IRTI IRTI POTBI PHSB POTBI PHSB DRFO HEAL DIDI DIDI BUBI CAGL BUBI BUSC CHFO

13 PEFL PEFL POTMU POTBI POTSE POTBI GEDE IRTI DOIN DIVE BUSC CEAR BUSC DIDI DIDI

14 PHSB PHSB POTSE POTMU PUBU POTSE HEAL LEOC ECLA DOIN CHAL CHAL CHAL DOIN DIVE

15 POTSE POTSE PUBU POTSE RHUND PUBU IRTI LIFL GEDE GAVE DIDI DIDI DIDI ECLA DOIN

16 PUBU PUBU SASA PUBU SACOL SASA LIBU PEFL HEAL HEAL DIVE DIVE DOIN GAVE GAVE

17 SASA SASA SECE SASA SASA SIAD PEFL PEHY IRTI HEBI DOIN DOIN ECLA GEDE GEDE

18 SECE SEAI SIAD SIAD SECE PHSB PHSB LEOC IRLA GAVE GAVE GAVE HEBI GERPR

19 SIAD SECE TACOL SIAD POTBI PLAN PEFL IRTI GEDE GEDE GEDE IRTI HEBI

20 SIAD TADI SIRE POTSE POTBI PEHY LAMA HEBI GERPR GESQ LIFL IRTI

21 PUBU POTSE PHSB LIFL IRTI HEBI HEBI PEFL LAMA

22 RAPE POTVE PLAN PEFL LEOC IRLA IRLA PEVA LELE

23 RHUND PUBU POTBI PEHY LIBU IRTI IRTI PHSB LIBU

24 SCSC RAPE PUBU PLAN PEFL LAMA LAMA PLAN LIFL

25 STDI RHUND PUTU POTBI PEHY LELE LELE POTBI PEEL

26 THPE SAOF RHUND POTMU PEVA LIFL LIBUP O T -MU

PEVA

27 SASA SAOF PUBU PLANM E -DAV

LIFL POTSE PHSB

28 SECE SASA PUTU POTBI PEFL PEVA PUBU PLAL

29 SIAD SASC RHUND PUBU PEVA PHSB PUTU PLAN

30 TADI SCRAD SAOF PUTU PLAL PLAN SEAI POTBI

31 THPE SIAD SASP RUAC PLAN POTBI SECEP O T -MU

32 TACOL SCMU SAOF POTFRP O T -MU

SIAD PUBU

33 THPE SCSC SASA PUBU POTSE THPE PUTU

34 SEAI SASP PUTU PUBU SAOF

35 SIAD SCGA RUAC PUTU SCGA

36 SIRE SCMU SAOF RHUND SEAI

37 TAOF SEAI SASP SAOF SECE

38 THPE SIAD SCGA SECE SIAD

39 SIRE SCMU SIAD SIRE

40 TADI SEAI SIRE TACOL

41 THPE SIRE TADI THPE

42 VAOF TACOL THMI VAOF

43 TADI THPE

44 THPE

45 TRPR

46 VAOF

47 VEIN


Õ¿ñíýãò 16. Ýêîëîãèéí ñóäàëãààãààð ªâºðõàíãàé àéìãèéí Óÿíãà ñóìûí ºâºëæººíèé (100, 500, 1000ì-ò) áýë÷ýýðèéí àëñëàëòààð õèéãäñýí ñóäàëãààíû òàëáàð á¿ðò òîõèîëäñîí óðãàìëûí ç¿éë¿¿äèéã àæ àõóéí á¿ëãýýð íü


U

NG

A1.

1

UN

GA

1.2

UN

GA

1.3

UN

GA

2.1

UN

GA

2.2

UN

GA

2.3

UN

GA

3.1

UN

GA

3.2

UN

GA

3.3

UN

GA

4.1

UN

GA

4.2

UN

GA

4.3

UN

GA

5.1

UN

GA

5.2

UN

GA

5.3


1 AGCR AGCR AGCR AGCR AGCR AGCR AGCR AGCR AGCR AGCR AGCR AGCR AGCR AGCR AGCR

2 FELE FELE FELE FELE ELCHN FELE ELCHN ELCHN ELCHN BRIN BRIN BRIN FESB ELCHN ELCHN

3 FESB FESB FESB KOMA KOMA KOMA STKR FEALT FESB ELCHN KOMA ELSB KOALT FELE FESB

4 KOMA KOMA KOMA POAT POAT POAT KOMA KOMA FEALT POAT FESB KOMA FESB KOMA

5 POAT POSB POAT STKR STKR STKR POAT POAT FESB POSU KOALT POAT KOALT POAT

6 STKR STKR STKR STKR STKR KOMA STKR KOMA POPR KOMA POPR

7 POAT POAT STKR STKR STKR

8 POPR POPR

9 STKR STSB


1 ASGA ASGA ASAD ASGA ASGA ASGA ASAD ASME OXFI ASAD ASAD ASAD ASAD ASAD ASAD

2 ASME ASIN ASME ASIN ASME ASIN OXFI OXFI ASIN ASIN ASIN ASMEA S -MEM

3 ASME OXNI OXFI OXFI OXFI OXLAS ASME ASME ASMEA S -MEM

4 OXLAS VIMU OXFI OXFI OXFI OXFI

5 OXNI OXOX

6 VICR

Óëàëæ - Sedge

1 CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU CXDU

2CX-PED

CX-PED

C X -PED

CXKI CXKO CXKO CXKO CXKO CXPED CXPED

Ñººã - Shrub

1 DAFR DAFR DAFR DAFR DAFR

Íèéò ç¿éëèéí òîî - Total species richness

29 33 29 30 30 27 32 43 41 54 55 60 58 45 53


ÕÀâÑÐÀËÒ 3

• Áîñîî Óðãàö:

Á¿ë

ýã

íºõ

ºðëº

-ëè

éí

íýð

Òàë

áàé

í

êîä

ªâº

ëæºº

õ¿

ðòýë

õ çà

é, ì

¯åò

ýí

óðãà

ìëó

óä

Àëà

ã ºâ

ñ

Ñºº

ã

Óëà

ëæ

Xàã

ä (Á

îðîã

ºâ

ñ)

Áîñ

îî

õàãä

Ìàíõòàé

BAOL 1.1 100 22.48 35.28 10.80 4.16 17.68 4.00

BAOL 1.2 500 33.28 52.80 61.44 6.96 31.20 6.88

BAOL 1.3 1000 33.12 44.16 14.72 11.36 25.84 4.00

Ñýâñ¿¿ë

BAOL 2.1 100 37.90 61.04 7.28 6.72 27.68 5.76

BAOL 2.2 500 18.40 32.32 4.80 4.72 16.24 2.56

BAOL 2.3 1000 4.88 8.56 0.00 0.80 0.00 0.00

ªíäºð Áóðãàñ

BAOL 3.1 100 12.16 40.72 0.00 2.64 2.40 1.60

BAOL 3.2 500 18.00 31.44 2.16 4.88 21.68 11.68

BAOL 3.3 1000 17.44 31.84 6.72 8.48 32.48 7.36

Áàÿíöîãò

BAOL 4.1 100 13.04 36.00 37.76 15.60 27.52 6.24

BAOL 4.2 500 12.80 20.16 2.00 16.72 19.28 4.88

BAOL 4.3 1000 39.12 61.92 9.76 14.80 55.84 21.28

Öàãààí ×óëóóò

BAOL 5.1 100 21.76 35.04 0.40 6.96 20.80 1.92

BAOL 5.2 500 31.28 65.60 0.80 6.72 27.92 12.80

BAOL 5.3 1000 22.44 62.79 0.00 9.13 24.36 11.54


Áàÿíãîë 22.54 41.31 10.58 8.04 23.39 6.83

Á¿ë

ýã

íºõ

ºðëº

-ëè

éí

íýð

Òàë

áàé

í

êîä

ªâº

ëæºº

õ¿

ðòýë

õ çà

é, ì

¯åò

ýí

óðãà

ìëó

óä

Àëà

ã ºâ

ñ

Ñºº

ã

Óëà

ëæ

Xàã

ä (Á

îðîã

ºâ

ñ)

