100 belgede ermeni meselesi dogan kitapcilik mehmet perincek

5/8/2018 100 Belgede Ermeni Meselesi DOGAN KITAPCILIK Mehmet Perincek - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/100-belgede-ermeni-meselesi-dogan-kitapcilik-mehmet-perincek 1/224

Rus Devlet Argivlerinden

100 Belgede ErmeniMeselesi

Mehmet Perinçek

http://www.exisehir.com/



http://www.exisehir.com/



Içindekiler

Õnsöz.............. . . . . ..

............1

Girig. . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . 17

Belge 1: Büyfik Sovyet Ansiklopedisi'nin 1926baskismda"ErmeniMeselesi"maddesi.................

........,....25

Belge 2: Büyfik Sovyet Ansiklopedisi'nin 1926baslosmda "Tagnaksutyun" maddesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

Belge 3: Sovyet Ermenistam devlet adanu B. A. Boryan'm

Ermenistan, Uluslararast Diplomasi ve SSCB adheserinden . . . .

39Belge 4: Rus Türkolog V.A. Gordlevskiy'in Türldye Notlarmdan. . . 44

Belge 5: Ermeni Sovyet tarihgi G. M.Arutyunyan'mXIX. Yüzyelen

90'lt Yellartnen Ortalannda Îngiliz Btnyuvazisinin Ermeni

Meselesindeki Gerici Politikalart baghkh doktora tezinden . . . . . . 45

Belge 6: Ermeni Bolgevik önder O. A. Arutyunyan'mhatiralarmda 1905 Kumu ve Tagnaklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

Belge 7: Sovyet tarihçi P. Kitaygorodskiy'inSömiirge Köleliginden Milli Baptmseziega adh eserinden . . . . . . . . 48

Belge 8: Taynaksutyun'un yaym orgamOrizon gazetesinde 1912 y1hnda yaym11anan makaleden . . . . . . . . . . 49

Belge 9: Sovyet Ermenistam'nm yazarlarmdan S.G. Pirumov'un

Yurtdtgendaki Tapnaklar baghkh kitabmdan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

Belge 10: Ermenistan'm ilk bagbakam ve Tagnak Partisi'nin

kurucusu O. Kaçaznuni'nin Tagnak Partisi'nin bir yurtdig1konferansmasundugurapordan

.................... .......51

Belge 11: Mengevik Gürcistam'mn Toprak Bakam Karibi'nin

Ermeni iddialarma kary yazdigi KozzlKitap adh eserinden. . . . . . . .

53Belge 12: General Prof. Dr. N. G. Korsun'unK1zilOrdu Harp Akademisi'nde askeri

cografya dersinde okutulan "Türkiye" adh eserinden . . . . . . . . . . . . . . . 55

Belge 13: General Prof. Dr. N. G. Korsun'un SSCBSavunma Halk Komiserligi Devlet Askeri Yaymevi tarafmdanbasilan Alapkart VeHamadan Harekâtlart/1915Yalenda Diinya Savape'nen Kafkasya Cephesi adh eserinden . . . . .. 56Belge 14: Sovyet Ermenistam'nm önemli devlet

ve bilim adamlarmdan A. B. Karinyan'm "Ermeni MilliyetçiAlamlannm ÖzelliklerineDair" bashkh makalesinden . . . . . . . . . . . . . 58

Belge L5: Ermeni Sovyet tarihçiA.A. Lalayan'm"Karydevrimci 'Tagnaksutyun' ve Emperyalist Savag1914-1918"baghkhmakalesinden .............

...............60



8

Belge 16: Bir Ermeni yetkilinin "Rus-Türk Sava.gi'ndaErmeni Gönüllü Birliklerinin Faaliyetleri" baglikh raporundan . . . . . 61Belge 17: Ermeni Bolgevik A. Erzikyan'mSovyet Ermenistam'nda Ermenice basilan

Emekçilerin Makkemesinde baghkh eserinden . . . . . . . . . . . . . . . . . .

62Belge 18: ÇarhkRusyasi Digigleri BakamS. D. Sazonov'un Îstanbul Büyükelçisi Girs'e telgraft . . . . . . . . . . . . . . 63Belge 19: ÇarhkRusyasi Digigleri BakamS. D. Sazonov'un Istanbul büyükelçisi Girs'e telgrafi . . . . . . . . . . . . . . 64Belge 20: Ambartsum Arakelyan'm Myak gazetesinde20 eylül 1914'de yayimlanan makalesinden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65Belge 21: ÇarhkRusyas1 III. Siyasi Dairesi dampmamnm

Istanbul büyükelçisi M. Girs'e telgrafi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

Belge 22: Rusya'nm Makü konsolosunun27ekim1914tarihli§ifrelitelgrafi

............................6

Belge 23: Karargâh komutam Yudeniç'inGeneralNikolayev'etelgraft................. .

............69

Belge 24: Kars bälgesi askeri vali yardimcismmKars bölgesi askeri valisine teheir öncesindeyardigt4ocakl915tarihlive2no'lurapor..............

.............71

Belge 25: Askeri Vali Podgurskiy'in Sarikamig'a

Albay Grigoliya'ya ve Ardahan, Oltu, Kag1zmanbölgelerikomutanlarmatelgrafi

..............................7

Belge 26: General Ohanovskiy'in Kafkas Ordusu Karargâhi'na,Kars'm askeri durumuna iligkin telgrafi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75Belge 27: 1915 qubatmda Tiflis'teki bütünErmenistan Milli Kongresi'nde Tagnaksutyun Partisi'ninaskeri kanat temsileisinin yapt141 konugmadan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77Belge 28: Teheir öncesi Ermenilerin Müslüman köyleriniyagmalamas1 hakkmdaki

Çarhkaporu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

79Belge 29: Sovyet Ermenistam devlet adanu

B. A. Boryan'm Ermenistan, UluslararastDiplomasiveSSCBadheserinden

............ ............81

Belge 80: ÇarlikRusyas1 Digigleri bakanyarduncismm Londra Büyükelçisi Benkendorf'a telgraft . . . . . . . . . . . 82Belge 31: Tagnaksutyun Partisi'nin DigigleriBürosu bagkam Zavriyev'in ÇarhkRusyas1'nmLondra ve Paris büyûkelçileri Benkendorf ile

Îzvolskiy'e 1915mayismda gönderdigi mektuptan. . . . . . . . . . . . . . . .

83Belge 32: General Oganovskiy'in General Nikolayev'e telgrafi . . . . . 85Belge 83: General Kalitin'in Kafkas ordu komutanma telgrafi . . . . . 87Belge 34: Bir Rus komutanm General Yudeniç'e telgrafi . . . . . . . . . . 89Belge 85: Genelkurmay bagkam adma Digigleri Bakan



9

Tardimcis1Neratov'amektup.................. .

............91

Belge 36: Kafkas Ordu Karargâlu'na bagliaskerimahkemesindenbirdosya..................................93

Belge 37: Rus Kafkas Ordu Karargâlu'na bagh Askeri

Mahkeme Dairesi bagkamnm teheir öncesibirolayadairyazigmalar1...................................99

Belge 38: Rus Ordulari Kafkas Cephesi BagkomutamPrjevalskiy'in, Tiflis'teki askeri genel valiye telgrafi . . . . . . . . . . . .

.15

Belge 39: 1;galhukukuna göre iggal edilen Türkiyeillerinin komiseri Ivanitskiy'in telgraf1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.107

Belge 40: Türk Ordulari Kafkas CephesiKomutam Vehib Paga'nm Rus OrdulanKafkas Cephesi Baykomutam General PIjevalskiy'e mektobu . . . . . .

.108

Belge 41: Tuggeneral Levandovskiy'inGeneral Obraztsov'a 29 ocak 1918 tarihli telgrafi . . . . . . . . . . . . . .

.111

Belge 42: Kafkas Cephesi Karargâh komutanmmKafkasardi Komiserligi'ne telgrafi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.113

Belge 43: Rus Kafkas Ordulari KomutamOdigelidze'nintelgrafi . . . . . . . . . .......

............115

Belge 44: Ermenistan'm ilk bagbakam ve Ta.pnakPartisi'ninkurucusu O. Kaçaznuni'nin Tagnak Partisi'nin

yurtdiç1 konferansma sundugu rapordan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.117

Belge 45: H. Hovsepyan'm 1930yllmda Ermenistan'da

devlet tarafmdan Azerice basilan Savag ve Kurulup'tm

10 Yelt adhkitabmdan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121

Belge 46: A. A. Lalayan'm "Tagnaksutyun Partisi'ninKargidevrimci Rolü" baglikh makalesinden . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.13

Belge 47: T. Haçikoglyan'm Sovyet ErmenistamK1zilOrdusu Avci Tümeni'nin kurulugunun 10. y11dönümü

dolay1slyla KizilOrdu tarafmdan basilan kitapçigmdan . . . . . . . . .

.124

Belge 48: ÖnemliSovyet dogubilimci V.A. Gurko-Kryajin'inYakendoÿuveDevietleradheserinden........................125

Belge 49: Basar Geçar bölgesindeki Azeri kökenli Ermenistanvatanday1 VeysVeysov'un Sovyet Ermenistam'nda yaym11anan

Horrdayn Ayastan'da ç1kan amlarmdan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , , . .

.126

Belge 50: Sovyet tarihçi Îrandust'unKematist Devrim'in itici Güçleri adh eserinden . . . . . . . . . . . . . .

.27

Belge 51: Rus Beyaz Ordusu generali

A.I.Denikin'inamlarmdan

............................128

Belge 52: Sovyet Ermenistam'nm ve SSCB'nin önemli liderlerinden

A. 1.Mikoyan'm 1919 arahšmm bagmda Lenin'e sundugu

"Kafkasya Meselesine Dair" baghkh raporundan . . . . . . . . . . . .

.129

Belge 53: Tagnak Ermenistam Genelkurmay Bagkam



I O

Zinkeviç'in 17ašmstos 1919tarihli raporundan . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.13

Belge 54: Ermenistan Komünist Partisi'ninIII. Enternasyonal'in 2-6 mart 1919 tarihlerindetoplanan birinci kurucu kongresine sundugu rapor . . . . . . . . . . . .

.135

Belge 55: Bir Tagnak subaymm 1920 y11mdaBeyazit-Varam Bölgesi'nden yazdigi rapordan . . . . . . . . . . . . . . . . .

.139

Belge 56: Azerbaycan Komünist Partisi (Bolgevik)Merkez Komitesi Prezidyumu protokolünden . . . . . . . . . . . . . . . . .

.140

Belge 57: Azerbaycan Sovyet iktidarmmTaynak Ermenistam'na ültimatomu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.141

Belge 58: 11. K1zilOrdu Komutalág1'nmTagnaklaraültimatomu

...............................1 2

Belge 59: Neriman Nerimanov, Mdivani gibi üst düzey

Sovyet yetkililerin imzasim taç1yanveÇiçerin'eazilan 19 haziran 1920 tarih1i rapordan . . . . . . . . . . . . . .

.43

Belge 60: Bir Tagnak yetkilisinin hükümetin bagiA. Ogancanyan'a yazd1g121 haziran 1920 tarihli mektuptan . . . . . .

.145

Belge 61: Stalin'in Orconikidze'nin telgrafmm üzerine kendi elyazis1yladügtüglinot . . . . . . . . . .. .

..................47

Belge 62: Ermenistan Komünist Partisi'nin III. Enternasyonal'in19 temmuz-17agustos 1920 tarihlerinde toplanan

ikinci kongresine sundugu rapordan. . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

.49

Belge 63: K1zilOrdu komutanlarmdan V.Tarhov'un RSFSCYüksek Askeri YaymKonseyi'nin resmi yaym orgamVoyenney Vestnik dergisinde yayimlanan amlari . . . . . . . . . . . . . .

.151

Belge 64: Bolgeviklerin önemli liderlerindenS.M.Kirov'un 29 temmuz 1920 tarihli telgrafmdan . . . . . . . . . . . . .

.157

Belge 65: 11. Kizil Ordu komutanma yaz11an imzas1z mektup . . . .

.159

Belge 66: Naheivan Devrim Komitesi'nin 1 agustos 1920'deTagnak hükümetine gönderdigi mektuptan . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.162

Belge 67: Kâzim Karabekir'in Halil Paga'ya mektubu . . . . . . . . . .

.163

Belge 68: Kâzun Karabekir'in Halil Paga'ya mektubu . . . . . . . . . .

.167

Belge 69: Türkiye'ye gelen ilk Sovyet elçilik heyetininsekreteri Y.Y.Upmal'in 14 eylül 1920'de Bakü'den Moskova'yagönderdigi

"çok

gizli" damgah gifreli telgraftan . . . . . . . . . . . . . . . .

.169

Belge 70: Dogu Halklan Propaganda ve HarekâtKonseyi Prezidyumu'nun 17 eylül 1920 tarihinde Bakü'degerçeklegen toplantismda aldigt kararlardan . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.11

Belge 71: Ermenistan Komünist Partisi(Bolgevik) Merkez Komitesi'nin talimati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.17

Belge 72: Türk ordularmm Sankarug'1 almasmmarifesinde Tagnak hükümeti digigleri bakanrunTiflis'teki temsilcisine gönderdigi telgraf . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.16



11

Belge 73: Orconikidze'nin Lenin ile Çiçerin'etelgrafi ve telgrafm üzerine Lenin, Stalin ve

Çiçerin'inel yaz11arlyla dügtükleri not . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.17

Belge 74: Stalin'in Çiçerin'eBakü'den telgrafi . . . . . . . . . . . . . . . .

.180

Belge 75: Bir Ta.pnakkomutanm genel karargâhagönderdigi 14 kasun 1920 tarihli rapordan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.181

Belge 76: Türk ordusunun harekâtiyla ilgili

Ermeni Gümrü Bolgeviklerinin yaym orgam

Komünist gazetesinde çikan makaleden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.182

Belge 77: G.K.Orconikidze'nin Y V.Stalin'e22kasim1920tarihlitelgran.............. .

. . . . . . . . . . .183

Belge 78: Ermenistan Devrim Komitesi'nin

1920 yllmm arahk aymda yaymladig1 bildiriden . . . . . . . . . . . . . . .

.184

Belge 79: Mdivani'nin Stalin ile Orconikidze'ye3arahkl920tarihlitelgraft . . . . . . . . . .. .

.............185

Belge 80: Tagnaklarm son bagbakam Vratsyan'm,

yaym organlan Araç'm 3 arahk 1920 tarih1isayismda yay1mlanan makalesinden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.18

Belge 81: G. K. Orconikidze'nin Y.V.Stalin'e,

V. 1.Lenin'e, G.V.Çiçerin'eel hatti üzerindendogrudangönderdigiraporu ............

.............189

Belge 82: Stalin'in Pravda gazetesinde4 ara11k 1920 tarihinde yayunlanan"Yagasm Sovyet Ermenistam!" baghkh yazismdan . . , , . . . . . . . . . .

.192

Belge 83: Mdivani'nin Stalin ile Orconikidze'yeBarahkl920tarihlitelgrafi.................................193

Belge 84: Sovyet Ermenistam'nm ÎçiëleriHalk KomiseriA. A. Bekzadyan'm Sovyet Rusya'nm Digigleri Halk Komiseri

Çiçerin'eönderdigi 10 arahk 1920 tarihli mektuptan . . . . . . . . . . .

.197

Belge85: RSFSC'nin Kafkasya'daki yetkili temsileilerinden

Seynman'miçerin'ee Orconikidze'ye telgraf1 . . . . . . . . . . . . . . .

.198

Belge 86: Digigleri Halk Komiserligi'nin Rusya Komünist

Partisi Merkez Komitesi Politbürosu'na sundugu rapor . . . . . . . . .

.199

Belge 87: Orconikidze'nin Kremlin'e telgrafi veStalin'in el yazistyla üstüne dügtügü not . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.205

Belge 88: M.V. Frunze'nin Lenin ile Troçki'ye Batum'dan

gönderdigitelgraftan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .209

Belge 89: Ermenistan SSC heyeti bagkam M.Mravyan'm

Kars Konferans1'ndaki açilig konuymasmdan. . . . . . . . . . . . . . .

. .

.210

Belge 90: Sovyet Ermenistam'nm önemli devlet

adamlarmdan A. E Myasnikyan'm 29 kasim 1921 tarihindeyayimlanan "Eski ve Yeni Ermenistan" adh makalesinden . . . . . . .

.211

Belge 91: Hmçak Partisi'nin Paris seksiyonu sorumlularmdan



12

hukuk doktoru Gurgen Tahmazian'm Sovyet Ermenistam'nagönderdigi 1 arahk 1921 tarihli mektuptan . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.213

Belge 92: A. E Myasnikyan'm 25 ocak 1922 tarihindeyayunlanan "Ermenistan Komünist Partisi'nin Anlam1"

adhmakalesinden..................

.................214

Belge 93: K1zilOrdu komutanlarmdan M.V.Frunze'ninBütün Ukrayna Merkez Yürütme Kurulu ve UkraynaSSC Halk Komiserleri Sovyeti'nin 2 qubat 1922 tarihlioturumunda sundugu Türkiye raporundan . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.215

Belge 94: 17 agustos 1922 tarihli RKP MKPolitbürosu oturumu protokolünden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.216

Belge 95: 23 kasun 1922 tarihli RKP MKPolitbürosu oturumu protokolünden . . . . . . . . . , , . . . . . . . . . . .

.27

Belge 96: RSFSC Digigleri Halk Komiseri Çiçerin'inDigigleri HalkKomiser Yarduncisi Litvinov'a Lozan'dan mektubu . . . . . . . . . . . . .

.219

Belge 97: RSFSC Digigleri Halk Komiseri

Çiçerin'inDigigleri Halk Komiser YarduncisiLitvinov'a Lozan'dan gönderdigi mektuptan . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.22

Belge 98: Sovyet Ermenistam devlet adannB. A. Boryan'm Ermenistan, UlustararastDiplomasiveSSCBadheserinden...........................222

Belge 99: Sovyet Ermenistam'nm teorisyenlerindenMarents'in 1928 ydmda yay1mlanan makalesinden . . . . . . . . . . . . .

.23

Belge 100: 21 gubat 1985 tarihli Politbüro toplant1s1tutanagmdan............. .. . . .

.............24



Önsöz

Mehmet Perinçek'in Rus devlet argivlerinde buldugu belgelere gözattigunda, 'Bu iq galiba bitiyor' diye mirildandim. Evet, Rus argivleri,

dönemin diger Rus ve Ermeni kaynaklanyla birlikte, Ermeni soylormuiddialan hakkmda hükmünü veriyor: Iddialar geçersizdir.Kesin hüküm diyorum, çünkü hükmü temyiz edecegi farz edilenlerin

bizzat kendileri, o kesin hükme son noktay1 koyuyorlar. Bagta bagim-

siz Ermenistan'm 1918-19 ylllarmdaki ilk Bagbakam Hovannes Kaçaz-nuni olmak üzere, dönemin Ermeni siyasetçileri, Ermeni komutanlan,Ermeni tarihçileri, 1920'den Îkinci Dünya Savagi sonlarma kadar yaz-

diklan resmi raporlarda, yaz1pmalarda ve kitaplarda, hep aym görügü

savunmaktadirlar, Özetlersek:1. Ermeni milliyetçi ve aynhkçi örgütleri, XIX. yüzyddan baglayarakyabanc1 büyük devletlerin Osmanh Împaratorlugu'nu parçalama plan-

lan içinde nâzim rol oynatmplardir.

2. Birinci Dünya Savagt, Osmanh Devleti'ni paylayma savag1 olmug-

tur. Ermeni aynhkçi hareketi daha savag äncesinde Türkiye'nin düg-manlan tarafmdan silahlandinlmig ve örgütlenmigtir. ÇarhkRusyasi,ingiltereve Fransa, savagm çegitli agamalarmda Ermeni gayn nizamive nizami g(içlerini atege sürmüglerdir.

3. Türkiye, 1914 yllmdan 1923ylIma kadar bekasi için savagmaktaydtBu savag hakh bir savagtl. Savag, tüm taraflarm çok agir kaylplar verme-sine yol açtt Kurtulug Savagi'yla Türkiye, Osmanhnm küllerinden dogdu.

Rumlar gibi Ermeniler de yenilen taraf oldular. Birinci Dünya Savagi'ndaTürkiye'yi paylagmak isteyen büyük devletlerin ordularmda savagan veyabu ordularla içbirligi içinde Osmanh ordularma saldiran, Osmanh sivilleri

katleden Ermeniler, diger kullamlan güçler gibi, bu trajediden paylanna

dügene katlanmak zorunda kaldilar. Bu aç1dan her iki tarafin sivil/muha-

rip kayiplan savag bilançolarmm zayiat baghgt altmda yer aldt4. Daha acisi, savagm halk kitleleri içindeki boyutu olmuqtur. Erme-

ni milliyetçi örgütlerinin yabanc1 ordulardan kuvvet alarak girigtikleri

etnik temizlik hareketleri, Ermeni ve Müslüman halk arasmda kargthk-

h kirunlan da tetiklemigtir.



14

5. Osmanh hükümetinin 1915 ydmdaki teheir karan ve uygulamasi,bir savag önlemidir. Bu önlem teamüli hukukun bir unsurudur ve bu-gün Cenevre Sözlegmeleri'ne ek 2. Protokolün 17. maddesinde tedvinedilmigtir. Teheir, Osmanh yöneticilerinin de kabul ettigi bazi aginhkla-

ra ragmen, hukuka uygundur.6. Toplam olarak baktigmuzda, Türk devletinin Ermenilere yönelik

kasith ve önceden planlanmig bir kinm veya soykinm uygulamasi yok-

tur. Olaylar, devletler arasmda savag ve halklar arasmda kargihkh lo-

nm kapsanu içindedir. Bu arada lathklar, epidemiler ve sert iklim ko-

gullan, savagm kurbanlarmm say1sma yüz binleri eklemigtir. Türklerde, Ermeniler gibi, ama saylca onlardan çok daha fazla sivil kayb1yladaha az bir bedel ödememiglerdir.Türkiye'yi on y111arboyu uluslararasi düzlemlerde benzer görügleri

ifade ederek savunurken, bu saptamalarm hepsinin, ama hepsinin, Er-mení devlet adamlan ve tarihçilerince daha önce yapilnug oldugunubilmemig olmaktan dolay1hay1flamyorum.Diyebilirim ki, Mehmet Perinçek'in Rus argivlerinde ve diger Rus

kaynaklarmda gün igigma çikardig1 bilgiler, Ermeni soylorum iddialan-

na öldürücü bir darbe indirmektedir. Bu bilgiler, yalanlan berhava et-mek için bize adeta bir cephanelik sunmaktadir. Gerçegin yalanla sava-ymda bize savagm kaderini etkileyen bir silah kazandirmaktadir.

Mehmet Perinçek, bana on binlerce sayfahk argiv belgesinden veRusça yayunlanan Ermeni ve Rus kaynaklardan söz ettigi zaman, ilkakhma gelen bunlan özetleme ihtiyac1 oldu. Bu malzeme, zamam çoklot olan çagmuz insam için bir elkitabi haline getirilemez miydi? Yüzbelge seçerek Ermeni sorununu aydmlatma fikri böyle olugtu ve Meh-met Perinçek'e bunu önerdim. Böylece bu önsözü yazma gärevini dedaha o zaman üstlenmig oldum,

Simdimesele, tarihi bir gerçegi, bilimsel bir gerçegi, bütün insanhklapaylagmaktir. Türkiye'yi hedef alan haksiz ve insafsiz psikolojik savay1yalmz cepheden gögüsleyerek püskürtemeylz. O psikolojik savay1 yürü-

ten devletlerin içinde de cepheler açmak zorunday1z. Rus argivinden ç1-kanlan yüz belge, bize bu imkâm vermektedir. Simdieferber olup bu ki-tabi, Ermeni soylormu yalannun bag verdigi her kögeye ulagt1rma zama-mdir. "Bize inanm1yorsamz, igte buyurun, gerçekleri Ermeni devletadamlan ve tarihçilerinden ya da Rus argivlerinden ögrenin!" demeliyiz.Bu kitap, önce bizlerdeki hakhhk duygusunu güçlendirecek, milleti-

mize ve devlet gelenegimize olan güvenimizi pekigtirecektir. O nedenle

önce biz Türkler bu kitabi iyi incelemeliyiz. XX. yüzyilm XXI. yüzy11auzanan en uzun kuyruklu yalanma kargi mücadele ediyoruz. Hakhy1z.Bu bilinci paylagmamiz, alacagmuz sonuçta belirleyici olacaktir.Gerçegi elimizde tutmaktan kuvvet alarak, o yalana teslim olan her-

kesi aydmlatabilir ve kurtarabiliriz. Evet"kurtannak" diyorum, çünkü



15

Ermeni soykirmu yalamm kabul etmek, ashnda bir esarettir.

Bu kurtarma faaliyeti için, bu kitabi luzla Îngilizce,Frans12ca, Alman-

ca, Rusça ve elbette Ermenice basmah veyaymahy1z. Resmi ve äzel ku-

ruluglarm bu milli görevi üstlenmeleri kugkusuz isabetli olacaktar,

Rus argivlerindekiisrarh

çahqmasm1 bu kitaptaözetleyen Mehmet

Perinçek'e, bu kitaba emegi geçen herkese ve bu kitab1 dünyanm her

tarafma taglyacak bütün hakikat sevdahlarma takdir ve gükran duygu-

lanmi sunuyorum.Gündür AktanE. Büyükelçi12 ocak 2007



Girig

Ermeni meselesi ve buna bagh olarak Ermeni soykinnu iddialari,

son dönemde Türkiye ve dünya kamuoyunu belki de en fazlameggul

eden konularm bagmda geliyor. 1915-23y111ariarasmda yaganan olayla-rm en önemli tamklan ise, Türk ve Ermeni taraflan yanmda, ÇarhkRusyasi ve Sovyet Rusya'dir. Bu nedenle Rusya devlet argivleri, Erme-

ni meselesinde gerçeklerin saptanmasmda önemli rol oynayacak bel-

gelere sahiptir.

Rus devlet argivlerinin önemi

Birincisi,

ÇarhkRusyas1, XIX. yüzyil ortalarmdan 1917 yllmda y1ki-

lana kadar Ermeni meselesinin taraf olarak içindedir. Rusya, OsmanhDevleti'ni paylayma savaç1 yürüten büyük devletlerden biri olarak,

1915 teheirinin öncesi ve sonrasim en ince ayrmtisma kadar kayda

geçirmigtir.Îkincisi,Kurtulug Savaqumz y111armda Sovyet Rusya, Anadolu'da ku-

rulan Devrimci Türkiye'yle aym cephede savagmigtir. Ingiltere'nin Kaf-

kas seddine kargi Türkiye'nin Dogu Cephesi ile Sovyet Rusya'nm Kaf-

kasardi Cephesi birlegmigtir. Bu dönemde Sovyet argivleri yine birinci

elden kaynakt1r.Üçüncüolarak ise Rusya'nm Tagnaklan kullanmasi nedeniyle Tag-

nak belgelerinin önemli bir kismi Çarhkargivlerinde bulunmaktadir.Sovyet argivlerinde ise Sovyet cumhuriyeti olan Sovyet Ermenistam ar-

givlerinin birçok belgesini bulmak mümkündür. Ermeni devlet argivle-

rindeki çok say1da önemli belge bugün aragtirmacilara kapahdir. An-

cak o belgelere Rus devlet argivleri üzerinden ulagilabilmekteyiz. Bun-

lara Azerbaycan ve Gürcistan kaynaklan da eklenebilir.

Alman generallerinin, Ingiliz subaylarmm, Amerikan misyonerleri-

nin gözlemleri, emperyalist emellerini bir kenara biraktignmzda dahi,"kigiselligi" agamazken, Rusya her iki dönemde de olaylara devlet ola-

rak tamkhk etmektedir, Bunlara bir de Ermeni ve diger Kafkasardi

cumhuriyetlerinin kaynaklanm ekledigimiz zaman, Rus devlet argivle-



18

rinin Ermeni meselesinde en önemli belgeleri barmdirdigmi söyleme-miz abarti olmayacaktirRus argivlerinde, ÇarhkRusyasi'nm, Sovyet devletinin, Taynak ve

Sovyet Ermenistam'nm en üst düzeydeki yetkilileri tarafmdan imzalan-

mig çok gizliraporlar

veyazigmalar

bulunmaktadir. Bu belgeler, Erme-ni soykirmu iddiasmda bulunanlarm itiraflanm içermekte, Ermeni me-selesini Türkiye'ye karg1 kullanau güçlerin saptamalarm1 ortaya koy-maktadir. Aynca ÇarhkRusyasive SovyetRusya gibi üçüncü bir gücünsaptamalanm yansitmasi nedeniyle de, uluslararasi alanda etkili ve ge-çerli kamt degeri tagimaktad1L Özellikleaporlar ve iç yazigmalar, dev-let yetkililerinin gerçegi belirlemeye yönelik samimi degerlendirmeleri-ni içermektedir.

Rus devlet aryivlerinden çikan temel sonuçlar

Rus devlet argivlerindeki belgelerin ortak özelligi, Türkiye'nin tezle-rini esas olarak dogrulamasi ve Ermeni soykirmunm uluslararasi biryalan oldugunu tartigmasiz bir biçimde gözler önüne sermesidir. Rus-ya'da ÇarhkRusyas1'mn ve Sovyet döneminin devlet arsivlerinde Er-meni meselesi üzerine, 1998 yllmdan bu yana sekiz y11diryapt1gim ça-hgmalar sonucunda ulagtigim belgelerin içerigi göyle özetlenebilir:1.Birinci Dünya Savagi

öncesindeve sonrasmda hem devletleraras1 savag düzleminde, hem de halklar arasmdaki bogazlagmalarda,

kargilikh lorunlar (mukatele)yaganmigtir. ÇarhkRusyasi ordularmda200 000 Ermeni askerinin savagtigt göz önünde tutulursa, çok say1daaskerin bu savagta hayatm1 kaybettigi öncelikle saptamr. IkincisiEr-meni çetelerinin yabanc1 devletlerle ighirligi ve etnik temizlige girig-meleri nedeniyle, Osmanli/Türk Devleti ile bu çeteler arasmda çatig-malarda karg1hkh kay1plar verilmigtir. Üçüncüsü,ordular arasmdakisavag cepheleri digmda, Ermeniler ve. Müslüman halk (Türkler ve

Kürtler) arasmda da karg1hkli giddet uygulanm14 ve çok say1da insanölmügtür.

2. Belgeler, 1915-1920 y111ar1arasmda Ermeni çetelerinin Kafkasar-d1'nda, Doku Anadolu'da ve Kilikya olarak adlandir11an Adana ve Ma-rag bölgesinde Türkiye ve Azeri Türkleri ile Kürtlere yönelik sistemli

lorun politikasi izledigini kanitlamaktadir3. Hem devletler arasmdaki savaym, hem de Müslüman-Ermeni bo-

gazlagmalarmmag sorumlusu, Batih emperyalistler ve ÇarhkRusya-

s1'dir. Osmanh Devleti'nin topraklarru paylagmak isteyen büyük dev-letler, bagnaz milliyetçi Ermeni örgütlerini lagkirtarak savaga sevk et-miglerdir. Osmanh Devleti, TBMMhükümeti ve Müslüman halk, bu du-rumda savag önlemleri aluug ve ayaklanan Ermeni çetelerini giddetlebastirarak hakh bir savag vermigtir, kendi vatamm savunmugtur.



19

Belgelerin yer aldig1 argivler

Sundugumuz belgeler, özellikle qu argivlerde yer almaktadir:- Çarhkdönemi belgeleri, ÇarhkRusyastnm askeri argivi ve Digigle-

ri Bakanhgi argivinde;- Sovyet dönemi belgeleri, Sovyetler Birligi Komünist Partisfnin Mer-

kez Parti Argivi (gimdikid1Rusya Toplumsal Siyasal Tarih Devlet Argi-vi), Sovyet döneminin Digigleri Bakanhgi alpivi, KizilOrdu argivinde;

- Aynca her iki dõneme iligkin belgeler, Rusya Federasyonu Devlet

Argivi'nde.

Çarhkargivlerinde Ermeni meselesi

Çarhkargivlerindeki Ermeni meselesine iligkin belgeler, äzellikleyogun olarak 19. yüzyihn sonlarmdan baglaylp 1919'lara kadar gelmek-

tedir. Elbette daha öncesine ait belgeler de bulunmaktadir. 1917 Subatve Ekim Devrimleri'yle birlikte Çarhšmyllulmasma ragmen, Beyaz Or-

dularm, Kolçak hükümetinin ve Tiflis'teki Kafkas Cephesi Genel Karar-

gâlu'nm bir süre daha varhgim korumasi nedeniyle Çarhkargivlerininkapsadigi tarihi dönem daha sonraki y1llara da uzanmaktadir. Bu argiv-

1erdeki belgeleri göyle sm1flandirmak mümkündür:

1. OsmaniëDevleti'nde Ermeniterin yapam kopullare.

Çarhkargivlerindeki belgeler, bagnaz milliyetçi Ermeni tarihçilerinin Ermeni-lerin Osmanh'daki yagam kogullanyla ilgili tezlerini aç1kça çürütmek-

tedir. Bu belgelere göre Ermeniler, emperyalist devletlerin müdahalesi-

ne, özellikle Berlin Konferansina (1878)adar, Türkiye'de çok iyi gart-larda yagamiglar, õzellikle Osmanh Devleti tarafmdan desteklenmig vekorunmuglardir. Çarhkyetkililerinin yaz1pmalan göstermektedir ki, Os-

manli Ermenilerinin yagam kogullan Rusya Ermenilerine oranla çok

daha iyidir. Bu yuzden Ermeniler, ÇarhkRusyasfndan kaçarak Osman-

h'ya s1gmnuglardir. Osmanh hâkim smiflan aç1smdan sömürüde milliaynm asla söz konusu olmanngtir. Hatta Ermeni köylüleri, birçok yer-

de Müslümanlara oranla daha varhkhdir. Ermeniler, ticaret ve zanaatta

önemli konumlarda bulunmaktadirlar. Aynca Osmanh Devleti, hâkimi-

yeti altmda bulunan halklar, äzellikle Türkler, Kürtler ve Ermeniler,

tam bir uyum içinde ya.yamiglardir.

Bu belgeler, Bati devletleri ve ÇarhkRusyasfum Ermenilerin Os-

manh Devleti'ndeki yagamlan konusunda yürüttügü propagandanm,

Osmanhülkesini paylagma

veiggal emellerini aklamak için yürütüldü-

günükamtlamaktadir. Ermenilerin kötü yagam kogullarma iligkin abar-tih veya uydurma malzemeler üretilerek kamuoyu olugturulmugtur veemperyalist saldirganhga gerekçe yaratilm14tir.2. Ermeni milliyetçiliginin doguçu ve özellikleri. Çarhkbelge-



20

leri, Ermeni milliyetçiliginia Bat1'nm ve ÇarhkRusyasi'nm özellikleXDL yüzy11da baglayan Ermenileri Türkiye'ye karg1 kullanma tasanm-larma paralel olarak geligtigini göstermektedir. Özellikleargivlerde yeralan o döneme ait Ermeni yaymlan ve belgeleri, Ermeni milliyetçiligi-

nin igbirlikçi, bagnaz ve saldirgan köklerini net bir gekilde ortaya koy-maktadir. Kafkasya'daki Ermeni aydmlan, daha XIX.yüzyllm sonlarm-

da emperyalist devletlerle "ighirligi" içinde bagimsiz bir Ermeni devletikurmamn hayaline kapilnuglardir ve bu fikirlerini Türkiye Ermenileri-ne zorla agilamaya çahym1plard1r.3. Ermeni meselesinin gelipiminde Batt Avrupa'ntn rolü. Do-

gu'nunpaylagilmasmda rekabet halinde olan Rusya ve Avrupa, Ermeni-leri kimin kullanacagi konusunda da yangmaktadirlar. Rus yetkililerininyazdigt raporlar, özellikle ÎngilizlerinErmeni meselesindeki laghirtma-lanm ortaya koymaktadn: Yetkililerin saptamalarma göre, bu yöntem-lerle bir yandan Türkiye ile Rusya'nm arasuu açma amac1 güdülmü§,öte yandan Osmanh Devleti içindeki merkezkaç kuvvetleri desteklen-migtir. Böylece Osmanh topraklanm paylagmak amaglanmigtir.4. Birinci Dünya Savape'nda Ermenitere biçilen görevler.

Tagnaklarm, ÇarhkRusyas1 yetkilileriyle yaptiklan yaz1pmalardan vegörügmelerden, Türkiye'yi iggal planlan çerçevesinde Ermenilere ikimisyon yüklenildigi görülmektedir. Ermeniler, cephe gerisinde ayak-

lanma ç1kararak Türk ordusunu zaafa ugratacakttr. Bu birinci görevdir.Îkincisi ise olugturulan Ermeni gönüllü birlikleri yoluyla Türk ordusu-nun savumna hattim yararak, Rus iggalini kolaylagtmnakt1r. Aynca butemelde Rus yetkililerinin yazdigi sayisiz rapor vardit Bütün bu plan-lar, Batt devletleri ile ÇarhkRusyas1'nm emir komutas1 altmda yürütül-mügtür.

5. Osmanle Ermeni kitlelerinin emperyalist plantarin pepin-den sürüklenmesi. Her iki gärevin yerine getirilmesinde Türkiye Er-menileri aktif rol oynanugtir. Mesele birkaç Tagnak teröristinin iginden

ibaret degildir. Gönüllü birliklerin olugturulmasma ve ayaklanmalara neyaz1k ki, genig Ermeni kitleleri katilmigttr. Argivler, Çarhkordularmahizmet etmek ve Türkiye'ye kargi gönüllü birliklerde savagmak icinTürkiye Ermenilerinin Rus yetkililere bagvurularlyla doludur. Osmanhuyruklu aydmlardan ve doktorlardan üniversite ögrencilerine ve sira-dan köylülere kadar bin1erce Ermeninin listeleri argivlerde isim isimmevcuttur. Bu belgeler, tehdidin ayrhkç1 örgüt yönetici ve militanlany-la simrla ohnadignu göstermesi ve teheirin nedenlerini aç1klamasi balo-

mmdan önemlidir.6. Ermeni gönüllü birliklerinin katliam ve yagma politikast.

Çar11kenerallerinin ve subaylarmm yazdigi yüzlerce rapor ve Çarhkaskeri mahkemelerinin yüzlerce tutanag1 ve kararlan göstermektedirki, Birinci Dünya Savagi sirasmda iggal edilen bölgelerde Ermeni gö-



21

nüllü birlikleri Müslüman halka kary1vahyi kirunlara girigmig ve malla-

run yagmalanugtir. Belgelere göre bu uygulamalar sistemlidir. Ermeniçetelerini kullanan Rus komutanlan bile bu vahget kargismda dehgetekapilnuglardu Birçok Ermeni subay ve asker, bu nedenle Çarhkordu-

sunun askeri mahkemelerinde yargilanmig ve idam cezasma çarptinI-nugtir. Bu katliamlann ve yagmalarm Teheir'den önce baglamasi da ay-nca önem tay1maktada.7. ÇarlekRusyase'nta "Ermenisiz Ermenistan" projesi. Çar-

hk yetkililerinin iç yazigmalan, Ruslarm Ermenileri Türklerin üzerine

sürüp k1rdirtarak iggalin ardmdan bölgeye Don Kazaklanm yerlegtirme

planlanm da kamtlamaktadir. Çarlikyetkili1eri, bu projeyi "ErmenisizErmenistan" olarak nitelemiglerdir.

Sovyet argivlerinde Ermeni meselesi

Sovyet argivlerindeki belgeler, esas olarak 1917 sonrasma ait olmak-

la birlikte Sovyet yetkilerinin geçmig olaylan degerlendiren birçok yo-ruinunu da içermektedir.

1. Ermeni meselesi, emperyalizm meselesidir. Lenin ve Stalingibi Sovyet iktidannm en üst düzey önderleri, Ermeni Bolgevik teoris-yenleri, Ermeni meselesinin äzüne iligkin birçok saptamada bulunmug-

lardir. Yazigmalara, raporlara yans1yan bu saptamalara göre Ermenimeselesi, emperyalist devletler tarafmdan Türkiye'nin paylagilmasmdabir araç olarak kullamlmigtir. Türkiye, paylagilmaya kargi kendi vatam-

m savunmuy ve hakt bir savag vermigtir. Yaganan trajedinin sonunlula-

n ise Ermenileri kullanma politikasi güden emperyalist devletler veonlarm planlanna alet olan Tagnaklardir.2. Tapaak Ermenistant'nen oynadtgt rol ce etnik temizlik

politikast. Sovyet önderleri, Tagnak Ermenistam'nm Ingilizpolitikasigeregi devrimci Türkiye ile Sovyet Rusya arasma bir duvar ördügünü

ve Birinci Dünya Savagi sonrasmda da emperyalizmin bölgedeki tage-ronlanndan biri oldugunu saptanuglardir. Tagnak Ermenistam, Bati'nmDogu'daki planlanm gerçeklegtirmede bir üs görevi görmügtür.Sovyet belgeleri, Tagnaklarm yaklagik bugünkü Ermenistan suurlan

içinde yaptiklan etnik temizligi de kamtlamaktadir. "Saf' milli bir dev-let kurma adma Müslüman nüfusun önemli bir kesimi Tagnak iktidantarafmdan ortadan kaldinlmigtir. Aynca Kilikya olarak adlandirilan

Adana, Marag bölgesinde de Fransizlann himayesi altmda sistematik

olarak Müslüman nüfus kihçtan gegirilmigtir.Ermeni nüfus da Tagnak diktatörlügünden payun alnugtir. Ermenihalkmm Tagnak zulmüne ugradigi Sovyet belgelerince saptanmaktadir.3. Türk-Sovyet ittifakt ce Taynak Ermenistane'nin ortadan

kalderrimast. Sovyet argiv belgelerinin aç1k bir gekilde kamtladigi



22

üzere Ermenistan'da, Türk Ordusu'nun ve Kizil Ordu'nun askeri ighirli-

gisonucunda Tagnak iktidarma son verilmig ve Sovyet iktidan kurul-muytur. Bugün soykinm olarak adlandmlan Türk Ordusu'nun Ermenis-

tan üzerine harekâtt, en üst düzeydeki Sovyet yetkilileri tarafmdan

desteklenmig ve ilerici bir hareket olarak degerlendirilmigtir. Türki-ye'nin bu harekâti, vatan savunmas1 kapsammda görülmügtür.Bugün Ermeni milliyetçilerinin en az Talat ve Enver pagalara yöne-

lik oldugu kadar Sovyet liderligine de saldirmas1 bu yüzdendir. RusyaErmeni Birligi, Ermeni Soykertmemn Koruyuculart ve Suç Ortaklartbaghkh bir kitapta bu yöndeki belgeleri derlemig ve Leninleri, Stalinle-ri sözde Ermeni soykinmimn suç ortaklan olarak degerlendirmigtir.Ermeni diasporasi, siyaset ve bilim çevreleri, "Ermeni soykinmmda"

Rusya'nm Türkiye ile egit sorumluluga sahip oldugunu vurgulamakta,

bu içerikte yaymIar çikarmakta, toplantilar düzenlemektedirler.Burada altim çizmek gerekir ki, Ermeni çevreleri, Sovyet devletiüzerinden Rusya'yl mahkûm etmek pegindedirler.

4. Íkinci Dünya Savape'nda Taynaklaren Nazi güdümlü

politikast. Tagnaklar, Birinci Dünya Savagi'nda üstlendikleri rolü

Îkinci Dünya Savagi'nda da oynamiglardir. Bu sefer Hitler Alman-yas1'mn yamnda. Tagnaklar, fagist Alman ordulan için gönüllü birliklerolugturarak bölge halklarma kargl yeni bir suça imza atmiglardir.

5. Müslüman nüfusun Ermenilerden kat kat fazla olmass.Gerek Çarkkgerek Sovyet belgeleri, bölgede Müslüman nüfusun teheiröncesinde de Ermeni nüfusla kargilagtm1mayacak kadar çok oldugunu

kamtlamaktadir.

Kitabm kapsam1

Elinizdeki kitap, Rus devlet argivlerinde buldugumuz belgelerdenolugmaktadir. Belgelerin yam sira özellikle o dänemi yagamig olanRus, Ermeni, Gürcü devlet ve bilim adamlanmn belge niteligindekiyaylmlanmig eserlerine de yer verilmigtir. Yorumsuz olarak yay1m-lad1§muz belgeler, Ermeni meselesini degigik aç11ardan ele alacakgekilde yukandaki sisteme göre smiflandmlnugtir. Argivlerde yukardavurguladigumz tezleri kamtlayan binlerce belge bulunmaktadtr, ancak

kitabi yalmzca her konudan belirli örneklerle suurlandirdignmz agiktir.

Çabgmamiz,enel bir çerçeve çizmek amaclyla Büyfik Sovyet An-siklopedisi'nin 1926 baskismm "Ermeni Meselesi" ve "Tagnaksutyun"

maddeleriyle baglamaktadir. Ardmdan belgeler zamandizinine göresiralammytu-. Basih eserlerden alman metinler, basmi tarihlerine göredegil, olaym tarihine göre verilmigtir.Belgelerin ve konunun daha iyi anlagilmasi amaclyla, belgelere ve

metinlere tarafumzdan dipnotlar dügülmügtür ve bu notlar özgün belge



23

veya metnin dipnotundan ay1rt edilmigtir.

Bu çahymamn gerçeklegtirilmesindeki katkilarmdan dolay1 Türk

Tarih Kurumu'na, Rusya Federasyonu Egitim ve Bilim Bakanhgi'na,

bagta Prof. Dr. Yakut Irmak Özdenve Prof. Dr. Sabahattin Özelolmak

üzere Îstanbul ÜniversitesiAtatürk Îlkeleri ve ÎnkilâpTarihi Enstitüsü

yöneticilerine ve çahyanlarma, bagta Doç. Kalerya Antoninovna Belova

olmak üzere Moskova Uluslararasi 11igkilerDevlet Enstitüsü (Üniver-sitesi) akademik ve idari personeline, Rusya Toplumsal Siyasal Tarih

Devlet Argivi, Rusya Askeri Tarih Devlet Argivi, Lenin Devlet Kütüp-

hanesi ve Rusya Tarihi Halk Kütüphanesi çabganlarma, Rusya Bilimler

Akademisi Moskova SarkiyatEnstitüsü Türkiye Kürsüsü'ne, E.

Büyüke1çi Gündüz Aktan'a, Prof. Dr. Aygün Attar'a, Moskova Devlet

ÜniversitesiAsya ve Afrika Halklari Tarihi Enstitüsü ögretim üyesi

Prof. Dr. Vyaçeslav Slikov'a,Azerbaycan Milli Meclisi Milletvekili Prof.Dr. Cemil Hasanh'ya, Dr. Mayis Alizade'ye, Rasih Nuri 11eri'ye,HüseyinAlpdündar'a ve Engin Turan'a yürekten tegekkür ederim.

Kitaptaki bütün belge ve metinler, Mehmet Perinçek ve Arif Acalog-

lu tarafmdan çevrilmigtir. Bu çevirilerde degerli Türkolog Arif Acalog-

lu'nun yol gösterici yardimlarmdan dolayi kendisine de tegekkür borç-

luyum.



Belge 1

Büyük Sovyet Ansiklopedisi'nin 1926 baskisinda "ErmeniMeselesi" maddesi

"Ermeni meselesi, Türkiye'nin zaylflatilmasi ve sömürgelegti-

rilmesi meselesidir "

Ermeni Meselesi: Dogu meselesinin bir parçasi olarak Ermeni me-selesine iki aç1dan bakilabilir. Dig açidan bakildigmda, büyük devletle-rin Türktye'de merkezkaç kuvvetleri destekleyerek Türkiye'nin zay1fla-

tilmasi ve daha kolay sämürgeleptirilmesi görülür. Bu meselenin iç do-

gasiise, Ermeni ulusunun kendi kaderini, Ermeni burjuvazisinin ön-derliginde ve buna bagh olarak Ermeni burjuvazisinin geligmesi yönün-

de tayin etmesidir.Ermeni meselesi, Ermeni ulusunun bagma, Îstanbul'un mali aristok-

rasisinin geçmesinden sonra, XVIII.yüzyllda ortaya ç1kt1.Anadolu'ya yaydm1g olan Ermeni halki, kendi ticaret burjuvazisini

çok erken yaratmigtL Bu ticaret burjuvazisinin, Türkiye'nin ekono-

mik hayatmda rolü büyüktü. Örneginhükümete, valilere vb'ye krediverirdi.

Öteyandan bu burjuvazi, din adamlarmm, Kilise'nin büyük nüfuzun-dan yararlanarak hallo yönetiyordu. Îstanbul Patrikligi, 1453 yilmdaOsmanhlarm Istanbul'u fethetmesinden sonra kurulmuqtu; Ermeniburjuvazisi, bu patriklik aracihgiyla halla yönetlyordu. Ermeni Patrikli-

ginezdinde mali aristokrasinin ileri gelenlerinden bir meclis olugturalmu tu. Halla yöneten, esas olarak bu qûraydi.Türkiye'de Ermeni burjuvazisinin geligmesinde, Avrupa ve Ameri-

ka'da yagayan Ermeni burjuvazisiyle iligkilerin çok büyük rolü vardi.

Sunuda kaydedelim ki, Türkiye'nin el sanatlarmda Ermeni esnaftRumlarla birlikte büyük rol oynuyordu. Ne var ki, Dogu Anadolu'da ya-ayan Ermeni köylülerin siyasal ve ekonomik durumlari çok kätüydü.Bu aç1dan, Bat1 kapitalizmi Ortadogu'da taarruza geçtigi anda, Batt

ülkeleri kendi güvenlikleri için Türkiye'de köprü özelligi taq1yanEr-



26

meni burjuvazisini kullanma yoluna gittiler, ancak bunda baçanh ola-mad11ar. ÇünküErmeni burjuvazisi Türkiye'nin iktidarma çok sikiekonomik iligkilerle baghydi. Bati sermayesi kendisine dayanak ola-rak Kilise'yi gördü. Ancak Kilise'den de umulan destek almamadi.

Bundan sonra Bati sermayesi, ekonomik iligkilerinde araç olarak Er-menilerin orta ticaret burjuvazisini yegledi. Bu binjuvazi Bati'mn des-tegiyle güçlendi ve Ermeni ulusal hareketinin geligmesine büyük kat-kida bulundu.Bu ulusal hareket, özellikle Moskova ve Tiflis'te yagayan Ermeni ay-

dmlardan destek aldi. Bu kentler, 1870'li y111arda, Rus liberal hareketi-nin etkisi altmda, Ermeni liberalizminin merkezi olmuglardi. Ulusal bi-linç yaz1h ve sözlü olarak geligiyordu. Ulusal bilinç ve militan milliyet-çilik uyamyordu. Hem Rusya'da, hem de Türkiye'de yagayan Ermeniler

arasmda militan milliyetçilik ortaya ç1klyordu.Ermeni orta buijuvazisi ilk adun olarak, Kilise'nin etkisini azaltmaya

yönelmigti. Bu savagta Ermeni orta buljuvazisi, kent esnafma dayam-yordu. Bu hareket, Kilise'nin laiklegtirilmesine yöne1meye baglamigt1.Esas olarak Îstanbul Patrikligi'ni hedef ahyordu ve bu savagtan galipçikti. Orta burjuvazi, Meclis-i Âyan'dayer aldi. Meclis-i Âyan,maliye,adalet ve egitim gibi genig yetkilerle donat11d1.Köylüler önCeleri, bu milli hareketin digmda kalm14t1. Ag1rlagan

vergi sistemi ve Kürtlerle bozulan iligkileri nedeniyle Türkiye'de Er-meni köylülerin durumu iyice kötülegmigti. Ermeniler beg Dogu vila-yetinde (Van, Erzurum, Bitlis, Harput, Sivas) azmhk durumundayd11ar

(yüzde20'den 40'a kadar). Burada nüfusun çogunu Kürtler olugturu-yordu.

O dönemde Kürtler agiret halinde yagiyor ve göçebe hayvanc1hkhayati sürüyorlard1. XIX. yüzy11m ikinci çeyreginde luzh nüfus artiginedeniyle Kürtler, yerlegik hayata geçiyorlar, ancak topraksiz olduk-lan için Ermeni köylülerini Dogu Anadolu'nun daghk losimlarmdan

göçe zorluyor ve topraklarma el koyuyorlardi. Türk hükümeti, Kürtagiretleri üzerindeki etkisini artirmak için bu sürece göz yumdu vebu topraklan agiret reislerinin mülkiyetine verdi. Yani Dogu Anado-lu'da Kürt feodalitesinin geligmesini sagladi. Bu süreçten sonra, Kürt-1er ile Ermeniler arasmdaki kanh kavgalar, kan davasma, katliamlaradönügtü.Bu çeligkinin ikinci nedeni, Müslümanlann, Ermeni kent burjuvazi-

sini vahgi kapitalizmin temsileisi (tefeciler)olarak görmeleriydi.

