Osmanl Devletinin ykseli sebeplerini ayn zamanda fetih politikas ve hzl bir ekilde cihan devleti olmasnn sebeplerinde aramak gerektir. Bu sebeple, Osmanl Devletinin fetih politikas ve kk bir beylii ksa zamanda cihan devleti yapan sebepler, ayn zamanda ykseli sebepleri olarak zikredilebilir. Ancak yine de konuyu, ayr olarak ele almakta yarar vardr. Osmanl Devletinin ykseli sebeplerini ylece zetlemek mmkndr:1) En nemli sebep, manev deerlerine ve slama olan ballklardr. Bunu ily- kelimetllah ruhu diye de ifade edebilirsiniz. Bir adamn kymeti himmeti nisbetindedir. Kimin himmeti milleti ise, o kimse tek bana bir millettir. Bir ferdin himmeti milleti olabilmesi iin, o ferdi milletine balayan kuvvetli balar ve ahs hayatn milletin hayatna tercih ettiren nemli sebepler bulunmaldr. Bu nemli sebepler ve kuvvetli balar, manevi deerlerden bakas olamaz. O halde manev deerleri ile ordusunu tehiz etmeyen bir millet, gelecekte her an tehlikelere maruz kalr ve varln srdremez. Bu mny trihe bakarak, daha da mahhas hale getirebiliriz. Osmanl Devletinin bir zamanlar, btn Avrupann byk devletlerine kar hayatn ve varln devam ettiren, u devletin ordusundaki Kurndan alnan u fikirdir: "Ben lsem ehidim, ldrsem gaziyim" Gerekten Kosova meydan muharebesine kan Murad Hdavendigar "Yarab beni din yolunda ehid, ahirette said et" demi ve istedii olmutur. Bu ruh ile ahlanan anl ecdadmz, evk ile ve ak ile lmn yzne glerek bakm; daima Avrupay titretmitir. Size de soruyorum; u dnyada basit fikirli ve saf kalpli olan gen askerlerin ruhunda yle ulvi fedakarla sebebiyet verecek hangi ey gsterilebilir? Hangi duygu bu manev deerlerin yerlerine ikame edilebilir? Allah ve ahiret inancndan baka hangi ey, hayatn ve btn dnyasn severek ona feda ettirebilir?Tarih bize gsteriyor ki, biz Mslman Trkler, ne derece mnevi deerlerimize balanm isek ilerlemiiz. Ne vakit manev deerlerimizden uzak kalmsak, gerilemi-izdir. O zaman dmanlar bizi can damarmzdan vurmulardr. Bilesiniz ki, dman bizi hi bir zaman ak savata yenememitir. Daima tehlikeyi, kurtulu reetesi olarak gstererek bizi iimizden hanerlemidir. Bir milletin madd bataryalar ne kadar modern silahlarla mcehhez olursa olsun ve o millet isterse imparatorluk seviyesine ykselsin, manev bataryalar bo olduu mddete yklmaya mahkumdur.Vatana ihanet suuyla 1821 ylnda Patrikhanenin orta kaps nnde aslm bulunan stanbuldaki Fener Patnki Gregorios tarafndan Rus ar Aleksandra yazlan mektupta aynen u ifadeler yer almaktadr:"Trkleri maddeten ezmek ve ykmak mmkn deildir. nk Trkler, sabrl, mukavemetli, marur ve izzet-i nefisli insanlardr. Bu hasletleri, dinlerine ballklarndan ve kadere rza gstermelerinden, annelerinin kuvvetinden ve mirlerine itaat duygusundan ileri gelmektedir. Bu sebeple, Trklerde evvela itaat duygusunu krmak ve manev balar koparmak, din metanetlerini zaafa uratmak gerekir. Maneviyatlar sarsld gn, Trkleri zaferlere gtren asl kudretlerinden syracak ve onlar maddi kuvvetlerle yenmek mmkn olacaktr. Osmanl Devletini tasfiye iin mcerret olarak harp meydanlarndaki zaferler kfi deildir. Yaplacak olan, Trklere bir ey hissettirmeden bu tahribi tamamlamaktr."Sultn Aziz devrinde, stanbul Rus Elisi olan General gnatyef, bu