musul meselesi

7/30/2019 Musul Meselesi

1/114

\ KadSr MflsmrogliiDEGERLt

: ifV-i \~ r

OKUYUCUL ,|J[ ' ' :; "MlSAK-I MiLLl'TE DAHiL OLDUGU .''..'. M?-> ;HALDE LOZAN'DA KURTARILAMAYANAZIZ VATAN PARgALARINDAN BIRI DE | v ' ,".' K;BiZIM ESKt "MUSUL VILAYETiMiZ"DiR!.. :A / : J:\:;r^SON ZAMANLARDA DEHHAMELEEN '"" v

, ': ^fll ;; ']"KURTCULUK MES'ELESi" JLE KAT- /i !... r . : . ' '..." "'' '' '''

LANILAMAZ BiR CAPA ULAAN "MALISIKINTILAR" MUVACEHESTNDE BURASI . fl MUSUL ''\; ;' !DAHA BUYUK BIR EHEMMIYET AR- jj 'i-:' ' ^TLMZETMEKTEDiR. ZIRA ZENGIN PETROLYATAKLARINI HAiZ BULUNAN BU 1 . MESELiSD' ,- = : :KADtM TURK TOPRAGINDA IKl BUCUKMILYON TURKMEN YAAMAKTADK. ve . 11 "'-*' f\-BU SEBEPLE, MUSUL'UN HAZIN ' Ul ' V ' Ik- 1KAYBEDiLiS. MACERASI ILE GELE- 1 } ){ 'CEKTEKi KURTARILMA IMKANLARI

1UZERINDE A'SKER-SML BUTUN VA- ' IhhK in 1TANSEVERLERi DUS.UNMEYE DAVET 1 |V"' 'ft, 1EDECEK OLAN, MEVZUUNDAKI BU TEK 1

. Vi.,1SERI, umumI efkAra TAKDIMDEN r TURKLERi 1 .SEREF .DUYMAKTAYIZ!. !

SeMfajmixi MIfISNB

975-7480-34-7 ' Be Bir Sebil Yayinitjir.


2/114

, nvmi MES'Ewssiwmm,tommm


3/114

t, Copyright ScbilYaymevi

ISBN 975-7480 -34 -7

Istanbul1994

KADIR MISIROGLU

My 41iieSiSiSralk Tlrfclari

BEINCi BASIM

LOZAN Zafer mi, Hezimet mi?*isimli eserin ikinci cildinden ayri

ve geniletilmi basim.

ieviBab-i Ali Cad. Vilayet Han Kat: 1

Cagaloglu - ISTANBULTel: 526 38 96 - Fax: 527 20 99


4/114

sh.C.P.V.s.a.g.e.v.d.a.y.miit.a.g.t.a.g.m.bkz.

KISALTMALAR:: sahife:Cild: page (sahife): Volume (cild): Sayi: adi gejen eser: ve devami: aym yerde: muteakip: adi ge^en tefrika: adi gecen makale: bakmiz

ITHAF:Tarihin tamdigi en cihangir milletin Qocukldn olduklan

halde, bugun ce^itli emperyalist devletlerin kahir ve zulmilaltmda inleyen esir karde.flerimizin necip hdtirdlanna...


5/114

SEBil.YAYlNLARINu:KAPAKTERTiB!BASK!CtLD

181BRIAN DURSUNYAZI OFSETIRFAN MUCELLIDHANESi

x4lF& j>

^j^MEAL-1 KERIMI

Ya Muhainmed! De ki: Ey miilkiin sahibi olan Allahim!Sen mulkii diledigine vcrirsin; Sen miilkfl dilediginin clin-den alirsin; Sen diledigini aziz edersin; Sen diledigini zeliledersin; hayir yalmz Senin elindedir! Sen, hie iiphe yokturki, her sey'c kaadirsin.

(Kur'an-i Kerim, Al-i imran Sflresi)

.


6/114

Mt'JEI.LiFiN YAYINLANMIS ESERLERi# GECMIS GfiNi) ELERKEN C. I (1991)*CBMRB(1992)#UiCRET(1990)# fSLAMCI GENgLIGiN EL KLTABI (1981)# ALi i)KRU BEY (1978)# ZAFERDEN ZAFERE (1978)

a- KANLI DUGUNb- UZUNCA SEVINDiKc- K1RIK KILig# OSMANOGULLARI'NIN DRAMI (1974)# LOZAN ZAFER Ml, HEZiMET Mi? C. I. (1965)

LOZAN ZAFER Mi, HEZtMET Mi? C. II. (1974)# LOZAN ZAFER Ml, HEZiMET Mi? C. III. (1977)# YUNAN MEZALlMi (TURK'UN SiYAH KITABI)(1966)# MACAR il-ITtLALi (1966)# AMERIKA'DA ZENCi MUSLUMANLIK HAREKETi(1967)# KURTULU5 SAVASI'NDA SARIKLI MUCAHIDLER(1967)# MOSKOF MEZAlJMi C. I. (1970)

# MOSKOF MEZALlMi C. II. (1970)# MUSUL MES'ELESi ve IRAK TURKLERI (1972# USTAd NECtP FAZIL'A DAiR (1993)# DOGRU TURKCE REI-IBERi YAHUD BIN UY-DURMA KELIMEYi BOYKOT (1993)# HiLAFET (1993) '

H-lNDEKILERBibliyografya ' ^Be^noi Baskmin Takdta 13Onsbz , fiBIRiNCi BOLUM: MUSUL MES'ELESI

1- MUSUL'UN STRATEJlK, tKTISADI BESERIEHBMMiYETl VE TARiHCESTA- MUSUL'UN STRATEJtK, IKTASADi veBESERI EHEMMIYETi

a) Stratejik Ehemmiycli 19h) iktisadi Ehcinmiyeti "Z.22c) Besert Ehemmiyeti 'jjB- MUSUL'UN TARIIigESi

a) Ilk Devirler 35b) Miisliiman Araplann Hakimiyelinden, Os-manlilara intikaline Kadar Musul 40c) Musul'un Osmanlilar Tarafindan Fethi veBurada Osmanli idaresi 45

II- MUSUL'UN KAYBEDiLiSiA- ASKERi SAFHA VE ONU HAZIRLAYANAMILLER

a) Birinci Cihan Harbi ve Ona Tekaddum EdenGiinlerde " Jark Mes'elesi"um Aldigi Giriftekil53b) Harb-i Umumiy'ye Bit Nazar ZZ....1 60c) Harbi Umumi'dc Irak Cephesi ...".",.65

B- MUSUL'UN KAYBEDILiSiNDE SIYASI SAFHAa) Lozan Konferansi'nda 75b) Halij Konferansi'nda [qqc) Cemiyet-i Akvam Meclisi'nde . ."112


7/114

SayfaNolayic-i Uinumiye (Umumi Neticeler) 123Ttirkiye, tngiltere ve Irak rlukiimelleriAtasmdaki Muahedename 141

iKlNCi BOLt'JM: IRAK. TCRKLERII- ANAVATAN'DAN AYR1LISTANGUNUMUZE KADAR IRAK TURKLERi'NINAHVAI.i

A- tctimfit, iktisadi ve Siyasi Durumlarma TopluBirBaki 153B- Kcrkiik Katliami 165

II- IRAK TURKI.ERi'NiN ISTIKBALiA- BARZANi HAREKETl VE MUHTEMELNETICELERi 174

a) Irak Tiirklugtt Bakimmdan 177b) Turkiyc Bakmundan 181'

B- TtJRKlYE'YE DUSEN VAZIFELER 185SONSOZ I 90OCONCO BOLUM: 1VIUSUL MES'ELEStNDE YENI'GELISMELER VE BOLGENIN GELECEGINE KISA BIRBAKIS

I- MUSUL MES'ELESiNDE YEN! GELISMELERVE BU GELtSMELERtN TARIHI KOKLERia) Ortadogudaki tstikrarsizhk 193b) Koifez Harbi 200

II- BU ISTiKRARSiZLIGA MtlESSlR YEN!UNSURLARa) Su Mes'elesi 213

b) Sovyet Rusya'mn Yikihgi 214c) Ermenc Mes'elesinin Aldigi Yeni ekil

aa) Beyrut Planrmn Coklisu 216bb) PKK. Tezgaln 221

III- MUSUL MES'ELESt VE IRAKTURKLERiNlNGELECEGi. 222

BIBLiYOGRAFYAEdonuardDIRlAUlT - Sark Mes'elesi, Istanbul 1329.

. Hans RODHE - Asya 19111 Mucadele, 1. Kitap, JarkMes'elesi, Istanbul, 1932.Max SILBERSCHMIDII - Veuedik Menbalanna NazaranSark Mes'elesi, Istanbul, 1930.RenS I'fTHON - Karadeniz ve Bogazlar Mes'elesiIstanbul, 1325.

Albert SOSEL - Onsckizinci Asirda Mes'ele-i SarkiyyeIstanbul, 1911.

Habil ADEM - Rusya'mn ark Siyaseti ve Vilayat-iSarkiyye Mes'elesi, Istanbul, 1332.Halil HALiD - Turk Hakimiyeti ve ingiliz CihaneirliB

Istanbul, 1341.Mir YAKUB - Beynelmilel Siyasette Petrol, Istanbul

1928.RaifKARADAG - Petrol Firtinasi, Istanbul, 1969.Daniel DURAND - Millctlerarasi Pelrol Politikasi

Istanbul, 1966.Ebubekir B&um TEPEYRAN - "Canlt Tarihler"serisinden9ikan Hatualar, Istanbul, 1944.Edip YAVUZ - Tarih Boyunca Tiirk Kavimleri, Ankara,1968.M. Fahreddin KIRZIOGLU - Kurtlerin TiirkluM Ankara

1964.Mehmed EROZ - Kurtlerin Tiirkliigu ve TiirkmenlerinKiirtlesmesi, Istanbul, 1966.

Dr. Rattling FREL1TZ - Turkmen Asiretleri, Istanbul1334.Ibrahim DAKUKi - Irak Tfirkmenleri, Istanbul, 1970.Ahmet REFIK - Tarih-i Umumi, tslanbul, 1327.Boca Sadeddin Efendi - Tac'ut-Tcvarih, Istanbul, 1280.Musul Salnamesi - Musul, 1325.Rtisdii (Piyadc Mirlivasi) - Akabe Mes'elesi, Istanbul,


8/114

1326.General Ali ihsan SABIS - Harp Hatiralanm, Ankara,

1951.M. LARCHERE - Biiyuk Harb'te Turk Harbi, Istanbul,.

1928.Dr. Ziya GOGEM - Kur. Alb. Dadayb Halid Beg, Istanbul,

1954.Gnl. Sir Charles V.F. TOWSHEND - Irak Seferim,

Istanbul, 1337.A. FdikHursidGUNDAY - Hayat ve Hatiralanm, Istanbul,

1960.IrakRaporu - Istanbul, 1333.CdvidPasa - Irak Seferi ve Ittihat ve Terakki Hukiimeti'nin

HaySiat ve Cehalat-i Siyasiyesi, Istanbul, 1334.M. Kemall'asa - Nutuk, Ankara, 1927.inonu'niin llatiralari - Lozan Kismi - Ulus Gazetesi,

1968.Gotthard JAESCHCE - Turk Inkilabi Tarihi Kronolojisi,Istanbul, 1939.Lozan Zabitlan - 1. Taktm, 1. Cild, 1. Kitap.Dr. Riza NUR - Hayat ve Hatiratim, C III, Istanbul, 1968.Earl ofRONALDSHAY - The Life of Lord CURZON, T.

III. London, 1928.Kadir M1SIROGLV - Lozan Zafer mi, Hezimet mi,

Istanbul 1971.Gazi Pasa Izmir Yollannda - Ankara, 1339.Feridun KANDEMIR - Hartralan ve Sbylcrnedikleriyle

Rauf Orbay Istanbul, 1965.YusufKcmal TENGIRSENK - Vatan Hizmetinde.Ali Fuad CEBESOY - Siyasi Hatnalar, II. Kisrm, Istanbul,

1960.Avukat Ata TERZIBASI - Kerkuk airleri, C II, Kerkuk,

1968.Suleyman Nazif - Firak-i Irak, Dersaadet, 1918.'Suleyman Nazi/ - Hitabe, Istanbul, 1927.

BEINCI BASKININTAKDIMiBu eserin ilk baskisi uzcrinden yirmi yildan fazla bir zaman

gecti. Bu milddet zarfmda vaki yeni yayinlanmalarda pek birdegisiklik veya ilave ihtiyaci dogmamis, bu yiizden sirfBarzani Hareketinin sebep olabilecegi miistakbel gelisme-lere ijaretle iktifa edilmisti.

Halbuki imdi, Musul Mes'elesi ve Irak Turklugubakimmdan fevkalade ehemmiyetli hadiseler cereyan et-mektedir: Irak'in Kuveyt'i iggali ile baslayan ihtilaflar, buiilkeye karsi Amerikanm beynelmilel bir koalisyon kurmasinamuncer olmu ve Irak fiili bir bolilnme noktasina kadar ge-firilmistir. Bugiin 36. paralclm kuzeyinde Irak Hukiimeti'mnhakimiyeti cari buiunmamakla ve bu bolge Amerikan


9/114

peryalist devletlerin hcsaplan tahliJ edilmis ve bciyleccmes'elenin gclecegine 151k tutulmaya caiisilmistir. Tiirkiyebakmimdan, Ankara'da bir lrak Mill! Turkmen Partisi ku-nilmasma mtisaade edilmesiyle basjayan iirkek bir siibipcduna siyasetini biraz daha cesaretlendirmeye ve mes'eleninumumi efkiirca hahigkat bir surette benimsenmesine yardimciolmaya yarayacagi iimidiyle eserimizin bu besinci basinum ya-parken, yinni yd soura da olsa, Musul'un aynen Kibns gibi,Milii bir dava haline gelmektc oldugunu gdrmenin bahtiyariigiicindeyiz.