Ekonomik nedenlerle keskinlegen Ermeni meselesi, Rusya, Îngilteregibi "büyük devletlerin" müdahalesiyle iyice büyndü. Rus ticaret-sana-yi sermayesi, "H1ristiyanlan Müslüman Türkiye'nin egemenliginden

kurtarma" slogamyla Karadeniz'i ve Bogazlar'1 ele geçirmek istiyordu.Ermeni burjuvazisi bu slogam ulusal-siyasal geligimi için kullamyor ve

27



Rusya'ya yönelerek, Türkiye'deki Ermeniler arasmda bu sloganla pro-paganda yapiyordu. Ermeni buljuvazisinin bu tutumu, Türk hükümeti-

nin 1877 savagma kadar süren, hatta Ermenileri üst düzey devlet gö-

revlerine getiren olumlu yaldagmum tersine çevirdi. Bu iligkiler, Rusya

Ermenilerinin Kafkasya Genel Valisi Mihail Nikolayeviç'e ve Patrik

Nerses bagta olmak üzere Türkiye Ermenilerinin Rusya'ya resmi des-tek bagvurularmdan sonra keskinleyti. Rusya, bu bagvurulan kullana-

rak, Ayastefanos Antlagmasi'na 16. maddeyi koydardu. Bu maddeye

göre, Türkiye'nin Ermenivilayetlerinde reformlara baglanmahyd1. Rus-

ya'nm iggal ettigi Türk topraldan, bu reformlar bitinceye kadar Rus or-

dusunun iggalinde kalacakt1.

Fakat Rusya'nm bu girigimine, Ortadogu'daki esas rakibi olan Ingil-

tere kargi ç11ayordu. Ingiltere, Berlin Konferansi'nda Ayastefanos Ant-

la.pmasi'nm 16. maddesinin yerine 61. maddeyi koydurdu. Bu maddeyegöre,Türk hükümeti Ermeni vilayetlerinde istenen reformlan yapacak-

ti. Ancak bu reformlan, yalmz Rusya degil, Berlin Konferans1'na kati-

lan alti büyük devlet de denetleyecekti.

Bu karar, Ermeni buljuvazisinin yüksek tabakalarmda iyi kargilan-

nugt1. Zira, Ermeni devletinin yaratilmasmda sadece Rusya degil, diger

büyük devletler de yardimc1 olacakt1. Îngiliz diplomasisi, Ermenilere

denizden denize (Karadeniz'den Akdeniz'e) "Büyük Ermenistan" haya-

lini pompahyordu. Ancak, yöneliginin degigmesi, Ermenileri dünya ka-

muoyundan tecrit etti.Ermeniler, Rusya'yla iligkilerini zay1flatm14tl. Îngilizler ise, Rus-

ya'mn Ermenileri Ortadogu siyasetinde kullanmasim istemiyorlard1.

Ingilizlere,Türkiye'de kendi siyasetlerini uygulamak íçin, Ermeniler o

kadar gerekli degildi, Asil neden, Türkiye ile Ingiltere arasmda imzala-

nan gizliantlagmalardi. Bu antlagmalara göre, Türkiye'yi Rusya'dan ko-

rumak için Îngiltere,Türkiye'den K1bns'1alm14tl. Bu nedenlerle Ingilte-

re, ÇarhkRusyas1'nm Ermenilere verdigi destegi ortadan kaldirdiktan

sonra Ermenileri desteklemekten vazgeçti ve onlan büyük devletlerinoyunlanndaki rolünü anlayan Türk hükümetinin

"himayesine" verdi.

Ve Türkiye Ermenileri için en zor günler böyle baglad1. Kürtler sürekli

olarak Dogu Anadolu'da Ermenileri katletmeye baglad1Iar.Özelliklebukinm, 1890'h yillarda genig çapta oldu.

"Büyük Ermenistan"m temelini olugturan köylülerin kmrundan

sonra, Ermeni blu-juvazisi gansuu büsbütün kaybetti vesilahh terör ey-

lemlerine baglad1.Bu sirada Rusya'mn Kafkasardi bölgesinde Hmçak ve Tagnaksutyun

milliyetçi partileri kuruldu. Bu partiler, Türkiye'ye propagandacilar ve

kigk1rtic1 ajanlar gönderiyorlardi. Gerilla gruplan olugturuyorlardi.

Bunlarm esas amaci, Berlin Konferansi'nda kabul edilmig olan 61.

maddeye baglattiklan hareketle büyük devletlerin dikkatini çekmekti.

28



Fakat bu maddeyi hem büyük devletler, hem de Türkiye unutmugtu.Bu partilerin Bati Avrupa'daki yurtdig1 komiteleri de aym yönde çaligi-yorlardi. 1890'h yillarm sonunda Hmçak Partisi sahneden çekiliyor veErmenilerin tek partisi Tagnaksutyun oluyordu. (...)Îngiltere'nin Ermenilere "bir

dakikahk yakmhg1" da hemen geçmigti,bunun yam sira Îngiltere,

"herhangi

bir devletin tek bagma hareket et-mesine tahammül edemeyecegini" ilan eden Rusya'ya bagh durumday-di. Rusya'ya gelince, o, bu dönemde Kafkasard1'm Ruslagtuma politi-kasun uygulamaktaydi ve aç1kça "Asya'da Ermenilere imtiyaz1ar sagla-

yan bölgeler olugturma" amacma karplydi. ÇarhkRusyas1 yardumylabagimsizhèma kavugan, ancak ona bagimh kalmak istemeyen Bulgaris-tan örneginde oldugu gibi, Çarhkdiplomasisi Prens Lobanov-Rostovs-kiy1 arac1hg1yla

"yeni

bir Bulgaristan" kurulmasma izin vermeyecegini

açikladi. Kazandigi Bagdat demiryolu ihaleleriyle meggul olan Almanyaise Ermenilere yapdan zulmü protesto etmemekle yetinmeyip, Împa-rartor II Wilhelm'in deyimiyle

"isyankâr

vatandaylara" kargi Abdülha-mid'in politikasun aç1kça destekledi.1890 yllmdan sonra Ermeni goven burjuvazisi kendisini mahvolma

noktasma getirdi ve onun siyasal kanadi olan Tagnaksutyun Partisi, po-litikasun degigtirmek zorunda kaldi. Tagnaksutyun Partisi, Osmanhlaramuhalif olan partilerle igbirligi yapmaya, Osmanh'mn içindeki devrim-ci hareketlere katilmaya bagladL 190Tde Tagnaklarm girigimiyle Os-manh Împaratorlugu'nda yagayan tüm muhalif partiler, Paris'te kongreyapt11ar ve bu kongrede devleti devirme plam kabul edildi.1908'de devrim oldu, fakat Tagnaklarm beklentileri gerçeklegmedi,

Ermenilerin durumu hiç degigmedi. Ermeni siyasal çevreleri yenidenyön degigtirerek, tekrar ilk yöneldikleri Rusya'ya döndüler. Bu defa

Çarhkhükümeti, onlara sicak baklyordu; çünkü dünya savagi kaçuul-maz hale gelirken, Milyukov'un2 dedigi gibi, "Rusya ile Türkiye arasm-da yagayan" Ermeniler büyük siyasi änem kazanmaktaydL 1913'te Rus

diplomatlar, örgütlü Ermeni burjuvazisiyle antlagma yaparak, Türki-ye'den Dogu vilayetlerinde reform yapmasuu talep ettiler. 1914'ün 26Ocagmda Almanya'nm destekledigi Türkiye, uzun tartigmalardan son-ra reform antlagmalaruu imzalamak zorunda kaldi. Bu reformlara göreErmeniler genig bir özgürlüge kavuçuyor, özellikle yönetimde, dilde,askere almmada ve diger alanlardaki reformlarm, büyük devletlerin,özellikle Rusya'mn kontrolü altmda yap1lmas1öngörülüyordu.Rusya'mn meseleye kangmasi, Birinci Dünya Savag1'mn baq1amas1

nedeniyle Ermenilerin durumunu daha da zorlagtirdi. Oysa Ermeniler,"Büyük Ermenistan" slogamm unutmamiglardi. Ve Türk ordusundankaçan askerlerden gönül1ü çeteler kurmaya baglanuglardi. Türk hükü-

I. XIX. yüzyilinsonunda içigierive digigleribakanligida yapmig-olan Rus deviet adami.

2. Rus digigleribakani.

29



meti buna sert önlemlerle kargilik verdi. Bu eylem güvenini yitirmigolan Ermeni halkim Mezopotamya'daki savagm yagandig1 bälgelere

göç ettirme geklinde gerçeklegtirildi.Bu savag nedeniyle Ermeni ulusu, Dogu Anadolu'yu terk etmek zo-

runda kaldi. Bu savayta 300 000 kigi öldürüldü. 300 000 kigi Mezopo-

tamya yollarmda öldü, 200 000 kigi Rusya'ya kaçtt, 400 000 kigi ise Îs-läm'1 kabul etti. Bäylece Türkiye Ermenistam Ermenisiz kald1.

Rusya'da 1917 SubatDevrimi, Ermeni meselesinde yeni bir sayfa aç-

ti. Yil boyunca Kafkasardi, Rusya'yla iligki kuruyor ve Petrograd'danyönetiliyordu. Oysa bununla birlikte Kafkasard1'nda milli burjuva parti-

leri iyice geligiyordu (Gürcü Men evikler, Müsavatç11ar ve Tagnaklar).191Tnin yazmda Tiflis'te yap11an Köylü Kurultay1'nda Ermenilere karg1Gürcü-Müslüman bloku kurulmustu.

191Tnin ekiminde Taynaldarm yönetimi altmda Ermeni Milli Kong-resi yap11m1gt1.Bu kongrede Ermenistan ile Rusya arasmdaki iligkiler

ele almmig, Birinci Dünya Savagi'nda Rusya tarafmdan iggal edilmig

Dogu Anadolu'daki Türkiye topraklarnun Rusya'mn elinde kalmasi ta-lep edilmigti. Aym kongrede Ermeni MilliMerkezi ve 15 kigiden olugan

Milli Siirakurulmuy ve bu çûranm merkezi Tiflis kentine ta.ymmlyt1.1917 Ekim Devrimi'nden sonra üç cumhuriyeti birlegtiren Kafkasar-

di Birligi kuruldu. Yeniden Ermeni-Türk çatigmalari bagladi. Bu çatig-malarm sonunda, Kafkasardi Birligi dagihp üç cumhuriyetin ortaya

ç1kmasmdan sonra, Ermenistan, Îstanbul Antlagmasi'nm ardmdan,1918 yilmm haziran aymda Türkiye'nin tüm taleplerini kabul etnügti.Ermenistan arazisi Erivan ve Eçmiyadzin'den olugan iki ilçeyi kapsi-yordu. Bu ilçelerde toplam 400 000 kigi yaç1yordu.

Birinci Dünya Savagi'nm sonuçlari Ermeni buljuvazisi için yeni vegenig olanaklar yaratti. Ermeniler, o sirada galip devletlere

"lazund1":

Birincisi, Kilikya'da Türkiye'ye kargi; ikincisi, Kafkasardi'nda SovyetRusya'ya karg1.Ermeni meselesi, bäylece yeni ve daha büyük önem ta-

gimaya bagladt Bundan dolay1

"galip

devletler" kendi "Ermeni üsleri-ni" en tehlikeli saydiklan Sovyetler'e kargi donattilar.Tagnaklarm Ermeni Cumhuriyeti, Türkiye ile Rusya'dan, Kars ilini

ve XVIILyüzyilda Erivan kazasmdan gasp olunmug topraklar ile di§eryerleri Ermenistan'a katti. Ermenistan'm nüfusu 1 590 000'e yükseldi

(795000'i Ermeni, 575 000'i Müslüman, 140 000'i digerleri). Fakat Er-meniler bu topraklari yeterli görmediler ve Gürcistan'dan Alulkelek veBorçah'yi, Azerbaycan'dan Karabag, Nahçivan ve Gence ilçesinin gü-

ney bölgesini talep ettiler. Ermeniler, IngilizlerinKafkasardi'm iggali si-rasmda bu topraklan zorla ahnak istedi. Bu olay, Gürcistan'la (5arahk1918), özellikle de Azerbaycan'la uzun ve kanh savaglara yol açti. So-nuçta bu bölgenin nüfusu yüzde 10-30arasi azaldt Bazi yerlegim yerle-

ri savagnedeniyle ortadan kalkt1. (...)

30



Bununla birlikte Ermenistan Cumhuriyeti, Türkiye simrmda (Oltu-Sankanug bölgesinde) Kürtlerin saldir11arma da ugruyordu. Îngiliz ig-galciler, Ermenilere pek fazla destek vermiyorlard1. O zaman Ingilizlerbütün gücünü Sovyet Rusya'ya karç1 kullamyor ve Beyaz Rus ordusu-

nu destekliyorlardi. Öte yandan, Tagnaklar da Sovyet Rusya'ya karg1Denikin'in Beyaz Ordusu'nu destekliyorlardi. Bir Ermeni politikac1s1,Ermenistan Cumhuriyeti'nin Denikin'in Beyaz Ordusu'nun 7. PiyadeKolordusu oldugunu söylemigtir.

1919'da Ingiltere ile Îran'm anlagmasmdan ve Istanbul'un iggalinden(16mart 1920) sonra Ortadogu'da Ingilizlerindurumu daha da saglam-lagti. ÎngilizlerErmenilere karg1 daha soguk ve mesafeli durmaya bag-ladilar. 1920 ylh nisan mayis aylarmdaki San Remo Konferans1'nda, Er-meni meselesi Bati Avrupa emperyalistlerinden, ABD emperyalistleri-

ne devredildi. Cemiyet-i Akvam'm Yüksek Konsey'i "Ermenistan yar-dimsiz ayakta duramaz" karari aldi. Bagkan Wilson, Cemiyet-i Ak-vam'da alman karara gäre, yeni Ermenistan'm suurlarna belirledi, Wil-son'un kararma göre, Erzurum ve Trabzon'un büyük bir bölümü, Bitlisve Van'm tamanu Ermenistan'a verilmigti. Ermenistan'm toplam alam30 000 milkare, deniz kiy1smm uzunlugu 150 mildi. Fakat, Amerikanpolitikacdan bagkanlarma göre daha uyamk ç1ktilar; Ermeni mandasi-

mn kaça mal olacagmm aritmetik hesabmi yaparak ve aslen Avrupamengeli olan "Ermeni meselesini" Amerikan sermayesi için gereksizbularak Senato'da oyçogukluguyla bu manday1 geri çevirdiler. BöyleceTagnaklarm Ermenistan Cumhuriyeti sahipsiz kahmg oldu. Batih em-peryalistler bitkin ve tahrip edilmig Ermenistan'1 bir kez daha kendikaderine terk ettiler.Aymsmi Ermenilere, 1919'da Kilikya'yi iggal eden Fransizlar yapt1-

lar. Bu verimli bölge, XI.-XIV.yüzy111ar arasmda kügük Ermeni kralh-

gioldugu için ahalisinin yüzde 33'ü Ermenilerden ibaretti ve 1915 ylhbaslalarmdan sonra buraya çok sayida mülteci gelmigti. Türk milli-

yetçileri Fransizlara kargi askeri harekât ba.platt1šl zaman Fransizlar,Ermenileri himayelerine ahp bagnnsiz devlet kuracaklanm vaat ede-

rek onlan ayaklanan Müslüman ahaliye kary1 verilen ce2alan uygula-makla görevlendirmiglerdi. 1920'de Ankara hükümeti Kilikya'ya dü-zenli askeri kuvvet sevk etti. Bunlar Fransizlan deniz kenarmda si-k14tirdilar, bazi Ermeni köylerine saldirdilar. 16 000'e yakm insan öl-dü. Çaresizkalan Ermeni halki Fransa himayesinde bagimsiz bircunihuriyet ilan etti. Hüklimet organlanm ve 10 000 kipilik "Ermenimilis gücünü" kurdular. Bazen ba,yanh, bazen de baçansiz olan müca-deleden sonra Fransizlar yine, bu defa kesin olarak deniz kenannaçekildiler ve Türkiye'yle bang imzalamak istediklerini bildirdiler. Ka-derlerine birakilan Ermeniler kaleleri Hadcin ile Zeytin'de Türklercekugatild11ar ve güçlü bir direnigten sonra imha edildiler. Ölü sayis1

31



yaklagik 20 000'dir. 1921'de Fransa Türkiye'yle bang antlaymasi imza-

lay1p Kilikya'dan vazgeçti. (...)Böylece iki "Ermeni üssü"nden biri yok edilmig oldu. Ermeni mese-

lesi, Kafkasardi'nda odakland1, çünkü burada bütün "yüce Ermeni"umutlarmm boga gitmesine ragmen, Tagnaklarca saldirgan milliyetçilik

politikasi yürlitülüyordu. Onlann durumu, Ermenistan'm kuzeyde Sov-yet Rusya'yla kompu olmasmdan dolay1 tehlikeli olmaya baglamigti.Tagnaklarm terörist rejiminden, k1yrn ve savaglardan yorulan, kronikaçhk ve yoksulluk içinde olan halk kitleleri kendiliginden Sovyet ikti-darma egilim gösteriyordu. Bakü'de Sovyetler'in iktidara gelmesindenüç gün sonra Ermenistan'm birkaç yerinde ayaklanmalar (Aleksandro-pol'de3 birkaç saatligine Sovyet iktidan hüküm sürmügtür) patlak ver-di; bunlar Tagnaklarca acimas1z gekilde bastirildt

Öteyandan 1920'den beri Ankara hükümeti ile Sovyet Rusya arasm-daki dostane iligkiler Tagnaklarca bozulmaya çahqild1; Tagnaklar ikidevlet arasmdaki stratejik noktalarda ikisine de dügman olarak duru-yordu.

Tagnaklar, Ankara hükümetinin batidaki Yunan-Îngilizcephesindekimegguliyetinden yararlamp Türkiye sm1nm güVenli hale getirmek iste-diler. ÇünküSovyet Rusya hig de saldirgan bir politika izlemiyordu.Sovyet Federasyonu'na girme egiliminde olan Karabag ve Nahç1van gi-bi bälgelerin bu kararma Tagnaklar itiraz etmedi; ancak bu bölgelerde

gerilla harekâti baëlatilmasi konusunda Tagnak komutanlar gizli kararaldilar. Bu harekât, eylül 1920'de bagladi. Îngilizlerden silah alan Tag-naklar, Kars ve Erivan'm her yarunda Müslüman ahaliye toplu kiynnyapt11ar. Suragel,Sarur-Daralagöz, Kag12man, Surmanh, Karakurt, San-kamig bölgelerinin külünü göge savurdular. Böylece

"cephe

gerisindegüvenligi saglam14" oldular. Makü hanmdan destek sözü ahp Oltu veKag1zman'a taarruz baglattilar.Türkler bu taarruza dogu ordusunun (komutanlariKarabekir ve Kâ-

mil papalar) kargi saldms1yla cevap verdiler. Erivan hükümetinin aske-ri kuvvetleri bozguna ugratilmigti; Türkler, Aleksandropol'ü ele geçir-diler; Ermeni hükümetine inamlmaz derecedeki agir partlan kabul etti-rerek bang antlagmas1 imzalattilar. Ermenistan Türklerin elindeki top-raklarm hepsini kaybetti. Üstelik8 top, 8 makineli tüfekli 1 500 kipilikaskeri kuvvetten daha büyük askeri kuvvete sahip olma hakkmdanmahrum oldu. Ermenistan halla bu bang antlagmasma Tagnak iktidan-

m ylkmak ve yerine Sovyet iktidarmi getirmekle cevap verdi (arahk1920). 1921Rus-Türk Antlagmasi, Gümrü Bang Antlagmas1'm iptal etti

ve Ermenistan'm Türkiye'yle olan gimdiki suurlarmi belirledi.Bu andan itibaren, yani Ermeni halkmm yeni bir devletsel yagama

baglamas1yla Ermeni meselesi bertaraf edildi denebilir. Bati Avrupa

3. Gumrü.

32



emperyalizmi, Ermenistan sovyetlegtikten sonra da, Lozan Konferans1sirasmda, Ermeni meselesini kagunaya baglad1: "Ermeni yurdu" kurmatasans1 ileri sürüldü, Istanbul'daMilletler Cemiyeti'nin himayesinde

olacak bir"milli azmhklan koruma komitesi" olugturulmasi istendi.

Ancak bütün bunlar Türk delegasyonuou Musul sorutmnda taviz ver-meye zorlamak için yapildigmdan, söz konusu tasan kendiliginden çö-zümlendi. Çünkügereken ödün verilmigti. (...)

(Bolpaya Sovyetskaya Entsiklopediya, c. 3, s. 434 vd, AktsionernoeObgestvo "Sovyetskaya Entsiklopediya", Moskova, 1926.)



Belge 2

Büyiik Sovyet Ansiklopedisi'nin 1926 baskis1nda "Taquaksut-yun" maddesi

"Tagnaklar, terörist-komplocu bir grup niteligindeydi."

Tagnaksutyun: XIX. yüzy11m 90'h yillarmdan baglayarak Kafkasar-di'nda faaliyet gösteren milliyetçi Ermeni partisi. Resmi ad1 "DevrimciErmeni Partisi Tagnaksutyun (ARPD)"dur. Taynaksutyun, Ermeni mil-letinin tümünü temsil ediyor gibi gözüküp, esas olarak, Ermeni ticaretburjuvazisinin ekonomik arzularru yansitti, bagunsizhk kazanmak için

savagti. Tagnaksutyun'un Ermenistan'm milli bagimsizhk mücadelesi

temelinde ortaya ç1kmasi, partiye Ermeni küçük burjuvazisinin sözcü-lügünü üstlenme imkâmm da verdi. Tagnaksutyun 1903'e kadar hemenhemen sadece Türkiye'de faaliyet gösteriyordu.Temel görevi, Ermeni milletini Türk boyundurugundan kurtarmak

ve Ermenilerin nüfusun hemen hemen yansmi olugturdugu Türki-ye'nin dogu bölgelerinde ilk etapta özerklik ahp daha sonra ise devletkurmakti. Sonuç olarak da Türkiye Ermenistam'na Kafkasardi Erme-nistam'm katmayi ve böylece birlegik Ermeni devletini kurmay1 tasarh-

yorlard1. Tagnaksutyun'un 1894'te kabul edilen ilk progranu, bayag1 birMarksizm'in, liberalizmin, halkçihšm ve küçük bmjuva milliyetçiligininbir kang1mi olarak kendini gösterir. Programm merkezinde Türkiye Er-menistam'mn "kurtulugu" fikri bulunmaktadir; Tagnaksutyun, bunugerçeklegtirmek için, onlara göre Ermeni meselesinin çözümüne etkiedebilecek bütün güçlere dayanmaya çahymigtir. Tagnaklar, mücadele-lerinde qu güçlerden destek almaya çabalamigttr:1.Avrupa diplomasisi (öncelikleIngilizve Rus diplomasisi); 2.Avru-

pa devrimci ve sosyalist hareketi; 3. Rus devrimci hareketi; 4. Türk

muhalif ve devrimci hareketi.Bir taraftan Îngiltere, Rusya, Fransa, Türkiye vb. hükümetlerinin

ajanlanyla yapilan gizligörügmeleri, baglantilan ve antlagmalan, digertaraftan Avrupa ile Rusya'daki devrimci ve sosyalist partilerle iligkileri,

34



Rusya, Türkiye ve Îran'daki devrimci hareketlere, hatta 190Tde II. En-ternasyonal'e katilmalan, Tagnaksutyun'un çeligkili politikalandir.Tagnaksutyun, Ermeni meselesinin çözümünde, kapitalist Avrupa

"ka-

muoyunu" kazanmanm, Ermenilerin kendi hareketlerini"yaratmalarm-

dan" daha çabuk sonuç vereceni hesablyla yola çikti. Tagnaksutyun,

1894-1896y111armda diger milliyetçi parti Hmgak'la birlikte Türk hüküme-tine kargi gerilla savagma bagladL 1896'da istanbul'daki Osmanh Banka-si'm protesto amac1yla iggal ettiler. Türk polisi teräristleri tutukladi, an-cak Rus Konsoloslugu'aun bagm1çektigi diplomatik çevrelerin meseleye

müdahale etmesiyle, Tagnaklar smir digi edildi. Gerilla savagi, Avrupa"kamuoyunun"

ilgisini etkilibir gekilde Tagnaklarm üstüne çekti.Diplomatlar, Türkiye hükümetine birçok kez bask1 yapt11ar, ancak

Ermeni meselesinin oldugu bölgelerde reform yapilacagt sözü verilir-

ken, aym zamanda Türkiye Ermenistam'ndaki on binlerce bançç1köy-lü yok edildi. Sultan iktidan için Tagnaklarm maceraci politikasi, kolay

bahanelerle Ermeni milletini yok etme savagmm uygun sebebiydi, an-cak bu savag tabii ki Türk despotizminin özünü anlatmaktadir. Ermeni-lerin sürülmesi, Tagnak gerillahareketi olmadan da gerçekleptirilebilir-di. Kugkusuz, Avrupa diplomasisi, Türkiye hükümetine bir gantaj vebasla yäntemi olarak Ermeni meselesinden yararlanmaya hazirdi, an-cak Ermeni meselesinin çözümüyle ve bir Ermeni devletinin kurulma-s1yla hiç de ciddi bir biçimde ilgilenmiyorlardi. ÖzellikleRusya, bu fi-kirden uzakt1. Ermeni hareketi Çarhkaç1smdan, Türkiye'yi zaylf birak-mak, Îstanbul'u, Bogazlar'i ve Ermenistan'm kendisini ondan kopar-mak baglammda önemli olabilirdi. Tagnaksutyun politikalan Çarhka-rafmdan bu ekilde kabul edilebilirdi, ancak

"büyük bagnnsiz" Erme-nistan plam higbir zaman kabul edilemeyecek bir konuydu. Çarhk,on-lan "Ermeni aynmcihgi" olarak telakki etti ve buna kargi da kararh birgekilde savagtl. Hatta 1880'li yillarm ortalarmda Çarhkhükümeti, Kaf-kasard1 Ermenistam'nda, Ermeni okullarma, hay1rsever aydmlanmaci

örgütlere kargi eylemlerebagladL

1890'h y111ardayüzlerce Ermeni oku-lu, yüksek kültür kurumlan kapatildi, Ermeni kiliselerinin menkul ve

gayrimenkul malvarhklarma el konuldu. Hükümet, 1903 haziranmda

aynca bir uygun kanun bile hazirlad1. Bu kanun, Ermeni"kurtulug" ha-

reketinin temel maddi bazda bile bir araya gelmesini engelliyordu.Böyle olunca Taynaksutyun, Çarhükümetine muhalif konuma geldi

ve zaman zaman hareketinin merkezini Türkiye'den Kafkasardt'na kay-

dirdt Rusya'da o siralarda Ermeni milli politikasma genig bir perspek-tif açmig olan güçlü bir kurtulug hareketi bagladi. Bunun üzerine Tag-

naksutyun,"sola"

çark etti ve demokratik devrim bayragi altmda top-lanmaya çaltytt. ARPD, 1904 program taslagmda göyle diyordu: "Ço-gunluktalan emekgilerin haklan savunulacak, onlar sosyalist idealle-rin ruhuyla yetigtirilerek büyük politik ve sosyal mücadeleye haz1r du-

35



rama getirilecek. Kirsalda, toprak sabipleri ve tefecilere kargi, toprak-

siz, az toprakh köylülerin bayraklan altmda toplamlacak, kitlelere ka-

mu ekonomisi fikri yerlegtirilecek, kamusal üretim ve tüketim a§11ana-

rak gelecegin sosyalist sisteminin ilk adunlan atilacak." Tagnaksutyun,

kendisine dayanak olarak"az toprakh köylü ve köylü; bagta toprak sa-

hibi, küçük zanaatkâr; fabrika iççisi, toprak sahibi vb. çegitli ekonomiksimflan" aldigim dügünüyordu. Tagnaksutyun'un bu parti program tas-lagl, temel bölümlerde "Eser"lerin1 progranumn kopyas1yd1.

1902'de Tagnaksutyun'dan bir grup ç1kmig, "Ermeni Sosyal Demok-ratlar Birligi"ni kurmuglar, sonra ise RSDIP'ye2 katilmiglardL 1905

Devrimi arifesinde Tagnaksutyun'dan oldukea önemli bir grup, "Eski

Tagnaksutyun" adlyla kopmuglardL Bu grup, Tagnaksutyun'un"sosya-

list" programma karglyd1 ve partinin görevinin kesin olarak Türkiye

Ermenistam'nm"kurtulugu"yla

suurlandinlmasmi savunuyordu.1905-1907Devrimi'nde Tagnaksutynn, Çar'akargi ve Ermeni olmayan

milletlere, äncelikle de Müslümanlara kargi savagt1. Son zamanlarda, kit-

lenin dikkatini toprak köleligi ve otokrasi artiklarim ortadan kaldmnak

olan ortak sruf görevinden, devrim görevinden, milletlerarasi kavgayaçevirmekle caula bagla ugragan Çarhk'mline dügtüler. Tagnaklar çariz-me kar§1 mücadelede kitlelere önderlik eden bir parti niteliginde degil,

terörist-komplocubir grup niteligindeydi. Tagnaklar, Rus Eserlerini tak-lit ettiler ve oldukça genig ölçülerde, Çarhükümetinin küçük ajanlarmakarg1 bireysel terör pratigi içindeydiler. Tagnaklar, bu hedef için savagbirlikleri ("zinvorov")kurmak gerektigini anladilar. 1907 yllmda Stutt-

gart Sosyalist Kongresi'ne sunduklari raporda Tagnaklar, terörist eylem-

leri liste halinde verdiler. Ancak terörizm,Tagnaklan rahatsiz etmiyordu.Bütün bu olaylar dizisi puna yol açt1:Tagnaklar, gizli anlagmalara giriyor-lar, hükümet ajanlarlyla Türklere karg1 savaglarmda igbirligi yap1yorlar-

di. Aym gekilde diger taraftan da Türk toprak agalan, Türklerin çogun-lukta oldugu bölgelerde Ermenilere kargi mücadelelerinde Çarhüküme-

tinin ajanlarmm destegine dayamyordu.Bakü ve Tiflis'teki Ermeni igçi kesimi, küçük burjuva milliyetçiligi

hâlâ iktidardayken, diger milletlerin proletaryasi ile Ermeni proletarya-

smi kargi karglya getiren ve onlarm ç1karlanm Ermeni burjuvazisinin

çikarlanyla birlegtiren Tagnaksutyun tarafma geçti. Tagnaksutyun'unsiyasal mücadele ve sendikal mücadele çizgileri ise milli ayncahk izle-

yen bir çizgiydi. Tagnaksutyun, milli sendika ve kooperatifieri kurarak

ortak igçi cephesini dagitti, Igçiler,Rus ve Türk burjuvazisine kargl ik-

tisadi mücadele verdiklerinde Tagnaksutyun, seve seve buna katildi,

ancak proletarya, Ermeni kapitalistlerine kargi mücadele yürüttügün-

de, Tagnaksutyun dogrudan grev kinci rolünü üstlendi. IL Enternasyo-

I. Rusya'da "Sosyalist Devrimciler" olarak adlandirilan slyasi akim.

2. Rusya Sosyal Demokrat IgçiPartisi.

36



nal'in bu partiyi Saflarma almasi, Tagnaklarm"sosyalistliginin" degil,

Enternasyonal'de sosyalizmin dogru kavranmadigmm bir kamtidir.Tagnaklar, Enternasyonal'e 1905-1907 devrimci hareketinin etkisi al-

tmda katildilar. Tagnaklarm 190Tdeki kongresinde halkç1karakteri ön-cesine göre daha keskin olan

"sosyalist"

program resmen kabul edildi.

Programda, "Toprak reformu, sanayinin geligmesinden daha bagka birkarakter tagiyor. Burada topragm yogunlagmasi hedeflenmiyor. Ancakkapitalizmin olumsuz etkisi, köyde emekçilerin kaderinde gärülüyor"deniyordu. Sosyalizm mücadelesini, programa göre, gimdi

"yeni üç1ü

birlik, emekçi köylü, sanayi iççisi, devrimci aydmlar" yönetlyordu. Tag-naksutyun kendi taleplerini, progranunda birbirinden bagnnsiz Türki-

ye Ermenistam ve Kafkasardi Ermenistam olarak formüle etti. Prog-ramda Türkiye Ermenistam için gu talep vardi: "Politik ve ekonomik

özgürlük, bölgesel özerklik ve Türkiye'yle federal temelde iligki." Kaf-kasardi içinse temel istek göyleydi: "Kafkasardi'nda federatif RusyaCumhuriyeti'nin bir parças1 olarak demokratik bir cumhuriyet."Îlk devlet Duma'sim Tagnaklar boykot ettiler. Îkinci Duma'ya Eser

fraksiyonuyla birlikte girdiler.Toprak agalarrun gericiligi üstün gelince, Tagnaksutyun

"sol"

prog-

ramma ragmen, Türkiye'de Ermeni meselesinin çözümü açismdan es-ki, devrim äneesi yola, Rusya-Avrupa diplomasisinin yardmuna bagvur-

ma yoluna döndü. Tagnaksutyun, 1912'de Türkiye Ermenistaninda ya-

ayan Ermeni halkim uzun kollan altma alma çagns1yla Çarhkhükü-metine bagvurdu. Öyleki, Tagnaklarm bazi yardimlanyla iktidara gelenJön Türkler, Ermeni meselesinde sultanm yagma ve gerici politikasmisürdürdü. Tagnaksutyun'un temsilcileri, Îstanbul'daki Çarhkbüyükel-çisi Girs'le dogrudan gärügmelere baglad11ar ve Avrupa'da büyük birkampanya yürüttüler. Bu kampanyamn Çarhkpolitikasmm çikarlanylaörtügtügü gözükmektedir.Ancak emperyalist savag, bu planlarm gerçeklegmesini aksatt1.

Türk-Alman blokunun savagi kazanmasi durumunda hiçbir gekildeözerklik elde edemeyevceklerinden korkarak, Tagnaklar, kesin olarakÎtilaf Devletleri'nin yanmda yer ald11ar.Türkiye savaga girdiginde, Tag-naklar tarafmdan yönetilen Ermeni milli bürosu, II. Nikolay'a uçakhkbildirisiyle bagvurdu. Bildiride gunlar yaz1hydi: "Yeni ganh Rus silaluolmak ve Rusya'mn Dogu'daki tarihsel görevini yerine getirmek vatanborcumuz olmaktadir. Kalbimiz bu istekle yanmaktadir. Rus bayragi,Îstanbul ve Çanakkaleogazlarmda özgürce dalgalanacaktir. Sizin ira-deniz, yüce devletiniz Türkiye boyundurugu altmdaki halklara özgür.

lük verecektir." Tagnaklann olugturdugu gönül1ü birlikler, Türkiye cep-hesinde Rus ordusuna öncü oldu.

SubatDevrimi, Tagnaklarm, Ruslarm yardumyla hedeflerine ulagmaumutlanm güçIendirdi. Tagnaklar, hesaplarru Rusya'nm Türkiye'niníçig-

37



lerine karigmasma göre yaptilar, Rus büyük devletçiliginin az1h taraftanve

"anargi" kargitt oldular, sadece Bolpevizm'e kargi degil, aym zamandaezilen milletlerin kurtulug hareketlerine kargi da mücadele ettiler.Ekim Devrimi'nden sonra Tagnaklarm durtunu radikal bir biçimde de-

gigti.Onlar, birlegik burjuva Rusyasi taraftan, sosyalist Rusya karç1tl ol-dular. Onun için devletin birligini savunanlar bir anda aynhkç1hŠlzdibir gekilde savunur hale geldi.Üçlüblok partiler, Gürcü Mengevikler, Er-meni Tagnaklar, Türk Müsavatçilar Bolgevik Rusya'ya kary1 KafkasardiBirligi'ni olugturdular. Ancak Kafkasardi, egemenligini ilan etmemig birdevletti. Sovyet iktidannm kisa süreli olmadig1 aç1khga kavuytuktan

sonra Mengevik, Tagnak, Müsavatç1 bloku, Kafkasardi'nm Rusya'dan ay-nldigim bildiren bir bildirge yaymtladt Rusya'nm

"demokratik"

destegin-den yoksun kahnca Kafkasard1'nm kaderini tayin edecek yeni destekler

aramaya koyaldular. Gürcü Mengevikler, Alman ordusunu yarduna ça-girdilar.Müsavatçilar, kurtulugu Türkiye'de aradilar. Tagnaklar, öncedenErmeni meselesinin çözümünü isteyen Itilaf Devletleri'nin zaferine belbaglad11ar.1918 tenunuzunda Tagnaklar, Bakü sovyetinde, Sovyet iktida-

rmm ortadan kaldmlmasi ve Iran'dan Ingilizbirliklerinin komutam Ge-neral Dinstervil'in çagnlmasi kararim aldL Tagnak, Eser ve Mengevikbloku Sovyetlerde çogunlugu ele geçirdiler. Kafkasardi'nda Sovyet ikti-dan tasfiye edildi. Bakü proletaryasmm önderleri Saumyan,Caparidzevd. Hazar steplerinde acimasizca öldürûldüler. Alman-Türk blokunun

çökmesinden sonra Ingilizler,bütün Kafkasard1'm iggal ettiler. Menge-viklerin, Tagnaklarm ve Müsavatç11arm

"bagimsiz"

hükümetleri, Ingilizemperyalizminin diktatörlügüne itaat ettiler.Tagnaklar,

"büyük

Ermenistan" slogamm savunmaya devam ettiler vebu

"bagnnsiz" devleti manda altma sokmak için Amerika'ya sundular.

Bagkan Wilson, bu teklifi kabul etti, ancak ABD Senatosu, Tagnaklan üz-

me pahasma manday1 reddetti. Bummla birlikte Tagnaksutyun "BirlegikRusya" umutlarmdan da vazgeçmedi; Denikin'le 1919yllmda gizli bir as-

keri birlik antlagmasi imzalad11ar. Kemalist hareket, Tagnak planlarmabüyük tehdit olugturayordu. Kemalistler, Ermeni meselesinde özde sulta-

mn ve Jön Türklerin politikasuu devam ettiriyordu. Tagnak hükümeti ise

somut olarak Îtilafdestegiyle Kemalistlere kargi politika yürütüyordu.1920 sonbaharmda Tagnaklar, Ermeni-Türk savagi ç1kard11arve sa-

vagm sonunda tamamen bozguna ugrad11ar. Bu andan itibaren Tagna-kizm yok olmuy sayilabilirdi. Ermenistan'da halk kitleleri uzun y111arTagnaklarm yamndayd1, 1919'da Tagnaklara parlamento segimlerindeyüzde 90 oy verdiler. 1920'ye gelindiginde, Tagnaklarm politik etkisin-

den kurtulmaya baglamiglardi. 1920 mayismda, iççiler ve askerler,Aleksandropol'de Tagnaklara kargi ayaklandilar. Tagnaklar, yüce eme-

ginkargismda boguldular.1 arahk 1920'de Ermenistan'da Soxyet iktidari kuruldu. 1921 quba-

38



tmda Tagnaklar, iktidari ele geçirebilmek için son bir girigimde buluna-rak ayaklandilar. Bu girigim çökügle sonuçlandi. Tagnaklar, bundan

sonraki çahqmalarma yurtdigmda devam ettiler. Emperyalizmin ajamoldular ve onlarm yardmuyla Bolgevizm'i y1kmaya ve

"bagunsiz"

Erme-nistan'1 yeniden kurmaya çahytilar. Son zamanlarda Tagnaklar, Bolge-

vizm'e ve Pantürkizm'e kargi maceraci bir dügünce sifatmda, Kürtlerinve hatta Gürcülerin de içinde bulundugu Îran'm hegemonyasi altmdaPaniran birligini savannyorlar.Tagnaksutyun, devamh olarak kendi içinde bölünüp, parçalandi.

1905'ten sonra partide güçlü bir sol kanat olugtu. Bu kanat, küçük burju-

va"sosyalizmi"ne

ve agm milliyetçi politikalara kargi muhalefet yapt1.

Partideki"sol" muhalefet, emperyalist savag döneminde var oldu. Bu

gruplar, SubatDevrimi'nden sonra, "Sol Tagnaklar" adh örgütte birlegti.

1922-1923'te Tagnak mülteciler arasmda, Kaçaznuni ve digerlerininönderliginde bir tasflye alonu meydana geldi. Bu hareket, Ermeni çev-relerinde Bolgevizm'e dönügümün bir göstergesiydi. Ermenistan'dasosyalizmin kurulugunda kapitalizmin kökü kazmdi ve Tagnakizm'eölümcül darbe vuruldu.

(Bolpaya Sovyetskaya Entsiklopediya, c. 20, s. 526 vd, Aktsioner-

noe Obgestvo "Sovyetskaya Entsiklopediya", Moskova, 1926.)



Belge 3

Sovyet Ermenistant devlet adanu B. A. Boryan'ut1 Ermenis-

tan, Uluslararast Diplomasi ve SSCB adh eserinden

"Türk sultanlari, Ermenileri sevdiler ve imkânlari ölçüsünde

korudular..."

Îstanbul'un 1453 y11mda IL Mehmed tarafmdan fethi, Ermenilere yö-nelik hiçbir zulme yol açmanugtir ve genel olarak onlar aç1smdan hiçbir

olumsuz sonuç dogurmanugtir. Tam tersine tarihsel kaynaklar, Meh-

med'in Ermenileri sevdigini ve Ermeni milletini devlet için yararh biröge olarak gördügünü, tebaasma insancil yaklagtigun, teerübelerine ve

mali iglerdeki bilgilerine sayg1 duyarak Ermeni zanaatkâr ve tüccarlanIstanbul'adavet ettigini yazmaktadir. Aym gekilde Sultan I. Selim de

1513 yllmda Tebriz'i fethederek digerleriyle birlikte bütün Ermeni zana-atkârlan da 1stanbul'agetirmigtir. "MilliErmeni tarihi, Türk sultanlan-

I. Bagrat Artemoviç Boryan, önemli Sovyet-Ermeni devlet adamlarindan ve parti yöneticlle-

rinden biridir. 190Tten baglayarak KomünistPartisi Dyeligi yapan Boryan, Nijni ÇambarakYelizavetpol bälgesinde bir köylu ailesinin çocugu olarak dünyaya geldi. Bakü'de 1905-l907

yl afindaki devrimci hareketin içinde yer aldi. 1912-l9I3 yillannda Rusya Sosyal Demokrat

1;çiPartisi'nin (RSDLP)Bakü Komitesi üyeligini yapti. l9|3-1915 yillarinda partinin TiflisKo-mitesi'nin üyesiydi. BirinciDünyaSavagisirasinda KafkasCephesi'nde askerler arasinda çalig-malarda bulundu. Baskilarla kargi karplya kaldi. 1917 SubatDevrimi'nden sonra RSDIP

(b)'ninetersburg Komitesi üyesi oldu. 19I7-1918 yellarindapartinin Bakû Komitesi üyeligive Sabunçi-Balahanbölgesi KizilBirligi'ninkomutanligi görevlerini üstlendi. 1917 EkimDevri-

mi sirasinda Kars'ta askerler arasinda devrimci faallyet yürüttü. Kafkaslar'da Sovyet iktidari-

nin kurulmasinda etkin rol oynadi. Lenin'le kigiselolarak da tanigan ve birlikte çaligmigolan

Boryan, o dönemde Merkez Komitesi'nin görevlendirmesiyle Baku, Tiflis, Erivan,Yelizavet-

pol, Gumrü, Kars, Sarikamiggibi merkezlerde änemli görevler Ustlendi. Düzenli olarak Le-nin'e bölgedenraporiar gänderdi. Daha sonraki ylilarda lse Toprak Halk Komiserligi'nde,Rusya'daki Ermenistan Ticaret Temsilciligi'nde çaligti; SSCB Devlet Bankasiyönetimindeve

Finans Halk Komiserligi kurulunda yer aldi. Partinin 15.ve 16. kongreierinde Merkez Dene-tim Kurulu Oyeligine seçildi. Bütän Rusya Merkez Yurütme Kurulu üyeligi yaptl.Boryan'inSovyet devieti ve Komünist Parti yayin organiarinda, birçok bilimsel incelemesi

yayimlanmLg-

tir. Bkz. BüyükSovyetAnsikÏopedisi'nin1970-l977askisi) "B. A. Boryan" maddesi ve G. B.Garibcanyan, V.I.Lenini BolgevikiZakavkazya,s. 129 vd., 133, 138, 212 vd, IzdatelstvoPoliti-çeskoy Literaturi, Moskova, l971.

40



nm XVI.yüzyildan itibaren bugüne kadar (1876)Ermenileri esas olaraksevdiklerini ve imkânlan ölçüsünde koruduklanm ileri sürmektedir."2Onlara yönelik genel bir baski olmam14, hükümet, tebaasmm çikarlarmi

gözetmig,tek tek kipilerden ve hükümet memurlanndan Ermenilere yö-nelik baslo tegebbüslerininkökünü kurutmuqtur.3 Ermeniler tarafmdan

bakacak olursak, onlar, sadece bang içerisinde yagamanug, aynca Türksilahmm baçanlanudan büyük mutluluk duymugtur. 1606 y11mda Kib-ns'taki Rum ayaklanmasima Türkler tarafmdan bastinlmasi Ermenilerarasmda mutluluk yaratm19tir. 1780 yllmda Suvorov,* raporunda ÎranSahhgihâkimiyeti altmdaki Ermenilerin ezildigini ve sömüräldügünü,bunlann birçogunun Türkiye'ye kagtigmi yazar.5 Öyleki Türkiye'dekiErmeniler, Îran'dakilere oranla daha iyi yaganuylardir. Rusya'dakilerleilgili olarak ise Linch, "Ermenilerin birçogu uzaklara gidiyor, özellikle

de Türk hükumetini tercih ediyorlar". demektedir.61821 y11mda Hassan Han, Kars bölgesinden esirler almig ve Ermeniesirler, Agasi tarafmdan kurtanlmigtir. Agasi, dindaglan olan Ermeni-1erden Rus topraklarmda yagamalanm istemig, fakat Ermeniler redde-derek Türkiye'ye geri dönmüglerdir. Bu olayl, H. Abovyan anlatmakta-dir. Ermenilerin Türkiye'ye geçiginde 1795 ylh önemlidir. XVII. yüzy11-da, Akop Karnetsi'nin yazdigma göre, Türkiye'de örnek olacak bir dü-zen hüküm sürmektedir. Yazar, H1ristiyan devletlerinde bir Müslümanülkesi olan Osmanh Imparatorlugu'ndaki gibi bir düzenin olamadigm-

dan yakmmaktadit (...)7"Aileleri Türk pagahklarmda bulunuyor ve ülkenin zenginliklerini

yurtd1pma götürüyorlar" diye yakmmaktadir bir Rus memurud 1835 y1-hnda Baron Vrangel, Baron Rozen'e "Gümüghane'de idari makamlar,Rum ve Ermenilere dini ayinleriyle ilgili hiçbir baski yapnuyorlar. Tica-ret, tamamen Rumlarm ve Ermenilerin elinde" geklinde yazmaktadir.9Marx ise "H1ristiyanlar, Türkiye'de dinsel özgürlüklerden Avusturya veRusya'dakilere göre daha gok yararlamyorlar" demektedir.10 Bu arada

Avrupa devletleri, kendi ülkelerinde emekçilerin çok daha kötü çartlar-da yagadigmi gizleyerek ve Türklere karg1 yagma seferlerini aklamak

2. Forts, 1876, c. I, s. 369 vd. - (B.A. Boryan)

3. A.g.e., s. 370 vd. - (B.A. Baryan)

4. RusÇarigi'ninnemli komutanlarmdan.5. Sobranie Aktov, OtnosyagihsyaK IstoriiArmyanskogoNorado, c. 2, s. 68, Moskova, I838.- (8.A. Boryan)6. H. F. B. Linch,Armeniya,PutyoweOçerki I Etyudt,c. 1, s. 589. Tiflis, 19IO. - (B. A. Bor-

yan)7. Avdelbekyan, Nork, c. 3, s. 106 vd, 1923; Raffi,Taçkaayk,Tiflis, 1895. - (B.A. Boryan)

8. Aktr,c. 5, s. 491. - (B.A. Boryan)

. A.g.e, c. 8, s. 889; Forts, 1876, c. I, s. 372.- (B.A. Boryan)

10. Mar× i Engels, Sabr.Soç., c. 10, ss lBl.- (B.A. Boryan)

41



için, "H1ristiyanlara özgürlük" slogamm kullanarak Türkiye karpti

kampanya yürlittüler. Bu gekilde H1ristiyanlarm agir partlarda yaçadik-

lan uydurmasi, Avrupa devletlerinin sömürgeci iggallerini gergekleptir-meleri için bir araç oldu. 1830 y11mda Pankratov, Kont Paskeviç'e11

"Türk agalarm hemen hemen bütün topraklan, gâvurlar (Hiristiyanlar)

tarafmdan igletiliyor ve neredeyse bütün ticaret ve bütün zanaat H1ris-tiyanlann elinde" diye yazar.12 Neredeyse her yerde Türkiye ekonomi-si, H1ristiyanlarmelindedir. Bu durum, Ermenilerin Tiirkiye'nin ç1kar-lanm niçin laskançça savunduklanm açiklamaktadir 1828 ylhnda Pas-

keviç, Nesselrode'ye "Benim Gümrü'ye (öncedenAleksandropol,pimdi Leninakan) geligime kadar Türkler, Ermeni ajanlan aracihgiyla

bizim topraklarmuzda ne olup bittigini oldukça iyi bir gekilde ögreni-yorlardi" geklinde yazar.14 Buradan da görülmektedir ki, Ermeniler

Çarhkhükümetine Îran'la ilgili bilgi gänderdikleri zaman onlan"onur-

lu", Rus hükümetine sadik saym1plar; aymsm1 Türk komutanhšma yap-

tiklari zaman ise onlan ajan ilan etmiglerdir. Çarhkmemuru, Ermenile-rin Türk hükümetinden memnun olmasuu ve Osmanh Imparatorlu-

gu'nu,bununla birlikte kendi yurttaglano Rus sömürüsünden koruma-

sun bir türlü kabullenememektedir.

Rus diplomasisi, iggalci amaçlarla Türkiye'ye kargi silah olarak kul-

lanma imkânlan açismdan, Türkiye'de yagayan halklar arasmdaki ilig-

kileri ilgi alam içinde gönnügtür. Ancak gerçek gudur ki, Türkiye'deki

halklar tam bir uyum içinde yagarugtir, onlan kullanmak, ihtimal digigözükmektedir. Paskeviç, 1829 yilmda bu meseleyle ilgili olarak Nes-

selrode'ye göyle yazar: "Nasturilerin,15 Ermenilerin ve Keldanilerin16

çogonlugu, Yezidiler gibi katlamlamaz tarikatlara mensup Müslüman-

larla egit partlarda Kürtlerin yanmda sigmacak yer buldular ve birlikte

tam bir uyum içinde yaglyorlar."17

Türkiye'de farkh inançlara mensup halklann dügmanhk ve nefret-

ten annnug olarak yagadiklarmi Kinm seferi zamanmdaki olgular da

kamthyor: "Alagkert sancagi eski müdürü Mamed Bey, bu sancaga200 Kürt aths1yla birlikte geldi. (...)Bütün yerli halkla dostane iligki-ler kurdu ve kigi geçirmek üzere Malazgirt'e gitti."18 Kürt beyleri, sa-

I I. Erivan kontu.

I2. Aka, c. 7, s. 842.- (B.A. Boryan)

13. ÇarlikRusyasi'nin digigleribakani.

14. Akti,c. 5, s. 573. - (B.A. Boryan)

15. V. yüzyllda Hiristiyanlik içinden çikmi.ybir tarikat. Tarikatin ismi, kurucusu IstanbulPatrij|i Nestorius'tangellyor.

