osmanli İmparatorluĞu’nda nÜfus meselesİ ve demografİ araŞtirmalari

8/21/2019 OSMANLI MPARATORLUUNDA NFUS MESELES VE DEMOGRAF ARATIRMALARI

1/25

Sleyman Demirel niversitesi

ktisadi ve dari Bilimler FakltesiY.2007, C.12, S.2 s.135-160.

OSMANLI MPARATORLUUNDANFUS MESELES VE DEMOGRAF ARATIRMALARI

POPULATION ISSUE AND RESEARCH ONDEMOGRAPHY IN THE OTTOMAN EMPIRE

Yrd.Do.Dr.Numan ELlBOL

ZET -------------------------------------------------------------------------Osmanl nfusuyla ilgili bilgiler ieren ilk kapsaml saymlar 16. yzyl

boyunca gerekletirilmi; bu saymlar sz konusu dnemde Osmanl nfusuylailgili tahmin yrtmemizi kolaylatrmtr. Elde edilen dier dolayl bilgilerlebirlikte, 16. yzyl boyunca Osmanl nfusunun artt ve yzyl sonunda 30 -35milyona ulat tahmin edilmektedir. 17. ve 18. yzyllarda dzenli saymlarazalm ve salkl tahminler yrtmek de ayn oranda zorlamtr. Bu

yzyllarda Osmanl nfusunun genel olarak fazla art kaydetmedii kabuledilmektedir. 19. yzylla birlikte gvenilir ve ayrntl saymlar yaplmayabalanm ve imparatorluun demografik yaps daha net biimde ortayakonabilmitir. 19. yzyl sonlar ve 20. yzyl balarnda, Osmanl

mparatorluumun toprak kayplarna ve snrlarnn klmesine bal olaraksosyal ve demografik hareketlilik artm ve mparatorluun gayr- mslim nfusu

Mslman nfus lehine azalmtr.

ABSTRACTFirst extensive fiscal surveys containing information on Ottoman

demographic structure goes back to 16th

century. These surveys enable us to makeprojections with regard to Ottoman demographic structure in the same period.Through other indirect information it is estimated that the Ottoman populationkept increasing throughout the 16

thcentury and amounted to 3035 millions at the

end of the same century. In the course of the 17th

and 18th

centuries regular

surveys ceased to be undertaken and accurate predictions became harder tomake, accordingly. It is generally assumed that Ottoman population did notincrease in the 17

thand 18

thcenturies. With the 19

thcentury, however, authentic

and extensive surveys began to be undertaken and the demographic structure ofthe Ottoman Empire could be better described. During the last decades of the 19

th

and early decades of the 20th century, in parallel with the losses of territory and

the contraction of boundaries, Ottoman demographic mobility gained newmomentum and the non-muslim population of the empire decreased to the benefitof her muslim subjects.

Osmangazi niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi.


2/25

ELBOL 2007

136

Nfus, Osmanl mparatorluu, tahrir, cizye, avarz, g, ihtida.Population, Ottoman Empire, fiscal surveys, poll tax, extra-ordinary levies,

resettlement, conversion.

GR

Osmanl mparatorluunun iktisadi ve sosyal durumuyla ilgilialmalar 20. yzyln ikinci yarsna gelirken younluk kazanm; yakn dnemalmalaryla da, iktisadi ve sosyal hayatn deiik ynleri genel hatlaryla ortayakonmaya allmtr. Bu ynlerden birisi de, Osmanl mparatorluunun nfusuve bu alanda yaplan demografi almalardr. Bu almalar sayesinde Osmanlnfusu, baz dnemlerde ak ve nfus yaps ile ilgili dier bilgilere de yerverecek biimde, baz dnemlerde ise kark ve nfus yapsnn zelliklerindenmahrum olarak ortaya konmutur. Osmanl nfus yaps ile ilgili gvenilir veayrntl bilgiler ancak Tanzimat Dneminde elde edilmeye balanmtr. Buna

ramen, 19. yzyla ait nfus kaytlar da kendi iinde bir evrim geirmi; 19.Yzyln ilk yarsna ait kaytlarda grlen eksiklikler ayn yzyln sonlarnadoru ortadan kalkmaya balamtr. Nitekim almalarn Osmanl demografikyaps zerinde younlatran aratrmaclardan bir ksm da, 19. yzyla aitgvenilir ve kapsaml verileri, daha erken dnemlere ait kaynaklardan elde edilenbilgilerle karlatrarak, Osmanl mparatorluunun demografik yapsn genelhatlaryla ve bir btn olarak ortaya koymaya almlardr.

Osmanl mparatorluunun demografik yapsyla halen giderilememieksikliklerden birisi de, imparatorluun farkl zaman dilimlerindeki nfusuylailgili net rakamlar vermede karlalan zorluklarn yan sra, nfus yapsndakihareketlilikleri tam olarak ortaya koymakta yaanlan skntlardr. Buna ramenson dnemlerde saylar artan ve imparatorluun farkl blgeleri zerinde

younlaan monografik almalar, bir yandan inceleme sreleri boyuncaimparatorluk nfusu hakknda bildiklerimize katkda bulunmakta, bir yandan da,demografik yapdaki hareketlilii gz nne sermektedirler. Halen sregelen buaratrmalar sayesinde, 19. yzyl ncesine ait Osmanl demografik yaps,rakamlar, hareketlilii ve sosyal yansmalar ile birlikte gz nne serilmekte veOsmanl sosyal hayatnn daha iyi anlalmasna imkn salanmaktadr.

Bu alma, ncelikle bir literatr almas olup, Osmanlmparatorluunun demografik yapsyla ilgili kaleme alnan monografikalmalarn nde gelenlerinin derlenmesi ve deerlendirilmesiyle meydanagetirilmitir. Ancak yararlanlan kaynaklar arasnda, nfus meselesine dolaylolarak deinen hatrat trnden eserler de yer almtr. almann amac, birliteratr almas olduu bilincinden hareketle, Osmanl demografik yaps ile

ilgili gelinen noktay ana hatlaryla ortaya koyabilmek ve okuyucuyu, Osmanlnfus yapsnn henz bilinmeyen noktalar ve giderilmeyi bekleyeneksiklikleriyle birlikte aydnlatmaktr. Bunu yapabilmek iin alma boyunca,ayr zaman dilimlerine ait ve ayr blgeler zerinde younlaan demografikaratrmalarn bulgular birbirine eklenmeye allm, karlatrmalar yaplmve yaplan deerlendirmeler sonucunda yeni bulgulara ulamaya allmtr.Btn bunlar yaplmaya allrken de, kronolojiye dikkat edilerek Osmanldemografik yapsyla ilgili elde edilen bilgilerin okuyucuya bir btn olaraksunulmasna gayret edilmitir.


3/25

C.12.S.2 OsmanlI imparatorluu'nda Nfus Meselesi ve Demografi

137

1. ERKEN DNEM OSMANLI NFUS VE ARAZTAHRRLER

Osmanl mparatorluunun nfusu ile ilgili erken dnem aratrmalar15. ve 16. yzyllar arasnda periyodik olarak srdrlen ancak 16. yzylnsonlarndan itibaren ierii deien saymlara dayanmaktadr. Barkann arazi venfus tahrirleri olarak adlandrd bu saymlara baz noktalarn daha iyi ortayakonabilmesi iin biraz daha yakndan bakarak ayrntl olarak analiz etmekte faydabulunmaktadr.

Daha I. Beyazt dneminden beri yrrlkte olduu anlalan butahrirle^, yaplan fetihleri izleyen yllarda yeni bir padiahn tahta kmas, dahance tahrire tabi tutulmu olan blgelerin gelir kaynaklar veya dirlik dalmndanemli deiikliklerin meydana gelmesi, ya da yeni slahatlarn uygulamayakonmas halinde gerekletirilirdi. Tahririn amac, fetihleri izleyen yllarda vedaha sonra belirli aralklarla, fethedilen blgelerin gelir kaynaklarn bir dkmnkarmak ve bu gelir kaynaklarnn dirlik olarak datmnngerekletirilebilmesine imkn salamakt. Bu tahrirlerin yenilenme sresi 30-40ylda bir veya bir nesil olarak kabul edilmise de tahrire tabi tutulacak blgeninzelliklerine gre bu sre deiebilmektedir. Tahrirler 1590l yllara kadardzenli aralklarla gerekletirilmi, bu dnemden sonra kapsaml tahrirlergerekletirilememitir. 17. yzyldaki tahrirler ender olarak yeni fetihlerinardndan ve blgesel olarak gerekle tirilmitir.

Tahrirler dorudan doruya merkezi idarenin inisiyatifi ilegerekletirildii gibi, taradan yaplan ikyet ve arzlar gz nndebulundurularak da gerekletirilebilirdi. Tahrirler esnasnda kaydedilen bilgilerdeiik defterlerde toplanrd. Bu defterlerin balcalar, mufassal defter,icmal defterve evkaf defteridi. Bu defterlere ek olarak kadlar tarafndan

cizyeve avarzvergisi mkelleflerinin isimlerine yer veren1 2 3

defterler deoluturulmutur. Ayrca, cebel" vb. silahl birlikler iin de zel defterlerdzenlenmitir. Sz konusu defterlerden iki nsha hazrlanp biri stanbulagnderilir, dieri tahririn yapld liva veya vilayette kalrd.4 5

1 . Ltfi Barkan daha 11. Mehmet dneminde birok atik ve kadim defterlere atflardabulunulduundan hareketle baz blgelerde 11. Mehmet devrinden nce veya 11. Mehmetdevrindekiler de dahil olmak zere en az kez tahrir yapld sonucuna varmtr. . L.BARKAN, Trkiyede mparatorluk Devirlerinin Nfus ve Arazi Tahrirleri ve Hakana Mahsusstatistik Defterleri, . kt. Fak. Mecmuas, C. 2, S.l, Y. 1940-1941, s. 34.

2 Linda T. DARLING, Otoman Finance Department and The Assessment and Collection of theCizye Avarz Taxes, 1560-1660, Vol. 1, (Baslmam Doktora Tezi), Chicago-1990, s. 142,146-147.

Cizy e, fethedilen topraklardaki gayr- mslim nfus zerine askeri hizmet karl konulmu birvergiydi. Osmanllar, fethettikleri topraklarda muhafazakr bir politika izlemiler ve kendilerindennceki ba vergilerini aynen kabul etmiler ve cizye ad altnda tahsil etmilerdir. Bkz.: HalilNALCIK, Cizye, slam Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet Vakf, C. 8, Y. 1993, s. 45.

