open monumentendag breda
DESCRIPTION
programma van de Open Monumentendag Breda 2012TRANSCRIPT
2 3
Mobiele applicatie UAR – 4
Informatie en vervoer – 5
CentrumPlattegrond – 6
Grote Toren – 8
‘t Hofhuys van Van Aalst – 9
Koningin Wilhelmina Paviljoen – 10
Huis van Brecht – 11
Park Valkenberg – 12
Voormalige directeurswoning – 13
Begijnhof – 14
St. Catharinakerk – 15
Willem Merkxtuin – 16
Bisschoppelijk Paleis – 17
Huis Ocrum – 18
Uitgeverij De Geus – 19
Stadsarchief Breda – 20
Concordiastaete – 21
Kloosterkerkhof Kapucijnen – 22
Princenhage Plattegrond – 23
Princenhaags Museum – 24
Begraafplaats Haagveld – 25
Villa De Haghe – 26
Villa Meertensheim – 27
Ginneken & Ulvenhout Plattegrond – 28
Ginnekenmarkt – 29
Protestantse Laurentiuskerk – 30
Begraafplaats Laurentiuskerk – 31
Kasteel Bouvigne – 32
Mastbos – 33
Markdal – 34
Begraafplaats De Bieberg – 35
Villa Valkrust / Valkrustpark – 36
Voormalige elektriciteitscentrale – 37
Sint-Laurentiuskerk Ulvenhout – 38
Grimhuysenpark – 39
De Pekhoeve – 40
Molen de Korenbloem – 41
Museum Paulus van Daesdonck – 42
Landgoed Wolfslaar – 43
Duik in het Duister – 44
Tips/notities – 46
Colofon –47
inhoudsopgave
3
Op Open Monumentendag gaan we
doorgaans naar binnen. Maar dit jaar
gaan we ook naar buiten. Met het thema
‘Groen van Toen’ staat de relatie tussen
monumenten en de omgeving waarin ze
liggen centraal. Vrijwel alles wat we aan
groen hebben, is immers door mensen
bedacht en aangelegd in verband met
wat er gebouwd is. Dat thema spreekt
me sterk aan, omdat ik als wethouder
niet alleen verantwoordelijk ben voor
cultuur en erfgoed, maar ook voor groen
en milieu.
Aanleiding om dit jaar voor het thema
‘Groen van Toen’ te kiezen was het gege-
ven dat 2012 uitgeroepen is tot het Jaar
van de Historische Buitenplaats. Open
Monumentendag beperkt zich echter
niet tot buitenplaatsen en landgoederen.
Alle groene monumenten in Breda komen
op zaterdag 8 september aan bod. Denk
daarbij bijvoorbeeld aan verborgen
tuinen, de kruidentuin in het Begijnhof,
monumentale bomen in de stad, groene
gebieden zoals het Mastbos en het Mark-
dal, hofjes, plantsoenen en begraafplaat-
sen. Door deze aandacht voor groene
monumenten of monumenten in het
groen komen we niet alleen in het
centrum, maar ook daarbuiten, zoals
in Princenhage en Ulvenhout.
Breda heeft erfgoed naast beeldcultuur
hoog in het vaandel staan. Het zijn twee
speerpunten van ons cultuurbeleid,
waarmee we de komende jaren een
belangrijke inbreng leveren aan het
programma om samen met vier andere
Brabantse steden en de provincie
Culturele Hoofdstad van Europa te wor-
den in 2018. Op Open Monumentendag
willen we met behulp van ons erfgoed
het verhaal vertellen van Breda en zijn
rijke geschiedenis. Dat betekent dat
we niet alleen aandacht hebben voor
onze monumenten zelf, maar ook voor
de verhalen eromheen. Op die manier
leren we monumentaal Breda nog beter
kennen: van binnen én van buiten.
Er is op 8 september weer veel te bele-
ven. Maak uw keuze en geniet ervan!
Ik wens u heel veel plezier.
Wilbert Willems
Wethouder Mobiliteit, Duurzaamheid
en Cultuur
voorwoord
4 5
Speciaal voor de Open Monumentendag
Breda wordt een start gemaakt met het
gebruik van de digitale Architectuurgids
UAR Breda (Urban Augmented Reality),
een initiatief van Gebouw F - het architec-
tuurcentrum in Breda - en het Nederlands
Architectuurinstituut. UAR Breda wordt
eind 2012 in gebruik genomen. Daarop
vooruitlopend wordt de applicatie UAR
Breda nu als eerste ingezet voor de Open
Monumentendag-route door Stichting
BLIKsum in samenwerking met Gebouw F.
Door je smartphone te richten op het
monument, kun je daarop informatie zien
en horen over de monumenten, maar óók
over wat vroeger op die plek stond of wat
de toekomstplannen daarvoor zijn.
UAR Breda is te gebruiken op een iPhone
of Goole Android toestel. Om de app te
downloaden ga je naar de App Store
(Apple) of Android Market. Richt daarna
je mobiele telefoon op de gebouwen die
in de speciale route genoemd worden.
Met behulp van Augmented Reality,
tekst, beeld, archiefmateriaal en film
krijg je informatie over het monument.
mobiele applicatie UAR
5
VVV Informatiepunt
Grote Markt 38
te doen
Laat je verleiden om niets te missen
van de Open Monumentendag Breda.
Theatermaker Joris van Veldhoven zorgt
ervoor dat je al je andere plannen links
laat liggen en staat te trappelen om
zoveel mogelijk te gaan zien en beleven!
Bij de VVV op de Grote Markt vind
je alle informatie over de Open
Monumentendag die je nodig hebt.
Hier liggen programmaboekjes en
worden al je vragen beantwoord.
Varen
Haven - Bieberg
Het centrum van Breda wordt omgeven
door een singelring, het grootste groene
monument van Breda. Beleef de stad
vanaf het water en luister naar de ver-
halen over bijzondere monumenten.
Leer meer over ontwerp en functie ervan
tegen de achtergrond van spannende
ontwikkelingen in de stad. De bootjes
varen naar de Bieberg; vandaar uit
ga je naar prachtige monumenten in
Ulvenhout of maak je een onvergete -
lijke wandeling door het Markdal.
Een boottocht duurt 30 minuten.
Elk kwartier vaart de boot. Per boot
kunnen er tien mensen mee. Zorg dat
je op tijd je vaarbewijs reserveert. Voor
de heenweg doe je dat bij de boot ‘Thor’
die aan de afvaartsteiger bij de Hoge
Brug aan de Haven ligt en voor de terug-
weg bij de aanlegplaats bij de Bieberg.
Mocht de boot vol zitten, dan kan je ook
met de speciale Open Monumentendag-
bus terug, halte Bieberglaan.
Fietsen
Dat fietsen groen, gezond en voordelig
is, weten we allemaal. Dat het een
uitstekende manier is om de Open
Monumentendag Breda te verkennen,
ontdek je vandaag.
Wil je een fiets huren? Dat kan bij De
Klein Fietsen (Markendaalseweg 38) of
bij Rijwielshop Breda (Stationsplein 16).
Paardentram
Tussen 1884 en 1925 reed tussen
het Ginneken en het Bredase station
de paardentram. Het waren geen snel-
heidsduivels, maar gezien de staat van
de wegen in die tijd was het in de tram
al een stuk aangenamer dan lopend.
Tijdens Open Monumentendag laat je
je (gratis) vervoeren vanaf de Ginneken-
markt naar Bouvigne.
Historische bussen
Jarenlang waren ze een vertrouwd
beeld in de stad. Onopgemerkt deden ze
hun rondes en brachten ze duizenden
passagiers op de plaats van bestemming.