16. Sami käkenli bir agiret.

I7. Akti,c. 7, s. 786. - (B.A. Boryan)

I8. A.g.e., c. I l. 1878, s. 226.- (B.A. Boryan)

42



vag zamanmda oldugu gibi sonrasmda da Ermenileri himaye etmigve onlan korumuqtur. B

Kürtler, Ermenilerle sadece dostça yagamanug, hatta yagh Martiros-yan'm Azerbaycan Bagpiskoposu Isak Sasunyants'a 1855 yllmda yazdi-

gimektuptan anlagildigi gibi, onlarm etkisinde kalmiglardir: "Ermeni-

ler, Nasturiler gibi Kürtler de benim sözümü sayg1yla dinliyor. Bu duru-mu güç1endirmek için saym konsolosa (Rus-BB) takdim edilmek üzeresize saygm Ermenilerin, Nasturilerin oldugu gibi saygm Kürtlerin demühürlü mektubunu gänderebilirim."20 Bu almtilar, meselemizi ilgilen-diren noktalari, Ermenilerin Türkiye'de kölelegtirilip kölelegtirilmedi-

gini,hiçbir hakka sahip olup olmadigim ve kurtuluglari için Rusya'nmhimayesine ihtiyacl bulunup bulunmadignu netlegtiriyor. (...)Rus ordusu, Türklye'ye seferleri s1rasmda Türkiye Ermenistam'nda

inamlmaz sayida hayvanla ve dola ambarlarla kargilagti.21 Òyleki,Rusya Ermenistam'nm ve Kafkasardi'nm hiçbir bälgesinde böyle birmanzara göremezdiniz.22Türkiye'deki Ermenilerin ekonomik yagam kopullarma bir göz ata-

hm ve verilen haberlerin gerçek mi, yoksa çagdaylarm ipe sapa gelmezaç1klamalan nu oldugunu görelim.Îlk önce topragin kullamm1. "Türkiye'de Ermeni köylüleri, topragm

azhšmdan gikâyetçi degil. Oysa Gümrü'de (Rusya'da-BB) topragm ye-tersizligi korkunç denecek ölçülerdedir."23 Türkiye'de toprak sahipligive toprak kullanmn, igletim için herhangi bir smirlamaya tâbi degil.24H1ristiyan köylülerin ekonomik durumu, Müslümanlardan, Türklerden,Kürtlerden daha iyi. Bir Ermeni gezgini ve milliyetçisi olan A-do'nun,Türkler ve Kürtler Ermenilere göre nasil yagiyorlar sorusuna, Ermeniköylüler göyle cevap veriyor: "Kürtlet', Ermenilere oranla daha fazlaesaret altmda." Türk köylüler de sömürülüyor ve kölelegtiriliyor; milli-yet burada hiçbir önem tag1mlyor: "Sömürücüler için milli ayrimyok";25 Osmanh Împaratorlugu'nun hâkim snuflarmm ekonomik sömü-

rüsü ve Türk hükümetinin hukuk kurallarma göre, köylü nüfusa egitmuamele yap1hyor. Türk hükümeti, "ister

Ermeni, ister Süryani, isterKürt ya da Türk olsun",26 aynm yapmayarak, hâkim smiflarm ç1karla-rmi koruyor.

19. Myak, 1878, No. 6, s. 370.- (B.A. Boryan)

20. Aktt,c. I I, s. 479. - (B.A. Boryan)

2 I. Myak, 1877, No. 78, - (B.A. Boryan)

22. A.g.e., 1878, No. 26. - (B.A. Boryan)

23. L. Sarkisyan,AytsTyurkatsAyastan, s. 7| vd, Tiflis, 1890.- (B. A. Boryan)

24. A.g.e.,s. 72, - (B.A. Boryan)

25. A-do, Vam,BiglisiYevErzerum Vilayetner,s. 278, Erivan, 1912. - (B.A. Boryan)

26. A.g.e., s. 303. - (B.A. Boryan}

43



Yetkili kigilerin genel devlet sömürüsü d1gmda, Kürt yetkililerin sö-

mürüsü var. Bunlar, "Türk hükümetinin zay1fhšru ve güçsüzlûgünü

kullanarak, Kürtlerin yamnda Hiristiyanlari ve Müslümanlan da hükü-

met yetkililerinden ve mültezimlerden daha çok sömürüyorlar"27 bu .

olgu maraba kurumuyla dogrulamyor.

(B. A. Boryan, Armeniya, Mejdunarodnaya Diplomatiya i SSSR,

c. 1, s. 173 vd, 175 vd, 178 vd, Gosudarstvennoe Îzdatelstvo,Moskova-

Leningrad, 1928.)

27. Rollen-Jackman,Armeniya,Armyane ÏTrakton", PolozhenieArmyanVTurtsii,s. 52, Mos-kova, l896.-(B.A. Boryan)



Belge 4

Rus Türkolog V.A. Gordlevskiy'ini Türkiye Notlarindan2

"Ermeniler, sadece kamusal alanlarda degil, evde de Türkçe

konuguyorlard1."

O dönemde3 Ermenileri, Türkleri ve Kürtleri birleytiren bir halkavardi. Ermeniler, genel olarak sadece kamusal alanlarda degil, evde deTürkçe konuquyor, ticari yazigmalarda Türkçe kullamyordu; ancak Er-meni harfleriyle yaz1yordu. Ermeniler arasmda halk müzigi folkloruhaznesini koruyan âg1klar vardi. Türkler tarafmdan unutulmuy DedeKorkut Destam yakm zaman önce Beygehir'de bir Enneni tarafindantekrar yazilnugt1. Nigde'de bulundugum zaman Türk folkloruyla ilgile-

nen Ermeni ailesi Boyaciyanlar tarafmdan sicak bir gekilde agirlandim.Ev sahipleri tarafmdan yola çikmadan evvel geceleyin alelacele yazdik-lan atasözleri derlemesini hâlâ degerli bir hatira olarak sakhyorum.Egitimli Ermeniler dini müsamahasizhktan kurtulmuglardi; Hiristi-

yanlar ile Müslümanlar arasmda daha yalon iligkiler kuralmasma ugra-giyor hatta bazen Rusya'da da Müslümanlarm gänlünü kazanmaya vekargilikl1 käklü güvensizligi larmaya yönelik incelikler gösteriyorlard1.

(V.A. Gordlevskiy, Îzbrannte Soçineniya, c. 3, s. 127, IzdatelstvoVostoçnoy Literatun, Moskova, 1962.)

I. Vladimir Aleksandroviç Gordlevskly, 7 ekim 1876'da dogdu. Rusya'nm änemli Türko-logiarindan biri olan Gordlevskiy, Sovyetier'in Türk dili ve edebiyati, Türk folkloru ve ta-rihi üzerine önemli uzmanlarindan saylliyor. 1899 yilmda Lazarevskiy Dogu Dilleri Ensti-tusü'nü, l904'te ise Moskova Üniversitesi'ninarih-Filoloji Fakültesi'ni bitirdi. l907 yllin-dan itibaren Lazarevskiy Enstitüsü'nde (dahaonra adr "Moskova SarkiyatEnstitusü" ola-caktir) Türk dilive Türk edeblyat tarihi dersleri verdi. 1918-1948 ylilart arasinda bu ens-titüde profesär olarak görev yapti. Ardindan SSCBBilimler Akademisi SarklyatnstitüsüYakindogu ve Ortadogu Û!keleriDil ve Edeblyati Bälümü'nün bagina geçti. Uzmanlikalanlari

üzerine birçok önemli eser veren Gordlevskiy, iki kez Lenin Nigani'na, bir kez deKizilBayrak Emek Niyani'na layrkgöruidu. 10 eyiül 1956'da Moskova'da öldü. Skz. BüyükSovyetAnsiklopedisfnin(1970-1977askisi) "V.A. Gordlevskiy" maddesi.2. Gordlevskiy, Birinci Dünya Savagisirasinda Rus ordularanda tercüman olarak çaligmigve Turkiye izienimlerini notlar halinde yayimlamigtir.

3. 1877-1878 Türk-Rus Savagtnin öncesi kastedilmektedir.



Belge 5

Ermeni Sovyet tarihçi G. M. Arutynnyan'in XIX. Yüzyden

90'lt Y llarenen Ortalarenda Îngiliz Burjuvazisinin Ermeni Me-

selesindeki Gerici Politikalare baghkli doktora tezinden

"Protestan misyonerleri, Erineni meselesinde ingiliz diplo-masisinin ideolojik suç ortail olmastur."

Ermeni halkmm kaderi, 1878 y11mdan baglayarak Ermenistan'da

Sovyet iktidan kurulana kadar kapitalist devletler arasmdaki en utanç

verici pazarhklarm bir unsuru olmugtur. Ancak Ermeni meselesinin sö-märülmesinde en apagihk rolü ingilizburjuvazisi oynarugttr. (...)Ermeni ulusal hareketinin bu ikinci sürecinde Îngilizdiplomasisi, fa-

aliyetlerinde Ermeni meselesine dayanmaya çahemigtir. (...)BerlinKonferansi sürecinden itibaren Ingílizkapitalizmi, Ermeni hallo üzerin-

deki sömürgeci etkilerini pekigtirmigtir. Bunun için Îngilizdiplomasisi,Berlin Sözlegmesi ve Kibris Konvansiyonu'yla üzerini örtüp, Ermenimilliyetçi önderlerin Bati Avrupa yönelimini kullanarak Bati Ermenis-tan'dakil konsolosluklari ve istihbarat agi aracihš1yla çahymalarm1

özenle maskelemigtir. Protestan misyonerler ise Îngilizdiplomasisinin

ajam rolünde ideolojik suçortag1

olmugtur.

(G. M.Arutyunyan, Reaktsionnaya Politika Angliyskoy Ðuriuazii V

Armyanskom Voprose V Seredine 90-A Godov XIX Veka, s. 2, 8, Mos-

kovski Gosudarstvenmy Universitet im. M. V. Lomonosova, Moskova,

1954.

I. Osmanlidöneminde Dogu Anadolu'da Ermenilerin yasadLgl bölgeler "Bati Ermenistan"olarak adlandinlmaktadlf.



Belge 6

Ermeni Bolgevik önder O. A. Arutyunyan'in hatiralarmda1905 Kirinu ve Tagnaklar

"Tagnaklar, 1905 yllinda Azerileri yok etmek için kampanyabaglattilar."

1905 ydmm baglannda Bakü'de cereyan eden kardeg kirmu, silahhTagnak çeteleri mavzeristlerin çekip çevirdigi Kamarlo'da da devam et-ti. Tagnaklar, Azerbaycanhlan "Öldürebildiginadar öldür, yagmala,kimseye acuna" slogamyla yok etmek için kampanya baglattilar. Tag-naklar, Ermeni köylerine dagilarak katliam konugmalari yapt11ar,

emekçi köylüleri ellerinde silah Ermenilerin "onurunu ve hayatuu ko-rumaya" çagirdilar, Ermeni nüfusu Azerbaycanhlara kargi silahlandir-

maya çabaladdar. Tagnak eglayalar1, yagma yaptilar, sivil halki öldür-düler, onlarm köylerini atege verdiler. Bu tür olaylarm son bulmasm-dan sonra Ermeni halkmm sözde

"kurtancilan"

evlerine geri döndüler

ve"zaferlerinin"

gerefme gölenler düzenlediler.Tagnaklar, silah konusunda hiçbir yokluk çekmediler, öyle ki Erme-

ni piskoposlan Horen ve Suren tarahndan yetkili kilman heyetin gön-

derildigi Vorontsov-Dagkov'un1 özel izniyle silahlandmlm1;lardi. Ta-

nak humblan,2 kÖylül€r üZerinde büyük bir yüktü. Köylük bölgelerdebulunmuy ve köylülerden kan içici hmbapetlerin3 faaliyetleri konusun-daki yakmmalanm dinlemigtim. Insanda ne rahat ne huzur birakiyor-lardi. "Birileri gidiyor, digerleri geliyor" demigti köylüler. "Hepsini bes-le, yatacak yer bul, atlara arpa ve kuru ot ver; peki zamam degil mi ar-tik eve gitmenin?" Köylülerin böyle bir

"küstahhéma"

largm bir sesle

qu cevab1vermig hmbapet: "Siz, bize muhtaçsmiz." "Niye ki?" diye sor-muy köylüler. "Çünküiz, sizin hayatmizi ve varhklanmzi kurtanyoruz.

Eger biz olmasaydik, Azerbaycanhlar gelir, hepinizi dograr, evlerinizi

I. ÇarlikRusyasi'nin Kafkasyavalisi.

2. Tasnak silahli çeteleri.

3. Tagnak silahli çetelerinin kornutanlanna verilen ad.

47

yakar ve hayvanlarm1zi çalard1" demigler. "Biz, Azerbaycanhlarla dos-



tane yaylyoruz. Bizim toplumumuz onlardan degil, sizden çekiyor" diyekarg1hk vermig hakh olarak käylüler. Hmbapetler, sadece tehditle köy-

lülerden para ve ürün alabiliyorlardi. Silah satin alma bahanesiyle

halktan zorla para toplanmasi, 1907 yllma kadar sürdü. Bälgenin köy-

lüleri, hmbapetlerin aldatmacalarma, dolandiric1hklarma ve tecavüzle-rine artik tahammül edemiyorlard1. Hepsini köylerden

.kovdul

"Sizi

ve atlarmizi yeteri kadar besledik. Yokluk içinde yagarken size agir ha-raçlar verdik. Bizi yoldugumuzla ve ailelerimiz için duydugumuz kayg1-

larla bag baça barakm." Mavzeristlerin tehditleri bogunayd1. Tagnak kaniçicileri tarafmdan büsbütün yagmalanan ve çileden çikarilan köylüler,sadece onlara yardim etmeyi reddetmedi, ayrica bagmda hmbapetlerinoldugu Tagnak sürülerini köylerden kovaladilar da.

Maceracilardan, katillerden vecani ögelerden meydana

gelen mav-zerist Tagnaklar, önemsiz bir sebepten veya sebepsiz yere her zamanmavzerlerini bir insam öldürmek için kullanmaya hazirlardi. Tagnaklar

tarafmdan düzenlenen Dalar käylülerinin bir toplantismda"milli

kah-

raman" mertebesindeki hmbapet Sumbat, çeyitli süslemelerle humba-

smm"zaferleri" üzerine konugmaya bagladi ve bir bölgede tek tük kal-

mig, Ermenilerin hayati için sözde tehlike yaratan Azerbaycanhlari na-

sil yok ettiklerini anlatt1. Sanseseri o toplantiya ben de denk gelmig-tim. Cesaretimi topladim ve açiktan hmbapet Sumbat'a kargi çiktim.

Ona hiddetle Azerbaycanhlarm Ermeniler için tehdit olmadigun söyle-dim. Sözlerimi tamamlayamadan hmbapet Sumbat, mavzerini çikardi

ve bana nigan aldi, ama gansima o anda yanmda duran okul arkadagim

ögretmen Haçik, mavzeristin kolunu tuttu ve "Bolgevik"in hakkmdan

gelmesine izin vermedi. Bizim bälgenin Tagnaklan ve hmbapetleri ba-

na bu ad1 takmiglardi.

(O. A. Arutyunyan, Vospominaniya, s. 47 vd, Armyanskoe Gosu-

darstvennoe Îzdatelstvo, Erivan, 1956.)

Belge 7



Sovyet tarihçi P. Kitaygorodskiy'in Sörnürge KöleligindenMilli Bagamstzfrga ad11 eserinden

"Rum-Ermeni burjuvazisi, Türkiye'nin milli ekonomisinde y1-kici bir rol oynnyordu."

O dönemde ingiliz ve Fransiz sermayesi Osmanh Türkiyesi'nde ol-dukça etkili olan Rum ve Ermeni burjuvazisine dayamyordu. (...)Rum-Ermeni buljuvazisi esas olarak tefeci Fransiz bankerleriyle iligki içeri-sindeydi ve Türkiye'nin milli ekonomisinde yikic1 bir rol oynuyordu.Bu gruplar, Bat1'yla hemen iligki kurmamn pegindeydi, (...)Tahil ambari Anadolu, istanbul'dan kopartihyordu. Rum-Ermeni

burjuvazisi, tekrardan Ingiliz-Fransiz sermayesinin himayesi altindakaybettigi ekonomik durumunu geri kazanmaya baglad1. Türk millibuljuvazisi ise yok olma tehlikesiyle karg1karylyaydi.

(P. Kitaygorodskiy, Ot Kolonialnogo Rabstva K Natsionalnoy Neza-visimosti, s. 30, 41, 58 vd, "Moskovski Raboçiy", 1925.)

Belge 8



Tagnaksutynn'un yayin orgaru Orizon gazetesinde 1912 y11m-

da yayamlanan makaleden

"Ne bir Türk ne de Türk devleti bundan böyle hiçbir Ermeni

için deger tagunamaktadn•."

(...)Türk devlet yetkilileri ve iktidar sahipleri bilsinler ki, ne bir

Türk ne de Türk devleti bundan böyle higbir Ermeni için deger taguna-maktadu-. Varhklanm korumak için bagka yollar dügünsünler. (...)

(Orizon, No. 196, 1912'den aktaran: K. N. Karamyan, Polojenie Za-

padmh Armyan, "Armyanskiy Vopros" i Mejdunarodnaya Diploma-tiya VPostedney ÇetvertiXIX VekaÎ Naçale XK Veka, s. 81, Yerevans-ki Gosudarstvenmy Universitet, Erivan, 1972.)

Belge 9



Sovyet Ermenistaru'nm yazarlarmdan S.G. Pirumov'un Yurt-drpradaki Taynaklar baghkh kitabmdan

Çarhk Rusyas1'nm "Ermenisiz Ermenistan" projesi ve Tag-naklarm rolüs.

ÇarhkBakam Lobanov-Rostovskiy,1 "Ermeni meselesi"nde kendihükümetinin politikasuu karakterize ederek istisnai bir kesinlikte vearsizca gunu açiklanugti: "Bize Ermenisiz Ermenistan lazun!"Ermeni milliyetçiliginin saldirgan partisi Tagnaksutyun, Çarhkbaka-

mum slogamm hayata geçirmek için bütün gücüyle her geyi yaparak,

bayragma gunu yazdi: "Bagunsiz ve birlegik Ermenistan!" Ve... Çarhkgenerallerinin, Ingiliz bakanIarmm, Fransiz bankerlerinin, Amerikan"hümanistlerinin"

ve bütün papazlarm"yardmuyla"

Türkiye'de bir "Er-menistan"a ulagti, ama gerçekten de Ermenisiz.

(S. G. Pirumov, Dapnaki Za Rubejom, s. 129, Îzdanie Nauçnoy As-sotsiatsii Vostokovedeniya, Tiflis, 1934.)

I. Aleksey Borisoviç Lobanov ostovskiy, Türkiye'de ve birçok Avrupa ulkesindebuyu-keiçilik gärevini yürüttükten sonra 1867-l878 yillarinda içigleri bakanligi, l895-l896 ylila-rinda da digigleribakanligi görevinde bulundu. 1896 yllinda öldü. Skz. BüyükSovyetAnsikto-pedisi'nin(1970-1977askisi) "A. B. Lobanov-Rostovskiy" rnaddesi.

Belge 10



Ermenistan'm ilk bagbakatu Ve Taynak Partisi'nin kurueusu

O. Kaçaznunikin1 Tagnak Partisi'nin bir yurtd1µ konferansina

sundugn rapordan

"Gönüllü birliklerin olugturulmasi hatayd1..."

Daha Türkiye'nin savagan ülkeler ailesine katalmadig ve katilmaya ha-

ztrlanmadig 1914 sonbahari boyunca Kafkasard1'nda büyük bir gürdtü

ve büyük bir enerjiyle Ermeni gönüllü birlikleriolugturalmaya baglandi.

Ermeni Devimci Partisi Taquaksutyun (ARPD), birkaç hafta önce Er-

zurum'da gönüllü birliklere kargi olumsuz bir tav1r alma karan alnug ol-

masma ragmen, birliklerin olugturulmasmda ve Türkiye'ye karg1 askeriharekâtta aktif rol aldi. Bir hayli kötü ve ciddi sonaçlar dogurabilecek

böylesine agir ve sorumluluk gerektiren bir meselede, ARPD'ninKafka-

1. Ovanes Kaçaznuni (lgithanyan),918 yllitemmuz aymda kurulan Ermenistan devletininilk bagbakanidir. Tagnak hükumetini, 1919'un agustos ayina kadar 13 ay yänetmigtir,

Ta§-

naksutyun Partisi'nin kurucularindandir ve önemll lideriydi. Ermenistan'inve Tagnak Parti-

si'nin en yetkili kipislydi.Kaçaznuni LB68yllinda Gi3rcistan'a bagli Ahiska bölgesinde dogdu. Mimarlik egitimi

aldik-

tansonra Bakü, Batum ve Tiflis'te mimar olarak çaligti. Tagnak

örgütune Baku'de katildi.

1905-1906 yillarindaki Ermeni-Tatar çatigmalari sirasinda kargiliklakirimi engellemek üzerekurulan komisyonda görev yapti. 19l I yllinda Tagnaksutyun davasindan arandigindan

dola-

yi Türkiye'ye kaçti, Istanbul'da,rdindan da DoguAnadolu'da bulundu. Propagandafaali-

yetleri yarattu, 1914 yllinda Kafkasardi'na geri döndu. 19lTde Ermeni Ulusal Konseyi

Dyesi oldu. 1918'e kadar Kafkasya Parlamentosu'nda (Seym) Tagnak temsilcisiolarak bu-

lundu. Trabzon ve Batum'da Türklerle yapilan barig görügmelerinde Ermeni heyetiiçinde

yer aldi. 4 haziranda Hatisov'la birlikte Ermenistan Cumhuriyetiadina Batum Antlagma-

si'na imza atti. 19IB temmuzundabagLm$Iz Ermenistan'in ilk bagbakani oldu. 1919 agusto-

suna kadar bu görevde kaldi. l9I9 gubatinda ErmenistanParlamentosu'nun kararlyla yar-

dim saglamak amactyla ABD'ye ve Avrupa'ya gitti. l920 yllinda Ermenistan'a geridöndG ve

Ermenistan Parlamentosu bagkan yardimciligina atandi.

1920yilmdaErmenistan'da Boigevikiktidarinin kurulmasinin ardindan tutuklandi. 1921yilmdaBolgevikyönetimine kargi yapilan kargidevrimci ayaklanmanm bastirilmasindan sonra ulkeyiterk etti, l92l-1924 ylliariarasinda Bükreg'te yagadi. 1923 yllmdaTagnak Partisi'nden

istifa

ederek geri dönmek içln Sovyet Ermenistan'i hükümetine bagvurdu. 1925yllindaErivan'ayer-

lepti.Mimar olarak çaligtl,Üñiversitelerde ders verdi ve profesörluk unvanmi aldi.1938yllinda

hayatmlkaybetti. Bkr. EntsikloþedlyaArmyanskiyVapros",s. 197, Erivan, 1991.

52

sardi organlan ve çegitli yöneticileri, partinin en üst orgam olan kong-renin iradesine kargi



(...)Kay1ts1zpartsiz Rusya'ya baglandik. Temelsiz bir gekilde Çarhkhü-

kümetinin çabalarmuz ve yardunlarmuz karq1hšmda bize Türkiye'dekiözgürlegmig Ermeni vilayetlerinden ve Kafkasard1'ndaki Ermenis-

tan'dan olugan özerk Ermenistan'1 bahgedeceginden emindik.Kafanuzda kavak yelleri esiyordu. Kendi dileklerimizi bagkalarma da-yattik, içi boy laflara, yetkisiz kipilere çok önem verdik, girdigimiz hipno-zun etkisiyle gerçekleri görmemeye bagladik ve hayal âlemine daldik. (...)1915 yaz ve sonbahar döneminde Türkiye Ermenileri zorunlu göçe

(teheir) tâbi tutuldu, kitlesel sürgünler ve baskmlar gerçeklegtirildi.Bütün bunlar Ermeni meselesine ölümcül bir darbe vurdu.Tarihsel Ermenistan'm, bize devreden gelenekler ve Avrupa diplo-

masisinin vaatleri dogrultusunda, bagimsizhšmuzm temelini olugtur-masi gereken bälgeleri bogaltild1; Ermeni vilayetleri Ermeni'siz kaldi.Türkler ne yaptiklarna biliyorlardi ve bugün pigmanhk duymalanm

gerektirecek bir husus bulunmamaktadir; sonradan da anlagildigi üze-re, Türkiye'de Ermeni meselesinin temelli çözümü aç1sindan bu yän-tem en kesin ve en uygun bir yöntemdi.Vebugün, bizim milislerin savaga katdmalannm Türkiye Ermenileri-

nin kaderini ne derecede etkiledigi sorusunu sormak da abestir. Smirmbu tarafmda bizim farkh bir çizgi iz1emig olmanuz durumunda, acima-

siz baskdarm olmayacag1m himse söyleyemez. Türklere kargi dügman-hgimizm teraziye konulmamas1 durumunda söz konusu baskilarm daaym nitelikte olacagun kimse söyleyemez.Bu konuda degigik görügler olabilir.Gerçek, gerçek olarak kalmaktadir ve burasi çok önemli ki, Türk

egemenligine karg1onlarca yil önce baglat11nugolan mücadele, TürkiyeErmenilerinin sürülmesi ve yok edilmesiyle, dolay1s1ylaTürkiye Erme-nistam'nm boyaltilmasiyla sonuçlanm14t1r.Korkunç gerçek budur.

(...)Aci ac1kötü talihimize sizlanmak, kendi mutsuzlugumuza kendi digi-mizda bir sebep aramak, Tagnaksutyun Partisi'nin de kaçmamadigimilli psikolojimizin tipik bir äzelligi.Ruslann bize alçakça davrandigma emindik, sanki äzel bir teselli ve-

recekmig gibi. (Sonra sirada Fransizlar, Amerikahlar, Îngilizler,Gürcü-ler, Bolgevikler, yani bütün dûnyavardL)

Tembelligimiz ve uzak görüglü olmamamiz sanki kahramanlikti. So-nuçta bu, gäyle bir durum ortaya çikardi. Her isteyen bizi aldatabilir,

bize ihanet edebilir, kesebilir veya bagkasuu kestirtebilirdi.

(O. Kaçaznuni, Dagnaktsutyun Bolpe Neçego Delat, s. 10, 12 vd, 15,Izdatelstvo "Zakkniga", Tiflis, 1927.)

Belge 11



Mengevik Gürcistan1'nin Toprak Bakaru Karibi'nin1 Ermeni

iddialarina kargi yazd1g1Krzel Kitap adh eserinden

"Türklerin yerinde kim olsa ayn1sin1 yapardi."

1880'lerin sonunda Avrupa diplomasisi, Türkiye'deki Ermenilerinmemnuniyetsizligini büyük bir ustahkla kullandt Ortadogu'daki siyasidengeleri altüst edecek Türkiye ile Rusya arasinda güç1übir antlagma-

nm saglanmasmi ve Rusya'nm Bogazlar'a ilerleyigini engellemeyi uma-rak bu memnuniyetsizligi körüklemeye baglad1.Bu tehdide kargi Avrupa diplomasisi, elinden geleni ardma koymadi.

Bir geklide Rusya'yi Türkiye'yle yeni bir savaga çekmeye ve Türkiye'yiiç çekigmelerle zay1flatarak Rusya için karh bir ortak olmaktan ç1kar-

maya çah§tl.Bati Avrupa siyaset adamlan, bu yönde amaçlarma ulagmak için sin-

sice Ermenileri Türkiye'deki durumlarmm ne kadar kötü olduguna

inandirdi ve onlarm bu durumdan ancak Avrupa'mn destegiyle ç1kabi-

lecekleri fikrini empoze etti. (...)Türkler ve Kürtler, Ermenilere niçin saldirdi? Aym dönemde, hatta

Yunanistan ve Türkiye arasmdaaçik

kanh birsavay2 varken bile,

Rum-larla böyle bir iligki içinde olmad11ar. Cevap açik. Türkiye'deki Rum nü-fusu Yunan-Türk Savagi sirasmda dürüstçe, rejime baghhgim sürdüre-

rek tam tarafsizhgim korudu. Savagta hiçbir gekilde yer almadi. Sessiz-

ce savagm sonaç1armi beldedi. Tabii kimse de onlari kandaglan Yunan-hlara sempati duymaya ve onlarla aym ruha sahip olmaya zorlamad1.

Türkiye'deki Ermeni nüfusu ise Ermeni devrimci partileri3 yüzün-

I. Gerçek adi P.P. Goleygviliolan Karibi, Gürcu Mengevizmi'nin önemli yayincriarindan ve

parti yöneticiterinden b1ridir.Karibi,MengevikGürcistani'nin jordaniahukumeti dönemin-

de toprak bakan yardimciligi yapmtytir. Karibi, daha sonra Bolgeviklere katilmigtir. Bkz.Karibi, Net SilBoÏçeMolçat, c. I, s. I, Sovyetski Kavkaz,Tiflis, 1925.

2. Kitabm 1920 yilmda basildigigöz önünde tutulursa burada Osmanli dönemindeki Türk-

Yunan savaçIarimnkastedildigi anlagilmaktadir.

3. Tagnaksutyun, Hmçak vb kastedilmektedir.

54

den açiktan kendi devletinin dügmanlan tarafma geçti ve kendi mem-olan



leketlileri Kürtlerin ve Türklerin hiddetini üstüne çekti.Tekrarhyoruz: Kesin dügüncemiz qudur ki, Ermeni geflerinin en te-

mel hatasi, Ermeni gönüllü birliklerini olugturmalandir ve bu politika-nm sonucunda milli nefreti ateglemeleridir. (...)Türkiye'nin yerine Hiristiyan Rusya'y1 veya yüksek kültüre sahip Al-

manya'y1 koyun. Eger Rus Lehleri Avrupa'da yagayan bütün Lehleri birdevlet örgütände birleytirmek adma Avusturya Lehlerine katilsaydi vebagh bulunduklan Rusya'ya kargi savagsaydi Rusya ne yapardi? Eger Al-sace-Lorraine'deki Fransizlar, Almanya'ya kargi savag için gönüllü bir-likler olugtursalardi Almanlar ne yapard1? Dogal olarak bu iki uygar Hi-ristiyan devlet de Türkiye Ermenilere ne yaptlysa onu yapardi. (...)Ingi-lizler, dügmana katilmayi dügünmeyen, sadece geçmigtekibagnnsizhgim

geri talepeden

Îrlanda'yibile daha dün ateg ve kanla dize getirdiler.(Karibi, Krasnaya Kniga, s. 21 vd, Tiflis, 1920.)

Belge 12



General Prof. Dr. N. G. Korsun'un1 K1zil Ordu Harp Akademi-

si'nde askeri cografya dersinde okutulan "Türkiye" adh eserinden

"Müslümanlar, Ermeni nüfustan beg kat daha fazlayd1..."

Ermenilerin Dünya Savagi'na2 kadarki özellikle Ermeni vilayetlerin-

de yogunlagmig (Van, Bitlis, Erzurum, Harput, Diyarbakir, Sivas, Trab-

zon ve Adana Îstanbul'da ise nüfusun yüzde 15'ine variyordu) toplam

nüfusu 1 500 000 kadard1. Bütün bu bölgelerdeki Müslümanlar (Türk-

ler ve Kürtler), Ermeni nüfusundan beg kat daha fazlaydt, ancak 1914-

1918 savagi öncesinde bize3 katilan topraklardaki Ermeni nüfusu, Ana-

dolu'daki Ermeni nüfusunun üçte ikisini olugturuyordu, ancak buradada Ermenilerin toplam nüfus içerisindeki pay1 yüzde 25'ti ve burada daMüslümanlar iki kat daha fazlaydi.

(N. G. Korsun, Turtstya/Kurs Lektsii Po Voyennoi Geografii, Çi-tannth V Voyennoy Akademi RKKA, s. 37, V1sgii Voyenmy Redaktsi-

onmy Sovyet, Moskova, 1923.)

1. 8 ocak 1877 tarihinde dogan General Prof.Dr. Nikolay Georgiyeviç Korsun, 1897 yi-linda Konstantinov Topçu Okulu'nu, 1905 yllinda ise Genelkurmay Akademisi'ni bitirdi.

Birinci Dünya Savagi sirasinda Geneikurmay YuksekKarargâhl'nda görev yapti (mayisI9 I5-ey1ul 19I6), Kazak alaylarmin komutanligini üstlendi (agustos9 I7'ye kadar), ardm-dan Genelkurmay Genel Komutanligi'nda çallytt (|917).1918 yllindan itibaren Kizil Or-du'da BütünRusya Genelkurmayi'nda ve Dogu Cephesi I. Ordusu'ndagörevyaptt. 1922-

1954 yillari arasinda M. V. Frunze Askeri Akademisi'ndeögretim Oyesi olarak ders verdi,

bilimsel çaligmalarda bulundu.1954 yilinda emekliye ayrildi, Üstünhizmetlerinden dolayi

ikiker Lenin Niçani'na, Kizil Bayrak madalyasina ve iki kez de KizilYlldizmadalyasina layik

görüldü. Askeri tarih alanmda birçok eser verdi. 14 kasim 1958'de hayatini kaybetti. Skz.

BüyükSavyetAnsiklopedisi'nin(1970-1977askisi) "N. G. Korsun" maddesi.

2. Birinci Dunya Savagi.

3. Rusya.

Belge 13



General Prof. Dr. N. G. Korsun'un SSCB Savanma Halk Komi-serligi Devlet Askeri Yayinevi tarafmdan basilan Alagkart VeHamadan

Harekâtlare/1915 Ydueda Dünya Sava.pr'ntn Kaf-kasya Cephesi ad11 eserinden

"Askeri iktidar ve Türk nüfus, teheir edilenlere karei nazikbir tutum aldi."

Bu reformlarlal ilgili meselelerde Rusya, Ermenilerin resmi hamisigibi hareket etti. Bu politika, Ermeni halkmm Rus feodal ve kapitalistsmiflan tarafmdan nihai olarak kölelegtirilmesi ve sömürülmesi adma

yürütülüyordu. Savagm baglamas1yla Çarhkhükümeti,.sözde"tarihi gö-

revini" gerçekleptirmek adma, ashnda Bogazlar ile Îstanbul'u ve Türki-ye Ermenistam'm ele geçirmek için hemen taleplerini olugturdu.Çarhkhükümeti, özellikle kangik milli-siyasal yapis1yla Türkiye Er-

menistam'nm incelenmesine çok ciddi gekilde önem verdi. (...)Rus ko-mutanhgi, Kafkas ordulannm Türkiye'ye düzenleyecegi saldmda Er-menilere ve Süryanilere dayanmay1 planlad1. (...)Ruslarm Ermenistan içIerine dogru istilasi, Osmanh Türkiyesi'nin

"mirasmdan"

ÇarlikRusyasi'nm payma dügen bölge olarak tagidigt as-keri-siyasi anlam digmda, Osmanh Devleti'nin temel bölgesi olan Ana-dolu'yu ve Ortadogu'daki Alman-Türk harekâtlan için büyük önem ta-glyan Bagdat demiryolunu (Almanlarla birlikte yapilan) tehdit ediyor-du. Bunlarla birlikte bu istila, Ruslan Musul petrollerine yaklagtinyor-du, Aynca Ruslann Türkiye'nin içlerine dogru girmesi, genel olarakKafkasardi'm Ruslar tarafmdan iggal edilmig olan Îran'm kuzeybati böl-gelerini ve özellikle Bakü petrol bölgeleri ile Çiyaturamanganez yatak-lanm Türkiye'nin saldmlanndan koruyordu. (...)lçigleri Bakanhg1'nm bildirdigine göre sava.3m bagmda, özellikle de

Sankamig çarpigmasmm ilk safhasmda Ermeni nüfusu, tamamen yenisilahlarla silahlandmhmeti. Hatta silahlandirma, Kafkasard1'nda Türk

I. Ermeni reformlari.

57

istilas1 tehlikesinin tamamen ortadan kalkmasmdan sonra da artan

tempoda devam etti. ÎçigleriBakanhgi'mn bildirimine göre Ermeni gö-



nül1ü birliklerinin kendi özel genelkurmay1 vardi. Öyleki, bildirimlerqu adrese gidiyordu: "Tiflis, Ermeni Genelkurmayi, Hatisov'a (gehrinbagkam)." Bununla birlikte bu birliklerin olugturulmasi ve özel olarak

himaye edilmeleri, Kafkasya'daki diger halklar ile Ermeniler arasmdagerginligin dogmasma neden oldu. (...)Belirtilen dönemde yaklagik bir milyon kigi tehcir edildi. Askeri ikti-

dar ve Türk nüfus, teheir edilenlere kargi nazik bir tutum aldi. (...)Sal-gm hastaliklar ve yokluk, göç edenlerin yaklag1k yüzde 50'sinin hayat1-

na mal oldu.Bu teheir, Türk 3. Ordusu'nun Ermenilerden olugan memurlarim, uz-

manlarim ve iqçilerini kaybetmesine yol açti.

(N. G. Korsun, Alapkertskaya 1Hamadanskaya Operatsii Na Kav-kazskom Fronte Mirovoy Voyne V 1915 Godu, s. 6 vd, 153, 189, Gosu-darstvennoe Voyennoe Îzdatelstvo Narkomata Oborom Soyuza SSR,

Moskova, 1940.)

Belge 14



Sovyet Ermenistani'mn önemli devlet ve bilim adamlarmdan

A. B. Karinyan'm1 "Ermeni Milliyetçi Akimlaruun ÖzelliklerineDair" baghkh makalesinden

"Ermeni gönüllü birlikleri, Kürt ve Türk nüfusu sistematikolarak imha etti."

(...)Simdigizli emellerini açiktan göstermeye baglanuglardi; TürkiyeErmenistam'nda yagayan Hiristiyan olmayan bütün gruplara kargi nef-retlerini artik gizlemiyorlardi. Rus ordularmm zaferleriyle cogan

"gö-

nullüler",2 gimdi iggal edilmig bölgelerde bütün gücünü etkisini artir-

maya ay1rlyordu. Bunu bagarabilmek için de Ermeni olmayan nüfusunfiziksel olarak yok edilmesi metoduna bagvuruyordu. (...)Belirlenen bu idealin gerçeklegtirilmesindeki en ciddi engel, Türkiye

Ermenistam'nm karigik milli yapist ve Ermenilerin"alti vilayette" azm-

hkta olmalanyd1. Ermeniler, sadece bazi bölgelerde önemsiz bir çogun-luga sahipti. Diger gruplarm niceligi, özellikle de Müslüman olan halklartartigmasiz çogunlugu tegkil ediyordu. Bu yüzden bu gruplara karg1Tag-naksutyun Partisi'nin inisiyatiñnde yukanda belirtilen önlemler ahndi.Rus ordusunun raporlarmdan ve talimatlarmdan görülüyor ki, Erme-

I. Artages BalasiyeviçKarinyan (Gabrielyan), I I kasim 1886tarihinde Bakü'de dogdu, 1907yllinda Sovyetier BirligiKomünist Partisi üyesi olan Karinyan, 1910 yllinda Petersburg Ûni-versitesi'ni bitirdi. Ardindan Bakü'de devrimci faaliyetlerin merkezinde yer aldi. 1918yllindaBakü Komunü'nün Adalet Halk komiseri (bakani)lda. Ermenistan'da Sovyet iktidarinin ku-rulmasinin ardindan Sovyet Cumhuriyeti'nin IktisatKomitesi bagkanliginiyapti. l924-l928yllfariarasinda Ermenistan Merkez Yurutme Kurulu bagkanlydi.Karinyan 1929-l930 yillarin-da Ermenistan SSC EgitimHalk komiser (bakan)ardimasi olarak görev yaptl. 1906 yllindansonra yayinalikla ugragmaya baglayanA. B. Karinyan,Iskra,BakinskiyRaboçi,Pravda,Put Pravd;gibi Sofievik yayin organlarinda makaleler yazdi. Ermenistan SSC Bilimler Akademisl Dyesi

de olan Karinyan, üstün hizmetierinden dolaysLeninNiçani ve Emekçi KizilBayrakMadalya-si'yla ödullendirildi. 1982 yllinda älen Karinyan'in siyaset, iktisat ve tarih uzerineyayimladigtkitaplann dipinda edebiyatçi ve elestirmen kimligiylede birçok eseri vardrr. Bkz. BüyükSovyetAnsiklopedisi'nin(1970-1977askisi) "A. B.Karinyan" maddesi.2. Ermeni gönüllü birliklerl kastedilmektedir.

59

ni gönüllü birlikleri, en genig ölçüde, Hiristiyan olmayan halkm ortadan

kaldmlmaslyla ugragtilar. Gönül1ü birlikler, Kürt ve Türk nüfusu siste-

Partisi'nin Ermeni bõlgesinin



matik olarak imha ederek TagnaksutyunMüslüman ögelerden temizlenmesinive smirlarm çevrilmesini öngörenplamm yerine getirdiler. Bu

"program", Rus ordularmdaki birliklerin ko-

mutanlanmnrahatsizhklanm

birçok kez dile getirmelerineragmen inat-

la uygulandi. Bu program, Ermenilerin kendileri için de ydoc1ydi. Esa-

sen Ermeni köylülerinin, tabii ki, Kürtleri ve Türk köylülerini kendi ta-rafma çekmekte çikan vardi. Yüzyillardir Ermenilerle aym gartlarda bir-

likte çahyan Kürtler ve Türk emekçi kitleleri, kompulanyla ortak ç1kar-

larla baghyd11ar. Bu o kadar aç1kti ki, bunu ÇarhkRusyas1'mn askeridiplomatlan bile sikça dile getirmigti.Tagnaksutyun Partisi tersini yap-ti. Politikalanyla Türkiye'deki Ermenilerin durumunu daha da dayaml-

maz hale getirdi.Gönüllüler tarafmdan gerçeklegtirilen zorbahklara mi-

silleme olarak Türk köylüleri de Ermeni halkmm hakkmdan geldi veTürk hükümetinin bütün

"görevlerini" yerine getirdi. (...)

(A. B. Karinyan, "K Harakteristike Armyanskih Nationalistiçeskih

Teçeniy", Bolpevik Zakavkazya, No. 9-10, s. 65 vd, 1928.)

Belge 15



Ermeni Sovyet tarihçi A. A. Lalayan'm "Kargidevrimci 'Tagnak-sutyun' ve Emperyalist Savag 1914-1918" baghkh makalesinden

"Tagnaklar Türk kadmlaruu, çocuklarru, yaghlarru Ve hasta-larnu katletmede azami 'cesareti'

gösterdiler."

"Gönüllü" hareketi, kana susamig humbapetalarm (Andranik Papa,Amazayep ve digerleri) komutasmdaki Tagnak birliklerinin Türk kadmla-nm, çocuklarnu, yaghlarnu ve hastalarnu ortadan kaldirmak iginde azami"cesareti"

göstermelerini ifade etmektedir. Tagnak birlikleri tarafmdan ig-gal edilen Türk köyleri, orada yagayan insanlardan

"kurtanlnug"

ve tanm-

maz hale getiriImig kurbanlarla dolu bir harabeye çevrilmigtir. (...)Görüldügü gibi Taynak gönüllü hareketinin sonuçlarmdan biri onbinlerce Türk emekçisinin imha edilmesidir. (...)

(A.A. Lalayan, "Kontrrevolyutsionmy 'Dagnaktsutyun' I imperialisti-çeskaya Voyna 1914-1918 gg.", Revolyutsionmy Vostok, No. 2-3, s. 92,1936.)

Belge 16



Bir Ermeni yetkilinin "Rus-Türk Savagi'nda Ermeni GönüllüBirliklerinin Faaliyetleri" baghkh raporundan

Ermeni kitleleri gönüllü hareketinin peginden nas11 sürüklen-di?

(...)Hükümeti çevrelerinde savagm 1915 baharmdan önce baglamaya-cagi öngärülüyordu. Demek ki, faaliyetleri iyi temeller üzerinde inga et-mek için oldukça zaman vardi. Fakat olaylar, dügünülenden daha hizhgeligti. Yönetim orgamnm hükümetin talebi üzerine igi olaganüstü biçim-de hizland1rmasi gerekti, öyle ki savaççilarm seçiminde siki lastaslar uy-

gulanamadi ve iki üç hafta içerisinde bütün gönüllülerimizi suura ylimakzorunda kaldik. Gönüllü hareketi esnasmda Ermeni halla, genel bir cog-kunluk gösterdi; binlerce yasli ve genç, saghkh ve hasta, savag egitimi al-

mig ve almamig olan, iyi ve kötü, erdemli ve erdemsiz kigi ärgütlenmebürosunun emrine yazdmak için akm etti. Vebunlan geri çevirmenin im-kâm yoktu. Ermenilerin ayak bastigi yerkürenin en ücra kögelerinden,hatta Yeni Buhara'dan ve Amerika'dan dahi gönüllüler geldi. Cahilini deegitimlisini de tek bir fikir cogkulandinyordu, hepsinin kalbi bir atiyor-du, asirlik zincirlerini larmaya gidiyorlard1.Peyi sira gece ve gündüz,günlerce ve haftalarca gönülIü kay1tlarmm yapildigi yerin egigini agmdir-d11ar.Kaydalana karalar direttiler, rica ettiler, bazen tehditler saxwdular,hatta agladilar. Ermeni halkmm ruhunun derinliklerinde sakh erdemi

gösteren ne kadar dokunakh tablolar ortaya çikti kayitlar sirasmda.

(Marksizm-Leninizm Enstitüsü Ermenistan SubesiParti Argivi, fond4047, liste 1, dosya 91, yaprak 1'den aktaran: C. Kirakosyan, Zapadna-

ya Armeniya V Godt Pervoy Mirovoy Voym, s. 201 vd, IzdatelstvoYe-

revanskogo Universiteta, Erivan, 1974.)

I. Rus hükümeti.

Belge 17



Ermeni Bolgevik A. Erzikyan'm Sovyet Ermenistaru'nda Er-menice bas11an Emekçilerin Mahkemesinde baghkh eserinden

"Çarhk Rusyasi, Türkiye Ermenilerinin sempatisini kazan-mak için gönüHü birlikleri kuHandt."

Vorontsov-Dagkov1, askeri açidan gönüllü birliklerin ciddi bir kuv-vet tegkil etmeyecegini çok iyi biliyordu, ancak Rusya ordularmm geçi-gi esnasmda Türkiye Ermenilerinin Rus ordularma sempatisini kazan-

maya ihtiyac1vardi ve bunu en iyi gönüllü hareketi saglayabilirdi.

(A. Erzikyan, Na Sud Trudyapiksya, s. 62, Tiflis, 1927.)

I. ÇarlikRusyasi'nmgönulIG birliklerin örgütlenmesinde önemli ro l oynayan Kafkasyavalisi.

Belge 18



ÇarhkRusyasi Digigleri Bakaru S. D. Sazonov'un îstanbul Bii-yükelçisi Girs'e telgraf1

ÇarhkRusyasi, Kürt ve Ermeni kartnu birlikte kulland1...

Telgraf No. 5317/41mart 1914

Ermeni reformlarmm gergeklegtirilmesiyle baglantih olarak Bit-lis'teki Kiirt hareketini nasil degerlendiriyorsunuz? Bitlis ve Van'la ilig-

kileri olan ve hâlâ burada bulunan Abdürrezzak2 üzerinden Kürtleriyönlendirmek sizce

uygun olmaznu?

(Mejdunarodnee Otnopeniya V Epohn imperializma. DokumenteÎz Arkivov Tsarskogo Í Vremennogo Pravitelstva 1878-1917 gg., seri3, c. 2, s. 29 vd, Gosudarsvennoe Sotsialno-Ekonomiçeskoe Îzdatelst-vo, Moskova-Leningrad, 1933.)

I. 4 mart eski Rus takvimine, 17 mart günumuz takvimine göredir. Bundan sonraki belge-Lerdegeçen iki ayri tarih, bu ayrimdan kaynaklanmaktadir.

2. Turk makamlarindan kaçarak Rusya'ya siginan Kürt agiret reisi.

Belge 19



Tagnaklar tarafindan yönetilen Ermeni Milli Bürosu'nun Bi-rinci Dünya Savagi'mn hemen bagmda Çar II. Nikolay'a gönder-digi bildiriden

"Ermeniler, hayatlanm ve varkklarim yüce Rusya'mn ve

onan tahtmm gam için feda etmek üzere ayaga kalknuglardm"

(...)SanhRus ordulan, kendi hükümdarhk topraklan boyunca karhErmenistan tepelerinde ve engin Alagkert vadisinde, Almanya'ya ihti-

yaç duyarak kudretli Rusya'ya el kaldirma cüretini gösteren Türkiye'yekargi savagirken, Ermeniler, atalarmm ögütlerini dinleyerek (...),hayat-

lanm ve varhklanm yüce Rusya'mn ve onun tahtmm gam için feda et-mek üzere ayaga kalkmiglardirTürkiye'yle savag müjdesi, bütün Ermeni halkan cogkulandirmakta-

dir. Bütün ülkelerden Ermeniler, ganh Rus ordularmda yer almak ve Russilahmm baçansma kamyla hizmet etmek için can atmaktadir. Dügmanakargi zafer kazanmak için Yüce Tann'ya dua ediyoruz. Yeni ganh Rus si-lahi olmak ve Rusya'nm Dogu'daki tarihsel görevini yerine getirmek va-tan borcumuz olmaktadir. Kalbimiz bu istekle yanmaktadirRus bayrag1, Îstanbul ve Çanakkaleogazlannda özgürce dalgala-

nacaktir.Sizin iradeniz, yüce devletlim, Türkiye boyundurugu altmdaki halk-

lara özgür1ük verecektir.

(Myak, No. 271, 1914'ten aktaran: Marents, "Litso ArmyanskogoSmenohovstva", Bolpevik Zakavkazya, No. 3-4, s. 89, 1928.)

Belge 20



Ambartsum Arakelyan'in Mpak gazetesinde 20 eylül 1914'de

yaylmlanan makalesinden

"Türkiye, parçalara ayrilmak zorundadir ve bu, tarihin vemantigin kaç1mlmaz talebidir "

(...)Tarihin hükmü acimasizdir: Türkiye, kendi bagma bagimsiz birorgan olarak yagayabilecek durumda degil; o ölmek ve parçalanmak

zorunda ve onun enkazmdan bagimsiz, özgür ve uygar bir yagama bag-

layacak yeni devletler yükselecek. Türkiye, parçalara ayrilmak zorun-

da. Bu, tarihin ve mant1gm kaçmilmaz talebidir.

(Myak, 20 eylül 1914, No. 208'den aktaran: C. Kirakosyan, Zapadna-

ya Armeniya V Godt Pervoy Mirovoy Voyne, s. 212, Izdatelstvo Yere-vanskogo Universiteta, Erivan, 1974.)

Belge 21



Çarhk Rusyasi III. Siyasi Dairesi danigmanuun Îstanbul bü-yükeleisi M. Girs'e telgrafi

"Türkiye'yle savag halinde Ermenilerin, Süryanilerin ve

Kürtlerin ayaklanmalarmin tam zamanidir."

Telgraf No. 285123/10 eylül 1914

Yüksek bagkomutan ve Kafkas valisi, Türkiye'yle savag halinde Er-menilerin, Süryanilerin ve Kürtlerin ayaklanma hazirhklarmm tam za-mam oldugu konusunda hemfikirdir. Çeteler,Iran idaresinden tam gizli

olarak Azerbaycan'daki konsoloslanmizm ve oradaki birliklerimizinkomutanlarmm gözetimi altmda olugturulacaktir. Hazir halde buluna-cak silahlar, sadece gerekli zamanda verilecektir. Parasal destek içinkredivardir Çeteler,yalmz bizim iznimizle harekete geçirilecektir.Bugün bakan sizin Amiral Ebergard'a gönderdiginiz telgrafa1 atifta

bulunarak genelkurmay bagkamna durumun gerginlegmesi sonucundavakit kaybetmeden yukanda belirtilen änlemler çerçevesinde, ama ta-bii ki daha ayaklanma baglatmaksizm hazirhklara geçilmesi gerekliligi-ni belirten bir telgraf göndermigtir.

Klemm

(Mejdunaroduze Otnopeniya VEpohn Împerializma. DoktementeÎz Arkiva Tsorskogo Î Vremennogo Pravitelstva 1878-1917 gg., seri 3,

c. 6, bölüm 1, s. 232 vd, Gosudarstvennoe Sotsialno-Ekonomiçeskoe Îz-datelstvo, Moskova-Leningrad, 1935.)