Áîñ

îî

õàãä

Áîð Òîëãîé

SKHN 1.1 100 62.48 45.04 11.12 5.28 43.84 16.56

SKHN 1.2 500 55.92 47.12 7.12 4.64 46.80 11.76

SKHN 1.3 1000 72.07 25.20 24.00 0.00 0.00 0.00

Òàâàí Êîìïëåkc

SKHN 2.1 100 42.24 16.72 15.28 18.72 37.20 4.80

SKHN 2.2 500 48.96 38.16 48.72 5.68 43.36 11.12

SKHN 2.3 1000 41.25 16.64 7.68 0.00 0.00 0.00

Äóíä Áóëàã

SKHN 3.1 100 38.00 54.32 10.64 4.56 62.48 9.60

SKHN 3.2 500 39.92 41.60 12.48 2.00 42.24 12.48

SKHN 3.3 1000 46.32 19.28 11.20 0.00 0.00 0.00

Íîìãîí Ç¿¿í ªâºð

SKHN 4.1 100 49.60 32.48 14.16 5.68 55.12 6.08

SKHN 4.2 500 28.08 37.04 36.80 6.72 69.76 26.80

SKHN 4.3 1000 20.72 21.28 25.28 4.32 33.52 6.08


Ñàéõàí 45.46 32.91 18.71 4.80 36.19 8.77

Õ¿ñíýãò 1. 2012 îíû ýêîëîãèéí õýýðèéí ñóäàëãààãààð Ñýëýíãý àéìãèéí Áàÿíãîë ñóìûí 5 ºâºëæººíä óðãàìëûí óðãàöûã àæ àõóéí á¿ëã¿¿äýýð íü òîäîðõîéëîâ. Íýãæ íü: ãðàì/ì.êâ. Óðãàöûã õàé÷èëæ àâàõ

ñóäàëãààíû àðã÷ëàëûã õàâñðàëò I-ä òîäîðõîé òóñãàñàí áàéãàà.

Õ¿ñíýãò 2. 2012 îíû ýêîëîãèéí õýýðèéí ñóäàëãààãààð Ñýëýíãý àéìãèéí Ñàéõàí ñóìûí 4 ºâºëæººíä óðãàìëûí óðãàöûã àæ àõóéí á¿ëã¿¿äýýð íü òîäîðõîéëîâ. Íýãæ íü: ãðàì/ì.êâ. Óðãàöûã õàé÷èëæ àâàõ ñóäàëãààíû àðã÷ëàëûã

õàâñðàëò I -ä òîäîðõîé òóñãàñàí áàéãàà.


Á¿ë

ýã

íºõ

ºðëº

-ëè

éí

íýð

Òàë

áàé

í

êîä

ªâº

ëæºº

õ¿

ðòýë

õ çà

é, ì

¯åò

ýí

óðãà

ìëó

óä

Àëà

ã ºâ

ñ

Ñºº

ã

Óëà

ëæ

Äýð

ñ

Xàã

ä (Á

îðîã

ºâ

ñ)

Áîñ

îî

õàãä

Ýðäýíý Îâîî

SANT 1.1 100 2.62 12.94 0.26 0.62 0.00 1.08 0.00

SANT 1.2 500 6.96 13.26 1.40 0.28 0.00 6.20 0.00

SANT 1.3 1000 9.58 13.80 2.20 0.32 0.00 10.18 0.34

Õºíäèéí Çàðàà

SANT 2.1 100 5.28 40.54 2.58 0.32 0.00 0.98 0.00

SANT 2.2 500 11.74 25.42 3.98 1.12 0.00 1.48 0.00

SANT 2.3 1000 13.44 24.94 7.12 0.01 0.00 3.64 0.00

Ñîíîð

SANT 3.1 100 0.00 44.16 0.28 0.08 0.00 2.78 0.10

SANT 3.2 500 18.86 7.62 0.18 0.16 0.00 7.02 0.48

SANT 3.3 1000 12.26 3.02 1.48 0.64 0.00 8.18 1.78

Õîëáîî

SANT 4.1 100 2.68 29.90 2.64 1.48 0.00 0.00 0.00

SANT 4.2 500 12.08 34.32 2.02 0.60 3.62 0.00 0.00

SANT 4.3 1000 16.36 28.58 11.30 0.70 0.00 2.04 0.00

Áóìáà

SANT 5.1 100 3.18 15.20 0.20 0.40 0.44 1.12 0.00

SANT 5.2 500 6.74 17.64 1.48 0.48 9.42 2.82 0.00

SANT 5.3 1000 1.36 26.40 0.80 2.90 3.06 1.72 0.00

Äóíäàæ Áèîìàññ, ã/

ì2Ñàíò 8.21 22.52 2.53 0.67 1.10 3.28 0.18

Á¿ë

ýã

íºõ

ºðëº

-ëè

éí

íýð

Òàë

áàé

í

êîä

ªâº

ëæºº

õ¿

ðòýë

õ çà

é, ì

¯åò

ýí

óðãà

ìëó

óä

Àëà

ã ºâ

ñ

Ñºº

ã

Óëà

ëæ

Äýð

ñ

Xàã

ä (Á

îðîã

ºâ

ñ)

Áîñ

îî

õàãä

Øàð Òîéðìèéí

Õºíäèé

BNGL 1.1 100 5.48 3.36 0.36 0.14 0.00 11.82 2.04

BNGL 1.2 500 7.60 8.24 1.48 0.22 0.00 45.90 1.38

BNGL 1.3 1000 8.18 22.52 2.40 0.12 0.00 14.44 1.10

Áóëãèéí Áîð ×óëóó

BNGL 2.1 100 1.08 4.92 0.00 0.94 0.00 3.82 0.00

BNGL 2.2 500 2.40 2.88 0.04 0.44 0.00 3.08 0.66

BNGL 2.3 1000 1.64 13.16 0.52 0.16 0.00 3.68 0.32

Áóëãàí

BNGL 3.1 100 1.48 14.10 0.34 0.20 0.00 2.06 0.76

BNGL 3.2 500 3.06 15.92 0.24 0.20 0.00 3.32 0.20

BNGL 3.3 1000 6.74 6.06 0.00 0.36 0.00 8.06 0.94

ßñàíãèéí Õîîëîé

BNGL 4.1 100 1.28 31.26 1.02 2.68 0.00 0.86 0.06

BNGL 4.2 500 7.12 11.38 0.18 3.52 2.18 2.74 0.38

BNGL 4.3 1000 1.14 24.76 1.66 1.68 0.00 1.94 0.00


Áàÿíãîë 3.93 13.21 0.69 0.89 0.18 8.48 0.65

Õ¿ñíýãò 4. 2012 îíû ýêîëîãèéí õýýðèéí ñóäàëãààãààð ªâºðõàíãàé àéìãèéí Ñàíò ñóìûí 5 ºâºëæººíä óðãàìëûí óðãàöûã àæ àõóéí á¿ëã¿¿äýýð íü òîäîðõîéëîâ. Íýãæ íü: ãðàì/ì.êâ. Óðãàöûã õàé÷èëæ àâàõ ñóäàëãààíû àðã÷ëàëûã

õàâñðàëò I-ä òîäîðõîé òóñãàñàí áàéãàà.

Õ¿ñíýãò 3. 2012 îíû ýêîëîãèéí õýýðèéí ñóäàëãààãààð ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàÿíãîë ñóìûí 4 ºâºëæººíä óðãàìëûí óðãàöûã àæ àõóéí á¿ëã¿¿äýýð íü òîäîðõîéëîâ. Íýãæ íü: ãðàì/ì.êâ. Óðãàöûã õàé÷èëæ àâàõ ñóäàëãààíû àðã÷ëàëûã

õàâñðàëò I-ä òîäîðõîé òóñãàñàí áàéãàà.