4 Avarz- divaniye veya taklif-i divaniye adlaryla da anlan bu guruptaki vergiler,kanunnamelerde yer almayan, ake olarak belirli bir miktar olmayan ve devletin her sene ihtiyacagre belirledii ve krsal veya ehirli ayrm yapmakszn imparatorluun btn kesimlerinidemekle mkellef tuttuu bir vergiydi. Bu vergiler ahsa veya rn, emlak vb. servet zerindendeil, belirli sayda erkein bir arada toplanmasyla oluturulan avarz haneleri zerinden tahsiledilirdi. Balca avarz akesi, mziil bedeli, siirsat bedeli, kreki akesi ve itirabedeli adlar altnda tahsil edilirdi. Bkz.: Mustafa AKDA, Trkiyenin ktisadi Vaziyeti,Belleten, C. 11, S. 51, Y. 1949, s. 545-546.

5 DARLNG, s. 141-147.


4/25

ELBOL 2007

138

Mufassal tahrir defterlerinin genelde sancak baznda derlendii kabuledilmise de, bazen bir eyaletin ierdii tm sancaklar bu defterler iinde yer

almtr. Mufassal defterlerde genellikle ilk olarak sancan merkezi durumundakine/s kaydedilmitir. Kaza merkezi olarak da deerlendirilebilecek olanne/slerdeki nfus, mahalle mahalle ve genellik de evli-bekr(mzevvec-mcerret) ayrm ile yazlrd. eitli nedenlerle vergimkellefiyetinden muaf olanlarn durumlar ayrca belirtilirdi. Gayri Mslimlerde mensup olduklar cemaatin ad altnda ayr olarak kaydolunurlard. Blgedekiyetikin erkek nfus kaydedildikten sonra ehirlerden elde edilmesi beklenen gelirkaynaklar ve miktarlarnn bir dkm verilirdi. Bunun ardndan, merkez kaza vekasabaya bal olan ky ve mezralardaki yetikin erkek nfus saylr veburalardan toplanacak yllk vergi miktarnn dkm karlrd. Sancanmerkezi zerinde gerekletirilen bu ilemler tamamlandktan sonra, ayn ilemlerdier kazalar zerinde de ayn ekilde tekrarlanrd. Her kyn banda tmar m,has m, vakf m yoksa mlk m olduu belirtilir ve kime ait olduuna aklk

getirilirdi. Tahrir defterleri arasnda mufassal defterlerle birlikte ikinci bir gurubuoluturan icmal defterlerin de tahrire tabi tutulan blgelerdeki gelirler has, zeametve tmar olarak ayrlr ve bu gelirlerin padiah, beylerbeyi ve tmar sahipleriarasnda nasl paylatrld gsterilirdi. Tmar icmalide denen bu defterlerde,genellikle dirlik sahibinin isminin ardndan, kendisine gelir olarak tahsis edilenkyler, bu kylerdeki hisseler ve dier gelir kalemlerinin bir dkm verilirdi.kinci tr icmallerise, tahrir yaplan blgelerdeki yerleme merkezlerinin nfusve gelir kaynaklarn, ait olduklar dirlik kategorisi ile birlikte zet olarak ve dirliksahiplerinin isimlerini zikretmeksizin verirlerdi.6

2.17.-18. YZYILLAR VE YEN TAHRRLER

Tahrirlerle ilgili zerinde durulmas gereken hususlardan ilki, tapu tahrirdefterlerinin tutulmasnn dorudan doruya dirlik sistemi ile ilgili olmasdr. 16.yzyl sonlarndan itibaren kapsaml tahrirlerin son bulmas da tmar sistemininzlmeye balamas ile yakndan ilgilidir. Zira 16. yzyln son dnemlerinedoru devletin artan ihtiyalarnn karlanmasnda havas- hmayun adylaanlan padiah arazilerinin ve dier yksek rtbeli askeri snfn denetimindekihas topraklarn nemi artm, tmarlarn gelirlerinin merkezi hazineyeaktarlarak iltizam usulyle iletmeye verilmesi gndeme gelmitir. Tmarsisteminin tara ynetimindeki arln kaybetmesine paralel olarak da, ayrntltahrirlerin yaplmas duyulan ihtiya ksmen ortadan kalkmtr/ Savateknolojisindeki yeniliklerin sipahi ordusunun savalardaki baarsn azaltmasve 16. yzyl sonlarnda sosyal karklklarn artarak salkl tahrirlerinyaplmasnn zorlamas, bu sreci daha da hzlandrmtr. Bir yandan da

1600lerden sonra Osmanl mali tekilatnda yaplan deiiklikler sonucundadefter-i hakaninin8 ynetim mekanizmas iindeki etkinlii azalm, bununyerine yeni tahrirler n plana kmtr. Artk 17. yzylda iltizama verilerekkolayca nakde evrilebilen gelir kaynaklarnn, yani cizye ve avarzmkelleflerinin tahrirleri yaygnlamtr.

Sz edilen gelir kaynaklarndan gtr {maktu) olarak veya ahs

6 Mehmet Z, Tahrir Defterlerinin Osmanl Tarihi Aratrmalarnda Kullanlmas Hakknda BazDnceler, Vakflar Dergisi, S. 22, Y. 1991, s. 431-433.


5/25


139

baznda tahsil edilebilen cizye vergisi, 17. yzyla kadar hne zerinden ve slamikurallarn ngrd dk {edna),mutedil {evsaf)ve yksek {ala) dereceler gz

nnde bulundurulmakszn tahsil edilmekteydi. Cizye tahrirleri ounlukla geneltahrirler srasnda yaplr. yllk aralklarla da lm olanlarn {mrde) vekaytlara yeni girenlerin {nevyafte) tespiti ve gerekli dzenlemelerin yaplmasiin denetlemeler yaplrd. Cizye defterleri tahrir defterlerinde olduu gibi ikinsha halinde hazrlanp bir nshas saymn yapld blgede alkonulur, diernshas merkeze gnderilirdi. ou zaman cizye mkelleflerinin kayd srasndaavarz mkellefleri de tespit edilirdi. 17. yzyl sonundaki dzenlemelerle cizyemkellefleri edna, evsatve a'laolarak yeniden dzenlendi ve hane yerine gayriMslim tebaann yetikin erkekleri zerinden tahsil edilmeye baland7 8 9.

Sz edilen gelir kaynaklarndan ikinci kategoriyi oluturan avarzvergileri, balangta devletin olaanst hallerde ve zellikle ve savamasraflarn karlamak zere halk demekle mkellef tuttuu her trl hizmet,

eya ve paradan ibaretti. Olaanst hallerde ihtiya duyulan para, hizmet, eyave mahsul miktar belirlenir ve belirlenen toplam miktar daha nceden bu miktardemeye aday olarak belirlenmi olan avarz hanelerine farkl blgeler halindepaylatrlrda. Blgenin zenginlii ve blge halknn deme gc gz nnealnarak oluturulan avarz haneleri iinde 3 ila 15 arasnda evli kii

bulunabilirdi.10Avarz vergisi 16. yzyl balarnda birka ylda bir toplanmaktayd ve

ayn blgeden iki yl st ste vergi toplanmamaktayd. Avarz vergisine hemMslman tebaa hem gayri Mslim tebaa tabi tutumluktayd. 1647 tarihli HarputAvarz Defterinin ortaya koyduklarna gre vergi mkelleflerine Mslman veHristiyanlarn yan sra askeri ve ilmiye snf mensuplar da dahil edilmitir. 17.yzyl boyunca cizyede olduu gibi kadlar tarafndan derlenen avarzdefterlerinin icmalleri de hazrlanmaktayd. Bu icmaller genellikle sancak ve liva

dzeyinde olup avarz haneleri mahalle mahalle saylmaktayd. 17. yzylbalarna kadar cizye ve avarz mkellefleri ayn anda saylyor ve ayn defterekaydediliyordu. Yalnzca avarz hanelerinin tahrirleri ile oluturulan ilk avarzdefterleri, 16. yzyl ortalarna kadar vergi muafiyeti nedeniyle tahrirlerde dzenliolarak yer almayan yaya"ve msellemguruplarndan olumutur.11

Avarz vergilerinin yllk dzenli vergi haline gelmesi ile ilgili farklgrler ileriye srlmtr. nalcka gre bu gelime 16. yzyl sonlarndakiOsmanl-Avusturya (1593-1606) arasnda meydana gelmitir. 12 13 Darlingintespit edebildii ve piyade ve msellem guruplarna ait bilgiler ieren ilk avarzkayd, 1600-1601 yllarna aittir. 1620li ylardan itibaren ayrntl avarz kaytlaryaygnlat ve gayri Mslimlerin bulunmad Mslmanlar tarafndan isknedilen btn blgelere uyguland.12 McGowann Manastr mahkeme

7 Z, s. 430-431.8 Defterhane adyla da anlan, ahsi tasarruflarn, tmar, zeamat ve haslarn, mlk ve vakflarn ve

bunlarda meydana gelen deiikliklerin kaytlarnn tutulduu bronun ad. Bkz.: Mehmet ZekiPAKAL1N, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, MEB, C. 1., stanbul 1993.

9 Darling, 149-151; Ahmet TABAKOLU, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Mliyesi,Dergah Yaynlar, stanbul-1985, s. 137-138.

10 . L. BARKAN, Avarz, slam Ansiklopedisi, Y. 1993, s. 13-14.11 DARLING, s. 156-166.12 Halil NALCIK, Military and Fiscal Transformation in Ottoman Empire: 1600-1700, Arehium

Ottomanieum,No. 6, Y. 1980, s. 314-315.13 Darling, s. 163.