I. 2l eylül tarihii ve I 150 no'lu telgrafta Girs, sadrazamla "Goeben" gemisinin Karadeniz'eçikipiylailgiliyaptigi görügmeyl aktarmig ve "Almaniarrnelinde" bulunan Tûrkiye'nin bütündeniz filosunun Karadeniz'e çikabilecegi tehlikesine igaret etmigtir. 22 eylül tarihli ve I164no'lu telgrafta lse Girs, "Breslau" gemisinin Karadeniz'e çiktigint haber vermigtir. Bkz.Mej-dunarodnie Otnogeniya V Epohu Imperializma.Dokumenti IzArhiva Tsarskogo i Vremen-nogo Pravitelstva 1878-1917 gg., seri 3, c. 6, bölüm I, s. 232, GosudorstvennaeSotsialno-Eko-nomiçeskoe Izdatelsvo,Moskova-Leningrad, 1935.

Belge 22



Rusya'nm Makü konsolosunun 27 ekim 19141 tarihli gifreli

telgrafi

"Amaç, Ermenilerle igbirligi halinde Türkleri Kürdistan'dankovmak."

Bakauhga,Abdürrezzak, 500 silahh Kürt'le Çaldiran'danürkiye'ye saldmya

geçti. Aym zamanda ona bagh Kürtleri etrafmda topluyor. Amac1, Er-

menilerle igbirligi halinde Türkleri Kürdistan'dan kovmak. Kopyas1

Tahran'a.Olferyev

27 ekim 1914

(Rusya Askeri Tarih Devlet Argivi (RGVIA) fond 2100, liste 1, dosya

517, yaprak 17.)

I. Eski Rus takvimi tarihidir Bundan sonraki Rusya Askeri Tarih Devlet Argivi belgelerin-

de orijinali esas alinarak eski Rus takvimine göre tarih belirtilmigtir.

68



TEJETPA MMA

¯ n_0_AAiÏÙr

..a

11 VIPE Bui3W EEBEER -..REEOJIAEBY

Bayamoe apassomon Aputarb Ãpo a Hygg.ams A6;gm Teace

coyaammmus sa A6ara Bassne

uponasoAnoA eTomenonexit zeyDom udo NazAun Ras aan,

. npa gyem

caox.. Rha. som

zonozaammik aToro zumaeoos namero nonposameancœsa

Belge 23



Karargâh komutam Yudeniç'in1 General Nikolayev'e telgrafi

"Aralarmda çatlyan Ermeniler ve Kürtler himayernizden yok-

sun kalacaktir."

31/X [1914]saat akgam 9

Igdir.Beyazit, General Nikolayev'e,

Ermeni gönüllü birligi adma Dro'ya ve Kürtler adma Abdürrezzak2

Van'a giripte kendi aralarmda çatigmamalarim telkin ediniz, zira her

ikisi de kendi amaçlarim takip edecektir. Her kim bunu yerine getir-

mezse himayemizden yoksun kalacaktir.

Yudeniç 2492

(RGVIAfond 2100, liste 1, dosya 517, yaprak 29.)

I. Nikolay Nikolayeviç Yudeniç (30temmuz 1862-5 ekim 1933), Birinci Dünya Savagi'nin

baginda karargâh komutaniydt. [915 ocagindan itibaren Katkas Ordusu'nda görev aldi.1916 yllindaki Erzurum ve Trabzon harekâtlarini yönetti. Mart-nisan l917de Kafkas Or-

dusu bagkomutanligi görevini ustlendi.kz. BuyukSovyetAnsiklopedisi'nin(1970-1977as-kist) N. N. Yudeniç rnaddesi,

2. Birinci Dunya Savagi'nda Rustarla igbirligi yapan Osmanlivatandagi Kurt aga.

70

Konia panopta Roxogxxxa Boexuaro Py6epxato-

pa Kapo.06aacyx oss 4 sweapa 19IS roAasas22

BOBEHOMy Pÿ60pgategy 84þCCEQÛ6ARCTH.



ÄonomyBaue¾y Upeso¢XoARTexLetsy,wfo ß8-rotpomaaro Aexadpa upn upokaAt Repeas cea.Bepx.totawan,CoraHayrcNaro ysactxa,szoAggee as up3 -

IoctHoß paions,wsom ,cosuteTwo 05 NNEGENEROMS

'axonyxo x co 70BORAasmzux News eTpanHuvuxx

6HAM 31AepraWH DAHHHRAgaTE Remosist apusy so.opy-

senauxs tynequaux.sastoaxaux.x 6ePAasuaux x-128

HERHNX% EXHa 1-0 6atapen 39 ap:- ¾ c i

ng-

raAN,R35 KORXL Asa apunuxEa

.<

ozzan pycasin,so-

Topse upgaag as Notaxam CL .giram rpa6exa.

Y ynomesytax¾ same saAepaaxuszt usom oto-

6paña otanius y my, caz. Kotenza 100 py6..ADEF-

Mesta a opyxie.

Áexarx x opyrie nona sax0ARTen y MSMS,a

noA9c6Hoe Acanasie es apecToaasagun,«pogg

HamHzzs s¾aoss,xoTapse oTrygeBH RI cace¾wacox,npH panopti oTS 30 ñpomaaro Aexa6pa

saO SI MHot npeActas,nexu fewepaas-Py6epy

To,py Kapetuoi obxactz,ilpH STous A0Kaagueat

NTO MHom si cas. Notasas octaEzeRM Y 48303

nŠlüKXL CTTRERKKODS Ha ROAHON% H2Ä¾BOHîH û64toña oxpaasTo MycyABNahexis ceaeHis 075 E

.:eHis ayasst.110 DEEHAL Upxfox1E.-

3 a PE 0:

Belge 24



Kars bölgesi askeri vali yardnucisuun Kars bölgesi askeri vali-

sine teheir öncesinde yazdigi 4 ocak 1915 tarihli ve 2 no'lu rapor

"Müslüman köylerini Ermenilerin saldir11armdan korumakgerek."

Geçtigimiz arahk aynun 28'inde Verh, Kotan11köylerinden ve Sogan-

hk kazasmdan geçerek kale bölgesine girerken Kotanh'ya yagma ama-

c1yla gelmig olan Türk tüfekleriyle ve Rus Berdanka tüfekleriyle silah-

lanmig on bir Ermeni'nin ve ikisi Ermeni biri Rus olan 39. Topçu Tuga-

yi 1. Bataryas1'mn üç küçük rütbeli askerinin, memurRamfopul ve ba-

na eglik edenmuhafizlarla

birliktebenim tarafimdan tutuklandigru siz

ekselanslarma bildiririm.

Yukarida bahsi geçen tutuklulardan Kotanh köyü ahalisinden gasp

edilmig 100 ruble, belgeler ve silahlar benim tarafundan geri alumugtui

Para ve silablar gimdilik bende duruyor; birlilderine teslim edilen

küçük rütbeliler hariç tutuklularm ayrmtih tahkikati ise, 30 arahk ta-

rihli ve 81 no'lu raporda benim tarafimdan Kars bölgesinin general-va-

lisine sunuldu. Bu raporda Kotanh köyünde 7 yaya muhafizm Müslü-

man köylerini Ermenilerin saldir11armdan korumakla tam sorumluola-

rak b1raktigmu rapor ettim.Albay Grigoliya.

Onay:Kâtip/imza

(RGVIA fond 2100, liste 2, dosya 460, yaprak 36 ve arkas1.)

72



Do BoeBEHMS 00cTostez,

Koris Texerpaums BoeHHaro Py6epHaTopa EoArypcaara

pHKausas EcasosHHHy Epurazia,ApÃaraHL,0astu,Harss-

SURALHMERML OKpyfDBL,

Opeywre caMHH pimwTerbHHH Mipa npeupageHiK) cpa6eze

epcTsa CTopoHN XpmeTiaHexare Hacezesis Hays MycyasuaH-

,065sazTe,rpeAasim BoeHHouy eyxy H rpossmaxs raz-Haraaasists ; 3aAepgasañTe,o6esopyawaañTe.upeAasan-

HHosHux¾ cyAy, HHzHMIL annoss nepeAasañre sacTsus.lo

ymmeML AoHecnTe Mut, loAnxcass.PydepHaTop DDRrypexíñµ

panzeMa I2 sasapa 19I5r,

E 0:

Acnp0¾3BORETGAL Ý À,--

Belge 25



Askeri Vali Podgurskiy'in Sarikamig'a Albay Grigoliya'ya ve

Ardahan, Oltu, Kagazman hölgeleri komutanIarina telgrafi

"H1ristiyan nüfus taraf1ndan Müslümanlara kary giriqilenyagmarun önlenmesi için her türlü kararh önlemi ahn."

Savag kogullan kapsammdaH1ristiyan nüfus tarafmdan Müslümanlara kargi girigilen yagmanm

ve çapulculugun önlenmesi için her türlü kararh önlemi ahn. Agir ceza-larla korkutarak askeri mahkemeye verileceklerini bildiriniz; tutuklay1-

mz, silahsizlandirmiz, suçlulan mahkemeye veriniz. Küçük rütbelileri

birliklerine teslim ediniz. Geligmeleri bana bildiriniz.

No 59. 12 ocak 1915'te gönderildi.PodgurskiyAskeri vali

Onay:Kâtip/imza


74



et- r., eprora.

Te 1erpao

Ba_Ä'

I,7/

% Ûptou

ci HC 17 ,agt

o.c y,

t r ao,

2,--

ee t4Ñp,J.«aC

besos gavnel C LB

r /netan. r acer-y

/L.

Su <9 6<<9Ára c

ma rd Í$(A ' I cerr

Belge 26



General Ohanovskiy'in Kafkas Ordusu Karargâlu'na, Kars'1n

askeri durumuna iligkin telgraft

"Ermeni gönülIüler, yagmaladiklari ma11ari kaç1rirken Rus as-keri birliklerine dahi ateg ediyorlar."

Kafkas Ordusu Karargâlu'na12-45d I4. Kolordu Karargâlu'ndan1485

Kabul Tarihi: 31. 01. 1915

Say1:243Kabul etti: Skatov (imza)

Operasyon Bölümü6/631. 01. 1915Sayi: 13521 no'lu dosyaya konulacaktir.

General Nikolayev, Ermeni gönüllülerin,yagmaladiklan mallan kaç1r-diklan sirada onlan engellemek isteyen askeri birliklerimize ateg ettikle-

rini bildiriyor. Ayrica Ermeni gönüllüler tarafmdan yap11an çok say1dayagmalama ve soygun olay1 görülmügtür. Bu tür suçlarm bagtan beri en-gellenebilmesi amaclyla, General Nikolayev'e bir yaz1 yazarak, Van'daki

Askeri Sahra Mahkemesi'ne tebligatta bulunmasim ve 24. cilt 1309.mad-

denin Savag Dairesi 1914 tarih ve 464 say1h emirnamesiyle aç1klanan ye-

ni redaksiyonuna 8 say1h ek olarak bir eklemenin yapilmasmi istemig-

tim. Ermenilerin, 22. cilt 279. maddede öngörülen cezalan gerektirensuçlardan dolayi yargilaumalan gerekir. Hüküm, mahkemede açiklan-

diktan hemen sonra geçerlilik kazanacak ve hemen-bi

günü a§mayan

bir süre içinde- kurulan mahkemebagkam tarafmdan infaz edilecektir.

76

Aç1klama: Kafkas askeri bölgesindeki ordu birliklerine hitaben ya-yunlanan 4 may1s tarih ve 158 sayih emirnamede yer alan bagkomutanemri. 6325



Îmza General Ohanovskiy

(RGVIA fond 2100, liste 1, dosya 982, yaprak 3-5.)

Te rpare:a

Tenerpaos .

. _. 27 -

Belge 27



1915 qubatinda Tiflis'teki bütiin Ermenistan Milli Kongre-

si'ade Tagnaksutynn Partisi'nin askeri kanat temsileisinin yap-

tagi konugmadan

Türkiye Ermenilerine verilen iki görev...

Bilindigi gibi, Rus hükümeti savagm ba.ymda.Türk Ermenilerini si-

lahlandirmak ve savag sirasmda ülke içinde ayaklanma çikattmak için

hazir hale getirmek amac1yla hazirhk gideri olarak 242 900 ruble verdi.

Gönüllü birliklerimiz Türk ordusunun savunma hattuu y1rtip, ayakla-

nanlarla birlegerek cephe ve cephe gerisinde anargi yaratmak, bununla

birlikte Rus ordularmm geçiginive TürkErmenistam'm

elegeçirmesini

saglamak zorunda.

(B. A. Boryan, Armeniya, Mejdemarodnaya Diplomatiya i SSSR,

c. 1, s. 360, Gosudarstvennoe Izdatelstvo,Moskova-Leningrad, 1929.)

78

Ror:ia staevoetv. o noonomeonisixo, unuca ete,o21 Kapeñor.% OKrytt, [Ipenpon iugua at 230622 OT,tt:11

in:1(O.D.piz Hauterime El'O :niCEPATOP A.'O sy. ring: JiBA

Ha RaSKa3¾ 6 genpe];a ISIF T. 3& URôf3 .



, ,He.Ma .n savr y. I 3 ar ytEaxcv. ar a y¾acTKa ADHoo'ATI, NTO

Hav.ie-To weit3ste:Hue r et ia scopygerr-:Exa arran,rrpitxasmie at ceae:-!ís KopAo, yrposas opyylaut ope6osa-

xx cm o6mecT3a 300 pyó., a et nrr, ce;t. Kotaten Napo

Nac26s arms 3124110 500 pyd., No AGRESS 07

licaysw.xx .

Hexsa<TEG, AySH :>Smepaall ,Eu3BEJLuth' I

.40670-

:Dich u, M31 oTps.ga Aya3doria, Ty-

pe1xKoTICAJt HHHMS Apmaxokt AcatyposEn RapaaocosWut

2| .go6toso.illäleMI ag:- 'IMEN K31 Toro me cT;a-

,gâ ZHT, ceA. AzaamailApongs RERupUtsen 3ypadoeuxoAxorosuut 32ptzcoasti, 3 ET. ces. Knawn-Marmaat

l'pxropieM3 Axxwprisesula Besapoamm 4/ HT. Tore se

e 11. Oresecon fanyhetsul 317JIarosels, 5 c". 7070-,½

cea. Ayasy.o:s Re:poc3muus TaHoci;En E c. Pop.

Axescas.Rporcar-, Eroson EaTAaMerk,:ia 36talhetTo1E T.

06sysseywe sageysaxa y sau,rdose::E s> Karcexbo oñaa-

CTäys excLuf!Keys e

seneevuePEN's

yogaan

et cen,tenaTem'a Napeal.are

yxac .. y

pHOC 350A

Bakli 000E E 3TJtWCkl

v,Uitiv tfáLL:rt-:Exte 700 BUG}.?it20?·APC ETY%CTBA Na H â a MS 3 1

. , or000 TPLJfuct

Pacontox33ogre.r

Belge 28



Teheir öncesi Ermenilerin Müslüman köylerini yagmalamasi

hakkindaki Çarlikraporu1

"@üpheliler

yakalanmig ve tutuhlanarak Kars bölgesi hapis-hanesine konmuytur."

Kars bölgesinde vuku bulan olaylar hakkmdaki raporun kopyas1.

/Ekselanslarmm Kafkasya valisi kaleminin özel dairesine gönderilnúÿ-

tír. 6 qubat 1915, No. 652/

Zarugat kazasi komutam, Kürdo köyüne gelen meçhul silahh alti Er-

meni'nin silahla tehdit ederek halktan 300 ruble, Koçköy'de ikamet

eden Karo Nasipoglu'ndan da kigisel olarak 500 ruble istediklerini, an-cak paralari alamad1klarru bildirdi.

Daha sonra tutuklanan meçhul kipiler, 1) Amazasp'm birliginden Er-

meni gönüllüsü Türk tebaasmdan Aryak Asaturov Karakosov; 2) ayn1

birlikten Ermeni gönüllüsü Aleksandropol köyünden Mikirtiç Zurabov

Akopov Sarkisov; 3) K1zilçahçah köyünden Grigori Mikirtiçev Nazorov;

4) aym köyden Oganes Manukov Culagov; 5) aym köyden AmayakPet-

rosov Tanoyev ve 6) Gümrü gehrinden Yenok Kardanov Bagdasarov'dur.

Süphelilerakalanmig ve tutuklanarak Kars bölgesi hapishanesinekonmuytur.Silablarla ilgili sorupturma, maddi delillerle birlikte Kars bölgesi sor-

gu hâkimine devredilmigtir.Orijinali yukandakilerin ardmdan imzahdr.

Onay: Kâtip adma imza

Kafkas Ordusu Piyade Karargâhi'na

I. Belgenin arka sayfasinda kayit numaralarlyla birlikte Kafkas Ordusu Merker Karargâhi

ve Askeri Mahkeme Baskanligi damgasi bulunmaktadir. Ayricaokunamayan bir soguk

damga da vardir.

80

Bilgi içindirEkselanslarmm Kafkasya valisi kaleminin özel dairesi müdürü (imza)

No. 69513 qubat 1915



Tiflis

Kâtip (imza)

(RGVÎA fond 2100, liste 2, dosya 460, yaprak 49 ve arkaSL)

Belge 29



Sovyet Ermenistani devlet adanu B. A. Boryan'm Ermenis-

tan, Uluslararast Diplomasi ve SSGB adh eserinden

"Devletin ayaklananlarl bastirmasi, onan tarihi ve hukukihakkxdu."

Kendiliginden anlagilacagi gibi, askeri harekâtm cephe gerisinde onbin kigilik bir kitlenin devlete kargi ayaklanmal ç1kardigmda ve bunun-

la haritada varhšmi ilan ettiginde, devlet dügüncesi, devlet iktidarmm

ve devlet adamlarmm megru müdafaa adma sorumlu önlemler almasi-

m gerektirir. Ayaklanmay1 bastumanm imkânlarun araylp bularak vekendi devletini koramak gibi ortada duran önemli bir görevi unutma-

dan bu ilke tamam1yla uygulanabilir: Amaç, arac1 hakh kilar. (...)Ermenilerin ayaklanmasi, onlarm tarihi ve hukuki hakk1dir. Eger

devlet, halk ayaklanmasim sert bir gekilde eziyor ve ayaklanaulari bas-

tiriyorsa, bu da onun tarihi ve hukuki hakkidir.

(B. A. Boryan, Armeniya, Mejdunarodimya Diplomatiya i SSSR, c.1, s. 363, 365, Gosudarstvennoe Izdatelstvo,Moskova-Leningrad, 1928.)

I. Ermenilerin 19I5 baharindaki Van ayaklanmasi kastedilmektedir.

Belge 30



ÇarhkRusyasi Digigleri bakan yarduncismm Londra Büyiikel-çisi Benkendorf'a telgrafi

"Zeytunlular, savaçç1 say1smm 15 000'e ç1kar11abilecegini be-lirtiyorlar."

Telgraf No. 161310 nisan/28 mart 1915, akyam saat 7168 nolu telgrafruz ahndi.

Kafkas Ordusu Piyade Karargâlu, Zeytunlu yetkililer Mavi Nohud-

yan,Mikael Avordyan

veGasparyan'm agzmdan apagidaki

qubilgileri

bildiriyor:Hmçaklarm örgütü, Kilikya'da birçok yandaga sahip, özelikle 3 000

kigiyle Zeytun'da oldukça kalabahklar. Adana, Dörtyol, Acin, Sis, Fur-

nuze, Marag ve Halep'te komiteleri var. Hareketin bagma 1895 hareke-tini yönetenler geçebilir; Tohacyan, Yenidünyan, Surenyan, Çalaryan,Yakupyan ve de Gasparyan. Zeytunlular, savagç1 say1smm 15 000'e ç1-kanlabileceginive Aleksandret ile çevresinden herhangi bir dig operas-yona gerek kalmadan yüksek miktarda silah saglayabileceklerini iddia

ediyorlar.Neratov

(Mejdunarodnte Otnogeniya V Epohn Împerializma. DokumentzÎz Arkiva Tsarskogo Î Vremennogo Pravitelstva 1878-1917 gg., seri 3,

c. 7, bölüm 2, s. 121, Gosudarstvennoe Sotsialno-Ekonomiçeskoe Izda-telstvo, Moskova-Leningrad, 1935.)

Belge 31



Taquaksutyun Partisi'nin Digigleri Bürosu Bagkani Zavri-

yev'in Çar11kRusyas1'nin Londra ve Paris büyükelçileri Benken-

dorf ile Ízvolskiy'e 1915 may1sinda gömderdigi mektuptan

"Ermeniler, savayta en hararetli biçimde yerini almahde."

Bugünkü savagm ilk günlerinden beri Rusya Ermenileri, Rusya'da veTürkiye'de savaga katilmay1 beklemektedir. Bu durum, savagm sonun-

da Ermeni meselesinin yeniden gündeme almmasi ve kesin gekilde çö-

zülmesi umudunu dogurmaktadir. Bu sebeple Ermeniler, yaklagan

olaylara katdmaktan geri duramaz, bundan ätürü savagta en hararetli

biçimde yerine almahdir. (...)(Mejdimarodnte Otnogeniya V Epohu Împerializma. Dokumente

Îz Arkiva Tsarskogo Î Vremermogo Provitelstva 1878-1917 gg., seri 3,

c. 7, bölüm 2, s. 455, Gosudarstvennoe Sotsialno-Ekonomiçeskoe Îzda-

telstvo,Moskova-Leningrad, 1935.)

84



TEJIEI'PAMMAn a r

WT FOli

Par. OAAHA. c

THŠrnesi Atny D

oma Aemy Apaieß-

ocaArsato

Texafp T

apuanDragozoaxo Ar-Geronie 2

cacess Aeroensagemca Mawo N PAcas-oacao -Gopa-cAaxoca-

on pensa apons,s << m npaupanona as Taño Touza He easph-

22nsa a 9 qqppy ggge a yñoepe6xzes xxs na cocoste-

cTay:ogia pa6oom eowKa 3arpyAwames so ocodennoces mesmana a

Abou motopuxs as BRHŠ dOAŠS TMC MH Ha ROBORBñiß RMepHK&H-

cÂ uncoia TonRa Ege nãoxoasso cza co6pazoch 6iisi Lö

04K& OT:rpaSARTE EX1 ûpeghXM lypglK ORUBh Áuße&U u du, 4990

sipossa TAyev- saßepraan- w r a x

- o m wy - e ä -

omaax-ma-

- now-a en r,rsere«- en

AR 9 TMHenan%

0 asoacxi

(* f .VI ..... .. -

1

Belge 32



General Oganovskiy'in General Nikolayev'e telgrafi

"Kürtler, yolda Ermeniler tarafindan ahkonulurlar."

23 may1s [1915]TiflisOrdu Komutamna,General Oganovskiy'in telgrafim rapor ediyorum: General Nikola-

yev, Sor yakmlarmda birçok Kürt'ün teslim olmakta oldugunu,

500'ünün ise teslim oldugu bilgisini veriyor. Onlarm cephe gerisine ge-çirilmesini rica ediyorlar. Silahlanmn toplanmasi için talimat verilme-sine

veonlarm uygun iglerde degerlendirilmesine izin vermedi. Sayllan

Van'da binden fazlay1 bulan ve Amerikan misyonunun himayesindeki

kadm ve çocuklarm durumu özellikle güç1egiyor. Hâlâ birkaç bin tane-si de Sor yakmlarmda toplandi. Türkiye, onlan göndermek için çokuzak ve yolda büyük ihtimalle Ermeniler tarafmdan ahkonulurlar. Buyüzden teslim olan Kürtlerin himaye altmda kalmalarma izin verdi.

5827 General Oganovskiy. 2291.Pominov


86



Te

Tenorpays

Belge 33



General Kalitin'in Kafkas ordu komutanma telgrafi

"Ermenilerin yakalanarak silahlarmm ahnmasun ve kimlilde-

ri tespit edilinceye kadar hapsedilmeleriniemrettim."

KarsKafkas Ordusu komutanmaKolordu Karargâln'ndan çekilen telgrafSay1:233Kabul edildigi tarih: 09. 08, 1915Sayi: 99/1Kabul eden: Imza

Operasyon BölümüTarih: 10. 08. 1915Say1:3270Icra: 4174

Birlik komutanlari kendi bölgelerine, tüfekle silahlanmig olan veherhangi bir kimlik belgesi bulunmayan Ermeni gönüllülerin s1zmakta

oldugunu bildiriyorlar. Onlarm soygun yaptiklarma dairbilgiler

gel-mektedir. Ermeni gönül1ülerin, kendi reislerinin imzaladigi yaz1h belge-

leri olmaksizm kendi birlikleri digma salmmamasma dair emir yayimla-

mamzi rica ediyorum. Üzerlerindekimlík belgeleri bulunmayan Erme-nilerin yakalanarak silahlarmm ahnmasma ve kimlikleri tespit edilin-

ceye kadar hapiste tutulmalarma dair bir emir yayunladim..1277.

Kalitin Süvari Generali


88

SO | THEPPEDanavally/ nopeaana



no ha zerunal'ai

d/ paxpmaawaBRM Laua.A-Apo,1.

Aew.nzue/La Ao>LÛ«nuÁstàÊaÂ.«ozBaa.ptá¯ a Â¿a.1aent

Acy)½ÁcÁsik

d_A&

&<e man ataamgwaa &Â¿ tÄnmur__cuko , Â. ; ara.n, AAdrwÁsarf & trusta

çÂa/Am

Ä >ÂúnÁa $Â«»<chin e 444 $du<peno <Jrsino

osa wa._;«.Äuplaú'L(and apua'

pg_4typ-«La4epa

ha.¾ Äruta.ena4x¿e at en aya M wpý«44

p«usana_.ciaa,aien, 7.cymw<.<.« T ah îygyn na idn kaaASpAmí..tamaadid <b« año ewd aaphunuay-dag hym uph-xma daa prAntigne ynnR4,sy v'T%nruari,J yÃa Unengrali

h.am amÄmíL JA .lar--

4, o

Aa 21eusúmia

/-tÀÃd¿4 A L

Belge 34



Bir Rus komutanm General Yudenie'e telgrafi

"Birlikten firar etme, tüfek çalma ve soygun suçundan dolay1

Ermenilere yönelik tutuklamalar yapilmah."

Telgraf10. 08. [1915]34093420

Sifteli

TiflisOrdu Komutam General Yudeniç'e,General Çernozubovildiriyor"General Truhin'le bir arada Dilican'a gelen Kerm ve Amazasp ko-

mutasmdaki iki Ermeni gönüllü birligi tamamen düzensiz ve yorgunduromda olup, yeniden yapilandinlmak üzere Erivan'a gitmek için izinistediler, fakat kolordu komutam bu istegi geri çevirdi. Bu olumsuz ya-mtm Amazasp'a bagh bölüklerden birisinde sebep oldugu protestolanyatigtirdun. Îki hafta süreyle Erivan'a gönderilmelerini talep eden bu

birliklerde yeni bir kargaga çiktigma dair az önce bilgi aldun. Bu gönül-lü birliklerin silah gücüyle yatigtinlmasi, Azerbaycan Ermenileri ileVan ilindeki durumdan dolay1 üzgün olan Türkiyeli mültecileri bizimaçimizdan hog olmayan biçimde olumsuz etkilemigtir. Bu nedenle, pi-yade ihtiyacmuzm sürekli artmakta olmasma ragmen, ileride ç1kabile-cek gayet ciddi problemlerden kurtulabilmemiz amac1yla her iki birli-

giniki haftahšma Erivan'a gidebilmesine izin verilmesini Israrla ricaediyorum. 2157. Çernozubov."Kendi tarafundan

gunueklemeyi gerekli buluyorum: Bu birlikleri

emirlere uymaya zorlayarak ya Van ilinde kalmalanm temin etmek yada ileride bu tür olaylarm tekrarlanmamast ve Ermeni gönüllübirlikle-rinin bu tür taleplerde bulunarak kendi baglarma hareket etmelerini

90

önlemek amac1yla önceden tüfeklerine el koyarak feshetmek gerekir.1. Kolordu Komutam General Kalitin bildiriyor:"Birlik komutanlan kendi bölgelerine, tüfekle silahlanmly olan ve

herhangi bir kimlik belgesi buluomayan Ermeni gönüllülerin sizmakta

oldugunu bildiriyorlar. Onlarm soygun yaptiklarma dair bilgiler gel-

mektedir Ermeni gönüllülerin, kendi reislerinin imzaladigi yaz1h belge-



leri olmaks1zm kendi birlikleri digma salmmamasma dair emir yayunla-

mamzi rica ediyorum. Üzerlerindehimlik belgeleri bulunmayan Erme-nilerin yakalanarak silahlarmm almmasma ve kimlikleri tespit edilin-

ceye kadar hapiste tutulmalarma dair bir emir yaym11adim. 1277. Süva-ri Generali Kalitin"

Sunuda rapor etmeyi gerekli buluyorum ki, eger bunlar gönüllüler-

se, o zaman Baratov'un birligiyle beraber gönderilmis olan 6. GönüllüBirligi'nden olmahlar; bunlarm, aynen Sarikamp operasyonu sonrasm-

da oldugu gibi, bölgeye akm eden ve savag mahallinde sahipsiz kalmysilahlan özellikle Tv TEn zoude bizim askerlereait olanlari topla-

yan yerli Ermenihalktan olduklanda kuvvetle muhte-meldir. Bu yüzden,

General Kalitin ta-rafmdan önerildigigibi mümkün oldu-

gunca sert ve özen-li öneriler almmasi,

birlikten firar etme

tüfek çalma ve soy-gun suçundan dola-

y1 tutuklamalar ya-

p11abilmesinin ya-rarh olacag1 dügü-nülebilir. Talimatla-

rmizi rica ediyo-

rum. 4174. hnza.

(RGVÎA fond 44,

2100, liste 1, dosyaum

982, yaprak 34-35.)

Belge 35



Genelkurmay bagkani adina DigiqIeri Bakan Yardimeisi Nera-tov'a mektup

"Taquaksutyun üyeleri, güphesiz hayli karan11k bir geçmigesahip insanlardir."

Mektup No. 815822/9 ekim 1915

Bay Anatoliy Anatoliyeviç [Neratov],Bulgaristan'da bulunan Türkiye Ermenisi gönüllülerin Kafkasya'ya

gönderilmesiyle ilgili 5 [18]ekim tarihli 1162 nolu mektupla ilgili ekse-lanslanmza bildiririm ki, Kafkas Ordusu komutam, belirtilen Ermenile-

rin Rusya'ya girigini olumlu görmektedir, ancak, onlarm hepsi Tagnak-sutyun üyesidir ve güphesiz hayli karanhk bir geçmige sahip insanlar-dir; aynca askeri anlamda da hiçbir deger tagimamaktadirlar, çünküonlarm yoklugunda Bulgaristan ordusu kendi adma hiçbir gey kaybet-memigtir. Tam tersi bu Ermeniler, savagtan kaçarak, firar ederek, bag-kalarma zarar vererek ve siyasi dalavericilikle soysuz bir gekilde bahsi

geçen orduyu etkileyeceklerdir. Onlaan, belirtilen ordu saflarmda bu-luumalan, Balkan Yanmadasi'nda, özellikle Bulgaristan'da istihbaratõrgütlenmesini hissedilir derecede kolaylagtIracakte.

General Yudeniç'in belirtilen fikirlerine tamamen katilarak belirtilenErmenilerin Rusya simrlarma sokulmasma izin verilmemesini äneririm.

M.Belyayev

(Mejdunaroduze Otnopeniya V Epohn 1mperializma. DokumentzÎz Arhiva Tsarskogo Î Vremennogo Pravitelstva 1878-1917 gg., seri 3,

c. 9, bölüm 1, s. 52, Gosudarstvennoe Sotsialno-Ekonomiçeskoe Îzda-telsvo,Moskova-Leningrad, 1937.)

92



ll101388 blaalotgal'o 80eMao-cyguon 4861610IIpu

IllTaöt l(asxa3eitonpan

ex \ r, ty trc¿xécr g r //

rr Sp<//tttt'fx «Mit

M.?L/Lyt, / ,- rrHI//A, e /bV<ya

.r

no 191 tc4a

ese 191,a:

JA-Árst r /

.a <

r ,

- Ise,:. yg,y]

/Áw r.

Ar

- M. ere 2<<t di L<<<.

-Akse ti..M v4C ertr> ned:

..AN,¢uwt ,

'«<

.<s: Jr Lu.«-Á71-onsre-ew-so<r.-S'--En A>. e

e.is? Â¾úbr - .

«e - soy |: . ,w .y . r n gytid ar.ma.x - L,.or.<awy,.

:Sy ,.<syn ..0C«A»Áut'r.Jr..se

n:rute ,nxás-Cr<

/Øwaryd-, << ,,. >w i:

.ran: 7,w.J.fu «

pyr4<«sy-> u. W.- s<w sr t-

.: Nüry.. L, wr-rx -.s k..rar

én a-se..,, ..,

,[

.4 .<

Fi:,a<-,r-tr.71-.yt? -x.

-

y.'.,/,..»,.µ

.Péra reed /,t/wn,: p<t.e<

.4.2., Aa-t---> 75/f ,.Ñr-/,«rh r-r,/zy,y ¿Ír¿SyyrãÑ// -far wr<wk/*

t:.,,e Les. J C:.ws?

Belge 36



Kafkas Ordu Karargâlu'na bagh askeri mahkemesinden bir dosya

"Ermeni gönülIüler, Kürt kadin ve kizlara tecavüz, 26 kadmile çocuia kasith igkence etme ve öldürmeden suçIu bulundu."

Kafkas Ordu Karargâh1'na bagli Askeri Mahkeme DairesiBagkanmm Yazigmalar11

No. 1014

3. ve 4. Ermeni gönüllü birliklerine bagh Ermeni gönül1ülerden Mar-tiros Akopov, Karnik Babinyants, Maksud Cezmeciyan, Seno Arutun-

yan, Kerob Manukov, Hayk Ohanyan, Sahak Olikyan ve Karapet Cam-koçyan dosyasma iligkin yazigmadir.

Dosya açildi: 1916Dosya kapatildi:

Özel karar2

Azerbaycan-Van birligine bagh Kolordu Mahkemesi, 1916 yllmm 10eylül günü, gereken heyet toplanarak, 3. ve 4. Ermeni gönüßü birlikle-rine bagh Ermeni gönüllülerden samklar Seno Arutunyan, Hayk (hemde Hay) Ohanyan ve digerlerinden olugan toplam sekiz kipiyle ilgili da-vay1 gördükten sonra, onlan Kürt kadm ve kizlara tecavüz, 26 kadm ileçocuga kasith olarak içkence etme ve ölümcül yaralayarak öldürme

konusunda suçlu bularak, adi geçen samklarm tümünün -Martiros

Akopov, Karnik Babinyants, Maksud Cezmeciyan (Çesbadi),eno Aru-I. Dosyanin kapagi.

2. Mahkeme karari metni.

94

tunyan, Kerob Mihitarov Manukov, Hayk (Hay) Ohanyan, Sahak Olik-

yan (Sahak Holikyan) ve Karapet Camkoçyan (Karapetusyants-Ko-çin)- asilarak idam edilmelerine ve tüm imtiyazlanmn almmasma ka-

rar verdi. Aym zamanda mahkeme, bu samklarm tamammm, Ermenile-ri kugaklar boyunca hiç ceza görmeden ve acunasizca ezen Kürtlere

kargi asirhk bir kan davasi gelenegi çerçevesinde yetigtirildiklerini, ke-



za söz konusu samklann uzun bir süre (yaklagikir yll) boyunca ha-piste tutulmuy olduklarim, samklardan Seno Arutunyan (18yag), Ke-rob Mihitarov (20yag), Karnik Babinyants (20yag) ve Sahak Olikyan'm(20yag) ise regit olmadiklanm da göz önünde tutarak, aynca AskeriMahkeme Tüzügü'nün 1407.maddesine ve Kafkas Ordusu komutamum10 ekim 1915 tarihli emrine dayanarak, samklarm cezalarmm (tümsa-mklarm servet haklarmdan mahrum edilmeleri ve ilgili cezadan kay-naklanacak olup, Suç ve Islah Cezalan Kanunu 22, 25, 27 ve 18.madde-

leri kapsammdaki diger sonuçlar da baki kalmak kaydiyla) hafifletil-

mesi ve böylece samklardan Martiros Akopov, Maksud Cezmeciyan

(Çesbadi),Hayk (Hay) Ohanyan ve Karapet Camkoçyan'm idam ceza-larmm 20'ger yll kürek cezasma, Seno Arutunyan, Kerob Mihitarov Ma-nukov, Karnik Babinyants ve Sahak Olikyan'm idam cezalarmm da

10'ar yll kürek cezasma dönügtürülmesi konusunda Kafkas Ordusu ko-

mutam nezdinde ricada bulunulmasi yönünde KARARverdi.

(Dzeriçizilmig olan sözcükler dikkate almmayacakt1r.)

Mahkeme bagkam: Tuggeneral (imza)Geçici üyeler: Birlik çavuçu (imza)

Astegmen (imza)

Yüksek Mahkeme'ye,5Temyiz dilekçesi igleme konulmanugt1r.16 eylülPiyade generali (imza)Ermeni gönüllü birliklerine bagh gönüllülerden Seno Arutunyan, Ke-

rop Manukov, Saak Olikyan, Hayk Ohanyan, Martiros Akopyan, Kara-

pet Camkoçyan, Karnik Babiyants ve Maksut Cizmezyan tarafmdanKolordu Mahkemesi'nin 10eylül 1916tarihinde $erip-Han'da vermig ol-dugu kararim temyiz amac1ylaverilen dilekçe:"Temyiz edilmesi istenen kararm yanlig oldugunu ve apagida açikla-

nan gerekçelere dayamlarak iptal edilmesi gerektigini dügünüyoruz:1) Mahkemeye tamk olarak gösterdigimiz ve söz konusu suçlarm ig-

3. Ermeni samklarm içIeme konmayan temyiz dilekçesi.

95

lendigi sirada bizim bagka bir yerde bulundugumuzu teyit edebilecekolan kipilerin kattlmamasma ragmen durugmanm gerçekleytirilmig olma-

sma itiraz ediyoruz. Bu tamklarin ifadelerinin dosya içerigi bakumndanönemli oldugunu apagtdaki hususlar kamtlamaktadir. Birincisi, Azerbay-can-Van birligi komutam 12 ekim 1915 tarihliyazismda, "Samklar tarafm-dan gösterilen tamklarm ifadelerinin almmadigt (kibu ifadeler mahkeme-



ce önemli bulunmaktadir) ve samklar mahkemede magdurlar tarafmdanteghis edilmedikleri nedeniyle' dosyamn 4. Ermeni Kolordusu'na baghmahkemede görülmesini önerdi, Ikincisi,kolordu mahkemesinin 29 qu-bat 1916 tarihinde yapilan durugma tutanaklarmdan anlagildigi üzeremahkeme, savcmm görügünü de dikkate alarak,

'hazir

bulunmayan tümtamklarm ifadelerinin dosya kapsammda önemli oldugunu' kabul etmig-tir. Bu çerçevede bizim talebimiz dogrultusunda gönüllülerden Uzunyan,Haçayan, Karapetyan, Grigoryan, Sidleayan, Umgovosyan, Ter-Kazarov,

Ratyan ve Haçatryan'm davet edilmesine ve bu amaçla mahkemenin erte-lenmesine karar verildi. 10 eylül 1916tarihli durugmada, adt geçen tamk-larm dinlenmesini talep ettik; mahkeme bizim talebimiz dogrultusundadavet edilen ve durugmaya katalmayan taniklardan üçünün hazir bulun-

mamasim yasa ihlali olarak degerlendirdi. Oysa bu tamklar, zamanmdaErivan'dan (ki oradan §erifhan'an az 300 km'lik bir mesafe var) yolaç1kmiglardi;daha sonra Erivan merkez komutam tarafmdan (10eylüldemahkemenin yapildigt yere ulagtinlmak üzere) Culfa komutanmm erai-

ne gönderildiler. Trenin hareket etmesinden iki saat önce Culfa komuta-

nma varmig olmalarma ragmen, söz konusu komutan onlan ahkoymuy vetren hareket edinceye kadar onlara izin belgesi vermemigtir. Bu durumdaonlar, tamamen Culfa komutanmm suçu yüzünden mahkemeye yetige-

mediler. Bunu teyit edecek kipiler olarak, bizimle beraber Culfa istasyo-nunda bulunan, daha sonra ise bizi komutanm yanma birakarak, durug-

maya katilmak üzere trenle yolculuklanna devam etmig olan yeminli ve-kil G. 1.Hatisov (Tiflis,Voznesensk Sok., 16) ile yeminli vekil yardmteistM.M. Ter-Pogosyan'1(Einran, Gubernskaya Sok., 26) gösterebiliriz.

2) 7 kasun 1915 tarihli karar dogrultusunda, tecavüz, keza ölümlesonuçlanan yaralamalar biçiminde gerçeklegen igkence suçundan yar-gilandik. Askeri Sahra Mahkemesi bizleri Ceza Kanunu'nun 1484. mad-

desinin 1. fikrasi ve 1477.maddesinin 2. fikrast çerçevesinde suçlu bul-du. Mahkemeye ç1kanlmanuza iligkin kararda bize yöneltilen suç1ama-

larm gergek içerigine bak111rsa,orada kas1th cinayet islememize yöne-

lik bir suçlama yer almamaktad1r. Oysa kolordu mahkemesi ilgili yasa-lara ve ileri sürülen suçlamanm gerçek içerigine ragmen bizim cinayetsuçlusu oldugumuza karar verdi.

3) Yukanda da açiklandigi üzere Azerbaycan-Van birligi komutant 12ekim 1915 tarihli yazismda bu dosyamn yeniden görügülmesiniönermigve Askeri Sahra Mahkemesi kararma itiraz etmesinin gerekçesi olarak da

96



samklar tarafmdan gösterilen tamldarm ifadelerinin almmad1 mi, samk-

larm mahkemede magdurlartarafmdan teghis

edilmedigini

(kibu husus-lar mahkeme kararmm yalmz samklar lehine degigmesine sebep olabilir-di) göstermigti. Oysa kolordu mahkemesinin 3 eylül 1916 tarih ve 1752say1hyaz1sma cevap olarak, söz konusu birlik komutam, karara itirazmmsadece cezalarm daha da agirlagtmlmast biçiminde anlagilmasi gerektigi-

ni ifade etti (6eylül 1916tarih ve 64 sayih telgrafmetni; giden sayis1 673).Mahkeme, cezalan agirlagtmrken igte bu telgrafi esas alrugttr; oysa

dosyanm kolordu mahkemesinde gärûlmesi için usul açismdan gerekçeolarak, birlik komutanmm

- a unm

tamklarmm ifadelerinin almmamig

olmas1 ve suçlularm magdurlar tarafmdan teghis edilmemesine dayandi-nlan- önerisi esas almnugt1. Bu yüzdendir ki, mahkeme suç smiflandir-

masmi en agir suç olarak degigtiremez ve cezay1 agirlagtiramaz.Söz konusu son telgraf, yukanda aktanlmig olan öneriyle çeligmesi

nedeniyle hukuken geçerli olamaz; aynca anlagmazhk digmda bagka birnedenle aç1klanamaz, zira sanmma tamklarmm ifadelerinin almmama-

sma ve samklarm magdurlar tarafmdan teghis edilmemesine dair vurgu-lamalar cezaam agirlagtinlmasma yönelik kararlabagdagtmlamaz.

Yukanda aç1klanmig olan hususlan dikkatealarak,

temyiz edilen ka-rarm iptalini ve davanm aym mahkemede, fakat farkh bir heyet tarafm-dan görülmesini talep ediyoraz.

97

Ermenice ad ve soyadlard Ad ve soyadlanum çevirisis

Karapet Camkoçyan Karapet CamkoçyanMartiros Akopyan Martiros Akopyan

Saak Olikyan Saak Olikyan

Maksut Cizmezyan Maksut Cizmezyan

Arutunyan



Hayk Ohanyan Hayk Ohanyan

Kerop Mhitraryan Kerop Mhitraryan

Karnik Babikyan Karnik Babikyan

(RGVÎAfond 2100, liste 2, dosya 1094, yaprak I, 4, 4 arkas1, 7-9, 7 ar-kas1-9 arkaSL)

4. Ermeni alfabesiyle yazilmigtir.

5. Kiril alfabesiyle yazilmigtir,

98

NF



3881 b ßñiOlltal0 800MHO-Cy]Dí0ÏtaCTbl0Ilpil'

lflTaÓ BBKB3CKORþfIlk

N ame «_.. ZUI &

1;oyma ,_,.el--

-- 191( tova

tBC/11d Cð

, r a da

moet.40po

! UPT f• .e L 5

«- SCLEEL *

- kupe t. ;;;.ra ig e gy,. .. : gom-

). r.utava;c.-i i f.-Cr:Pilysa

1('E:141 tai,3i « r . . Of li 3

ML, :Mr;aar aB TZCK¿lli. .i a

IIA3CIEROSpmaJÆt3 lA 89200pea UËDIE 38/47 :paum %APJ3b K¿C: a:UUna:TisPAGhfŒ!l/

'

a 38"3131

L I : I H 'Is

i I 5 i '4x2Tu Ana,1(t.ATA

carceZi!CLEB4

.7

. ~ uh og i a ; -

ra 73-,: Tra:M Jott.twi ;-ach flo,itn:ä.es

Jeu i p as 3 6 ;; halunaxa+

ur u :I a

. . r 1 soe ta

5:iCŒhüt¯.

c..g,,4gyya A, peu.se rop.'t.itlarb

Izz-r.;-A Ju ¢ norr Ll L.A-aca,,¾

'.;

a a e a,

y * ipakt,»HyacaH,.,N;r. ps flaa.tecaust.PI.k.Jap>

, upt ,: V.JO:•2 .I a a .. xt a 4 < N ·;

a u,Asa.ar, Ka.3xco-

-.u.•Q D>aH:c-or 4112Ay 0;../ H . 7 02 77> MS N 2-du u

Belge 37



Rus Kafkas Ordu Karargâlu'na bagh Askeri Mahkeme Dairesi

bagkanmm teheir öncesi bir olaya dair yazigmalar1

"Türkiye Ermenisi samklarm savag bölgesi kapsaminda bulu-

nan bir nuntikada yagma amaçh saldirida bulunmug olmalarm-

dan idamlarma..."

Kopya

Mahkeme karar128 mart 1916 tarihinden itibaren geçerlilik kazan-

m14tir.

Îçbu mahkeme karar1, 27 mart 1916 tarihinde gece saat 10.00'da: as-keri savel yardimcisi Astsubay Tsivtsivadze ile sekreter Senkeviç'in de

haz1r bulunduklari halde, samklardan Tigran Avetisyants, Agasar Balo-

yants, Yerem Minasyants, Krikor Ovanesov, Tigran Marabyants ile Ma-

nuk Sarahbanyants'aeblig edilmig, ayrica dosya kapsammda yargila-nan kigilere, igbu karari hangi zaman süreleri içinde ve hangi prosedür-

ler çerçevesinde temyiz edebilecekleri de aç1klanarak, durugma tuta-naklan da kendilerine teslim edilmigtir.

Kolordu Mahkeme Bagkam Tuggeneral Yevseyev

Karar:Imparator majestelerinin fermam dograltusunda, 26 mart 1916 tari-

hinde, 1. Kafkas Kolordusu'na bagh kolordu mahkemesinin, mahkeme

bagkam Tuggeneral Yevseyev bagkanhšmda yapilan aç1k durugmasmda,

geçici görevli olarak 173.Piyade Don Birligi'ne gänderilmig olan YarbayGrev ile Yüzbagi Naibov'un, keza askeri savc1Yarbay Visotskiy ile sekre-

ter Senkeviç'in de kat11nmyla, Türk vatandaylan olan samklar TigranAvetisyants, Agasar Baloyants, Yerem Minasyants, Krikor Ovanesov, Tig-

ran Marabyants ile Manuk Sarahbanyants'mosyas1 ele almdi. Bu dos-

100

epeHoecy.1 3aTWL araro JILE He l' acMOTykle HopnycNaro

¥Aa I- rc Hasaa2caaro apuexeyaro sogny3a -Ï.;IaERGEcuagym

¿Ms Wassaacxou ap.ties ya eg. esis,sa oesonaHiz 7 n.IB err.ggggy Q E'LGIMOCTEXL,DÒ'ißBJUl0Mik'l OCIDER kW Hi BOBHNOME

o.1:0xeHig,Dparez Eie ao 23 CT.OQil.¥ñ:p.Fyó., C3cAa 3enoncas

ccML 3-CH 3A.ISg¿ r.,ao glopoages:in x có3Erzeníz spoken-

Isra reb.spee:L-ry6epsarope. Hapacyck 06JiacTM 013 20 Cespaan

915 20Aa,no 3agons.¿¾a.m BoosaaEo spemeEX ycTanceaan:-aim,

00BHHagi:e 3c.1xy ,1;¾an17,Epe;ycuoTyhHach'L 13,IIB,



10

629 x 1633 CT,y.;IozeHis e Hasasse:iaxi ¥ro.aosEux> H MerIpasu-

N;sihHH2L M3Ã 18 T-H E0 EpD,2,0JIESHi:0,2, 0725CEC 2 :ÆÐ¾3] IO -

teHaaro pacDopamenia l'.zasuoxouas¿;ylcularo,I :4.se a 279 CT.XXI

as C.E.D. 1869 ra13A.4-

TEC148EHHXL JŒ$¿LHiÜ IS DO,2(GySBl¿iiXL El ASES HB MY.Š

BTeg go HIL ge CaceaML 3C$ OHH - l'ypSgKC HD thakHNO 2 000MG-

·;o,gs:E A35 3p epyucNaro atualeTa E 12 SEND:

I/ TzrpanL AreTues:-;ML, 28 ::iTW,232 ce-:.Ma; ye,

2/ Aracapa Ba.zoaSUL /bulosE L/,30 .abTL,z35 ces

ApTysp1,

3/Epe25 Loacen 1,36 BTL,z32 cer.3;Twas,

4/ EpxKaps GaaHeocBL,36 21TL.233 0211-043¤

5/ TarpaHL 2apatonsps,27 ALTL,H3L ce):.OJ'3R,

6/ ManySL liispe16aHEEys,28 It25,232 cer. A3B;

Escu:yulaal ALJIC, C¥As spaana.a Han szeaa nay-:y.gazarb BHHOBEER H:

I/ Tarpena AserhesEua, Aracapa Ea.connpa, Epena Masa-

saga H RTEKOpa O3dBOCOBS EL TOUL ½ÏO EL T6¾¾iW DO);py,L

13eBo;ILEE:ch .4Hen,cs 22 00 25 ReKa0pa I9I4 ropa,no GDBAnu-

CHTeah:-:oxy MaxAy caban a ca .npyrzMX zwaauH carmalænin 250BatcIEo el mma.DTaputok ca.aola Hanaan Ha cereHie C¾rwaps,:arwayrazaro y¾acTaasHapocyon 00xacTE, E yrporaa zzTexaus

+toro ceJISE1½ JizmeM1eML zzau 2 AJ:E ycTpEmeHin casaEEax Brb

< Rasoca 2ML nodon,ctsputo,en gaaLL npacBoeHis 075xpaan yDIXL Aanbrx a paaEoe Imy¾ecTBo,aT> "'OML 4xext y A073aps-deRL-

la23aps-days oraN - 20ma.4b H no ero SaniGeni10, 52 pyS.as Ae-fer-L,y :Ocrib-|œ¿eho-orzu maark sa cyawn,nc etc sansgesimO PyóXen,y Man-Makadh-Orau AeBLrk zo cyMM3,20 Bro 3aBRASHil

ya, savag bölgesindeki Kafkas Bölge Askeri Mahkemesi'ne sunulmug,akabinde Kafkas Ordusu bagkomutanmm talimati geregince 1. KafkasKolordusu Mahkemesi'ne devredilerek, Savag Bölgesi Kapsammda OlanTopraklar Yänetmeligi'nin 7 ve 19. maddeleri, Eyalet Genel Yönetmeli-i'nin 23. maddesine yapilan ek (Yasalar Mecmuasi, 1892 baslosi, 2. cilt)ve Kars geçici genel valisinin 20 qubat 1915tarihli tebligati gergevesindeve savag döneminde geçerli olan yasalar dogrultusunda, söz konusu sa-mklarm, 1885basloh Suç ve Islah Cezalan Kanunu'mm 13, 119, 1629ve

1633. maddelerinde öngörülen suçlardan, bagkomutamn yukanda ad1geçen talimatma ve Savag Durumlan Tüzügü'nün (1869,4. baski) 22. cilt279. maddesine uygun olarak görülmesi istenmigtir

101

Dosyada samklarla ilgili yaz1h bilgiler bulunmamaktadir; hepsi Türk

vatandagi olup, Erzurum ilindendir. Bu meyanda,

1.Tigran Avetisyants, 28 yag, Klice köyü;

2.Agasar Baloyants (Paloyants), 30 yag, Artunts köyü;

3.YeremMinasyants, 36 yaq, Ertil köyü;

4. Krikor Ovanesov, 38 yag, Odzi köyü;

5.Tigran Marabyants, 27 yaq, Odziköyti;köyündendirler.