Á¿ë

ýã

íºõ

ºðëº

-ëè

éí

íýð

Òàë

áàé

í

êîä

ªâº

ëæºº

õ¿

ðòýë

õ çà

é, ì

¯åò

ýí

óðãà

ìëó

óä

Àëà

ã ºâ

ñ

Ñºº

ã

Óëà

ëæ

Xàã

ä (Á

îðîã

ºâ

ñ)

Áîñ

îî

õàãä

Àðãàëàíò Õàéðõàí

BAUZ 1.1 100 32.88 1.69 0.00 53.44 32.80 0.00

BAUZ 1.2 500 49.68 3.36 0.00 65.36 48.32 6.56

BAUZ 1.3 1000 45.12 20.00 3.36 4.16 61.36 1.04

Ãóðâàí Öîõèî

BAUZ 2.1 100 9.84 47.20 0.00 0.88 0.96 0.00

BAUZ 2.2 500 101.92 25.84 0.00 1.12 73.20 7.76

BAUZ 2.3 1000 99.92 38.08 0.00 5.04 93.52 24.96

Ìîãîéò

BAUZ 3.1 100 163.52 47.36 4.56 6.48 13.20 0.24

BAUZ 3.2 500 57.52 78.64 41.04 29.68 24.64 3.68

BAUZ 3.3 500 62.40 14.48 9.04 20.00 4.24 0.00

Àñóóò

BAUZ 4.1 100 75.68 31.12 0.00 51.60 37.84 20.24

BAUZ 4.2 500 91.92 7.28 2.24 74.16 44.40 29.36

BAUZ 4.3 500 78.88 12.80 0.32 41.52 73.76 3.36


Áàò ªëçèé 72.44 27.32 5.05 29.45 42.35 8.10

Õ¿ñíýãò 5. 2012 îíû õýýðèéí ñóäàëãààãààð ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàò ªëçèé ñóìûí 4 ºâºëæººíä óðãàìëûí óðãàöûã àæ àõóéí á¿ëã¿¿äýýð íü òîäîðõîéëîâ. Íýãæ: ãðàì/ì.êâ. Óðãàöûã õàé÷èëæ àâàõ ñóäàëãààíû àðã÷ëàëûã õàâñðàëò

I-ä òîäîðõîé òóñãàñàí áàéãàà.

Á¿ë

ýã

íºõ

ºðëº

-ëè

éí

íýð

Òàë

áàé

í

êîä

ªâº

ëæºº

õ¿

ðòýë

õ çà

é, ì

¯åò

ýí

óðãà

ìëó

óä

Àëà

ã ºâ

ñ

Ñºº

ã

Óëà

ëæ

Xàã

ä (Á

îðîã

ºâ

ñ)

Áîñ

îî

õàãä

Ìààíèò Áóëàã

UNGA 1.1 100 46.40 45.92 19.68 3.37 8.64 0.56

UNGA 1.2 500 46.80 38.00 3.04 3.04 20.00 5.60

UNGA 1.3 1000 67.04 53.12 14.16 5.92 17.44 6.56

Æàðãàëàíò

UNGA 2.1 100 8.80 6.56 3.76 49.52 12.08 0.00

UNGA 2.2 500 58.80 23.60 4.56 29.12 14.88 0.00

UNGA 2.3 1000 36.40 18.40 0.00 43.68 28.16 0.00

Öàðìèéí Áóÿí

UNGA 3.1 100 35.13 68.48 0.00 73.84 19.12 0.00

UNGA 3.2 500 24.64 61.76 17.04 5.36 17.36 0.00

UNGA 3.3 1000 27.76 53.84 1.84 23.04 42.16 4.40

Àð Óëò

UNGA 4.1 100 68.48 28.48 9.60 20.40 9.44 0.00

UNGA 4.2 500 64.24 39.36 36.72 4.96 36.16 0.00

UNGA 4.3 500 18.80 34.88 30.16 15.28 64.72 0.00

Áóóðàë Õàéðõàí

UNGA 5.1 100 31.44 51.84 28.88 15.04 19.20 0.00

UNGA 5.2 500 53.92 66.40 7.76 2.73 35.44 2.64

UNGA 5.3 1000 66.00 71.52 29.84 42.48 80.72 21.20


Óÿíãà 43.64 44.14 13.80 22.52 28.37 2.73

Õ¿ñíýãò 6. 2012 îíû ýêîëîãèéí õýýðèéí ñóäàëãààãààð ªâºðõàíãàé àéìãèéí Óÿíãà ñóìûí 5 ºâºëæººíä óðãàìëûí óðãàöûã àæ àõóéí á¿ëã¿¿äýýð íü òîäîðõîéëîâ. Íýãæ íü: ãðàì/ì.êâ. Óðãàöûã õàé÷èëæ àâàõ ñóäàëãààíû

àðã÷ëàëûã õàâñðàëò I-ä òîäîðõîé òóñãàñàí áàéãàà.


Õ¿ñíýãò 7. Ñýëýíãý àéìãèéí Áàÿíãîë Ñàéõàí ñóìäûí óðãàìëûí ñóóðü õîîðîíäûí õîîñîí îðîí çàéí õýìæèëòèéí õ¿ñíýãò: 2, 4-ð òðàíñåêòèéí íèéëáýðèéí äóíäàæ áîëîí 2, 4-ð òðàíñåêòèéí äóíäàæ ïðîöåíòîîð èëýðõèéëýâ.

• Óðãàìëûíñóóðüõîîðîíäûíõîîñîíîðîíçàé

Àéìàã, ñóì

Òàëáàéííýð

2, 4-ð òðàíñåêòèéí äóíäàæ 2, 4-ð òðàíñåêòèéí äóíäàæ, %

25-49 50-99 100-199 >=200 25-49 50-99 100-199 >=200

Ñýë

ýíãè

éí

Áàÿ

íãî

ë

BAOL1.1 799.5 378 168 0 16 7.6 3.4 0

BAOL1.2 979 387.3 0 0 19.6 7.7 0 0

BAOL1.3 668 301.5 65.5 175 13.4 6 1.3 3.5

BAOL2.1 657 654.5 109.5 0 13.1 13.1 2.2 0

BAOL2.2 725 338 146 0 14.5 6.8 2.9 0

BAOL2.3 366 115 0 0 7.3 2.3 0 0

BAOL3.1 603 202 0 0 12.1 4 0 0

BAOL3.2 525.5 114 0 0 10.5 2.3 0 0

BAOL3.3 51.5 29 0 0 1 0.6 0 0

BAOL4.1 303.5 85 57.5 0 6.1 1.7 1.1 0

BAOL4.2 207 58 0 0 4.1 1.2 0 0

BAOL4.3 53 34.5 0 0 1.1 0.7 0 0

BAOL5.1 80 0 60.5 0 1.6 0 1.2 0

BAOL5.2 134 0 0 0 2.7 0 0 0

BAOL5.3 148 0 0 0 3 0 0 0

Ñýë

ýíãè

éí

Ñàé

õàí

SKHN1.1 270.5 86 0 0 5.4 1.7 0 0

SKHN1.2 566 62 0 0 11.3 1.2 0 0

SKHN1.3 333 27 0 0 6.7 0.5 0 0

SKHN2.1 697.5 51 0 0 13.9 1 0 0

SKHN2.2 574 59.5 0 450 11.5 1.2 0 9

SKHN2.3 457.5 69.5 50.5 0 9.1 1.4 1 0

SKHN3.1 716 175.5 0 0 14.3 3.5 0 0

SKHN3.2 828.5 216.5 203.5 0 16.6 4.3 4.1 0

SKHN3.3 768.5 67.5 0 0 15.4 1.4 0 0

SKHN4.1 86 27.5 0 0 1.7 0.6 0 0

SKHN4.2 696.5 55 0 0 13.9 1.1 0 0

SKHN4.3 665 80 0 0 13.3 1.6 0 0


Õ¿ñíýãò 8. ªâºðõàíãàé àéìãèéí Ñàíò, Áàÿíãîë ñóìäûí óðãàìëûí ñóóðü õîîðîíäûí õîîñîí îðîí çàéí õýìæèëòèéí õ¿ñíýãò: 2, 4-ð òðàíñåêòèéí íèéëáýðèéí äóíäàæ áîëîí 2, 4-ð òðàíñåêòèéí äóíäàæ ïðîöåíòîîð èëýðõèéëýâ.