Tijdens de Open Monumentendag doen
de oude stadsbussen van weleer dat
opnieuw, maar nu als pronkstukken uit
de collectie van de Stichting Veteraan
Autobussen. Hersteld in hun oude glorie
brengen de voormalige BBA stadsbussen
je naar je bestemmingen in Ginneken
en Ulvenhout.
informatie en vervoer
i
7
Centrum~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Park Valkenberg
43
5
1 9
11
12
2
15
13
14
6
i
1 4
Boschstra
at
Veemarktstraat
10
Catharinastr. 7 8
Keizerstraat
Prin
senk
ade
Claudius Prinsenlaan
Informatiepunt
Monumentaal pand / buitenlocatie
Busroute en haltes
Bootroute en in- uitstaplocatie
Fietsroute
Vertrekpunt Duik in het Duister
i
7
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
muziek
tentoonstelling
dans
leuk voor kinderen
rondleiding met gids
wandelroute
verhalenverteller
zelf doen
eten/drinken
halte
Oud
e Ve
stha
lte V
iand
enla
anha
lte U
lven
hout
sela
an -
tege
nove
r Lau
rens
park
halte
Ulv
enho
utse
laan
- te
geno
ver n
r 85
halte
Ulv
enho
utse
laan
- Bi
eber
gaan
halte
Dor
pstr
aat -
Dor
pspl
ein
halte
Dor
pstr
aat -
De
Pekh
oeve
halte
Mol
enst
raat
halte
Pen
nend
ijkha
lte D
orps
traa
t - D
e Pe
khoe
ve
halte
Dor
pstr
aat -
Dor
pspl
ein
halte
Cha
rlott
e Cu
yper
sdre
ef
halte
Via
nden
laan
halte
Oud
e Ve
st
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
1 Grote Toren
2 ’t Hofhuys van Van Aalst
3 Koningin Wilhelmina Paviljoen
4 Huis van Brecht
5 Park Valkenberg
6 Voormalige directeurswoning
7 Begijnhof
8 St. Catharinakerk
9 Willem Merkxtuin
10 Bisschoppelijk Paleis
11 Huis Ocrum
12 Uitgeverij De Geus
13 Stadsarchief Breda
14 Concordiastaete
15 Kloosterkerkhof Kapucijnen
16 Princenhaags Museum
17 Begraafplaats Haagveld
18 Villa De Haghe
19 Villa Meertensheim
20 Ginnekenmarkt
21 Protestantse Laurentiuskerk
22 Begraafplaats Laurentiuskerk
23 Kasteel Bouvigne
24 Mastbos
25 Markdal
26 Begraafplaats De Bieberg
27 Villa Valkrust / Valkrustpark
28 Voormalige elektriciteitscentrale
29 Sint-Laurentiuskerk Ulvenhout
30 Grimhuysenpark
31 De Pekhoeve
32 Molen de Korenbloem
33 Museum Paulus van Daesdonck
34 Landgoed Wolfslaar
busroute
8 9
Grote TorenDe Toren van de Grote Kerk fungeert als
hét oriëntatiepunt voor het centrum van
Breda. De eerste steen voor de huidige
Grote Toren werd gelegd in 1468. De oude
toren zou begin 1457 zijn ingestort.
Archeologische opgravingen hebben
aangetoond dat men maximaal gebruik
maakte van vrijgekomen bouwmaterialen
en dat zelfs puin opnieuw werd verwerkt.
Dat is nog eens een groene methode! Het
metselwerk werd in 1507 voltooid, zodat
twee jaar later het kruis en de haan op
de torenspits geplaatst konden worden.
Grote Toren
Kerkplein 2
1 te doen
11.45 uur: het Klokkenluiders Gilde
Breda (KGB) luidt de grote Nassau-klok.
12.00 uur: opening door de stads-
beiaardier en de Torenblazers Breda.
13.00, 14.00 en 15.00 uur: toren-
beklimming. Minimumleeftijd 12 jaar,
maximaal 25 personen per rondleiding.
Kaartjes af te halen aan de balie
van de Grote Kerk (een kwartier
voor aanvang beschikbaar).
Ook te zien: in de Grote Kerk is
het Stripfestival Breda. Kinderen
gratis toegang.
Tot ver in de 19e eeuw had de toren-
wachter een kamertje met een bed-
stee hoog in de toren, net onder het
uurwerk. Hij waakte dag en nacht
over Breda. Elk uur liep hij zijn
ronde. Was het veilig, dan blies hij
op zijn hoorn. Was er brand, dan
luidde hij de grote klok en stak een
rode vlag uit aan de kant waar de
brand woedde. De toren vervulde
een belangrijke functie op het
gebied van veiligheid voor de
Bredanaars. Precies om die reden
werd de toren in 1798 bij wet los-
gekoppeld van de kerk en daarmee
het eigendom van de gemeente.
Dat is nog steeds zo.
9
’t Hofhuys van Van Aalst
Catharinastraat 14
2
te doen
13.00 - 15.00 uur: Klassieke gitaar-
muziek door Anneloes van Hout.
Doorlopend: verhalen over ’t Hofhuys
door verhalenvertellers en mevrouw
Van Aalst.
De eerste bebouwing op deze locatie stond
midden in het groen: de 14e-eeuwse hoeve
had de ruimte en akkers eromheen. Later
werd het verkaveld en bouwde men in
blokken; nummer 14 en 16 vormden samen
vanaf 1531 het ‘Hofhuys’. Het bestond
uit een vierkante binnenplaats met erom-
heen de vertrekken met gewelfjes en
traptorentje. De ligging, destijds direct
aan de groen voorziening van het Valken-
berg, en de historische relatie met het
Kasteel zorgen ervoor dat het van grote
cultuurhistorische waarde is. In de loop
der eeuwen werd het pand verbouwd van
renaissancestijl, via classicisme en neo-
classicisme tot een ingrijpende verbou-
wing in de jaren zestig van de 20e eeuw.
’t Hofhuys van Van Aalst
In ‘t Hofhuys hebben belangrijke
figuren gewoond. Bewoners die
aan de Nassau’s verbonden waren,
maar ook een ridder, belangrijke
militairen en de burgemeester van
Breda. In het koetshuis heeft zelfs
een lekkernijenfabriekje gezeten.
Sinds 1969 is de het pand in eigen-
dom van de familie Van Aalst, hof-
leverancier van exclusieve tapijten.
10 11
Koningin Wilhelmina Paviljoen
Kasteelplein 10
3 te doen
Doorlopend: De tentoonstelling
‘Kasteelgroen van toen’ vertelt je alles
over de historie van het Valkenberg en
de aansluitende wallen met bastions
die het kasteel beschermden. Met foto’s,
kaarten en afbeeldingen die je niet eerder
zag! Het gebied dat nu als een groene
oase in het centrum van de stad ligt,
vormde tot eind 19e eeuw de noordflank
van de vesting Breda. De wallen rond
de stad en bastions zijn verdwenen,
op een enkele na op het KMA-terrein.
12.00, 13.00, 14.00, 15.00 en 16.00 uur:
rondleiding langs historische plekken in
het Valkenberg, met beeldmateriaal van
verdwenen objecten. Door Gilde de Baronie.
Het Koningin Wilhelmina Paviljoen werd
in 1866 door de Bredase stadsarchitect
A.F.J. Cuypers gebouwd als HBS. Het
blokvormige herenhuis in eclectische
stijl werd in 1902 onderdeel van de KMA.
Sinds 2008 is de Stichting Historische
Verzameling KMA hier gevestigd.