6/25

ELBOL 2007

140

kaytlarndan (eriyye Sicilleri) tespit ettiine gre 17. yzyln bykblmnde Manastr blgesindeki avarz gelirleri devletin bu blgeden elde ettii

toplam vergi gelirlerinin yardan fazlasn oluturmutur. Ancak 17. yzylsonlarndan itibaren bu oranlar azalmtr.14

Avarz vergilerinin dzenli vergiler haline gelmesinden sonra uzunca birsreden beri tahriri yenilenmeyen veya cizye mkelleflerinin says salkl olaraktespit edilemeyen blgelerde avarz tahrirleri yapld ve bu uygulama devletinbyk blmnde geerlilik kazand. Avarz tahrirlerinin gerekletirilmesindecizye tahsilinde olduu gibi, kadlar nemli bir rol stlendi.15

3. 16. YZYILDA DEMOGRAFK YAPI-SOSYALHAREKETLLK

Buraya kadar aklanmaya allan hususlar Osmanlmparatorluunda nfus aratrmalarna esas tekil eden tahrirlerin ierii ve butahrirlerin kaydedildii defterlerle ilgilidir. Bu tahrirlerin nfus aratrmalarndakullanlmas srasnda birtakm zorluklarla karlalmaktadr. Bu zorluklardanbirisi, tahrirler genellikle hane veya nefer zerinden gerekletirildii ve esasolarak hanenin btn bireyleri deil de sadece yetikin erkekleri kaydedildii iintoplumun btn bireylerinin sayld bir nfus saymndan uzak olmas ve bunabal olarak imparatorluun gerek nfusunu ortaya koyan rakamlara ulalmaktazorluk ekilmesidir. Hristiyanlarn ounlukta olduu blgelerde bive olarakadlandrlan aile reisi durumundaki dul kadnlar da saylmaktadr. Ancak buuygulamann imparatorluun geneline katks azdr. Vergi tahsiltnda temelbirim durumundaki hanenin fertlerinin hesaplanmasnda kullanlan rakamlar da,birbirinden farkllk gstermitir. Nfus tahrirlerinde yapt aratrmalarda

nclk eden Barkann yapt hesaplamalarda imparatorluun genelinikapsayacak biimde hane bireylerinin toplam iin kulland rakam 5 tir. Ancakhane byklnn tespit edilememesi problemlerden yalnzca bir tanesidir.Avarz hanesi ve 16. yzyln ilk yars ve daha nceki dnemlerde esas alnanhane arasndaki iliki, aile reisinin vefatnn ardndan aile reisi konumunaykselen caba ve beh&larn durumu; topraklarn ortaklaa kullanankardelerin durumu; bekr ve evli (mcerret ve caba) isimlerinin birbirlerininyerine kullanlabilmeleri; bekrlarn (mcerred) ve hane fertlerinin (nefer) haneyeoranlar; hep aydnlatlmay bekleyen sorunlar arasnda yer almtr. Zira farklblgelerde ve farkl zamanlardaki uygulamalar birbirinin ayn deildir. Ancakbtn bu karanlk noktalarla birlikte son zamanlarda yaplan blgesel almalar,baz noktalarn aydnlatlmasna katkda bulunmutur. leride verilecek rneklerdede grlecei gibi, Osmanl mparatorluunun demografik yaps ile ilgiligelimeleri ana hatlar ile ortaya koymak mmkndr.

Osmanl demografi almalarna tapu tahrir defterleri zerinde yaptaratrmalarla nclk eden Barkan, tarih incelemelerinde sosyo ekonomikgelimeleri n plana karan ve kendisinin de bir takipisi olduunu aka ifadeettii Annales Ekolnn o ana kadar zerinde allmam ve Osmanl sosyo

14 Bruce McGOWAN, Economic Life in the Ottoman Empire: Taxation, Trade and the Strugglefor Land: 1600-1800, Cambridge Univ. Pres., Cambridge-1981, s. 112-114.

15 DARLING, s. 166-167.


7/25


141

ekonomik hayatnn aydnlatlmasna byk katk salayacak demografialmalarna el atm ve 15. ve 16. yzyldaki tahrir defterlerini esas alarak

almalarnn ilk rnlerini yaynlamtr. Barkan, Osmanl mparatorluunun16. yzyldaki nfusu ile ilgili, II. Sleyman zamannda (1521 -1530) yaplan veimparatorluk genelinde uygulanan tahrirler ile yzyl sonlarna doru yaplantahrirleri esas alarak bir sonuca ulamaya almtr. II. Sleyman dnemindeyaplan tahrirlere gre Osmanl mparatorluunun nfusunu Rumelide5.755.080 ve Anadolu tarafnda 5.602.285 olmak zere toplam 11.357.365 olaraktespit etmitir. Rumelideki tahrirlerde Tuna Nehri ile Tunann bir kolu olanSavann kuzeyinde kalan blgeler hesaba katlmamtr. Ayrca Limni, Midilli,mros, Taos, Rodos ve stanky Adalar da gz nnde bulundurulmutur.Anadolu tarafndaki vilayetlere ise Irak topraklar, Msr ve Arap Yarmadasdahil edilmemitir. Bu hesaba gre ortaya yle bir tablokmtr.

Tablol: II. Sleyman Tahrirlerine Gre 1520-1530 Tarihleri ArasndaTrkiye Nfusunun Dalm

Braudel Akdeniz Dnyas isimli eserinde 16 16. yzyl AkdenizDnyasnn tamam iin ngrd 60 milyon nfusun 30 milyonluk ksmnHristiyan dnyasna, 22 milyonunu ise slam dnyasna ayrmtr. slamdnyasna ayrlan 22 milyonun da 8 milyonu Osmanl mparatorluunun Avrupayakasna, 8 milyonu Asya blmndeki topraklarna, 2-3 milyonu Msra, bir okadar da Kuzey Afrikadaki topraklarna ayrlmtr. Bununla birlikte 1850 ve1930lu yllarda Hristiyan- slam dnyalarndaki nfus oranlarn da gz nnealarak Braudel, 16. yzyl Hristiyan dnyas iin ngrd 38 milyon rakamnazaltma, slam dnyas iin ngrd 22 milyon rakamn ise arttrma eiliminegirmitir. Muhtemel deiikliklerin hesaba katlmas halinde Braudel slamdnyas iin ngrlen 22 milyonluk nfusun 26 milyona ulaabilecei kanaatinevarmtr.17

Barkan Braudelin 16. yzyl sonlarnda Osmanl mparatorluunun

10Fernand BRAUHL. 11. Philippe Dneminde Akdeniz ve Akdeniz Dnyas. (ev. M. Ali

kILBAY). mge kitabevi Yaynlar. C. 2. Ankara-1993. s. 477-479.17BRAUHL s. 479.

Vilayetler Hane AdediMslman

Anadolu 540.963 4.471 Karaman 143.963 2.448 Zlkadriye 66.776 2.687 Diyarbekir 72.675 11.979 Rum 118.683 55.237 Arap 131.399 414 TOPLAM 1.073.750 77.266 Rumeli 211.783 824.643 4.0

stanbul 4 4 4 4

TOPLAMKaynak: . L. BARKAN, Tarihi Demograf Aratrmalar ve Osmanl Tarihi,Trkiyat Mecmuas, C. 10, Y. 1953, s. 11.


8/25

ELBOL 2007

142

nfusu ile ilgili verdii rakamlarla kendisini 16 yzyln ilk yarsna ait rakamlararasndaki fark aklamaya alrken, Braudelin, 16. yzyl sonlarndaki

Osmanl mparatorluunu tasvir ettii ve muhtemelen almasna 16. yzylbalarndaki tahrirlerde kendisinin hesaba katmad yerleri dahil ettiine dikkatekmektedir. Ayrca 16. yzyln ilk yarsnda fetihler sonrasnda ortaya kanistikrarsz durum ve baz blgelere ait defterlerin karklklar nedeniylehesaplamalarda karlalan zorluklar, ulalan rakamlara temkinli yaklamay vebelki zerinde deiiklik yapmay kanlmaz klmaktadr. Barkann DouAnadolu ve Suriye topraklarna ait defterlerden aktard pasajlar bu blgelerdekikarklklar net bir biimde


9/25


143

ehir 1520 ncesi 1520-1530 1571-1580 1580 Sonras

stanbul 97.956* 400.000 700.000

Halep 67.344" 56.881 45.331 46.365

am 57.326 42.779***

Bursa 34.930 70.686 Edirne 22.335 30.140 Amid 18.942+ 31.443 Atina 14.872 29.007

Tokat 17.328 8.354 13.282 21 219^ ^Konya 6.127 15.356 Sivas 3.396 5.560 16.846

Saraybosna 5.632 23.485

Manastr 2.645 4.647 5.918

skp 4.974 4.631 9.867

Sofya 3.899 7.848

ortaya koymaktadr.18Barkan, am Livasndaki hane saysnn 1521 ve 1548tarihli tahrirler arasnda %63 orannda artmasn izah g olan nfus artnadeil, ikinci tahririn daha salkl yaplmasna balamaktadr. te yandanDiyarbekir Vilayetinde 1528 ve 1548 yllarnda gerekletirilen iki tahrir

arasnda hane adedinin 70.691den 107.601e ykselerek nfusun %64 oranndaartmasn gerek bir art olarak deerlendirmektedir. Esasen bu art yalnzcaDiyarbekire mahsus deildir. Suriyedeki baz byk ehirler hari tutulacakolursa 16. yzyln ikinci yars boyunca Osmanl ehirlerinin nfusunda gzlegrnr bir art olmutur. Bu artlar Barkan tarafndan aadaki ekildetablolatrlmtr.

Tablo II: 16. Yzylda Belli Bal Osmanl ehirlerinin NfusuKaynak: O. L. BARKAN. "Research on the Ottoman Fiscal Surveys'. Studies in the Economic Historyof the Middle East. (Ed. M. A. Cook). Oxford Univ. Press.. London-1970, s. 168.* 1478eait. ** 1599aait. *** 1595eait. + 1541 eait. ++ I455eait.+++ 1646yaait.

IsErzuruma ait 946 (1539) tarihli defterde yle bir kayt vardr: "ehr-i mezkur serhadde olmalaKzlba ve grc fetretinden ahalisi perakende olup nice zaman hali ve harap kakp, hazrel-ipadiah- alem penah hailede mlkeh khelinden kal as tamir olunup ve hisar eri ve gnllyazulup mezkurlar dahi kal 'a iinde evler bina eylemek zere henz re 'aya cem' olamamankadim mahallelerin defler-i cedide kaydolundu ki, re 'ayas gelp kal 'a iinde ve tara varounda

mlemekkin olanlar defler olanda zikr olunan kanunname mucehince hukuk ve rsumlarn havas-hmayun eminlerine teslim eyleyeler.1519 tarihli am Livas Kanunnamesi nin banda da: "Silayeli Trablus'da bundan akdem 3000 miktar ky ve karye olup, kesrel-i zukim ve fetretten ekseriharap olup, hediyen 800 ma mur bulunup bakiyesi mezraa olduu ebekten ol mezraalardanmezru olanlarn urul- mukasemesi veya maktuu tahtnda dere olunup ve hyn- kitabene muzruolmayan mezralarn esamisi bi'l-tamam deftere kaydolundueklinde bir kayt bulunmaktadr.Daha bakayerlerde de: "Zikr olan yerler hali ve harap olup 50-60 yldan beri intifadan kalp .............."Baz evkafn kuralarn vadilerde vaki olup Kzlba fetreti zamanndan beri 40-50 yl miktar halive harap kalp hediyen vilayel-i mezhure Hdavendigar Hazretlerinin eyyam-saadetlerinde enlenmeye yz tutup etraf ve ahaliden perakende otan ahalisi gelp..............eklindeki ifadelere rastlanmtr. BARKAN. "Tarihi Demografi Aratrmalar ve OsmanlTarihi', s. 8.