Àéìàã, ñóì



25-49 50-99 100-199 >=200 25-49 50-99 100-199 >=200

ªâº

ðõàí

ãàé

í Ñ

àíò

SANT1.1 536.5 1198 1479.5 852.5 10.7 24 29.6 17

SANT1.2 1166 1049.5 936.5 110 23.3 21 18.7 2.2

SANT1.3 1191 1516 552 0 23.8 30.3 11 0

SANT2.1 968 1406.5 481 417.5 19.4 28.1 9.6 8.4

SANT2.2 1402.5 897 184 0 28 17.9 3.7 0

SANT2.3 1190.5 935 109.5 0 23.8 18.7 2.2 0

SANT3.1 224 290.5 1052 3084 4.5 5.8 21 61.7

SANT3.2 895.5 1457.5 1357.5 234 17.9 29.1 27.2 4.7

SANT3.3 897 1299.5 1570.5 223 17.9 26 31.4 4.5

SANT4.1 921 1099.5 529 0 18.4 22 10.6 0

SANT4.2 1312 951 56.5 0 26.2 19 1.1 0

SANT4.3 1310.5 572 51.5 0 26.2 11.4 1 0

SANT5.1 826 1243.5 1172 0 16.5 24.9 23.4 0

SANT5.2 861.5 1187 493.5 105 17.2 23.7 9.9 2.1

SANT5.3 1069.5 1125.5 402 0 21.4 22.5 8 0

ªâº

ðõàí

ãàé

í Á

àÿí

ãîë

BNGL1.1 307 1213.5 2119 687 6.1 24.3 42.4 13.7

BNGL1.2 879 1085 763.5 833.5 17.6 21.7 15.3 16.7

BNGL1.3 270.5 895 1616.5 1803.5 5.4 17.9 32.3 36.1

BNGL2.1 558 877.5 1808.5 1066.5 11.2 17.5 36.2 21.3

BNGL2.2 739.5 1177 1621.5 962.5 14.8 23.5 32.4 19.2

BNGL2.3 997.5 1505 386 108.5 20 30.1 7.7 2.2

BNGL3.1 810 1712 917.5 559 16.2 34.2 18.4 11.2

BNGL3.2 543.5 1449 1405 1186 10.9 29 28.1 23.7

BNGL3.3 1069 1453.5 1182.5 182 21.4 29.1 23.6 3.6

BNGL4.1 1241 871.5 306.5 0 24.8 17.4 6.1 0

BNGL4.2 1222.5 1118.5 621.5 0 24.5 22.4 12.4 0

BNGL4.3 1216 1507.5 381 0 24.3 30.1 7.6 0


Õ¿ñíýãò 9. ªâºðõàíãàé àéìãèéí Óÿíãà, Áàò ªëçèé ñóìäûí óðãàìëûí ñóóðü õîîðîíäûí õîîñîí îðîí çàéí õýìæèëòèéí õ¿ñíýãò: 2, 4-ð òðàíñåêòèéí íèéëáýðèéí äóíäàæ áîëîí 2, 4-ð òðàíñåêòèéí

äóíäàæ ïðîöåíòîîð èëýðõèéëýâ.

Àéìàã, ñóì



25-49 50-99 100-199 >=200 25-49 50-99 100-199 >=200ª

âºðõ

àíãà

éí

Óÿí

ãà

UNGA1.1 879 465 0 0 17.6 9.3 0 0

UNGA1.2 478 27.5 0 0 9.6 0.6 0 0

UNGA1.3 336.5 0 0 0 6.7 0 0 0

UNGA2.1 76 0 0 0 1.5 0 0 0

UNGA2.2 576 137 0 0 11.5 2.7 0 0

UNGA2.3 170 64.5 0 0 3.4 1.3 0 0

UNGA3.1 27.5 0 0 0 0.6 0 0 0

UNGA3.2 242.5 31.5 0 0 4.9 0.6 0 0

UNGA3.3 358.5 0 0 0 7.2 0 0 0

UNGA4.1 116 0 0 0 2.3 0 0 0

UNGA4.2A 338.5 57.5 0 0 6.8 1.2 0 0

UNGA4.2B 249.5 0 0 0 5 0 0 0

UNGA5.1 213 0 0 0 4.3 0 0 0

UNGA5.2 448.5 0 0 0 9 0 0 0

UNGA5.3 295 89.5 0 0 5.9 1.8 0 0

ªâº

ðõàí

ãàé

í Á

àò ª

ëçè

é

BAUZ1.1 42.5 0 0 436 0.9 0 0 8.7

BAUZ1.2 48.5 0 0 0 1 0 0 0

BAUZ1.3 403 40 0 0 8.1 0.8 0 0

BAUZ2.1 1138 583.5 66.5 0 22.8 11.7 1.3 0

BAUZ2.2 847.5 145 79.5 0 17 2.9 1.6 0

BAUZ2.3 506 231 0 0 10.1 4.6 0 0

BAUZ3.1 0 0 0 0 0 0 0 0

BAUZ3.2A 17 0 70 0 0.3 0 1.4 0

BAUZ3.2B 67.5 30 0 0 1.4 0.6 0 0

BAUZ4.1 139.5 44 0 0 2.8 0.9 0 0

BAUZ4.2A 42.5 0 0 0 0.9 0 0 0

BAUZ4.2B 101.5 0 0 0 2 0 0 0


ÕÀâÑÐÀËÒ 4

• 44241 Áàðóóíõàðààãèéí öàã óóðûí ñòàíö.

Äó.Òåìï. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Æèë.äó.