mektubu zikrettikten sonra unu ilave eder: "Ben vazifedeyken bu tehisler isabetle tecelli etti". Evet maalesef bu oyunlara gelen Tanzimat genlii, Rus elisinin dedii gibi, "mill ananelerin dman ve atalarnn papular olamayacak bir hale gelmilerdi. bn-i Kemal de, Osmanl Devletinin Gazneliler, Seluklular ve Harzemler gibi, Mslman devletlerle mcadele ederek ve kendi mevllarna isyan ederek ykselmediini, belki tamamen yukarda anlatlan gaza ruhuyla ve yksek bir himmetle ykseldiini misller vererek aklamaktadr. Osmanl Tarihlerinin mukaddimelerinde zikrettikleri baz menkbeler de, bu ruhu aklamak iin zikredilmilerdir.2) Osmanl Devletini ykselten sebeplerin ikincisi, Osmanl Devletinin zellikle ykselme dnemlerinde tam bir hukuk devleti olmas yani er-i erif ve kanun- mnifin esas kabul edilmesidir. Gerekten de, iinde 763 Kanunnmeyi nerettiimiz Osmanl Kanunnmeleri adl eserimizi inceleyenler greceklerdir ki, Osmanl Devletinin ykseli, duraklama, gerileme ve ykln, kanunnamelere bakarak grafikle gstermek mmkndr. Osmanl Kanunnmeleri, Ftihden itibaren zirvededir. Kanuni devrine kadar, kanun yapma ve kanunu uygulama grevleri ehil ellerdedir. II. Selimden itibaren durgunluk balamtr. III. Murad zamannda durmutur. Daha sonra ise, nce gerilemi; sonra da Adletnmelerle rtlemeyecek kadar gedikler almtr. 1700-1800 yllar aras Osmanl Devletinin hukuk devleti olmaktan kma tehlikeleri yaad dnemdir. Osmanl vatanda, ykselme dneminde Mslman olsun gayr-i mslim olsun, tam bir hukuk devleti olduuna ve ayrm yaplmakszn adaletin icra edildiine inanmaktadr. te vatanda byle bir inanca sahip devletin ykselmesi mukadderdir. Padiah fermanyla kira bedellerinin olduu gibi braklmas olmaz. Zira Padiahn emriyle n-mer olan ey meru olmaz; haram olan nesne hell olmak yokdur. Bu hususlarda emr-i er-i erif budur. Bir trl dahi deildir. eri hkmlere vkf iken onlar ketmetmek, Kurndaki bir yetin tehdidine maruz kalmaktr" diyen EbSSUudlar; "Ve kiliseleri ellerinde ola, okuyalar yinlerince. Amma an ve nkus almayalar. Ve kiliselerin alub mescid etmeyem" diyen Ftihler ve nihayet "Madem ki, onlar raiyyetlii kabul etmiler. Dinimiz gerei, onlarn can, mal ve rzlarn kendi can, mal ve rzlarmz gibi korumakla mkellefiz. Bu yolda onlara cebretmek, dnimize muhiifdir" diyerek, hem gayr- mslimlerin ahs hak ve hrriyetlerine gsterdiimiz hrmeti ve hem de meru1 snrlar iinde kalmak artyla din ve vicdan hrriyetine gsterdiimiz saygy anlatan Zenbilli Ali Efendiler, bu izaha altmz hukuk ve adalet devletinin sacayaklar olmulardr.3)Devletin devam ve bekasna sebep olan para ve askerin mkemmel oluudur. Osmanl Devletinin ykselmesine sebep olan para, halktan zorla toplanan para deil, memleketin mamur olmasndan ortaya kan paradr. Bu dnemde, Osmanl parasnn kaynaklar tamamen erT vergiler ve meru gelir kaynaklardr; teklf-i rfiyye neredeyse yok gibidir. Yldrm Byezid, kadlarn davac ve davallardan aldklar harlar rvet sayarak buna vesile olan kadlar idam etmeye kalkacak kadar hassastr. Asker ise, ehliyetli ve vasfldr. nk tam bir gaza akyla eitimli askerler yetimektedir. Kanuni devrine kadar, yenierinin adedi en fazla 10-12 bin kadardr. Ama her yerden zafer haberleri gelmektedir. Viyana bozgununda bu say 50 