KADIR MISIROGLU12 ubat 1994

Dikilitas/lSTANBUL

ONSOZ.Kasdim budur, gains varam,

I'eryad-u figan koparan.YVNUSBMRE[slam tariliinin en biiyiik devleti olan Osmanli tmparatorlu-gu'nu haksiz ve feci bir . tasfiyeye maruz kitan LozanMuahedenSmesi, Tiirk Milleti'nin uzak bir istikbalde

dalii yeniden alemsumiil bir rol oynamasmi Bnleyecek, idc-olojik, beseri, iktisadi ve stratejik takyidler va'z etmijtir.*'Gercekten Tiirk ictimaT bayatma - asirlik tecriibelcrin mahsultt*- Daha once LOZAN Zal'er mi, Hezimet mi?! isimli 05 cildlik esc-

rinlizi okumarms olanlar, Lozan Mufihedciiamesi hakkmda izhar etmisoldugumuz su klymct hukmunil muMIagali bulabilirler. Ovle ya snf Mrmuahcde lie bir niilletin uzak bir istikbalde dahi yeniden aleinsuinul birrol oynamasmin 6nlcnebileccgini anlamak ve kabul ctmek kolay edgildirZira -dogru veya yanllj- izhar edilmis bir beseri iradc ile gclccek ncsillerinllamhayc ipolek aldna konulmasi diisuiuilemcz... Bu lie liilen vc lie de hu-kiiken miimkUndiir. Adeta esyamn tabiatma aykindiv!.Ne yazlk ki, Lozanin tcmelleri iizevine oturluian Yeni Tiirkiye* boyjebir inad vc mantiksizltgm zebunudur.Krsaca sdylcmek gcrekirse, Lozan Muahcdenamesi'nm ruhu, MtisliinianI'lirk Milleli'nin asirlarca karsisinda yer almts. bulundugu Hristiyan BanAlemi'ne serfuru etmesi (bas cgmesi), leslira olmasi ve mukabil aleminyam Islam Dunyasi'mn lideiliginden istifa edip kendi taiiM sahsiyyct vedavasina yabairalasmasiclir. Bu rub icah ettirdigi icin Saltanatkaidirjlmis, HiIafet ilga olunmustai. Bu ruh icab ettirdigi i?in a!fabedegi$tmlmis, resmi tatii Cuma dan Pazar a ahnmistir. Bu rah icab et-brcligi 15m sapka giyilmis ve bildiginiz digcr biitiin inkiliiplar yamlrmsurBu ruh icab eltirdigi icin M. Kemal labulastinlmisllr.imdi -giiya- demokrasi ile idare edilmeklc olmamiza ragmen, yakm ta-

'


10/114

olan niilH husflsiyetleri tahrib mahiyetindeki- miiteseisilinkilftp darbeleriyle iras edilen sarsintinm hukuki ve ruhl mes-nedi, bu mualiedename ve onun lesisine ami! oldugu yenizihniyetth\

Lozan Muahedenamesi'nin bu inaksadi temin i^in tesisettigi fiili manileiden biri do Tiirkiye'nin stratejik ve iktisad?bakimlardan dart asn miitecaviz bir muddetle idaremiz altllldaya$amis olan bir Yunanistan seviyesinde kalmasmitemin maksadiyla cizilmi; anomial hudutlardl. Bu noktadanbakildigi zaman, Turk-Yunan Muharebesinin gftyesinitekil eden ve asgari vatan bududlanm 9izen Misak-iMilIImizin hedeflerindcn oldugu halde, Lozan MuahedenS-mesi ile aziz vatammizdan tefrik edilerek halS devam etmektebulunan lzdiraph bir esaret hayatma itilen vatan par9a-lannin basinda Musul gelmektedir.Bu ehemmiyctine binaendir ki; once snf Lozan Zafermi, Hezimet mi? isimli eserimizin Lozan MuahedenSmesiile maiuz kaldiguniz maddi kayiplan anlatan ikinci eildi i9in elealmij bulundugumuz Musul Mes'elesini, IrakTlirkleiine hasredilmis bir boliim ve diger bazi ilavelerlebirlikte mustakil cild halinde ncsrctmek liizumunu hissettik.

Ne hazindir ki; en tabii bir hakkimiz oldugu halde, her saf-hada biraz daha katmerlesen hatalara kurban giderek kay-bedilmij bulunan Musul hakkinda - aradan gecen elli yilaragmen - heniiz arasUrma mahsulii hicbir eser nesredilmisdegildir. Zaferden sonra tesis edilen yeni zihniyetinbiitiin mill! kayiplanmizi unutturmaya cahstigi malflmdur. Fil-

rihimizc aid beyanlann bayi'am mmiklan scviycsi'/ligindca kunnnlaniayi$i,betonl(ismi,5, dogmatism ve enutt idameal l$ln tegaShlansug fiill, luikuki vepsikalojik ongcllor Boyeslndedlr. Nassa dayanaii islami rata kiddinp nis-yatia terkstlcnler, HBhf dun o iiizamcla bile mmum tobedddlil Hesliktam trteddiilil inkji' oluiwmag| gereagins y verilmljken, Ke>malisrii rtenkid dis wtmaya acuta daha ne kadar muvaffak ola-Mtesekteini sanmakiadirlav, VSdBBii :nwn!Brl snvBimiiakian parkswplan p rps'iii nsikluii wtebiyic Tmkiye'nin uffiii elli yildir dwnlulmis vetsrafiilitiifm da, bu durum dalia ftrJa dram cdem??,'sira be^srt Meieri!4M Mtalir ye guro bit iKaliiitil olan labial tamnlan katstsinda akitetmagluls plmaya ml*8ffldw!,(

hakika, boyle yapdmamis olsaydi o devrin efsanelestirilmekistenen fogu krymetsiz sahsiyetlerine izafe edilen ttlsimin bo-zulacagi muhakkakti. Fakat bugiin, simdiye kadar ihmal edi-len esir vatan parjalannin hatirlanmasmda iktisad? ve stra-tejik bakimlardan sayisiz menfaatler bulunan bir mevsimegelmig bulunmaktayiz. Gerjekten degisen Diinya sartlariylabirlikte Tiirkiye, artan - niifusu ve kendisinden aynlarakmustakil (!) devletler haline gethilen eski topraklarinda is-tikrarm bir tiirlii saglanamamasi sonunda bajgosteren inhiltlhareketlerini degerlendirerek yentden biiyiik ve kuvvetliolmamn imkanlartn aramak ihtiyaciyla kargi karsiyadrr. Boylebir mevsimde elli yildan beri Tiirk millf suurunu ifsad ve idlali9m sarfedilen bunca gayretlere ragmen, yeni bir hiz ve he-yecanla mill! tannine yonelmek meyltni gosteren vatan90cuklarma yakin ve uzak birtakim millt hedefler gostermeninzarflretine inanmaktayrz.Rum jekSvet ve sarlatanligintn bir aksiifameli olarak or-taya 9ikan Kibrts Mes'elesinden sonra, Irak'da KerkiikTurkltigu'ne karji oynanmak istenen feci oyun vesilesiyleMusul Mes'elesi'ni ele almak ve bnradaki kadim haklanmizinkurtonlmasi i9in dogacak frrsatlan degerlendirmek flzere bunuyeniden davS haline getirmeniri en miis5id zamam gelmekteolduguna kaani bulunmaktayiz. Ostelik bu mes'eleyi ele al-makta ge9 kalmamayi zarurl ktlan hayatl ehemmiyeti haizbaska sebepler de vardir: oyle ki:

Irak'i par9alamaya kafi gelecegi gorulen Barzani Ha-reketinin muvaffakiyeti halinde bunun, Giiney ve DoguAnadoluda sSkin olup aslinda bzbeoz Turk ojduklari halde,kendilerine ayn bir irk suuni venlmeye 9aliilan kardelerimiziizerinde pegitli tahriklere Smil olacagi muhakkaktir. Bu teh-likeye karsi Musul'un bize intikali ile Turkmen 9enberindenibaret bir mania tesisi imkto dahilinde goriilmekte ve bundaTiirkiye ipin sayisiz menfaatler bulunmaktadir. Bu yttzdendirki, Musul Mes'elesi'ne Tiirkiye i?in srrf bir iktisadf veyaharicl mes'ele nazariyla bakmak da dogru olmasa ge-rektir. Bu itibarla Tiirkiye'de gitgide daha vahim bir ekil al-

18


11/114

maya ybnelen KUrlciiUik Hareketine karsi almabileceken muessir tedbir mill! vc din? asabiyelin bihakkin ihyasiylabii'liktc gtiney hududlarumzi Elcezire Tiirk3.ugii He delahkiin c-tmek olacaklir.

Yillardan beri din ve larih suurundan uzaklajtirmayacahsdan vatan cocukiannm biiyiik bir kisrru -her eye ragmen-halfi vc eskisinden ziyade istikbali garanti odecek bir uuruyamkligi gosterebilinektedirler. Ardarda gelen liyakalsiz. ida-recilerin miilevali acz ve gal'letlerinc ragmen asla zaii ol-mayan iimitvarhgimizin yegfuie kaynagi olan bu keyfiyct, TtirkMilieti'nui her tarihi buhranda daima rnujahede edilmis. olanlitri kabiliyetinin yeni bir Lezahurudiir. Bu eserde mill! suuruzedelenememis, bu imanii Turk genclerinin dogacak miistakbelimkanlan degerlendirebilmeleri icin sadece Musul 'iizerindeki haklarmnzin ilmi mulalarmi kisa bir suretle nak-letmeye calitik.'Yeni bir gbriis ufku acacagindan iiraitvar ola-rak imanii Turk genclerine takdim ettigimiz bu eserle milli he-deflerimizden sadece birine iaret etmis, bulunuyoruz. Muhak-kak ki, Tiirk Gencligi'ne gbsterilecck hedef'ler Kibris ve Musul dan ibaret degildir. Boyle olmakla beraber, Turkiyeicin hayati bir ehemraiyeti haiz bulunan ve yakin bir istikbaldekurtanlmasl melhuz gorunen Musul'a dikkatleri cekmeyi buvadide yapilacak i$lerin ilki olarak telakki etmekteyiz.

Bu ve diger mill! davalanmlzi halletmek icin BirlesmiMilletler Tekilati edebiyatma ragmen hakkm hala veancak kuvvet le almabildigine dair cesitli yeni misallerigdz onune getirmek, bize tululacak yolu gostermeye kafidir.Ne mutlu daha simdiden, imau dalgalarmin makarn olacakyannki Biiyiik Tiirkiyenin yapicdan arasmda yeralmanm liyakatini iktisiiba meyletmis, imanii Tiirk gen9lerine!..Selam Size!.. Size ve gerceklestireceginiz biiyuk ve mu-kaddes Turk-islam inkdiibma!...

Kadir MISIROGLU20Arahkl971

Serencebey/ ISTANBUL

BIRINCI BOLUM

MUSUL MES'ELESII- MUSUL'UN STRATEJIK. (SEVKULCEYST),BESERI EHEMMIYETi VE TARIHgESi

A- MUSUL'UN STRATEJIK, IKTiSADI VEBESERl EHEMMIYETia) Stratejik Bhemmiyeti:

| iyasi edebiyatta genis, ve kiymetli xOsmanh to-ipraklarimn taksimi manasmda kullamia gelmi birtabir olan ark Mes'elesil Diinyada yeni bir devir

1- ark Mes'elesi hakkrada tefsilat icin bkz:Eduard DIRIAUL.T - ark Mes'elssi, - Istanbul 1329 (Mehmed Nafiz Beytercemesi)HansRODHE - Asya t^in Miicadele - 1. kitap, ark Mes'elesi, Istanbul1923 (Bnb. Nihad tercemesi)Max SILBERSCHM1DT - Vcnedik Menbalarina Nazaran ark Mes'eiesi- Istanbul 1930 (Kbpriiliizarie Ahmed Cemal tercemesi) 'Rune P1THON - Karadeniz vc Bogazlar Mes'elesi - Istanbul 1325(Hiiseyin Nuri tercemesi).

20


12/114

acan Avrupa sanayi inkilabi2 nm ger?eklesmesindensonra gayet girift bir mahiyet iktisap etmitir. O zamana ka-dar bihhassa Kudiis, Istanbul ve Bogazlaramuteallik bulunaii ve ekseriya birbir.iy.le catisan Rus, ingilizve Fransiz emelleri, Sanayi inkilabi ndaii sonra ima.UAfrika Ulkeleri nden Misir ve Bahreyn e kadar

AlbertSOKEL - Onsekizincl Asirda Mes'ele-i arkiyye - Istanbul 191 1.fiabilABfiM - Ritsya'nm ark Siyfiseli vc Viliyet-i Sarkiyye Mes'elesi -Istanbul 1332.Aynca:Cent Projest dc Partage La Turquie* yaol Turki.yenin Taksimi lcin

Yiiz Proje adh eser veya bunun Donanrna Mecmuasi'mn 49'uncu vemiiteakip sayilannda yayinlanmis bulunan terceme ve tahlilt.

2- Avmpa'da, islam Alemi'iiin miisbet ilitnler sahasmda bStiin Ortacagboyunca kaydettigt tcrakkinin Hafli Seferleri nelicesinde Bati'ya inttkaleden mu'taianyla yeni keifler ve yeni ticaret yollan nin sagla-digi maddi imkanlarin raeczediimesiyle dogrnus, bulunan sanayi inkita-bi tnemleketimizde maalesef zamamnda ve layiki ve^hile gerfeklestiri-lememisiir. Bu durum; Tiirk yari-mUncvvcrimn dehsetli bir asagilik duy-gusuna kapilarak kendisinden kagraasina amil ohnutur. O derecede ki; dint,hatla" irkt hasletlcri uzerinde jjuphc ve tereddiide duar olan TXirk idarecileri,her gelen gidcni aratacak tarzda.milii kiymetlerimizi daha edid bir s.uretteyikmayi sanayilegm ck icin zamrl addetmislerdi. Halbuki Avrupa

kargismda geri kaliinuzin'sebeplerini din vc milll klilttir iimuzunhususiyctlertnde degii, dahili ve harici diisman faaliyeiierinde ve degisenDiinya sartlannda aramak lazundi. Bu goriisii teyid eden fok kiymetli birtarihi vak'a, istanbul'da misyoner faaliyetlerinin ilk koprii bagim teskil eden Robert Kolej in kuruculanndan misyoner Cyrus Bamlin'm AmoungTurcs (Tuikler Arasinda) isimli bltrratmdaycr aimis bulunmaktadir.Cyrus Hamlin telgraft icad eden Samuel Morse'vm, bir Ihtira Berati

almak icjn muhrelif Avrupa devlctlerine vSki muracaatlanndan higbir netic;ealamaymca bir kere de Osmanh Devleti'ne basvurmayi dti$undugiiini ve bumaksadia bir arkadagi ile birlikle kendisine kcsfcttigi aletin Osmanh SultaniAbdiilmecidt takdim edilmesi vazifesini verdigini, bu vesileyle BcylerbeyiSarayi'nda yapilan tecriibeleri anlattiktan .sonra Sultan'm mcmnuniyet ve ar-zusuna ragmen lelsizin Tiirkiye'de tesisine aid projenin dahili bal-talainalaria akim kaldigmi anlatmakta ve: .tkinci bir telgraf vcrilmedi. Bizsonradan buna 50k sevindik, ^iinktl aletlerden birinin teli kopmustu. ikinciielgraf denemesi baanh olmayacakti. Telin kopina ssklinden bunun, telg-rafm Turkiye'de kurulmasini istemeyen biri tarafmdan kopanldigi anla$ili-yordu. demektedir.