1981 -27.7 -22.4 -7.0 6.0 11.3 16.5 19.9 14.9 10.2 -3.6 -16.0 -21.1 -1.6

1982 -24.4 -20.1 -7.0 5.8 10.6 16.9 18.5 16.6 9.4 2.4 -9.1 -17.8 0.2

1983 -23.1 -23.0 -7.9 0.1 12.3 13.8 17.7 17.7 9.5 2.6 -7.7 -19.0 -0.6

1984 -25.3 -23.7 -9.0 1.2 13.0 17.0 17.9 15.5 10.3 1.9 -12.4 -23.0 -1.4

1985 -23.9 -23.5 -12.2 2.6 11.6 16.4 17.9 15.4 7.9 2.2 -10.3 -22.8 -1.5

1986 -22.3 -19.7 -6.5 2.0 12.2 17.7 18.3 17.8 11.0 0.8 -13.6 -20.9 -0.3

1987 -23.3 -21.1 -11.2 4.0 11.7 14.9 18.5 17.3 10.0 -0.7 -12.7 -17.2 -0.8

1988 -24.8 -22.1 -11.1 2.9 10.1 15.9 18.3 17.4 10.8 1.7 -6.8 -17.7 -0.4

1989 -21.8 -18.0 -4.4 5.3 11.6 16.1 19.1 16.3 8.7 2.9 -17.6 -19.7 -0.1

1990 -27.1 -20.1 -4.2 1.4 12.1 15.4 18.8 15.8 9.4 5.6 -8.3 -17.3 0.1

1991 -26.6 -18.4 -8.8 2.4 11.0 16.9 18.2 18.6 10.0 2.2 -9.4 -20.9 -0.4

1992 -21.0 -16.7 -5.6 3.4 13.4 14.7 18.5 16.3 8.5 0.0 -10.2 -22.8 -0.1

1993 -25.5 -16.2 -5.3 1.5 9.9 15.8 18.4 15.8 10.4 0.5 -12.3 -18.1 -0.4

1994 -20.9 -16.0 -4.0 7.1 14.6 20.4 19.2 17.2 9.0 -0.2 -6.7 -20.8 1.6

1995 -21.5 -15.9 -6.2 1.9 8.6 16.1 19.5 18.1 9.7 3.3 -7.1 -17.8 0.7

1996 -23.1 -21.4 -7.3 3.2 12.5 15.4 21.0 18.1 10.0 -0.3 -13.8 -17.7 -0.3

1997 -24.2 -18.3 -2.7 6.8 12.1 18.2 19.5 17.6 8.9 0.8 -10.4 -19.3 0.7

1998 -26.0 -12.5 -4.9 6.8 12.2 14.9 21.3 17.8 11.8 1.3 -11.2 -18.8 1.1

1999 -22.5 -16.9 -12.0 4.5 13.5 17.5 22.0 17.8 9.5 1.1 -8.8 -18.0 0.6

2000 -28.5 -21.2 -4.8 4.8 14.2 22.0 19.7 18.7 11.7 -2.1 -17.0 -22.4 -0.4

2001 -29.6 -22.7 -6.7 4.3 11.8 21.2 21.6 19.9 13.2 2.7 -10.7 -24.3 0.1

2002 -20.1 -15.5 -3.1 3.0 13.1 20.6 23.7 21.6 11.9 -1.7 -16.6 -27.3 0.8

2003 -23.2 -16.6 -6.8 5.0 11.2 18.3 20.3 15.7 10.8 1.0 -17.1 -24.0 -0.4

2004 -24.5 -17.2 -12.7 4.4 11.7 19.6 20.1 17.8 10.5 2.2 -11.7 -22.2 -0.2

2005 -27.9 -30.4 -9.7 3.6 10.4 17.9 22.1 19.8 11.4 3.7 -9.2 -23.2 -1.0

2006 -23.2 -17.7 -5.0 1.1 9.7 17.5 20.0 18.8 11.1 2.9 -8.4 -16.1 0.9

2007 -20.0 -10.5 -6.6 5.8 13.7 18.6 23.0 18.3 12.8 0.2 -9.0 -17.6 2.4

2008 -29.1 -21.8 -1.3 5.7 9.9 18.8 20.5 17.3 12.0 1.6 -6.6 -19.8 0.6

2009 -23.7 -18.0 -6.3 7.9 13.9 17.5 20.1 17.6 10.3 1.8 -12.4 -21.7 0.6

2010 -26.9 -24.3 -10.0 0.5 12.4 18.9 21.4 16.0 11.6 2.0 -7.8 -21.5 -0.6

2011 -29.5 -17.6 -8.4 5.5 9.3 18.8 18.7 19.0 8.8 4.2 -10.2 -23.9 -0.4

2012 -30.2 -23.8 -7.9 4.2 12.9 16.9 19.1 16.7 12.2 0.7 -12.7 -28.1 1.0

Õ¿ñíýãò 1. Ñàðûí áîëîí æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð: 1981-2013


Ñàð Äóíäàæ Òåìïåðàòóð Ìàx Òåìïåðàòóð Ìèí Òåìïåðàòóð

P-í óòãà ØªÍ*32 æèë

äýõ ØªP-í óòãà ØªÍ*

32 æèë äýõ Øª

ØªÍ* P-í óòãà32 æèë

äýõ Øª1 -0.086 -2.7 °C 0.000 0.0 °C 0.000 0.0 °C

2 0.091 2.9 °C -0.053 -1.7 °C 0.041 1.3 °C

3 0.040 1.3 °C 0.059 1.9 °C 0.077 2.5 °C

4 0.078 2.5 °C 0.1 0.111 3.6 °C 0.067 2.1 °C

5 0.010 0.3 °C -0.038 -1.2 °C 0.045 1.4 °C

6 0.01 0.100 3.2 °C 0.111 3.6 °C 0.1 0.111 3.6 °C

7 0.001 0.102 3.3 °C 0.083 2.7 °C 0.085 2.7 °C

8 0.05 0.066 2.1 °C 0.1 0.120 3.8 °C 0.000 0.0 °C

9 0.01 0.078 2.5 °C 0.1 0.064 2.1 °C 0.052 1.7 °C

10 0.021 0.7 °C -0.043 -1.4 °C 0.111 3.6 °C

11 0.013 0.4 °C 0.000 0.0 °C 0.063 2.0 °C

12 -0.096 -3.1 °C -0.104 -3.3 °C -0.071 -2.3 °C

Æèë.äó. 0.05 0.043 1.4 °C 0.013 0.4 °C 0.05 0.077 2.5 °C

*ØªÍ- Øóãàìàí ºñºëòèéí íàëóó: Õàñàõ òýìäýã íü áóóðàëòûã èëýðõèéëíý. Øª- Øóãàìàí ºñºëò

Õ¿ñíýãò 2. Áàðóóíõàðàà ñòàíöûí äóíäàæ, õàìãèéí èõ áîëîí õàìãèéí áàãà òåìïåðàòóðûí øóãàìàí òðåíäèéí íàëóóãèéí êîýôèöèåíò, ñòàòèñòèêèéí ¿íýìëýõ¿éö òºâøèí áîëîí ñ¿¿ëèéí 32 æèë äýõ (1981-2013)

øóãàìàí ºñºëò áóóðàëòûí õýìæýý.


Õóð òóíàäàñ, ìì

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12Æèëä, ìì

1980 2.8 1.1 1.2 10.2 8.4 28.3 48.7 13.5 8.7 9.4 7.6 2.9 142.8

1981 0.9 2.3 25.9 31.1 8.3 40.1 63.6 70.1 31 6.7 4.3 1.9 286.2

1982 0.3 0 2.7 0.1 14 83.8 92.2 54.3 67.4 3.9 2.7 2.7 324.1

1983 2.5 3.6 0.5 8.8 3.8 111.5 23.8 57.7 30.3 0.3 2.4 1.7 246.9

1984 12.2 0.6 0.3 5.4 12.6 35.7 81.8 60.8 60.1 4.1 15.1 1 289.7

1985 1.1 5.8 0.3 7.4 15.7 81 95 151.6 45.2 3.2 6 4 416.3

1986 2 1.1 1.4 17.1 11 59.9 56.2 16.1 4.8 3.8 2.6 2.7 178.7

1987 12.2 0.8 1.5 0.8 13 72.4 50 80.6 37.5 18.8 3.4 4.4 295.4

1988 4.3 10.2 0.9 11.4 69.6 37.5 65.1 86.5 62.9 6.7 1 3.5 359.6

1989 4.9 0.5 0.7 1.2 19.6 61.6 61.3 82.2 39.9 7.8 8.6 4.5 292.8

1990 1.3 0 2.5 8.9 10.6 115.2 155.2 139.2 21.7 0.8 3.7 10.5 469.6

1991 3.8 1.1 3.2 6.2 7.4 52.7 142.5 87.7 82.4 5 7 1.5 400.5

1992 1 2.1 0 7.9 36.2 28.4 56 106.4 56.2 5.3 4.7 3.7 307.9

1993 1.6 1.6 4.9 4.8 27.4 37.9 93 69.2 28.4 0.8 4.4 3.7 277.7

1994 0 0.2 1.5 4.3 13.8 67.7 111.4 140.6 70.9 33.6 4.7 3.4 452.1

1995 1.6 0.6 2.7 25.9 7.9 29.9 66.2 39.4 35.7 8.8 3.2 1 222.9

1996 1.8 4.4 1.8 2.8 0.3 25.1 32.3 50.8 6.8 5.5 3.4 8.2 143.2

1997 4.4 0.3 1.5 25.3 8.8 81.6 91.4 45.7 9.5 1.6 4 1.5 275.6

1998 1.2 0.5 0.6 6.1 11.1 47.1 77.4 62.6 40.6 19.7 9.5 0 276.4

1999 1.4 0.6 3.4 1.9 7.8 42.2 55.1 57.1 69.3 8.4 2.8 3.4 253.4

2000 1.7 1 0.9 4.6 54.4 22.6 78 87.6 9 13.9 10.8 9 293.5

2001 6.5 0.9 3 16.3 18.7 27.9 27 34.5 32.1 9.8 17.2 4.8 198.7

2002 5.7 1 2.6 6.1 27.7 41 41.9 43.7 17.3 46.6 8.2 2.2 244

2003 3.3 1.3 0 12.2 59.7 23.9 56.4 65.9 28.1 2.1 49.3 7.5 309.7

2004 1.7 9.3 13.8 1.2 20.6 66.4 56.1 67.8 27.2 5.2 10.2 7.1 286.6

2005 3.9 2.9 0.9 8.4 15.2 26.8 28.4 41.5 31.9 1.2 2.3 2.4 165.8

2006 0.2 1.4 0.8 8.1 70.9 51.8 55.9 24.3 27.1 9.3 3 1.2 254

2007 3.3 2.3 12.2 2.7 34 57.8 27.9 132.5 6.4 5.2 5.8 12.5 302.6

2008 2.6 1.3 2.8 1.9 28 152.8 124 44.7 15.4 7.6 2.2 3.7 387

2009 1.4 1.5 4.9 25.1 66.5 70.2 133.7 34 7.5 3.4 2.8 351

2010 4.5 4.6 2.4 1.5 42.6 36.9 88.0 83.3 13.0 10.2 9.1 5.1 301.2

44241 Áàðóóíõàðààãèéí öàã óóðûí ñòàíö.Õ¿ñíýãò 3. Ñàðûí áîëîí æèëèéí íèéò õóð òóíàäàñ: 1980-2010


Õ¿ñíýãò 4. Ñàðûí áîëîí æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð: 1981-2013

• 44288 Àðâàéõýýðèéí öàã óóðûí ñòàíö.