Koningin Wilhelmina Paviljoen
11
Luitenant-kolonel Chombach en
zijn vrouw Cornelia Vereyck woon-
den van 1758 tot 1791 in het Huis
van Brecht. Tussen 1749 en 1791
waren zij ook eigenaar van land-
goed Wolfslaar. In het voorjaar
laadden zij hun wagen vol met
hun bezittingen. Gedurende
de zomermaanden genoten zij
van hun buitenhuis in het groen,
aan de rand van het bos.
Huis van Brecht
Kraanstraat 4
4 te doen
Doorlopend: bekijk in de prachtige
Puffiuszaal de onlangs gerestau-
reerde schilderijen van de Tien-
daagse Veldtocht.
Huis van BrechtHet Huis van Brecht is een van de oudste
stenen huizen van Breda en werd na de
grote stadsbrand (1534) in laatgotische
stijl opgetrokken in opdracht van jonker
Godevaart van Brecht, tevens eigenaar
van Kasteel Bouvigne. Het werd op de
locatie van het oorspronkelijke huis uit
de 14e eeuw gebouwd. Het huis heeft
diverse bewoners en gebruikers gekend,
meestal officieren. Van 1794 tot 1940
heeft het dienst gedaan als het Garni-
zoenshospitaal van Breda. Tegenwoordig
is de bibliotheek van de KMA erin onder-
gebracht.
12 13
Park ValkenbergPark Valkenberg
Ingang via Kasteelplein,
Kennedylaan of Catharinastraat
5
te doen
12.30, 13,30, 14,30, 15,30 en 16.30 uur:
wandelingen door het park met
boomdeskundige Diederik Zandee.
Doorlopend: luister naar prachtige
groene gedichten. Geïnspireerd geraakt?
Laat je bijstaan door Pien Storm van
Leeuwen en Frans Rookmaaker om er
zelf een te schrijven.
Doorlopend: workshop (groene)
foomps maken met beeldend kunste-
naar Mieke Driessen.
Wie aan Bredaas groen denkt, kan niet
anders dan het Valkenberg voor zich zien.
Als stadspark is het uniek te noemen: in
de loop der jaren is het alleen maar groter
geworden. Het kent een rijke geschiede-
nis. Van jachtgebied van de Heer van
Breda naar de groene ruimte rondom het
Kasteel en van de hoftuin van de Oranjes
naar een stadspark voor de gehele bevol-
king: het is een fantastisch voorbeeld van
parkontwikkeling in Europa. Het Valkenberg
is het kloppende groene hart van Breda!
Het Valkenberg werd in 1882 openbaar bezit. Al verstond men daar onder toen wel iets anders
dan nu: het park was verboden terrein voor “dienstboden met wagentjes zonder vergezeld te zijn
van hunne meesters, die hun gedrag zorgvuldig hebben gade te slaan, en oppassen dat zij zich
niet van de gewone wandelpaden of buiten hun gezicht verwijderen.”
13
Voormalige directeurswoning De monumentale Art-Nouveau villa werd
begin 20e eeuw gebouwd in opdracht van
de familie Jansen, de oprichters van de
Hero in Breda. De stijl Art-Nouveau wordt
voornamelijk gekenmerkt door natuur-
lijke vormen. Deze directeurswoning valt
op door de kleur (felrode baksteen tegen-
over grijs natuursteen), de detailleringen
(tegeltableaus) en de verdiepte gevel-
velden en boogvelden. Let op de peren,
druiven en appels die in de voorgevel
staan afgebeeld.
foto: Piet den Blanken
Voormalige directeurswoning
Academiesingel 9
6 te doen
12.00 - 17.00 uur: indringende foto-
tentoonstelling van documentaire foto-
graaf Piet den Blanken. Onderwerp is
Fien Jansen (1915-2011), de op een na
jongste dochter van Reinier Jansen,
oprichter van de Hero. Fien is haar hele
leven in het ouderlijk huis aan de Acade-
miesingel blijven wonen, waar ze voor
haar ouders zorgde. De tentoonstelling
is tot stand gekomen in samenwerking
met het Breda’s Museum.
14 15
BegijnhofTot 1990 het laatste bewoonde begijnhof
in Nederland. Een begijnhuisje bestond
uit twee vertrekken; een voorkamer
en een onderkelderde opkamer op de
begane grond. Halverwege de 18e eeuw
is er een verdieping bovenop gebouwd.
In de 19e eeuw beleefde het zijn laatste
opbloei. Toen werd de St. Catharinakerk
gebouwd en werd een buitenhof met
negen nieuwe huisjes en een gemeen-
schappelijke zaal aangelegd. De kruiden-
tuin werd aan het eind van de 19e eeuw
aangelegd. Er groeien maar liefst drie-
honderd verschillende kruiden.
De Groene Fee was een populair drankje onder kunstenaars in de 19e eeuw.
Misschien ken jij het beter onder de naam absint? Dit groene drankje wordt
gemaakt met o.a. het kruid absintalsem, dat ook in de tuin van het Begijnhof
groeit. Artsen prezen de plant om haar geneeskracht. De likeur absint staat
echter ook bekend om zijn hallucinerende en verslavende werking.
Begijnhof
Catharinastraat 23-81
7
te doen
Doorlopend: proef en ruik ondeugende
kruiden in de Begijnenzaal. Verstands-
huwelijken uit de Middeleeuwen konden
vaak wel een oppeppertje gebruiken.
Het groen van toen werkt nog steeds!
Doorlopend: toelichting op de kruiden-
tuin door Nico Sprangers, voormalig
tuinman van het Begijnhof.
Doorlopend: Begijnhofmuseum, geves-
tigd in huisje 29. Krijg inzicht in de leef-
wereld van de Bredase begijnen.
15
St. Catharinakerk (Begijnhof )
Gebouwd tussen 1836 en 1838 door
Adr. van der Aa. Het gebouw is een een-
beukig kerkje met classicistische details
in het stucwerk. In 1888-1891 kwamen
er twee series glas-in-lood ramen van
de twee patroonheiligen Sint-Catharina
en Sint-Begga in.
St. Catharinakerk (Begijnhof )
Catharinastraat 45
8
16 17
Willem Merkxtuin
Te bereiken de Annastraat of
Catharinastraat
9
te doen
12.30 en 15.30 uur: wandeling Merkx-
tuin, Begijnhof en Valkenberg langs
bomen en andere groene monumenten.
Doorlopend: loop met tuin- en land-
schapsarchitect Bert Voeten door
de Merkxtuin en ontdek de historie
van de Nederlandse tuinarchitectuur.
Wie een kleine groene oase in het mid-
den van de stad zoekt, mag de Merkxtuin
niet overslaan. Het is een zeer bijzondere
plek, gelegen achter de voormalige hof-
huizen in de Catharinastraat. In de tuin
staat een aantal beeldhouwwerken.
De tuin is een ontwerp van tuin- en land-
schapsarchitect B. Bransma.
Willem Merkxtuin
Van 1967 tot 1983 was Willem
Merkx burgemeester van Breda.
Toen hij afscheid nam, wilde
de Bredase bevolking hem een
geschenk aanbieden. Het werd een
stadstuin, naar hem vernoemd.
De tuin werd in 1985 geopend.
17
Bisschoppelijk Paleis
Veemarktstraat 46
10 te doen
Aan de voorzijde van het huis staat
Charlotte Storm-Cuypers klaar om
naar Landgoed Wolfslaar te vertrek-
ken. Gordijnen dicht en deur op slot.
De sleutel klaar om overdragen te
worden aan de nieuwe huiseigenaar.
Dag huis, dag tuin, dag centrum!