10/25

ELBOL 2007

144

Barkann 16. yzyl sonlarnda Osmanl mparatorluunun ynetimialtna giren btn topraklar gz nne alarak ve ayn yzyl balarndan itibaren

imparatorluk genelinde % 60 dolaynda bir art gerekletiini varsayarak yaptnfus tahmini 30-35 milyon dolayndadr. 16. yzylda btn Akdeniz dnyasnfusunun art kaydettiini tespit eden ve yzyl sonunda Akdeniz havzasnevreleyen nfusun yaklak iki katna kt sonucuna varan Braudel, Osmanlmparatorluu snrlar iinde yer alan blgeler iin Barkann 16. yzyl sonlariin ngrd bu rakam fazla iyimser bulmakla birlikte genel hatlar ileBarkann bulgularna paralel gr ortaya koymutur. Buna gre II. Sleymandnemi balarnda 12-13 milyon olan Osmanl mparatorluunun nfusu1580lerde 18 milyona, 1600l yllarda 30-35 milyonu ulamtr.19

Cook, Braudelin Dou Akdenizdeki nfus artna getirdii aklamayzetlerken iki nokta zerinde durur.20Buna gre Braudel Dou Akdeniz dnyas,dolaysyla Osmanl mparatoruluu topraklarndaki nfus artnn belirtisi

olarak Osmanl topraklarndan batya gnderilen mal hacminin dmesini ve 16.yzyln ilerleyen dnemlerinde ortaya kan stanbulun iae skntsngstermitir. Her ne kadar Aydn ve Hamit livalaryla Tokat Kazasn kapsayanblgesel almalarnda Braudelin 16. yzyl Dou Akdeniz dnyas iinngrd nfus artn destekleyen sonular elde etmi ise deCookbu art iinBraudelin ortaya koymu olduu stanbulun iaesinde sknt yaand grnekatlmamaktadr. stanbulun iaesinde yaanan skntlar nfus artndankaynaklanyor olmayp, olsa olsa 16. yzyl sonlarna doru zayflamaya balayanve taradaki hububatn stanbula sevkiyatnda yaptrm gc zayflayan merkeziynetimden kaynaklanmtr. Cooka gre, Akdan 16. yzyln ikinci yars iinortaya koymu olduu hububat darl gr de Braudelin nfus art grndesteklemek iin de yeterli deildir. Zira burada grlen olay Braudelin iddiaettii gibi bat dnyasnn artan talebinden kaynaklanyor olmayp retimin

azalmasndan kaynaklanmtr. Bu en son grn dahi kabul edilmezden nceyeni bir deerlendirmeye tabi tutulmas gerekmektedir. nk Akdan zelliklemhimme hkmlerine dayanarak ve 1550-1578 yllarn kapsayan bir dnem iinyapt alma bu dnemin ncesinde ve sonrasndaki artlarla ilgili kapsamlbilgimiz olmamas nedeniyle, 16. yzyln ikinci yarsnda hububat darlnnartt yolundaki bir genelleme yapmaya yetmemektedir. Cookun kendi ifadesiile sz konusu dnemdeki bu nfus art, sahip olunan kaynaklarn paylamndaortaya kan deiiklikler, dier bir ifade ile nfusun bu kaynaklara oran ile aklanmaya allabilir. Zira, Cookun Tokat, Aydn ve Hamit kaza ve livalarile ilgili yapt alma 15. yzyln ikinci yarsndan 16. yzyln sonlarna kadargeen sre iinde nfusun araziye oranla daha fazla arttn ortaya koymutur. 16.yzyl sonlarnda ise bu fark daha da belirginlemitir. Cookun yapt almadailgi eken daha baka sonular da ortaya kmtr. Sz konusu blgelerdeki kyl

iftlikleri ounlukla yarm (nim- ift)iftlerden olumu; yzyl sonlarna doruise byklkleri daha da azalarak 1/3 ve % ifte dmtr. Bir dier nemlinokta, 1570 ve 1590 yllar arasnda krsal alandaki nfusta byk d olduuvarsaymdr. Bu hususta Barkann 16. yzyln son eyreinde nfus artnndevam ettii grne ramen Anadoludaki sosyal karklarla ilgili Akdantespitlerine yer veren ve sosyal dzenin Celali syanlarnn balang tarihi kabul

19 BRAUDEL s. 477-494.20 A. M. COOK, Population Pressure in Kural Anatolia, Oxford Univ. Pres., London-1972, s.

2-6.


11/25


145

edilen 1590lardan ok daha ncesinde bozulduuna iaret eden Cook, bu dnemmhimme kaytlarnda cel-y vatan ve terk-i diyredenlerden ve ahlisi firr vehar diyarlarda karr eyleyen nice karyeler den ska bahsedildiine venfustaki hareketliliin ok daha erken dnemlerde baladna dikkatekmektedir.21 22 23Ayrca tahrir kaytlarndaki baz ifadelere baklacak olursa,nfusun en fazla % kaydedilmi olsa gerektir. Cookun tespitine gre szkonusu blgelerde hri raiyyet adyla anlan kaytlara gememi vergimkellefleri, nfusun yaklak %20-25ini oluturmaktadr. Karlat

problemleri zebilmek ve arazi ve nfus arasndaki ilikiyi ortaya koyabilmekiin ziraat ve hayvanclk ekilleri, r vergisi tahsilat, yeni tarma alan yerler,tapu vergisi, mterek kullanm, istimlak, ekiyalk hareketleri ve mcerredadylaanlan bekr vergi mkelleflerinin durumuna varncaya kadar birok meseleyedeinen Cook, nfus hareketliliine yol aan temel olgunun, nfusun araziyeoranla daha fazla artmasndan ve paylamdaki dengesizliklerden kaynaklanannfus basks olduu sonucuna varmtr. nceledii periyodun son

dnemleriyle ilgili olarak da, Anadoluda bagsteren sosyal alkantlar ve halkhareketlerinin tahlili balamnda, zayflayan Osmanl merkezi ynetiminin rolnen plana karmtr.

16. yzyl Osmanl ehirli nfusu hakkndaki blgesel almalar dailgin sonular ortaya koymutur. Bu almalar gerekletirenaratrmaclardan bir tanesi de Ronald C. Jenningsdir. Kayseri, Karaman,Amasya, Trabzon ve Erzurum ehirleri zerinde mufassal tapu tahrir defterleriniesas alarak bir aratrma yapan Jennings,2bu ehirlerin ounda 16. yzylboyunca hissedilir bir nfus art yaandn tespit etmitir. Ancak Kayseri,Erzurum ve Trabzon ehirleri iin, bu ehirlerin dardan g aldndnmektedir. Karlat tahrirlerde nefer ve hane birimlerinin deimeliolarak kullanldn gren Jennings, hane ve neferlerin birbirlerine oranlarnn

farkllk gsterdiklerine dikkat ekmitir. Jenningsinalmalarnda yle bir tablo ortaya kmtr.

21 Cookun tahrir kaytlarndan aktard dier ilgin ifadeler arasnda defteri sabkn naklidir,defteri sabkn ayn naklolunduvb. alm; ayrca kimesne bilinmeyiip...., hyn- hitabettehayatlar ve mematlar mahm olmad sebebten................., kimesnenn hayatlar vemematlarndan haber virmedkleri sebepten..., mezkurun hyn-i teftite zahir olmamtr.Zahirdir ki ekseri murde ve napedit makulesidir,tamam tahrir olunmaa kabiliyet olunmangibi ifadelere ve gaip,na-malum, na-pedidgibi sfatlara ska rastlanmtr. COOK, s.6-32.

22 COOK, s. 2-33.22Ronald C. JENNNGS, Urban Population in Anatolia in the Sixteenth Century: A Study of Kayseri,

Karaman, Amasya, Trabzon and Erzurum, International Journal of Middle East Studies,No.7, 1976, s. 21-57.


12/25

Tablo III: Anadolu Kentlerinde ehirli Nfus ve Hne Katsaylar

ELBOL 2007

146

S. Faroqhi ve L. Erderin Anadolunun kuzey ve batsndansetikleri iki blge zerinden yaptklar alma ise 24 bu blgelerde 16.yzyln sonlarna doru krsal nfusun bir lde azaldn ortayakoymutur. Faroqhi ve Erderin bulgular Cookun 16. yzyln sonlarndaAnadolu krsalnda nfusun d iinde olduu bulgusunudesteklemektedir. Seilen blgeler byk ehirlere oranla nemsiz yerleimbirimleri olmakla birlikte, Anadoludaki sosyal hareketlilikle ilgili ipularkarlmas bakmndan nemlidir. Fraqhi ve Erderin bu blgelerdekivardklar sonular gsteren tablo u ekilde olumutur.

4. DEMOGRAFK YAPIDA BELRSZLKLER: 17-18.YZYIL

16. yzylda Osmanl nfusunun hissedilir lde arttn gsterenbulgularn genel hatlaryla ortaya konmasna ramen 17. ve 18.yzyllardaki Osmanl demografik yapsyla ilgili gelimeler btnyleakla kavuturulamamtr. Bunun en nemli nedenlerinden biri, batarafta da deinildii gibi, bu dnemde kapsaml tahrirlerin yaplmasna sonverilmesidir. 17. ve 18. yzyllara ait salkl veriler mevcut deil idiyse de,bilhassa yabanc gzlemcilerin izlenimlerine dayanarak bu dnemde nfusta

24S. FAROQHl-L. HRHR. "Population Rise and Fail in Anatolia: 1550-1620". Middle EasternStudies. Vol. 15. No. 3. 1979. s. 321-345.

(16. Yzyl)

ehir1500

1523

1550

1585

1642

Kayseri 6.861/8.005 7.092/8.274 10.590/12.355 24.753/28.879 ...

Karaman ... 2.079/2.426 ... 6.144/7.168 ...

Amasya ... 5.970/6.965 ... 9.978/11.6415.208/6.076

Trabzon ... 4.419/5.156 4.923/5.744 6.366/7.427 ...

Erzurum ... ... Yaklak 1.000 1.644/1.918 ...

Kaynak: JENNINGS, s. 51.

Tablo IV: Anadolu Krsalnda Nfus (16. Yzyl)

ebin KarahisarRaiyyetToplam

KocaeliRaiyyetToplam

II. Sleyman Dnemi 6.661 II. Sleyman Dnemi 5.439

1569 13.679 Mevcut Deil 1613 7.755 I. Ahmet Dnemi 4.730

Kaynak: FAROQHI-ERDER, s. 332.*Faroqhinin yapt hesaplamalarda mcerredler hari tutulmu ve raiyyet

toplam 5ten 2,47ye kadar deien katsaylarla arplmtr.