Äó.Òåìï. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Æèë.äó.

1981 -16.4 -14.0 -3.3 4.8 9.1 14.4 17.7 12.5 8.4 -2.7 -10.6 -11.4 0.7

1982 -13.6 -10.8 -5.6 4.3 9.5 13.2 16.0 13.6 9.0 4.5 -7.1 -12.3 1.7

1983 -13.2 -13.3 -4.9 -0.5 11.5 12.2 15.6 13.8 8.1 2.7 -5.1 -12.5 1.2

1984 -17.7 -17.1 -8.2 1.0 11.0 14.4 15.3 12.3 8.4 2.3 -8.0 -17.3 -0.3

1985 -14.3 -15.3 -11.0 2.2 9.6 14.2 13.9 13.9 7.1 3.1 -8.1 -15.4 0.0

1986 -12.8 -13.0 -5.7 0.3 12.4 16.7 16.0 14.5 9.5 -0.9 -9.6 -13.1 1.2

1987 -10.9 -9.7 -9.3 4.2 9.4 12.6 14.7 14.0 9.5 -2.1 -9.4 -10.5 1.0

1988 -16.3 -16.9 -9.5 1.4 8.0 14.8 16.5 15.2 10.2 2.2 -4.2 -11.6 0.8

1989 -12.8 -12.4 -5.1 4.1 9.8 13.4 16.1 14.6 7.6 3.4 -8.1 -8.2 1.9

1990 -16.1 -10.6 -3.8 -0.4 9.6 11.8 15.4 12.9 8.7 5.5 -4.1 -10.6 1.5

1991 -15.2 -11.1 -7.4 -0.9 9.8 13.5 16.7 16.5 8.4 2.6 -6.2 -12.9 1.2

1992 -11.2 -10.4 -7.3 3.7 10.0 14.1 15.9 14.1 7.4 -0.9 -5.4 -11.9 1.5

1993 -14.5 -9.5 -3.7 0.9 8.1 13.7 14.5 13.0 9.3 2.6 -9.5 -12.7 1.0

1994 -13.3 -10.2 -5.5 4.0 10.3 14.4 15.9 14.0 8.1 0.3 -3.6 -13.1 1.8

1995 -13.2 -9.4 -5.1 0.4 7.1 13.8 17.0 15.7 9.4 3.1 -4.3 -11.8 1.9

1996 -17.1 -12.8 -8.5 1.4 10.6 13.2 17.1 14.3 9.9 0.5 -9.6 -9.6 0.8

1997 -12.3 -10.7 -1.0 4.5 10.3 15.3 16.5 15.3 7.5 2.9 -7.6 -10.8 2.5

1998 -17.2 -8.8 -5.5 4.8 10.0 14.0 16.7 14.7 12.0 3.9 -5.4 -10.3 2.4

1999 -14.0 -8.5 -10.1 4.3 10.2 15.3 18.5 16.2 7.9 2.1 -5.0 -11.1 2.2

2000 -18.9 -11.8 -4.1 3.4 11.2 18.1 19.1 15.0 11.5 -1.5 -12.1 -13.2 1.4

2001 -16.4 -11.4 -3.1 3.5 10.7 17.2 18.5 16.7 11.9 3.5 -5.2 -15.5 2.5

2002 -10.3 -7.6 -2.6 1.4 10.1 17.2 20.2 18.7 10.7 -1.2 -7.8 -13.4 3.0

2003 -11.5 -9.3 -5.3 2.6 8.6 15.8 16.3 13.2 10.3 1.6 -9.1 -12.2 1.7

2004 -12.4 -8.6 -6.4 7.1 11.0 15.7 17.8 14.8 9.0 3.6 -6.2 -12.3 2.8

2005 -15.6 -19.0 -3.9 4.4 8.7 15.2 18.2 16.5 9.8 3.4 -5.4 -14.6 1.5

2006 -14.0 -12.3 -3.2 1.2 8.3 14.8 16.6 17.0 11.5 4.5 -3.9 -10.3 2.5

2007 -11.7 -5.8 -5.3 3.7 12.0 18.0 19.2 15.8 12.2 0.5 -5.4 -11.3 3.5

2008 -17.9 -12.9 -1.9 5.0 8.7 15.0 18.1 17.4 11.5 3.4 -4.1 -12.7 2.5

2009 -13.7 -12.1 -4.3 6.3 11.8 14.8 17.6 15.5 10.5 2.0 -9.4 -14.3 2.0

2010 -17.0 -15.8 -9.5 -2.2 9.7 16.8 19.2 15.8 11.9 2.9 -5.4 -14.0 1.0

2011 -20.0 -11.1 -7.1 4.6 8.3 16.1 16.7 16.3 7.4 4.3 -7.0 -12.6 1.3

2012 -17.1 -14.4 -6.2 3.8 10.8 15.3 16.5 15.2 10.3 0.9 -9.8 -16.8 0.7







äýõ Øª1 -0.043 -1.4 0.000 0.0 0.079 2.5

2 0.075 2.4 0.093 3.0 0.035 1.1

3 0.053 1.7 0.097 3.1 0.000 0.0

4 0.065 2.1 0.1 0.106 3.4 0.011 0.4

5 0.017 0.6 0.000 0.0 0.105 3.4

6 0.01 0.089 2.8 0.01 0.095 3.1 0.1 0.079 2.5

7 0.001 0.092 2.9 0.039 1.2 0.1 0.079 2.5

8 0.001 0.106 3.4 0.071 2.3 0.056 1.8

9 0.01 0.093 3.0 0.052 1.7 0.05 0.111 3.6

10 0.041 1.3 0.000 0.0 0.093 3.0

11 0.019 0.6 0.1 0.085 2.7 0.028 0.9

12 -0.045 -1.4 0.1 -0.093 -3.0 0.079 2.5

Æèë.äó. 0.05 0.050 1.6 0.038 1.2 0.05 0.070 2.2

* Õàñàõ òýìäýã íü áóóðàëòûí íàëóóã èëýðõèéëíý.

Õ¿ñíýãò 5. Àðâàéõýýð ñòàíöûí äóíäàæ, õàìãèéí èõ áîëîí õàìãèéí áàãà òåìïåðàòóðûí øóãàìàí òðåíäèéí íàëóóãèéí êîýôèöèåíò, ñòàòèñòèêèéí ¿íýìëýõ¿éö òºâøèí áîëîí ñ¿¿ëèéí 32 æèë äýõ (1981-2013) øóãàìàí ºñºëò

áóóðàëòûí õýìæýý.