Bisschoppelijk Paleis
De enorme tuin achter het Bisschoppelijk
Paleis is eigenlijk verborgen groen, want
het bisschopshuis zelf is vandaag niet
geopend voor publiek. Het huidige bis-
schopshuis werd waarschijnlijk gebouwd
in 1513 of 1514 door Hendrik Montens,
rentmeester van graaf Hendrik III van
Nassau. In 1534 is het huis verbrand in
de grote stadsbrand en in 1534, 1535 en
1537 in gedeelten weer opgebouwd.
Het huidige uiterlijk is grotendeels van
1723. Het huis oogt nu als een 18e-eeuws
herenhuis. In het paleis bevindt zich nog
een gotisch trappenhuis uit de 16e eeuw.
Het huis diende tot 1869 als stadshuis
van Charlotte Storm-Cuypers die in de
zomer op landgoed Wolfslaar verbleef.
18 19
Huis Ocrum / Nieuwe VesteHuis Ocrum / Nieuwe Veste
St. Janstraat 18
11te doen
16.00 uur: film Die Farbe. Sfeervolle
zwart/wit film met enkele kleuren,
in het kader van het BUT festival.
Duur: 85 min.
Huis Ocrum, waarin Nieuwe Veste
gehuisvest is, diende lange tijd als hof-
huis. Na de grote stadsbrand van 1534
werd het complex in een paar jaar enkele
keren uitgebreid en omvatte uiteindelijk
drie vleugels rond een binnenplaats,
een traptoren met een vroegrenaissance
stenen trap en een poort naar de straat.
De huidige symmetrische gevel werd
voor het katholieke weeshuis (1848-
1951) ontworpen. De glazen ingangspui
vormt sinds 1996 de zijingang van de
bibliotheek. De prachtige binnentuin met
de zwarte moerbeiboom is te zien vanaf
de stalen brug in het gebouw. Rondom
deze tuin zijn de bibliotheek en Nieuwe
Veste gelegen.
De bouw van Huis Ocrum werd gerealiseerd door twee edellieden
aan het hof van Hendrik III: Jean de Hocron en Nicolaes
d’Aubermont. Het huis werd ‘Huis Hocron’ genoemd, maar
werd later verbasterd tot Ocrum.
19
De Heer Wijnaendts van Stein’s Fundatie De Heer Wijnaendts van Stein’s Fundatie
(thans Uitgeverij De Geus)
Oude Vest 9
12
te doen
12.30, 13.30, 14.30, 15.30 en 16.30 uur:
bekroond schrijver, dichter en theater-
maker Jaap Robben leest voor uit zijn aller-
nieuwste poëziebundel ‘Als iemand ooit
mijn botjes vindt.’ Wel eens van een Vijst,
Zefiertjes of de Ponjaard gehoord? Enig
idee waar ze leven? Misschien verstop-
pen ze zich wel achter een struik of in het
ongemaaide gras... Nieuwsgierige kinde-
ren en volwassenen komen het te weten.
12.00, 13.00, 14.00, 15.00 en 16.00 uur:
spannende verhalen en mythen over
de oeroude moerbeiboom.
12.15, 13,15, 14.15, 15.15 en 16.15 uur:
Eloi Koreman leest uit zijn werk ‘Een twijg
van duizend jaar’, waarin het steeds
weer ontluikende groen in de oude stad
centraal staat.
Het huidige pand aan de Oude Vest ont-
stond in 1763 door samenvoeging van
twee panden. In 1873 huisde er een
gesticht voor oude protestante vrouwen.
Naast nummer 13 bevindt zich een poort
uit de periode 1590-1625, die gediend
heeft als achteruitgang van Huis Ocrum.
Het pand heeft een bijzonder gave
19e-eeuwse tuin in Engelse landschaps-
stijl. Het is een unicum dat de originele
tuinaanleg is behouden. In de tuin is nog
steeds een Zwarte Moerbeiboom te
bewonderen. De boom is een van de
oudste moerbeibomen van Nederland.
Volgens de legende verteld door
de Romeinse dichter Avidius was
de vrucht van de Zwarte Moerbei eens
wit. Ze kleurde echter rood door
het bloed van de tragische geliefden
Pyramus en Thisbe.
20 21
Stadsarchief BredaStadsarchief Breda
Parade 10 (ingang via de Keizerstraat)
13 Het Stadsarchief Breda biedt op de stu-
diezaal een overzicht van de voor ieder-
een toegankelijke archieven over
buitenplaatsen, de aanleg van parken
in de stad en allerlei andere zaken met
betrekking tot groen. Een deel van die
archieven ligt klaar om te worden inge-
zien. Verder is een aantal afdrukken
te zien van oude foto’s van het Chassé-
terrein en worden er kaarten van parken
en tuinen getoond.
21
ConcordiastaeteConcordiastaete
Van Coothplein 35 - ingang van de tuin:
poortje naast Restaurant Charelli
14
Sommige mensen kennen het genot
dagelijks in verborgen groen te kunnen
verblijven in de stad. De tuin van Concor-
diastaete is zo’n verborgen paradijs in
de binnenstad van Breda: de stadstuin
met oude platanen en kastanjebomen
is ongeveer 1.200 m2 groot. Hij laat zich
het beste omschrijven als een formele
vakkentuin met veel vaste planten en
heesters.
22 23
Kloosterkerkhof KapucijnenKloosterkerkhof Kapucijnen
Schorsmolenstraat 13
15
te doen
13.00 - 15.30 uur: Tai-Chi workshops &
demonstraties. Geschikt voor alle leeftijden.
Het was 1889 toen de paters Kapucijnen
hun nieuwe klooster aan de Schorsmolen-
straat betrokken . Het kleine hof van
het pand mocht in Tweede Wereldoorlog
worden ingericht als kerkhof, aangezien
het vervoer van lijken onmogelijk werd
gemaakt. Vermoedelijk werd de eerste
broeder er in 1943 begraven. Voor die tijd
was het ingericht als tuin, met in het
midden symmetrische bloemperken.
De begraafplaats is nog steeds in
gebruik. De tuin met de hoge muur,
kenmerkend voor kloostertuinen,
is een oase van rust.
In het begin van de 16e eeuw namen enkele volgelingen van Franciscus van Assisi het initi-
atief om aan hun leven een nieuwe draai te geven. Ze schaften nieuwe kleding aan: een pij
met een driehoekige puntige kap, precies zo een als Franciscus droeg. Kapmannen, noemde
men hen. ‘Cappuccini’ in het Italiaans. En zo noemden zij zich voortaan: Kapucijnen.
23
Princenhage
Haagweg
EttensebaanTuinzigtlaan
Nieuwe Heilaarstraat
Zuile
nstra
at
Haagse Markt Laan van Mertersem
17
1619
18
Monumentaal pand / buitenlocatie
Fietsroute
24 25
Princenhaags Museum
Haagweg 334 bis
16 te doen
Doorlopend: maak kennis met de vrije-
tijdsbeleving van jonge boeren in West-
Brabant. Jeugdige boeren werden tussen
1922 en 1966 gevormd en opgeleid
binnen het katholieke jeugdwerk van
de Rooms Katholieke Jonge Boerenstand.
Naast godsdienstige en sociale vorming
kwam ook sport, culturele vorming en
technische ontwikkeling aan bod.
Wie interesse heeft in de cultuur,
geschiedenis en leefgewoonten van
Princenhage moet een bezoek brengen
aan het Princenhaags Museum. In de
voormalige aula van de begraafplaats
Haagveld zijn prenten, foto’s en bijzon-
dere documenten te zien.