13/25


147

Yzyl Balarnda Osmanl Nfusu (Milyon)

Tarih Kaynak AvrupaToplam

AsyaToplam

AfrikaToplam

stanbul Toplam

1785 Tabelle 9 19 4 321788 Meyer 8 36 5 1 501804 Mentelle 18 9 2,5 29,51807 Lichtenster 113 12,3 3,2 26,81807 Galletti 11 11,1 3,2 25,31822 Salname 9,5 11,1 3,5 24,1Kaynak: ISSAWI, s. 155.

bir d yaand ileri srlmtr.25 Bu de gsterilen gerekeler arasnda,veba vb. bulac hastalklarn yaygn oluuna bal olarak lm oranlarnn

artmasyla, ok evlilik ve zhrevi hastalklar nedeniyle doum oranlarnndmesine ska rastlanmaktadr. 18. yzyln ikinci yarsnda Suriye liman

ehirleri, Musul, Halep, Diyarbakr ve Badatn nfusu ile ilgili %1000lerevaran dramatik dlerden bahsedilmi, bu dlere neden olarak da balcasalgn hastalklar gsterilmitir.26 zerinde durulan dier bir konu da budnemde krsal kesimdeki baz kk yerleim birimlerinin boald ve bykyerleim merkezlerine g yaand olgusudur. Baz Batl gzlemcilerin tespitlerine gre Osmanlmparatorluunun 18. yzyln sonlar ve 19. yzyln balarndaki nfusu uekildedir:

TabloV: Yabanc Gzlemcilere Gre 18. Yzyl Sonlar Ve 19.Bu tablodaki rakamlarn abartl olduunu fark eden Issawi, 1831deki

ilk resmi nfus saymndan hareket ederek aadaki rakamlara ulamtr.

25 Charles ISSAWI. "Population and Resources in the Ottoman Empire and Iran". Studies in theEighteenth Century Islamic History. (Ed. T. NAFF-R. OWEN). Fetter and Simons Inc. Co..London-1977. s. 152-164.

20ISSAWI. s. 153.

Tablo VI: lk Osmanl Resmi Nfus Saym (1831)

Liva ve Sancaklar Mslman Dier ToplamRumeli 337.00 724.000

Silistre 488.000 829.000Anadolu 1.084.000 89.000

Karaman 229.000 35.000

Sivas 278.000 50.000

Adana 88.000 4.000

Cezayir-i Bahr- Sefid 109.000 123.000Trabzon 125.000 12.000

ldr 73.000 5.000Kars 18.000 2.000Kaynak: Donald QUATAERT, The Age of Reforms, 1812-1914, AnEconomic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, (Ed.


14/25

ELBOL 2007

148

Halil nalck ve Donald Quartert), Cambridge University Press, Cambridge- 1994.s. 779.

Osmanl mparatorluunda modern anlamda gerekletirilen ilk saymolarak kabul edilen ve yalnzca erkek nfUsun kaydedildii bu saymda, bazblgelerin saym yaplamad gibi, stanbul da hari tutulmutur. Saymagirmeyen blgeler arasnda Bosna, Arnavutluk, Teselya, Erzurum vilayeti,Diyarbakr ve Van yer almaktadr. Saymn yapld blgelerde de, eksikliklerolabilecei zerinde durulmutur.27 Sadece erkek nfusa ynelik bu sonular 5katsays ile arplacak olursa Rumeli iin 7 milyon, Anadolu iin 12 milyon,toplam 20 milyona yakn bir rakam elde edilir. Eer 3,5 katsays ile arplacakolursa, Rumeli ve Anadolu toplam14 milyona ulamaktadr ki, her iki halde de,elde edilen toplam, Batl gzlemcilerin naklettiklerine nazaran olduka dkkalmaktadr; ancak Issawiye gre bu saymn belirli blgelerle snrltutulmasndan kaynaklanmaktadr.28 Zira sadece Diyarbakr,Erzurum, Mara veVan kapsayan blgelerin, 1884de ayn blgelerin 1.650.000 dolaynda nfusuolduu gz nne alnrsa, bu dnemde 1 milyonun zerinde nfusa sahipolmalar gerekmektedir. Bir de saymn Rumelide de snrl alandagerekletirilmesi, Asya tarafnda ise Irak ve Suriye topraklarna bile temiledilmemesi, elde edilen rakamn dkln izah etmektedir. Bu durumda Batlseyyah ve gzlemcilerin rivayetleri, ancak Osmanl mparatorluunun tamamiin geerli olmaldr.

Issawinin 17. ve 18. yzyllarda Osmanl mparatorluunun nfusu ileilgili altn izdii dier bir husus, Osmanl nfusunun bu dnemde bir dtrendi ierisine girdiinin belirtileri ortadayken, Avrupa nfusunun 100milyondan 190 milyona karak neredeyse iki kat arttdr. 1600li yllardaOsmanl mparatorluunun nfusu Avrupa nfusunun 1/6sn tekil ederken,1800lerde bu orann 1/10a ulat grlmektedir.29

Ayn dnem iin Avrupal seyyah ve gzlemcilerin tespitlerine dayananve fazla gven vermeyen tahminlerin yan sra, blgesel olarak yaplan ve tahrirkaytlarna dayanan almalar da mevcuttur. B. McGowan, 17. yzyl sonlar ve18. yzyl cizye tahrirlerine dayanarak Balkanlardaki gayr- Mslim Osmanltebaasnn nfusunu hesaplamay denemitir.30 ncelemelerine balang tarihiolarak 1691 yln seen McGowan, buna gereke olarak, bu tarihten nce hanezerinden toplanan cizye vergi kaytlarnn hem blgesel olarak, hem dekaydedilen bilgilerin dank halde bulunmas nedeniyle, bir btnlk arzetmemesini gstermektedir. Oysa 1691 tarihinden sonra yaplan tahrirlerde, hembu tahrirlerin gerekletirildii kaza birimleri, hem de tahrirler esnasnda eldeedilen dzenli istatistik bilgileri, bir btnlk arz etmekte ve uzun vadelideiikliklerin ortaya konmasna imkn

27 DE, Osmanl mparatorluunun ve Trkiyenin Nfusu, Tarih statistikleri Dizisi, DE

Yaynlar, C. 2, Ankara-1996, s. 24.28

1SSAW1,S.186.29

1SSAW1,S.157. McGOWAN, s. 80-87, salamaktadr. 1691 ylndan itibaren gayr- Mslimtebaann yetikin erkek nfusu zeriden ve deme glerine gre snfaayrlarak tahsil edilmeye balanan cizye vergileriyle ilgili tahrirler, slahat takipeden ilk birka yl ierisinde dzensizlik gstermi, ancak daha sonra istikrarakavumutur. nceleme alan olarak Rumelinin kuzeyde Tuna nehri, batda iseSava nehri ile evrilen blgelerini seen McGowan, 18. yzyl boyunca bublgede cizye mkelleflerinin saysnn % 50 orannda art kaydettiini tespitetmi ve dolaysyla cizye demekle mkellef yetikin erkeklerin art kaydettii


15/25


149

gayr Mslim nfusun genelinde de benzer oranda art kaydedilmi olmasgerektii kanaatine varmtr. McGowann bu noktada zerinde durduu husus,

hane saysnn eitli nedenlerle deiikliklere urayabilecei, ancak sz konusutopluluklardan karlacak olan yetikin erkek nfusun artmasnn, ancak doumyzdesinin artmasna ve nfusun genelinde uzun vadede bir art kaydedilmesinebal olduu ve bu ekilde ulalan rakamn gvenilir olduudur. Bu rakamlar1700 ylnda 635.835, 1815 ylnda ise lmilyon cizye mkellefi olarak ortayakonmutur. Yaplan hesaplamalarda sayma tabi tutulan cizye mkelleflerininnfusun geneline oran 1/3 olarak kabul edilmi ve 3 katsays ile arplaraktoplam gayr- Mslim nfus elde edilmeye allmtr. Bu hesaba gre 1700ylnda Balkanlardaki gayr- Mslim nfusun toplam yaklak 2 milyonu,1815te ise 3 milyonu bulmaktadr. McGowan, ulat bulgular, ayn blgeleriin daha erken ve daha ge dnemlere ait rakamlarla karlatrmay dadenemitir. N. Todorov, ayn blgeler iin 1490 ylndaki cizye tahrirlerinedayanarak yapt bir almada, cizye mkellefi olarak 600.000 hane tespitetmitir. Bu hane says 5 katsays ile arplacak olursa, 3 milyona ulaan birrakam elde edilmektedir ki, McGowana gre bu, aradan geen yaklak iki yzylierisinde gayr- Mslim nfusun miktarnda byk bir azalma olduunugstermektedir. Barkann hesaplamalarna da atflar yapan McGowan, Barkann16. yzyl balarnda 4 milyon (824.647 hane x 5) dolaynda tespit ettiiRumelideki Hristiyan nfusun toplamn, Todorovun 1490 yl iin tespit etmiolduu 3 milyon rakamn da gz nnde bulundurarak, makul bir art olarakdeerlendirmi, ancak 18. yzyl banda 1 milyon olarak hesaplad gayr-Mslim nfusa baktnda, durumu bir nfus felaketi olarak nitelemitir.McGowana gre, 1831deki nfus saymnda bile, ayn blgelerdeki Mslmanve gayr- Mslim nfus toplamnn 5.770.380 olarak tespit edildiine baklacakolursa, Barkan ve Braudelin 16. yzyl sonlar itibaryla verdikleri rakamlar gznne alndnda, 17. ve 18. yzyl balarnda elde edilen rakamlarn izahnyapmak gtr.

B. McGowann Balkanlardaki gayr- Mslim nfusun hesaplanmasnakarlat amazla ilgili olarak, M. Todorova deiik yaklamlar getirmitir.31M. Todorovann getirdii yaklamn znde, cizye tahsilinin hane saysna gregtr (maktu) olarak veya yetikin erkek ahslar zerinden alnarak

yaplmasnn aslnda birbirinden fazla farkl olmad ve iki tahsil usulnbirbirinden ok farkl yorumlayarak yaplacak

Maria TODOROVA, Was There a Demographic Crises in The Ottoman Empire in theSeventeenth Century, Etudes Balkaniques, Vol. 2, 1980, s. 59-60.

hesaplamalarn bizi yanl sonulara gtrecei yer almaktadr. Nitekim,Todorovaya gre, Rodop blgesine ait biri 1615 dier 1639 ylna ait iki kaydabaklacak olursa, zikredilen tarihlerin ilkinde cizye hane zerinden toplanm,ikincisinde ise ahs zerinden tahsil edilmi; ancak ortaya kan rakamlarfarkllk gstermemitir. Biraz daha ileriye gidilecek olursa, belki 15. ve 16.yzyllardaki haneler, vergi mkellefi yetikin erkekler olarakyorumlanabilecektir. ayet B. McGowann hesaplamalarnda kulland katsayBarkan ve Braudelin hesaplamalaryla 19.yzyldaki rakamlar iinde esasalnacak olursa, ortaya bir nfus felaketi kmayacaktr. te yandan M.Todoravaya gre, McGowann da yapt gibi, farkl blgelere ayrlan incelemealanlarnn farkl demografik gelimeler gsterdii gz nnden karlmamaldr.Ancak yine de bir sonu karmak gerekirse, bu, nfusun artt ynndeolmaldr. 17. yzyldaki birtakm cizye defterlerini kapsayan aratrmalargstermitir ki, balca Bulgaristan topraklarn evreleyen Orta Balkanlarnnfusunda tabi nedenlerle aklanamayacak nemli azalmalar tespit edilmitir.Ancak bununla birlikte 17. yzyln Balkanlarn hzla slamlat bir dnemolduu da kabul edilen bir grtr. Bu durumda 17. yzylda Balkanlardakarmza kan olay bir nfus felaketi deil olsa olsa bir etnik kayptr.