1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12Æèëä, ìì

1980 0.1 0 8.5 6.5 12.3 10 12.8 106.8 17 42.4 0.4 0.4 217.2

1981 2.8 1.6 2.8 5.5 5.3 20.5 52.9 79.7 22.3 6.4 9.3 0.6 209.7

1982 0.2 0.2 0.2 5 1.8 40.7 35.9 83.8 14.5 5.8 2.3 0.5 190.9

1983 0 0.2 0.1 0.8 12.6 17.2 28.1 119.9 28.9 10.2 3.4 0 221.4

1984 0 0.5 9.2 3.7 3.5 40.2 101.3 56.6 25.3 7.8 0 2.3 250.4

1985 0.2 3.9 0.4 1 13.7 22.2 129.4 58 21.2 0 0.5 3.7 254.2

1986 0.5 0 2.2 1.1 14 9.6 37.1 52.1 27.1 11.6 10 3.5 168.8

1987 3.9 0 6.9 3.7 9 55.4 87.9 75.1 22.1 19.3 2.8 0.7 286.8

1988 2.9 5.2 0.2 0.4 41.6 23.1 39.3 45.9 3.7 2.4 3.4 0 168.1

1989 0 7.3 4.2 8 17.1 51 70.4 61.7 60 0.2 0 0 279.9

1990 1.3 0 5.2 3 45.3 47.9 92 53.5 9.8 0.5 0 0 258.5

1991 0 0.2 4.2 3.8 6.7 49.3 68.2 98.9 24.5 9 1.3 0.8 266.9

1992 0.4 0.2 1.5 3.2 25.1 36.2 82 44 14.7 8 7.6 2 224.9

1993 0 4.5 0.1 0.5 6.9 36.4 74.8 124.7 19.8 4 0 0.2 271.9

1994 0 0 0.4 3.7 19 130.1 93 123.7 13 0.2 3.1 0.3 386.5

1995 0 0 3.8 1.2 3.4 14.2 31.3 77.9 41.6 0.7 2.1 3.6 179.8

1996 0.2 0 1.6 0.1 20.1 35.8 95.1 63.5 3.3 0.8 0.9 0.8 222.2

1997 2.8 0.3 0.1 5.1 20.8 23.4 181.2 29.9 37.4 4.3 0.8 1.2 307.3

1998 1 0.2 1.1 5.6 5.6 19.6 150.2 74.3 5.6 3.3 0.4 0 266.9

1999 0.5 0 2.8 0 41.1 14.3 90.7 32.7 25.3 0.3 0.2 1.9 209.8

2000 0.5 0.4 3.5 4.1 14.3 23.5 26.6 62.7 10.9 0.6 1.9 2.4 151.4

2001 0.2 1.7 0 1.4 3.2 37.9 23.9 51.8 34.8 5 2.4 0.9 163.2

2002 2.1 0.6 1.1 6 18.2 18.3 34.6 23.6 5.8 3.8 4.4 1 119.5

2003 0.4 1.1 1.9 5.2 56.2 35.3 93.3 79.5 11.6 4.5 3.8 0.7 293.5

2004 0.8 3.4 3.2 2.7 12 29.2 150.8 21.2 11.2 1 0.5 2.1 238.1

2005 1 2.7 0.9 0.6 35.4 27.4 75.4 42.7 16.8 15.4 2.8 0.2 221.3

2006 0.6 0 0.4 9.3 1.8 16.3 68.7 13.4 0 0.8 0 1 112.3

2007 1.6 2.4 4.6 31.4 17.3 77.7 85.3 8 6.9 0.1 0 235.3

2008 3.1 1.9 5.8 1.9 3.1 83.2 43.8 37.3 7.8 2.5 0.2 1.8 192.4

2009 0.8 1 0.5 10.7 22.9 30.1 62.4 31.4 1.6 9.3 3.6 0.7 175.0

2010 0.7 1.4 8.1 14.1 17.5 43.8 76.8 6.4 16.3 5.7 7.5 2.8 201.0

44288 Àðâàéõýýðèéí öàã óóðûí ñòàíö.Õ¿ñíýãò 6. Ñàðûí áîëîí æèëèéí íèéò õóð òóíàäàñ: 1980-2010


44285 Õóæèðòèéí öàã óóðûí ñòàíö. Õ¿ñíýãò 7. Ñàðûí áîëîí æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð: 1981-2013

Äó.Òåìï. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Æèë.äó.

1981 -24.7 -18.3 -5.3 3.4 8.0 13.5 16.8 11.8 7.3 -4.7 -15.9 -17.1 -2.1

1982 -20.0 -18.7 -7.2 3.3 8.7 12.4 14.3 12.9 7.8 2.3 -13.6 -19.8 -1.5

1983 -21.3 -20.7 -10.8 -1.2 9.7 10.5 14.1 13.4 6.8 0.2 -9.5 -19.1 -2.3

1984 -23.4 -22.2 -9.5 0.6 9.8 13.5 14.2 11.0 7.7 -0.1 -10.0 -21.8 -2.5

1985 -18.2 -19.0 -12.9 1.7 8.2 12.9 13.1 12.4 5.5 0.3 -10.6 -20.5 -2.3

1986 -19.9 -19.7 -7.8 -0.7 10.7 15.0 14.5 13.5 8.3 -2.4 -17.6 -19.1 -2.1

1987 -18.4 -16.5 -12.3 2.7 8.4 12.1 14.5 12.9 8.1 -2.5 -11.9 -16.4 -1.6

1988 -21.6 -21.7 -13.7 0.4 7.7 14.2 15.3 14.2 7.8 -0.2 -7.7 -16.7 -1.8

1989 -18.3 -16.7 -7.0 3.1 8.6 12.6 15.2 13.1 7.1 1.2 -12.4 -12.0 -0.5

1990 -19.4 -14.1 -5.7 -1.3 8.8 11.2 15.0 11.7 6.7 2.7 -7.8 -14.9 -0.6

1991 -18.3 -13.6 -7.8 -1.5 8.7 12.8 15.7 15.4 7.8 0.3 -10.1 -18.9 -0.8

1992 -19.4 -16.2 -10.9 3.4 10.1 12.8 15.4 12.6 5.9 -2.3 -10.6 -19.2 -1.5

1993 -23.6 -13.5 -4.9 -0.3 7.1 12.9 14.1 12.6 7.3 -0.1 -12.6 -18.0 -1.6

1994 -17.7 -13.8 -8.1 3.1 8.8 13.8 15.0 12.7 6.7 -2.7 -6.5 -18.5 -0.6

1995 -20.7 -14.6 -6.8 -0.6 5.8 12.1 15.7 14.0 8.1 1.4 -9.4 -20.5 -1.3

1996 -24.8 -20.9 -11.4 0.4 9.2 12.1 16.2 13.9 8.3 -1.8 -13.2 -13.5 -2.1

1997 -18.7 -13.9 -2.3 3.8 9.8 14.6 16.0 14.5 6.5 0.9 -9.7 -17.1 0.4

1998 -21.1 -12.1 -6.5 4.3 9.6 14.0 16.5 13.7 9.9 1.1 -8.7 -16.3 0.4

1999 -18.8 -12.0 -11.4 3.5 9.1 13.9 17.1 15.3 7.0 -0.3 -8.1 -18.0 -0.2

2000 -26.6 -20.4 -8.5 2.5 10.9 17.0 17.1 14.2 9.7 -3.2 -15.6 -18.2 -1.8

2001 -22.9 -16.8 -5.5 2.7 9.6 16.5 16.8 15.0 9.8 1.4 -9.4 -22.1 -0.4

2002 -18.9 -14.2 -6.0 0.4 9.5 16.6 19.3 17.7 8.6 -2.6 -11.6 -18.4 0.0

2003 -17.9 -13.6 -6.5 2.1 8.9 15.0 15.5 12.8 8.7 -1.5 -14.0 -19.6 -0.9

2004 -19.9 -12.7 -7.3 6.2 10.3 14.5 16.8 14.1 7.6 0.4 -11.1 -18.3 0.0

2005 -22.0 -24.2 -6.2 3.4 8.4 14.3 17.6 15.5 8.6 1.1 -8.7 -21.2 -1.1

2006 -20.6 -15.6 -5.4 0.5 7.3 13.5 16.0 14.9 9.4 1.6 -6.8 -15.0 0.0

2007 -18.8 -10.3 -8.0 3.1 11.7 17.1 19.0 15.1 10.2 -1.6 -7.8 -16.1 1.1

2008 -23.4 -16.6 -3.4 3.7 8.2 14.3 16.9 15.5 10.1 0.7 -6.9 -17.0 0.2

2009 -19.8 -16.1 -6.6 5.2 10.8 13.7 16.6 14.3 9.2 0.4 -13.9 -21.8 -0.7

2010 -23.2 -18.7 -11.0 -2.5 9.3 15.9 18.6 13.8 10.6 0.1 -10.9 -19.9 -1.5

2011 -28.0 -17.9 -13.4 3.5 7.2 15.7 16.1 14.8 5.4 1.9 -11.0 -20.3 -2.2

2012 -25.5 -21.5 -8.4 2.6 9.4 14.2 15.9 14.1 8.3 -0.8 -14.6 -22.1 -2.4


• 44285 Õóæèðòèéí öàã óóðûí ñòàíö.