Princenhaags Museum
25
Begraafplaats HaagveldBegraafplaats Haagveld
Haagweg 334
17
te doen
12.00 - 17.00 uur: ‘Beroemde buren’,
rondleiding langs bekende Bredanaars
die op Haagveld begraven liggen.
12.00 - 17.00 uur: beeldende kunst.
Geniet van het gedicht van Nick J. Swarth
‘Liefje, laaf je, leef je leven’, met bloemen
in de haag gestoken. Ook te zien: zak-
doekproject ‘WAS’ van Diana Nooten.
Een ode aan het gemis. ‘When I become
was and we become were. Will there
be any sign or trace of th’lovely contour
of your face?’
Bemiddelde Bredanaars die de drukke
stad wilden ontvluchten, hadden buiten-
huisjes of zomerhuisjes. Langs de Haag-
weg stond een groot aantal van deze
koepeltjes. Nadat de Rooms-katholieke
parochies van Breda gezamenlijk een
tuin met koepel kochten om hun kerkhof
in aan te leggen, volgde de Hervormde
gemeente van Breda hun voorbeeld in
1829. Vele oude, bekende graven en
grafmonumenten zijn hier te vinden,
zoals die van de familie van Vincent
van Gogh en de Bourbons uit Frankrijk.
De begroeiing op de begraafplaats is
historisch te noemen, geheel in overeen-
stemming met de uitstraling van de oude
percelen. Er staan monumentale bomen
van meer dan 200 jaar oud.
De kunstwerken maken deel uit van
een kunstproject: ALLERZIELEN.NU.
Stichting Electron organiseert dit jaar-
lijks terugkerende kunstproject in Breda
en regio waarmee kunstenaars hun
visie verbeelden op het herdenken van
het leven. Ook op begraafplaats De Bie-
berg zijn tijdens Open Monumentendag
kunstwerken te zien.
26 27
Villa De HagheHet perceel waarop Villa De Haghe is
gebouwd, werd door gepensioneerd
kapitein te Breda G.B. Becking in 1856
gekocht. Twee jaar later bouwde hij daar
een huis. Vermoedelijk heette het Villa
Sophia, dat is althans de naam waarmee
het in de adresboekjes van 1891 tot 1898
aangeduid werd. Dat pand werd later
afgebroken en vervangen door een nieuw
huis: De Haghe. De tuin dateert uit 1907
en is aangelegd als Engelse landschaps-
tuin. De gigantische beuk is overwel-
digend. Verrassende doorkijkjes in het
parkachtige landschap zijn afgestemd
op het huis.
Het was 1905 toen de Princenhaagse burgemeestersfamilie Dommer van Poldersveldt in Zwitser-
land op vakantie was. Ze verbleven aan het Meer van Neufchâtel in een chalet met vakwerkbouw.
Toen de eigenaar tijdens de vakantie stierf, wilde de familie het huis graag kopen. Maar dan moest
het wel eerst gedemonteerd en overgebracht worden naar Princenhage. Zo geschiedde...
Villa De Haghe
Haagweg 339
18
te doen
13.00, 14.00 en 15.00 uur:
harpmuziek door Ria de Wolf.
Doorlopend: rondleiding door
de tuin door de huiseigenaar.
27
Villa Meertensheim
Haagweg 356
19
te doen
Doorlopend: wandeling door de tuin met
talloze kunstwerken. Onder begeleiding
van de huiseigenaar kan een deel van
het huis bezocht worden.
Villa Meertensheim werd vernoemd
naar de vroegere naam van Princenhage,
in de middeleeuwen ook wel Hage of
Mertersheim genoemd. In 1878 of 1879
gebouwd door architect J.J. van Lange-
laar, door hemzelf en zijn vrouw be woond
tot hun dood. Door de toepassing
van zowel rondbogige als spitsbogige
boogtrommels boven de vensters toont
de villa een combinatie van neogotische
en neo-renaissancistische bouwstijl.
Villa Meertensheim
29
Informatiepunt
Monumentaal pand / buitenlocatie
Busroute en haltes
Bootroute en in- en uitstaplocatie
Koetsroute en in- en uitstaplocatie
Fietsroute
Wandelroute
i
i22
21
27
23
24
25
26
3029
31
33
32
GinnekenUlvenhout
Bouvignelaan
Ulvenhoutselaan
Bieberg
Dillenburgstraat
34284
5
12
611
9
8
Gald
ersew
eg
Wolfslaardreef
Bavelselaan
Bouvignedreef
3
213
710
laan
20
29
GinnekenmarktGinnekenmarkt
Ginnekenmarkt
20
te doen
12.00 en 15.00 uur: start wandeltocht
met verhalen, muziek en dans naar
Kasteel Bouvigne. Met dansvoorstelling
‘Trottoir’ van Dansnest.
Doorlopend: ontmoetingen met
historische figuren van ‘De Bakkerij’.
Voordat het Ginneken in 1942 door Breda
werd geannexeerd, heette het Ginneken-
marktje nog Markt. Het is van oudsher
het middelpunt van dit gebied. De panden
die grenzen aan het plein staan op de
Rijksmonumentenlijst. De dorpspomp is
meer dan 200 jaar oud.
Stap hier op paardentram richting Kasteel Bouvigne. Wil je nog een programmaboekje
hebben of meer informatie over de Open Monumentendag Breda? Op de Ginnekenmarkt is
een informatiepunt!
i
30 31
Protestantse LaurentiuskerkGinneken werd in 1317 een zelfstandige
parochie, terwijl in 1261 al een eerste
vermelding van de kerk werd gemaakt.
De oudste delen van de huidige kerk
zijn echter laatgotisch en stammen uit
het midden van de 15e eeuw. Het is een
éénbeukige kruiskerk met westtoren.
In 1625 brandde een deel van de kerk
af. Het 15e-eeuwse dwarspand en koor
bleven gelukkig gespaard. De kerk werd
gerestaureerd in 1928 en in 1940 werd
het schip herbouwd. De ingebouwde
toren stamt uit de 14e eeuw en is veran-
derd in 1649. Tijdens de Tweede Wereld-
oorlog werd de kerk opnieuw zwaar
beschadigd en moest opnieuw gerestau-
reerd worden. Het interieur beschikt over
een kansel uit de tweede helft van de 17e
eeuw. In de kerk liggen ook enkele zer-
ken, waarvan de oudste uit 1411 stamt.
De kerk was oorspronkelijk gewijd aan St. Laurentius. De diaken Laurentius weigerde de rijkdom-
men van de kerk (kostbare gouden en zilveren vaten en schriftrollen) uit te leveren aan de Romeinse
keizer. In plaats van daaraan te gehoorzamen, deelde hij alles uit aan de armen. Met lege handen,
maar met een grote groep armen, keerde hij terug en sprak de woorden: “Zie daar de schatten van
de kerk”. Een foltering op een rooster boven het vuur volgde. Voordat hij daarna onthoofd werd,
zou hij volgens de legende gezegd hebben: “Ik ben al gaar, keer mij om en eet me op.”
Protestantse Laurentiuskerk
Duivelsbruglaan 1
21
te doen
Doorlopend: tentoonstelling
met beeldhouwwerken van
Ludovicus van Eijnatte.
Doorlopend: rondleidingen
door de kerk.
31
Begraafplaats Protestantse
Laurentiuskerk
Duivelsbruglaan 1
22
te doen
Doorlopend: geluidsfragment bij
de gedenknaald van Dokter Colson.
De vorm van het kerkhof bij de kerk zou
verkregen zijn na een paar pestepide-
mieën tussen 1666 en 1669. Ooit werd
aan de noordzijde van de kerk begraven.