16/25

ELBOL 2007

150

Esasen cizye defterlerine dayal bir almann gayr- Mslim nfustakiart ve dleri salkl bir biimde ortaya koymaya yetmeyebilecei, dikkat

ekilen konularn banda yer almtr. Bunun bata gelen nedenleri arasnda gve ihtida hareketleri grlmtr. Sz gelimi, 17. ve 18. yzyllarda Arnavutluktahkm sren anari ve kargaa nfus yapsnda birtakm deiikliklere yolamtr. A. L. Zeljazkovann yapt aratrmaya gre blgedeki anari vekargaa ortam g ve ihtida hareketlerini beraberinde getirmi, 17. yzylda slamdininin Arnavutlukta yaylmaya devam etmesi sonucunda da, toplam nfusun%30u Mslman olmutur.32

Cengiz Orhonlu da, Y. D. Popovie atfla, 17. yzyl sonlarndakiOsmanl-Avusturya Savalar esnasnda Osmanllar geri ekilirken Avusturyatarafn tutan Srplarn ve bir ksm Hristiyan halkn Osmanl ordusunun kendisitoparlamak ve kaybettii yerleri geri almak iin hcuma getii anda paniekaplarak Pritina, Pirizren, skp, pek, Vuletrin, Trepe ve Ni evresindenBelgrata g ettiklerini ve burada 40 bin kadar gmen toplandn ifadeetmektedir. Bu Hristiyan halk, Osmanllarn Belgrat geri almas zerine Tuna veSava Nehirlerini geerek Avusturyallarn da yardmyla daha kuzeydekiblgelere yerletirilmilerdir. Muhtelif yazarlar tarafndan saylar 40 bin ile 70bin arasnda olduu tespit edilen bu gmenlerin hareketi sonucunda Pritinecivarnda 360 ky boalm, Ni- Belgrat arasndaki baz kyler ise tamamenboalmtr.33

j2Antonina L. ZAL.IASKOVA, Ottoman Turkic Colonization in Albania and Some Aspects of theEnsuing Demographic Changes, Etudes Balkaniques, Vol. 2, 1984, s. 81-83.Cengiz ORHONLU, Osmanl mparatorluunda Airetlerin skan, Eren Yaynclkstanbul-1987, s. 33-34.

Balkan milletlerinin Osmanl mparatorluundaki faaliyetleri ile ilgili

incelemeler yapan baz aratrmaclar 17. ve 18. yzyllarda Balkanlardaki gayriMslim Osmanl tebaas ile ilgili olarak farkl deerlendirmelerdebulunmulardr. Bu aratrmaclardan biri olan T. Stoianovich, 16. yzyldanitibaren Balkan ehirlerindeki Ermeni, Yahudi ve Trk nfusunun azalmayabaladn; buna karlk Balkan milletlerine mensup (Rum, Arnavut, Slav)topluluklarn nfusunun arttn ileri srmtr. Stoianoviche gre 1600-1700arasnda stanbul, Edirne, Sarayova, skp, Novipazar, Belgrad ve Benya Lukaehirlerinin nfusu azalma gstermitir. 1700-1800 arasnda nfusta hafif bir artyaanmtr; ancak bu art sadece Hristiyan unsurlar iin geerlidir. Ayndnemde Mslman nfus duraanln ve d eilimini muhafaza etmitir34.Stoianovich, 1600-1800 yllar arasnda Balkanlardaki Yahudi nfusununazald ynndeki grn aklarken, 17. yzyldaki Kandiye Savalarsrasnda birok Yahudinin Mora ve Selanikten zmire g etmelerini rnek

olarak vermitir. 18. yzyl boyunca da says tam olarak bilinmeyen bir Yahudikitlesi, her biri birer ekonomik merkez durumundaki Viyana, Trieste, Livorno,Amsterdam, Londra ve Hamburg gibi ehirlere g etmitir.35

Stoianovich 17. yzyln sonlarna doru ve 18. yzyl boyuncaBalkanlardaki Trk nfusun azald ile ilgili grn desteklemek zere II.Viyana Kuatmasnn ardndan Avusturyann geici istilasna urayan Belgrat,Saraybosna, Vidin, skp vb Balkan ehirlerinde nfusun azalmasn rnekgstermitir. Azalan ehir nfusunun yeniden iskna tabi tutulmasnda baarlolunamamas ve nfus artnndk seyretmesi nedeniyle, Balkan ehirlerindeki


17/25


151

nfus Balkan milletlerine mensup guruplarn lehine gelimitir.36

G ve ihtida hareketlerinin nfusu nasl etkiledii imparatorluundeiik blgelerine ait tahrir ve avarz defterlerinin incelenmesiyle de byklde ortaya konmutur. Sz gelimi, 16. yzyln ilk yarsnda Diyarbakra

34 Stoianovich, Land Tenure and Related Sectors of the Balkan Economy, 1600-1800, The Journal

of Economic History, vol. 13, 1953, s. 399.35

Traian STOANOVCH, The Conquering Balkan Orthodox Merchant, Journal of EconomicHistory, Vol. 20, 1960, s. 243-248,

6Stoianovich Trkler arasndaki nfus artnn dk seyretmesini aklarken Yunanistanda uzunyllar geiren Fransz konsolos ve seyyah F. C. H. L. Pouquevillein 18. yzyl sonlarna doruOsmanl mparatorluumun Rumeli tarafndaki blgelere yapt seyahatlerdeki izlenimlerini esasalmtr. Pouqueville, Trkler arasnda yaygn olan ok evlilik, dk yapma ve zhrevihastalklarn yaygn oluunun doum art orann drdn ne srmtr. Pouquevillein okevlilik ve ksrlkla ilgili tespitlerinde saray hayatna atflar yapmas da ayrca ilgi ekicidir.Pouquevillee gre saray evresinde rneklerine rastlanlan ksrlatrma, toplumun farklkesimlerinde de uygulanma imkn bulmutur. Sadakatinden phe duyulan ve byle bir durumdacanlarna kymakta tereddt etmeyen Mslman kadnlar, unutulmuluk ve ihmal iindedoumlardan yz evirmekte; zamanndan nce yalla, dknle ve lme mahkmolmaktadrlar. Bkz.: F. C. H. L. Pouqueville, Voyage on More, A Constantinople, en Albanieet dans Plusieurs autres Parties de LEmpire Othoman, pendant les Annes 1798, 1799, 1800et 1801, tome 1, Gabon et Compc, Paris-1807, s. 265-66.

ait farkl tarihli iki mufassal tahrir defterinin incelenmesinden, blgedekiHristiyan nfusun ar artt, bunun evre kylerden ve bilhassa Safevilerinbasksndan kap gelen Hristiyanlarn blgeye yerlemesinden kaynaklandanlalmtr/7

Benzer gelimelere Rumelide de rastlamak mmkndr.Bulgaristandaki Tozluk Nahiyesine ait 1580 ve 1642 tarihli mufassal tahrirdefterlerini inceleyen M. Kiel, buradaki Mslman nfusun hissedilir derecedearttn aa karmtr. Tozlukda 1580 ylnda Mslmanlarn says 1200

iken bu say 1642de 3.600e kmtr. Hristiyanlarn says ise ayn tarihlerde2.000den 1.000e dmtr. 1642deki Mslman nfusun yalnzca %6snnHristiyan kkenli olduunu tespit eden Kiel, bu durumda nerdeyse yar yaryaazalan Hristiyan nfusun din deitirmi olamayaca, olsa olsa gayri Mslimnfusun bir ksmnn buradan g etmi olaca kanaatine varmtr. Mslmannfusun artmas da ayn ekilde dardan g almas sayesinde mmkn olsagerektir/8

mparatorluk iindeki deiik blgelerde ve deiik zamanlarda grlennfus dalgalanmalarnda dier sosyal karklklar da etkili olmutur. rnein, 16.yzylda Amasyann krsal alandaki vergi mkelleflerinin says iki kat artthalde, 1642 tarihli mufassal avarz defterinden anlaldna gre, Amasyannnfusunda byk bir azalma meydana gelmitir. Bununla birlikte Amasyann

krsal nfusunun %7sini evre kylerden gelerek buraya yerleenleroluturmutur. Bu yllarda benzer gelimeler Canik Livas, Harput Kazas gibiAnadolunun dier blgelerinde de yaanmtr. Bunlarn yaanmasnda doalafetler, ktlk vb. faktrler hesaba katlmakla birlikte zellikle celalikarklklarnn nemine vurgu yaplmtr/9


18/25

ELBOL 2007

152

5. LK RESM NFUS TAHRRLER VE STATSTKVERLER (19. YZYIL)

17. ve 18. yzyllardaki Osmanl nfusu tahrirlerin yetersizlii ve sosyalkarklklar nedeniyle btn akl ile ortaya konamazken, 19. yzylagelinirken bu olumsuzluklar yava yava ortadan kalkmaya balamtr. 1831ylnda erkek nfusunu esas alan ilk genel Osmanl nfus saym gerekletirilmi;bunu 1844 ylnda ikinci bir saym izlemitir. Bununla birlikte, 1831 ylndagerekletirilen ilk genel nfus saym, btn blgelerde yaplamadndan dolayimparatorluk geneline ait salkl

37Mehdi LHAN, 1518 ve 1540 Tarihli Mufassal Tahrir Defterlerine Gre Diyarbakr ehrininNfusu ve Vakflar, Tarih Aratrmalar Dergisi, C. 16, S. 27, Y. 1994, s. 63. jSMachiel KEL,Anatolia Trasplanted? Patterns of Demographic Religious and Ethnic Changes in District of Tozluk(N. E. Bulgaria) 1479-1873, Anatoliea, Vol. 18, 1991, s. 1112 ve21.39

Oktay ZEL, 17 Yzyl Osmanl Demografi ve skan Tarihi in nemli Bir Kaynak: Mufassal

Avarz Defterleri, 12. Trk Tarih Kongresi, (12-14 Eyll 1994), Ankara-1999, s. 8-10.