6.Manuk Sarahbanyants, 28 yag,Dosyay1 görügen mahkeme heyeti, samklarm

"suçlu"

olduklarma ka-

rar verdi:

1. Samklardan Tigran Avetisyants, Agasar Baloyants, Yerem Minas-

yants ve Krikor Ovanesov, birkaç gün süreyle (22-25rahk 1914 tarih-

lerinde) kendi aralarmda ve bagka kipilerle önceden anlaçarak, onlarla

igbirligi içinde, Kars ili Soganhk kazasi Sipkor köyüne kuvvetle saldir-

d11ar,halki ölümle tehdit ettilervetedhig amac1yla ellerini ayaklarm1

bagladilar, dövdüler, aleni biçimde paralarma ve diger malvarhklarmael koydular. Bu meyanda Kacaroglu Abuzer Bey'in atml ve (kendiifa-desine göre) 52 ruble parasun aldilar; Ahmetoglu Yusufun (kendiifa-desine göre) göre 58 ruble parasmi, Memetoglu Kaya'nm (kendiifade-sine göre) 145 ruble, Mustafaoglu Memet'in (kendifadesine göre) 220ruble, Garipoglu Hasan'in (kendiifadesine göre) 150 ruble, MusaogluVeli'nin (kendifadesine göre) 220 ruble ve Hurgitoglu Tahir'in (kendiifadesine göre) 70 ruble parasma el konuldu. Bununla beraber, söz ko-

nusu kigilerden zorla ahnan meblaglar konusunda samldarm ifade et-tikleri rakamlar mahkeme tarafmdan abartih bulunmuy olup, samkla-

rm eylemleri sonucunda magdurlarm ugrarug olduklan zararlarm mik-

tan net olarak tespit edilmemigtir. Aynca mahkeme, ad1 geçen samkla-

rm, burada anlatilan eylemlerin gerçeklegtirilmesine-em

niyet hem

de eylem safhalannda- e it düzeyde katildiklarmi, dolay1slyla çeteolugturmadiklarnu kabul etaugtir.

2. Samklardan Tigran Marabyants ile Manuk Sarahbanyants,alkmparalanm ve mallanm yagmalamak amac1yla Sipkor köyüne silahh sal-

din düzenlemek konusunda Tigran Avetisyants, Agasar Baloyants, Ye-

rem Minasyants, Krikor Ovanesov'la önceden anlagarak, onlarla bera-

ber köye geldiler, orada kendileri kimseyi dogrudan tehdit etmediler,

kimseyi dövmediler, paralarnu ve mallanm talep etmediler, hatta bu-

nun aksini yaparak Memetoglu Kaya ve digerlerini, kendi arkadaylan-

mn darbelerinden korumaya çahytilar.Samklar tarafmdan iglendigine kanaat getirilmigolan suçlann niteligi

ve bu suçlarla ilgili cezalann belirlenmesi konusunu ele alan mahkeme,

igbu karann ilk maddesinde yer alan ve Tigran Avetisyants, Agasar Ba-loyants, Yerem Minasyants ile Krikor Ovanesov tarafmdan iglendigi sa-bit görülen, birkaç kigi tarafmdan önceden anlagma yoluyla (fakatbu

102

amaç1a çete olugturmadan) tüm samklarm ortaklaga davranarak, sava.ÿbölgesi kapsammda bulunan bölgede bir köye yagma amac1yla saldir-malan biçiminde gerçekleptirilen suç, 1885 basloh Suç ve Islah CezalanKanunu'nun 13, 119, 1629 ve 1633. maddeleri, Kafkas Ordulan bagko-mutanmm yukanda adi geçen talimati, Savag Bölgesi Kapsammda OlanTopraklar Yönetmeligi'nin 19. madde 7. fikrasi ve yine aym Yönetmeli-

gin20.maddesi ile Kars geçici genel valisinin 20 qubat 1915 tarihli tebli-gati kapsammda düzenlenmekte olup, Savag Durumlan Tüzügü'nün



(1869,. baslo) 22. cilt 279, maddesinde belirtilen cezay1 öngörmekte-dir. Suçlularm idamim ve her türlü mülkiyet hakkmdan mahrum kdin-malanm gerektiren bu ceza, adi geçen samklarm her birine tatbik edil-mekle beraber, Ceza Kanunu'nun 18.maddesi dogrultusunda söz konu-su idamm as11arak gerçeklegtirilmesi, bu cezayla ilgili olarak Ceza Ka-nunu'nun 22-24, 27, 28. maddelerince öngörülen tüm sonuçlarm ve hak-lardan mahrum etmelerin uygulanacagi da karara baglandi. Igbu kararmetninin 2. maddesinde Tigran Marabyants ile Manuk $arahbanyantstarafmdan iglendigini ve köye saldirmak suretiyle yagmalamak önerisi-ni kabul etmek (eylem1rasmda yagmadan gönüllü olarak vazgeçmig-lerdir), söz konusu yagma niyetiyle ilgili gereken mercii veya en yakm-da bulunan mercii bilgilendirmemek olarak ifade edilen sue Ceza ve Is-lah Kanunu'nun 13, 119, 1629ve 1632.maddelerince öngörülmektedir:Yukanda adi geçen yasa ve yönetmelikler, keza Savag Durumlan Tüzü-

gü(1869,. basla) 22. cilt 279.maddesi dogrultusunda hareket eden mah-

keme, söz konusu samklarm ikisine de bu kananda öngärülen cezayl kes-mig, daha sonra ise, suç ortaklarmin da itiraf ettikleri gibi, planlanan eyle-mi gerçeklegtirmekten vazgeçtiklerini dikkate alarak, Ceza Kanunu'nun

119. maddesinin 2. fikras1wr a aram-"" " ""*"" "'2"=6-""'26 "=-" geregince söz konusu cezay1NCCTid ä5 007 tuEet12 N4 GL2A½0¼HOG þa360Ë¾O4 ER:IRJU¾iß,072

s<mu soremo can anno onoacauo ere varar.2mm iki kademe hafifletmig veböylelikle Ceza Kanunu'nun

as a-a.v « as c:.v=nor:s o sa-am y2=a -a 19 maddesinin ikinci kade-4,=222 sexo comes,- novossy,es 4,,4.22 22,.;-,,, ,

mesmegeçilmig ve söz ko-

apsso ee=sm.a**"***°°"°^"""°""nusu kademenin alt smint CMSIL I 3Hli 4/ Nat:¢ña UþKTOBogh,IIO B3tyggegíx 8:

2-. 2eoss, w,se ao oema.su as 2ecacassa,« sanao 22 esas almarak, her ikisamgmessa maesi.s sa 22.2 aparosors sseen:°""" "'°' "

tüm mülkiyet haklan alm-AW x<uoth,526AcraseTL na icMOT Thie >"a ka > 3smaLanua He

makla 15 yll süreyle kürek'

cezasma çarptirdmasma ka-rar verilmigtir. Bunun yam

r -

s1ra, Ceza Kammu'nun 22-25, 27 ve 28.,maddelerinde

öngörülen tüm haklardanmahrum edilme ilkesi de ge-çerli olacaktir.

103

Bu nedenlerden ve de 1885 baskih Suç ve Islah Cezalan Kanunu 13,

119, 1629 ve 1633. maddeleri, Savag Durumlari Tüzügü'nün (1869,4.basla) 22. cilt 279. maddesi, Savag Bölgesi Kapsammda Olan Topraklar

Yönetmeligi'nin 19. madde 7. fikrasi ile 20. maddesi, Eyalet Genel Yasa-

lar Mecmuasi (1 cilt, 1892 baslosi) 23. maddesi, Savag Durumlan Tü-zügü'nün (1869,. baslo) 24. cilt 910, 915, 1128-1155.maddeleri, Kafkas

Ordusu bagkomutanmm 26 ekim 1914 tarihli genelgesi, Savag Daire-si'nin 1914 tarih 424 saylh ve 1915 tarih 513 sayih emirnamelerinde ilan



edilen redaksiyonlanyla 24. cilt 1418, 1419, 1424, 1424-1 ve 1424-2mad-

deleri dogrultusunda hareket eden mahkeme,

1) Türk vatandaglan olan samklardan Tigran Avetisyants (28yag),Agasar Baloyants (30yag), Yerem Minasyants (36yag) ve Krikor Ova-nesov'un (38yag), kendi aralannda önceden vanlan bir anlagma dog-

rultusunda, savag bölgesi kapsammda bulunan bir mmtikada yagma

amaçh saldinda bulunmug olmalarmdan dolay1, tüm mülkiyet haklan

almmak kaydlyla as11arak idam edilmelerine, aynca Ceza Kanunu'nun22-24,27 ve 28. maddelerinde öngörülen tüm sonuçlann ve hak mahru-

miyetlerinin uygulanmasma; 2) Tigran Marabyants (27yag) ile Manuk

Sarahbanyants'm28yag) söz konusu yagma amaçh saldmya katilma-

lan (saldm sirasmda gönüllü olarak geri çekilmigler) nedeniyle tüm

mülkiyet haklarmdan mahrum edilerek 15'er y11süreyle kürek cezasmaçarptinlmasma, aynca Ceza Kanunu'nun 22-24, 27 ve 28. maddelerinde

öngörülen tüm sonuçlarm ve hak mahrumiyetlerinin uygulanmasma;

3) Bu dosya kapsammda tüm mahkeme giderlerinin samklarm malvar-11klanndan (onlarmbirbiriyle ilgili sorumluluk tagunas1 ilkesi esas a11-

narak) egit miktarda tahsil edilmesine, samklarm tümünün toplam

malvarhklarmm yetersizligi durumunda ise bu giderlerin Hazine tara-

fmdan kargilanmasma; 4) Îqbu mahkeme hükmünün, yasal geçerlilik

kazandiktan sonra (fakat infaz öncesinde), keza temyiz talep ve gikâ-

yetlerinin olmas1 durumunda Kafkas Askeri Bölgesi bagkomutanmm

görüglerinearz edilebilecegine karar vermigtir.

Gerekli imzalan havi gerçek nüshadir.

Aslrun aymsidir.

Mahkeme bagkamTuggeneral Yevseev (imza)Aslma uygunlugunu denetledi:Mahkeme sekreteri (imza)

(RGVLAfond 2100, liste 2, dosya 752, yaprak 22-24, 22 arkas1-23

arkast)

104



Koria CTy e:e passa Ibsestucxar V10 car reAi sa

2 4269. Twþzacs Bovencydepy.

Rozous Angúz noegrz ontpfeia o paicut læc;g us:azara

nadTo Typ:a Tonna Poore anz eezenin icea suas Mapµaa:45

C vxx er eHopBeppHEK0

Izt BapePEUX1

AEBET

ocKepoa3

ov·<a e ilus no poneceuio Essaa»H2xa sanguxces haprîn

orrloHaeú1a

a Rypoxa labomaio yxa na f erisa poposkom om 241 Pai

Ha runn sukskroeby.RTo Saf.tessa euý Recona npunysens

dy TL c opo anda özaos o upniïaaikie a s Toccia poi

BeBær co6xpanck ycepoyT citopots spenen pesHB Tjpo œos pen

3azizza pacroomenif.HeÄOE CTEMOCÈ ÚO 6 1 E ICT T C ET

pasar ú26 RE361AGUET02 Lo

.m

aas Ennom1i" u;skreuns Op6 proIWELEOK (AHEEME)W WI

a.nasee:oky mor orecero Upe o oIgne ocPrusory H n;u v Hac eu piñY

oSH o nma eni oTy na o reisy sofi yo

19

pati

Belge 38



Rus Ordularl Kafkas Cephesi Bagkomutam Prjevalskiy'in, Tif-

lis'teki askeri genel valiye telgrafi

"Rusya'dan gelen Ermeni göçmenler, Türk katliaan yapmaya

hazirlanlyorlar."

Prjevalskiy'in 10mayis [1917]arihli ve 4269 no'lu telgrafmm kopyas1.Askeri Genel Vali'ye.

TiflisNisanm ortasmda Aykale bölgesinde Türklerin toplandigma dair bilgi

geldi. Urati, Cm, Merdiven köylerinin aranmas1yla bu söylentilerin dog-

ru olmadig1 ortaya çikt1. Sadece dokuz asker tutuklandi. Bununla birlik-

te istihbaratçilar grubunun komutamnm raporuna göre Aqkale'de de-miryolu müfrezesinde gönüllü çahyan Türkler, ona yakmda greve git-mek zorunda kalacaklanm belirtmigler, çünkü Rusya'dan gelen Ermeni

göçmenler, yakm zaman içerisinde Türk katliam1 yapmaya hazirlamyor-

larmig. Ermeniler tarafmdan yapilacak böyle bir hareketin gerçekley-mesini önlemek için gerekli emirlerin verilmesini arz ederim. 4269.

Prjevalskiy

(RGVÎA fond 2100, liste 1, dosya 94, yaprak 2.)

106



os es '9

anosaro so

oude

erpoc

0þMe easumamma camosoß

weezer: typon rowigenia oose Mya schexo

a T&KES GamRM CiHOSOC& SEPOHER MŠCTBMXE ggge

pascissie apuan no cezenan facassanzacsaro ce

uponsoprca den afposa OxpµaoroKoMaccapiag

craya naany repacenesis BEaxynpyemaro Haceneaig

palosa Ornon 3pawagaña.IIpomy cposaaro pacrogaraplacreaaExys Taxosoa cepeceresie opranzaosagace

aan apuncanum odgecreaun AR35 285 PYROBOMWía

ceuy yeaaasia Tomaa Goodma.s aTo Brady apais tioaim occGore 3axasmasexaro Kouzzera apomy paccopsosseren vacran oxaaaTE acuaccapy OnepaHerouy

cogMcomie 1862 Komaccapa Raaangsin Tovsa hertuapuxaaans exazan Konnecepy Crepasosomy coAde

Belge 39



Îçgal hukukana göre iggal edilen Türkiye illerinin komiseri

Îvanitskiy'in telgrafi

"Rus tebaasina mensup Ermeni göçmen aileleri, cephe geri-

sinden gelerek Pasin Ovasi köylerini iggal ediyorlar."

General Levandovskiy'e,HasankaleIggalhukukuna göre iggal edilen Türkiye illerinin komiserinin telgra-

fru iletiyorum: Benim ve Kafkasardi ÖzelKomitesi bagkani tarafmdanHasankale bälgesi geçici komiseri Speranskiy'den 18 mayis [1917]a-rihli ve 2691 nolu bir telgraf ahad1: Son iki üç haftadir önemli bir kisru

Rus tebaasma mensup Ermeni göçmen aileleri kitlesel olarak cephe ge-risinden gelerek Pasin Ovasi köylerine yerlegiyorlar. Bunlar, Türk kö-

kenli ahalinin konutlarmi, askeri birlildere aynlan konntlan ve aym za-manda ekin alanlanm yerli Türk ahaliyi kovarak keyfi gekilde iggal edi-

yorlar. Ermenilerin Hasankale bölgesi köylerinde yaydmalan, bölge ko-

miserliginin bilgisi haricinde Erzincan'm Ognot bölgesinden göç edennüfusun yerlegtirilmesi plamyla yap1hyor. ÖzelErmeni dernekleri tara-fmdan örgütlenen bu göçün durduralmasi için acil emir çikartümasuu

ve bütün talimatlan verme yetkisinin bana tanmmasuu arz ederim. Kaf-

kasardi ÖzelKomitesi'nin görevlendirmesiyle ordu karargâhma bunubildirerek bütün askeri birliklere Komiser Speranskiy'e yardim etmeleri

konusunda emir verilmesini arz ederim. 1862. Komiser lvanitskiy.Ko-mutan Komiser Speranskiy'e yardun edilmesi talimatuu verdi.

(RGVIAfond 2100, liste 1,dosya 1191, yaprak 40 ve arkasi.)

Belge 40



Türk Ordulari Kafkas Cephesi Komutaru Vehib Paga'mn RusOrdular1Kafkas Cephesi Bagkomutaan General Prjevalskiy'e mek-tubu

"Erzincan'dan Rus kolordusunun ayrilmasuun ardindan Er-meni zulmü, insanhia kan anlatacak bir drama dönügmügtür."

9 (22)ocak 1334(1918)

Kafkas Cephesi Ordulan Bagkomutam Prjevalskiy'e,

Ekselanslan,

Rus ordulanmn iggal ettikleri malum vilayetlerdeki Osmanh tebaasiMüslümanlaan Ermenilerin zulmüne kargi korunmasiyla ilgili tarafruz-ca sorumlu görevlilere verilen kesin emirden ve dogabilecek her tür1üuygunsuz hareketlerin önlenmesine yönelik somut ve sert tedbirlerinalmmasi sözünüzden dolay1 en içten tegekkürlerimi iletirim. Son dö-nemde ortaya ç1kan olaylarla ilgili Kafkas Ordulari Komutam GeneralOdigelidze'ye bu tür olaylara son verilmesi dogrultusunda önlemlerinalmmasi ricaslyla tarafimdan bilgi verilmigtir. Siz ekselanslarma da, ba-na gelen apagidaki bilgileri iletmeyi ne yaz1k ki gerekli ve yararh görü-yorum. ÖzellikleErzincan'dan Rus kolordusunun aynlmasmm ardm-dan Ermeni zulmü, hanelere saldin ve kuytu kögelerde adam öldürmeboyutunu a.yarak daha da yaydrug ve köylere aç1k saldir11ara, kadmla-ra tecaxee, erkek nüfusun katledilmesine, köylerin atege verilmesinedönügmügtür. Bu arada Erzincan'dan güneydogu istikametine 18 kilo-metre uzakhktaki Zekkih köyü, 12 ocak 13341 tarihinde bu tür talihsizolaylara maruz kalnugtir. Bir hafta öncesinde Ardasf dan 3 kilometreuzakhktaki Müslüman köyü Koska, 30 kiwilik bir Ermeni çetesinin sal-

d1nsma ugranug, köyün yakilmasmm ardmdan insanhga kan aglatacakbir dram yagannugtir.

f. l918 ydi.

109

(...)Gerekli önlemlerin en losa zamanda ahnacag1 umuduyla en de-

rin sayg11arum, siz ekselanslan, kabul etmenizi dilerim.

Kafkas Cephesi Ordulan Komutam Ferik2 Vehib Mehmed

Tiflis'e 1 (14) pubat 1918 tarihinde ulagte.

(Dokumento I Materiale Po Vnepney Politike Zakavkazya Î Gruzii,vd, Tiflis, 1919.)



s. 42

2. Osmanliordusunda tümgeneral (ferikiani) ve korgenerallere (ferikivvel) verilen san.

110

TERETPAMMA 'Onara ¯-

I DegeAana



omehnta --.--AO - . . s

-..

ilonat) -

re< +

pxaana

I'enepany 0 6 p a a nomy

H ÏÍTadCM2 POHŒs. ROZySOHO ROECCOHle ETO IISDOKyCKik

oscino as ?syn¢¾ aassans woo renes as awa.xs upovecea

noormas hovurmO2&HÌE acMRHCIGIX5 H ROCXDiácKHXI LOROK5 ORKON-

An- a e y

axa myccauxa x xxs coteaHzzoas Tovaa posecewie

soo npucra.ao riecesoßvracus Wea6a cep,woro NoonyC& IIDO.TIODRKKO tb

Ceoriessus BaxoAmilurca as IIsor1.ciri Tomme. Blasmoxass TirmKaag,cy

Raws cooven mrt2xara as ilsvirdv a rnaxameoma naannt,gonalda

amoro cayma no peSVumraX¾ Aosecea desoTaara.TeBHO HO

noruoxy- c ñ y

Tousa ÛËHamasaEÓpOUTS,

I'eauaions llEBAHll0BORM.

Belge 41



Tuggeneral Levandovskiy'in General Obraztsov'a 29 ocak

1918 tarihli telgrafi

"Îran, Ermeni ve Süryani ordularinin olugturulmasuu protes-

to ederek Ruslara ve müttefiklerine simrun kapatt1."

Acil

ErivanGeneral Obraztsov'a,Bugün cephe karargâhma bir rapor ulagtL Culfa'daki Iran konsolo-

su, Îranhlarm Ermeni ve Süryani ordularmm olugturulmasma kargi

protestosumm bir göstergesi olarak Ruslara ve müttefiklerine suurmikapattigmi bildirdi. Rapor, Culfa'daki 7. Kolordu Karargâlu'nm tercü-

mam Praporgiki Sergeyev tarafmdan gönderildi. Kafkasya Genel Ko-mutanhgi, acilen Culfa'ya gitmenizi, bu meseleyi aragt1rmamz1 ve so-nuçlar hakkmda hemen dogrudan tel yoluyla bilgilendirmenizi emredi-

yor. 07575.

Kafkas Cephesi Karargâh KomutamTuggeneral Levandovskiy

(RGVIA fond 2100, liste 1,dosya 1142,yaprak 1.)

I. Rus ordusunda astegmen,

112

TenecþoHorp2MMS

ÛmãHawa LRHim illoada Kanxa CRyo &pouza

NoM' L



Susans saa

Eo.«y Ez_ 3snaxaacida KonzeeaÑars

Ha.nary Exa Opzmuemaro oTPRAEL uoxysen ca Ainía

o cocaxacausiaxo MotAy vgga.Mu a samapam cm oµo

esopo r X apvaama esApyPo9 04Ka hims ricoo

oxpy-onomum papuxsoaoss nŠxofopies ceneng Banput

cer. PerauAy, sanaAesie im spancropos a sa solaAa.

ce ;¾aes se a insar ne npeAco pas apoya

acs Koogasus cecxxaoEesía Megy Mycy]D.MancKU X agxH-

exams HaceaeHîsun as BTou rydepnin, To sechua ELpoaTHo,

uto to:ms ducono extenoccTpauzTOR noscericTEo.

Buffa' i i m

UTaro asserin rotaram, wro nacima. La aroos

paious apM;UI mycy: Mulcagxi e.uprgy og µLamp _ Noascoses-

Haus nyomo soyMicososay Ha Maceney a pactoseengoHood-

Kopum. To comwLuia, trro oc He oomaopues ago poana

To roca 4 ye a.«re papp EDRODDREO DER32

ynsfo.

Ho assomeryony Trpomy yas e aeroppgi

L A añañLarva a da

RepAan

Hyma

Belge 42



Kafkas Cephesi Karargâh komutanmin Kafkasardi Komiserli-

gi'ne telgrafi

"Müslümanlar ile Ermeni nüfus arasmda dogmakta olan kanh

kirim..."

Kafkas Cephesi Karargâh komutanmdan

No. 0761030 ocak 1918

Kafkasardi Komiserligi'ne,

Erivan Müfrezesi komutanmdan Kürtler ve Tatarlar ile Ermeniler ara-

smdaki çattymalar hakkmda bilgiahndi. Bart köylerin, örnegin Regan-

lu'nun, garnizonun siperlerlyle çevrilmig olmas1 araç1ara ve trene saldiri-

lara yol aç1yor. Eger gimdi hemen bagmda, bu bölgede Müslümanlar ile

Ermeni nüfus arasmda dogmakta olan kanh çatigmalara son verilmezse,

kesin emin olabiliriz ki, kinm luzh bir gekilde her yere yay11acaktir.

Bu durumdan kaçmmak için bu bölgeye halka ahlaki bir yoldan etki

etmek amac1yla bir Müslüman-Ermeni heyeti göndermek kesinlikle

parttir $üpheyok ki, eger bu larmu durduramazsak bunu takiben Cul-

fa'yla demiryolu bag1 kopacaktit

Meseleyle ilgili gerekli emirlerinizi arz ederim.Karargâh Komutam

Tuggeneral Levandovskiy


114



ap men Ta I

AP.< ·

1,x' ce ...,a r TULL e ser a ao es,a c.natacoš

00301 e÷~ Ecócy,c;:c ace:nt. O es ;.no

gange R.tPho-v'

I , >c.u:"E

i EsOU XP'1'KORO 310 -ihM4 f:3päi3 Y IfKL*MZ papyr"f:pts sr 3 21O'12.. 3 'O 10".'11 s. T.El 6)OLyrsi T ,51K%.90ß¾ RKK'a 2

.

. ELT-SC. -3iCS tycCT 0- - Ko Doll-U

i n3)i t 20f '.

D IOi!L. 152 -

IFOO 3 t .. R 'S',aisto-'DL 003:exta moc, as >;nocos:as esby ace feopy 2nrus

five- . ¾- , > uo sa e : s - i m s

AST I',*TTER"'InC,a

J.re a,,peapaa

ramas de hui a as 9'31

':

-

I wm:cer Typra ocackis no :tr ame o,,s

as my seMLP,) dy÷app:Tu :: 9tleacteus ex:tv we

_s

y_ulogonom,ctaixy¾ar a pat ,9' opy,ia cico;, ;;Ti > ur us:'ma ao.,» pyso-

soA:.,ac.as yeaoxoniemmre awresee- eso se w,- 2:::: :so arraalGM.,;myr: tro.nsoe aporance Hy,;erm 6YASem ,wruphon

was¾1 TTO :ND:: Ryaymel sorsee excen pyo xma pesomouiox-Elem ao3eKni :a maarna To can os

roDAe

aspype apeg she

no UTABYs 65 especimero eceressus- Bo3UKMm t"UF10 sony110azo,cam códã cos roards Ilpesu.

Repsoe oedernaca nossoccus asCA?f

malery rpo;;oso.ucrais a e 7tpa iropoe :re c,amanua^m He's):e Uzpx¾x's

Belge 43



Rus Kafkas Ordularl Komutam Odigelidze'nin telgrafi

"Ermeni birlikleri, kadmlar ve gocuklar dahil silahsiz Türk

halluna yönelik kitlesel vahyiliklere girigiyorlar."

Telgraf

Tiflis. Kafkasardi Hükümet bagkanma

Kopya: Bagkomutana

16 qubatNo. 225

Sankamig1365 132 15 12 10Tarih: 15. 02. 1918Sayi: 7732/365/11464

Halihazirda Türk birliklerine kargi konuglammq olan Ermeni birlik-

leri, egklya Kürt çetelerine kargi bile tamamen yeteneksiz, düzenli

Türk birliklerine kargi ise kesinlikle dirençsizdir; askeri emirleri ise ay-nen buralardan ayrilmig olan Rus birlikleri gibi yerine getirmemekte-

dir: Bu birlilder luzla bozulmaktadir; kadmlar ve çocuklar dahil silah-

siz Türk halkma yönelik kitlesel vahgiliklerinin fiilen cezasiz kalmasi

bu durumu çok etkilemektedir. Erzurum'daki un stoklanmiz iki hafta-

dan fazla yetmez, peksimet iki hafta yeter; hayvan yemi hiç yok ve atla-

nmiz y1gmlar halinde telef oluyor; cephe gerisinde (Erzurum ile San-

kanug arasmda) ise tüm erzak ve yem depolan Devrim Komitesi ön-

derligindeki Rusbirlikleri

tarafmdanyagmalanmig ve hepsi tagmmigtir.

Eger ordu birlikleri ile 12 000 kigilik Ermeni halki, çekilen Rus devrim-

ci birliklerinin çällegtirdigi bu yolla geriye dogru hareket etmek zorun-

116

da kahrlarsa, açhktan vahgilegirler; bu durumda çevre halkmm neleryayayacagru ve ordunun kendi.durumunun nasil olabilecegini kestir-mek zordur. Bu nedenle, birincisi, Sankamig'a erzak ve hayvan yemiyetigtirilmesi, ikincisi, bang görügmelerinin baglatilmasi ve bang anlay-masuun yapilmasuu uzatmamak, bang partlaandan birisinin de Rus as-kerleri ile nakliye igçileri ve zamanmdan änce çekilmig olan demiryolubirliklerinin geride biraknus olduklan ve tutan milyonlarla ifade edilenmalvarhklarm1n tagmmasma dair bir hüküm igermesi konusunda hü-kümete tavsiyede bulunmak istiyorum. 15 qubat 1918. 75453.



Odigelidze(RGVÎA fond 2100, lîste 1, dosya 698, yaprak 4-5.)

Belge 44



Ermenistan'in ilk bagbakam ve Taquak Partisi'nin kurucusu

O. Kaçaznuni'nin Tagnak Partisi'nin yurtdig1 konferansma sun-dugu rapordan

Resmi olarak Azerbaycan'la savag durumunda degildik, ancak fiilenKarabag'da ve losmen de Kazah'ta çatigmalar yagadik. Ardmdan ülke

içinde siraslyla Arbab, Zod, Zangribazar, Vedibazar, Sarur-Naheivan,

Zangezur vb'de yerli Müslüman halkla kanh savaglar yagand1.Azerbaycan'm bize kargi olumsuz tutumunu çürütmemeli. Yine yerli

Müslüman halkm Türkiye ve Azerbaycan'a dayanarak devlet kargitt bir

çizgi izlemig olmalarmi da çürütmemeli. Ancak önemli ki, içeriden vedigaridan durumumuzun düzelmesini sašlayacak uygun önlemler bala-

madik. Azerbaycan'laasya da çok kabul edilebilir bir modus vivendi

bulamadik, Müslüman bölgelerinde düzeni saglayacak idari önlemler

alamadik, silaha sanlmak zorunda kaldik, ordular gönderdik, ylkt1k,

katliamlar gerçekleptirdik ve bu baçansizhèm sonunda güphesiz iktidar

olarak itibanmizi yitirdik. Vedi-Bazar, Nahcivan gibi önemli noktalarda

silah gücüyle bile iktidarumzi kuramadik, dagddik ve geri çekildik. (...)1918 yllmda dagilan Türkiye, sonraki iki ydhk dönemi lyi kullandi.

Iki yllm ardmdan Türkler hayata geri döndüler. Yeni, genç, vatanseveregilimli subaylar, Anadolu'da orduyu yeniden yapilandirdilar. Türki-

ye'de milli bilinç ve kendini savimma içgüdüsü canlandi. Küçük As-ya'daki gelecegini saglamak için Sevr Antlagmas1'na kargi silahla durul-

mahyd1. Aç1k ki, bu karyl hareket kuzeydoguda ve güneybatida ortaya

ç1kmahydi.Ancak Yunan cephesine yogunlagabilmek için Ermenistan tarafmda-

ki cephe gerisini saglama almalan gerekiyordu. (...)Biz, savagtan kaçmmak için elimizden gelen her geyi yapmadik. So-

nuçtan bagunsiz olarak, Türklerle ortak dili bulmak için daha fazla ça-

baharcamahydik.

Igtebunu yapmadik.

(...)Savastan korkmuyorduk, öyle ki zaferden kesin emindik. (...)Tersine Oltu'yu beklenmedik biçimde ele geçirmemiz, Türkiye'ye bir

118

meydan okumaydi. Gördük ki, bizzat biz savagi istiyorduk.Suurda askeri harekâtlar baglamigt1 ki, Türkler görügme teklif etti-

ler. Önerilerinigeri çevirdik. Bu büyük bir cinayetti. (...)1920 sonbaharmda Türklerin gözünde quantite negligeable (gülünç

bir boyutta) olmadignmzi hatirlamak gerek. Geçmig iki y11m felaketleriunutulmugtu bile. Halk, biraz dinlenmig, hayata dönmügtü. Îngilizlerta-rafmdan iyi giydirilmig

vesilahlandinlmig bir ordumuz vard1. Yeteri

ka-dar askeri yedegimiz de vardi. Elimizde Kars gibi änemli bir kale debulunuyordu. Son olarak, o zaman basit bir kâgit parças1 olmayan SevrAntlagmasi, Türklere kargi büyük bir kozdu.



(...)Sevr Antlagmasi, gözlerimizi kör etmigti.Bugün anhyoruz ki, Sevr Antlagmas1 yerine Türklerle dogradan bir

antlagmaya yanagm14 olsaydik, çok gey kazamrdik. O zaman bunu an-lamadik. (...)Olgu, affedilemez olgu gudur ki, savagtan kaçmmak için hiçbir gey

yapmadik, tam tersine savaga biz yol açtik. Affedilemezligi ise Türki-ye'nin askeri gücünden haberdar olmamanuz ve kendi ordumuzu tam-mamamizdir.

Savag, tam bir maglubiyetle sonuçIandi. Karm tok, iyi silahlandml-nug ve giydirilmig ordumuz savagmad1. Askerlerimiz, devamh geri çe-kildi, silahlanm biralop köylerine kaçtt (...)Bagimsizhk döneminde dig dünyada (Polonya'da, Avrupa ve Ameri-

ka'da) diplomatik çahymalarmuzm mahiyeti neydi ve hangi sonuç1anverdi?

1919 ilkbaharmda cumhuriyet delegasyonu ile milli delegasyon, ba-ng konferansma yönelttigimiz talepleri içeren muhtirayi (memoran-dum) müttefik devletlere birlikte sundular.Bu muhtiraya göre, apagida adi geçen topraklarm Ermenistan devle-

tinin smirlan içine girmesi gerekiyordu:a) Simrlan genigletilmig Kafkasardi Cumhuriyeti (Erivan eyaletinin

tamami, Ardahan'm kuzey k1sm1harig Kars ili, Tiflis eyaletinin güneykismi, Yelizavetpol eyaletinin güneybatt lusru);

b) Türkiye'nin yedi ili (Van, Bageg, Diyarbakir, Harberd, Sivas, Ka-rin, Trabzon; Diyarbakir'm güney bölgesi ile Sivas'm bati losmi hariç);c) Kilikya'da dört sancak (Maraq, Sis, Celal-Bereket ve Aleksandret-

ta ile Adana).Karadeniz'den Akdeniz'e, Karabag daglanndan Arap çöllerine uza-

nan Büyük Ermenistan tasarlanmakta ve talep edilmekteydi.Bu emperyalist talep nasil gerçekle tirilebilirdi?Ne Ermeni hükümetinin ne de yönetimdeki Tagnaksutyun Parti-

si'nin böylesinesaçma

bir projesi vardi.Tersine bizim delegasyon,

birdirektif olarak Erivan'dan bizim mütevaz1 gücümüzle orant111olan ga-yet mütevazi talepler getirmigti.

119

Nasd oldu da delegasyon"denizden denize" talebini ortaya atti?

Bu garip ve inamlmaz bir durumdur, ama bu talebi Paris Ermenileri

öne sürdü ve bizim delegasyon da kolonilerde hâkim olan egilime uy-

du. Bu egilim hepimizce bilinmektedir.

Delegasyona punu söylediler. Eger bu talepleri öne sürmezse, Türki-

ye Ermenileri kendi meselelerini "Ararat" cumhuriyetinin meselesin-

den ay1rácakvebüyük devletlere bizden bagimsiz olarak müracaat

edecekler. Ayrica Amerika'mn küçük Ermenistan'i inandasma almaya-

cašmi, "denizden denize" Ermenistan mandasim ise üstlenecegini söy-

lediler.



Bizim meselemizin büyük devletler kargismda savunulmast baki-

mmdan, birbiriyle çeligen talepler öne süren iki ayn organ olarak hare-

ket etmek tehlikeli oldugundan ve de Amerikan mandas1 talep ettigi-

mizden, bizim delegasyon, almly oldu§u direktifiere ragmen, bunu

onaylamak ve memorandumu imzalamak zorunda kaldi.

Ben bizim delegasyonu suçlanuyorum, taleplerimizin daha mütevaz1olmas1 durumunda farkh sonuçlar alabilecegimizi de säylemek istemi-

yorum. Ama, en temel ve önemli konularm çözümü yönünde kendi ira-

demizi ortaya koyamadik, çahqmalan kendi anlaylgumz dogrultusunda

yürütemedik, kendi yolumuzda gidemedik, bagkalanmn bizi peglerinde

sürüklemelerine imkân verdik. (...)Bunlar geçmigte kaldi. Eger yaptiklanmizi genel olarak degerlendi-

recek olursak, cumhuriyetin ilaumdan, agir çahymalarimizdan ve aldi-

imiz sonuçlardan sonra denebilir ki, övünülecek hemen hemen híçbir

gey yapmadik ve omuzlanmiza aldigumz yük; devlet örgütlenmesi, dev-

let iglerinin idatesi, bizim kapasitemizin üzerindeydi. (...)Imkânlarmuzm ölçülerini bilemedik ve çogu zaman dogru degerlen-

diremedik, engellerin boyutlarm1 anlamadik, kargi güçleri iyi degerlen-

diremedik. (...)Bizler devlet adami olamadik. (...)Tagnaksutyun'un art1k yapacag1 bir gey yok!

Partimiz yapmasi gereken her geyi yapt1 ve kendini tüketti. Yeni ha-

yat gartlan, yeni talepleri getiriyor ve bu taleplere cevap verecek yeter-

lilige sahip degiliz. Demek ki, bu arenadan çekilip yerimizi bizden dahayeteneklilere birakmahy1z. (...)Söyledim, Tagnaksutyun'un artik yapacag1 hiçbir gey yok. Dogru ifa-

de etmedim. Son bir igimiz daha var, Ermeni siyasi hareketinin geçmi-

gine ve kendi geçmigimize kargi bir yükümlülügümüz daha var. Parti,

kendi karanyla bilinçli ve kesin olarak varhšma son vermelidir.

Evet, intihan öneriyorum.

Tek onurlu ç11agmintihar oldugu durumlar olur. Îçte partimiz tam

budurumdadir.Bunu dört beg yll önce yapmahydik. (...)Eger bu karan almazsak,

îleride bizi y11em ve §erefsiz bir son bekliyor. (...)

120

Îqte ac1 gerçek! Bu gerçegi kabul etme cesaretini göstermeliyiz vegerekeni yapmahy1z. Çözümç1k: Hayatmuza son vermek

(O. Kaçaznuni, Dagnaktsutynn Bolpe Neçego Delat, s. 33, 36 vd, 43vd, 46 vd, 60 vd, Îzdatelstvo "Zakkniga", Tiflis, 1927.)



Belge 45



H. Hovsepyan'm 1930 yllmda Ermenistan'da devlet tarafmdanAzerice basilan Savap ve Kurulup'un 10 Yelt adh kitabmdan1

"Tagnaklar, Amerika'nm, Ìngiltere'nin ve Fransa'nm çizmele-

riniyalayarak büyük Ermenistan'1kurmak pegindeydi."

(...)Tagnaklarm üç yllhk iktidan süresince etnik savaglar akil almaz

boyutlara ulagtL

Tagnaklar Mengevik Gürcistam'yla bir defa, Türkiye'yle iki defa,Azerbaycan'la ise birkaç defa savagtL Ülke içinde Türk toplumunumaddeten ortadan kaldirmak siyasetini takip ettiler. Agbaba'da, Zengi-bazar'da, Vedibazar'da, Sarur'dan binlerce Türk vatandagi katledildi.

Bu vatandaylarmvarhklari

talanedildi

ve Tagnakhumbapetalarinin2

mülkiyetine gegirildi.Milli çatigmalar için ve Türk toplumunu imha etmek amaclyla kargi-

devrimci Tagnak hükümeti, lurk bine yakm kipiyi silahaltma aldt Söz-

de "düzenli ordu"larm haricinde Tagnak hükümeti, onlarca humblar3olugturdu. Bunlan gergeklegtirmek için, emekçi köylülerin ve iççilerin

sirtma agir vergiler yükledi. Kendi çirkin siyasetini uygulamak için bukadan yeterli degildi, bunun üzerine Tagnak hükümeti, Ingiltere-Ame-

rika emperyalistlerinin yardmuna bagvurarak onlardan büyük miktar-

da araç-gereç aldi.Tagnak hükümetinin çirkin siyaseti sonucunda halk girigimitama-

men dagildi. Toplumun bir losnu maddeten ortadan kaldinldi. Ülkedeaçhk, düzensizlik Siddetli bir gekilde devam ediyordu, tifodan ve çegitlibulagic1 hastahklardan binlerce insan öldü. Türklye'den ve Yunanis-tan'dan gelen yüz binlerce muhacir, çirkin Tagnak siyasetinin kurbamolarak, y1rtip pirtik giysiler içinde, ylyecek yemekleri ve bannacak ev-leri olmadan ortada b1ralalm191ardi.

L Metin Turkçelegtirilrnistir.

2. Tagnak gönülIü birliklerinin komutanlarma verilen ad.

3. Tagnak gönülIü birliiderine verilen ad.

122

Zaten az miktarda olan sanayi kuruluglan tamamen devre digi kal-rugti ve hepsi darmadagruk durumdaydi.Sanayi üretimi, 1913 ylh üretiminin ancak yüzde 8-10'tmu teykil et-

mekteydi. Köy ekonomisi ise tamamen dagmik durumdaydt iglenme-mig ekim alam 1913 yllmm yüzde 24'ünü, teknik üretim yüzde 37,Tsini,büyükbay hayvanlann sayisi yüzde 30'unu, küçükbag hayvanlarm say1-

si ise 23,8'iniolugturuyordu.

Îki üç lokomotiften ve beg on vagondan ibaret olan demiryolu çokzay1f bir hale dügmügtü ve çok büyük zorluklarla çahg1yordu. Sanayiiççilerinin sayisi en dügük düzeye dügmügtü, onlar da ulagtirma ve ga-



rap-konyak müesseselerinde çahglyorlard1, i günü 9-10 saatti. Bütüniççiler seferberlik kapsammda zorunlu olarak orduya almmiglardi.

Köylerde sadece iy göremez erkekler ve kadmlar kalmigti. Ülkeyiölümle karg1 karplya getiren kargidevrimci Tagnak hûkümeti, Ameri-ka'mn, Ingiltere'nin ve Fransa'mn çizmelerini yalayarak emperyalistle-

rin yardmuyla"büyük

ve bagimsiz" Ermenistan'1kurmak pegindeydi.Ancak aç1kt1r ki, onlarm plam hayal olarak kaldL Bati Avrupa ve

Amerikan emperyalistleri, Tagnaklan yalmz Kafkasardi ve Bakü petrol-lerini ele geçirmek için kullandilar. (...)Bir süre sonra Tagnak hükümeti, Ingiliz emperyalistlerinin kigkirt-

mas1yla ve onlarm himayesi altmda Türkiye'yle savaga baglayarak yenibir maceraya atildilar. Ìëçi ve köylüler, bu savagm kargismdayd11ar, fa-kat onlan silah zoruyla askere aldilar ve cepheye gönderdiler.

(H. Hovsepyan, Mtwaraza ve Kwrtdup 10 Îli, Devlet Negriyati, Eri-van, s. 3 vd, 1930.)

Belge 46



A. A. Lalayan'in "Taynaksutynn Partisi'nin Karydevrimci Ro-lü" baghkh makalesinden

"Tagnaksutynn'un 'fikri', Ermeni topraklarinda yagayan Aze-

ri ve Kürt nüfusa imha ederek iilkeyi 'Ermenilegtirmek'ti."

Tagnaksutyun'un kary1devrimci diktatörlügü döneminde (1918-1920), Ermeni olmayan bütün nüfus yasadig1 saylld1. Tagnaksutyun'un"fikri",

Ermeni topraklarmda yagayan Azeri ve Kürt nüfusu imha ede-rek ülkeyi "Ermenileytirmek"ti. (...)Îki buçuk ydhk hükümranhklan döneminde Tagnaksutyun, Ermenis-

tan'da yagayan Azerilere kargi sivil halla ay1rmadan öldürüp yagmala-

yarak, köyleri vekasabalan yakip y1karak silahh mücadele yürüttü.

1918-1919 ydlarmda Tagnak hükümeti,"devletin

taleplerini yerine ge-tirmedikleri" bahanesiyle Azeri ve Kürt köylerinin sivil hallum bomba-ladi (aynca Ermeni köylerini de bombaladi). 1920 ydmda ise Ermeni14çi ve köylülerinin ganh Mayis Ayaklanmasi'nm bastirdmasmm ardm-

dan Tagnaksutyun, "Müslümanlar bizim dügmamm1zdir" slogam altm-

da Azeri ve Kürt köylerini bombaladi ve sivil halla katletti

(A. A. Lalayan, "Kontrrevolyutsionnaya Rol Partii Dagnaktsutyun",

Îstoriçeskie Zapiski, No. 2, s. 101, 1928.)

Belge 47



T. Haçikoglyan'm Sovyet Ermenistani Kizil Ordusu Avel Tü-meni'nin kurulugunun 10. ylldönümü dolayislyla K1z11Ordu ta-rafmdan basilan kitapç1gmdan

"Tagnaklar, kan11 elleriyle binlerce Türk'ü yok ettiler."

SerefsizTagnak"cumhuryetinin"

lasa döneminde Azerbaycan, Gür-cistan ve Türkiye'yle yapilan savaglar, Tapnaklarm kanh elleriyle bin-lerce Türk'ü yok ettikleri ve köylerini yalop küle çevirdikleri Zangezur,

Sarure,Daralagöz, Megn, Arbaba, Zangibazar, Büyük Bedi'deki Türkköylerinde yaganan vahgilikler, katliamlar, yagmalar hâlâ akillarda.Askerlerde yaltakhk, dalkavukluk, keyflyet, yanma psikolojisi, bag-

kasmm hesabmdan yagama, suçsuz ve çaresiz kigileriäldürme psikolo-

jisi köklegmigti.

(T. Haçikoglyan, 10 Let Armyanskoy Strelkovoy Divizii, s. 4-6, Îz-datelstvo Polit. Uprav. KKA, Tiflis, 1930.)

Belge 48



Önemli Sovyet dogubilimci V. A. Gurko-Kryajin'in Yakendogte

ve Devletler adh eserinden

"Kars ve Erivan hölgesindeki bütün Müslüman nüfus ya yok

edildi ya da cebren Türk veya Ìran topraklarma gönderildi."

Îçte bütün bu olumsuz gartlara ragmen görüyoruz ki, Ermeni emper-yalistleri, Büyük Ermenistan hayallerinden vazgeçmediler; Ingilizlerinparlamento baskmm1 ardmdan Anadolu'da ortaya çikan bulamk du-rumdan yararland11ar.

Bu amaçla, her geyden önce"nüfus temizligine" girigtiler. Kars ve

Erivan bölgesindeki bütün Müslüman nüfus ya yok edildi ya da cebren

Türk veya Îran topraklarma gönderildi.

Suragel,Kagizman, Karakurt,

Sankanug, Surmali yöreleri yalahp ylkild1, on binlerce insan ise cankorkusuyla kaçt1.

(V.A. Gurko-Kryajin, Blijniy Vostov i Deijam, s. 93, Nauçnaya As-sotsiatsiya Vostokovedeniya Pri TslK SSSR,Moskova, 1925.)

I. 16 mart l920 tarihinde, Istanbul'uiggal eden Ingilitlerinsmanli Mebusan Meclisi'niba-sarak kapatmalari kastedilmektedir.

Belge 49



Basar Geçar bölgesindeki B. Mazra hayvan çiftliginin ekip bagiAzeri kökenli Ermenistan vatandaç1 Veys Veysov'un Sovyet Erme-nistam'nda yayunlanan Horrdayn Ayastan'da ç1kan amlarmdan

"Tagnaklar hangi vahqiligi yapmad11ar ki!"

Tagnaklar, bizi kig vakti korgun yagmuru altmda köyümüzden kov-

dular. Bu"igi"

General Silikov ve Tevosov yürütüyordu. BölgemizdekiTürk köyleri tamamen yakddi ve geriye sadece siyah külleri kaldi. Tag-naklar hangi vah iligi yapmadilar ki! Ne kadar insan öldürdüler, ne ka-

dar insan onlar yüzünden öldül Sekiz candan olugan ailemden sadece

bir ben sag kaldmt. Suan dolagtigimiz bu daglar, insan cesetleriylekaphydi. O

zamaninsanlar daglarm kayalarmdan, sularmdan korkar

olmuqtu. Karanhšm basmasiyla korku içerisinde Tagnak katillerin veyagmacilarm geligini beklerdik. Ülkeninsovyetlegtirilmesinden sonraben ve komgulanm Tagnaklar tarafmdan yak1p yikilan köylerimizedöndügümüzde her aileden yalmzca bir kipinin sag kaldigmi gördük.

Horrdayn Ayastan, 12 temmuz 1936'dan aktaran: A. A. Lalayan,"Kontrrevolyutsionnaya Rol Partii Dagnaktsutyun", Îstoriçeskie Zapis-ki, No. 2, s. 106, 1928.)

Belge 50



Sovyet tarihçi Îrandust'un Kemalist Devrim'in Ítici Güçleriadh eserinden

"Türk nüfusun fiziksel olarak imha progranu tamamen biling-

li gekilde Fransiz iggaleilerin yönetiminde yürütüldü."

Îçgal edilmig bölgelerde terör rejimi uyguland1. Fransizlarm olugtur-dugu Tagnaklardan mütegekkil jandarma birlikleri, Türk nüfusa kargikitlesel cinayetlere girigtiler. Kilikya'yi ve Türkiye'nin Trabzon'a kadarDogu vilayetlerini de içine alan "Akdeniz'den Karadeniz'e Büyük Erme-nistan" projesi, müttefikler tarafmdan resmi olarak tartigild1. (...)Ermeni çeteleri, (...)s1rayla köylerin bütün halkim lahçtan geçirdi.

(...)Türk näfusun fiziksel olarak ortadan kaldmlmasi progrann tama-

men bilinçli gekilde iggalcilerin yönetiminde yürütüldü.

(Irandust, Dvijupie Sitz Kemalistskoy Revolyutsii, s. 67, 69 vd, Go-suderstvennoe Izdatelstvo,Moskova-Leningrad, 1928.)

Belge 51

Rus Beyaz Ordusu generali A. Î. Denikin'in1 amlarmdan



"Büyük Ermenistan projesine göre Müslümanlarm dörtte bir

oraumda eogualuktalduklari bölgeler Eratenilere katihyordu."

Arahk sonunda parlamentoda Paris'e2 yollanacak talimat tagildigin.da, ortaya ortak bir fikir çilunad1. Îktidar partisi Taynaklarm oylan ikiyebölündü. Bir losmi, iki Ermenistan'm3 da Rusya'mn parçasi olarak özerk-ligini ya da federasyonu savunurken, diger losun ise Kilikya'y1da içinealan ve Karadeniz ile Akdeniz'e açilan

"büyük

ve bagnnsiz Ermenistan"1talep etti. Bu, galiplerin fantezileriyle dogmuy olan ve hâlâ büyük devletle-rin illüzyonlanyla yagayan bir Amerikan projesiydi. Bu projeye göre Müs-lümanlarm dört kat çogunlukta olduklan bölgeler Ermenilere katü1yordu.

(A. 1.Denikin, Oçerki Russkoy Smute, c. 4, s. 173,Berlin, 1925.)I. Anton Ivanoviçenikin, 16 arallk 1872'de Varçova yakinlarindabir subay ailesininçocuguolarak dunyaya geldi. IS92'de Kiev PiyadeOkulu'nu,IB99'dada Genelkurmay Akademisi'ni bi-tirdi. BirinciDünya Savagi'ndasirasiyla Romanya Cephesi'nde, Genelkurmay Karargâhi'nda, Ba-

ti ve Güneybati cephelerinde önemli görevler üstlendi. EkimDevrimi'nin arifesinde 19l7 agus-tosunda yükselen devrimci hareketi ezmek ve askeri bir iktidar kurmak için yola çakanGenel-kurmay BagkaniL.G. Kornilov änderligindeki hareketin içinde aktif olarak yer aldi. Devriminardindan 2 aralik 19lTde Kornilov'la birlikte tutuklu bulunduldari Don bölgesindekiBihovha-pishanesinden kaçti. GönülIüler Ordusu'nu kurarak, Kornilov'un ölümünden sonra bu ordu-

nun baginageçti. 19IS sonbaharinda kargidevrimci Rusya Güney SilahliKuvvetleri'nin komu-

tanligmi ustlendie Kolçak'in yardimcisaoldu. l919'da GûneyRusya*dave Ukrayna'da BeyazOrdu rejimini kurdu. Ayni yllinyaz ve sonbahar aylarinda Moskova üzerine blr harekât duzen-ledi. Beyaz Ordu'nun yenilmesinin ardindan 1920 martinda Kirim'a geçti. Buradan bir Ingilizdestroyerlyle 1stanbul'aaçti. Hayatt boyunca Sovyet iktidarinin kargisindayer almasma ragmen1939'da BeyazOrdu mültecilerine yönelik yayimladigibildirgede SSCB'ylesavay halinde fagistAlmanya'yi desteklememeleri çagrisinda bulundu. Paris ve Berlin'de l92l-1926 arasinda begcilt olarak hatiralan (OçerkiRusskoySmut;[Rus IsyaniÜzerineDenemeler]) yayimlananDeni-kin, 8 agustos 1947de ABD'nin Michiganeyaletinde öldü. Denikin'in külleri 2005'te Rusya'yagetirildi. (Bkr. A. I.Denikin, 0çerki RusskoySmuti,c. 1-5,Berlin, [921-1926). Anilarinmkisaltil-mig hali \çin bkz. A. I.Denikin, PahodNa Moskvu,Moskova, 1928;A. I.Denikin,OçerkiRusskoySmuti,(Minsk-Harvest, 2002). Ayrica bkr. BüyükSovyetAnsildopedisi'nin(l970-l977askisi)"Denikin", "Denikingina"ve "Kornilovgina"maddeleri; Pravda,2 ekim 2005.