Na de overname van de kerk door de
protestanten diende de zuidzijde als
begraafplaats. In de noordoostelijke
hoek staat het grafmonument voor
generaal Chassé (1765-1849). Ook te zien:
het in neoclassistische stijl opgerichte
monument voor H.G. Seelig, gouverneur
van de KMA tussen 1836 en 1852. De ver-
zameling grafmonumenten kent een
grote diversiteit aan soorten en stijlen.
Veelal hardsteen, maar ook marmeren
zuilen of omgeven door hekjes. De adel
is hier goed vertegenwoordigd. De tijd
lijkt hier stil te hebben staan.
Wonderdokter Colson (1878-1911) kon iedereen van Ulvenhout tot het Ginne-
ken genezen. Zijn kennis van kruiden en hypnose zorgde ervoor dat onbekende
kwalen van talloze patiënten verholpen werden. Helaas werkten zijn krachten
niet toen hij zelf ziek werd. Tijdens een operatie liet hij het leven. Zijn voor-
malige patiënten legden geld bijeen en plaatsten uit dankbaarheid een gedenk-
naald. Naast de obelisk groeit een indrukwekkende treur-es.
Begraafplaats Protestantse Laurentiuskerk
32 33
Kasteel BouvigneLandgoed ‘Boeverijen’- dat vermoedelijk
‘lage weide’ betekent- wordt voor het
eerst in een officiële akte genoemd in
1554. Dat was het testament van Jacob
van Brecht (zie ook Huis van Brecht) die
tot een van de voornaamste families van
Breda in de 16e eeuw behoorde. Tussen
1611 en 1614 werd op het toenmalige slot
een verdieping gezet en een zevenhoe-
kige toren aangebracht. Het wisselde
vaak van eigenaar. Na de dood van prins
Willem III bleef het tot 1775 eigendom
van de Oranjes. De Franse tuin rond
het kasteel is symmetrisch van vorm.
De Duitse tuin heeft hoge bomen,
een kronkelpad en een smal gazon,
terwijl de Engelse tuin zich juist onder-
scheidt door zijn grote open ruimte en
bastionvormige hoeken. Aan de zuidzijde
van het kantoor (sinds 1972 in eigendom
van de Brabantse Delta) is de boomgaard
met walnootbomen opnieuw aangelegd.
Om eeuwig te kunnen blijven leven, verkocht de Zwarte Ridder zijn ziel aan een boze
geest. Arme molenaarskinderen, want nu moest de ridder zich voeden met de zieltjes
uit hun kinderlijfjes. Toen het dorp uitliep om de kinderen te zoeken, zagen ze plotse-
ling een kasteel van twee verdiepingen in het moeras langs de Mark. Dat had er nog
niet eerder gestaan! Het water stond in brand en een zwart paard met enorme vleugels
stond op de ophaalbrug klaar om ze aan te vallen...
Kasteel Bouvigne
Bouvignelaan 5
23
te doen
12.45, 14.30 en 15.45 uur: Bianca
Bongers, celliste
13.15 en 16.15 uur: dansvoorstelling
van het internationaal bekende dans-
gezelschap LeineRoebana.
Doorlopend: rondleidingen door het kas-
teel en de Engelse, Duitse en Franse tuin.
Doorlopend: Afternoon (Green) Tea in
de Engelse tuin.
33
Mastbos
Grenzend aan de zuidrand van Breda
24 te doen
Doorlopend: in het Speelbos rust
je even uit aan de grote picknicktafel.
Neem wat lekkers mee en geniet van de
spannende legendes over het Mastbos
die verhalenvertellers je influisteren…
Voor jong én oud!
Het Mastbos is het oudste cultuurbos van
Nederland. Het werd in 1515 in opdracht
van graaf Hendrik III aangelegd om te
kunnen jagen op herten, wilde zwijnen,
wolven en vossen. Het leverde tevens
hout voor de bouw van het Kasteel van
Breda en de schepen van de Spaanse
vloot. Bijna vijfhonderd jaar later is
het voornamelijk een recreatiebos, dat
gesierd wordt door eeuwenoude grove
dennen en imposante eiken, kastanjes
en beuken. Vogels als de zwarte specht
en de blauwe reiger verblijven er graag,
net als vele soorten amfibieën.
Staatsbosbeheer had in de vorige eeuw bosarbeiders in dienst. Een ervan kon
zelfs aan een boom voelen of deze gezond was. Voelde de stam koel aan, dan was
het goed. Was de stam echter warm, dan was het niet best. Bij een gezonde boom
stroomt het koele grondwater namelijk vanuit de wortels omhoog: dat veroor-
zaakt de koele stam. Bomen knuffelen is dus niet alleen goed voor je eigen
gezondheid, maar komt soms óók de boom ten goede!Mastbos
34 35
MarkdalDe geschiedenis van het Markdal gaat
miljoenen jaar terug. De Mark stroomde
al lang door dit gebied voordat er sprake
was van de moderne mens. Bewoon baar
werd het pas rond het jaar 1000. Op
slechts enkele plekken, want de rest was
waarschijnlijk nog te nat. In de vroege
Middeleeuwen ontstond het cultuur-
landschap, dat nu nog zichtbaar is.
Dit landschap van akkertjes, beemden
houtwallen, heidevelden en bos hield
tot diep in de 19e eeuw stand. In 2004
werd de natuurlijke loop van de Mark
hersteld. Het Markdal is een groen
paradijs voor zowel natuurliefhebbers
als recreanten.
Markdal
25
te doen
Doorlopend: verrassingstocht langs
verborgen plekken door het Markdal,
door Anton van Gastel. Dichte schoenen
aanbevolen. Duur: 20-40 minuten.
Verzamelen bij de witte brug bij
de Bieberg, naast de aanlegsteiger.
Doorlopend: excursie door het
Markdal, o.a. langs afgesneden
meander, door Staatsbosbeheer.
Duur: ongeveer 20 minuten. Verzame-
len bij de witte brug bij de Bieberg,
naast de aanlegsteiger.
35
Begraafplaats De Bieberg
Begraafplaats De Bieberg
Bieberglaan
26 te doen
Doorlopend: een ‘plekgedicht’
van bloemen van Nick J. Swarth en
Sander Neijnens.
Ook te zien: ‘Klinkende woorden’ van
Marije Korthof en Quinten Smith. Honderd
klokjes met wapperende briefjes, vol
geschreven herinneringen. Iedere klok
heeft zijn eigen identiteit. Groot en zwaar
voor de diepe herinnering, klein en licht
voor een kusje of een geheim. Lang en
dun voor een nieuwe stap. Luister, lees
en schrijf je eigen boodschap.
De protestantse begraafplaats De Bieberg,
ingesloten door enerzijds het Markdal
met de rivier de Mark en anderzijds
bebouwing, bestaat uit twee verschil-
lende delen. De oorspronkelijk aan-
leg van rond 1919 door tuinarchitect
J.J. Denier van Don had een sterk bos-
karakter met slingerende paden, loof-
bomen en passende begroeiing als taxus,
liguster en hulst. De uitbreiding uit 1946
van J.T.P. Bijhouwer kent sterke karakte-
ristieken van de Wederopbouwarchitec-
tuur. Er zijn enkele grote open vlakken,
gezamenlijk een Keltisch kruis vormend,
met eromheen een cirkelvormig stelsel
van paden.
De kunstwerken maken deel uit van
een kunstproject: ALLERZIELEN.NU.
Stichting Electron organiseert dit
jaarlijks terugkerende kunstproject
in Breda en regio waarmee kunste-
naars hun visie verbeelden op
het herdenken van het leven. Ook op
begraafplaats Haagveld zijn tijdens
Open Monumentendag kunst-
werken te zien.