19/25


153

Etnik Guruplar Avrupa Asya Afrika Toplam

Trk ________Rum ________ErmeniYahudi ______Slav ________RumenArnavut______Tatar ________Arap ________Sryani-Kildani

DrziKrt ________Trkmeningene _____Toplam

2,100,0001.000.000

400.00070.0

6.200.0004.000.0001.500.000

16.000

10.700.0001.000.0002.000.000

80.000

20.000900.000235.000

30.01.000.000

85.000

3 .800.000

214.000

12.800.0002.000.0002.400.000

150.0006.200.0004.0. 0001.500.000

36.0004.700.000

235.000

30.0001.0. 00085.000

214.000

15.500.000 16.050.000 3.800.000 35.350.000

rakamlar vermedii gibi, 19.yzylm ilk yarsnda gerekletirilen ikinci genelsaym da bu hususta tatmin edici sonular vermekten uzaktr. Zira, 1844 ylnda

gerekletirilen ve 1831 saymndaki gibi yalnz erkek nfusuna ynelikgerekletirilen ikinci genel saym da, imparatorluk genelinde uygulamayakonulamamtr. Ubicininin XIX. yzyl ortalarnda Osmanl mparatorluu ileilgili kaleme ald bir eserinde 1844 ylna ait Osmanl nfusunun blgesel, etnik

ve din dalm u ekilde yer almtr:

Kaynak: M.A., Ubicini, Lettres on Turkey, (Tms. Lady Easthope), Arno Press,Newyork-1973, C. I, s. 18.

Tablo VIII: Osmanl mparatorluunun Etnik Dalm (1844)Kaynak: Ubicini, s. 19.

Blgeler Nfus Blgeler NfusTrakya 1.800.000 Anadolu 10.700.000

Rumeli ve Teselya 2.700.000Suriye, Mezopotamya,Krd.

4.450.000

Bulgaristan 3.000.000Arabistan (Mekke, Medine,Habeistan)

900.000

Arnavutluk 1.200.000 ASYA TOPLAMI 16.050.000Bosna-Hersek 1.100.000 Msr 2.000.000Eflak 2.600.000 Trablus ve Fizan 600.000Bodan 1.400.000 Tunus 1.200.000Srbistan 1.000.000 AFRKA TOPLAMI 3.800.000Ege Adalar 700.000 GENEL TOPLAM 35.350.000AVRUPA TOP. 15.500.000

Tablo VII: Osmanl Nfusunun Blgesel Dalm (1844)


20/25

Tablo IX: Osmanl mparatorluunun Dini Dalm (1844)

ELBOL 2007

154

Yukardaki tablolarla ilgili zerinde durulmas gereken en nemli nokta,Ubicininin de altn izdii gibi, hesaplamalara dahil, Osmanlmparatorluunun nfusundan bamsz olarak ele alnmas gereken ve nfustoplam 8 milyonu geen Eflak, Bodan, Srbistan, Msr ve Tunus topraklarnn

yaplan edilmi olmasdr ki, bu miktarn karlmas halinde Osmanlmparatorluunun nfusu 27 milyona kadar dmektedir. Bununla birlikteyaplan hesaplamalarda Badat ve Mekke arasnda yerlemi olan siyahi rkmensuplarnn; mparatorluun en dousunda ve ran snrna yakn blgelerdegebe olarak yaayan Krtlerin ve Fizan, Nubia, Kordofan gibi Afrikatopraklarnda yaayan guruplarn yer almad da, gzden karlmamaldr. Dindalm sz konusu olduunda ise, Ortodoks guruplarn ierisinde Ermenilerin deyer ald ve ingenelerin dier bal altnda yer bulduu unutulmamaldr.Ubiciniye gre, sz edilen tarihte Osmanl mparatorluunun Avrupatopraklaryla ilgili elde edilen nfus toplam, M. Bouenin 15.413.000 olaraktespit ettii nfus toplam ile byk lde rtmektedir; ancak din guruplarnndalmyla ilgili ayn eyi sylemek zordur40.

Osmanl mparatorluunun en ayrntl ve en nemli nfus tahrirleri 19.yzyl sonlar (1885) ve 20 yzyl balarnda (1907) gerekletirilen tahrirlerdir.Bu tahrirlerde nfus, yaa, cinsiyete, medeni duruma, etnik ve dinsel duruma, meslee, doum yerine vs. gre ayrlmtr. Bu iki tahrirden ikincisindeoluturulan saym sistemi 20. yzyl boyunca gerekletirilen saymlarn esasnoluturmutur.41 S. Shaw, 19. yzyl boyunca ve 20 yzyl balarndagerekletirilen nfus saymlarndan, yetikin erkek nfus, dini yap ve dini-etnikguruplar esas alarak, u tablolar oluturmutur:

40 Boue. XIX. yzyl ortalarnda Osmanl mparatorluunun Rumeli kesimindeki ulam imknlarn

konu alan bir eserinde. Rumelideki Mslman nfusunun 3.5 -4 milyonu bulduunu; ancak bu

miktarn nemli bir ksmn Arnavut ve Slav kkenlilerin oluturduunu; Trk kkenlilerintoplam Mslman nfusu ierisinde nemsiz bir yer igal ettiini savunmutur. Bkz.: Ami Boue.Recueil DItinraires dans la Turquie DEurope: Dtails Gographiques, Topographiques etSatistiques sur eet Empire, vol. 11. Libraire de LAcadmie Impriale des Sciences. Vienne-1854.s. 331.

41 DlE.s. 19.

DinGuruplar

Avrupa Asya Afrika Toplam

Mslman 4.550.000 12.650 3.800.000 21.000.000Rum(Ortodoks)

10.000.000 3.000.000 13.000.000

Katolik 640.000 260.000 900.000Yahudi 70.000 80.000 150.000Dier 300.000Toplam 35.350.000Kaynak: Ubicini, s. 22.


21/25


155

Yukardaki tablolarda dikkati eken en nemli nokta, hem Mslman,hem de gayr- mslim nfusun 19. yzyl boyunca istikrarl saylabilecek birart trendi yakalam olmasdr. Ancak gzlerden kamayan dier bir husus, 20.yzyl balarnda imparatorluun snrlarnn daralmasna paralel olarak,zellikle Balkan milletlerine mensup Hristiyan nfusun azalma gsterdiidir.Bu dnemde Osmanl demografik yapsnda ortaya kan bu eilimleri, 19.yzylda yaanan dier gelimelerle aklamak bir lde aklamakmmkndr.

19.

yzylda Osmanl mparatorluunun nfusu ile ilgili yaanan ennemli gelimelerden birisi, 1840lardan itibaren gerek Balkanlardan vegerekse Kafkaslar ve Krmdan imparatorluun i kesimlerine kitlesel glerinmeydana gelmesiydi. Osmanl mparatorluunun toprak

kaybetmesine ve gerilemesine paralel olarak Osmanl snrlarnn dnda bask vekatliamlara maruz kalan eski Osmanl tebaas akn akn Osmanlmparatorluuna g etmeye balad. 1857deki Muhacirun Kanunnamesi ve1860-1861 yllarndaki Muhacirun Komisyonu ile muhacirlerin Osmanl snrlariinde yerlemelerini kolaylatrc ve tevik edici dzenlemeler getirildi. Budzenlemeler arasnda belirli sreler iin vergiden muaf tutulan devlet

Tablo X: Osmanl Erkek Nfusu (1831-1906)

Yllar

Anadolu Erkek Nfusu Rumeli Erkek Nfusu

Mslman G. Ms. Toplam Mslman G. Ms. Toplam1831 1.988.027 395.849 2.383.876 513.448 856.318 1.369.7661843 3.101.980 873.077

1882 5.379.225 1.262.000 1.221.209 946.659 810.525 1.757.1841895 6.084.000 1.221.209 7.305.628 1.237.325 1.186.615 2.423.9401906 6.846.340 1.481.836 8.328.176 1.179.151 1.186.880 2.366.031

Kaynak: Stanford SHAW-E. K. SHAW, History of the Ottoman Empireand Modern Turkey, vol. 2, Cambdridge University Press, Cambridge- 1977,s. 117.

Tablo XI: Osmanl Nfusu ve Dn Dalm (1884-1897)Yllar Mslman Gayri Mslim Toplam

1884 12.590.352 4.553.507 17.143.859

1888 13.

059.496 4.

661.579 17.

721.0751892 13.411.361 4.763.381 18.174.7421895 13.763.249 4.832.149 18.595.3981897 14.111.945 4.938.362 19.050.307

Kaynak: Shaw, s.241.

Tablo XII: Millet Sistemine Gre Osmanl Nfusu (1906, 1914)Milletler/Dinler 1906 1914

Mslman 15.518.478 15.044.846Rum 2.833.370 1.792.846Ermeni 1.140.563 1.294.831Bulgar 762.754 14.908Yahudi 256.003 187.073

Protestan 53.880 Dierleri 332.569 186.152TOPLAM 20.897.617 18.520.016Kaynak: Shaw, s.241.


22/25

ELBOL 2007

156

topraklarn ileme hakk, kilise ve benzeri ibadet yerlerini kurmak vs. yeralmaktayd. Shaw ou Karadenizin ve Hazar Denizinin batsndan gelen bu

muhacirlerin serveni aklarken, bu servenin ok daha nceleri baladnadikkat ekmektedir. Zira daha 18. yzyl sonlarnda Krmn igalinden sonraKrmda, Bak ve Kubanda (1796), Nahcivanda (1828), Edirne Anlamasnn(1829) ardndan da Poti ve Anapada yeni Hristiyan ynetimlerinin kurulmas ilebirlikte bu blgelerdeki Mslman halkn Osmanl mparatorluunun hibirtevik ve kolaylk salamasna gerek kalmadan g etmek zere gzleriniOsmanl topraklarna evirdiklerini ifade etmektedir. Daha da ileri giderekAvrupadaki 1848 ihtilalleri ve yenilikleri srasnda ekoslovakya, Macaristan vePolonyada basklara maruz kalan halkn bir ksmnn Osmanl topraklar iindekendilerine yer bulduklarn ifade etmektedir.42

Krm Savan takip eden yllarda Rusya, Osmanl mparatorluundanelde ettii topraklardaki Mslman halka kar, katliam, asimilasyon ve

srgnlere kalknca, Osmanl mparatorluunun i kesimlere ynelik gleryeni bir ivme kazanmtr. Shaw bu dnemde Kafkaslardan ve Karadenizinkuzeyinden gelen Tatar ve erkezlerin nfusunun tam olarak tespitedilememesine karlk, 1854-1860 yllar arasnda Kuban ve NogayBlgelerinden gelip Anadolunun orta ve gney blgelerinde yerleen tatarlarnsaysn 176 bin olarak vermektedir. 18601870 yllar arasnda da ayn blgelerdenbir milyon tatar g etmi, bunlarn bir ksm Rumeliye bir ksm da Anadolu veSuriye topraklarnda iskan edilmitir. 1854-1876 yllar arasnda yalnzcaKrmdan 1 milyon 400 bin tatar g etmitir. Rusyann igali altndakitopraklardan genler, yalnzca Mslman-tatarlar ile snrl kalmayp, dahanceden Krma yerletirilmi olan baz Bulgarlar ve Kazaklar da Balkanlar, BatAnadolu, Trakya ve Makedonyada yerleme imkn bulmulardr. te yandan,Rus igali altnda kalan Mslmanlarn gleri 1877-1878 Osmanl-Rus

Savalarndan sonra da devam etmitir. Muhacirun Komisyonunun istatistikleri1876-1899 yllar arasnda lkeye bir milyonun zerinde gmen girdiinigstermektedir. Sonuta, 1831-1882 yllar arasnda Mslman nfusun miktarikiye katlanm, Mslmanlarla gayri Mslimler arasndaki oran hissedilir ekildeMslmanlar lehine gelimitir43.