2. Birinci Dünya Savagisonrasinda toplanan Paris Konferansi kastedilmektedir.

3. Turkiye ve Rusya Ermenistani kastedilmektedir.

Belge 52



Sovyet Ermenistan1'nin ve SSCB'nin önemli liderlerinden

A. Í. Mikoyan'ini 1919 arahginin bagmda Lenin'e sundugu

"Kafkasya Meselesine Dair" baghkh raporundan

"BüyükErmenistan

ancak emperyalistlerin silahh gücüyledayatilabilir."

Türkiye Ermenistaru Meselesi Üzerine1. Bugüne kadar partimizin merkez organlari, örnek olarak Gürcü

meselesinden ya da diger Kafkas milletlerinin meselelerinden çok Er-

meni meselesine özel bir önem verdi. Bu önem, Ermenilerin savag ön-

cesi durumundan ve Türkiye Ermenistam'yla ilgili meseleden Raynak-

lamyordu. Savagtan sonra dogan durumda Ermeni meselesiyle ilgili bupolitikalarm temelsiz, yanlig ve hatta dünya devriminin ve emperyaliz-

me kargi savagm çikarlan aç1sindan çok zararli oldugu ortaya ç1kt1.2. Eger savaga kadar Ermeniler, Türkiye Ermenistam'nda nüfusun

önemli bir bölümünü olugtursaydt, hatta birçok yerde çogualuk o1say-

di ve milli kurtulug adma savaglan Türkiye'nin feodal-despotik rejimi-

ne karg1 yönelmig olsayd1, yine de tam adaletli olmasa da nesnel dev-

I. Anastas ivanoviçMikoyan, 25 kasim 1895'te dogdu. Sovyet devlet adami ve parti yetkillsi

olarak 1943'te"sosyalist

emek kahramani" seçildi, l915'te SBKP'ye üye olan Mikoyan, Tif-lis'te Ermeni rubban okulunu bitirdi, EçmiyadzinRubban Akademisi'nin birinci sinifinda oku-

du. Rusya Sosyal Demokrat igçiPartisi'ne (RSDIP) katildi ve Tiflis'te, Eçmiyadzin'de partiçaligmasiyürüttü, partinin sosyal demokrat yayinlarinda görev aldi. l917 SubatDevrimi'ninardindan EçmlyadzinSovyeti'nl örgutledi, sonrasinda Tiflis ve Bakü'de propagandaci olarak

çaligti,Tiflis parti komitesi üyeligine seçildi. l9 I7 ekiminde Birinci KafkasyaBolgevikÖrgüt-leri Kongresi'ne delege olarak katildi. Ardindan Bolgeviklerin Bakü Komitesi Prezidyumuüyeligi yapti, Ermenice yayimlanan SosyaA.Demokratgazetesinin ve daha sonra da ÏzvestlyaBakinskogoSovyetagazetesinin yayanyönetmeni oldu. 1918 yllinda Bakü'de yogun çaligma-

larda bulundu. Bu dönemde Musavat Partisi hükümeti tarafindan vurduruidu, Ingilizierara-findan tutuklandi. 1919 yilinda Kafkasya Bölge Komitesi üyeligine getirildi, Moskova'yla illy-

kileri sagladi. 19I9 ekiminde KafkasyaBölge Komitesi'nin görevlendirmesiyle Denikin cep-hesini agarak Moskova'ya geldi ve Lenin'le bulugtu. Bu dönemde Rusya Komünist Partisi

Merkez Komitesi'nin Politbürosu ileÖrgütlenmeBürosu'nun Baku ve Kafkasardi'ndaki par-ti yapilanmasina iligkinkararlarm almdigL top antilarina katildi. 1920 nisanindaAzerbaycan'da

130

rimci bir etken olarak yorumlanabilirdi. Ancak savag sirasmda ve son-rasmdaki gözlemlerimiz bunun tam tersi oldugu yönündedir. (...)4. Ermeni govenistler, emperyalist müttefiklerin ve koya gerici Ge-

neral Denikin'in destegine dayanarak Karadeniz'den neredeyse Akde-niz'e kadar yedi vilayeti de kapsayan tarihi simrlan içerisinde ham birhayal olan, cinayete dönügmüg "Büyük Ermenistan" kurma fikrine ka-p11m14durumdalar. Bälgede Ermenilerin olmay1gi ve esas olarak Müs-

lümanlarm varhgl bunlan utandirm1yor. "Büyük Ermenistan", nüfusunçogunluguna dayanarak kurulamaz; ancak emperyalist silahlarm gü-cüyle dayat11acakt1r,kanla ve

"yabancilarm"

suçsuz cesetlerinin gögüs-lerini parçalayacak demirle ve "Ermenistan'm suçlu unsurlardan",

"temizlenmesi"



Müslümanlardan yoluyla benimsetilecektir. Böyle bircehennemi yaratma, böyle bir kâbus ve tecavüzü gerçekleytirme prog-rami, en iyi, en yetenekli ve en sadik ajanlan olarak gördükleri Erme-niler üzerinden Türkiye'yi yagmalamak, sömürgeci ve fmans kapitalle-rini degerlendirecekleri bir bölge haline getirmek isteyen emperyalist

müttefikler tarafmdan güç1enerek desteklenmektedir.5. Komünist Partisi, bu progrann,

"büyük

ve bagimsiz Ermenistan"fikrini destekleyebilir mi? Sovenistlerize diyorlar ki, ortaya çikan bugerçekçi durumla hesaplag11masi ve bagnnsiz Türkiye Ermenistam'mnreddedilmesinin anlam1, Türk despotlarmm ve cellatlarmm yamnda yeralmak, Ermenileri imha edenlerin planlarm1 ve umutlarmi dogrulamak

ve Ermenilerin kendi kaderlerini tayin haklam ortadan kaldirmaktir. (...)Partimiz, suçsuz Ermeni kurbanlar için samimi bir gekilde üzülür-

ken, Ermeni milliyetçilerinin ve emperyalist müttefiklerin görüglerinekatilamaz ve Ermeni govenistlerinin cinai lider gebekesi adma binlerceyeni suçsuz kurbanm ve en az o kadar, kölelegtirilen Türkiye yoksulla-

rmm celladi olamaz. Partimiz,"büyük"

ya da"küçük"

Türkiye Ermenis-tam diye herhangi bir iddiamn yamnda olamaz. Milletlerin kendi kade-rini tayin hakla, bizim için tarikset degil, reel bir haktir

Sovyet iktidarinin kurulmasi döneminde Bakû'de bulundu, yönetici görevler yapti, l920 eki-minden itibaren Nijni-Novgorod'da görev yapti. 1922-l924 yillarinda RKP

(b)Güneydogu

Bürosu'nun sekreterligini yapti. 1924-l926 yillan arasinda Kuzey Kafkasya Bölge Komitesisekreterligi görevinde bulundu ve Kuzey KafkasyaAskeri Bölgesi Devrimci Asker Konseyiüyesi olarak çaligti. 1926-1930 yillarinda SSCB Dig ve \çTicaret halk komiseri (bakani)l-du. l930-l934 yillarinda IkmalHalk Komiseri olarak görev yaptl. 1938'de SSCBGida Sana-yii halk komiserligine getirildi. 1937-1946 yillarinda S5CB Halk Komiserleri Kurulu'nun bas-kan yardimciliginiyapti. Ayni dönemde 1938-1946 yillarinda Dig Ticaret halk komiseri ola-rak çaligti. ikinclDunya Savagisirasinda birçok askeri ve idari görevde bulundu. l946-l955yillarinda SSCB Bakanlar Kurulu'nun bagkan yardimciligini, |955-1964 yillarlnda da birincibagkan yardimcihgimyapti. Bugörevleri strasinda SSCBDigTicaret bakani ve SSCBTicaretbakamyds. 1964-1965 yillarmda SSCB Yuksek Sovyeti Prezidyumu bagkani oldu. Parti'ninMerkez Komitesi'nden Politbürosu'na kadar birçok Ost düzey organinda Oye olarak bulun-du. Sovyet ekonomisi ve parti tarihi Uzerine birçok eser yazdi. Beg kez Lenin nigamyla,Ekim Devrimi niganlyla, Kiz:IBayrak niganiyla ödüllendirildi..Bkt. BüyükSovyetAnsikfopedi-si'nin (1970-l977askisi) "A. l.Mikoyan" maddesi.

I31

1.Hedopanissa yepengenza samm¾sapens go aux odagetondee annememte

raaremmmmmmmmmmergimmemanswmmmmmammmmeagawwwmee

ammmwWammmewaamsmaammagamW§U an.



yakemmaramemamampamWRammagadenaamanagemagammamiWaamemaggggggg.....y

mmme:ssamWammmmmemmagggmy340 saa napinnanssoro

*paapenemas*,

exopee yeepanonnate. Appasompeo

adúpoca -ma penomásmaro Typenses apaangnesso,- aoxhayÈCE DOGgaWE |ËË

en ma apen notas denovaeworsensaß,dessomeponsag "dnapoupsamplieggewän skäm¿týpegoe BþamgfenOTSO ReyÈEONMet nþ080pHO ERWiiEg RM QEngO

6. Ermeni meselesinde eski tutumumuzu sürdürmenin, ba ims1z

Türkiye Ermenistam'm desteklemenin anlami, Kafkasya Ermenista-m'm "özgürlegtirmig" govenist gerici hükümetle ve onun hamisi Cemi-yeti Akvam ile Îtilaf Devletleri'nin ve onlarm ajanlan Ermeni govenist-lerin yaŠmactlanlarma kargi isyan bayragmi çoktandir kaldirmig, birdeniz gibi kabaran Anadolu Müslüman nüfusuna ve Dogu'nun milyon-

larca Müslümamna kargi bir olmak, sadece Dogu Müslümanlarmm em-peryalizme kargi davalarnu frenlemek degil, iç toplumsal-siyasal geli-

gim süreç1erini ve Türkiye'nin Müslüman halklari içerisindeki s1mfsalayrigmay1 da durdurmaktir.7. Bu balomdan Sovyet Rusya'nm Türkiye Ermenistam'nm kendi ka-

derini tayin hakla üzerine bildirgesi (1917),ciddi bir hata olmugtur. Hiç-bir olumlu sonuç dogurmanug, sadece Türkiye Müslümanlarmi degil,

Kafkasya Müslümanlarmi da kendine kargi ayaklandirmigtir. Sovyet ikti-dan, Ermeni halkmm bütün önderlerini megru tamyarakve Müslümanla-ra gelince susarak Müslümanlarm gözünde Ermerd govenistlerin tarafm-

da, Müslümanlarmkargismda bir

görüntüvermigtir.

(...)Kafkaslar'da dar

bir Ermeni yoldag grubu olarak, daha bildirgenin ilan edildigi ilk günden

beri bu görüge sahiptik. Bu hatay1 düzeltmek için geç kalmmigtir Ancak

132

Ermeni meselesinde en lasa zamanda yeni bir dogru yönelim belirlemekgarttir. Sunlarkabul edilmelidir: a) Ermeni milli hareketi diyalektik geli-gim sonucunda özgürlük davasmdan kargitma, gericilige dönügmügtür;ciddi olarak iggalci

"emperyalist"

bir hareket konumuna gelmigtir. b)Türkiye Ermenistam fikri ve genel olarak

"büyük,

birlegik ve bagtmsizErmenistan" partimizin kesinlikle mücadele etmesi gereken zararh, ci-nai ve gerici bir ham hayaldir, c) Ermeni meselesi, en önem1i bölümüolan Türkiye Ermenistam meselesini yitirerek, eski tarihi önemini kay-betmigtir; Avrupa'nm uluslararasi bir meselesi olmaktan ç11ap,KafkasyaErmenistam Ermeni kitleleriyle sm1rh, özgün, aym Gürcü, Azeri vb me-selelerinde oldugu gibi Rus meselesi haline gelmigtir.



8. Kafkaslar'da kalan Türkiye Ermenisi göçmenlerle ilgili olarak dayap1lacak tek gey vardu Bugünkü KafkasErmenistam'nda Sovyet ikti-dan kurulduktan, sözde degil ama gerçekten Büyük Ermenistan fikrireddedildikten, göçmenlerin Türklere kargi dig bilemeye son vermele-

rinden, Ermenistan'daki Müslümanlan takip politikasmdan sonsuzakadar vazgeçmelerinden, Müslüman kitlelerinde güvenin hâkim olma-styla Türk halkiyla iyi iligkiler kurmalanndan sonra, onlan Türkiye'de-ld son yaçadiklan yerlere geri göndermek. Buglinkü durumdan gerçek-legtirilebilir tek çikig budur.9. Türkiye Ermenileri arasmdaki komünist faaliyetler,

"birlegik Kaf-kasya ve Türkiye Ermenistam" fikrini savanan, komünizm sosu altmda

Ermeni govenizmini sunan, Sovyet iktidan için kargidevrimcilerle savagadi altmda Müslüman katliamlan gerçekleptiren sözde Ermenistan Milli-Komünist Partisi eliyle yürütülemez. Devletlerin gekillerinin ve simrlan-

nm yarattigi olgulardan hareketle partimizin Merkez Komitesi, Türki-ye'deki Ermeniler arasmda çahyma yapmak isteyen samimi Ermeni ko-münistlerine Türk komünist gruplanyla tek Türkiye Komenist Parti-sikde örgütlenmeyi, eger gerekirse onan içinde Ermeni seksiyonunu

kurmalanm önermelidir. Merkez Komitesi, onlara komünist çabymanm

ayn bir devlet suun olugturmak veya ayn bir devlet kurmak amac1yla

yap11mamasi gerektigini, merkezi ve temel meselenin devrimci hareke-

tin, bütün milletlerden emekçi kitlelerin snuf dayamqmasmm ve iqçi-köylü iktidan için ezenlere kargi ortak mücadelenin geligmesi oldugunuvurgulamahdz Sadece bu yolla, Ermeniiççive köylülerinin devrimciha-reketinin Türkiye'deki Müslümanlarla sila birligi yoluyla ülkede siyasalgeligim saglamr. Tam tersi durumda sadece Ermeniler arasinda bagan11bir çabgma bile o bölgedeki Müslümanlar arasmda yap11mazsa kagmil-

maz olarak Ermeni govenisti bir karaktere dönügecek ve kiëlortmalarayol açabilecek, nesnel olarak kargidevrimci sonuçlar doguracakttr.

(Rusya Toplumsal Siyasal Tarih Devlet Argivi (RGASPÎ)ond 5, liste1,dosya 1202, yaprak 8, 8 arkasi, 9, 9 arkasi.)

Belge 53



Tagnak Ermenistam Genelkurmay Bagkam Zinkeviç'in 17 agus-

tos 1919 tarihli raporundan

"Müslümanlardan armdirilnug bir alana ihtiyaç var."

(...)Bagims1zhšm amaci, bütün Ermeni milletini Yahudiler gibi dün-

yadan silinmelerini engellemek için bir yere toplamakt1r.Bunun içinMüslümanlardan armdmlrug bir alana ihtiyaç var, bizi koruyacak ve

gelecegin Ermenistan'mm ekonomisini pahlandiracak bir hamiye ihti-

yaç var. Rusya, öyle insanlann ülkesi ki, (...)bütün milletlere egit dav-

ramr, Ermenilerin Tatarlan teheir etmesine izin vermez. Ekonomik

yardnna gelince,Rusya, bunu ancak 15 y11sonra yapabilir. (...)

(A. 1.Denikin, Oçerki Russkoy Smute, c. 4, s. 174,Berlin, 1925.)

134

pneM

CHRA



axonNEcka neixa APaaIPOJlE P

BCEXUT All

001

Belge 54

Ermenistan Komünist Partisi'nin III. Enternasyonal'in 2-6



mart 1919 tarihlerinde toplanan birinci kuruca kongresine sun-dugu rapor

"Türkiye Ermenileri,Taquaklarin uzaki göremeyen

vemace-

ract politikalarunn kurbani."

(...) Ortaya ç1knug olan büyük tehlike gudur: Burjuva milliyetçisipartiler, milletlerin kendi kaderini tayin hakkim kullanarak yikici poli-

tikalarim daha da güçlendiriyorlar, karanhk milli ihtiraslarim gigiriyor-

lar ve milletlerin kendi kaderini tayin hakla bahanesiyle bütün ülkeyi

milli çatigmalarm arenasi haline getiriyorlar. (...)Kargidevrimin sinsi politikasi, özellikle Ermeni-Tatar nüfusun birlik-

te yagadiklan yerlerde çok agir gartlar dogurmugtur. Bir taraftan Erme-ni burjuvazisinin partisi Tagnaksutyun, diger taraftan Müslüman beyle-

rin partisi Müsavat, katliam çagrilan yapmaktadir. Bu geytanlarm kig-

larttigi Ermeniler Müslümanlan, Müslümanlar ise Ermenileri kesmek-

tedir. Kardeg, kardege kirdinlmaktadir. (...)Bu fitae fesat siyaseti, emekçi kitlelere aci bir gekilde yans1dL Uya-

nan Müslüman köylüler ve devrimci saflara yaklaçan Ermeni emekçi

kitleleri, fikirlerini degigtirdiler ve kendilerini dost gösteren geytanla-

rm elinde kör bir silah haline geldiler.Seytanlarse ç1karlanm aralarmda uzlagmaz iki kampta uygun bir

gekilde bölügerek iki ayn salonda oturdular ve kendilerine ziyafet çek-

tiler. Saraplarlaolu bardaklanm çmlatirken, Ermeni ve Müslüman kit-

1elerin kanlanm içtiler, vücutlanm kemirdiler. Saraptane kandan sar-hog olup geytani gülümsemeleriyle aym zamanda ayn ayn yerlerde bir

agizdan haylord11ar: "Böl ve yönet!" (...)Türkiye Ermenileri, Tagnaklarm uzagi göremeyen ve maceraci poli-

tikalan sonucunda 300 000 ile 500 000 arasmda kurban verdi.

Tagnaklar, ne ugruna Ermenilerin temizlenmesine yol açti. Ermeni-lerin bedenen soysuzlagmig partisi, Ermenistan'm

"özgür" maden ocak

136

Tosapaga

ha Rosio KOMM ROM ItaþTHE ÑpHSHHH BNDBJIO 6025508 E EBONyEOS OR&CTipe:OS pâSRBySM POROBDgHy OCHOBRHER HREBË HapTER

m a Tome spèMa yuacrayee na nexAynapoßHow Rourpecce

KOkiMyBROTERGCKBX £I THÏÏe

0xeadpacKas apoÊTapcaa.a pesomouxa orspia.iia aosyio spy a Heropan

menomenecraa,aroxy/ äprpa nMnepastasconsecxze sof Hm cuessiaTex noimaux

rpa,:nasonaux.a noen gikk, a oso>oomepeas,señadesso negyr a nodeneaposerapwamä san. dypryaanen a yceaHonaieHuio mousynacoliseczoro esposso seen unpe.



OxeadpscKan aposerapcana peso]Iloyma,67Ayum aparom scayoro Maom/IER

K yrrieTeuwa,cpeg paAa Apyrux casodoaxTenz.auxa ¿ ro3 Aeñorsmoansa.

HOPO,HO SALCELEURPOBaBHDFO CRMOOUPOÃOASHER Hapóxos,a Tom amene,a cas

MoorpeAeneams itapegeop Apuesun.HapoAB ApdeHHH. SHOPSMS B.BAOKHJARCBO-

CABO w ro.aymann Bosnomsoces caMoco HTwen»Ho pemata osox cypadmas

rpyAn unorocopañaammix wappgos App una syepsuegupsarca saux paAccon,

u apylogue paas dyt Baec my kann onpÑexenHo sapacogsaancs .

repeA BK

RAo 611Ao roatouy upoonsocraenok ognoxifeemre Mauronusadim. 996

A%½®-..... ncenapaTHSMakaccomoe

e opyAamxxas Mace

BCOX H¾þOBOB,HSCORaamí¾X ApMeHule,HOgaSHTE BOÂHy Haß¾OU3ALHOL .dypsyasan

z. HENaTyrþa2Aasexyp sonny no truk oc 60xRad'ol BRonacaTupyeuax xyrneTenaux Exaccos om nosopsoro Era KarxTaJiWNTom,demos gaseñ4

IIepeA Romuýnacraux ApreHun scoasama,Tasma odpason oraecomessaasaAa.ya:TosHo cripeAezara angg caoß Assoezanoorg,aadpaTL Tawne op‡pna

sattuosmee (opus,xcoopwe a pyna.x opypagnxca Mace rocalysman du apaa-

Tameonum opyµeuvergañoro

camoonpegeneuxa x aTome

apaus00073809-

sosadW. rp,sugnam peBOJE gHOHHors uapKemana.

B sexx nexxx s I9I7roÃÿ,3 Hoz6pe,seroepeAoTeenno nocze oxTadpae

tuoli aponerapasoa pesoalagvin rpynna maleHOB PoceñEcuod zousymmornecxoß

napeux /donsmesmos/,yposengpmeHum,npeAnpañaxa auscueane soupoca

06 yspemAeans padomen erapTwa,u coepassa opraansaya ,sooopaß MOPE OH

DKOHgesepuposars ace Te IIponewapásae a nonyliponerapcane exeMBHTH

itacenatomax ApueBRO HRQKOKÒd15HOCT ,ECTOPMB MOPER 08 CTREE MOPy WM

137

larru ve zenginliklerini özgür Ermeni buljuvazisinin mah haline getir-menin hayalini kurdu. Ermeni emekçisiz Ermenistan. Bu, Ermeni bur-

juvazisini, Tagnaklari ve Ermeni sever Îngilizve Amerikan emperyalist-

lerini hiçbir gekilde kayg11andirmadi. Ermeni burjuvazisinin sermayesi,

Avrupa devletlerinin himayesinde oldukça güç1enmigti.Ermeni kapita-listlerin fiziksel varhgi, her çart altmda tehlikede degildi.

Ermeniburjuvazisi

nekadar korunduysa,

nekadar ceplerini dol-

durduysa, Tagnaksutyun o kadar Ermeni emekçi kitlelerinin kamm

emdi. (...)Bugün Ermenistan'1 Îngiliz komutanhg1 arac111g1yla ve Îngiliz gene-

rallerin larbac1yla para babasi Pogos Nubar Paga, ünlü Ingilizuçagi veyönetlyor.



sigara fabrikatärü Enñancants

Süpheyok ki, panldayan Îngilizaltmlan, dalkavuklarm gözünü kär

ediyor.

Ancak Îngilizemperyalistleri, Ermeni emekçilerin son lokmasmi da

elinden almaktan geri kalmlyor ve Ermeni halkuu açhga ve hastahkla-ra terk ediyor. Bunu son gelen haberler ve hatta milliyetçilerin kendi

kaynaklan dogruluyor.On binlerce Ermeni, açhktan ve hastahktan ölüyor.

Ermenistan'da çocuklar, köpeklerin önlerindeki her yam kemirilmig

kemikleri çahyor.Terk edilmig cesetler, sokaklarda çürüyor. Ne toplayan var ne gö-

men.

Ama

"insancil

Îngilizler",

"ganli müttefiklerimiz" duymazl1ktan, gör-

mezlikten geliyor. (...)

1) Avrupa devletlerinin s1rtlanlarmm"himayesi", Ermenistan halkla-

rmm utanç verici köleligine dönügmügtürEmperyalist yagmac11arm içiglerine kangmasi sonucunda Ermenis-

tan, nüfusunu kesin olarak kaybediyor. On binlerce gömülmemig ce-

set, gehirlerin ve käylerin sokaklarmda çüräyor. Köpekler, açhktan ve

hastal1ktan ölmüg cesetlerle besleniyor. Ermenistan'm açhk çeken ço-

cuklan ise köpeklerin önlerinden kemirilmig kemikleri çahyor. Milyon-larca kigi, umutsuz ve güçsüz bir gekilde açhktan ölümü bekliyor.

Ermenistan'm küresel emperyalizm tarafmdan kam emilmig emekçi

simflan, Ermenistan'm içiglerine her türlü emperyalist müdahaleyi ke-

sin olarak protesto ediyor. (...)Ermenistan Komünist Partisi, Ingiliz-Amerikan eniklerine savag ilan

ediyor.2) Wilson ile Lloyd George'un Cemiyeti Akvam'ma boyun egen ve

Bern Konferansi'nda onlarlaparalel kararlar alan san enternasyonalin

Ermeni"sosyalistleri", Ermeni proletaryasim ve köylüsünü hiçbir ge-

kilde temsil edemez.

138

Bern'in "Ermeni sosyalistleri", utanmadan elini suçsuz yüz binlerceErmeni emekçisinin kamna bulamig sosyal-hainlere dahildir.Bern'in "Ermeni sosyalistleri", Ingiliz-Amerikan emperyalistlerinin

sadik parah askerleridir. (...)3) Ermenistan hükümeti, yagmac11arm, Santajc11arm ve cellatlarm

gakpakç1 takumdir."Ermenistan'm bakanlan", Ermeni hallomn döküntüleri, Ingiliz-Ameri-

kan emperyalizminin sadik uçaklan, insan etiyle beslenen çakallardir.Ermenistan Komünist Partisi, bu itleri yeryüzünden silmeye halklan

adma ant içmigtir.III. Komünist Enternasyonal Delegesi,

Ermenistan Komünist Partisi



Merkez Komitesi ÜyesiAykuni

(RGASPi fond 488, liste 1, dosya 10, yaprak 12, 12 arkasi, 13-28.)

Belge 55

Bir Tagnak subayuun 1920 ylhnda Beyazit-Varam Bölgesi'nden



yardigt rapordan

"Türklere karp en etkHi yol, çarp1emadan sonra sai kalanla-

ri kuyularin içine tikmak veagir kayalarla ezmek."

Basar-Geçar'daki Türk nüfusu ayut etmeden imha ettim. Bazen kur-

gunlara yank olmasm dersin ya. Bu köpeklere kargi en etkili yol, çar-pigmadan sonra sag kalanlan toplaylp kuyularm içine tikmak ve bir da-

ha dünyada bulunmamalan için yukandan agir kayalarla ezmek. Ben

de öyle yaptim. Bütün erkekleri, kadmlan ve çocuklan toplad1m, be-

nim tarafundan atildiklan kuyulann içinde kayalarla ezerek hepsinin

hayatma son verdim.

(A. A. Lalayan, "Kontrrevolyutsionnaya Rol Partii Dagnaktsutyun",

istoriçeskie Zapiski, No. 2, s. 101, 1928;A. A. Lalayan, "Kontrrevolyut-

sionmy 'Dagnaktsutyun' Î Împerialistiçeskaya Voyna 1914-1918 gg.",

Revolyutsionmy Vostok,No. 2-3, s. 92 vd, 1936.)

Belge 56

Azerbaycan Komünist Partisi (Bolgevik) Merkez Komitesi



Prezidyumuprotokolünden

"Tagnaklarin gerçek amaçlar1, Zangezur'u Müslümanlardan

temizlemek."

20 qubat 1920

4. Karabag'dan raporRaportör Armenak1 Yoldag, raporunu iki bölüme ay1rnug: I) Kara-

bag'da örgütlenme çahgmalan ve parti hayati; 2) Tagnaklar tarafmdanhazulanan maceraci girigimler ve Karabagli yoldaglann Erivan emisar-

lanyla mücadelede bagvuracaklan önlemler. (...)2) Ermenistan temsilcisi Arsen Ter-Îonnesyan,girigtikleri maceray1tamamlamak için bölgeye geldi. Tagnaklar, kitlelerde güven uyandirnu-yorlar ve bu yüzden de köylülügü korumak amac1yla geldiklerini beyanediyorlar. Gerçek amaçlan, Zangezur'u Müslümanlardan temizlemek.Ilkvurugu Minkend'e, ardmdan da Karabag'a yapacaklar. (...)Tagnaklar, süvari birliklerini hazirhyorlar. Birlik, 100-150 kigiden

olugacak. Hükümet, Karabag'1 savunmaya hazirlamyor ve ordularun

malum bölgelerdeyogunlagtinyor.

Ermeniler, Cevat bölgesinde teröraltmda. Tagnaklara yönelik bir takibat yok. Bu Müslümanligm saldir-gan yönünü güç1endiriyor. Bunlarm hepsi çatigmalara yol açabilir. Me-selenin bançç11 çözümü için bütün araçlar tüketildi. Onlara iç savagilan ettik, diyor raportör.

(Marksizm-Leninizm Enstitüsü Azerbaycan SubesiParti Argivi fond276, liste 3, dosya 192, yaprak 5-Tden aktaran: Borba Za Pobedu Sov-yetskoy Wasti VAzerbaycane 1918-1920. Dokumente 1Materiale, s.421, ÎzdatelstvoAkademi Nauk Azerbaycanskoy SSSR, Bakü, 1967.)

I. Karakozov.

Belge 57

Azerbaycan Sovyet iktidarimn Tagnak Ermenistaru'na ülti-



matomu

"Halklar arasi bogazlagma durdurulacak."

29 nisan 19201Bakü

Sovyet Azerbaycam'ndaki igçi-köylü hükümetinin, Devrim Komitesi

adma talepleri gudur: 11kolarak ordunuz Karabag ve Zangezur'u bira-

kacak, ikinci olarak kendi gerçek smirlarmiz içine çekileceksiniz,

üçüncü olarak ise halklar arast bogazlagma durdurulacak. Yukandaki

nedenlerden dolay1Azerbaycan Sosyalist Cumhuriyeti Devrim Komite-

si Ermenistan'la savagmay1 göze ahmytir. Cevap vermek için üç günü-nüz var.

Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti

Digigleri Bakan Vekili Hüseyinov

(Nahcivan Azerbaycan SSC Merkez Devlet Argivi fond 314, liste 5,

dosya 11-12, yaprak 2Tden aktaran: K. Ragimov, S. Sad1hov, "Znat

Pravdu...",Vozrojdenie, No. 10-11-12,

s.59, 1991.)

I. Azerbaycan'da Sovyet iktidan 28 nisan l920 tarihinde ilan edilmigtir.

Belge 58

1L K1z11Ordu Komatanhšx'nin Taquaklara ültimatomu



"Íngiltere, Taynak Partisi'ni ve Müsavat Partisi'ni milletlerzemininde birbirlerine kary1klykirtip çatigtiryor."

1may1s 1920

Ermenistan suurlan içinde ve müttefikimiz Sovyet Azerbaycam'ndasavag devam etmektedir. Rusya iççi-köylü hükümeti kutsal bir görevolarak bütün gücüyle Azerbaycan'a yardim edecektir. Sovyet hükümetibütün emekçiler adma, bizden, Azerbaycan'da kesinlikle tam anlannylabir iççi-köylü iktidan kurulmasim istemektedir. Îngiltere,Tagnak Partisiile Müsavat Partisi'ni niilletleremininde birbirlerine kargi kiglartip ça-tigtirarak, ezilen halklan birbirine dügman edip, Ermenistan ve Azer-baycan emekçi snuflarnu sömürmektedir. Ermenistan ile Azerbaycanarasmdaki bütün suur anla.ymazhklan, ancak ülkelerin emekçilerinin

iradesiyle çözülebilir. Sovyet Azerbaycam hiçbir gekilde herhangi birgovenist, milliyetçi ya da i galci bir hareket içinde bulunamaz. Azerbay-can'da bundan sonra milletlerarasi nefret var olamaz. Rusya SosyalistFederatif Cumhuriyeti adina, Ermenistan hükümetine, Sovyet Azerbay-cam'ndakt askeri faaliyetlerine hemen son vermesini ve birliklerini si-mrlann gerisine çekmesini talep ediyorum. Bunun,

gerçek programalmdiktan sonra yirmi dört saat içinde yap11mas1 gerekmektedir. Talep-lerin yerine getirilmemesi, Sovyet Rusya'ya savag ilam sayilacaktir Bi-zim taleplerimiz KizilOrdu güçleri tarafmdan uygulanacaktir Fakat ola-caklarm sorumlulugu Ermenistan hükümetine aittir.

Orconikidze, Kirov, Mehanogin, Levandovski.

(Agot Ayrapetyan, "Kak Turki 1Bolgeviki V 1920Godu Raspravilis S

Armeniyey", Pro Armenia, No. 6, s. 35 vd, 1992.)

Belge 59

Azerbaycan Komünist Partisi Genel Sekreteri Neriman Neri-



manov1, Sovyet Rusya'nin Kafkasardi temsileisi Mdivani2 gibi

üst düzey Sovyet yetkililerin imzasm1 tag1yan ve D1gigleri Halk

Komiseri Çiçerin'e3yazilan 19 haziran 1920 tarihli rapordan

"Yerel halk, kendi güçIerine ve Türk ordusuna gäveniyor."

(..) On kadar köy Ta.pnaklar tarafindan yalahp y1kildi, Tagnaklar,

Müslüman köylüleri kitlesel olarak ve düzenli bir gekilde lohçtan geçir-

diler. Îki binden fazla Ermeni Azerbaycan'da barmacak yer buldu. Geri

kalam ise daglarda saklamyor. Culfm ve Naheivan bölgelerindeki Müs-

lüman topraklan Tagnaklar tarafmdan iggal edildi, bir ylh agkm süredir

oralarla baglanti kopuk. Yerel halk, Tagnak hükümetine kargi çikarak

I. Neriman KerbapayNacafoglu Nerimanov, 1870'te Tiflis'te dogdu. Egitimve tip fakulte-

sini bitirdikten sonra Bakü ile Tiflis'te ögretmen ve doktor olarak çaligti. 1905 yllinda sos-

yal demokrat Hümmet Partisi'ne katildi ve yayin faaliyetierlyle ugragti, çaviriler yapti. 1909

yllinda tutuklanarak Astrahan'a sürgüne gönderildi. 1913'te Baku'de tekrar s iyasi faaliyet-

lere bagladi. 1917 yllindanitibaren Bolgevik Parti'de, Sovyet Digiglerl'nde ve Bakanlar Ku-

rulu'nda önemli görevier aldi. SSCBMerkez Yürutme Kurulu bagkanligina kadar yükseldi.

Birçok önemli edebiyat eseri de yazan Nerimanov, 1925 yllinda öldü. Bkz. BüyukSovyet

Ansiktoþedisi'ntn1970-1977askisi) "N. N. Nerimanov" maddesi.

2. Polikarp Gurgenoviç(Budu) Mdivani (l893-\930),irinciDünya Savagi'nin bir bälumu-nü Iran'dageçirdi. 1917de Rusya'ya geri döndü. Eski bir Bolgevikve partinin Kafkasyabü-rosu Oyesi olan Mdivani,Çiçerinarafmdan Türk-Ermeni görügmelerine arabuiucu olarak

atandi. 15 aralik 1920'de Turkiye buyukelçiligi gärevine getirildi. Bu görevi haziran 1921'e

kadar sürdürdu. Lozan Konferansi'nda Rus heyetinde görev yapti. Bkz.Mehmet Perlnçek,

Atatürk'ünSovyeder'JeGörügmeleri,s. 104 vd, Kaynak Yayinlari, subat2005; Bülent Gökay,Bolgevizmile EmperyalizmArasmda Türkiye(/9/8.1923},. 103, Tarih VakfiYurt Yayinlari,Istanbul,aralik 1998; Dokumenti VnegneyPolitikiSSSR,c. 3, s. 325, Gospolizdat, 1961, Mos-

kova; a.g.e., c. 6, s. 17, 1962, Moskova.

3. Georgiy VasilyeviçÇlçerin1872-1936),usya Sosyal Demokrat IgçiPartisi (Mengevik)Dyesiydi (1905-1918);918 yllindan beri Rusya Komunist Partisi (Bolgevik)üyesi; Bütün Bir-

lik Komünist Partisi (Bolgevik)MerkezKomitesi üyeligi

(1925-1930);igiglerihalk komiseri

yardtmelligive Digiglerihalk komiseri (1918-1930)örevlerinde bulundu. Bkz.O. N. Ken-A.i. Rupasov, PolitbüroTK VKP(b)i OtnogenlyaSSSRs ZapadormiSosednimiGesudarstvami,s.694, Yevropeyskiy Dom, Sen-Petersburg, 2000.

144

kendi gücüyle kendisini savunuyor. Bu savagta sadece kendi güçIerineve Türk ordusuna gûveniyorlar. Ordularumz bu topraklan kurtardiktansonra, sadece Azerbaycan'la birlegirler. Bu meselelerin tartigmalan si-rasmda bu bilgiler ile yerel örgütlerin ve yetkili kipilerin fikirlerini gözönünde bulundurmaruzi rica ederiz.

(Nahcivan Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Merkez DevletArgivi fond 314, liste 6'dan aktaran: K.Ragimov, S. Sad1hov, "Znat Prav-du...", Vozrojdenie, No. 10-11-12, s. 59, 1991.)



Belge 60

Bir Tagnak yetkilisinin hiikümetin bap A. Ogancanyan'a yaz-

dig1 21 haziran 1920 tarihli mektuptan



"Bu ülke öyle zengin ki, bizim borçIarmuzi birkaç defa kapa-

tacak durumda."

Zangi-Bassar tarafumzdan iggal edildi. Bu ülke öyle zengin ki, bizim

borçlarumzi birkaç defa kapatacak durumda. Îki gündür burada görül-

memig bir yagma gerçeklegti. Bugdaylan, arpalan, pirinçleri, semaver-

leri, hablan, paralan ve altmlan topladilar. Maliye Bakanhgi, iki görev-

lisini yanlarmda örgütlü bir güç olmadan buraya ancak dün göndere-

bildi. Devasa bir zenginlik ellerimizden gidiyor.

(Ermenistan Devlet Argivi fond 65, dosya 116, yaprak 96'dan akta-ran: A. A. Lalayan, "Kontrrevolyutsionnaya Rol Partii Dagnaktsutyun",

Istoriçeskie Zapiski, No. 2, s. 100, 1928.)

146



L-.---- -- -

-e

-

Belge 61

Stalin'in1 Orconikidze'nin2 telgrafnun üzerine kendi el yazi-

slyla dügtügå not



"Elbette ki Türkiye ile Azerbaycan'1 kesin gekilde destekle-

memiz Inzund1r."

8 temmuz 1920

Bence sonsuza kadar zikzak çizerek iki taraf arasmdaoynamakla

bir yere vanlamaz, taraflardan birini, bu durumda elbette kiTürkiye ile

Azerbaycan'1 kesin gekilde desteklememiz lazimdir. Ben, Lenin'le gö-

rügtüm, o da itiraz etmedi.Stalin

(RGASPÎond 558, liste 1, dosya 4018, yaprak 1-2 [Kopya] RusyaFederasyonu Devlet Argivi (GARF) fond 130, liste 4, dosya 496, yaprak

142a ([Stalin imzah orijinalinin fotokopisi].)

I. Yosif Visaryonoviç (Cugagvili) Stalin {\879-1953),illetler halk komiseri (19|7-1922);Devlet Denetim halk komiseri, Igçi-KöyleTeftig halk komiseri (1919-1922);BKPMerkezKomitesi genel sekreteri (1922-1953);SCB Bakaniar Kurulu Bagkam(\941-1953);evietSavunma Komitesi bagkani (1941-l945);SCB Silabli Kuvvetleri yuksek bagkomutant(I 94 l

-

947). Bkz. RossiysklyGosudarstvenneyrhivSotsioino-PolitiçeskoystoriiKratkiySpravoç-

nik/Sprovaçno-ÏnformatsianmeateriottKDokumentoimmIMuzeymmFondamRGASPI,OSS-

PEN, Vipusk 3, s. 258, Moskova, 2004.

2. Konstantinoviç GrigorlyOrconikidze(1886-l937),usya Sosyal Demokrat l;çi Partisiüyesi (l903'tensonra); RKPMerker Komitesi Dyesi (192\-1927,

l934-l937); BKP (b)Merkez Komitesi Politbürosu yedek uyesi(1926);olitbüro uyesi(\930-1937);erker

Denetim KomisyonuOyesi (1927-1934);erker Denetim Komisyonu Baskani, Igçi-KäyluTeftig halk komiseri, Halk Komiserleri Kurulu bagkan yardimasi (1926-1930);gir Sanayihalk komiseri (|932-1937).kz.O. N, Ken, A. I,Rupasov, a.g.e., s, 676.

148

oma;Lasa a apr esas .

Ha opex assoasaceaux peca 612e Apuessa caMas cocTaaan atoiigaaseCKCM OTPDT.8,HRK. cT L COCTSeTUT3j€T 2 JC33THROCR3J€B

TCTdADUTh.

O bauehTS OprSañ384ñV"ò¾CCTCaTezitcD3 P3L,369cTSS" 32020.

46CX85 D BCAgTKy€Qada skohn ipk€ERM CTSZa C2pOPO 230CappadŠ$BTKC )TS & ÿ3226,ES4HOBBÀLähle pâ4nn. 863 3T $ MSCEORRE, 668



ægeneara 3assanassa of CodeTc<a Pecca:* E Queseaanza ere Ha-

pmge$so-6

pegaaanx peer.ydansa naptza Spezwaxon dypsyasuu ^

"p.swaang¿Te "

se recourad 6¾ non:,oro r encycTää hag psócue-spectissesrum useclÚnApuesuz.

Kaca.e4He3 aran Huezuci e ay;; y,e enz. Gcp:,6a aparte ñpo-

aëT4;caci peacinqua, Haleurs egefen a teaepa, a 6cpsós npconspado'eux a specesas Apaeaux, reTea-X.ny KFyor2 / acon pes Dacquz.Oprazaaanus dypt ama'o-àâg20ESabnoro

voc gape.Taa couyteTaossar

Berpeçasase Haugoagabaie BoNNN, socopae rpaapaTRAM exse pa~o-av, eactaer:s

e-797AfgzuscaMaceaua

apaan ruyelasuaa, a paage-Awak,, 3aaresyp, impadax, As;xwe, Ar6a6a, 3aaraducap aannow-es azzaug esHaeTennau .spreseoN asnepassacorweesc¾ nearenes -

"|dmaisc;Tos" 7 pc creenson aspear "I c:aaaT* a Asepda2;asü¾«Eeencaemuaa a o6"egneensas Apueuxi oT ¾oln AD EDPú" - NT)

asserayo best; apunacao? 6;pa aanz BNue Upaaenseena ocyaeceaññ¶Kosop-pesexagnonwoe apesarenscTro Apvexxx, oragua en-Teppzoappe

DT senasserr:6r2 BY A3eyaavascaero eenearn Repeanz.

ED BCag Hag2CH3AENN€ ¯DfiaWiccarsmaz sp rat nparatenhetaa E

ere napran cpegemach ;cp€L3eHUEJ':ULDRUTLa hul( DIDue-¿perTaph

car:«:n rantaan Aptenzw, et ce se HäuzoHansame aofax, c Ex paapy•catenaswas noccezeitmaam a c462Bühbuë paa 29.ant3xxon Ma'ce rareË

Belge 62

Ermenistan Komünist Partisi'nin III. EnternasyonaPin 19

tenunuz-17 agustos 1920 tarihlerinde toplanan ikinci kongresi-



ne sunduku rapordan

"Müslümanlara yönelik lurim politikasi, ekonomik amaçIarin

d1pnda esas olarak siyasi amaç tapyor."

(...)Burjuva-milliyetçi devletlerin örgütleri, Ermeni ve Müslüman

emekçi kitlelerinin oturduklan bütün bölgeleri harabeye çeviren bit-

mek bilmez milli savaglan birlikte yürüttüler. Zangezur, Karabag,Aku-

lis, Agbaba, Zangibasar, Taquaksutyun'un ve omm Azerbaycan'daki ak-

rabasi Müsavat Partisi'nin kanh emperyalist politikalarrun pahididir.

Ermenistan burjuvazisinin kutsal emeli olan"denizden denize ba-

gimsize birlegik Ermenistan"1 bugün Ermenistan'm kargidevrimci hü-kümeti, ondan nefret eden Müslüman köy ve kasabalarmdan ülkeyi te-

misleyerek pratige geçirmektedir. (...)"Özgürve bagansiz Ermenistan", Tagnaklarm elinde igçi ve köylü-

lerden"bagunsiz"

ve vurguncular, savag analan, teröristler, toprak aga-

lan ile Denikin subaylan içinse"özgür" bir ülkeye dönügtü. (...)

Önceleriççi ve köylüleri Azerbaycan saldmst tehdidiyle korkutan hü-kümet, kitlelerin yapilmakta olan savagm emperyalist karakterini anla-

masmmardmdan Amerikan ekmeginden1 faydalanarak köylüleri açhk-

tan ölmekle tehdit etti. Elde edilen bütün ekmekler, vurguncularm ve

köy agalarmm elinde toplandt.Elindeki ufacik toprak parças1yla ekmek-

siz, dara dügen orta köylülük, ekmek ihtiyacmi agalardan giderdi. Onla-

ra buna kargihk topragmmkullamm hakkmi vermek zorunda kaldi.

Ermenistan'da toprak sorunu, hükümetin Müslüman köylülerin elin-

den zorla alarak verdigi hükümet ve parlamento üyelerinden meydana

gelen toprak agalan s1mfmm suni bir gekilde olugmastyla giddetlen-

mektedir. Ülke içinde Müslümanlara yönelik kmm politikasi, ekono-

mik amaçlarm, yani hükümet ve parlamento üyelerinin zenginlegmesi

I. Amerika tarafindan Tasnaklara yapilan un yardimi kastedilmektedir.

150

digmda, esas olarak siyasi amaç taç1yor:Müslümanlardan temizlenenbölgelere hükümet, onlardan Ermeni-Kazak snufi yaratmak için Türki-ye Ermenisi göçmenleri yerlegtiriyor. Böylece onlarm yardimlyla kök-lü, fakir dügmüg, takibata ugrayan, devrimci köylülerle savagmay1 he-defliyor. Türkiye Ermenileri, neredeyse Erivan'm bütün ticaretini elin-de toplanug durumda. Hükümet, tamamen onlara bagun11.(...)

(RGASPIfond 64, liste 1, dosya 137,yaprak 13-15.)avasouzzecWK omeTaaoro rocÏASDcTas.

gymatsoë;kgpeTwaarao ãgaeaneasyy. on e e d

adigyseeky;peangwAacs onauta a Repióx_aWitN3eotwiPTýþWeg)?¾

Ugaagam o(pasos - 8080¾ TopteceÀaanaaes_d5 peam1ûfxxx0g



ciego-nata:tax en staa apendami. cTomicañiximeRAFAO 4ŸRAViŠŠpdSTg28ROM, 30908, 588 K 3005), COTROMSSS DCTETRH 00FSTCTa¿

e des Toro deAnog copaan, lazumotaa Ece ee rpouff AUTeraawe e

nu, npeapagan speerags órgezaartpaseaos a er esenqüs,-7|

pm, asseceasse'pedezeapecusaceau

osacea Apuenas aposassua

eroamaosenzava, opranusyeessa a Epasogep;e).m:,:a apassienacTaen

paeaur a .gep642Awana, yczazaas,ca Tek as;TpeeREL spcaaaNu .

pessuca, Tatens? peer acectoro zcavenzaan-p.gosse

yaccN.

pofogaa h He&aarezúaa Apuen R* 2 'PWai'Aatussaos .troeapamma.eTþšny Resatuhm470' et padcaxx

aspecTsas_x "cao6 253*¾

as pg arca, aÿsepresca ( mappopKe Tea) ;a assas paraneuxi dõeoŒpoa.

Its aTeagio46 X .my e pg,2coos aar padoveyp

yacwou Maccar .Aþaien sypassacca oebdegyp acHo a rpain

maHsáHaS§¿eHmà.

go e IIop mopr .zataenza eres max obi

ADAccerca. Eo z.MD€þYaßñCTN SC€ WO HG E\EyCK30T MS 9)K Ágk€EME

<otcpaa npe*Re ace,o E;saa se paa dopsú> vpoona Scasteensar.3

Laue:ey-Aueptus CHadseer ipeesum xze6ea sa owee, KoresED, g44gsessese,c ze Here capex - aepter, xxor

.e

CE:ia<a, z as:ep seacaza maed a p;sax 11pasnecAoeTaa rperpar

ca a apeActaa dopsde-p r

pescamma. RyaettemiericLEphène

gype p>GomespeenaamaremeeónáÙoÃs e a asepÑakè$ug, stacaegtyra,wavysseydi,õeavapeO usägnainá¾uét

:Eégraf aseggwaxsaskapen.ai hâakaa p:.ayennygg yggg

þo&at ggpyon specowlaneo ißh //J3mfggeëëgagg gjpgg

Belge 63

Kiz11 Ordu komatanlariadan V. Tarhov'un RSFSC1 Yüksek As-

keri Yayin Konseyi'nin resmi yaym organi Voyenney Vestnik



dergisinde yayanlanan an11ari

"K1zil Orda, Türk ordusuna 'Enternasyonal' marplyla karg1-lad1."

Naheivan'm zapti ve Kuzil Ordu'nun Kemal Papa Ordusu ile

ilk bulugmas12

1920 ylh temmuz aymm ortalarmda 11. Ordu Romutanhg1,Suga,Ge-rus ve Pazarçay Irmag1 hattmda bulunan 32. Avci Tümeni'ni süvari

alayh 28. Avc1 Tümeni'yle degigtirme karan aldi. Ermenistan ile smirda

bulunan Pazarçay Irmagi hatti için süvari alay1 görevlendirildi.Elimizdeki mevcut bilgilere göre Ermeni birlikleri gu gekilde konug-

lannugti:Kugebelyak kazasmda Tarhanov'un komutasmdaki 2 bölük, 75 lahç,

2 top ve 5 makineli tüfek; Karanglug'da 800 süngü; Cul'da 1 bölük ve 2

makineli tüfek; Kegigkent'te ise Dro'nun karargâhi. Katar fabrikalan-

nm bulundugu bölgede yaklagik 250 ath ile Albay injey'in müfrezesi.

Bu müfrezelerin üssü Yeni Beyazit't1.

Söz konusu birliklerden yakmimizda bulunanlar ara sira hareketle-niyor ve birliklerimize ateg aç1yorlard1.Sahtahti'nmgagismdan ge-çerek gelen Türk süvari bagçavuçundan aldigtmiz bilgiye göre, Gene-

ral elkovnikov komutasmdaki düzenli Ermeni birlikleri Kivraç istas-

yonu yakmmda Nahcivan ve Sarorkazalarmdaki Müslüman gerilla-larla çarpiglyorlardi.Minkyand ilçesindeki cephe gerisinde, askeri tarafsizhém1 koruyan

ve bize kargi tavn henüz netlegmeyen Sultan Bey önderliginde 500

I. Rusya SosyalistFederatif Sovyet Cumhuriyeti.

2. Bu yazinin amaci, emperyalist ordularin onlarca yll acimasiz kanh çatsmalarla istila et-mek istedigi topraklarda halklarin dostlugunun kansiz zaferini ve fethini hattralarla aktar-

maktir. - (V. Tarhov)

152

Kürt bulunuyordu. Çoklosa bir sürede Sultan Bey'in yamna binlerceKürt katilabilirdi. Türk Beyazit tümeni birlikleri Diza ilçesindeydi.Degigtirme igleminin durdurulmasi ve ileriye dogru harekete hazir

olunmas1 yönünde emir gelmigti.Sahsenben, bir süvari alayi ve dag ta-buruyla Moskova'dan Türkiye'ye dönmekte olan Halil Paga'ya3 veTürk misyonumuzun heyetine Türk ordularmm yamna kadar refakatetmekle görevliydim.