KADIR MIS1ROGLU

yapilmi ve genilemi|tir. Aynca bu devletlerin ateden beribir Cihan hakimiyeti tesis etmek hususundaki maksad-larim setretmek icin kullanageldikleri dini hisler in yeriniiktisadi menfaatlei almaya balamitir. Geni Osmanhtopraklarmi pai-calayip ele gegirmek maksadi lizerinde bazananlamak ve bazan da birbirlerini baltalamak suretiyle siirtipgiden bu emperyalist faaliyetler, bu devrede aruk daha ziyadeham madde ve pazar terain ihtiyacindan doguyordu.1869 yUmda Siive Kanalinm acilmasi, biiyiik bir ifctisadfmenfaat kapisi olarak Hindistani daha once ele ge9irmibulunan ingiltere'nin ark Mes'elesi ndeki tutumundageni blgiide bir degiikligin vucuda gelmesine sebepolmugtur. Kinm Harbi raisalinde a^kca gorUldtigii gibiOsmanh topraklari uzerindeki agin Rus isteklerinden - dev-letlerarasi rauvazene bakimindan - daima endieye kapdanIngiltere, bu tarihten itibaren Ruslan bile gblgede birakan birTiirk - islam diismanhgi siyaseti takibine koyularak Hin-distan Yolu uzerindeki yerleri ele gecirmek maksadmayonelmilir. O'nun sirasiyla ve merhale merhale Kibns,Misir ve Irakda hakimiyetini tesis i?in Islam tarihinin

Mtftcakiben Sultan'm kendileri ve Samuel Morse'u c/esitli hediyeler veihtira berati ile taltiflerini naklettikten sonra: Sultan'in ilgisineragmen Istanbul ile Edirne araanda telgraf hatti kurulmasi ii tahakkuk et-medi. Paalar, Sultan'm aleyhine birlesmiglerdi. Memleketin uzakviiayetlerinde, bdyle siir'atle haber verecek bir makina onlarm rahatlarmikacirabilirdi, demektedir. (Bkz: a.g.e. den nakledilen Hilal Mecmuasi, sayi:101, sh: 10-12, Istanbul, Mart 1970.)

Bu mevzuda, sinesinde en yuce sa'y ve ftmel kanunlarim toplamis bu-lunan IsISm Dini'nin ittihami ise, ya 50k kotu bir maksadin, veyahud da kor-kunf bir ceMletin eseridir. Ne yazik.ki/bu istikamette yillai'dir stiregelini?olan bir propaganda Mia Turk yari munevverini ifsad edebilecek bir tesirihSiz bulunmaktadir. Bu ittihamm yersizligini inkilapfi bir partininbagvekilligine kadar yiikselmi bulunan Gunaliay'in Molla emsed-din oldugu zaman Sid bir beyani ile cevaplandinlam:


13/114

22 MUSIJL MES'ELESI

en biiyiik devleti olan Osmanli imparatorlugu'nun yikili.smakadar devam eden canhira siyas! faaliyetinin birinci sebebibudur,

Musul'un bu stratejik ehemmiyeti, Tiirkiye i9in hSla devametmektedir. Bizim eski Musul, Bagdat ve BasravilSyetlerimiz birlestirilerek vticud verilmis, olan Irak Dev-Ieti yillardir devam eden Kiirt isyanlari sebebiylebugiin ciddi bir bolimmc tehlikesi ile kari karsiyadir. Esasensirf ingiliz istismarma zemin bazirlamak ve erif HiiseyinPaga'ma bize karsi vftki ihsmetine bir miikSfat vermis olmakmaksatlanyla sun't bir surette tesis edilen Irak Devleti'ninomurlii olmayacagi da baslangicta beiliydi. Ancak mes'elenindikkate ayan olan ciheti sudor ki, bbyle bir bdliminedenhusule gelecek parcalardan birr, bir Ktirt Devleti olarakortaya ciktigi takdirde bu hadisenin ashnda su katiksizTiirkler olduklan halde kendilerine zoraki bir surette ayn birirk suuru verilmeye cahsdan arki Anadolu halki iizerindckitesirlerini daha imdiden hesap etmeye mecburuz. Bu noktayiMusul'un BeerT ehemmiyeti serlevhasiyla biraz asagi-da tafsil edecegimiz icin burada bu kadarla iktifa ediyoruz.

b) iktisadiEhemmiyetiMusul'u Ingiliz isgal ve istila emellerine hedef kilan

amillerden biri, bu bolgenin Hindistan Yolu'nun em-niyeti bakinundan taidigi biiyiik stratejik ehemmiyet ise,digeri de sahip oldugu zengin petrol yataklan dir. Pet-

Filhakika islamiyet mani-i lerakki ve medcniyet bulunsaydi, Bagdat'daSemerkand'da am'da, EndttluYtc, Kudiis'te, Misir'da, Herat'da ve istan-bul'da kadar abidat-i muhallede o kadar mebSnT ve mUessesat-i mede-niyye o derece eser-i lerakki gSrttlmez, bugiin bizi menSzir-i bedianiimiiiankarismda vakfegir-i hayret eden SsSr-i medeniyye ve smaiyyeden hi?birsey miiahcde olunamazdi. Musliimanlar arasmda bir Farabi, bir el-Kindi,bir ibn-i Sinft, bir Ibn-i Musa, bir Gazali, bir Razi, bir Ibn-i Riid, bir ibn-iKemal, bir Ulug Bey yetismez, yetieme2di... (emseddin Giinaltay -Zulmetten Nuia - Istanbul 1331, sh: SO)

KADIR MIS1ROGLU 23

roliin bilhassa Ondokuzuncu Asrin iKinci yansmdan ilibarenbiiyiik askeri ve iktisadi ehemmiyeti sebebiyle, cihan siyasc-tinde ynadlgi roliin korkunclugu asikardn\3 ingiliz siyasetinkison bir asir icindeki cesjdli tezahiirlerinin petrolle yakiaalakasim kavramak t$in Ingiliz i Partisi'nin resmi ncsriya-tindan allium*u bir - iki cUmlenin bile kfifi geiebilecegi ka-mmtmdeyiz:

l914'den 1918 senesine kadar olan ticaret ispat ey-lenusth* ki; lQvHztm-t harbiyye icinde en muhirnmmin petrololdugu bedihtdir, Bu petrol olmaksizin (eyyareler ucamaz, tah-iclbaliirlcr yiizemez. Diger bircok askext ve babri istigalatta,donamnalarda, ticaret-i bahriyye nierakibinde, karadaki nak-Uyatta olan istimali de baka... Muhaberatta mevadd-i ip-tidaMyyeden bulunmak suretiyle olan ehemmiyetinden do-layidir ki; Diivel-i Muazzama onun mukcmmelen ve muntaza-man kendileri icin tedlirikini taht-i temine almisjardt. Iste bunutaht-i temine almak maksadiyla kiymelli petrol havalisinin te-mellukii igin - hattfi muhaj-cbeyi de mucip olsa - niiinazattangeri durmazlar.4

Musul'da pctroliin mevcud oiduguna dair emSreler 50k es-kidir. Gercekten bu bolgenin Siimerler, Asurtler gibi eski sS-kinleri zamamnda burada yeryer kendiliginden yanan ateslcrmevcuddu ki; halk bunlara bir kudsiyet. izafe etmekteydi.

3- Pctroliin cihan siy2setinde oynadigi miilhi^ rolti ve bununla aliikali olanTiivk-tngili!'. catimasinm sebeplerini kiivtamiik iein hkz:

Halil HALID - Turk HSkimiyeti vc ingiliz Cihangirligi - Istanbul 1341.MtrYAKUB - Beynelmilcl SiyflsctLe Petrol - Istanbul 192S.RaifKARADAG - Petrol f:irtinasi - Istanbul 1969.M. LiitfiBAUJSOY - Tiirkiye'de Petrol Davasi - Istanbul, 1965.Tank Dursttn K, - Bir Damla Kan. Bir Damla Pelroi (Derleme) Istanbul,

1965.DanielDURAND - Milletlerarast Petrol Politikasi - islanbul, 1966.Pierre FONTAINE - Turkiye'nin Petrol Mes'eleleri - (Ozetleyerek ter-

cemc eden Erdogart Alkan).4- Haiti HAUD'ia, a.g.e. den naklen Servet-i Fiinuii Mecniuasi, Nu: 1551,

Istanbul 1341, sh: 15.

KADIR MISIROOLU


14/114

Meshur Asuri hukiimdan Buhtunnasir devrine aid kay-naklarda da bu devamh yanan mukaddes (!) atesJerden bah-sedilmektedir.Musul petrolleri, ilk defa Osmanli hakimiyeti zamanmdaealisttnlmaya basjanmista. Bu devletin sukutunu intac edensebepler arasinda petroliin en basta zikredilmesj lazim gelir.ark Mes'elesi ile aiakadar milletler arasinda bu miiessiri en

yikici bir sOrettc kullanan da tngilizler olmustur. Ancak em-peryalist vo cikarci ingiliz siylsetini C e z i r e t - ii 1 A r ab* ve bilhassa M u s u 1 un zengin petrollerini ele gecirme-ye imale eden, her karanlik ism mizimi Cihan Siyonizm i olmustur. Zira bu mes'ele, F il i s t i n in yahudilerceele gecirilmesi yolunda pek ciddi mania teskil eden kudretliOsmanh Devleti'nin bertaraft iein miiessir olabilecek bir ma-hiyet arzetmekteydi.

Gercekten bu maksadla once Bagdat Demiryolu im-tiyazt ile bu bolgedeki ingiliz emelleri karjisina birAlmanya cikaran Osmanli Devleti'nin siyonizm aleyhtaridahi padi$2hi //. Sultan Abdiilhamid Han, tahtindan indirilmls,ve Devletin Cihan Siyonizmi ile hajir neir olanIttihat ve Terakki mensuplan eline gecmesi temin edil-mistir. Onlann gayet kisa ve fakat binbir gaflet ve ihanetledolu olan iktidarlan esnasinda bu gayenin nasilgerceklestirilerek bugunku israil Devleti* nin ku-rulujunun saglandtgi malumdur. Biz burada u kadarinisoyliyelim ki; petroliin cihan siyasetindeki ehemmiyetini her-kesten iyi kavramis. bulunan //. Sultan Abdiilhamid, Musulhavalisinde petrol zuhur ettigine dair haberleri ort-bas et-mekle kalmami, 1890 yilinda isdar eyledigi bir lrade-yiSeniyye ile petrolil haiz topraklarui ecnebiler tarafmdan te-melliikiinu onlemek maksadiyla buralari Emiak-i ahaneyani ahst mulku haline getirmisri. ittihat ve Terakkininmiistakbel yahudi amaiini gercekletirmek maksadiyle bu

irade yi iptal etmesiyle Musul'daki petrol sahalarmm, kisazanianda ecnebi $ahis ve sjrketlerine intikali saglanmijtir.sIleride tafsil edilmis. oldugu flzere bu kiymelli gelir kay-naklaruim elimizdeii ciktsmda ittihatcilarm gaflet ve ihanetle-rine ilSveten Lozan Konferansi ve muteakip Musul miizakere-lerine istirak eden lurk Murahhaslan'mn 9ejitli hataian da50k biiyiik bir rol oynamisur. Ancak Musul'u arazi olarak kay-betmemize ragmen Hanedan-i Al-i Osman m bubolgenin petrolleri uzerindeki ahsi miilkiyet haklarmdan6 is-tifade yine de miimkundu. Ne yazik ki, saltanatin ilgasimmuteakip Hanedan mensuplanmn Turk vatandashgmdancikanlarak dogup buyiidiikleri aziz vatanlarmdan siirgun edil-meleri, Turk Milled iein bu haktan istifade imkanlarinibusbiitun ortadan kaldirauste. Zira bu kararla artik tabiiyetsizduruma gelen Hanedan mensuplanmn, Musul petrolleriuzerindeki jahst miilkiyet haklarmi miidafaa edecek bir dev-letin mevcud olmamasi gibi bir durum ihdas edilmis. ve bu se-beple Turkiye iein hayatl bir ehemmiyeti haiz bulunan Musulpetrollerine miiteallik bu son firsat ve imkln da kacmlmiti.7

Musul'un yillik petrol istihsali 1970 yilmdaki istatistikleregore 67.000.000 tondur. Asirlarca Turk idaresinde kalmt,Tiirkler tarafmdan muhafaza ve miidafaa edilmig ve sekeneside sutbesiit Tiirk olan bu bolgenin haiz bulundugu bu servetTiirkiye'ye intikal etmig olsaydi, muhakkak ki bugiin -en azin-dan- Amerika'ya el acmak gibi bir hacaietle karsdasdmazdi.

Ustelik de ttteden beri bu bolgedeki petroller, Musul5- Tafsiiat iein bkz: RaifKARADAC - a.g.e. sh: 85 ve mat.6- Gercekten Musul petrolleri Uzerindeki imtiyaz haklarmm SaltanAbdiilhamid veresesi ile diger bazi Hanedan mensuplarma Sid bulundugumive bilhassa Sullan AidUlhamid Harim jahsi mallannin kendisini tahttan in-diren Ittihat ve Terakki erkanmca hatir ve havsalaya gelmez baskilarlanasil elinden almmak isfendigini gosteren vc Akam Gazetesi'nde EskiBir Politikacmm Sandlgmdan pikanlaro scrlevhasi ile nesrcdilen tefrikacidden calib-i dikkattir.7- RaifKARADAG - a.g.e. sh: 1 08.

26 MUSUL MES'ELESl KAD1R MISIROGLU


15/114

petrolleri adiyla taninmi olmasina ragmen, asil kaynaklarsekenesi kesif bir surette Tiirklerden ibaret bulunan Kerkiikkesimindedir. Sultan Abdiilhamid devri Musul Valilerindonolup hatiratinda bu petrollerin mahiyet ve yerleri hakkmda ol-dukca tafsilat veren Ebubekir Ilazim Tepeyran bu gercegisoyle ifade etmektedir:

Musul petrolii denilince, petrol kaynaklan yalmz Musulcivanndadir samhr. Musul'da en yakin kaynaklar hatmmdakaldigina gore sehrin cenubunda ve yedi-sekiz saat mesafede erkat mevkiin.de ve Musul'a labi Kerkuk Livasi da-hilindedir.R

Musul'un iktisadl ehemmiyeti, sadeee petrol bakimmdandegildir. Haritaya bir goz atanlar daglik Hakkari Bblgesi'ndenihayete eren Turkiye topraklarmdan Itibaren genis ve munbitbir arazinin Basra Korfezi'ne kadar imtidat ettijini goriirler.Gercekten Araplar'm Beyn-en-Nehreyn dedikleri Dicleve Firat Nehirleri arasmdaki, yilda iki kere mahsul almangenis aliivyon ovalan tarih boyunca Mezopotamyaadiyla Orta-sark'in en mahsuldar arazisini teskil etmis ve buvasfiyla beer tarihinde ilk zirai ve medenl gelismelere sahneolmustur. ingilizler, Musul havalisinin Nil Vddisis kadarehcmmiyetli olan zirat degerini 90k evvel f'arketmisler ve bunadair cesitli tetkikat ve seyahatnameler nesretmislerdir.

Hindistan ve Misir'da nehiiierin kanallar acilarak lslahtsuretiyle genis aliivyon ovalannm sulanmasi isini deruhteetmis bulunan Ingiliz miihendisi Wiltyam Vilkoks'un Misir'dairad ettigi bir nutukla Irakdan ikinci bir Misir veyaPencap imis gibi bahsederek Hindistan ve.Misir'dangelecek iscilerki Irak'ta yapilmasi lfizimgelen sed ve kanallan,bendleri meydana getireceklerini ve bundan sonra milyonlarcaHindli ve Misirlt'nin Irak'a hicret ederek istikbalde servet ve

8- Ebubekir lltemi TEPBYRAWm Canli TariMer serisinden cikan hStl-ralan; Istanbul 1 944, sh: 264.

27

kudret menbai olacak bu topraklari isgal edecekierini9soylemistir.