äýõ Øª1 -0.064 -2.0 0.000 0.0 -0.081 -2.6

2 0.101 3.2 0.100 3.2 0.062 2.0

3 0.040 1.3 0.079 2.5 0.068 2.2

4 0.065 2.1 0.01 0.185 5.9 0.030 1.0

5 0.025 0.8 0.062 2.0 0.079 2.5

6 0.01 0.096 3.1 0.001 0.153 4.9 0.054 1.7

7 0.001 0.117 3.7 0.05 0.118 3.8 0.01 0.111 3.6

8 0.001 0.086 2.7 0.01 0.130 4.2 0.012 0.4

9 0.01 0.079 2.5 0.01 0.099 3.2 0.000 0.0

10 0.029 0.9 0.000 0.0 0.05 0.123 4.0

11 0.051 1.6 0.01 0.168 5.4 0.032 1.0

12 -0.050 -1.6 0.05 -0.150 -4.8 -0.028 -0.9

Æèë.äó. 0.05 0.052 1.7 0.01 0.086 2.7 0.05 0.074 2.4

Õ¿ñíýãò 8. Õóæèðò ñòàíöûí äóíäàæ, õàìãèéí èõ áîëîí õàìãèéí áàãà òåìïåðàòóðûí øóãàìàí òðåíäèéí íàëóóãèéí êîýôèöèåíò, ñòàòèñòèêèéí ¿íýìëýõ¿éö òºâøèí áîëîí ñ¿¿ëèéí 32 æèë äýõ (1981-2013) øóãàìàí ºñºëò

áóóðàëòûí õýìæýý.

1980-2011 îí õ¿ðòýëõ õóð òóíàäàñíû (XT) ìýäýýëýë

Ñàð

Áàðóóíõàðàà ñòàíö Àðâàéõýýð ñòàíö Õóæèðò ñòàíö

Äóíäaæ XT, ìì

31 æèë äýõ

ººð÷ëºëò, ìì

p-í óòãàÄóíäaæ XT, ìì

31 æèë äýõ


p-í óòãàÄóíäaæ XT, ìì

31 æèë äýõ


p-í óòãà

1 3.1 0.4 0.9 0.6 0.1 1.5 1.2

2 2.1 1.0 1.3 0.5 1.6 0.0

3 3.3 1.3 2.7 -0.4 4.3 1.1

4 8.4 -5.8 4.0 1.7 7.8 1.2

5 22.7 22.1 0.01 17.4 9.9 23.1 -4.7

6 55.3 -12.6 34.2 2.7 54.8 4.6

7 70.1 -9.3 73.8 16.4 80.5 -6.9

8 72.0 -1.2 61.9 -60.2 0.01 66.6 -59.6 0.01

9 33.9 -21.2 0.1 18.1 -16.5 0.05 21.2 -17.9 0.05

10 8.8 3.5 6.2 -2.7 7.7 -2.7

11 7.2 1.2 2.4 0.0 3.4 0.3

12 4.0 2.0 1.2 0.4 2.2 0.7

Æèë.äó. 290.5 2.7 224.0 -43.2 274.5 -99.7 0.05

* Õàñàõ òýìäýã íü áóóðàëòûí íàëóóã èëýðõèéëíý. p-í óòãà íü ñòàòèñòèêèéí ¿íýìëýõ¿éö òºâøèíã èëýðõèéëíý.

Õ¿ñíýãò 10. Áàðóóíõàðàà, Àðâàéõýýð, Õóæèðò ñòàíöûí 1980-2011 îí õ¿ðòýëõ õóð òóíàäàñíû ìýäýýëýë



1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12Æèëä, ìì

1980 0.8 0.6 5.7 10.9 32 19.3 33 67.2 14.4 9.2 2.4 4.5 200

1981 1.9 0.2 5.2 13.7 26 17.4 49.3 98.6 22.1 7.3 3.4 0 245.1

1982 1.7 0.3 0.1 3.7 16.4 92.7 80.1 79.8 33.7 10 6.9 6.1 331.5

1983 0.1 2.4 2.4 4.3 6.2 85.4 156 109 18.2 6.6 5.2 0 395.8

1984 0.1 2.4 4.6 0.8 13.8 53.1 50.5 191 24.2 16.1 0.7 3.6 360.5

1985 1 3.4 2.3 10.6 11.3 85.9 131 39.3 25.6 2.9 0.8 1.4 315.4

1986 1.6 0.5 5.1 5.1 26.3 29.1 67.3 92.3 10.2 18.8 6.2 3 265.5

1987 2.5 0 8.3 15 41.2 13.4 106 86.2 54 5.9 6.5 2.3 341.1

1988 1 12.7 2.1 3.7 26 22 56.1 96.9 17.2 8.3 0.3 2.7 249

1989 0.7 3.2 3.8 4.8 47.7 41.4 42.6 77.1 43.3 6 1.8 0 272.4

1990 0.4 0 8.6 18.3 41.7 79.6 110 70.1 9.6 1 1 0.2 340

1991 0 2.3 1.9 8.1 14.1 65.4 54.3 70.7 16.8 3.6 2.5 0.8 240.5

1992 0.5 0.4 1.8 1.1 23.5 38.7 50.6 56.7 32.1 2.9 7 1 216.3

1993 0 2.3 0.7 7.3 17 47.8 125 74.2 41.7 12.3 2 0.2 330.9

1994 0 0.3 2.3 9.7 12.3 187 155 85.1 63.8 16.2 1.1 1.4 534.1

1995 0.4 0.3 5.6 3.7 16.4 69.6 63.2 59.9 15.1 3.9 5.6 6.4 250.1

1996 0.8 1.3 2.7 2.4 14.8 60.1 52.4 80.2 15.7 2.4 5.1 0.8 238.7

1997 1.6 0.5 2.1 1.6 22.5 26.8 129 10 27.5 2.6 1.3 1.9 227.6

1998 0.7 0.6 2.9 5.1 11.2 13 146 41.3 7.4 23.7 3.1 0.3 255.6

1999 0 0.8 3.1 4.9 67.8 64 74.2 16 34.4 6.4 1.8 7 280.4

2000 4 1.2 6.4 25.1 17 31.3 88.8 56.5 16.5 3.3 7.2 3.2 260.5

2001 1.1 2.3 4.1 6.2 22.9 51.3 88.1 71.9 37 10.8 2.4 3.1 301.2

2002 7.8 1.9 1.3 12.8 32.7 19.8 49.9 13.2 7.9 9.2 2.3 0.9 159.7

2003 1.3 2.6 2.5 5.3 41.5 111 105 54.6 15.3 6.7 8.4 2 356.8

2004 2.4 0.5 1.3 0.9 16.4 51.5 61.2 20.9 8.8 1.5 3.3 1.1 169.8

2005 1.7 1.4 1.4 9.8 9.8 58.4 84 85.9 17.2 11 1.1 1.5 283.2

2006 1.2 1.5 4 14.3 26.6 45.3 58.2 31 0.9 6.3 0 1.3 190.6

2007 6.3 0.0 6.2 5.4 27.2 24.8 67.0 101.8 11.3 2.9 0.3 0.7 253.9

2008 2 1.8 19.9 3 3.7 106 61.6 29.3 11.4 8.9 2.9 250.3

2009 0 2.3 3.6 11.9 15 30 56.3 49.9 1.1 6.7 4.1 3.2 184.1

2010 2.4 0.4 11.3 12.2 14 57.9 42.9 48.0 2.3 4.1 8.6 3.9 208

44285 Õóæèðòèéí öàã óóðûí ñòàíö.Õ¿ñíýãò 9. Ñàðûí áîëîí æèëèéí íèéò õóð òóíàäàñ: 1980-2010

Миний нутгийн хүн-байгаль цаг уур · 2018. 12. 19. · Миний...

Documents