42 Shaw, s. 11.

43 Shaw, s. 116.

SONU VE DEERLENDRME

Aratrma srasnda ortaya konulmaya alld gibi, yaplm ve yaplagelmekte olan monografik almalar, Osmanl mparatorluunda nfus meselesive demografik yap ile bir takm sonu ve yarglara ulamamza imknsalamtr. Bu sonulardan ilki, imparatorluk genelinde dzenli nfus ve arazisaymlarnn yapld 16. yzylla ilgili olarak, Osmanl mparatorluununnfusunu byk lde ortaya koyabildiimiz ve yzyl boyunca demografikyapda meydana gelen deiiklikler hakknda baz deerlendirmeler yapacakdurumda olduumuzdur. Bu dnemde, mesleki ve sosyal ayrmlar aklakavuturulamamasna ramen, nfus toplamna ynelik yaklak rakamlara


23/25


157

ulalm ve imparatorluk genelinde nfusun 30 milyonu getii tespit edilmitir.Bilindii kadaryla, sz konusu saymlarn kapsad btn blgelerle ilgili

yaplan aratrmalar tamamlanmamtr ve blgesel almalar arttka da,Osmanl nfusunun 16. yzyl boyunca kaydettii ngrlen art hz ve sosyalhareketlilik hakknda syleyebileceklerimiz de artacaktr.

Nfus meselesine k tutacak saymlarn ekil deitirdii ve nispetenazald 17. ve 18. yzyllar, Osmanl nfus yaps hakknda bildiklerimizingreceli olarak azald bir dnemdir. Bu dnemde imparatorluk genelindeyaanan sosyal ve iktisadi gelimeler ve merkezi ynetimin tara zerindekiegemenliinin zayflamas da, bu gelimede nemli rol oynam gzkmektedir.Buna ramen, sz konusu dneme ait vergi mkellefi tebaann kaytlarnntutulduu dier mali kalemleri ve kaytlarn (cizye, avarz, vs.) esas alanalmalarn ve ayn dneme ait farkl ada kaynaklarn nda, nfus yaps vesosyal gelimelerin nfus yapsna etkisi hakknda birtakm sonulara ulamak

mmkn olmutur. Ancak olduka geni bir zaman dilimi olan bu iki yzylboyunca, nfusun genel olarak duraanlk gsterdii ve kayda deer bir artgstermedii kabul edilse de, imparatorluun farkl corafyalarndaki nfushareketlilii ve bu hareketliliin sosyal hayattaki yanslamalarn kapsaml

biimde ortaya koymakta zorluk yaanmtr. Nitekim bu dnemde gayr- mslimtebaasnn nfusunda art yaand yolundaki yarglar da, imparatorlukcorafyasnn genilii ve farkl demografik eilimler de dikkate alndnda, birtakm tutarszlklar da beraberinde tamaktadr. Esasen bu dneme ait kaytlarnda tamamen incelemeye tabi tutulmad bilinmektedir ve bu durum, bu kaytlarnincelenmesine duyulan ihtiyac daha da arttrmaktadr.

19. yzyl, dier pek ok alannda olduu gibi, imparatorluundemografik yaps hakknda da daha fazla malumat sahibi olduumuz bir

dnemdir. Erken dnemlerin aksine, 19. yzyln ge dnemlerinde Osmanlnfusu ile ilgili rakamlar, etnik ve mesleki dalmlar da kapsayacak biimdeayrntl olarak ortaya konabilmitir. Bu yzyln ge dnemlerinde ve 20. Yzylbalarnda Osmanl demografik yapsyla ilgili dikkat eken gelimelerin banda,imparatorluun Balkanlardaki topraklarnn kaybedilmesine paralel olarak,Hristiyan nfusunun toplam nfus ierisindeki paynn azalmas olmutur.Esasen 19. yzyl ortalarndan itibaren Osmanl demografik yaps ile ilgiliistatistik deeri olan rakamlarn mevcut olduu ve bu rakamlarn yzyl sonlarnadoru daha kapsaml bilgiler vermeye balad ve buna bal olarak nfushareketliliinin daha iyi gzler nne serilebildii dikkate alnrsa, Osmanldemografi almalaryla ilgili almalarn, dier pek ok alanda olduu gibidemografi alannda da greceli olarak karanlk bir dnem oluturan 17-18.yzyllarda younlamas gerektii kendiliinden ortaya kmaktadr. Bu noktadabu almadan salamas beklenen katk, okuyucularn Osmanl demografikyaps ve halen zm bekleyen temel problemleri hakknda bilgilendirmek vearatrmaclar, yukarda yer verilen gerekelerle, erken dnem demografiaratrmalarna kanalize etmek olmaldr.

KAYNAKA

1. AKDA Mustafa,TrkiyeninktisadiVaziyeti, Belleten C.II, S. 51, Y.1949.

2. BARKAN . L., Trkiyede mparatorluk Devirlerinin Nfus ve Arazi


24/25

ELBOL 2007

158

Tahrirleri ve Hakana Mahsus statistik Defterleri, . kt. Fak. Mecmuas,C. 2, S.1, Y. 1940-1941, s. 34.

3.

BARKAN . L., Tarihi Demografi Aratrmalar ve Osmanl Tarihi,Trkiyat Mecmuas, C. 10, Y. 1953.

4. BARKAN . L., Research on the Ottoman Fiscal Surveys, Studies in theEconomic History of the Middle East, (Ed. M. A. Cook), OxfordUniversity Press, London 1970.

5. BARKAN . L., Avarz, slam Ansiklopedisi, C. 2, Y. 1993.

6. BOUE Ami, Recueil DItinraires dans la Turquie DEurope:Dtails Gographiques, Topographiques et Satistiques sur cet

Empire, vol. II, Libraire de LAcadmie Imperiale des Sciences,Vienne-1854.

7. BRAUDEL Fernand, II. Philippe Dneminde Akdeniz ve Akdeniz

Dnyas, (ev. M. Ali KILIBAY), mge Kitabevi Yaynlar, C. 2,Ankara-1993.

8. COOK A. M., Population Pressure in Rural Anatolia, Oxford Univ. Pres.,London-1972.

9. DARLING Linda T., Ottoman Finance Department and The Assessmentand Collection of the Cizye Avarz Taxes, 1560-1660,Vol. 1, (Baslmam Doktora Tezi), Chicago-1990.

10. DE, Osmanl mparatorluunun ve Trkiyenin Nfusu, Tarihstatistikleri Dizisi, DE Yaynlar, C. 2, Ankara-1996.

11. FAROQHI S.-ERDER L., Population Rise and Fall in Anatolia: 15501620,Middle Eastern Studies, Vol. 15, No. 3, 1979.

12. ISSAWI Charles, Population and Resources in the Ottoman Empire and

Iran, Studies in the Eighteenth Century Islamic History, (Ed. T.NAFF-R. OWEN), Feffer and Simons Inc. Co., Fondon-1977.

13. FHAN Mehdi, 1518 ve 1540 Tarihli Mufassal Tahrir Defterlerine GreDiyarbakr ehrinin Nfusu ve Vakflar, Tarih Aratrmalar Dergisi, C.16, S. 27, Y. 1994.

14. NAFCIK Halil, Military and Fiscal Transformation in Ottoman Empire:1600-1700, Archium Ottomanicum, No. 6, Y. 1980.

15. NAFCIK Halil, Cizye, slam Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet Vakf, C. 8,Y. 1993.

16. JENNINGS Ronald C., Urban Population in Anatolia in the SixteenthCentury: A Study of Kayseri, Karaman, Amasya, Trabzon and Erzurum,International Journal of Middle East Studies, No. 7, 1976.

17.

KIEF Machiel, Anatolia Trasplanted? Patterns of Demographic Religiousand Ethnic Changes in District of Tozluk (N. E. Bulgaria) 1479-1873,Anatolica, Vol. 18, 1991.

18. 18.McGOWAN Bruce, Economic Life in the Ottoman Empire: Taxation,Trade and the Struggle for Land: 1600-1800, Cambridge Univ. Pres.,Cambridge-1981.

19. 19.ORHONFU Cengiz, Osmanl mparatorluunda Airetlerin skan,ErenYaynclk, stanbul-1987.

20. 20.Z Mehmet, Tahrir Defterlerinin Osmanl Tarihi Aratrmalarnda


25/25


159

Kullanlmas Hakknda Baz Dnceler, Vakflar Dergisi, S. 22, Y. 1991.

21. 21.ZEF Oktay, 17 Yzyl Osmanl Demografi ve skan Tarihi in nemliBir Kaynak: Mufassal Avarz Defterleri, 12. Trk Tarih Kongresi, (12-14Eyll 1994), Ankara-1999.

22. 22.PAKAFIN Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve TerimleriSzl, MEB, C. 1., stanbul-1993.

23. 23.POUQUEVIFFA F. C. H. F., Voyage on More, A Constantinople, enAlbanie et dans Plusieurs autres Parties de LEmpire Othoman,pendant les Annes 1798,1799,1800 et 1801 , tome 1, Gabon et Compe,Paris-1807.

24. 24.QUATAERT, Donald, The Age of Reforms, 1812-1914, An Economicand Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914,(Ed. Halil nalck ve Donald Quartert), Cambridge University Press,Cambridge-1994.

25. 25.SHAW Stanford-SHAW E. K., History of The Ottoman Empireand Modern Turkey, Vol. 2, Cambridge Univ. Pres., Cambridge-1977.

26. 26.STOIANOVCH Traian, Land Tenure and Related Sectors ofthe Balkan Economy, 1600-1800, The Journal of Economic History,

vol. 13, 1953.

27. 27.STOIANOVICH Traian, The Conquering Balkan Orthodox Merchant,Journal of Economic History, Vol. 20, 1960.

28. 28.TABAKOLU Ahmet, Gerileme Dnemine GirerkenOsmanl Mliyesi, Dergah Yaynlar, stanbul-1985.

29. 29.TODOROVA Maria, Was There a Demographic Crises in The OttomanEmpire in the Seventeenth Century, Etudes Balkaniques, Vol. 2, 1980.

30.

30.UBICINI, M.A., Letters on Turkey, (Trns. Lady Easthope), Arno Press,Newyork-1973.

31. 31.ZALJASKOVA Antonina L., Ottoman Turkic Colonization in Albaniaand Some Aspects of the Ensuing Demographic Changes, EtudesBalkaniques, Vol. 2, 1984.

osmanli İmparatorluĞu’nda nÜfus meselesİ ve demografİ araŞtirmalari

Documents