Ebubekir Hdzim Tepeyran'm hatiratinda Musul arazisinininbat kabiliyeti hakkmda son derece calib-i dikkat ve te-ferruatli miisaliedeler mevcuddur. Bunlardan 90k az birkismim nakledelim:

Bu villiyettoki tabit servet menbalanmn foklugu vegesitliligi yeryiiziinde pek az memlekete nasip olan bir der-ecededir. Vilayetin hemen her tarafmda, her nevi degeili ma-denler bol ve petrol kaynaklan meshur olmakla beraber DicleNehri'ne yakm maden komtirleri bulundugu gibi, civardaki bazikaynaklardan biraz kinlmca arasira parlak, fakat kacici birer fl-kir gibi tag iginden firlayarak otlar arasma kayan sal' civa ma-deni de gormustum.K e r k u k kasabasinda yagmurlardan sonra bazi kay-naklardan civalar aktigini ve bunlardan en ziyade musevl ahal-inin istifade eltiklerini mevsuk olarak ijitmistim. HatirS not-larmia mahsus karneye kaydi nasilsa ihmal edilmis. olduguicin, yerini kat'l surette hatirlannyorsam da, galiba K e r k ii kLivasi dahilinde bir dagdan getirilen kiikiirt renginde sari veince bir kum tahlil ile tedkike deger bir seydi. Tadi asit tar-tarik'i andiran bu kumu ora ahalisi limontuzu gibi kullanarakhicbir zaran gorulmemistir. Musul civariiidaki, 9ikanlan as3r-iatikadan dolayi meshur Koyuncuk tepesi etrafinda yagmurlar-dan sonra Ninua 90cuklanmn kugtik elmas kirintilan bulduklanda vaki imis. Vilayetin muhtelif mevkilerinde erimis altm veyakut gibi, 9ukurlarda dalgalamp bos yere akip giden bircokpetrol veya neft menbalan butiin dunyaca maruf ve Musul'unMiiterakc Anlasmasi'ndan sonra ugradigi feci istil&iin enziySde bu miibarek ve miihmel mayilerden ileri geldigi demalumdur.

9 HansRODHE - a.g.e. sh: 69

28 MUSUL MES'ELESI KADlR MIS1ROGLU 29


16/114

Bu vilayet dahilinde bulamk akan Dicle ve sayisizjaylardan baska B u y ii k Z a p, K u 9 ii k Z a p denilenve daima berrak akan hayli biiyiik irmaklar da vardir. MusulVilayeti topraklarmin yetitirme kuvveti hakikaten fevka-ladedir. Ben orada iken ziraat usulti pek iptidaf idi. Bazi ma-hallelerde arazinin, ucunda demir bulunmayan aga9 sapanlarlasuriildugtinu bizzat goirailjtiim. Toprak, bu suretle siiriilupekilen tohumlarm cogunlugunu kata denilen bildircin veya 9Ukeklik renginde ve giivercin buyiiklugiinde olup binlercesi bir-den kara bulutlar halinde gelerek ekilmis. tarlalara konankuglarm zararlari ve diger tiirlu kayiplarla beraber bire onbe-ten yukan mahsul verir. Hele pirin9 ve kuyemi ekimi-nin birebesjiiz ve daha ziyade nisbette verdigini Kerkiik'te 6grenmi-tim.

ResmI vilayet gazetesinin 551 No'lu 16/Mart/1316 (1900)tarihli sayisinda yazili oldugu ve9hile, bir 9avdar tanesindenyiiz otuz baak hSsil olmasi gibi bereket mucizesi nidir degii-dir. Bir bugday tanesinden yirmibes. baak {lkmis. oldugunubendegordiim,

Her ne kadar Diyarbakir'tn bir deveye ancak dort tanesiyiikletildigi rivayet olunan dev karpuzlan kadar degilse de,Musul'da Dicle kenannda ve tamalardan sonra meydana9ikan adaciklarda, Diyarbakir'dan baka bir yerde gbriilmeyenbir biiyiiklukte kavun, karpuz yetisjr. Anadolu'da dahi yetijti-rilen ve nihayet yirmi, yirmibeg santimetre uzunlugu ge9me-yen hiyar nev'inden acurlarm Musul'da birbu9uk metre kadaruzun, on onbes, santimetre kadar kuturda ve iki kijinin omuz-lari iistiinde dam diregi diye satildiklarmi hayretle gordiim.

Musul kenarmda bir tarlada, uzaktan taiim esnasmda yereyatmis. askerlerin kirmizi fesleri gibi gbriinen seylerih toprakiistune 9ikip galgam oldugunu, yanlarina gelince saarak an-ladim. Bunlarui her biri insan bajmdan daha buyiiktii.Temmuz ve Agustos aylarmda bile, tepelerdeki karlarla

uzaktan uzaga gozleri ferahlandiran daglan da bulunan busicak vilayetin yuksek mintikalarmda soguk ve mutedil ik-iimlere mahsus meyveli, meyvesiz aga9lar yetistigi gibi, budaglarm eteginden balayarak uzayip giden genis, ovaiardahurma, limon, portakal, incir, zeytin, fistik, beyaz ve deve tiiyiirenginde iki nevi pamuk da yetismektedir. Vilayet dahilindebazi yerlerde ve bilhassa Koysancak kazasinda avur denilennikotini az bir nevi tutiin de yetisjr. Yatagimn iki tarafmi saat-lerce degil giinlerce sulamaga kafi olan Dicle Nehri'nin kena-rmda yagmur sulan sfiretiyle, goklerin pinti bulutlarmdan sudamai'lan dilenilmesi, tabiatin bunca lfitftmdan istifade hu-susundaki kabiliyetsizligin en hiiziln verici delillerinden idi.Ben gormedimse de (Diyarbakir'la Musul arasmda bazi mev-kilerdeki pek luzli akijlarmdan dolayi olsa gerek) ibrBni, Latinve Yunan lisanlarinda ve bunlardan almarak Fransiz dilinde.Kaplan adi verilen bu nehre Araplar'm altin suyu manasim daifade eden ve Dician kelimesinin kisalulmii gibi duran Dicleadim vermi olmalan, kiymetbilirlik eseri sayilabilir. Tabiatinbu viMyete mahsus fevkaiade' liituflarma bir itave olmakUzere, avSmin Hamam Ali dedikleri Hamam-i Alii, Musul'uncenubunda ve 119 saat mesafede, Dicle kenarmda olup 60 san-tigrad derecede sicak kukiirtlu su kaynaklarmdan kara yilanlargibi muttasil 9tkarak, havuzlar i9inde yiizmege baslayan zift-lerden Musul'da bir9ok suretle istifade edildigi gibi, keleklerleBagdat'a dahi gonderilir. Babil harabelerinde 'Bagdat Vilayetidahilindeki Hind kasabasmda bulunan aym sularda zuhureden ve ocaklardan 9ikarilan ziftlerin vaktiyle kire9 ve 9imentogibi, yapi ijlerinde kullanilmij oldugunu gormusttim.

Musul'da patates ziraatmi ben ihdas ve tohumdanyetistirdigim fidanlarla Musul ve nriilhakatinin en ziyade muh-ta9 oldugu okaliptiis aga9larim ben temin ettim.

Musul'dan infisalimden sonra patates yetijtirenlerdenOmerizade Hasan Efendi tarafmdan posta ile bana gonderi-

KADIR MISIROGLU


17/114

beraber, kutru 14 sanlimetre idi. K e r k u" k'te gbrdugiim bam-yalarm saplar) tic metreden ziyade yiiksekti...io

tleride tafsil edilccegi iizere Lozan'da Tilrkiyc'nin giineyhududlan tesbit olumuken sadecc Musul u talcp etmi bu-iunan ingilizler, bilahare yine bu rnes'eleyi halletmek iizereIstanbul 'da toplanan Halic Konleransi nda daha da ileriyegiderek Hakkari V i 1 a y e ti nin bit* kismmm da Irak'abirakilmasi LSzim geldigi gorusunu mtidafaa ctmisJerdir Hiebireograft, iktisadi ve tarihl esasa istinad etmeyen bu talep,ashnda Musul'u garaniiye almak i?in ortaya konulmus, birmarjdaii ibaretti. Bu gibi muahedenamelerle bir memleketinhududlan tesbit edilirken, o memleketin hayatiyet ve temadi-sini saglayacak iktisadi ve bir giiciin mevcud olup olmadigmidikkate almak teamiil icabidir. Bu gercek. Tiirkiye bakimmdangoz online getirilirse Musul'un bizim igin mustakbel hayatiehemmiyeti dc daha ziyade ortaya cikar. Muhtemeldir ki,tngilizler'in Turkiye'yi ge?it vermes sarp daglarm bittigi nok-tada hududlandjrarak miinbit araziyi ve bilhassa petroliidiarida birakmalari, onu Garbe ve hassaten kendilerine muh-ta$ bir istikbale sevkederek bu ihriyaclarm tatmini mu-ka'uilinde arzu ettikleri birtakim i^timat degisjklikleri genjek-lesurmege icbar icindir. 1

Burada Musul havalisinin zirai gelirlerinden ve petroliinlenbir patates, kutu icinde hayli burumug, kufulmus, ol-

io- Ebubehir Ha/im TEPEYRAN a.g.c. sh: 260 vd.II- Gerjektfin fnonft Lozan Konferansi'ndan her bahsediinde Lord

Giirzon'wn kendisine Lozan'dan memniin aynlmadigim, birôk tcklifiuin rcd-dcdjlmi$ oklugunu fakal bunlan cebine koydugumi, harap bir memleket dev-ralan ycni Tiirkiye idarccilerinin vatanlarmi imar iciii kendisinden yakin birgelecekre mutlaka istifaraz taicbinde bulunacaklarini, i^te o zaman bu red-dedilmis, tekljfleri cebinden îkarip bircr hirer onlann .dniine koyacagmi ifadeetmi otduguridan bahseimektedir. inonu'nmi gilya Lord Giirzon'h is-tediklerini vermemig oldugu tarzda oviincrck naklcttigi bu sdzlerin manasiaîktir: Tiirkiye geri kaimistik tan kurtulmak iîn gerekli iktisadiimkanlardan mahrumdiir. Bugii.nk.ij iktisadi sikmiilar iJntinde, MusulMes'elesi kadar bu sGzlerm ihtiva ettigi aci gercekler de daha bariz birsfirette ortaya cikmiyor mu?

maklazenginliginden bahsedcrck uzun uzun istatistik bilgilerinakletmeye Jtizum gormuyoniz. Herhangi bir fiziki haritaya6yle bir goz atanlar, yes,ile boyanmts, geni bir miinbit Irakarazisi ile Turkiye'de kaian kisrmn korkunc ve verimsizdaglarla kapli bulundugunu derhal favkederek gerekli mu-kayeseyi ynpabiliricr.

c) Be$ettEkemmiyeti:Musul'un bulundugu Mezopotamya Bblgesi

yukarida da ifade edildigi Uzere geni aliivyon ovalarma sa-hiptir. Bu yiizden ilk caglardan beri ceitli kavimlerin iggal veistUSsma maruz kalmitir. Fakat bu bo'lgede cok onceleri siksik taan Firat ve Dicle nehirlerinin hu.suie getirdigigeni^ batakhklar sebebiyie kimsecikler oturmtiyordu. Me-zopotamya tarihte ilk defa milfittan 4000 yd kadar once Asyaiclerinden kalkaiak doguya dogiu go? eden Siimerlertarafindan iskSn edilmi|tir, Qunkii bunlar batakhklan ku-rutarak zirai istihsale e]veri]i hale getirmeyi ve kanallaracarak bu araziyi sulamayj 90k onceden bifiyorlardi.

Tarihce kisrainda hulasaten anlatdacagi uzere, son de-virlerde yapilan feptli hafriyatla medeniyetin bciklerindenbiri oldugu tebeyyiin etmi bufunan bu bolgeye Stimerleri ta-kiben Sami irka mensup Akadlar, Babilliler ve enson olarak da Araplar gelip yeiiemilerdir. Boylece bu-rada toplanan muhtelif irk ve kavimler, asirlar siiren ceitliihtilatlara ragmen hala milli hisier ve lisani hustlsiyetleriylebariz bir surette aynliklarmi muhafaza etmektedirler.

Bu cesit irk ve kavimler arasmda Turkler tarih bo-yunca hem kemiyyet ve hem de keyfiyet bakimmdan h


18/114

dolu'dan getirilip yerletirilen Tiirkmenler de hesaba katihrsa,Tiirklerin bu bolgede ekseriyet tejkil etmelerinin tarihl se-bebleri anlasilmi? olur.

Ne yazik ki, aslinda halis Tttrk Boylari'ndan olduklan haldekendilerine zoraki ve gayri ilmt bir surette ayn bir irk olduklanuuru verilraeye calisdan Irak Kiirtlerii2 umuini Turkniifusundan haric teiakki edilmektedirler.

Yalmz Irak'ta degil, Dogu Anadolu'da bile siitbesiit Tiirkolduklan halde kendilerini ayn bir irk sanan Tiirk agiretleriha19 mevcuttur.13 Bu Kurt asjretlerinin aslinda Tiirk olduklangerceginin unutulraasi yetmiyormus, gibi bir de Tlirkmenle-rin Kiirtlesmesii4 taranda aci bir tarihi gercekle karsikargiya bulunmaktayiz. Agir bir gafletin eseri olarak ortayacikmis. bulunan bu durumun memleketimizi tanh! BrmeniMes'elesis nin yerine bir Kiirtculiik Cereyani mo ikSmeis

12- Ycryiiziinde K ii r t I r k i diye bir irk mcvcud olmayip, bunlann za-manla Arapca, Acemce vc Tiirkce'nin kansimiyla husfile gelmis bir dilkonusmalarmdan ibavet bir ayrilikla ayn bir irk suuruna ybneldikleri mu-hakkaktir. Bu yonelisin de Tiirk- Kiirt ihtilafinda siyasi ve iktisadT menfaaiumanlarm eseri oldugu siiphesizdir. Bunlann aslinda Tiirk Boylan ol-duklannin ilmi delillerini ta'dad ve lahlil etmek mevzuumuz haricidir. Ancakbu bapia aydmlaninak isteycnler su kaynakiara basvurabilirler:Kdip YAVVZ - Tarib Boyunca Tiirk Kavimleri - Ankara 1968.M. FahreddinK1RZIOGLU .- Kurtlcrin KOkii - Ankara 1964.M. Fahreddin KIRZIOGLU -.Kiirtlerin Tiirkliigil - Ankara,

13- Buna d&ir cski Van Meb'usu Ibrahim Arvas'm hatiratmdan ahnan susatirlar nc kadar aci bir gercegi aksettirmektedir:Ashnda Turk olup da lisamni degistiren bu muazzam kiitleye kotil bir-sey atfetmek giinali ve vebaldir. Bendeniz emdinan Kaymakami iken, Ger-di Asireti Reisi 0 g u z Bey'e sordum: Bu ad, Tiirk adidir. Sana neredengelmi'? Cevaben: Bcn deniz yirmibirinci Oguz'um. Bizdeki an'ane, babakendi evlSdma kendi babasimn israini verir ve bfjylece miiteselsilen devamedcr. Maalescf Oguz Kabilesi'nden olan Oguz Bey ise bir kelime Tiirkcebilmiyordu. Amcasi Kihc Bey de 8ylc. Ve Koc Beyi Kabilesi'nin Reisi Meh-meinmin Bey de boyle idi... (Bkz: Ibrahim ARVAS - Taribi Hakikatler -Ankara 1969, sh;25, 26.)