36 37
Villa Valkrust & Valkrustpark
De huidige eigenaar van Villa
Valkrust vond in zijn tuin een
mitrailleur met bijbehorende
kogels begraven. Deze zou verant-
woordelijk zijn voor de doden die
tijdens de Tweede Wereldoorlog
bij de Duivelsbruglaan vielen.
Villa Valkrust & Valkrustpark
Ulvenhoutselaan 2
27
te doen
Doorlopend: rondleiding door de
eigenaar door de tuin.
Doorlopend: natuurwandeling van
het Valkrustpark door het Markdal naar
Bouvigne. Verzamelen bij Villa Valkrust.
Het fraaie 18e-eeuwse landhuis dat de
naam ‘Valkrust’ draagt, heeft een hoog
leien dak met dakruiter en een geblokt
grijs gepleisterde gevel met fronton op
de middentravee. In de 19e eeuw stond
het geheel in het water. Het huis was
destijds ingericht voor zowel zomer- als
winterverblijf. Valkrust is een prachtig
voorbeeld van villaontwikkeling in een
adembenemende groene omgeving.
37
Voormalige elektriciteitscentrale annex drinkwaterleidingbedrijf
Voormalige elektriciteitscentrale
annex drinkwaterleidingbedrijf
Ulvenhoutselaan 85
28 te doen
12.30, 14.00 en 16.00 uur: de Bredase
modeontwerpster Rianne de Witte
vervaardigt haar kleding uitsluitend
met behulp van duurzame materialen.
Tijdens een modeshow vertelt ze over
duurzame ontwikkelingen in de mode.
De huiseigenaar vertelt over de duur-
zame wijze waarop het pand en het
gebied er achter herontwikkeld zijn.
Doorlopend: beeldverhaal over de
historie van de voormalige fabriek.
Het gebouw was in 1904 op initiatief van
Jan Meinard Simon, een oud-ritmeester
van de cavalerie, gebouwd met het doel
om het dorp Ginneken, dat toen nog zelf-
standig was, van leidingwater en elektri-
citeit te voorzien. Het water uit de Mark
was de grondstof, de zuivering gebeurde
door ozon, in die tijd een unicum in
Nederland. Later ging men over op grond-
water. Hoewel de fabriek allang gesloten
is, heeft het achterliggende gebied nog
steeds een functie als waterwingebied.
De plek achter de voormalige fabriek is
van een industrieterrein getransformeerd
tot een natuurgebied. Op het erf zelf
staan twee beukenbomen uit de bouwtijd
van de centrale.
38 39
Sint-Laurentiuskerk
Dorpstraat 42, Ulvenhout
29
te doen
Doorlopend: met een verrekijker in de
hand doe je verrassende ontdekkingen over
de gebrandschilderde ramen van de kerk.
Kenners vertellen je er alles over. Zie wat
je met het blote oog niet zou zien...
De Sint-Laurentiuskerk in Ulvenhout
werd gebouwd in 1903 naar het ontwerp
van de Tilburgse architect C.H. van Hoof.
Het kerkterrein wordt geflankeerd door
een R.K. begraafplaats. Het terrein is van
archeologische waarde (zie Grimhuysen-
park). Tussen de kerk en de pastorie is
het oorspronkelijke 17e-eeuwse slot-
poortje opgenomen. De kerk is ontworpen
in neogotische stijl, met in het interieur
een kruiswegstatie, prachtige gebrand-
schilderde ramen en sierlijke muurschilde-
ringen. In de loop der jaren veranderde
het interieur regelmatig. Na verschillende
restauraties werden kleur en decoratieve
elementen geleidelijk teruggebracht.
Sint-Laurentiuskerk
39
Grimhuysenpark
Dorpstraat 40, Ulvenhout
30
te doen
14.00, 15.00 en 16.00 uur: Muziek-
SalonSpronk brengt muziek van
Satie en Poulenc. Piano: Joke Veltman
en Jetje van Wijk.
Doorlopend: rust even uit van je tocht
in Lunchroom de Uitdaging. Kom bij
met een soep van de dag van toen,
koffie met een Grimhuijsengebakje
of lunch met een Grimhuijsenbroodje
met Abdijham.
Doorlopend: luister naar een audio-
fragment over Slot Grimhuijsen bij
het oorspronkelijke slotpoortje.
GrimhuysenparkIn het huidige dorpspark van Ulvenhout
stond in het verleden het omgrachte
slotje Grimhuijsen. De eerst vermelding
dateert van 1474. De pastoor van het Gin-
neken vestigde zich hier in 1699, in 1742
werd naast het gebouw een schuurkerk
gebouwd. Het hele complex werd in 1904
na de bouw van de huidige Sint-Lauren-
tiuskerk en de bijbehorende pastorie
afgebroken. De pastorietuin van de kerk
werd in 2010 heringericht tot dorpspark.
Ook de pastorie vond een nieuwe
bestemming: hier is inmiddels lunch-
room De Uitdaging gevestigd.
40 41
De Pekhoeve - kruidentuinDe Pekhoeve was de voornaamste boer-
derij in het Ulvenhout van begin 18e
eeuw. Oorspronkelijk was de boerderij
van het langgeveltype, waarbij woon-
en stalgedeelten naast en in elkaars ver-
lengde werden gebouwd. Later veran-
derde dit. De dwarsliggende stal is in het
begin van de 19e eeuw tegen het woon-
gedeelte aangebracht. Heel bijzonder
is dat de onderslagbalk uit één stuk is,
wel 16 meter lang. Hierop rust de balk-
laag van de hooizolder. Het hoevecom-
plex werd naar ontwerp van architect
J.P.A. van der Aa tussen 1973 en 1976
gerestaureerd. De Vlaamse schuur
brandde helaas in 1980 af.
De huidige Pekhoeve beschikt over een
prachtige kruidentuin die je niet mag
missen!
De Pekhoeve - kruidentuin
Dorpstraat 92, Ulvenhout
31te doen
Doorlopend: Bezoek de vlooienmarkt
via de Dorpstraat. Entree: € 2,50.
De opbrengst gaat naar het verenigings-
leven in Ulvenhout.
41
Molen De KorenbloemMolen De Korenbloem
Molenstraat 23, Ulvenhout
32
te doen
Doorlopend: geluidskunstwerk
van Dyane Donck. Geïnspireerd op
de geluiden van de molen.
Doorlopend: verhalen verteld door de
molenaarsfamilie Van der Westerlaken.
De beltmolen De Korenbloem werd in
1909 in opdracht van P.J.A. Stoffers
gebouwd. Deze molen was de opvolger
van de afgebrande standerdmolen die in
1835 vanuit Strijbeek naar Ulvenhout was
overgeplaatst. Beltmolens zijn meestal
korenmolens. De Korenbloem heeft
de hoogste molenbelt van Nederland.
De molen is tot 1960 in bedrijf geweest.
Na een grondige restauratie in 1977 kon
het voortbestaan van deze fraaie molen
worden verzekerd.
De patroonheilige van korenmolenaars is Sint-Victor. Hij wordt vaak afgebeeld met molen-
stenen of een korenmolen. Toen hij weigerde zijn geloof af te zweren, werd hij ter dood ver-
oordeeld door verbrijzeling tussen twee molenstenen. Maar het verhaal wil dat er een wonder
geschiedde: zijn lichaam deed de molenstenen breken. Er zat maar één ding op: onthoofden.