Îlk bagta Halil Paga'yi beklememiz ve Kemal Paça ordusuyla devamhirtibat kuracagimiz Nahcivan'a gitmemiz öneriliyordu, fakat ertesi gün,Halil Paga'yi da, heyeti de beklemeden hemen ç1karma yapmam1z yö-nünde yeni bir emir geldi.Dar vadilerden ve dik geçitlerden geçmemiz gerekiyordu. Irmaklarm

ve derelerin olugturdugu vadilerle çevrili dag kütlelerinin birçok bogaz-



dan olugmasi, genig ölçüde pusu amaçh kullamlmas1 imkâmm veriyor-du. Aynca yolun enine dogru iki sara dag vardi: Biri, 11 695 fit (yaklagik

3,3verste) olan

Üçtopa,digeri10194 fit (yakla.91kverst) yüksekligin-deki Kisirdag. ÖzelliklePeçenek Dagi yakuundaki geçit çok zordu. Pa-

zarçay'a kadar olan yol iyi bilinirdi, sonrasmdaki yol hakkmda bilgilerhem yetersiz, hem de pek sevindirici degildi.Nüfusun Kizil Ordu hakkmda bir hayli yanhy bilgilere sahip oldugu

yerlegim birimleri üzerinden hareket ediyorduk. Hiç Bolgevik görme-miglerdi. Bizden panik içinde kaçiyor, saklamyorlar ve hayvanlanmdaglara kaçinyorlardi. Fakat Kizil Ordu'nun ezmek degil, kölelegtirilenhalklarm äzgürlügü için savagtigim ve emekçilerin haklanm korudugu-

nu bir gekilde gördüklerinde bu köleleptirilen, ezilen halkm ga.ykmhglve sevinci görülmeye degerdi.Mesela bir keresinde akyamleyin yürüyüg kolumuzun yakmlarmda

muhafizlanmiza benzemeyen insanlar belirdi. iki ath onlardan aynla-rak yürüyüg koluna yaklagt1 ve ellerini baglarma koyarak bir geyleranlatmaya çahyt11ar.Müslüman tercüman, dagh göçebelerin dinlenme-miz için bizi davet ettiklerini söyledi. Birliklerimizi yüksek yaylalann-dan izleyerek korkulacak bir gey olmadigmi görüp Kizil Ordu askerle-rini

gimdi de yaylalanna davet ediyorlardi. Yürüyüg kolumuz geceyigeçirecegi ve bugün için ulagmam1z gereken yere yaklagsa da göçebe-lerin yaçam tarzim ve egilimlerini yakmdan tauumak için ben, alay ko-miseri ve karargâhla göçebelerin oldugu tarafa saptun, birlik ise yolu-na devam etti.

Kararmn ögrenen bir ath, küçük asil atim döndürerek dörtnala yay-lasma gitmeye baglad1. Digeri yamm12da kaldi ve refakat görevini üst-

3. Halil (Kut) Paga,Sivas Kongresi günlerinde Mustafa Kemal tarafmdan Anadolu Devrimi

ile Sovyet Rusya arasmda iligki kurmak üzere Moskova'ya gönderilmigtir. Bkz. Mehmet Pe-rinçek, a.g.e., s. 45.

4. Eskibir Rus uzunluk õIçüsu birimi. I verst yaklagik I 060 metredir.

153

lendi. Birligin yola devam ettigini fark eden refakatçi, neden hepsini

getirmek istemedigimi sordu. Askerlerin kazada dialenmesi gerektiginiizah etmem epey zaman aldi.

Çadirlarme toprak damh ev siralarmm bulundugu yaylaya geldik.11kba.plarda bizi inceliyorlar, çekiniyorlardi, fakat losa sürede hara-

retli sohbet ortanu olugtu; olaylan saptirarak güvensizlik ve korku ya-ratmak için hanlar ile beylerin ajanlanum kizil askerler hakkmda ver-

dikleriyanhg bilgileri ögrendik. Bolgeviklerin

acunaduygusu olmadig1-

na içten inanmiglardi.Tercüman aracihgiyla L. yolday Kizil Ordu'nun görevinin, sadece

emekçi halkm dügmanlarma kargi korku salmak oldugunu izah etti.

Bütün söylenenler onlari çagirtmig olsa gerek. Sevinç ve heyecan

içinde tela,ylannuglardi. Sihirli degnek degmig gibi, çadirlar kuruldu, ki-

limler ve minderler serildi, yiyecekler getirildi.



Hava, luzla kararmaya baglamigti. Gitmeliydik. Fakat bu misafirper-

ver insanlar bizi birakmak istemiyorlar, geceyi burada geçirmemiz için

israr ediyorlardi. ÖncedenKafkasya'da yagadigim için daveti reddet-menin çok ay1p olacagmi biliyordum. Aynca Kizil Ordu hakkmdaki ön-

yargiyl kökten yok etmek gerekiyordu. Geceyi burada geçirmemizyer-li halkla yakmlagmam1z1 saglayacak, gösterdigimizgüven ise onlari gu-rurlandiracakti. Kalmaya karar verdik. Birliklerden geceyi geçirmekiçin yerlegtigi haberi geldi. Her gey yolundaydi.

Ev sahipleri arasmdan, hayvanlan otlatmak ve atlarmuzi korumakiçin birkaç ki.giaynldi. Pigmanhkla itiraf ediyorum, bu insanlarm sami-

miyetineragmen at

Ye silahlarmuz1gözetlemeyi

elden birakm1yordum.(Incinen biri varsa beni affetsin, fakat bu savag kosullarmda gerekli birtedbirdi.)Sabah bana Kafkaslar'm müthig bir haritasmi getirdiler (5provahk).

Ellerine nasil geçtigini bilemiyorum, ama haritaya ihtiyacim vardL

Elimdeki harita 10 provahkti. Yeni yuzler dikkatimi çekti, bizi görmek

için kompular gelmiglerdi.Bugünden itibaren Kizil Ordu'nun zafer geçidi baglamigti. Haberi-

miz, daglardan daglara ylldmm hiz1yla yayllmigt1. Her yerlegim birimin-

de insanlar avlularma ç11ayorve bizi selamhyorlardi. Bazi köylerin giri-ginde erkekler sira halinde dizilmig gekilde bekliyorlar ve biz yaklagm-

ca içlerinden en yagh olam usta bir darbeyle koyunun kafasmi kese-rek, atimm ayagma atlyordu. Halk, bu gekilde benim gahs1mda bütün

K1zilOrdu'ya büyäk bir saygi gösteriyordu.Bütün bu konaklamalarmuz1, geçtigimizyerlerin emekçi kitleleriyle

siki baglar kurmak için degerlendirdigimizi anlatmama gerek yok her-

halde. Devrim komitesinin mitinglerinden sonra hanlar ve beyler

Îran'a gittiler.Üçüncügün, Sahtahti yakmlarmda gerillalar için gansiz bir çarpig-

154

manm oldugunu ve Naheivan'm yerli halka birakildigmi ögrendigimiz

Sahbuz'alagnugtik.Akgama kadar tüm birlikle birlikte Naheivan'a ulagamadik, çünkü

öldürücü yol, topçularmn geciktiriyordu; toplan Peçenek Dagi geçidin-den kol gücüyle tagunak zorunda kalmigtik, ki sonrasi da daha iyi de-gildi:Yollar, yer yer nehir suyuyla yok edilmigti ve devasa taglarm tika-diginehir yataklarmdan geçmek zorunda kalnugtik.Cagra'ya ulagt1gimda,

gerillalarmüzücü

dunnularm ve istisnasiz bü-tün Müslüman halkm Sarurve Naheivan kazalarmdan kaçtiklanm ög-rendim. Ermenilerin zaferi, cinsiyet, yag ayrmu yapmadan tüm halkmyok edilmesi tehlikesi yaratlyordu. Dügmanhk, milli zemin üzerindeolugmugtu.

Ikiülkenin, Azerbaycan ve Ermenistan'm smirlan Zengezur ile Nah-civan kazalan arasmdaydi. Ermeni nüfusa sahip ilki, Ermenistan egi-



limli, Müslüman nüfusu olan digeri ise Azerbaycan taraftanyd1 ve si-lahlanmigti.

Bir gün änce Cagra halkuun çarpigtigt düzenli Ermeni birlikleri ve Drobölüklerinin yaklagtig1 dikkate almarak, devriyeler gönderildi, fakat ilkolarak askeri harekâta girigmeme, K1ztlOrdu'nun ugrunda savagtig1 sos-yalizm fikirlerini izah ederek Ermeni kitlesiyle gärügme yapma, ancakdügmanca kargihk gärdüklerinde aym gekilde yamt verme emri verildi.28 temmuzda birlik Nahcivan gehrini zapt etmigti. Burada bir dev-

rim komitesi teykil ederek ve yolday L.'ye idari ve siyasi lusmi devrede-rek, L Alay komutamyla gehir çevresinde keëif gezisi yaptim ve Tag-naklann

hücumetmesi ihtimaline

kargiplan olugturdum.

Aynca 18.Süvari Tümeni'yle irtibata geçmek ve Türklerin nerede bulundugunukesinlegtirmek gerekiyordu.Karargâha gelince Beyaz1t birliginden irtibat amaçh gelen iki Türk

subaymm beni bekledigini ögrendim. Selamlagtiktan sonra, Diza'ya biregitmeni görevlendirerek, Türk birliklerinin Naheivan'a gönderilmesiniönerdim.

Erivan'dan dönen parlamenterler, Ermeni komutanlarm gerillalaraönerdigi ültimatom partlarna ilan ettiler. Sartlar,erine getirilecek tür-den degildi ve agag11aylclydi; Nahcivan'1 atege verme, talan etme vehalki lahçtan geçirme tehdidiylebitiyordu.Halkm gözü K1zilOrdu'ya çevrilmigti. Derhal, General Selkovriikov'a

Nahcivan gehrinin Kizil Ordu'nun elinde oldugu, "atege verilmesine velohçtan geçirilmesine" izin verilmeyecegini içeren mektup yaz11di.Yazilan mektup okunurken, pencerenin önünden dag taburumuz

geçti. Herkes hemen keyiflenmigti. Toplanti salonunu "Hura" nidalankapladi ve devrim komitesi ültimatoma tamamen ret cevabi verdi.

Aym 29'undaögleden

sonrasüvari alayi

gözüktü, buikiyaveriyle veKizil Ordu generali Bagirov yoldag ile Halil Paga'ydL Halil Paga'mn

155

kahraman K1211Ordu, Rusya ve özellikle Moskova hakkmdaki izlenim-

leri dinlemeye degerdi.Aym 31'ine kadar, Ermeni birlikleriyle iletigim kurmamizi saymaz-

sak hiçbir önemli olay yaganmadi. Ermeni askerler kizil askerlerle

memnuniyetle sohbet ediyordu, bu da komutanlarmm hoquna gitmi-yordu, fakat açikça dügmanhk gösteremiyorlard1, zira Ermenistan bi-

zimle resmi olarak savag halinde degildi.

3Ti akgamma dogru Diza'dan Aras Irmagi yalunlarma 500 süngü, 2 topve makineli tüfekli Türk birlikleri geldi. Türkleri kargilamak için gehringiriginde bir bölük görevlendirilmigti. Hemen, geri dönen yüzlerce gebirli

ve kompu yerlegim birimlerden insan kalabahgi topland1. Türk kolu gö-

ründü. Rus ve Türk komutlarl igitildi, ardmdan Aras Irmagi boyunca güç-

lü "Enternasyonal" sesi yükseldi. Türkler, yakm geçmigte emperyalist sa-

vagm dügmam, bugünkü dost devrimci müttefiklerinin önünde resmige-



çit yaptilar.Kizil Ordu arasmda, küçücük gri egeklerin üzerindeki makineli tü-

fekleriyle Türk birlikleri dehgetli sempati yaratm14t1; genel olarak te-miz giysili, teçhizath Türk askerleri olaganüstü izlenim b1raknuyt1.

Askeri müttefiklik akdedilmigti. Keyfimize diyecek yoktu.

Aym günün akgamma dogru, Engeliyurt'la irtibatm kesildigi, halk

arasmda çegitli söylentilerin gezdigi haberleri geldi. Dogru olan bir geyvardt, Dro'nun önderlikindeki Tagnaklar Pazarkent ve Engeliyurt'a bas-

km yaparak, birliklerimizin yolunu ve irtibati kesmigti.

Bu bilgileri ahnca akla gelen ilk dügünce, General Selkovnikov'unü-

cuma geçecegiydi, dolayisiyla bu ihtimale kargi tedbirler almmahydtTürkler tam zamanmda gelmiglerdi. Aynca çevredeki yerlegim bi-

rimlerinde yine askeri gruplar kurulmug, bunlar ilçe bazmda birlikler

olugturmug, fakat henüz evlerinde bekliyorlardt Gerekli oldugu takdir-

de onlar kullamlabilirdi. Sahtahti'ndakiarpigmadan saglam kalan 1

top ve 200'e yalon mermi bulundu.Halil Papa ile Veysel Bey bana Türk birliklerine komuta etmemi

önerdiler. Fakat ben, durumun ve Ermenistan'm Sovyet Rusya'ya kargi

tavnnetlegmedigi için kabul etmedim. Bütün bu meseleler birlikte mü-

zakere edildi.

Birkaç gün geçmigti, irtibat yoktu. Dördüncü veya beginci gün Ge-

rus'tan bir K1zilOrdu askeri geldi ve bana olanlarla ilgili kesin bilgiler,

aynca benim önümüzdeki göreviin olan Nahcivan'da kalmam yönün-

deki ve 28. Avci Tümeni'nin harekâti hakkmdaki emri getirdi.Ne yazik ki, bu cesur ve çevik zihinli yoldagm soyadru hatirlamiyo-

rum. Dili ve insamm bilmeden Dro birlikleri ile bize dügmanhk besle-

yen halkm bulundugu kazalardan geçerek gelebilmek zihin çevikligi ve

kararhhk gerektiriyordu.General Selkovnikov'unasif kalmasi ve Naheivan cephesindeki

156

sessizlik kargismda Engeliyurt'a baski yapma karan aldun.Nahcivan'da konaldamanuzm yaklaq1k on ikinci günü makineli tü-

feklerle takviye edilen bölügümüz Peçenek Dagl geçidindeki çatigma-lardan sonra, 28. Avci Tümeni'nin Dro'yu yenerek ve ele geçirdigi tümteçhizat ve bir topu alarak yaklagmakta oldugu Engeliyurt'a ç1knugtik.Îrtibat yeniden kurulmugtu.Neredeyse iki hafta tamamen kopuk olan KazilOrdu askerlerinin ce-

saretlerinin lunlacag1 beklenebilirdi. Kavuruco sicaklarm, böceklerin,geceleri sivrisineklerin ve dehget verici Kafkas sitmasmm insam bezdi-recegi dügünülebilirdi. Aynca nöbetlerin digmda sadece kendi birlikle-ri için degil, aynca Îran'dan geri dönmekte olan, fakat yerlegim birim-1erine gitmekten korkan insanlar için de tarlada çahglyorlardi. Giysilerilime lime, aç biilaç, hem fiziksel hem de manen ylpranmig bitkin yüzlüsitmah bu kaçak insanlar ellerine geçen her geyi yiyorlardi. Hastahk



yay11maya baglanugt1. Ölümartlyordu. Îran, kaçaklan ülkenin içlerinesokmuyordu, evlerine dönecek gibi de degillerdi.Kizil Ordu'nun geligi onlara evlerini olmasa bile, ülkesini iade etmig-

ti. Aynca onlara elleriyle ekmek tutma imkâm vermigti.

K1zilOrdu askerleri, tibbi malzemelerinin bir kismm1 onlara vermig,ölenleri toplam1g, cesetleri gömmügtü ve enerjilerinden arta kalanmida periçan, aç ve evsiz bu zavalhlara yardun etmek için harc1yorlardi.

(V.Tarhov, "Zanyatie g. Nahiçevani i Pervaya Vstreça Krasnoy Armii SVoyskami Kemal Pagi', VoyermeyVestnik, 15. 04. 1922, No. 8, s. 33 vd.)

Belge 64

Bolgeviklerin önemli liderlerinden S. M. Kirov'un1 29 temmuz1920 tarihli telgrafmdan



"Taquaklar, biitün nefretlerinin gücüyle Müslümanlara ve

Ruslara saldmyorlar."

Çiçerin'e,Moskova

Taynaklarm, beyaz terörü dinmedi. Kars bölgesindeki ve Aleksand-ropol'deki2 dogmakta olan sovyet iktidaruun bogulmasmm ardmdan

Tagnaklar, bütün nefretlerinin gücüyle Müslümanlara ve Ruslara saldi-nyorlar. Kars bölgesindeki 30 000 Rus nüfustan 15 000'i kaldi. Gerisi

kaçarak ya Türkiye'ye ya da Rusya'ya dagildi veya öldü. Käylere isehalla yagmalayan mavzerist birlikleri yerlegti. At arabalanyla yük taç1-

ma igini reddeden Novoselim käylülerinin hepsi 4. Alay komutanm em-

I. Sergey Mironoviç Kirov (gerçekoyadi Kostrikov), 27 mart 1886'da dogdu. Erken yag-ta ailesini kaybeden

KirOY, yedi yagina kadar yetimhanede kaldi. Kazan'da teknik yukseko-kulunu bitirdikten sonra, çalismak uzereTomsk gehrine geldi. Burada l904 yllinda RusSosyal Demokrat igçiPartisi'ne katildi. Yönetici gärevler aldi, yasadigi matbaa kurdu, de-miryolu igçileri arasinda faallyet yürüttü, grevler örgütledi. Birkaç kez tutuklandi. Serbestbiraksidiktan sonra Irkuts'a,ardindan da Vladikafkas'a geçti. Birinci Dunya Savagisirasinda

Kuzey Kafkasya'da faaliyet yuruttü. Ekim Devrimi günlerindePetrograd'da bulundu

vedevrimci ayaklanmanin merkezinde yer aldt. Ardindan Kuzey Kafkasya'ya geri döndü veönemli askeri-siyasi görevler üstlendl.Ocak 1919'dan itibaren Kafkasya'da Orconikidze'yle birlikte I l. Kizil Ordu'nun hare-kâtlarini yönetti. Azerbaycan'm sovyetlegtirilmesinde önemli rol oynadi. 29 mayis1920'de RSFSC'nin Gurcistan büyükeiçiligine atandi. Ekim 1920'de RKP (b)Merkez Ko-mitesi'nin Kafkasya bürosunun üyesi oldu. Mare l921'de merkez komitesi yedek üyeligi-

ne seçildi. Temmuz 1921'de Azerbaycan KP Merkez Komitesi sekreteri oldu. Nisan1923'te RKP (b)Merkez Komitesi üyeligine seçildi. 1930 yllmda Politbüro üyesi, l934'teise ÕrgütlenmeBürosu sekreteri ve SSCB Merker Yürütme Kurulu Prezidyumu Oyesloldu. I aralik 1934'te Leningrad'da ugradigi bir suikast sonucu öldu. Lenin ve KizilYildiz

niganlarisahibidir.

Bkz. Büyuk SovyetAnsiklopedisi'nin (1970-1977askisi) "S. M. Kirov"

maddesi.

2. Gumrü.

158

ri üzerine kirbaçtan geçirildi. Tuhurtskiy bölgesindeki 15 Müslümanköyünün halki da kihçtan geçirildive köyler yagmalandL29tenmaux 1920.hk>.94.

Kirov.

(RGASPÎond 5, liste 1, dosya 2178, yaprak 1)

Â. ßeX¾¾ esppop gamasos ge ñyagp seeck.iiocas ygymeanz a egna e2c dano coseocKo: anacon a sapexca Racen z AzancaßA-

vonoze seg eny yyna aanywaxy upopy wyeypxas, ýyaqqa.Eg = tw¢ax pycomore sacezenza a exporok ouamr oceaxoes ax¾onunoe un paademtoga a Typum ur a Pocena wax ttorxW

go. gasexMm; paessagesposaxHag a paAu maysapaceos, fpdarxx na-ogsaget iggenaar odent hoyocerixma sa orie: weema nogacAsya Irom

noen no rmaasy Revengpe nemaptoro nona norozoeno ascenessammanya?A Myhyngaxcxxx cenesaß Tyxypucsoro pa3ona sapesass a paadenXXOL.

Kosa Ï910 roga. 94. Kapo»,



Belge 65

11. K1zil Ordu komutamna yaz11an imzasiz mektup1

"Türk ordusunun Bati cephesine kaydirilabilmesi için, Erme-nistan smirmm güvenliginin saglanmasi gerekir."



Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti 11. Ordu komutamna,Emekçi suuflardan milyonlarca insamn hayatma mal olan ve ta-

rihte egi görülmemig ekonomik ylkimlara yol açan Büyük Dünya Sa-

vay1, bütün dünya demokrasisinin önüne, "Ya ölüm ya özgürlük" slo-

ganmda ifadesini bulan yeni bir hayat kurma sorusunu gündeme ge-tirmigtir. Bu hareketin ön saflarmda, en çok ezilen olarak, Rusya de-mokrasisi harekete geçmigtir. Avrupah müttefiklerin emperyalist po-

litikalan sonucu bir hayli ylpranan emekçi ylšmlar, son beg yüz yll

içinde bäyle bir durumla kargilagmamiglardt; gimdi Rusya demokra-sisiyle igbirlini bilincine varmig ve bu amaçla kendi devrim ordulan-

m kurmuglardir.

Anadolu demokrasisi, kendisini insanhk dügmanlan olan kapitalizm

ve emperyalizmden kertarabilmek ugruna, ezilen halklann dünya ça-pmda kurtanlabilmesi için silaha sanlan Rusya Kizil Ordusu'nun öncü-

lügünü kabul ederek, Rusya K1zilOrdusu'na kardeglik elini uzatmakta

olup, Dogu'nun exilen halklarmm kurtanlmasi gibi büyük bir amactgerçekleptirmeye hazirdir. Anadolu ordusunun, söz konusu amaci dog-

rultusunda Rusya K1zilOrdusu'yla omuz omuza yürümeye haz1r olugu,bu iki ordunun geçtigimiz günlerde Nahcivan'da gerçeklegen sevinçli

ve cogkulu bulugmasmda ifadesini bulmuqtur.Bu kardeg ordular arasmda somut iligkilerin pekigtiri lmesi için,

apagida gösterilen önlemlerin alnunasi arzu edilmekte ve uygun gö-rülmektedir:

Bu ordularm subaylanm, kargihkh bilgilendirme amac1yla birbirleri-nin karargãhlarma göndermelidir.

I. Mektupta tarih bulunrnamaktadir. Ancak içariginden 1920 ylli RŠUSt0Sunun Ìlk gühlerin-

de yazildigianlasilmaktadir.

160

meste

raw ,



P"y-Y /ry

yfr/ e-

www- & yt

myy-,r- py-

y & Jym -/

Mar --

or - ry-> -

ymys tas - ram:'R ** Wy

16 I

Anadolu'daki Rusya K1zilOrdu birliklerine özel Müslüman bölükleri

gönderilmelidir.Devrimin genigletilmesi ve derinlegtirilmesi için, Anadolu'ya dene-

yimli ve yerel kogullari bilen Müslüman komünistler gönderilmelidir.

Îletigimdesteklenmelidir.K1zilAnadolu ordusuyla iletigimi sürdürebilmek için Beyaz1t'ta2 bir

radyo istasyonu kurulmasi gerekir.

Yüklerin veaskeri birliklerin Anadolu'da serbest hareket edebilmesi

için Kars-Aleksandropol ve Sahtahtiemiryolu hattmm aç11masi gerekir.

Ermenistan suurlarmda konuglandinlmig olan Anadolu askeri güçle-

rinin diger cephelerde kullamlabilmesi için, Anadolu suurlarmm Erme-

nistan tarafmda güvenligin saglanmas1 gerekir.Hem diga yönelik cephelerde, hem de iç savag cephelerinde müca-

delenin baçanh bir gekilde yürütülebilmesi için, Sovyet Rusya'nm mad-

di yardun yapmasi gerekir: para, silah, 60 000 kipilik mühimmat ve giy-



si, gazyagi, benzin, mazot, matbaa, sahra telefonu.

Devrirlin Dogu'da gerçekten yay11abilmesi için, Ermenistan ve Gür-cistan'daki kargidevrimin tamamen bastmlmasi gerekir.

Îngiltere'nin Ermenistan'a 30 000 kipilik mühimmat ve giysi yardum,keza Amerika'mn gönderilmek için hazir bekleyen 150 000 kipilik yar-dimi, Büyük Ermenistan kurma amacma yöneliktir. Hedef1eri, burasuuileride Gürcistan ve fran'm karanhk güçleriyle birlegtirerek, Büyük

Rusya Devrimi'nin Kafkasya'daki bütün kazammlarmi bertaraf etmek

ve Rusya Kizil Ordusu'nu Kafkas Daglarl'nm ötesine sürmektir. Bu ne-

denleAnadolu

Kizil Ordusu, söz konusuplamn engellenebilmesi için

kendi partlanm önermektedir. Karabag'daki kargidevrimci hareketlere

katilmig olan Azerbaycan ordu birlikleri, Ìran'ageçerek Ingiltere'ninyanmda yer alamamalan için, Anadolu'ya götürülmügtür. Aynca komu-

ta heyeti tutuklanarak mahkemeye verilmig, küçük rütbeli subaylara

ise, ya geriye dönmeleri ya da Anadolu'da kalmalan önerilmigtir.

Yukanda gösterilen änlemlerin almmasi, kamm1zca Îtilaf planlannazamanmda indirilmig bir darbe olacak ve emekçi halkm Avrupahlann

boyundurugundan kurtanlmasi için Dogu'da devrim ategini alevlendk-

me mücadelesini paylagan iki luzil ordunun birlegmesine imkân vere-cektir. Diger taraftan bu önlemlerin almmasi, Anadolu K1zil Ordu-su'nun Rusya Kizil Ordusu'nu kendi vatanmda selamlayacagi saatin ya-

km oldugu konusunda inancruzi kuvvetlendirecektir.

(RGASPÎond 495, liste 181, dosya 13, yaprak 47, 47 arkasi ve 48.)

2. Dogubeyant kastedilmektedir.

Belge 66

Naheivan Devrim Komitesi'nin 1 agustos 1920 günü Taquakhükümetine gönderdigi mektuptan

"Nahcivan halki, Azerbaycan Sovyet Cumhuriyeti'nin ayril-



maz bir parçasi olduiunu ilan etmigtir."

(...)Naheivan bölgesi halki, kendini monargist hükümetin zincirle-

rinden sonsuza kadar kurtarmigttr ve Tagnaklarm bizi esaret altma ala-cak, kölelere dönügtürecek her türlü girigimini püskürtmeye hazirdir.Nahcivan bölgesinin emekçi halki, RSFSC'yle birlik olan AzerbaycanSovyet Cumhuriyeti'nin ayrihnaz bir pargasi oldugunu ilan etmigtir.Halk, Ermeni emekçilerine hiçbir zaman dügmanhk beslememigtir vebeslemeyecektir. Ancàk kahpe, gaddar Tagnaklara kargi savag devam

edecektir. Tagnaklar, silah zoruyla Naheivan halkma boyun egdirmeyeçahgtdar. Sonuçta Tagnak Ermeni1eri ile Nahcivan halla arasmda kanh

çarpigmalar meydana geldi ve halkm kam döküldü.

(Gürcistan SSC Merkez Devlet Argivi fond 13, liste 1, dosya 114,yaprak 94'ten aktaran: K.Ragimov, S. Sadihov, "Znat Pravdu...", Vozroj-dereie, No. 10-11-12,s. 60, 1991.)

Belge 67

Kâzim Karabekir'in Halil Paga'ya mektubu

"Tagnaklarin kallegge rolleri ve Îngilizlere yardun etmeleri

ortak çallymalarinuzi engellemektedir."



Halil Paya yolda.ya

Aziz ve sevgili yoldag,

Sizin Bakû'ye geliginizle ilgili haber bizi sevince bogdu. Bizim duru-

mumuz ve iglerin ayrmtilan konusunda gerekli bilgiler Naim Cavid ta-rafmdan size iletilmigtir; bu vesileyle bir daha teyit ediyorum ki, baht-

siz vatammizm durumu her geçen gün biraz daha kötülegmekte olup,

gu an içín kritik bir hal almigtir: Her bir köy artik son mermilerini, sonvarhklarmi ve son enerjisini harcamaktadir; halkm tüm nakit varhgi

vatan gerefinin konmmasi için harcanmig durumdadir. Namussur Ìngi-lizlerin emperyalistçe gayretleri, Yunanlan da ayaklanmaya ve Bursa'yliggale itmigtir. $imdise bizim için aziz olan Ankara'y1 ele geçirmeyeçahg1yorlar. Anlaym ki, kalpleikiz s1zhyor ve herkes ruhen çäkmeküzeredir. Biz Bati Cephemize aktif gekilde yardim edemedigimizden

dolay1 son derece üzgünüz; zira vicdansiz Tagnaklar, bir zamanlar yap-nny oldugumuz iyilikler karg1hšmda suurlarmuzi iggal ederek, mütte-fiklerimizin bize yard1m etmelerini engelliyor, hatta bizimle konugmak

bile istemiyorlar. Bir hususun alt1m çizmek istiyorum ki, k1z11Rus müt-tefiklerimize kargi sevgi ve kardeglik duygulan hem lazil askerler, hemde halk arasmda günbegün artmaktadir. Bu durum beni Ruslarla olanmüttefiklik ve kardeglik iligkilerimizin ebediyen sürecegine inandir-maktadir; siz de, Sovyet hükümetini Rus-Türk dostlugumm ebedi ola-cagtna inandirnuz.Bati'da Îngilizlerle çarpigmakta olan kuvvetlerimizin Dogu'dan, bi-

zim kizil müttefikimizden, para ve silah yardimi beldedigi bir ortamda,

Tagnaklarm kalleççe rolleri ve Ingilizlere yardim etmeleri ortak çahy-

malarmuzi engellemektedir; ve ben onlarm, zarar11 bir engel olarak, hâ

164

TOBJ fil(7 XAJ]MJI11AlilE'

ll0POPOÏ¿JJIDBE3EFÈOBAhlg.

Resecome o apadaman Bemen. a Many 6esupakeasso gripagosano Hac

O nosomearn Halseu m IloApodsocer Rea,a tos,apagen Faku granspou yme Pau

coodaleno sce- ny HOOja þDTOM) ORO þaß HORTEOPRAROM,MOO RþXONOme. ß$CROT

aon poAuxa äasten, o awaAMM idea.ykynmaeopag a AaßHA.MOM€HT COBSpWOHHO

xpzonnecxoe:HaaAoe..ceneunie oparum z pacxopyee yae goozeñ¾¾e oson n&Tpou

HN,BOCAB)¾BO CEOS COO¶DEH B.-H gOCRORBON 3:HegfHIO 08 ESAMMBÒB COCTORSHe

acero saceressa yte.ecopameno ya. saa¡noy. seceu poÄNHm furepuansceuwecKan

copeuzessa 6especmax aarannan sacoasnam a rpesos noAniloby na nac w

easara Epyecy;R BEHO OHE OTOGMETECH SSHET3 RPþOfffD ARE Hac ÁHropy.DOE-

unee soo cePAya Horor a see dassEX K nas me RyxoM.RN apaise oropseng om

sea,soo ammeBN soanomocos axfxmac nomous aaragHomy HREBMy PORTy,TSK

Kax désodsecesse AaWERKM E ylUIRTÿ BA SfŠgO ORR$aHHOS SC OO ap ME godpg

HHHO 8882E PpaSMgm S'ama He pa10T HamzM 0010 HEKaM HOMOu HEM H ASme Ee



oose c6"acuatto'n c HEMM.?OBEHOH uuggepxayos,seo afodos a dparosoe mys-

UTio X itpacMak pyocamu coposaxam samam was op'e;¾ Epacaux acxopos,tax i

E Op€Â¾HûCSABEHE BCSþaCTSBT C WaßgüM ÀËOM).BTO OdCTORTSELCTED y682peT

uena,sto sem colos x dparcoso o pycxam 6yhye npoAcasamsca senso,a rotoy

my y6elfAakoe samax coroaszzos,Cosemosoe.Uþasameaucomo,soo procuo-Typen-

Kai c¤Ios dyAer seven.

E atom úoueam,xörpa sama datomasca as'sanaña

o aarnavasaux. omaa

.HyzAaeoc a ommAaemon oT

soctoximalcen spacson coiasaxas,rpuoms a ups-

carize dusaHoos a pygma Rosapúaa pors lamuaxos 4 x nouoma aarangaasu

xpaane Topuoaxo Hame odmee Aexo n a yg analoca,sro noteuy Taxos añoAS-

RHNO ydBESKOil OCT TOS $€8 HRKSBS ¾EM EDROMy yo cax nop osa se yAaßeHH

a ap€HHaxaK SpañHOW UpeBSTORBES.BOAL SCHO,¾¾O DþOEßTOTB¾O gaGlHAROB 2.

sameuy- c g a m

n'aanpuzze zum Aoporm passocazzao meassmo xx supees

upâCHym Anamoimio a ppiax. aarnas.ex. 2 acex spacasi Typox yaxwoomexasma

seAa soo se ege> peansaa nomoma aarm(saxas .co cooponN Bamsamos,

yae seura ap&CHER apM E YOTorg 6NZA 2Nowynami rpoons RosapHHX 4851-

Baxos,xax noxysagno nÃ a som no upsuÃsoa

ñuaen us yare

Asa Mecana deaAeicosyan.s omggamma pacho];issteurs.Kaxxx riocaeAcoman rpo-

asomaz Anr>poABER OT Asyxuecanzaro 6eanexc52xii yze-asso-Hycra Pocash

osas CoseecKas Execes ydeAzoon a naalegxcxpeanocTu,nycos anpre s.nacTaanx se MexpeHaux a rpeczenylo Glx Tomé Bañ¾KHE MAex,dpaeses,Rex ons

lâ ortahktan neden kaldmlamadigma gaymyorum.Zira açikça görülüyor ki, bizim iligiklerimiz önündeki Tagnak engeli,

yollan kapatmalan, onlarm luz11Anadolu'nun Îngilizlerineline geçme-sini ve tüm kizil Türklerin imha edilmesini istemeleri anlamma gel-mektedir; igte bu, Tagnaklarm Ingilizleregösterdigi gerçek yardundir,Bizim kizil ordu kalley Tagnaklara kargi savaga girecekti ki, sizden

mektuplar geldi ve bu mektuplar nedeniyle biz iki aydir bir gey yapma-

165

dan taliniat bekliyoraz. Bu iki ayhk faaliyetsizligin vatan için hangi sonuç-lan dogurdugu artLk bilinmektedit Rusya Sovyet egemenligi bizim sami-

miyetimize inansm, bizim de kendileri gibi samimi ve büyük idealler pe-ginde kogan kardegler oldugumuzu görsün ve Dogu demiryolunun aç11-

masi, Dogu'da huzurun saglanmasi için gereken önlemleri alarak, Îngilizemperyalistlerini Bati'da ezmemize imkân saglasm; eminim ki, konununaciliyeti dikkate ahnarak, demiryolunun aç11abilmesiiçin bize -Azerbay-

can luzil ordusuna- Rus lazil birlikleriyle bir arada, Tagnaklara kargi he-

men harekete geçmek için izinverilecektir. Aç1kçagörülüyor ki, bizim bufaaliyetsizligimiz, Îngiltere'den özel ödül bekleyen Tagnaklar tarafmdankullam1maktadir. Ta.pnaklann bu tavrmm bize verdigi maddi zararlan

aç1kladim; manevi zarar ise, bu durumun kargidevrimcileri fazlas1yla ce-saretlendirmesi olarak açiklanabilir; Dogu'dan beklenen yardumn geç ka-

hyl, Ingilizgizli propagandac11arm bulundugu bir ortamda, Ingilizajanla-

nn provokasyonlan için zemin olugturmakta olup, onlarm propagandala-

sonradan bun1arla mücadele etmek zor olacakbr.



n kök

Buraya bir husus da eklemek isterim: Benim emrimde Tagnaklarakargt duran ordudaki askerlerin çogu bati illerinden gelmigtir; igte

kendi memleketlerinin, yani bati illerinin dügügü konusunda haber-

1er aldiklarmda bu askerleri tutabilmenin bütün zorluklarim kendi-

niz dügünün.Yolda.ÿ,cihan harbinden sonra sizin de bildiginiz duruma dügen ve

eldeki tüm cephaneyi kaybetmig, keza bu devrim döneminde her geyini

feda etmig olan halkm durumunu böylece aç1klanug oldum. Inanm ki,

bizim durtunumuzu ögrendikten sonra, bizlere yardun edilmesi için siz

de emeklerinizi esirgemeyeceksiniz.Bir daha tekrar ediyorum, bizim hiçbir iggalci niyetimi2 yoktur; Rus

kardeglerimize balognmz tamamen samimidir; dolay1slyla Rus kardeg-

lerimizi ortak amacumz dogrultusunda bize inamnalan ve Tagnaklaravurulacak tek bir darbeyle engelsiz irtibat kurulabihnesi için demiryo-

lunun aç11mas1, keza Îngilizlere kary harekete geçmemiz için yardun

saglamalari konusunda ikna ediniz.Igleringenel durumn konusunda bizi bilgilendirmenizi rica ediyorum.

Beyazit ve Erzurum istasyonlarmuzla irtibata girilebilmesi için Gorus'tatelsiz telgraf cihazi olan bir istasyon kurulmasi gerekir. Keza Gorus ile

Nahcivan arasmda da telgraf ve telefon baglantisi kuralmasi gerekir.

Samimiyetle ve tam bir sayg1yla selamhyorum.

Dogu Cephesi Komutam KâzunKarabekir

23. 08. 1920

(RGASPÎond 495, liste 181, dosya 135, yaprak 1.)

166

TOLAFily X A A B I 2.-

AþMAH€ BORR HROTyn2OHMS HR BAKENSBAHL B TOMO BGþMA UþOSEXEUT

ce6x Ha ZeBou 4xaare,T.e..ha cesepe OTAbHERR)¾Ä€CL OHF TORB RBMañM

HacoynaTeañHas Aencosta.

RONGpHH B C3COM HECEMS HR UNE BOXhmono BapoAnaro codpaans

manectua,ueo soupoca o rpasanax nesAy Maux Apuenned dypys paspe-

seux upa noopeacose Cosemosof Poemas.Xs amore ossessoro anchua tom.

New puna x yeucTpen eÚO HŒMGK H& 90,9TO GMJ 80 EShaTOAbHO,STOdH MB

Ectyruzz a don e RagnagaMa Tð*e canoe,T.e. annaam Coseroxon Pocomm



cooxxHomenza

uespy naux B ApueHHGAdBRO COOÓBOHO BRME

EMOGMOW OT

-

4-rO MWEB Ha MMR M¶QTRGR ROMER SWEi BOT HO STOR UpHRHHO H,HO HþH-

crynas x ceparanoi onepagws,06x0ABros Toshxo-odoposuberhauum eram-KRMHz

HO ¼¾e KRESTCR,9TO ARERSKH 668 BOBKRFO COMHSHET O¶TE OTOþOH-

HMKM AHORETM,¾TO GORTEBþMAROUCH H ROKRSHEROTCH HK dBEUþgp¾gHBug .

axonsasun suceynaeHuaum upcoxa Hac,m norouy a upocan du Moods dano

paspemeno Han cosueowHo o PocomAcxon N Asep6akassacron upâDHOT CH--CHETS-

zok-capeHm.sTo AamHaquoe

apennocesse...-ado atoHeodxoAzuo

amuTepe-

cax yexcpeHER AccTHzenza nameh o6¾ek Rexx E paapemenna socTOMHRDO

sorpoca,R ydeAurar»Ho upomy XI Apummod soon paspemenna.-

HOMAHA7til(HBOCTOSKU POHTOMKUMMKAPAEERMP.

3I/¥III-20 roAa

Belge 68

Kâzun Karabekir'in Halil Paga'ya mektubu

"Rus ve Azeri K1zil kuvvetleriyle beraber Tagnak engelinin

ortadan kaldir11masuu rica ediyorum."



Halil yoldaga,Ermeniler ne de olsa Naheivan'a saldirken aym zamanda sol tarafta

oldugunn da gösterdi. Aynca kuzeyde yararl1hk gösteriyorlar ve bura-

da da taarruza baglad11ar.

Çiçerin,mektubunda bizim ile Ermenistan arasmdaki simr meselesi-

nin Sovyet Rusya arac1hg1yla çözülecegini, Büyük Halk Meclisi adma

bildiriyor. Çiçerin'inu cevap mektubunda bizim Tagnaklarla da aymgekilde savaga girmemizi istemedigini ima ettigini fark ettim. Aynca bu

Sovyet Rusya'am da arzusu. Bizimile Ermeniler arasmdaki çatigmalar

sizin tarafruzdan Mustafa Kemal Papa adma yazilan 4 temmuz tarihli

bir mektupla bildirilmig. Iqte bu sebeplerden dolayt ciddi bir operasyo-na girigmeden, sadece savunma amaçh çatigmalarda bulundum.

Bence Ta.pnaklar güphesiz esas olarak Antant'm tarafmda, ki arahk-

siz ve aktif olarak bize saldirmalan bunu kamthyor. Bu yüzden Rus veAzeri kizil kuvvetleriyle beraber Tagnak engelinin ortadan kaldinlmasi-

m rica ediyorum, zira bu ortak amaçlanmiza ulagmay1 luzlandirmak vedogu meselesini çözüme kavugturmak için gerekli. Israrla 1L Ordu'yu

bu konuda kullanmak üzere müsaadenizi istiyorum.

Dogu Cephesi KomutamKâzim Karabekir

3L 08. 1920

(RGASPIfond 495, liste 181, dosya 135, yaprak 7.)

16 8

Ilos Top eanMS/m G.oexpeggo.

Texerpwata /mugpun/Mades 14 Bai. /16&6cz 15/9-0.35 Ilpunima g/IX-20r .

Mooma Geitposapn. Rapuovungaan e . 0W

.Bany .I4/IXan. Ha up 30 m .

Obodrian oozenpatog up 18th" yponehou kopoum,Typuum assuay acopogge

nywa coexu oonepneano nowaqaw c dauengen o Ranaeu uposurunangmx pyuaC ILJJOUS HUM)Ji GNÇiTH OLüti;Rit yBUþeluf¾e B EELOCHRITOOTH Typop 0$070-

Ma.Tznacio; upammage atuteen un oma, waloaHo mysekaan Typex,Apm--

. mtop asamm:2 HPunnexammamt Uypytuutunexoro peepa 2 Kartsuasexoro angyy

apocat am> N.8 yeBAe ma I.05 ces oceañoon SS ropuxx Repesymex.5 aarye

na au sapeseso eye is cex.upeaar naam won aatgry xxx ItapeceJaa 24



COGkK,490ña 84TEM ROO'I MymWH OpagKYa Na ALDËÒpQMT HåKahn líþ&K-

TubyeTon norcosso yyggomegue acox syaynauaW aumanaxX can nolpaigg

nonags a cemfonEu noter apassa-MB ivM ØyAynge nupHLM neperosoyos Earma

uanoxcu mal ma roozegttaa cuenansaro cocon.sa ceae Kopka supeaaac ZO

awpoya. ara se ño:wso neoos:o una apounas rorogh,^acuycopas nos c.g

. xz,souao aconax ua one:e sozzym.atxedama, sausaan,«o syymacys

au taeducu t nye saqumpra Toppoopan u Morus onorpat no audaeHis

oypon so opu.m außba Aauna.KaulLBuicunas rpnodestenze axum paca samay

syn deo

cosaa naae dexergen u aer:apon nyeaxmapye-ox coixacao

Asmportwo ;µc:noacean, samte Nya na kraynbuencuoro sacezenyx

2.33J augmaxprope;p: olycoli - u u g

40u noi putpa i

soAsopwo odpwaa do tenden.iamic Aurlanecesett4 ayosou papannpyee RoãP

nyo noupaacuanomtocrajamte npuneab4eu apuna seuxamux romusysse cons

nycyahuan,Watemen naauwwegen nozonoras dymye nuunara sera x 74GPS

uwe apuaa sa caon.,.Mocea=,4a6s asceu troxaarta no.ituya Jennanoces a Han

w¿yog.xype.unwoonwaae c4una no. : x e ne arryds Apues,:n ao as6e

aan e useorovernaro uposoupomiens Roasso dama apo¾asegeno apâOHOÊapuma. IIpoag yxaaansli noAmapuumaa Typast omoyecessa Mens roaHama-

ISAoxe cályt;amama samaneaum:o apx•rscuouy sonycy,no)Into weGoasitaces ne dynes aospmmen upoema npxuneux typlatonungosauxemapeuemax upeãoxpanuwe muux Mep a omaan o coasammenos aneos easexeg-

o6ceaneuvoL

29 aaryous D30r. :: IòS Genpasaph VIDIM

Belge 69

Türkiye'ye gelen ilk Sovyet elçilik heyetinin sekreteri Y. Y.

Upmal'in 14 eylül 1920'de Bakü'den Moskova'ya gönderdigi"çok gizli" damgah gifreli telgraftan

"Tagnaklar, köylere sistematik olarak baskin düzenliyor Ye



Türkleri lohetan geçiriyor."

(...)Tagnaklar, Türklerin pasifligine glivenerek köylere sistematik ola-

rak baskm düzenliyor ve Türkleri lehçtan geçiriyor. Karakilise'de Sür-

meli ve Kagizman bälgelerinin temsilcileri gelipyardnu istediler. Bölge-

deki 105 köyden sadece 35 küçük dag köyü kalnug. Agustos aymda ise

onlardan 8'inin hallom da lohçtan geçirmigler. Koruma altina almanuzi

ya da bütün erkelderin herhangi bir cepheye gidebilmeleri için ailelerini

bagka yeretay1manuzlistlyorlar. Tagnaklar, bang görügmeleriiçin ardm-

dan Ermenilerin yerlegtirilecegi s1mr bölgesindeki karma köylerde yaga-

yan Müslümanlan bütünüyle yok etmenin pratigini yaplyor. Kagizman

bölgesindeki son karma köy olan Porin'in halle da 20 agustosta kihçtan

geçirildi.(...)

Upmal

(RGASP1fond 64, liste 1, dosya 21, yaprak 118.)

170

Eggas

enn exexápaseasxposame moygatwell soniTKK H 087 asegš¾ TAM "Oggxg¾¾ttta agggg". poemydlaltz GR0gli va 18)-TËÍ0 .gR T 4 EMg!04ÿÐ MEKUKSA9983¾¾©§ CIX¾ E RO BOR)SylDWyW#¾ NRKBMonegy igildenW âggenegaenee aposeAazze lisyereggx½štedul"Reñufiscommeosmaggsagnetcy e range gentgen L mysetemy rpademypesetäyerará apetas uteaspelt.ggµe nacynomatyyryeuxsa semmoaxy måterarempaux24gdpa11 x nogeyExe 44rympaa,dpoems e ed"ETon doets.grar eine 54xatanicike sagens sitzerito..Asweapayosagèraqiduamar spana aprettedsyfBaggspk afdliý¤ña exassnach..agmengua a Depasa mangen ugymn a egeps y o¶ytúnäp"m¾gÑg65hreEdil[HT...KNO35Mllta-SABGBBETSItR y itM CO3AR%A"BGB XW94TTa ARN SPXIWBMsapet.para aerozesme woonzenen geposassaro nagone et xaganduxxonmere.nacanersom a ryydstener:Aarnauma;genaswen eespquuerqpes.maO.ÓRAPell)Mgf¾EU.ARR-EIRI 4GIGEGMRAM,sprangsyt ceRwas



asomity paa meio;¾411514

Ogilg,ESSWigtNKKSTOþßg.

80 TOR$Ko ..hRW00BUTb Kas"Is _ggletal Espexx,agg ga gymmeners x ga þIIe nem man ejest u curaTy upggy akt tok 8 swa Texham

285

WW

.., 11 RepraWasacox. e eB¼getytag aggggga gegenga,agammagg orpaWilee gePowhoune 1 Mia (p.get NNUX¿MIAugeszei e ses yys ya KRenase at tesemmu unòœquh 0ANTRERIK Wousy Ask Itaurp-pseert) as,wee me passaraman?X CTag) Agtneß

..a ¾epda2Amase oomeraman neera te neañOVXlf 2)(gF COKE 2NRat? ,

44 a gx4xMbas-pyenlauseaset namense pamper astWW la e y r¿Rya4 544cue Eexamere Ráll ondtaisš¾ C xxoTea- dug Ram RNgaa:taes doenW.4 **"BTassi antaria se exa ame;aradrespapy g år a yxe ao¾eAst R repoW tuine-KaparnocapyingKROL1LllnR £2 TEROJiBLca compour typeaWEX ma omatorer weiardo y ziecxegxx py aggy ysy gg .97 EE SM MX apsilyxAs.EN *CYgtRETb E3. EUUtWKT BRETO'89 SYPUERMM En M2THY gygg ggy "gggggggy"Aurxfores Upagxtexpette papasset y Ag Asmurmageryn Epoguraggy spe-RB 7811510MAKROTOBJa¾haySQL .XMSHA,M Øyrtygg MM FAR ItWGRL pgsyRLTS-R 40PG RIUMÑNG NGUROMS3ECTOR 1JanRBaet GGISdtBOTTb &fggggggggg ggggg.axacres des tat 0801,653 Isterydsa

eB¾au o Ty 59¾ Masom atedyer mangerssy seylteµaTE pan'am19 47X Teher x maceresan effmanaxtu yetanearexasGY0]IG9 $¾¾$2 8 GCCEST U IIGETNEHI N SKog99 1108.0!$¾ NT þÿCCK12Y .69EigtBR-Rom,se Tak RSK Red BTW odesiaryn .se

meneannerex ,to aneumatte me sessetM 30 Th a URRESSET TgggTL gggg

FTÙ ÑTEO¾eRN RM40 pysäns

aux aRyanita

OB aty assasusw.ederesTexactsmorempat xa unmaxgx 8

Belge 70

Dogu Halklari Propaganda ve Harekât Konseyi1 Presidyu-

mu'nun 17 eylül 1920 tarikinde Bakü'de gerçeklegen toplanti-

smda aldigx kararlardan

"Devrimci Türkiye'yle birlegme amaclyla milli Türk ordula-



r1yla beraber Ermenistan'a harekât düzenlemek part."

Çokgizli

2. Imzaladigim1zateykes antlagmasi,2 Ermenistan'da Tagnak hükü-

meti için bizim zaydhš1m1zm aç1k bir kamti olmugtur. Ateykes, bu hü-

kümete durumunu güçlendirme ve savunmadan saldinya geçme imkâ-

m vermigtir. Suan Tagnak hükiimeti, Ingilizlerdenskeri

teçhizatala-

rak hararetli bir gekilde bize kargi savaga hazirlanmakta, antlagmayla

kendisine geri verilen Culfa demiryolunu fran Azerbaycam'ndan gelen

mallan kontrolüne geçirmek ve Tahran'dan Iran'm kuzey simrma geç-mig olmas1 gereken Îngiliz- ah ordulanyla bag kurmak için askeri güç-le iggal etmeye yeltenmektedir. Azerbaycan'da komünist maskesi altm-

da çahyan Tagnak hükümetinin ajanlan, özellikle Karabag Zengezur veKagâh'ta yerelde Sovyet iktidanm ellerine geçirerek ve yerel Müslü-

man halla silahs1xlandirmaya çabalayarak Tagnak saldinsi için faal bir

gekilde zemin hazirlamaktadir.

I. Ill, Enternasyonal'in ikinci kongresinde alinan karar geregi I-8 eylul 1920 tarihleri arasinda

Bakü'de toplanan Birinci Dogu Halklari Kurultayi, Azerbaycan Komünist Partisi'nin Genel

Sekreteri N. N. Nerimanov bagkanligindaçaligacak sürekli yönetim organi olan Propaganda

ve Harekât Konseyi'ni seçer. Konseyde G. K. Orconikidze, 5.M.Kirov, M.D. Guseynov, Y.

D. Stasova, M. P. Pavloviç,Suleyman Nuri gibi kipilergörev1endirilir.Komintern yönetimial-tinda çaligan Propaganda ve Harekât Konseyi'nin görevleri arasinda, propagandanin örgüt-

lenmesi, Dogu ülkelerindeki millikurtulug hareketlerinin desteklenmesi ve b1rlegtirilmeside

vardir. Bkz. Y. A, Bagirov, KurtulugSavagtYdÏanndaAzerbaycan-TürkiyeItigkileri,. 141, Bilim

Yayinlari,Istanbul,ubat 1979.2. Sovyet Rusya'nin Tagnak Ermenistani'yla imzaladigi 10 agustos 1920 tarlhli antlasma

kastediimektedir.