14- Tafsilat icin bkz: Mehmet EROZ - Kiirtlerin Tiirkliigii ve TiirkmenlerinKiirtlesmesi - Istanbul 1966.

edilmesi gibi bir feklkete dogru gbtiirmekte oldugu mey-dandadir.

Bu durumun Anadolu'nun gelecegi iizerindeki tesirlerimiithisrit. Sun'i bir devlet olan Irak, ergec parcalanacaktir.Zira Yahudilerin Kurd Hareketine nasil yardim ettikleriraeydandadir.16 Irak'in parcalanmasi icin bu parcalanmada

15- Rusya'nm sicak dcnizlere cikmak islikametindeki tarihi emellcri, dev-lctlcr muvazenesi bakunmdan sail- Avrupa Devletlerinin rekabctini icab et-liriyor ve bu emeUcriu tahakkuku Bogazlar'a miileallik bulundugu miiddetce,mcs'ele dalia da nezaket kesbediyordu. Bogazlarin slratejik ehemmiyeti!onlari elc gecirecek bir Rusya'nm, ingiltcre, Fransa ve Almanya gibi biiyukdevletlcr aleyhine bir muvazanesizlik ihdasina sebep olacagi cihetle Rusya,hedcfine dogru attigi her adimda, 50k kere bu devlclleri karxrsinda bu-luyordu. Tarihen sabittir ki, Kmm Harbi nde nail oldugumuz yardimmiimili bu rekabettir.Bu sebeplc sicak denizlere cikmak icin Bogazlar'dan gayri bir yol arayanRusya, Kaikaslar'dan Iskenderun'a kadar olan sahalarda kurulacak bir Er-menis'tan'i himsyesi aluna alarak Akdeniz'e iskonderun'dan cikma siya-setini lakibe koyulmustu. Tarihteki mcshur Ermcni HarekiUi nin ilksebep ve iimili bu maksada bagh Rus tahrikleridir. Tiirk Millcti'nin azim vecelideti sayesinde suya diisen bu musterek Rus- Ermeni plain yerine, yineaym devletin lahrikiyle bugun bir Kllrt Devletix mes'elesi ikame edil-mistir. Gercektcn tarih boyunca Tiirk Miileii ile hicbir ihtiKfa dusmemi bu-lunan Dogu Anadolu'nun Kurt sekenesini tahrik edenlerin yerli kiziilaroldugu dikkatten kacmaraaktadlr. Bu sfiretle kurulacak bir Kiirdistan ay-nen Ermeni Devleti icin varid oldugu gibi Rus emellerinc bagli olarakptatUanmis ve bu maksadla masum Dogu Anadolu halkl, cesitli sekillerdetahrik edilmistir.

Tiirkiye'dc I960 thlilaii'nden sonra Rusya'ya uciincu bir agir sanayi rner-kczi kurma hakkt bah^cdilince, bu is ifin iskenderun'u tercih ctmis olmasida aym Rus planina bagli bir haickettir.16- Bkz: Hulfisi TURGUT - Barzani Dosyasi - Istanbul 1969.Paris'teki Kiirl ihtilaline Yardim Komilesix uyeleri arasmdapek 50k Yahudi bulunusu dikkati cekmektedir.Hollanda'nin Amsterdam gehrinde kurulmus olan Kiirt Cemiyoti* ninbaskam Silvio Van Raay basta olmak iizere, iiyelerinin bijyiik bir kisnn dayahudidir. Acaba bu Avrupall yahndiler babalarmin haynna mi Kiirt Ce-miyetleri kuruyorlar dersiniz? Yahudi, elini attigi igde menfaat gdrmeseyamndan bile gecmez. Yahudinin amaci. Araplaiia Kurlleri birbirinediisiirmek ve Orladogu'da at oynatmaktir.x (Bkz: MulHii TURGUT -age

sh. 41 - 42) Tabii jimdi de Turkler'le Kiirtleri...

34 MUSUL MES'ELESI KAD1R MISIROGLU


19/114

menfaati oian Rus ve Yahudi entrikalari kafidir.n Bu takdirdeTiirkiye oradaki irkdasjan ve kadmi haklarmdan feragat miedecektir!.. Boyle bir parcalanmadan sonra kuruhnasi kuv-vetle muhtemel bulunan bir Kurt Devleti Dogu Anadoluhalki 19113 ciddi bir tahrik vasitasi olmayacak midir? Biitiin buhakikatler muvaeehesinde Musul havalisinin Tiirkiye'ye in-tikalinin Dogu Anadolu'da oynanmak istenen Kiirt$tilUkoyunu iizerindeki tesiri miithigtir.

Haleb'in 40 kilometre giiney ve kuzeyinden Bahreyn'ecekilen iki hat arasinda kalan 80-100 kilometrelik bir eritiizerinde kesif bir Turk kOtlesi mevcuddur.is Bunlar lisaa, otfve milli uur bakimindun en az Anadoki Turkliigu kadarRarznm'iiin De Gaulle'c mcktup yazdigi glinlerde yahudiler Kiirtiertc

ili$ki kurmak icin temasa gcctilcr. Yahudi temstlcisi, Kflrt temcilcishiegunlan soyliiyordu: Fransa'daki harb sanayii bi^.im elimizdedir. imdi bizIrak'm istcdigi ucaklan vermeyecegiz, Verdigimtz lakdirde bunu size kargikullanacaklanm biliyoruz. Gelin iitifak edelim.

Yahudi temsilcisi Klirtlerle anlamak i$in boyle bir numara cevirirkenGeneral De Gaulle cic: Biz bu ucaidari vermeyiz. Araplar Mivage'lerimiziisrail'c kargi kuHanacaklardn\ diyordu. (a.g.e. sh. 45)

17-' KUrtctilUk mes'elesinde R.usya'mn tahriki yalniz Dogu AnadoluKiU'tieri'nc kat|i degil, Irak Kurllcri'ne kanji da ayni istikamcttc ccrcyan et-mektedir;

Kurtcii gefinen bir grap ogrenci, dircktir'i Dogu Almanya kanabyla Sov-yetler Birligi'ndcn ahrken, baska bir grap da Hclianda vc ingiltere tarafindanbesletiiyor. Isin garip tarafi Avwpa'da Kiirt alevini yakanlarm icinde ogrenciolmayanlar, Araplar, ErmenilcrTn dahi buluniigudur.AkiUan sira Irak'daki Kiirt Ccmaatine mSnevi destek olduklanm ileri

siirenler arasinda Rusya'dan Ben Kitrd'um ! dlye gelip, Avrupa'dakiOgrenci gruplan arasma sizanlar da var. Ruslax sizar da biekiler durur mit?Amcrika ve tngiliz c'ntellijansi tarafindan bzel Qnlversltelerde bedava oku-tulan Ortadogulu casuslar yinc bu gruplann arasma girip, onlankiskirtiyorlar (a.g.e. sh. 51).

Arife gore Kurt mes'elesini Ruslar, tngilizler ve AmerJkahlar yarat-maktadir. Ruslar bu dlvayi yaratmakla Ortadogu'ya inip yerlesmek sev-dasindadirlar. (a.g.e. sh. 71)

18- Bkz: Mukrimin Halt! - Mosul ve EIcezire"'de Oguz Tilrkteri -KbpriiliizMe Fuad - Oguz Elnolojisine DSir Tarihi Notlar - (Tiirkiye Mec-muasi'ron Birinci sayisindan ayn basim) Istanbul 1925; sh. IB - Dr. UntilingFREMTZ - Turkmen Asirctlcri - Istanbul, 1334, sh. 13 vd.

Tiirk'tiirler. Miktarlan iki milyonun mutlaka ustundedirio. Arapve Aeernlerle tarih boyunca daha yakin miinasebetler icindebulunduklan halde Tiirkluk e mahsus husflsiyetleri Ana-dolu halkmdan daha ziyade muhafaza etmiIerdir20. Bununruhl ve igtimai sebepleri raevzuumuz haricindedir. Ehem-miyetli oian bu vSkiamn Musul ve havalisindeki milli ve tarihihaklarimizi isbata yeten bir keyfiyet olugudur. Aynca giineyve Dogu Anadolu 'nun, kendini ayn bir irk zanneden Kiirt se-kenesi, Musul'un Tiirkiye'ye intikali halinde Haleb'den Bah-reyn'e kadar saf bir Turk cenberi i^ne almmi ve bu silretleBarzani Hareketi'nin Tiirkiye Kiirtleri iizerindeki tahrikatinakargl ciddi bir mSnia tesis etmek imkani saglanmi olacaktir.Bu noktadan Musul'un lurkiye'ye intikalinin zaruret ve ehem-miyeti iizerinde ne soylense azdu:!..

B- MUSUL'UN TARIHCESIa) ilk Bevirler:Ditnyada ilk. medern eseiierin viicuda geldigi yerlerden biri

19- Bugtin Irak'da yaayan Tiirklerin hakiki mikdarlarmi gostercngiivenilir bir kaynak mevcud degildir. Osmanli Salnamelerindeki rakamlar dahem cski ve hem de sirf askcrlik ve vergi mukelleftyctleri bakimindan tcsbitedilrni^ oldugu iipinyaniUtcidir.

Gelip gecen butiin hukiimetleri ile Ttirkler'c tivey evlad mufonelesi yapanvc yanibagindaki kudretli Turkiyc'den cekindigi icin Tiirk sekenesini rniktaritibariyle daima eksik gostenneyi itlyat haline getirmi^ oian Irak resroioegriyati, yanm milyon civannda gasiennektedir. Halbuki Irak'da yajayanTiirkmenleriii gercek mtktan muhakkak ki iki milyonun cok Ustundedir. (Taf-silat fcin Bkz; Necmettin EStN - Irak Tiirkleri - TUrk Kuiturii. sayi. s. sh: 48Ankara 1962, - Turk.Kulturii - Sayi; 5, sh. 42)Musul VilSyeti dahilinde Tiirkler'in niiJfus itibariyle iki milyonun cokustunde. yaiii eksen.yet teskii ettiklermin fiili dchllennden biri de LozanKonferansi miizakereieri cinasinda murahhaslanmrzca ileri suriileri rey-iSm (plebisit) teklifimizin kabul cdilmeyisidir. Bu teklif kanjisinda buradakihalkin rey vermek hususundaki cchUctleri gibi sudan sebcplcr ileri surenIngilizler, hi? siiphcsiz Turk nufusunun ckseriyet oldugunu, bu cihetle deplebisit neticesinin Tulkiye lehine cikacagira gayet iyi biliyorlardi. Aksihalde mehur Vilson Prensipleri de gozoniine alindigi takdirde, bu kadarmSmul bir sebebe Hayir! demelerine mantiketi imk2n yoktur.

20- Tafsilflt icin bkz. Ibrahim DAKUKI - Irak Tiirkmenleri - Istanbul 1.970.


20/114

olan bu bolgenin 50k eskilere giden bir tarihi vardir. Ger9ektenbeser tarihinin en eski devirlerini anlatan efsineler burayaaiddir.

. Gecen yiizyildan beri - bilhassa petrol arasttrmalarmi set-retmek 19m yapilan kazilarda - Civi yazisi21 ile yazilmibircok kerpi9 levhalann ele ge9tnesi ve okunmasi, iki nehirarasi manHsma Mezopotamya denilen bu bolgenin ta-rihinin gerii betide aydmlan nasini terain etmitir. Civiyazismi icad eden Silmerler miladdan 4.000 sene evvel bubolgeyc yerlc.jmi.5ler ve yiiksek bir medeniyet viicuda ge-tirmilerdir. Batakhklan kurutarak ziraata elverijli genisaliivyon ovalan ortaya 9ikarmislar, takvimi icad edip seneyioniki aya taksim etmis.ler, madenieri igleyerek 9eitli esyalarve medeni eserler ortaya koymulardir.

Kurduklan sehirler zamanla niifus ve medeniyet9e gelisipkuvvetlenmitir. Her sehir, dahilde miistakil bir goriiniijemalikti. Fakat, bunlar dts tehlikelere karst bir nevi federasyontekil ediyorlardi. Her sehrin basinda yan ilah kabul edi-len bir kral bulunurdu. Bunlardan biri, federasyona base9ilirdi.

Uzun zaman gayet iyi idare edilen bu federatif devletlerarasmda zamanla ihtilaflar cikti. Federasyona bas olmak is-teyen sehirler arasmda muharebeler zuhur etti. Bu kansikhk-lardan istifade eden Akadlar M. O. 2750 yilinda zenginStimer ehirlerini ele gecirerck idareleri altina aldilar. BunlarMezopotamya'ya Stimerlerden soma gelmis ve daghk kuzeybolgeye yerlejmis Sami trk a mensup kimselerdi. Me-deniyet9e Siimerlerden 90k geri olmakla beraber zamanlayakrn komsuluk miinasebetleri i9inde onlardan yaziyi ve muh-lelif san'atlari ogrenmis, ve kuvvetlenmislerdi. Aralarmda Sar-

21- Siimerlerin icacil olan civi yazisi* ve ele gc en bununla yazilmig ta-rihi vesikalar hakkinda malumat icin bkz: Ahmet Cevad - Alfabe'nin Mensei- Istanbul 1933 - Ferik Cemal - Yazi Tarihiiiuen - Servet-i Fiinun Mec-muasi. S: 1947, sh. 370 - S: 1948, sh. 386.

KADiR MISIROGLU 37gon admda bir reis cikararak ayrt ayrt kabileler halindeyaayan Akadlart birlestirerek onlan Siimcrlere hakim va-ziyete getirdi ise de, onun Sliimiinden sonra Stimer - Akadmiicadelesi yenidcn bastamtshr. ikiyiiz sene siiren bu miica-delenin sonunda Siimerler, istiklallerini tekrar kazarrmtslardir.Fakat bu siralarda yine Sami trka mensup olan Amurularin kurduklan Babil Devleti tarafmdan esaret altmaahndilar.

Amurular. M. O. 3000 ytllarmda bu bolgede goziikmeyebaslamislardt. Bir ktsmi Filistin ve Suriye'ye, diger bir kismiise Siimer ve Akadlara komsu topraklara yerleserek kisa za-manda kuvvetlenmislerdi. Daha ziyade Akadlartn kurduklanBabil adiyla amlagelmislerdir.

Bunlann en kuvvetli krallan tarihen meshur birka9 kanunvaznndan biri olan Hamurabi'Ak. Etrafmdaki kavimleri maglupedip Mezopotamya havalisini tek bir devlet haline getirdiktensonra kendisini imar islerine vermis, birjok tapinaklar, kalelerviicuda getirmijtir. Aynca o giine kadar can olan hukuk ka-idelenni toplayip tabletler uzerine yazdirmitir ki; bunlar ta-rihte Ukyazdi kanunlardir.

BIbilliler, Hamurabi'nin bllimunden sonra iistunliik vehatta istiklallerini uzun miiddet koruyamamislardir. Kuzeydengelen devamh taarruzlara maruz kalarak, once Hititlerin,daha sonra da Asurlular in esSreti altina ge9tiler (M. O1710).