binlere ulamtr. Ancak mal toplamaktan baka kaygular yoktur. Bu dediklerimize Yenieri Kanunnmesi en canl ahittir. En nemlisi de, ykselme dneminde asker siysetin ve idarenin iinde deildir.4)Gnmzde baz aratrmaclarn tenkit ettii glmn sistemi yani kapkulu sistemi de, devletin ykseli sebeplerinin banda gelmektedir. Zira tarihde ou byk devletler,kendilerine tabiolan aristokrat beylerinisyanlaryla yklmlardr.Abbas Devletikendi elleriyle byttkleri aristokrat aileler eliyle;Byk SelukluDevleti mevl- olan Harzemiler eliyle yklmlardr. Gnmzde de devletin hanedanlarla skntda olduu ortadadr. te Osmanl Devleti, bu skntlardan kurtulmak iin, ailesi ve yakn evresi bulunmayan devirme ve kle asll insanlar Enderun denilen zel mektepte bir devlet adam gibi yetitirerek onlar devletin ykselmesinde istihdam etmi ve balangta muvaffak da olmutur.5)Osmanl Devletinin ykselme dnemlerinde tam manasyla hr bir ilmin de -nemli etkisi olduunu ifade etmekte yarar vardr. Memleket ve vatan bir vcuda benzer; akl ve ruhu ilim ve marifettir; cesedi ve bedeni de siyset ve idaredir. Bu iki unsur arasnda muvzenenin temin edildii dnemlerde, dima medeniyet, terakki ve refah grlmtr. Abbas Devletinin ilk halifeleri, Endls Emevilerinin balangtaki idarecileri ve ilk Osmanl Padiahlar, bu muvzeneyi temin eden en mahhas misllerdir. Ftih Sultn Mehmedin vezirlik ve kazaskerlik teklifini reddeden, dier taraftan Ftihi tekyesine de kabul etmeyen Molla Gran; Ftih saraynda ve kendisi de tekye ve medresesinde kald mddete, bu dengenin korunabileceinin ok iyi idrki iindedir. Bir Osmanl Kanunnmesinde bu nemli muvazene dsturu u ekilde ifade edilmektedir: "Kadlar, er hkmleri icra edeceklerdir. Ancak memleketin nizm, korunmas ve vatandan idaresi ile alkal hususlar hkkm- seyf ve siyset olan vkel-y devlete havale edeceklerdir". Bu sebebledir ki, eskiler, devlet adamlarna erbb- seyf, ilim adamlarna ise erbb- kalem demilerdir. Zikredilen bu muvzeneyi salamada en nemli vazife, ilim adamlarna dmektedir. lim adamlar bilmelidirler ki, dnyada en yksek rtbe ve eref, ilmin rtbesi ve erefidir. Hakka ve hakikata k bir ilim adam, hakkdan bakasna tbi olmaz. Zira hakk tanyan, hakkn hatrn hibir hatra feda etmez. Hakkn hatr lidir; hibir hatra feda edilmemek icabeder. Ebssuudun biraz nce zikrettiimiz U cmleleri bunu aksettirmektedir: "El-Cevab; Olmaz. Padiahn emri ile nmeru1 olan ey meru olmaz. Haram olan nesne hell olmak yoktur*!6)Osmanl Devletini ykselten sebeplerden birisi de vazifelerin, ister ilmiyede, ister seyfiyede ve isterse de kalemiyede olsun, ehil olanlara verilmesidir. Medeniyetlerin kurulmasnda ve yklmasnda maharet ile salhatn nemi inkr edilemez. Tarihe bakldnda grlecektir ki, bu iki vasf kendinde birletiren milletler nice medeniyetler kurmular ve daima payidar olmulardr. Yklan btn medeniyet ve devletlerin altnda ise, aranrsa mutlaka bu iki vasftan birinin veya ikisinin yokluunun yatt esefle mahede olunur. Maharet, kiinin kendi mesleinde ehil, uzman ve kabiliyetli olmasdr. Salhat ise, kiinin din ve ahlka yksek bir seviyeye ulamasdr. unu nemle belirtelim ki, salhat ve maharet birbirinden ayrdr. Hamiyet, vatanperverlik, sadkat ve adalet gibi ulv duygular, salhatn meyvesidir ve o