42 43
Museum Paulus van DaesdonckMuseum Paulus van Daesdonck
Pennendijk 1, Ulvenhout
33
De langgevel boerderij uit 1903 heeft
cultuurhistorische waarde als getuigenis
van de ontwikkeling in de landbouw in
Midden-Brabant en als voorbeeld van
de typologische ontwikkeling van
de boerderij. Het pand heeft ensemble-
waarde vanwege de samenhang met
de structuur van de dorpskom. Midden
jaren tachtig werd de boerderij verbouwd
tot museum. Hier word je aan de hand
van vele grote en kleine voorwerpen
teruggevoerd naar de eerste helft van
de 20e eeuw.
De Heemkundekring Paulus
van Daesdonck is vernoemd naar
de middeleeuwse edelman die
omstreeks 1350 leefde op een
kasteeltje aan de Mark onder
Galder. Van 1344-1364 was hij
leenman van de Heren van Breda.
43
Landgoed WolfslaarLandgoed Wolfslaar
Wolfslaardreef 102
34
te doen
12.30, 14.00 en 16.00 uur: wandeling
(duur: 30 min.) langs monumentale
bomen en eiken. De verteller Abe
verhaalt over de mythologie, magie
en folklore, veelal vanuit Keltisch per-
spectief. Verzamelen bij Bezoekers-
centrum Wolfslaar.
Doorlopend bij het Kunstpaviljoen:
proef zelf wat voor heerlijke gerechten
je kunt maken van eetbare gewassen
die al eeuwen in het wild te vinden zijn.
Uiteraard met een stukje roggebrood
erbij. Na zinvolle tips weet je precies
hoe je thuis ook kruiden en groenten
verbouwt in eigen tuin. Smaakvolle
recepten ontbreken niet!
De eerste vermelding van Landgoed
Wolfslaar gaat terug tot 1525, maar aan
het eind van de 17e eeuw was er pas echt
sprake van een buitenplaats. Het was
Charlotte Storm-Cuypers die het in 1862
een nieuw aanzien gaf: op de oude
fundamenten liet zij een nieuw ‘kasteel’
Wolfslaar bouwen. Het is een typisch
voorbeeld van de eclectische bouwstijl,
met vermenging van elementen uit
de Lodewijk XV en XVI stijl en Empire
stijl. Het park maakt vandaag de dag
onderdeel uit van de Groene Hoofd-
structuur van Noord-Brabant. Er groeien
en leven talloze planten en amfibieën.
Warmoezerij Wolfslaar is straks dé
proeftuin voor Bredanaars. Als dat geen
groen van nu is! Om in 2013 groenten
en kruiden te verbouwen, is nu alvast
rogge geplant om de grond te bemesten.
Rogge werd veel gegeten door onze voor-
ouders. Wermoes (=groente) niet, dat
vond men niet voedzaam genoeg...
45
http://www.liskeshoeve.nl/uploaded_images/uil-797423.gif
Duik in het DuisterHet Hof van Verleden
Spinolaboot, Spanjaardsgat, Haven
19.00 - 22.00 uur,
laatste start om 20.30 uur
Vroeger, toen er nog Heeren ende
Vrouwen van Breda waren, waren de
stadstuinen en parken slechts voor de
adel. Alleen als je rijk was, mocht je daar
genieten van bloem en kruid, van plant
en struik. Maar wanneer de zon langzaam
ondergaat, klimt het gewone volk door
de heg, worden sloten van hekjes open-
gedraaid en nemen wij een Duik in het
Duister om te genieten van al het groen
dat onze stad rijk is. Alles in het geniep,
want de schaduwmeesters van het Groene
Genootschap staan op wacht, altijd op
zoek naar elf en fee, trol en gnoom!
Kijk en luister mee in deze magische
wereld en beleef spannende avonturen!
Leuk voor kinderen en volwassen!
Start je tocht bij de Spinolaboot aan
de Kraanstraat.
44 45
45
http://www.liskeshoeve.nl/uploaded_images/uil-797423.gif
45
46 47
mijn open monumentendag breda
Monument Activiteit Tijdstip
Tijdens de Open Monumentendag is er van alles doen. Bijna teveel om op te noemen.
Blader het programma daarom nog eens rustig door en noteer op deze pagina waar je
absoluut naar toe wilt en wat je onder geen beding wilt missen. Zo weet je zeker dat
het een Open Monumentendag wordt om nooit te vergeten!
47
Open Monumentendag Breda wordt in opdracht
van Gemeente Breda door Stichting BLIKsum
georganiseerd.
Projectleiding:
B_ in motion (An van Dixhoorn) &
Tedoen kunstprojecten (Isabelle Schol)
Projectondersteuning:
Gemeente Breda (Marc Berends &
Renske Eernisse)
Historische bijdragen:
Gemeente Breda (Gerard Otten)
Vormgeving:
Studio Maaike Klijn (Maaike Klijn)
Fotografie:
René de Wit, Maj-Britta de Ruiter, Dennis Schaap,
Piet den Blanken & Stadsarchief Breda
De foto’s uit deze uitgave mogen niet worden
gekopieerd of worden vermenigvuldigd
zonder nadrukkelijke toestemming van
Stichting BLIKsum.
In samenwerking met:
Bert Voeten Tuin- en Landschapsarchitect, BSW
Bedrijven Breda, Den Guust, Anton van Gastel,
Buro Gat in de Lucht, Gebouw F - het architectuur-
centrum in Breda, Gilde de Baronie, IVN Mark &
Donge, Klokkenluiders Gilde Breda (KGB), MEC
Breda, Nederlands Architectuurinstituut, Staats-
bosbeheer Breda, Stadsbeiaardier Jacques Maas-
sen, Stalhouderij Gebr. Joosen, Stichting Molen
De Korenbloem, Stichting Breda Duursaam,
Stichting Cultuurbehoud Breda, Stichting Electron,
Stichting Veteraan Autobussen, De Bakkerij van
Stichting Worstenbrood, Tai-Chi Breda, Toren-
blazers Breda, Joris van Veldhoven, Vereniging van
Eigenaren Concordiastaete, Verhalenboerderij
Arcadia, Vertelkring Breda, VVV Breda, De Zanderik
(Diederik Zandee), Zukini Woonloods, Zuylen.
‘Kasteel Bouvigne, de buitenplaats als podium’
maakt deel uit van Landkunst en Historische
Buitenplaatsen 2012 en wordt georganiseerd
door bkkc in samenwerking met Waterschap
Brabantse Delta en PodiumBloos.
Bronvermelding:
Cora van Beek, Ommuurd en afgeschermd,
de stille kracht van het Begijnhof in Breda,
Breda 2009Bureau Funeraire Adviezen,
Leon Bok, Quick scan begraafplaatsen Breda,
Amsterdam 2010.
Dr. F.A. Brekelmans, Valkrust, uit: Jaarboek
de Oranjeboom 34, Breda 1981.
Joosje van Geest, Architectuurgids Breda,
Rotterdam 2002.
Gemeente Nieuw-Ginneken, Gemeente Nieuw-
Ginneken in verleden en heden, Breda 1987.
Haverman van Maaskant de Bruijn en Judith
de Valk, Hoogtevrees en diep verlangen,
Breda 2002.
John van Ierland, De legende van de Duivelsbrug
en andere Ginnekense verhalen, Breda 2009.
Peter de Jaeger, Het Valkenberg - van hoftuin
tot stadspark, Breda 1998.
Gerard Otten, Het neo-gotische Princenhage:
ontwikkelingen in Princenhage tussen 1870 en 1890
Sectie D, Zandbergse Boekstichting, Breda
Buiten, Breda 2007.
Hoofdsponsor
colofon