Mezopotamya'mn kuzey kisimlarma yerlesmis olan Asur-lular M.' 6. 2000 yillarma kadar miistakil bir devlet haline ge-lememislerdi. Onlan bu tarihte birlestirip miistakil hale ge-tiren reisleri Sargon olnrujtur. Bunun zamanmda bassehir Asur sehri idi. Sonradan Ninova ya tajmmistir.

Ziraate gayn miisaid daghk araziye yerlesmis, bulunanAsurlular, daha ziyade avcilik ve hayvanctlikla istigal et-tiklerinden komsulardan daha muhariptiler. Buna ragmen

38 MUSULMES'ELESI KAD1RMISIROGLU 39


21/114

cmceleri dagmik kabileler halinde yasiyor ve giineydogu Ana-dolu'da yaayan Mitanniler Devleti'nin hakimiyeti altin-da bulunuyorJardi.

Bu devletin Hititler tarafmdan yikilmasmdan sonra oldukcakuvvetlcnip civar sahalara yayildilar. Anadolu'da Kayseri do-laylanna kadar uzanan genis. bir sahada bir9ok koloniler mey-dana getirdiler. Irak, Suriye, Filistin ve hatta" Iran ve Misir'iele gecirerek biiytlk bir iniparatorluk tesisine muvaffak ol-dular.

B.n genis devlet, komsularmin devamh surette ta-arruzlanna miltruz kalarak yava yavag yipranmaya basjadi.Once Misir, Asurlulann boyundurugundan kurtuldu. Arkasm-dan Kafkasya uzerinden giineye sarkan iskitlerin birkoluolan Kimerler Asur topraklanna hiicum ederek onlanzayif diisurduler. Bu durumdan faydalanan BSbilliler Medlerlebuleserek Asurlulara kargi harekete gecriler. Uzun siiren mu-harebeler sonunda onlari maglup ederek M. 6. 612 yilinda budevlete son verdiler.

Bu devletin yikdismdan .soma eski Babil Kralligi ikincidefa olarak ihya edildi, Bu devletin en iinlu" hukiimdan olanBuhtunnasir (frenklerin ifadcsiyle Nabukadnezar) M. 6. 586yilinda Suriye ve Filistin'i fethederek buradaki Yahudi Dev-letine son verdi. Kudiis'ii yakip yikarak Yahudileri esir edipBabil'e gdttirdu.22

Buhtunnasir, meraleketi, bu esirlerden de istifade etmek22- Ne zaman yasadigi kat'i bir surelle tesbit edilemeycn fJazreti Musa,

jsrailogullan'm Firavun'un esaretinden kurtararak Misir'dan cikarmis, fakatArz-i mev'ud a gircmcdcn yolda olmtifjtiir. Fakat yerinc gecen .Ye$uKenan 1 1 1 e r i denilen topraklan ele gecirerek, israilogullan'ni iskEnamuvaffak olmustu. Bilahare komsularma kiyasan bir krallik haiine gelenIsrailogullari, en muhtcscm devirlerini Hazreti Suleyman zamamnda idr3kcttiler. Onun M. 0. 877 yilinda vefati tizcrine bu devlet ikiye aynlarakgtineydeYahuda kuzeyde ise lsrail kralhklan tesekkul etmisH.

israil Devleti M. O. 719 yilinda Asurlular, Yahuda Dcvleti ise M, O. 586yilinda Babilliler tarafmdan isga! ve istilS edilerek ortadan kaldmldilar.

sQretiyle bastanbaija imar etti, Bilhassa Babil'dc mabedler,saraylar ve asma bahceler gibi efsanevi eserler viicGda ge~tirdi. Dunyanin yedi harikasi ndan biri sayilan mehur Babil KulesideO'nuneseridir.

Ancak bu devletin san ve sevketi, Buhtunnasir'dan sonrafazla devara etmedi. M. 0. 532 yilinda Perslerin hUcumirylaikinci Babil Kralligi da son buldu. Bundan sonrasi burasi,Iran'm bir vilayeti haiine geldi.

Iran Hukiimdan U^nncu Ddrffmn M. 6. 331 yilmda Erbilcivarmda Biiyiik hkender'c yenilmesiyle Mezopotamya'nmidaresi Makedonyahlar'a gecti.

tskender'in HindistanSeferi'nden sonra M. 6. 321 yilmdaBabil'de olmesi U2cri.ne istHa" ettigi genis topraklar, onun ge-neralleri arasinda taksime ugt:adi. 3u taksimde Mezopotamyahkender'in generallerinden Selefkus'xm hissesine diis.tii.

Yahudileri' biiiiin beseriyetc kargl kinlendiren bin;ok ehemmiyclii tarihiamilden biri olan ve Yahudi taribinde BSbil EsSreti diye adlandinkm esa-rct, igte bu Yahuda Devleii'nm M. O. 586 yilmda Babilliler tarafmdan i$galve istilSsiyla ortaya tjikmijlir. Bu devletin mehiir hiikiimdan Buhtunnasir,Yahudi esirlerini gayel agir imav ve in$a i^lerinde esir olarak galigurmigtLFakat clli yil surcn Babil esaretinin sommda Iran htikumdai'fannm lutuf veyardimlanyla knrtulan Yahudiler (M. O. 538) yeniden Filistin'e doniipdfjnmemckte bir hayli tereddud gec.irmilcrdir. Zira esir olarak girdikleriBabil gehrinde, zamanla ticareti ve bir^ok ehemmiyetH mevkii ele gefircrckhakim bir vaziycte gelmi^ bulunuyoiiardi. Buna ragmen Yahudiler'in bugunckadar muhafaza edebildikleri fanatik irkT asabiyet roluaii oynayarak Fil-istin'e avdelleri tahakkuk etmijdr.

BSbil esareti, Yahudi tarihi boyunca hemen her devir ve yerde tek-rarlanan, esarct ve magiubiyetle baIayip goriinmez bir Mkimiyet tesisineyiikselmeleri, sinsi faaliyetlerinin lipik bir misaiidir. Bugiin dc bu hSdiseninbenzerleri, memlek'etimiz de dahil olmak iizere, Diinya'mn birjok yerlcrinde,aym ruhu muhafaza etmis buhinan Yahudiler tarafmdan .gcr5ekletirilmibulunmaktadir.

Bilhassa TQrkiye'ye, tspanya'daki biiyUk Yahudi KatliSmindan sonraOsmanli Sultanlannm lutufkSr ve insanl kabulleri sayesindc gelip yeriesenYahudilerin milletimizi ifsadla kudret ve sevketimizi zarafa ugratip buyiikimparatorlugumuzun elde gikmasina sebep teskil eden sinsi faaliyetlcri,ayn bir cild teskil edecek kadar genis bir mevzudur.

40 MUSUL MES'ELESt KADlR MJS1ROGLU


22/114

Malum oldugu iizere hkenderin generalleri tarafmdanO'nun isgal ettigi tilkelerin taksimi ile kumlan devletler uzundmiirlii olamarmslardir. Bu sebeple Mezopotamya sirasiylaPartlar, RomaMar ve Sasaniler'in idaresi altma gefti.Sistofler'in bircok ie ve dig gSilelerle zayifladtklart miladi ye-dinci asirda, Arabistan'da yeni ve zinde ebedi bir imaiimes'alesi parlamis bulunuyordu: Islamiyet....

b)Muslutnan Araplann Hakimiyetinden Osmanhlaraintikaline Kadar MusulRabbin insanliga bir me'ale olan son Peygamberinin, ebe-dt bir teyid-i ilahiyeye mazhar olatak getirdigi Vahdini-yet o ana kada dehset, dalllet ve gejitH ihtilaflar icinde bu-lunan dagimk Arap kabilelerini birletirerek zaptedilmez birkuvvet haline getirmisti.Daha Birinci Halite Hazreti Ebubekir zamamnda hfilen Su-riye'nin Humus sehrinde medfun biiyiik miicahid Halid binVelid kumandasmdaki bir Arap ordusu, Irak'in bir kisim ehir

ve kasabalarim fethetmisii. Boylece baslayan Irak'in fethi,Hazreti Omer zamamnda buraya gonderilen Sa'dtbni Vakka'skumandasmdaki islam Ordusuyla ikmal ediimistir. Sa'd ibniVakkas, 636 yihnda Sasani Ordusu'nu mtithis bir surettemaglup ederek bu havaliyi Hilal'e rtai eylemisti.Fethi miiteakip burada kurulan KQfe ve Basrasehirleri bilahare Dordiincii Halife Hazreti Ali ile O'nun amValisi Hazreti Muaviye arasinda zuhur eden ihtilaflarda sonderece ehemmiyetli bir roi oynamistir. Bu ihtilafta milium birmevkii olan ve islam tarihine Cemel Vak'asi adiyla gecen

muharebe, Basra civannda cereyan etmistir. Bu vak'adansonra Medine'ye donmeyerek Kufe sehrini merkez ittihaz edipsiyasi faaliyetini bu havaliye teksif eden Hazreti All, 661yihnda bu sehirde Hariciler tarafmdan sehid ediimistir.Islam tarihinin en aci ve iiziicii bir vak'asi olan Hazreti Ali -Hazreti Muaviye ihtilafmda, Hazret Ali taraftarligi ill- emayu-.

eden Iraklilar, O'nun jehadctinden sonra biiyuk oglu HazretiHasarii Halife ilan edip kendisini Kiife'ye dvet eylediler.Harb, darb ve kan dokrnek gibi islerden hazzetmeyen, alim vetialfik bir jahsiyet ohm Hazreti Hasan, kisa bir mticadeledensonra Hiiafeti bazi artlarla Hazreti Muaviye'ye devretti.Bu hMise efkari biraz yati.stirmi gibi goriindiiyse de Haz-

23- Otedcn beri bazi kimseier Hazreti Muaviye'yi, Islam tarihinde Ve-rftset usulunti ilk defa olarak ihdas ettiginden dolayi tenkid edegel-mijlerdix Halbuki islamda idare 19m muayyen bir ekil emderilmi degildlrBu sckil, ister saltanat, ister cumhuriyet olsun, islami sayilmak icin muay-yen vasiftan Miz olmak mecburiyetindedir. Bu vasiflar unlardir:

1- Ahkam-i {jer'iyye'nin tenfizi,2- Emanetin ebline tevdii,3- Sura4- Biad.Bu sartlar ne sGretle tahakkuk ederse ctsin, mevcut olsalar, o idare

islamidir,Bunun dismdaki hususlar zainatia, zemine gore tgyin ve tesbit edilmek

iizere bir maslahal mesclesi telakki ediimistir. Yani islami idare,nev'i ahsina miinhasir bir idaredir. Tabiatlyla su veya bu idare tarzimnislam'a bir baskasindan daha yakm veya daha uzak oldugunu sbylemek deher zaman mumkiindur._ Islam'da devlet reisi, yani Halife'nin haiz olacagi sartlar bakimmdanIslam Hukuku nazariyatinda ycr aian hususlarm izahi ayn bir mes'ele isede, burada muhim bir noktaya temas etmek istiyoruz. Hilafet'in otuz sencdevam edecegini, ondan sonrasmin ise aci bir mclikiyyet yani sal-tanat oldugu yohtnda hadis-i erife istinaden Hulafayi Rasidinden son-raki halifcleri kabul etmek istcmeyen kimseier g6riilmiitar. (Bkz:Hilafctin Mahiyet-i Jer'iyyesi Hakkinda Bir Nutuk iinvaniyle Seyyid Be/inT.B.M.M.'nde irad eyledigi nutku ihtiva eden istatibul,- 1341 tabi tariblieser.)

Hakikatte bu hadis-i erifin bu tarzda telakkisi yanli^tir. Zira:Peygamberin dbrt esasli vazifesi vardir:1) KSinatin Halikmdan ahkam telakki etmek, y3ni vahye muhatab olmak.2) Bu ahkami jerh ve izah etmek, ySni hadis-i eriflerle varid olan

ictihadlarda bulunmak.3) Allah'dan telakki edilen, hadis-i seriflerle gerh ve izah olunan ahkamitatbik ve icrS eylemck,4) Ruhlarda tasarruf etmek, yani manevi bir iktidar ile miicehhez olarakislamT emirlcri kuvveden fiile cikarmak.

42 MUSUL MES'BLESI KADIR MISIROGLU


23/114

red Muaviye'mn veraset usulii23 nii ihdas ederek yerineoglu Yezidi birakmasi (680) Irakhlarm yeniden galeyammmflcib oldu. Bu defa Hazreti Ali'nin kiiyttk oglu HazretiHUseyirii Halife ii&n edip KQfe'ye $agirdilar. Hazreti HiiseyinKufe'yc gelirken yolda Site efradi ile birlikte 10 Muharrem 680tarihinde feci bir surctte ehid edildiM.

Peygamber vekiliigi manSsina gclsen Hilafcti deruhtc edengahlSta mibiivvel Slfatl ile kiiim nlan birinci madde haric; digcrierinin bi-hakkin mevcud olmasi halmdedJr ki; biitiin BUmulUyle Hilafet'i temsil vcicraya kaadir lam bir halifcniu ortaya cikmasi miimkiin olur. islam tarihibid fiyeLinden nihayetine kadar tcikik edildigi zaroan gdcflHlr tot bu 119 gartida ncfsine cem edebilmi? olaalac, Peygamber aleyhisselStu vesselSmin ve-fittim fakip eden ilk otuz yil ieinde gelmig olanlardir. Ondan sonrakilcr ise,bu (f$ sifimn bir vcya ikisinde eksik kalmak suretiylc bu kemali ihraz e-dememitrteidir. Aralann Omer Ibn-i Abdiitaziz ve birôk Osmanli Halii'esigibi biiyiik gahsiyetler oldugu halde bunlar daima bu tig sifati da nefislerindecem edememi; oimalan noktaswda birlegmektedirler. Osmanblar bu ek-siklikleri c y h ti 1 1 i s 1 Sm I ] k ve :*air miicsscselerle lelafiye gayret etm'15-lerdir.

Binaenaleyh) yukanda zikri gcccn hadis-i jerifin Peygamberin vefalmdauOtuz yil gectikien sonraki halifclcrin halife olmad.iklan manasma degil,halifeye aid her tic jarti da nefislerinde cem' edememi? bulunacaklan ve buyiizden de tarn vc kamil bir Hilafett gercekietireniiyccekleri hususunda birihbar-i peygamberi olarak kabul ctmek ISzim gclir. Yani bu hadTs-igerifle Hazreti Peygamber otuz seneden sonra gelecek halifeleri, halife say-mamaya kil'ayet edecek bir kistas beyan ctmek yerine, onlarm vasiflan itib-ariyle vaki olacak fiili eksikligini bildirmis, olmaktadir.

Diger taraftan bahsi ge?en hadis-i gerifteki !bareyi meliken adudaseklmde okuyarak, otuz- seneden sonrasmi wisinci saltanat telakki etmekhususunda da ittifak yoktur. Bazilan bunu mulken adttda suretinde oku-makta adud kelimesini de daha dcgru olarak meakkatfi manasina ham-] ederek bununla Peygamber'den otuz sene sonra baslami olan siyasi9alkantllara ve bunlann idareye iras cyledigi metjakkale iaret edilmis. bu-hmdugunu iddia etmektedirler. (Tafsilat icin bkz: Kadir Misii'Oglu - Gecmis.ive Geleccgi ile HiUtfet. Istanbul 1993 sh. 29 vd.)