bahede yetiir. , sanat, kabiliyet ve benzeri hususlar ise, maharet bahesinden derlenebilen meyvelerdir. Kalb ve vicdan manev duygularla bezenmeyen bir insandan hakik mnda hamiyet, sadakat ve adalet beklenilemez. Ancak, i, sanat ve kabiliyet baka eyler olduu iin, slih olmayan bir adam gzel obanlk yapabilir; ayya bir adam ayk olduu zamanlarda iyi saat tamir edebilir. Yani bu noktada salhat ayrdr, maharet ayr...Elbette ki, vazifelere yaplan tayinlerde, hem slih, hem de mahir olanlar, yn hamiyetle fazileti birletiren, kalbi ve fikri mnevver olanlar tercih edilecektir. Bu vasflar beraberce bulunduran insanlar yeterli sayda deilse, bu takdirde ya maharet ya da salhat esas alnacaktr. slma gre ikisini birletiren bir eleman yoksa, sanatta ve ide maharet tercih sebebidir.Bir ksm slm hukukular ve tefsirciler tarafndan, zellikle idar yetkiye sahip devlet ricaline hitaben nazil olduu sylenen Kurnn u yeti, bu konuda ok manidardr:"Haberiniz olsun ki, Allah sizlere muhakkak unlar emrediyor: Biri emnetleri ehline vermeniz, biri de insanlar arasnda hkmettiiniz zaman adaletle hareket etmenizdir. Allah size ne gzel t veriyor. (Her halde bu emirleri tutmalsnz). Zira phesiz ki, Allah verdiiniz kararlar iitir ve emnetler hakknda yaptklarnz grr".Hz. Raslullahin (S.A.V.) "Emaneti ehline ver ve sana hainlik edene hyanetle mukabele etme" hadisi de, bu mny teyid etmektedir.Osmanl Devletinin ykselme devrini tetkik edenler, neden ksa bir zamanda dnya devleti haline geldiini ve salhat ile maharete ne derece riyet ettiklerini ok iyi bilirler. Rumelideki Srp, Macar ve muhtelif kavimlerin kendi arzular ile neden Osmanl hkimiyetini tercih ettiklerinin sebebini, hakperest ve cesur padiah Yavuz kadar Zenbilli Ali Efendide ve Muhteem Sleyman kadar Osmanl hukuk bidesi Ebssuudda da aramak icab eder. Devleti haric mnsebetlerde temsil eden nianclarn, diplomatik ve diplomasi ilminin mtehassslar ve kazaskerlerden titizlikle seildiini mahede edince; Kanuninin sadrazamnn dilinden bir sadrazamn nasl olmas gerektiini yine onun kaleme ald "Asfnme"den ibretle okuyunca ve bakanlar kurulu demek olan Divan- Hmyunun "hcegn- divan" olmadan toplanmadn kanunnmelerden renince, Osmanl Padiahlarnn neden ve nasl zaferden zafere at koturduunu daha iyi anlyoruz.Osmanl Devletinin duraklamasnda ve gerilemesinde, ehil olmayan insanlarn greve getiriliinin yattn ok iyi idrk eden Osmanl Padiah, vezir-i azamna bu hakikati, bir tayin ferman mnsebetiyle yle ifade ediyor:"Benim Vezirim, Tezkireciiik grevi iin, ehliyetli bir ka aday dnerek seip, bana arzet. nce kendi devlet adamlarmz terbiye etmeyip, her birinde trl trl uygunsuz tavrlar varken, bakalarn terbiye etmeye yzmz kalmyor. Ben senin kimseye iltimas yapmayacan biliyorum. Gerek bu eit fiillere ve gerek tamah ve rvete cesaret edenleri, niin tarafma ifade etmezsin? Hep "benden olmasn" diye diye devletimiz bu hale geldi. Bundan sonra vkf olduun kt hareket her kimden zuhur ederse, tarafma bildiresin. te sana tenbih ediyorum."7) Btn bu sebeplerin etkisiyle, ykseli dnemindeki Osmanl idaresinde suiistimal, sefhet, israf ve gayr-i meru masraflar, vatandaa zulm ve benzeri ktlklerin olmay, Osmanl Devletini ksa zamanda ykseltmitir.