24- Oteden beri iizerinde 90k sey yazilmig, r,oylenmi^ bulunan HazretiAH- Hazreti Muaviye ihtilafmi tazelemenin miisltimanlara hi9bir f'aydasi yoktur.Hazreti Alt, nefsinde Aere-i miibeerre, cihar-i ya r-l Gu-zin, vahiy kS.tipleri gibi en jerefli zUmrelere dahil olmak, SevgiliPeygamberimizin amcazMesi ve damadi bulunmak kabilinden emsalsizgerefleri ccm'elmitir. Bu yuzdendiv ki, O'nunla Hazreti Muaviye arasindaki

Alevilerce matera gunii2S ilan edilmi bulunan bu. ihtillfl, edebe mugayir olarak bir ahsiyetler mukayesesi jeklinedokineyip bir igtihad mes'elcsi telakki etmek ve Allah'a havale eyle-mck en dogru yoldur. Hikmcti tarn olarak ancak Ccnab-i Hak tarafmdan oi-lmen bu ihtilaTiarm tasavvufi cereyanlarla ilmf paUsmalamnbajlamasma amil olmak gibi umulmadik neticeler tevlid etmig oldugu da ta-rihi bir vitkiadir. Gct'9ckten bu ihtilaflara kanfarak giinaha givmckten korkanhirlakim ziibd ve Iakv3 ehli, tasavvufT bir yaâyiâ yonelmi bir kisim kim-seler de jahaddiis eden kargajaliklar ytizunden - kaybolacagindan kork-tuklan - islamt esaslan tcsbite koyulmuj ve bu suretle islamt ilimlerin te-mellerini atm^lardir.Bu hususta serdcdilecek din! delillcr pek 50k tur. Biz. bunlardan s3dece biriSnesini nazar-i dikkalien nize arz lie iktifa ediyoruz. Biiyiik islamalimterinden Kadi I'yaz'm ifayi erif adiyla telif cyledigi escrdc de-li ilmektedir ki:

Resullah (s.a.v.) Hazretleri Muaviye'ye memleketlere hakim olmasi 19mdua buyurmujlardir. Bu scbcplc, Hazreti Muaviye dc HilSfet makaminanSilolmusjur. ibn-i Mes'ud (r.a.) Resulullah'm bu husustaki duasiru oylehvayet etmitir: AlIahim!... Muaviye'ye Kitabm ilmini, fikhmi ogrct, belde-lew hukim kul vc O'nu azaptan muhafaza eyle!.. Diger bir rivSyette iseMuaviye kat'iyyen maglub olmaz buyuruldugu rivayet edilmisjtir.

Hazreti AH bunu duyunca: Egcr bu hadts-i crifi bilseydim Hazreti Mu-aviye ile barb etmezdim! demljtir, (C. I. sh. 660). Ancak junu ifade etmeklazim gelir ki, her miisliiman icin tabit ve zaruri olan Hazreti AH ve EhI-iBeyt* muhabbetini bir paravan oiarak kullanmak sQretiyle bu ihiil3.fikoriiklemeyi mill! siyaset haline getiren Iran, Islam tarihinde 90k rac^'um birrol oynamjtir. Hakikatte dint olmaktan ziyfide siyast maksadlara bagli ola-rak ortaya cikan bu îa Siyaseti her jeyden evvel On Asya Turkiugu"ile Orta Asya Turkliigii arasina bir karakedi gibi girmi ve Biiyiik TiirkAlerni'nin parcalanmasina veya en azmdan birlejememesine sebep olmu-tur. Iran, On Asya'da kurulan Selcuklu ve Osmanli impaiatoiiuklanndan,kendi irkt ve millT varhgi i?in duydugu endijeyj bcrtaraf ctmek maksadiyla.jia'yi mutaasstbEnc bir surettc benimsemitir. O kadar ki, Anadolu'nun gizligizli îilejtirilmesi hususundaki gayretlerle iktifa etmeyerek, Rumeli'yesicrayip Osinanhlari hem onden ve hem de arkadan han9erlemeye 9ali53rakonlarm, kiifiir ve ilhSd alemi olan Garba karsji cansiperane miicadelesini zaa-fa ugratmak i9in asirlarca caligmijtir.

iranlilann iS ySni HazretiAH taraftarligi dSvasmdaki samimiyetsizlikleriununla da sabittir ki, insanligm en biiyiik nasibi olan islam kendilerineHazreti Omer'in cihad gayreti sayesinde ulas,tigi halde, onun adini h212 kiifiirmakammda kullanmaya devam eunektedirlcr. Yoksa normal bir dinihislehareket etmis. olsalardi. HazretiAU ile hi9bh ihtilSfi olmayan Hazreti Omer'itslSm'in kendilerine utasmasina vesile olmu bulunmasi bakimmdart ba?tgci etmeleri gerekmez miydi?

25- Eger islam'da m'atem tutmaya cevaz verilmij olsaydi siinnilerin mii-

44 MUSUL MES'ELESiÂI K .


24/114

hMse, Irak halkimn ruhunda derin tesirler husule getirdi. Busuretle kurulan Emevi Hilafeli aleyhine gizli gizli jalijmalsuadevam ettiler. Buna kari Emevi Halifeleri ve Yezid dedehsetli bir baski ve takip ile aleyhtarlanm bertaraf igin elin-den geleni yapmaktan geri kalmadilar. Nihayet Horasanli birTurk olan Ebu Mttslim'in sevk ve idare ettigi bir ihtiiai so-

' nunda Emevi Devleti yikilarak yerine Abbasi Devletikuruldu.

Emeviler zamaninda (661 - 750) Hilafet merkezi am'di.Bu defa Bagdad Hiikiimet merkezi yapildi. Bu suretle Irak,Islam Alemi'nin merkezi durumuna yiikseldi.

Hazreti Peygamber'in amcasi Hazreti Abbas'm ahfadi olanAbbasiler, Hilafet'i Tiirkler sayesinde elde etmisteidi. Buyiizden 1258 yilma kadar devam cden Abbasi Devleti'ndeTiirkler 50k hakim bir rol oynamisjardir. Zira Tiirklerislamiyet'ten evvel kuzeydoguya, Kipcak havalisine dogra go?etmektelerdi. Fakat Islamiyeti kabul ettikten soma bu is-tikamet guneydoguya dogiu degiserek, Irak, Suriye ve Ana-dolu'nun buyiik olciide ttirklesmesi hSdisesi gerceklesmi;-tir.26

Bu kesif Turk kitlesinin askeri guciinden istifade etmek is-teyen Abbasiler, Hilafet'i onlar sayesinde ele gecirdikleri gibiordulanm da tamamen Tiirkler'den teskil ettiler. Bu durum,Turkler'in Islamiyet'i muhafaza ve miidafaalarmm bin yillikazametli tarihini, daha da geriye gotiirerek Hicri IkinciAsirdan bajlatmaya hakli bir esbabi mucibe teskil etmektedir.

Bizans'tan aldiklan araziyi maliklne olarak Tiirklerebirakmalari bu havaliye daha fazla Tiirk muhacirinin gelmesiniintac etmi ve binnetice Tiirkler bu devlette gayet itibarli veimtiyazh bir mevkie yiikselmisterdi. Bilhassa Miladi Do-kuzuncu Asir bajlarindan itibaren Irak havalisine akin 1 edenbarek Peygamberimizin sevgili Ehl-i Beyt ine kars.1 rev gGriilen bu kor-kunc zulumden dolayi, Alevilerden daha ziyadc matem tutmalan gerekirdi.26- Ahmet Refill - Tarih-i UmOmT - Istanbul 1 327, C: 4, sh. 282.

Tiirk gbcleri, had safbaya ulajmistir. O derecede ki, Abbasilermiinhasiran Turkler'den kurulu ordunun ikameti icin S amarra admda hususi bir sehir bile tesis etmislerdir.

Bu devlefte bircok kiymetli ilim adamlan, vezirler vehiikumdarlar yetismistir. Bunlarm en iinliisu olan IldrunurReid 27 (767 - 809) in zamaninda Bagdad'in niifuzu, Hin-distan'dan Atlas Okyanusu'na kadar uzaniyordu. Fakat ondansoma gelen Halifeler bu durumu devam ettiremediler. Siyasiiktidar iince Buveyh Ogullanna sonra da BuyukSelfuklularxa gecti. Halifeler artik sirf bir marievt kudretremzi olarak kaldilar.

Selcuklu Devleti'nin yikilismdan sonra Musul'da NureddinZengi bir Atabeylik kurdu.

Hulagii'mm Irak iizerine yuruyerek Abbasi Devleti'ne sonverdigi, 1258 yilmda Halife'nin niifuzu, Bagdat sehrmin hu-dudlan dahiline miinhasir bulunuyordu.

Mogol istilasi, yalap yikan bir sel halinde gelip gectiktensonra, Musul, iran'da kurulan ilhanblar Devletininhakimiyeti altma girdi. tlhanhlar burasmi bir vali marifetiyleidare ediyorlardi. 1340 yilmda Bagdat Valisi mustakil birhukiimdar gibi hareket etmeye basjayarak mensup olduguCelayir ailesinin hanedanmi kurdu. Bunlarm idaYesizamaninda bu havali, biri, 1393, digeri de 1401 yilmda olmakiizere iki kere Timurleng'in hiicumuna maruz kaldi. ehirbajtanbasa yagmalanarak ahalisinin bir kismi kilictangecirildi. Bu hareket esnasinda buradan ka9an Ahmed Celayir,

27- Abbasi Halifclcrinin besjncisi olan Himn-ur Repd 7S6 yilmda 22yajlnda Halite olmutur. tdareyi daha ziyade Tiirk asiili BermekliAilesi ne birakmisur, Fakat sonralari ceitli endi$clerle bu aileyi tama-men imha ctmesi, bilytlk bir haksizhk olmutur. Tertip ettigi sefShStaiemlerinde okunan binbir gece masallanyla ark'ta ve Garp'ta sahret ka-zanmitu\ Alman imparatoru $arlmarila dostluk kurmu, ona hediye ettigibir fi! ile calar saat, Garplllarm pek fazla hayret ve korkulanni mficipolmustur. Bu hadise dc, O'nun deviinde islam Diinyasi'mn Garb'aUstiinlugimu gostci'en caiib-i dikkat bir misttldir.

40 MUSUL MbS'ttLtiSl KADIR MISIROGLU 47


25/114

Timur'un blilmu uzerine ,1410 yilmda tekrar Bagdat'a geldi.Fakat Karakoyunlu Hukiimdari Yusuf tarafmdan olduriilcrekCelayir Hanedam sonduriildii.

1468 yilina kadar Karakoyunlular, bu tarihten 1508 yilinakadar da Akkoyunlular idaresinde kalan bu bblge, bu tarihtenOsmanhlar'a intikalinc kadar da SafevT Devleti'ninhakirniyetinde kaldi.

c) MusnVun Osmanhlar Tarafmdan Fethi veBurada Osmanh idaresiTiirk- Islam tarihinin dev saltsiyetlerinden bin olan Yavuz

Sultan Selim Han, azamctli Osmanh TahU'na 9ikttgi zaman(1512), ia yi milli bir siyaset olarak benimsemi bulunan.trau, Anadolu iclerine kadar yayilan bir ca.su.s-.5i1 kadrosilyla,Devletin dyhili siikfin ve huzurunu ihlal etmek ve O'uuparcalayip eic geîrciek istikametindeki faaliyetlerini had saf-haya vardirmig buiunuyordu.2B Bu yuzden tertip edilenakhran Seferi nin ah hmaifin hezimeti ile neticelenme-si, (1514) Dogu Anadolu'nun tamamen Osmanh Hakimiyetinegefmesiili saglamigtir. Bu neticenin istihsalinde burada sakinKiirt Beyleri nin Osmanhlari iltizam etmeleri gayetehemmiyetli bir rol oynamitir. Gercekten Caldiran Se-feri'nden once Dogu Anadolu'yu nufuzu altmda bulunduranSah Ismail buradaki Kurtlere kari cok siki bir siyaset takipetmi ve birôk Kurt Beylerini tevkif ve'hapsetmi, maiianmellerinden almigtrr. Hutbelerde mecMren Sah Ismail'm adiniokuyan ve cogu siinm olan bu Tiirk Kiirtler'in Safevilerebaghhgi sirf korkuya dayanmaktaydi. Bu yuzden takdire&y3rt bir tehaTukle Yavuz Sultan Selim Hani iltizam ettiler.Butida vSark'm niifuzlu ahsiyetlermden Seyh Husameddin

28- Dr. SeWiaddin TANSM, - Sultan tkinci Bayexit'in Siyasi Hayati-istanbul 1966 - Yavuz Sultan Selim - Istanbul 1969.

A/i'nin oglu idris-i Bittisi adindaki bir kiirt ileri geleninin 90kmiiessir ve makbul hizmetler ifa ettigi hususunda btitim kay-naklar muttefiktirler.29 Yavuz Sultan Selim Han da Kiirt beyle-rine, bu itaatlerine karilik olarak eskiden sahip olduklan top-raklar uzerindeki beylik haklanni tamyan beratler vermitir.

Bu durumun tabii bir neticesi olarak Musul ve Kerkukde dahil olmak iizere butiin bu havalide hutbelerde Yavuz Sul-tan Selim Han'm adi okunmaya balarni$tzr,30 Bu suretleMusul, tarihte ilk defa olarak Osmanh Hakimiyeti altina gir-mi oluyordu.

Dogu Anadolu'daki bu Osmanh HSkimiyeti giineye dogruinildik9e sirf l&fzi bir maliiyet arzetmekteydi. Bu yuzdenCaldtranSef'eri'ni miiteakip Diilkadir ogulIan arazisiyleDiyarbekir, Mardin gibi ehirlerin fethi mecburiyetiy-ie karsjlas.ihms.ti.

Mardin yakmmdaki Eski Ko9hisar da gergekleênOsmanh Zaferi uzerine (1516 Mayis balarmda) fiilt fetih,Musul ve Kerkuk'e ulami oldu. Nihayet 7 Nisan 1517'deMardin Kaiesi'hde devam eden son Safevt mukavemeti dekmlmca Musul ve Kerkiik fulen fethedilmis, oldu.

Yavuz Sultan Selim Han'dan sonra bazi Tiirk ve Kiirt Bey-leri Osmanh niifuzundan ciktp Iran nufuzuna gemil6rdi.Ustelik Osmanh - Iran miinasebetleri de bir ttirlii istikrarakavugmuyordu. Bu yuzden devrin Osmanh Sultani KanuniIrakeyn3i Seferini tertib ederek ordusunu onceden Ve-

29- idris-i BitHsiwn bu hizmetteri sayesinde butiin Dogu Anadolu'yu ko-!ayca idaresi altina alan Yavuz Sultan Selim, bu zata o kadai' lutuf ve ihsan-iarda bulundu, itimad ve tevecciihte o derecc ilcri gitti ki, kcndisinetugrasini haiz ve fakat isim ycrleri bo birakilmi^ iermanLar g5nderei'ck is-tedigi isimleri yazip luziim gQrdugti Kiirt Beylerine Padi3h adina beylikvermek selShiyetini tamdi. (Bkz: Hoca Sadeddin Efendi - Tac'ut-Tevarih C:H, Istanbul 1280, sh: 322)

30- Dr. Setahaddin TANSEL - Yavuz Sultan Selim - Istanbul 1969 sh. 78.31- Arapâ'da lki Irak manSsma gelen Irakeyn ta'birindcn mak-

sad, Irak-i Arab* denilen, Bagdat SavaKsiyle Irak- 1 Acem de-nilen bunun kuzey - dogu kisimlandir.

ziriazam IbrahimKADiR MISIROGLU 49


26/114

Paa kumandasinda bu bolgeye gonder--misti. Bu ordu 1534 yih Mayis ayi ortalarmda Halepten Di-yarbekir'e haieket etmistir. Maksadi Musul ve Bagdat'asarkip oralan yeniden t'ethederek Safevi niifuzuna gecen bey-leri yola getirmekti, Fakat Ibrahim Pa$a ile Basdefterdarhkender ekbi arasinda vukua gelen ihtilaflar yuzunden buordu tince Tebriz'c yonelmis ve ikiuci defa olarak bu sehri zap-tetmitir.

Tebriz'in fethini mtiteakiben giineye inen Osmanb Ordusu,arkadan bizzat Kanuntmn kumandasmdaki diger kuvvetlerlebirleserek ileri harekata devam etmistir. 23 Kasim 1534'deVeziriazam Kumandasmdaki bocii kuvvetler Bagdat'a gir-meye muvaffak olmuslardir.

Bagdat sehri AbbaaUer devrinden beri ehemmiyetli birmevkii haizdi. Ustelik siinnl mezhep imamlarinm en buyiikle-rinden biri olan Imam-i Azam Ebu Hanife Hazretlerinintiirbesi de buradaydi. Boyle bir yerin jit tahakkumiinden kur-tanlmasi biiyiik bir sevinc tevlid etti. Kanuni, 30 Kasim'dabiiyiik bir merasimle genre girdi. ilkonce imam-i Azam Haz-retleri'nin kabrini ziyaret ederek burada biiyiik bir tiirbeyapilmasim emretti.

Kanuni yeni fethedilen yerlerin dahili mes'elelerini hal icindort ay kadar ' burada kalarak kisi Bagdat'ta gecirdi. Bumiiddet zarfinda Musul da daiiil olmak iizere bu havali, yenihasten, fetholunarak Osmanb idaresi buralarda metin birsurette tesis olundu. Irak Basra, Musul.ve Bagdateyaletleri ile miistakil ehr-i Zor livSsma aynldi.Uzun siiren siy8si istikrarsizbk yuzunden sarsilmis bu-lunan Musul ve havalisi, Osmanb idaresinin yeniden vesaglam bir surette tesisinden sonra ticari ve zira! bakmilardangelisip serpilmege basladt. Bununla beraber bu devrede detranlilar'm bu havaliye taarmzlan eksik olmadigi gibi zamanzaman mahalli vffilerin baskaldirmalan, Siretlerin ayak-

lanmalan ve tabii afetler gibi huzur bozucu vakMar sik stk or-taya cikmistir. Fakat Musul yine de az cok rahat bir nefes ala-rakgelisme imkam bulabilmistir.Geng Osman'm hailevi bir surette 61diirulmesi32 (1622) veonu takiben Birinci Mustafa'nm kisa ve gaileli saltanatiyla

32- Muazzam Osmanll tahlma 18 yastnda bir cocuk olarak gecen GeneOsmanm cidden vicdanlan sizlalan feci bir surette sehid edilmesini din ta-nii ve insanlik olcilleri mnvtahraiiide tasvibe imkan olmamakla beraber buncticenm husOliindc kendisinin, hasimlanndan daha ziyade dahli bu-lundugunti itado elmck istcriz. Osmanlt Devlcti'uin dahili bunyesinde birsikimimn mevcud oldugu bu devirde, haslahgi liakkiyle teshis ve tcdavicarclcnni dc mill! btinyenin ycrlesmis orf, adet vc hissiyalina muvjtik birsurette ortaya koymak gerekirken Gene Osman, cesitli tesirlerle mill! vic-dantn aksoliimel duyacagi hatalt davranislara yonelmistir. Bu baktmdan feciSktbetttu genclik ve tccrubesizligi kadar fikir ve davramslanran yanhsllih iledc bizzat hazulam.s bulundugunu soylemek milmktlndur. Haremi tasfiyeederek, Hanedan mensuplanmn yerii Jilelerle evlenraelerini temin, klyafetdcgisikligmden yeni kanuri ve nizamlar isdar etmege kadar Se|itli sahalaramuteallik bulunan gbrtlj ve [asavvurlarintn en hatali tezahiiro, YeniccriliSiilga maksadtyla Anndoln'ya gefip buradan toplayacagt askerlerle Istanbuluzerine yuriimeyi dtisiinmlls olmastdir. Devlet'i mutlaka ikiye aytracak veciddi bir kardes kavgastna miincer olarak boyle bir tasavvurun kuvvedentitle gikmasina YeniSerilerin - ekscri ahvalde mill! vicdamn aksMtaelleriniaksettiren - kar^i koytnalari m


27/114

hal'i (1623) ve yerine 12 yasurda bir 90cuk olan SultanDordiincu Muradm gC9raesi gibi buhranlar, birfok eyaletlerdeoldugu gibi Musul'da da firsat kollayan dost kiliklt diismanlaraimkan kazandirmistir.

Bu sirada Bagdat'taki mevcudu onikibini bulan mahaltt as-kerlcrin basina Bekir Subasi admda niif'uzlu bir kumandanvardt. Bekir Subasi Bagdat Valisi Yusuf Pasa ile aralannda9ikan anlasmazhk sonunda ehre rakipsiz bir surette hakimolarak merkezi dinlememeye baslamtsti. Bu ihtilafta kabahaovalilige yiikleyerek Bagdat Valiligi'nin kendisine tevcihinitalep eden bir ariza ile yaptigi miiracaat is'af edilmeyincesahte bir fermanla kendini Bagdat valisi ilan etmistir.

Ozerine kuvvet gonderilince Bagdat'ta mahsur kalan asikumandan Bekir Subasi, tran'dan yardim isteyerek bu yardimmukabilinde sehri, Sah Abbas'n teslim etmek vaadinde bu-lunmus, bunu muteakiben de Safevt tabiiyetine gepigini ilanetmistir. Sah Abbas, siilerce MakamSt-i Miibaieke ad-dedilen Necef ve Kerbelayt siirmi hakimiyetinden kur-tarmak (!...) firsatimn ciktigina sevinerek Bekir Subasi'nmelcisini ihsanlara garkedip 300 kisilik bit iran hey'eti ile gerigonderdi. Arkasmdan kendisi de Kerbela'da haci olmak gibibit bahane ihdas edip 30.000 kisilik bir kuvvetle Bagdat yo-lunu tuttu.

Osmanlilar, iran'in bu sfirctle ihtilafa dahil olmasmdanhusfile gelen nezaketi takdir ederek Bekir Subasi'na BagdatValiligi'ni tevcih edip tehlikeyi bertaraf etmek istediler. BekirSubasi bu tevcih Uzerine Sah Abbas'a yaptigr vaaddendonerek sehri Iran Kuvvetlerine karsi miidafaaya koyuldu isede uzun siiren muhasara sonunda aflik ve cesitli miizayaka-mn tesiriyle bizzat oglu tarafmdan tertiplenen bir ihanet so-nunda kale sukut etmistir (1623).

Bagdat'i ele ge9iren Sah Abbas, burada siinmlere karsimiithis bir mezalim icrS ettirmis,7HjfB-i /Jzam Ebu Hanife ile

Abdiilkadir-i Geylani gibi sunn? ileri gelenlerinin mezarlarmida tahrip ettirmisti.33Sah Abbas Kumandanlanndan Kara Qakay Han'i bir kisim

kuvvetle Musul ve Kerkuk uzerine gonderdi. Musul Valisielindeki mahdud kuvvetlerle birkac giin mukavemet ettiyse deKerkuk Valisi sehri tahliye edip savusmus bulundugundan bumukayese kabul etmez kuvvetler arasindaki miicadele kisasurmiij ve Musul, Iran hakimiyeti altma ge9mistir.Sah Abbas tarafmdan Musul Valisi tayin edilen Kasim Hanbir ara 500 kisilik mahalli bir Osmanh kuvvetine kumandaeden Kiiciik Ahmed admdaki bir sipahinin mukavemetikarsisinda Bagdat'a kajmaga mecbur kalrmssa da MlSharedaha biiyuk bir kuvvet gelerek burasmt yeniden gelege9irmistir (1624). UsteJik bu sQretle baslayan Safevi ileiiharekatt daha kuzeye dogru sumullendirilerek iran'm hu-dudlan Mardin vilayeti yakmlarma ulasmisti. Bununla be-raber Safevfler Musul'u ellerinde ancak U9 yil tutabilmislerdir.

. Musul'da bu hadiseler olup bitirken Osmanh Tahti'na 12yasinda ge9rni bulunan DbrduncU Muradu, yavas yavasbedeii ve ruhca gelisiyor ve Devlet dizginlerini kudretli elinealmaya basliyordu. Once 1625 yrhnda Veziriazam ve Serdar-iEkiem Hafiz Ahmed Pasa kumandasmda bir ktsim OsmanhKuvveti Musul uzerine sevkedildi. Bu ordu Diyarbekir33- Musul Salnamesj - Musul, 1325, sh. 9634- Osmanli tarihinde gayct sert ve kanh bir idareyi gerceklestircnDtmluncii Sultim Murad, bilhassa hunharhk la ilham edilmistir Fakatdaha ziyade ikbal pesindcki pajalann rckabellerine diet olan yenlcerilerinPadisall'm gSzli onlindc Devlet ricalini parcalainaya kadar varan tasklnhk-

larrai bertaraf etmek icin DSrduncii MumrTm sert tutumundan daha milessirbir care bulmak mitmkiln degildi Bu ilibarla, devrinin dahilt galleler, nazar-iittbare almdigl takdirde, O'nun icraalmin sertligini mazur gormek tariht birzarurett.r. Bugun de ce 5 itli anarjilcr ifinde kivranan TUrkiye'nin boyle, teh-dldim jkaa kfidir bir ba;a muhtaf bulundugu nazar-i dikkate alrairsaDdrdiincii Mumitm sert davramslarinda ne derece mazur bulundugu dahaiyi anlasihr.

uaucivarindayken, Altinkoprii

KADIR MISIROGLU 53


28/114

denilen mevkide 10.000 kadar sitnintoplandig. haberi geldi. Karaman Beylerbeyi Cerkes HasanKumandasmda 4.000 kigiJik oncu kuvvel bunlari Keridjfc'ekadar kovalayarak, Kerkilk dahil bu bolgeyi Safeyilerden is-tinted jotti. Aym ordu Kerkiik'iin istirdadin. miiteakibenBagdat, muhasara etmise de yedi ayhk bir beklemedensonra erzak kifayetsizligi sebebiyle muhasara kald,ri!mistirCivan tamamen taht-i itaate ahndigi halde 1638 yilinakadar Bagdat icin Osmanli - Safevi miicadelesi devam etti Buinucadelede bircok vezjrler, babayjjit delikanlilar sehid' ol-dular. Bu mucahidlerden birisi de turkUsii giiniimiize kadargelenGenc Osmandir.Bagdat etrafmdaki Osmanli - Safevi miicadelesi artikyigitlik cagina gelrms. bulunan Diirduncu Mumdw 1638'detemp ettigi Bagdat Seferi,>ni zaferle neticelendirmesiuzerme mhayet bulmustur. Padijah Istanbul's domisiinde buseierin hatirasma Topkapr Saray, millhakatindan olan Ba5-dat Kasnni yaptirrmjtir,Bagdat Seferi'nden sonra bu havalide umumf bir istikrarsaglanmis olrnakla beraber zaman zaman bazi valilerin is-yanlari lie karsilasilmis ve bu hal Birinci Cihan Harbi'nde bu-ralarin elimizden cikijina kadar devam etmistir. Esasen bu-radaki siyasi istikrarsizhgm tarihi cok eskilere gitmekteydiMesoia: Birinci Sultan Ahmed zamamnda Basra VSlisi bu-lunan Efmsiyabi merkezin emirlerini dinlememeye bastarusyerine gecenler de aym yolda yiiriimuslerdi. Kopriiliiler dev-rine kadar bu minval uzerine devam eden Basra Vilayetiancak bunlar tarafmdan itaat altma almarak Basra kat't birekilde merkeze baglanabilmistir. Bil'ahare Bagdat'ta da bunabenzer bir durum ortaya fikmistir. 1704 yilinda Bagdat Valisitaym edilen ve Enderun'dan yetisme bir kole olan EyyubtHwmPw, burada K61emen Ocag!ni kurmustur. Sehir1831 yilma kadar bu kolenin yetistirmelerinin elinde kalmistir

Hasan Pasa, bircok Cerkes ve Abaza $ocuklarmi ahpyetitirerek bunlarm muhtelif civar vilayetlere vali olaraktlryinini temin sfiretiyle mevkiini kuvvetlendirmek siySsetinitakip etmistir. Buniar 1831 yilma kadar merkezin hitbir me-murumi Bagdat vilayeti dahiline sokmamilardir. Bu durummezkur tarihte //. Sultan Makmudun diger vil&yetlermeyamnda Bagdat'i da merkeze baglamasi ile nihayetbnlmusuir.

Bu tarihten itibaren Irak havalisinde gayet istikrarli bir Os-manli idaresi teessiis etmitir. Ancak burada OndokuzuncuAsrm nihayetleri ile Yirminci Asnn basjarmda zuhur eden Petrol* dolayisiyla ' cesitli arkeolojik aragtirmalar ba-hanesiyle buraya hulul etmeye balayan Ingilizler'in $ikardik-Iari bazi gaileler g6riilmiise de, bu durum Harb-i Umumi'yekadar biiyiik bir nezaket kasbedememitir. Ancak sanayiinkilabim coktan yapmi bulunan Avrupa Biiyiik Devletleriicin ham madde ve pazar ihtiyaci bakimindan Musul Pet-rollerinin haiz oldugu ehemmiyet, Fransa, Ingiltere ve Al-manya'mn bu bblge iizerindeki emellerini ciddi bir catigma saf-hasma intikat ettirmis. ve bu durum bilahare ingilizlerin rakip-lerine kars.i sagladiklan iistiinlEikle onlarin lehine donmuftur.Bu itibarla Musul'un kaderine birinci derecede mtiessir olanBuyuk Irak Projesi etrafmdaki ingiliz, Fransiz veAlman rekabetiyle Harb-i Umumt'deki Turk - ingiliz mfica-delesinin Irak Cephesinde cereyan eden ehemmiyetli vak'ala-rini bir nebze tafsil etmeye ihtiyac hissediyoruz.

n- MUSUL'UN KAYBEDlliSi. a) askeri safha ve onu hazirlayanAmiller

a) Birinci Cihan Harbi ve Ona Tekaddum Eden Giinlerdeark Mes'elesinin Aldigi drift Sekil

Bosna-Hersek'i ilhak etmis. olan Avusturya'nin gen9 ve-

54 MUSUL MES'ELESIJiahdi Fransuva

KADIR MJSIROULU

ijtihalanru kolayca tahrik ederek, onlari, bu bolgenin Osmanh

musul meselesi

Documents