172

6. Sovyet Rusya ve dünya devrimi aç1smdan älümcül olacak bu so-nuçlardan kaçmmak için yap1Imas1gerekenler gunlardir: a) Sönmekteolan Türkiye'deki milli hareketin en hizh gekilde desteklenmesi ve b)Îngiliz-Sahrdularmm Ermenistan ve Gürcistan'la birlegmesinin engel-lenmesi. Bu ise sadece, kendi halkim ezen Tagnak hükümranhšnu de-virmek bayragi altmda, devrimci Türkiye'yle birlegme amac1yla milli

Türk ordulanyla ittifak içinde Ermenistan'a harekât düzenleyerek olur.Bu birlegme ve bizim ile devrimci Türkiye'ye dügman Tagnak hü-kümetinin ortadan kaldinlmasi, bize, Mustafa Kemal hükümetinemaddi olarak yardnu etme imkânim hemen vermese bile ona qu nok-talarda destek olacaktir: Birincisi, Erzurum kolordusunun Ermeni si-mrmdan almarak Bat1'ya gönderilmesini saglayacaktir; ikincisi, cep-he gerisindeki tehdidin ortadan kaldmlmas1, milliyetçilere örgütlen-

me, mücadeleye devam edebilme ve sonunda baçan kazanma umut-lanm kaybetmeden itilafDevletleri ordularmm kargismda ta Kafkas-



lar'a kadar geri çekilme imkâm verecektir; üçüncüsü, Kemal Papa hü-kümetinin otoritesini artiracak, onun durumunu güçIendirecek, millihareketin sönmesine imkân vermeyecek ve Îngilizlerin avucundakisultanm kendini Türkiye'nin tek iktidan olarak göstermesine olanaktannnayacakt1r.Türk milli hareketinin kurtanlmasi digmda Ermenistan'a düzenlene-

cek harekât bize qu yararlan da saglayacaktir: Bu gekilde bize kargi sa-vaga hazirlanan dügmanla tek baymuza savagmanug olacag1z; Ermenis-

tan, Îngiliz-Sahrdulan gelmeden änce kurtanlung olacak ki, bu hare-kâtta dokunmayacagnmz Gürcistan ise savaga kangmaktan kaçmacak.Aynca Ermenistan'a saldm, ona kargi savunma yapmaktan çok dahakolay olacak. Öyleki Tagnaklann bize Azerbaycan'm Bolgeviklerdenkurtulugu bayrag1 altmda saldms1 s1rasmda Azerbaycan halkmm birkisim da bizim kargumzda yer alacak; ancak bizim Ermenistan'a onunTagnaklardan kurtulugu bayragi altmda saldmnnz sirasmda sadece bü-tün Azerbaycan halki degil, Ermenilerin bir kism1 da bizimle olacak.Askeri operasyonlar, bizim tarafumzdan hiçbir ek güç gerektirmiyor.

Operasyonlar, esas olarak Türk Erzurum kolordusu tarafmdan yürütü-lecek. Bizim tarafmuzdan saldmlar göstermelik olacak ki, bunun içinyeterli gücümüz var. Aynca devrimci Türk hükümeti, bizim komutanuzaltmda savagmak üzere ordusunu vermeyi ve bazi gerekli komiserleratamayi önerlyor. Bu ordu tarafmdan Ermeni halkma kargi bir agmhk-tan korkmaya gerek yok. (...)Bütün verilerden ç1kan temel sonuç qudur ki, savag kaçmilmaz ve

eger biz, Ermenistan üzerine harekât düzenlemezsek, iki hafta sonra

onlar Sovyet Azerbaycam'na harekât düzenleyecek. Ve bu bizim Ba-kü'yü kaybetmemiz anlamma gelir.

175

$uan Yalandogu'daki durumumuz fena. Yerimizde duramay1z ve ge-ri gitmemek için ileri gitmemiz gerek. Hem de hemen, Eger bir ay daha

agir davran1rsak Dogu devrimi tam bir yik1mla sonuçlanacak. Dogu

devrimini kortarmak için Sovyet ordularmm Ermenistan'a hemen ha-

rekât düzenlemesi ve Ermenistan'da Sovyet sistemini kurmasi gart.

7. Dogu Halklari Konseyi Prezidyumu'nun aldig1 bu kararlar, bir

kopyasi RSFSC Digigleri Halk Komiserligi'ne bildirilmek üzere III. En-

ternasyonal'in Yürütme Kurulu Presidyumu ve Rusya KomünistPartisi

Merkez Komitesi'nin incelemesine sunulacaktir.

8. Bu kararlar, hiçbir kogulda yüksek parti organlari digmda açik-

lanamaz.

17 eylül 1920,Bakü

(RGASPÎond 5, liste 2, dosya 92, yaprak 31, 31 arkas1, 32.)



3BTÆHCYBO ROM TO3155T YAgg PA TOTOKR4 Styd GANGH 00 AIR¾kWV)I :

otramit ourxeesepeakeurangríA2 nwn,a genet na rpysandexMargardachedeWenn'4àsjidenzann?ié fde Munilwa Mitä"N c: ttetx¾vxa Baky y ovetanos. Peach,yAy ete zoner

Belge 71

Ermenistan Komünist Partisi (Bolgevik) Merkez Komite-si'nin talimati

"Ermeni askerleri ilerlemekte olan Türk askerlerine ateg et-memeleri ve mevzilerini terk etmeleri konusunda ikna edin."



20 eylül 1920 tarihinde Bakü'de basilnugtir.

Ermenistan Komünist Partisi (Bolgevik) Merkez Komitesi hem cep-he gerisindeki hem de cephedeki bütün parti örgütlerine ve hepsindenönce Kars garnizonuna gönderilen bütün Bolgeviklere ayn ayn asker-ler ve gruplar arasmda eger mümkünse bildiriler aracihg1yla savagakargi esas dikkati qu noktalara çeken genig bir propaganda yürütülme-

sini emreder:1. Bugünkü Türkiye, art1k geçmigteki sultan Türkiyesi degildir veErmenistan'a kargi saldirgan amaçlar gütmemektedir.2. Kemalist Türkiye, Sovyet Rusya'mn müttefikidir ve Îngiltere,

Fransa, Yunanistan gibi emperyalist devletlere kargi özgürlügü için sa-vagmaktadir.

3. Cumhuriyet Ermenistam'nmi Türkiye'ye kargi zaferi, emperyaliz-min Yakmdogu'da güçlenmesi anlamma gelecektir ve Kafkasardi'ndadevrimin zaferini tehlikeye sokacaktir; Cumhuriyet Ermenistam'nmyenilmesi ise tam tersine bütün Kafkasardi'nm ve ayrica bütün Do-gu'nunovyetleptirilmesini hizlandiracaktir.4. Ermeni Bolgevik-komünistlerinin gärevi, Ermenistan'm sovyet-

leptirilmesi için Cumhuriyet Ermenistam'mn yenilgisini luzlandirmakolmahdir.

Bu amaç için ytmlarm yapilmasi gereklidir:1. Bütün araç1arla bugünkü Ermeni ordusunu bölmek;a. askeri firarlan saglamak ve her gekilde seferberligi engellemek;

b. cephedeki askerleri ilerlemekte olan Türk askerlerine ateg etmeme-1. Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti, yani TagnakErmenistani kastedilmektedir.

175

leri, mevzilerini terk etmeleri ve eve dönmeleri konusunda ikna etmek;

c. subaylarm emirlerine itaat etmemek ve gereldi durumlarda onlan

yok etmek.2. Bunlarla birlikte Cumhuriyet Ermenistam askerlerine muzaffer

Türk askerlerinin, bu devrimci askerlerin, asla yenilmig bir ülkeye kar-

gi tecavüzkâr bir girigimdebulunmayacaklarru ve sivil halka zarar ver-meyeceklerini, aym zamanda emekçi Ermeni halkma emperyalist yar-dakçisi Tagnaklarm hükümranhšmdan kurtulmasi için yardim edecegi-

ni kavratmak.3. Ermenistan'm Taynaklarm efendiliginden kurtularak Sovyet Rus-

ya'yla luzh bir gekilde iligkilerini düzeltecegini ve sonsuza kadar sava-

ga, yllaci açhga, süregelen çatigmalara son verecegini, ülkenin Rus ek-

megiyle dolup tagacagun; büyük devrimci davada yer alacairu tekrar

ve tekrar anlatmak.

Not: Kapah toplantilarda okunacak ve okunduktan sonra hemen ya-



lolacaktir. Ermenistan Komünist Partisi (Bolgevik)Merkez Komitesi üyeleri

Sarkis Kasyan, Askanaz Mravyan,Avis Nuricanyan, SavaryAmirhanyan,Isaak Dovlatyan, Agot Ovanesyan.

(Y. K. Sarkisyan, "Za Kulisami (Kak Rojdalsya Moskovski Dogovor

1921g.)", Literaturnaya Armeniya, 1991,No. 1, s. 73 vd.)

Belge 72

Türk ordularmin Sarikamig'1 almasmm arifesinde Tagnakhükümeti d14igleri bakanuun Tiflis'teki temsileisine gönderdi-gi telgraf1

"Yunan111arm bir saldirlya geçerek Türk hareketini güçsüz



dügürmelerinin olanakh olup olmadrinn ögrenin."

Türk ordulan, büyük bir güçle Kars bölgesini almak amac1yla ordu-lanmiza saldin ba.platti ve iki gün içerisinde Sankamig'1 birakmak zo-runda kalabiliriz. Durum çok agir. Bir an önce Luck ve Corbeille'e2bagvurarak, Türk birliklerinin ilerledigi konusunda hükümetlerine telg-raf gekmelerini ve gerekli tüm önlemlerin ahnmasm1 istemelerini saá-lamak mutlaka zorunludur (...)Yunan temsilcisinden de, hükümetinehemen bir telgraf çekerek her geyi bildirmesini ve Yunan birliklerininbir saldinya geçerek Türk hareketini güçsüz dügürmelerinin olanakholup olmadignu ögrenmesini isteyin.

(D. S. Zavriyev, K Noveypey istorii Severo-Vostoçmb VilayetovTurtsii, s. 85, Tiflis, 1947.)

1. Sarikamig, Türk ordulari taraftndan 29 eylül 1920 tarihinde kurtarilmigtir. Telgrafin butarihten änce yazijdigianlagilmaktadir.

2. ItilafDevietferi'nin Tiflis'teki temsilcileri.

Belge 73

Orconikidze'nin Lenin ile Çiçerin'etelgrafi ve telgrafin üzeri-

ne Lenin, Stalin ve Çiçerin'inel yazilariyla dügtükleri not

"Türlderin ilerlemesi bizim lehimizedir."



5/X-20

Yoldag Stalin! Inceleyin ve telefonla konuqun.

LeninYoldag Lenin ve yoldag Çiçerin'e,YoldagMdivani dün Iran'dan döndü. Oranm durumu: Köylüler sessiz-

dir, tacirler, ruhaniler ve digerleri Îngilialerle tek yumruk olup, Bolge-

viklere kargi birlegmig durumdadir. Bize kargi yürütülen tüm çahqmala-

n Ingilizleryönlendiriyor, Farslara teknoloji ve para aktararak kendileri

arka planda kalmakta ve gayet popüler olan bir slogani desteklemekte-dirler: "Ne Ruslar ne de Ingilizler!"Azerbaycan birlikleriyle takviye edil-

mig birlikler, Reyt'in ahnmasi için sevk edilecektir. Tebriz'de gah yan-

daylan darbe yaptilar. Darbe öncesinde milli demokratlann hükümeti

vardi. Türklerin Ermenistan'a saldinlan devam ediyor. Çatigmalar,Kars'm 10 verst batismda ve 25 verst güneyindesürdürülmektedir. Eri-

van istikametinde, Igdir'm 6 verst güneyinde Arhaci'yeyönelik saldmlar

devam etmektedir. Ermenistan'da otuz yaga kadar erkeklere seferberlik

ilan edilmigtir. Gürcistan hükümetinin müsaadesi almarak Gürcistan'dayagayan Ermeniler arasmda on sekiz-otuz beg yagmda olanlar için se-

ferberlik ilan edilmigtir. 1stanbul'dangelen haberlere göre,Trabzon'a çi-karma hazirhklan yap11maktadir. Legag talimat bekliyor. Azerbaycan

kargidevrimcileri ve daghlar Erver Paga'ya büyük umutlar beslemekte-

dit. Her ne olursa olsun onon buralara geligine müsaade edilmemelidir.

Genellikle Türk pagalarla mümkün oldugu hadar uzak mesafeli bir

dostluk kurmaliy1z. Onlar buralarda kargidevrimciligin örgütleyici mer-

kezi olarak çahylyorlar. Türkiye Digigleri Bakam Bekir Sami Dagli Cum-

huriyeti'nin kurulmasi yönünde propaganda yaplyordu, baçansiz da de-

I 78

00 U.

5/X-20-30 T. Coaanni .MMYM

5........ norosopunt no Teneggy)

KCos., , ., , ,,NY.½¢.CHK

Jlexas,

y apxx2

Tom. JIesusy n Envepusy - Tos.Mrusasu sepayaos agepana flepona movsa nonomenne Tag taxono amoerogue speerss=:sso zoavne sauñTag syneweaTSO AyxoneBOTBC M Apyrxe od'aAR-

HMANOb a OgHE RykaE EgegTO REPAXVBHAMH ßþOTHE ÔOXhmeBHEOS

TOBHa BOOMH þ¢ffGTEMEME HPOTH3 HAG þ¶ZOBORST SHPANV&EO84-



rarag exa6xas trepoos TexxMECE AeaarauH aanssas oTogsuras

oe6e a mean a noAgepsusas Aosoanso nonyaspauß aosyar gao.emovne mi aHr.4Buan an pyeoxxx Touza yonenssue Aaepdaßg-ERHOROMWVSOTN¼¾ 909034 BHOBh Ôyg¶T BBMHyTN ARS BRESTRE

-Pemra Touxa a TosPMAe upoxamegen reposopot eropOBEHERMH

maxa Ao nepesoposa 6Nao apaanTezzoomo saquomaahAesospatosTypxx upoAoamaar Raowycaeane a Apmeanx 602 MATT 2 AtWETH

aanansee a 25 separax masse Kapoa Spasaxoxox marpasaeanzxper saoryonenne sa Aprañan a 6 seperax. lossee ZZAmpa a Aprmeann od*asmesa Modnamaagma Ao 30.TM me2 cormaans rpyaxx.OECTO Up3BHTORLOTBS. OÔnSBJIORMS NOÔHAHaag¾ß &þMSH EHBygHX

.

E 797a2H OT IS Ao 35 aer no OBOAesusM Ha Kosomanzamonoasromosumos pocast TpaneBYBA JIeram upoone yxaaaEMS EOET.posfoqxcasse saements AsepdeRAzaaa a topges sosaaramyocasmne aaAe=As sa assep razy EM a xasou oxyvae ero O AaHe ryosara soodge Typensuan namaux asaxonorso sau caeAG-

sano muerar. Tomano na coassou pâOOTORSHH H HER MOEBO 88Aaxexox BAeos can asaamTon opranxeymqua gestpou sourppeso·

angtr umazRAeX Typgux Bexmp Ben Marymesme arwrapossa aaseaaanonucora roposon POOBydAREN H Ho OURTORORHO 8099¼¶pommax xas Mosso osopeer orPc3&AHTa ero odparao Mooxsy ne-pegan ero )(areotangau soodWe oayvae Aaamsenmero yorexaTYPORKOFO HROTyBABHMS DORHTHVOGEOS ROA02OHNO Ha Kaggageasemen ore¤ean ocaomantes no goeMY GORM tyÐ¾H aaß¾ym

179

gildi;bu nedenle onu apar topar Moskova'ya göndermek gerekti; bu

amaçla Dagistanblara teslim ettim. Türk saldinlarmm devam etmesi du-

rumunda Kafkasya'da siyasi durum son derece kançacaktir. Bence

Türkler Kars'i ahrlarsa... biz Türkler ile Ermeniler arasmda katlianu ön-

lemek slogamyla... kugkusuz genig çapta olacaktir. Biz Ermenistan'm

tümünü ele geçirmek ve Türklerin ilerlemesini engellemek için birlikle-

rimize müsaade edilmesini Ermenistan hükümetine önermeliyiz. Bu ko-

nularlailgili

yeni talimatlarmizi rica ederim.Orconikidze

Ermenistan'm içerilerine dognl ilerlememeleri, keza Batum'a saldir-

mamalan konusunda Türkleri kararh bir gekilde uyarmaya çahgimz, zi-

ra bu durum Îtilaf Devletleri'nin müdahalesine sebep olabilir. Onlarm

sizee bilinmekte olan çizgi ötesine geçmemeleri kararlagtir11migt1.Eger

girerlerse, bu tüm anlagmalarm ihlali anlamma gelmektedir.

Çiçerin



Çiçerin'inevabru uygun bulmuyorum. Bence Türklerin ilerlemesi bi-zim lehimizedir. YoldagOrconikidze'nin telagun dayanaksiz buluyorum.

Stalin


Kapa zu toA ëaarog spexpageans pesan MSEAy typzann x

apussaux desyoxoano no denyazonso Aet zoacocaamase -paamepx A0amsu OYAeu HPGAnouxth apssaoEcuy apasurenhetsy090270TETL EBlu¾ BOËOES ARE OEETRagWK 200Ë Apg0MHH H Eeg09

rymeBxo Anasseimero PDABExeHMS Typ03 UpOm¶ 20 BATycEy¾ ,

Tax sorpo042 yxaaasMM.

OPAzannsmAse

Hoorapa#reos nopepara Typsam penteasece apegoatepe-

meane upoTHE nPDAammenna sartpa Apuenxx, a texte aporzaraceyraeERS En BRTTM, R$O 820 3830807 HBOOMESEEO, agema-

Teabot20 Auraars. Esso yonosaemo, gro o se noñRYf Aaam.

me HaseMEoi BRM AMERE. EGAH EATT STO HAPFNoeT 20e 00FXa-

mazag.

Envepma.

ÒTaet Exuapuna ovaram HenOAXOAngum.Hoaaran, too apop

samenxe TypoxÂLet soAy na Hamy Manha247• Onaceans 2,0p-

REBEREHABS 0¥HTRE HOOOO0BOBSHHNMW,

UTEREN.

Belge 74

Stalin'in Çieerin'eBakü'den telgrafi

"Türklerin Ermenilere sald1rilarmm boyatlarlyla ilgili söy-lentiler, Ìtilaf ajanlar1 tarafmdan abartümaktade."



No. 36803/XI. 1920Bakü

Çiçerin'e,Moskova

(...)Uyanyorum, ilk olarak, Türklerin Ermenilere saldinlannm bo-yutlanyla ilgili söylentiler, Îtilaf Devletleri ajanlan tarafmdan kasitholarak

abartilmaktadir. Niye söylentilere kulak as1yorsunuz; sakin dav-ranm. (...)Stalin

3 kasim 1920.


Toexmat Odposonnaan sanxEms.n laendeRwameaux maatax amarme. AmamRene so2em a coegame XNaycos a nepomxpxar nasazos,eppggx EAer d CTPoe posante, Repytes Konssy. ane.Coryanmare Ra¢amesa a aan pamese keuzugnetex 4ppdam Tereµae mengymarranasaar aosaa no osannexio.x Apuenn x 29;sam as ammax. Wekuras.xansepa xar neare.aanspa nyadygym a Baar, no azzeneen needspaga y nexa 47AFT Axx ansaan x opmuss so.nonyday.o amarmmeros no osaamesim a Apmema . . . . .. gesyanmatax o .

Nympesgam so ne no cayza o paamagx seemyxzessa

xx aparang zouaamayon, nosexy gaepx xx omsasäsi no apxy'

saa Ta BREAy o Séryme aosmogha anma tepee A 2ÞY AK•10xan a B¤.KT, meer o amoax odasammocTst zywassee P Aneumosse no-my upogy moua popsyxapesanax.-

Eondþe,0.-

Cea.unny

Belge 75

Bir Tagnak komutamn genel karargâha gönderdigi.14 kasim

1920 tarihli rapordan1

Ermeni köylüleri Türk ordusuna nas11 kargiladi?

bölgesi ve



hatta birkaç defa Türklere teslim etmeye kalkmiglar. Birçok köyde

halk tepkili ve askeriyeyi düyman olarak görüyor. Îlhiab ve Kapanak

köylerinde kizil bayraklar çekilmig. (...)Subayim M., Kapanak köyündeSelçan Ermenilerinden olugan athlarm egliginde Türk süvari devriye-

siyle kargilagm14. Türkler, ekmek ve tuzla kargilanmig. Käylerde kadm-lar kazanlarda yemekler hazirlamiglar. Subayim, yemegi kimin için ha-

zirladiklarim sordugunda yöyle cevap vermigler: "Tabii ki Türkler için,

siziniçin

degil."

(Ermenistan SSC Merkes Devlet Argivi fond 68/200, dosya 867, yap-rak 278'den aktaran: A. M. Elçibekyan, Velikaya Oktyabrskaya Sotsi-

alistiçeskaya Revolyutsiya Î Pobeda Sovyetskoy Vlasti V Armenii, s.

209, Îzdatestvo ANArmyanskoy SSR, Erivan, 1957.)

I. Tagnak hükümeti ordusu komutani tarafindan firar edenaskerleri aramak Ozere Eçmi-

yadzin kazasindan Gumrü köylerine bir subay görevlendirilir. Bu rapor, Tagnak komutan

tarafindan bu subayin ifadelerine dayamlarak yazilrmytir.

Belge 76

Türk ordusunun harekâtiyla ilgili Ermeni Gümrü Bolgevikle-rinin yayin orgaru Komünist gazetesinde ç1kan makaleden

"Kemalistlerin Tagnaklara kargi savagi, Ermenilerin önündeyeni bir ç1gir açmaktadir."



(...)Kemalist hareketin bugün Taynaksutyun'a karg1 savagnun ulus-lararas1 karakteri güphesiz bir iç savag karakteri de tagunaktad1r veezilen Ermeni kitlelerinin önünde yeni bir çigir açmaktadir. (...)

(Kommunist (Aleksandropol), No. 1, 21 kasim 1920'den aktaran:A. M. Elçibekyan, Velikaya Oktyabrskaya Sotsialistiçeskaya Revol-ystsiya iPobeda Sovyetskoy Flasti VArmenii, s. 208, Îzdatestvo ANArmyanskoy SSR, Erivan, 1957.)

Belge 77

G. K. Orconikidze'nin Y V.St91in'e 22 kasim 1920 tarihli telgrafi

"Türklerin iggal ettilderi bölgelerde k1rim yok."

Stalin'e,

Radyonun sabahtan önce almma imkâm yok. Bu durum, Moskova-



Tagkent çahymasuu zorlagtinyor.Kasyani, Bekzadyan2 ve Nuricanyan'm sözleriyle gunlan bildiriyo-

rum: Türklerin Gümrü'ye taarruzuyla Tagnaklar gehri terk etti, gehirdekalan yoldaylannuz tutuklu yoldaglannuzi hapisten çikardi ve devrim

komitesini kurdular, çagnda balundular. Sepuh'un (Tagnak) birligi, bu-

nu ögrendikten sonra geri döndü ve Gümrü'yü tekrar aldi. Askeri bir

gücü olmayan devrim komitesi, kizil bayraklarla 20 verst uzakhktaki

Kemalistleri kargilamaya gitti.

Ordu neredeyse yok. Taynaklar, Bolgevik-Kemalist ittifaki üzerinekendi yaptiklan propagandamn Bolgeviklerin müttefiki olarak Kemal'e

kargi savagmama egilimini güçlendirdigini itiraf ediyorlar. (...)Türkle-rin iggal ettikleri bölgelerde kinm yok. (...)

22/XI3

(RGASPIfond 85, liste 14, dosya 30, yaprak 2-3.)

I. SarkisivanoviçKasyan.Ermenistan Devrim Komitestnin bagkani.

2. AleksandrArtemyeviç Bekzadyan. Ermenistan Devrim Komitesi bagkan yardimcisi ve

Digiglerihalk komiseri.3. YillyaZLImamaklabirlikte I920 oldugu anlagilmaktadir.

Belge 78

Ermenistan Devrim Komitesi'nin 1920 ylluun aral1k ayindayayinladig1 bildiriden

"Sevr Antlagmasi'ndan dolay1 Türkiye'yle kargit konumday-dik, ama gimdi dostInk elimizi uzatlyoraz."

Ermenistan Devrim Komitesi



emekçi snufma sonuna kadargüveniyor ve sempati duyuyor. Halk, ltilaf Devletleri'nden kurtulmakgerektigini anladi ve devrimci Dogu'da önemli bir role sahip olmak egi-limindedir. Türkiye'nin emperyalizmin boyundurugundan kurtulacagi-na inamyoruz. Sevr Antlagmas1'ndan dolay1 Türkiye'yle kargit konum-daydik, ama gimdi dostluk elimizi uzatiyoruz. Ortak dügmamnuzil na-sil yendiysek, aym gekilde onlara2 kargi da savagahm. Yapacagumz ba-ny antlagmasi sayesinde Sovyet Ermenistam ile emekçi Türkiye arasm-da kardegçe dayamqma olacagma inamyoruz, emekçi Türkiye ile Sov-yet Ermenistam birbirlerinin bagimsizhklarma sayg1h olacaklar.

(Dekretneri YevRamenneri Jogovtsu, c. 1, s. 4, Petratarakutyun,1921'den aktaran: Açot Ayrapetyan, "Kak Turki Î Bolgeviki V 1920GoduRaspravilis SArmeniyey", Pro Armenia, 1992,No. 6, s. 40.)

I. Tasnaklar kastedilmektedir.2. ItilafDevletleri kastedilmektedir

Belge 79

Mdivani'nin Stalin ile Orconikidze'ye 3 arahk 1920 tarihli

telgrafi

"Türk ordusundan herhangi bir dügmanca hareket beklemek

kesinlikle yersizdir."

acil.



ve numarasiz;Orconikidze'ye,Bakü

Mdivani'den aldigim1z telgraf1 sunuyorum.Erivan, Rus misyonu, Legran'a; kopyasi Bakü-Orconikidze'ye, Mos-

kova-Stalin'e.

3. 12. 1920, AleksandropoL 16/145 sayih telgrafnuza cevaptir

Türklerin Ermenistan'daki Sovyet intilaline yaklaç1m1 olumludur,

ama Ermeni komünistlere kesinlikle güvenmiyorlar; bu güvensizlikonlarm kendi açiklamasma göre daha iki yll, Ermeniler Tagnak gele-

neklerini unuttuklarim karutlaymcaya kadar devam edecektir. Erme-

nilere kargi güvensizliklerinin bir sonucu olarak, Nahcivan meselesin-

de Israrhdirlar; onlarm fikrince burasmi Ermenilere vermek olmaz.

Hatisov dün bang antlqmasi imzaladi ama Karabekir, ihtilalden dola-yi, gimdi yeni antlagmalar yap11abilecegini de kabul etmektedir; yani

bu konularda son söz artik Moskova'nm (kendilerininam bir güvenleyaklagtiklan) olacakttr. Karabekir Sovyet Rusya'yla askeri igbirligine

kadar uzanan, çok sila iligkiler kurma istegini dile getirmektedir; buigbirligini en önemli ve baghca amaç olarak göstermektedir. Kendileri

antlayma komisyonuna ünlü ve popüler yoldaglann almmasi gerektigi-

ni ifade ettiler; onun fikrince bu husus Türk halkmm gözünde büyük

önem taglyacaktir. Hatisov'un delegasyonu bugün Erivan'a gelecek;

kendisinin imzalarug oldugu antlagma metnini bugün alacak ve size

186

h. 1-2

puma 0;a:y Spp 40 cl.:o,. one e

'y>, io,,.itic po c ( /,394 yc c

y le la baRY el.ox.

= icc: 01' y

car:por:vat, 3/t:Il ro V out Ib Hour

o voy ope n:r u -roto -

e" 2:= rc e "P.'cacy e apeni «onuv-

su m,1 xv o,r-e u aar,w.t

a e (Iser et4e roi,.a

Hood ava F te La.t

se r:o¿Agit»sy': monwas fairc<'• wpy e4ti; y,rse••ae

te;(c.9ell','

9

a.tript ,-> Reeca .o

na.m c

o1poet eh . . ia

he egyn a 1.7 ee e

1sG,1:>g Og<alan JþNP. Al T'TY MTU Oß HO.pfCdì 3-Jego ',P'þU etch a Jg'\ ow

pudessp syc50s cor tacunc-t6490

cuan itewser.cvom Tel'eph 6 yo ;2vt'we i e-

perosops 4 0 a igea dšman avuu.mortyocaxseañApob dy;lor tr:Namer:>m,

s a12.a slot 1<0t'stos d¾ave*:toertos psepaa Tax F tulem.g); :ta ta-

.C. GT g Ilililligt Aa-afAS t.s.l-OCO '2ddiCI'O C'.i.eä 6096'i'1)DC WFÌ. *PAC"E Lo

ßoeget 6.12 ugi: ½ M ;103AG)(Nís Clitig•37 0. i . ! EutEdi Oskib

'. ¾ CTI

yhän_es.ace

. 0,. a mamie ca Kort:00713 to a.s-,'L:ses":-: poronopa n.grer'

riOay;L½ÿSL.'"

If4•i

qpó r )? f. ¢Q . fi tt T1 ,f 70 LI.44,(F) GO;fD.O€ 31 - l€Y If 3

3 011847. 'tht.,KRE'O l 9 A- gig tve, CFFOA i 4 03 4t? Ly'f30tt



DAasega.wiß 00 gave op ceroggi 90 pemipsaagc4 uo dy¡po tr

eexp o Jaarle

p4d xxp

onen rpyary unus oH c

ËÑÑŽ2 op-en er not.rea cray apeyo nyt o op o

187

gönderecegim. Ateykes süresi hiç kugkusuz uzatdacaktir. Türk ordusu-

nun Ermenistan'dan çekilme süresi, askeri malzemelerin tagmmasmabaglantih olarak bir süre uzayacaktir. Onlar tarafmdan herhangi bir

dügmanca hareket beklemek kesinlikle yersizdir; aynca onlarm burada

bulunan üç tümeninden, Karabekir'in açiklamasma göre, geriye yalmz

bir karma tümen kalnug, digerleri Gürcistan suurma sevk edilmigtir.

Birliklerin Bati Cephesi'ne sevk edilmesi konusunda Karabekir diyor

ki, gimdi log mevsimi olmasmdan dolay1 bu mümkün degildir. Gürcis-

tan smmnda birliklerin varhšnu, Gürcistan'la ç1kabilecek anlagmaahk-lara baglamaktadir. Geçtigimiz günlerde Gürcistan hükümeti Ankara

hükümetine bagvurarak bang antlagmasi önermigtir; Ankara'dan henüz

bir cevap yoktur. No. 59/151.Mdivani

(RGASPÎond 85, liste 14, dosya 50, yaprak la ve arkast.)



Belge 80

Tagnaklarin son bagbakam Vratsyan'm, yaym organlar1

Araç'm 3 arahk 1920 tarihli sayismda yayimlanan makalesinden

"Ítilaf Devletleri'nin ç1karlan için Ermenistan'1 komqulari-m1zla bitmeyen savaglarm arenasma çevirdik."

(...)Bugüne kadar Ermenistan, ÎtilafDevletleri'nin, özellikle de Îngi-



liz politikasmm etkisi altmdaydt Onlarm etki alamndan ç1ktignmz bu-gün gunu söylemek zorunday1z ki, Îtilaf Devletleri'yle igbirligi bize birhayli zarar vermigtir. Öyleki ÎtilafDevletleri'nin çikarlari için Ermenis-tan'1komgularamzla bitmeyen savaglann arenasma çevirdik. (...)

(RGASPlfond 80, liste 4, dosya 83, yaprak 136.)

Belge 81

G. K. Orconikidze'nin Y. V. Stalin'e, V. Î. Lenin'e, G. V. Çiçe-rin'e tel hatti üzerinden dogrudan gönderdigi raporu

"Bütün Ermeni komünistleri Moskova'dan kovmak lazim."

4 arahk 1920

Moskova-Kremlin.



Merhaba Nadya.1 Lütfen, hemen apagidakileri Stalin, Îliç2Ve ÇÏÇOrin'€

ilet. Ermenistan'daki geligmeler herhangi bir zorluk olmadan ilerliyor.

Ermenistan Devrim Komitesi, bugün Erivan'da olmali. Erivan halki,

Sovyet iktidanmn ilamm3 büyük bir cogkuyla kargilad1. Ordunun ta-

mami ihtilali tamd1. Legran,4 Dro ve Terteryan'm devrim komítesine

girmesi konusundaIsrar ediyor.

Türkler,Ermeni komünistlere büyük

bir güvensizlikle yaklaglyor. Dro ve Terteryan'm devrim komitesine

girmesi meselesi, Kasyan'm Erivan'a geligiyle karara baglanacak. Ma-

lum karardan vazgeçmek mümkün.5 Karakilise'yi aldik. Aym 2'sinde

Hatisov, Türklerle bang antlagmasi imzalad1, kopyasuu gimdi gönderi-yorum.6 (...)Bütün Ermeni komünistleri Moskova'dan kovmak lazim.

Hemen Ter-Gabrielyan'1 gönderin. Tiflis basmi lstanbul ile Ankara ara-smdaki görügmelerin kesildigine yogunlagmig durumda. Ankara'daki

I. Nadejda Sergeyevna Alliluyeva. Telin ba§indaki görevli. Ayrica 1919 yllindan beri Sta-

lin'in e§i.

2. Vladimir lliçUlyanov (Lenin).

3. Ermenistan'da Sovyet iktidari 29 kasim l920'de ilan edildi.

4. B.V. Legran. Sovyet Rusya'nin Erivan'daki elçisi.

5. Tagnak hükümeti, devrim komitesinde Tagnaklarada yer verilmesi partlyla Ermenis-tan'in sovyetlegtirilmesine razi olmuglardir. Ta§nakliderleri Dro ve Terteryan'in bu vesi-

leyle komiteye alinmasina karar verilmigtir. Bkr. RGASPl fond 85, liste l4, dosya 3\, yap-rakl. Ancak bir

süresonra

Tagnak temsilciler görevlerinden uzaklagtirilacaktir.

6. Gumrü Antlagmasi kastedilmektedir.

190

Täsu

CTannay, SavepHHy RePGAŒHE

4/KE-20r. 7982

Paarosop no npagoxy uposoAy (¥xrcror) Tos.

09Ama2BKHAse 0 20B.A.mnyesoR BaKy.

RepeAañTe Gramany Resnay a Envepany soo co6aensB ApueHHH EporeKa102 698 acaxxx. Odáczaeux2 TORKa Pea;

Kou Apueuxx cerBÀHR.A0amen upx6mTE 3pmaash tegna Eax

cozeuxe Spasaux socTppsesso BUTpesano apoacarsamexxeOosercKoß sarcom Tomas Boa ApMOHan apassaka nopesoporToqKa JIerpaa sacraxsEter ma BBeABERE B 20EEDE APO. I

Teprmpaana Tosaa T3pKM OTHOCATOR C ORELWKM Heg0BGPHO¼

. apMHHORHM KOMMyBHCTag 204Ka BOEp0C .0 BBegeEHH Ãp0 K



Teptmpuasa a PGBKOM ØygeT pemeH XO OpHŠETXM KRCLEER.

B 3pHBŒHE TOVKa BO3M0xHO STO EpHASTCH OTRA3RTLCR 02

HSBOOTHOPO POUGENE TDWKKË¾ JEG 388KMSOM RapaKEHO 199-

Ka B.TOpDPO NHORR XaTMCOB nogrxcam mapamÊ000209 779-

KERE KOGMPDepeñam Geß¾ac.88 TOSK& 28 COO64GHER MPMBŒ-

RH KOTopoe TaKxe OyAGT napeASHO CGË¾RC E ARE MSHE

HORD STo rypKm ranesyt na Baryx Toexa Evepa Osa y Me-

HB AREH6ŒßCTpamBD T.pesexeung motoporo a yonoxonaXOTE BAsa RK MHe 08 romepma rovKa Roo6xopmuo raarb

M3 MOCKBM ŒþMAHROMMyHHCTOB TONKA TUpaBETS HOMegAGBHO

TepPROPHBARHS TORKS Îx CCKRE BONRTh ROBOT&THpyGT

uposa.n reperosopos KOHOTRMTOBOBOAZ C ABPOp0ËORK ,

CHMETOMETHVHO AGP&AzaagHE KOMMySHOTHEBOKOAapTER B

ABrope sosxaOPRERHHKHgse

DEMe navat EoueTra, E 20848 TeXera ORGaana B. .AGREERM CREKM

zapanAamen.

TOROT ERREOSS ES MBERERS.

repog,

191

komünist partisinin yasallagtinlmas1 söz konusu.Orconikidze

Argive7

(RGASPÎond 2, liste 1, dosya 16404, yaprak 1 [Orijinal] RGASPÎfond 85, liste 14, dosya 33, yaprak 22-23 [kopya;telgraf kâgidi üzerineel yaz1s1] Rusya Dig Politika Argivi [AVPR]fond 04, liste 51, cilt 321a,

dosya 54873, yaprak 8 [kopya].)



7. Buifadeyi Lenin, el yazisiyla dügmügtur.

Belge 82

Stalin'in Pravda gazetesinde 4 arahk 1920 tarihinde yaylmla-

nan "Yagasm Sovyet Ermenistam!" baghkh yazisindan

"Îtilaf Devletleri'nin ajani Tagnaldarm zararh politikasi, ülkeyi

amargi ve sefalete sürüldemigtir."

Eziyet ve çok çile çekmig; Îtilaf Devletleri ile Tagnaklar tarafmdanaçhga y1k1ma terk edilmig; kitle halinde kaçmaya mahkûm edi1mig;



vetüm

"dostlan"

tarafmdan aldatilmig olan Ermenistan, bugün kurtulugukendisini Sovyet ülkesi ilan etmekte bulmugtur. (...)Îçte Ermenistan'm sovyetlegtirilmesine yol açmig olan bazi olgular.

ÏtilafDevletleri'nin ajam Taynaklarm zararh politikasi, ülkeyi anargi vesefalete sürüklemigtir. Taynaklarm Türkiye'ye karyl baglatt181 savag,Ermenistan'm içinde bulundugu zor durumu son haddine vardirmiettr.

(...) 1 arahkta devrim komitesi,1 Türk komutanhš1 tarafmdan selam-landt 2 arahkta Orconikidze yoldagm Erivan'dan, Tagnak hükümetininkovuldugunu ve Ermenistan birliklerinin devrim komitesinin emri alti-

na girdiklerini bildiren bir haberi geldi.Bugün Ermenistan'm bagkenti Erivan, Ermenistan Sovyet iktidan-

nm elindedir.

Ermenistan ile çevredeki Müslümanlar arasmdaki yüzyillara daya-

nan dügmanhk, Ermenistan, Türkiye, Azerbaycan emekçileri arasmda

kardeçedayamyma inga edilerek bir ç1rpida yok edilmigtir.

Eski emperyalist diplomasi kurtlarmm bog yere kafa patlattig1 sözde"Ermeni meselesi"ni yalmzca Sovyet iktidarmm çözebilecek durumdaoldugunu, konuyla ilgili olan herkes bilmelidir.Yaçasm Sovyet Ermenistam!

I. Ermenistan Devrim Komitesi.

Belge 83

Mdivani'ain Stalin ile Orconikidze'ye 5 arahk 1920 tarihli

telgrafi

"Türk halkl öylesine çok kurban vermig ki!"

Bakü, Orconikidze-Moskova, Stalin'e

Kopya Erivan-Legran'a



Aleksandropol, 05. 12. 1920

Karabekir antlagma partlanm düzenleyecek komisyon üyeleri konu-

sunda yann Ankara'dan bilgi alabilecegini ümit etmektedir; aynca An-

kara'nm bu komisyonu da Moskova'ya gönderebilecegini dügünüyor.

Komisyon bagkanhšma, gimdilerde çok popüler olan ve inançh bir in-giltere dügmam olarak bilinen Karabekir'in atanacag1m samyorum;bence bizim aç1mizdan en iyi adayd1r. Karabekir, Ermeni-Türk antlag-

masi konusunda Ankara'dan bilgi isteyecek; ama bunun Moskova'da

Rusya ile Türkiye arasmda (Ermenilerin asgari katihnuyla) görügmele-

rin muhtemel konusu olarak alg1hyorum. Antlagmanm yeniden gözden

geçirilmesi için Ermenilerle görügmelerin baglatilmasma ise kesinlikle

yanagruyor; çünkü Türk halki öylesine çok kurban vermig ki, bunu

hiçbir zaman kabul etmez ve kendilerine bu kadar zulmetmig olan Er-

menilere niçin ödün verilmesi gerektigini anlayamaz. Özelliklegimdi,Ermeni hükümetinin neyin nesi oldugunun bilinmedigi bir ortamda, bu

kesinlikle mümkün degildir; Tagnaklar henüz imha edilmemigtir ve

Türklerin nefret ettikleri Dro gibi çahislar hâlâ iktidardalar. Halkm tümtabakalarina hikim olan görüge göre, Tagnaklar Sovyet yönetimine ya-

manmaya çahyacaklar, Ermeni aydmlan ile ve zenginlerinin büyük los-

mi yurtdigmdadir ve çahymalarim devam ettirecekler; bu nedenle sov-yetlegmig olsa bile Ermenistan'a en azmdan bir yll ihtiyatla, güvenme-

den yaklagmak gerekir. ÇünküSovyet Rusya güçlerinin hafiftenzay1f

194

a y o?¾omogar tuosak aiduur seme:Eri y3PKaë¾ -

axexcesAPonons 5|Xil-LC ro'Ja esK Kap-Jaxap Hageevez rosy aadampa caeAeaza or agroposavo

.a

aarve45cosa o coceano v.o-MMCCHE ßO 068HOSENRMj CAOBO UCKaßtdO | ß0AOweiMSX (OPonGpt

apx veu aozaraer sto aaropcxou apaszeexactao rosexsee rocAd?L M 32V KOMXC MB B VOCRE, TEKAROXdPJD STC JþSFCeg€Teßel

Koaxecxx byAer saa.I c:ca Ka,ah:a:p are xotoput ors:ta rosyx;paH x CNxtacoca ide::Tessau aporwaanxou aneAUX SET OMXTän

ero ayuaWE Aan sac -<-BAZAdeou TEK IIS 3030AY. ne e m a

27.-unuc-Typeuwero r,orocopa Kupadeamp aanpocar aeropy so osHTatu amo pegnomon soanosHar Toxxos a Moexse Mes y Pocewelw Typgaci. apu traavarssoy vaarexx apuña-T x 870??. I Re Eff

a asperosopa e a;r:nana go. a pooopy

gozosopa os csmodercosep±agno Hemosuo.=:Hay zoo Typegxna sopox rouse coo.chwosepTE ¾ JMKOJÄu HE COPAGLETLCE Ha 390 H NO SOÍTMOT EOROMY

sãAO Asaari veTyrxx apuntan apvarnasamu na creasxo saaTEK ÛCOOe9dC ,;TO *i6203UOhiO GEPL KOPgd t'J‡ Af K2BOCTRO

moo 3PeXeraasse, wo eróF apvhHcomessaaces saw gamsaxx ensüß AERBHARDOSJEI Ey aña27H CTORT UdXXX XeNd3WCTHNE TypKM

JERd RdK gŸQ 327 RO 3CSX caoñx wapoAa BSPAce ydassenzeETO RdidnaK¾ GUMMd.€VOCR R COBRT3AdCTH SET OOLLŒ¾¾CTRO ENT€-

zerewoon a doitavelypuns auxoAxecs as rpausgek x dyyye,

-apcAoasars cao:-s pwoomy ano a novomy adMexee

roya sv.awooeToporno ze HMAosepexe oesoenecx x apuenza xoez dà co-ESTCKOk RdG ffpf HJAGROGM OCZaÚ¾ëHHE CHE CONGTPOCR¾ OHaMosee neauxames Maopo Heppunosoceek evx Typxx apenordrame



peswes it- Toezosexo: Roucapes;xx se e soupoca o Ppysaxage 4;ueaux x ac.ro 3axauxaass a czaan

Espa6oenok odearoumaae connecesaro Asacenza Pycevo-Typegxxx upoova aurauxHJ 20CTOKS TUK TypKE EpOCXT O CHETX¾ Saupeq¢HKK 88 ROPpy3

Ry opyr.ma apuczas toe aux cyxac n Bosovoccx2cx any Ha senKATEPOPHM€CKK HJCTaZ3dB TUK RECOOBOTÄJEK OÚ"K3A€EO ROBcyd3HRECKO apudCKOG Ira3720a-CW30 ÿCES 30 00pigigê6CÆaßPERau 6 av sepawaaevoe coseyKC ¡ cao EceaseHo ¿ Typvaux euxad azu.aae donecxa cepleansa .Towepu ydmesum x uneessur Tax3 a.eccoaoruung, Repcar a:ira;:.a Acases BoeanparoTomaeuxt: aa Taapua cpachaza osoix conqupos opradasyngax reposasamos©¾¾ .Tocas sce:>o yceanoaaendero da z aAeca cumear aozoa:w-tioñO HS)M€CTJasM g-LLHdkla6 BE3daumúG 86A03 þHE WyþKGLE

¼ OHO R >.Anadt CKALáO pa3Ãaadofh MX O'JK JCP:OLhTC úl]PCLAR,99Tu In ept-te:e TSK sp 35?. L ; LB a HE

F-ea.. p s . c d/ Il-a v.Ï2 fac.15 Mio.

B.nlidaCD

195

lamasi durumunda birçok kötülük yapabilir. Türkler, Moskova Konfe-rans1'nda Îngilizlere kargi Dogu'da ortak Rus-Türk faaliyet plam olug-

turma çahqmalari çerçevesinde, Gürcistan, Ermenistan ve tüm Kafka-

sardfyla ilgili konulan halletmek istiyorlar. Türkler Novorosisk'e gön-

derdikleri gemiye silah yükleme yasa§1mn kaldinlmasmi istiyorlar, bu

konuda ben de kesinlikle israr ediyorum. Mezopotamya'da isyanc1

Araplar tarafmdan, Türklerin de desteldedigi ve ingiltere'ye kargi baga-r1yla mücadele eden bir hükümet ilan edilmigtir. Îngilizlerölü ve yarah

olarak ciddi kayiplar vermiglerdir. Îngiltere, Mezopotamya ve Tran'daaskeri hazirhklar yapmaktadir; Tebriz'e, Îrach partizanlan organize

edecek olan subaylar göndermigtir. Buradaki dunimla yapt1gmuz tes-

pitlerden sonra, Türklere kargi daha fazla güvensizlik olugturulmasuu

uygun bulmuyorum, bu husus onlan ciddi biçimde rahatsiz etmektedir.

Çiçerin'inota göndermesini luzlandmmz. No. 357Mdivani

08. 12. 1920 tarihinde saat 12.15'te V. Kryuçkov tarafmdan degifre

edilmigtir.



(RGASPÎond 85, liste 14, dosya 50, yaprak 6 ve arkasi.)

196

saa me.gamaggm .#RNERWWWNERream ŠËgggggggg 8 so spena, morga 50Botanze Hamaroe a Igmaasonom

panose oxmaruze ago Apueams,1corAa.npeeryname pyxosoAmmaxx Äamaangsognapexa duas apeoromana soucraannu aapoAou xxx nosopua 6exaxx,xata osa.-

ceans sa apeAeaaME DESTOROÑÀþMOREN, ggggag ROggggggg gaggggg ggggg,

xx s Axexcaanponoze noAnacañaAGPDB

Pa yczosas stocopoco anaalorca saamgonaaarexacracu porosoimeonocodsocta gamaaxos Aara aapoAssu maccas

Apnenax wo ando,xpoue nosopa Hageen a yaumeausgggggggggg

mma immmesummoimaan

summmmmmmmmmmmammmmmmunnemammmmmaammermmmmmmarmammmmmmm maammmame-mmtmaammmwas-mmmmmamusammmmanummmmmammme

amm ammpmmmamamammmmmmmmmmmmmmmma



maammmmmmmammmmmmammammm mmmmmunamapasurexhome =Reo Banero popmeowneaupro apassansa. negeIerzamazanoa

ROPOBOpapHOXHHORHHOPO RBERSESMS a Musepedax Oxope2mero yoggx0Bag

monux omaomensä nezAy odomun Napogaun a nyeA00.raizeang moeuomacornHECOXSHEID BSDHÿWhon K MEpHOMy EgygÿÿHPOÄËSPASW HexeARGHED CDSBRTE ROM

epengma ya ampadoexx Honoro coragenza a coemaeoceans a yozonnamn'

ooSAausuus.pesoamamosum nepescopprouaApuesax. Comemonoenpasamenspqa

een doase omaraer eso necdxognum zoo a ero paonopsseamm guemmon aggpo

Ngozesame pHERG ORM)OWSXhDT3ÿßgBO Ò WOK,¶ÐO 88 88RpgH H& HOEMS 09

araxãoema rypensma zonaronAaaseu apaAnpannuaËeosaasseux odzaoraz

Apussaa gelicosas, wordpse se uorye dura odasonens naame,gg pogggg

gggg gggg gnaggsytWteptöofa yÂPHOÑàsax0Wap4aji &¾èliß¶

¶g¶gggggací¢aApuensa saxoAxxaos noA asacshm Aamsagos x Rotopas remega

acoze yopanonsenza Comercxoß mancen ,ue Moser does onpasgana,Tag sAAGKORKgOHOHLCEOM ¶OBge yPOHROTOR 9004 OKOT ¶ KþaCTäßNga POPOASE WOgm

20þraWWOR peKERBERREN UpoAOBXXLUCBSHHNe CXXaAN,BpegHASH&482BRO R$l20-

ama deanpamenax Aereû x onpos,uen sacenesse menosausoe a rpexaxy spa-caynneu RI Aamaanon odposaaren na rozoAnym omepts.Comerosoo apaxwwwakes

ao angeoega gro apasurezactaos,BOREKOTO Rug20BORLHOPO O þ&BER

. apmaang noe sepa a apeuphi;GER OEŒORSHNg BRES ËOURV $ K 702 AÑ$Apyseuxxx amanyoomsomesas o oonodoagenusu saP Rox 19MERRE •

07A7atax noperosopos Coserogoe npanaanscono ApäeEgg Bþ0gga?409 88 494

wopoA Opsmaak a2557 EE inosoasapegoza no Bamexy ycMorpename

BibHRIERMimmaammi WW

Belge 84

Sovyet Ermenistam'nm Îçigleri Halk Komiseri A. A. Bekzad-yan'm Sovyet Rusya'nin D1eigleri Halk Komiseri Çiçerin'egön-derdigi 10 arahk 1920 tarihli mektuptan

"Karanhk geçmig, savagin ve kinmin kanh izIeri ortadan

kalkmah, yerini halklarin kardeqçe igbirligine b1rakmahdir."

Moskova Digigleri Halk Komiseri Çiçerin'e,



Exivan 10/12. (...)Ermenistan Sovyet hükümeti, Türkiye Millet

Meclisi'nin Ermenistan'daki devrimci ihtilali ve bu zamana kadar emper-

yalist Îtilaf Devletleri'ne bir silah olarak hizmet etmig olan bu ülkede

Sovyet iktidarmm kurulmasun içten bir mutlulukla kargiladigma güphe

duymamaktadir. Sovyet hükümeti, bundan sonra Türkiye ile Ermenistan

halklan arasmdaki her türlü dügmanca çatigma zemininin ortadan kalk-

tigma kesin kanaat getirmektedir. Iki halk arasmdakiyeni

iligkiler,kargi-

hkh olarak haklarm adaletli bir gekilde tammnas1; her iki halkm özgür-

lük ve engeller olmadan kalkmmasi imkâmnm saglanmasi temelinde ge-

ligecektir. Karanlik geçmig, savagm ve komm kanl1 izlerlyle birlikte or-

tadan kalkmah, yerinihalklarm kardepçe igbirligine birakmahdir. (...)

Sovyet Ermenistam Digigleri Halk Komiseri Bekzadyan

(RGASP1fond 5, liste 1, dosya 2178, yaprak 40.)

Belge 85

RSFSC'nin Kafkasya'daki yetkili temsileilerinden Seynman'1nÇieerin'eve Orconikidze'ye telgraf1

"Türkiye Ermenileri, Fransa'nin himayesinde bagimsiz birdevlet kurulmasi için Ítilaf Devletleri'yle görügüyor."

4 qubat 1921

Fransiz kaynaklarmdan dogrulanan habere göre Îstanbul'daki Erme-



nistan MilliMeclisi, Avrupa'daki Türk Ermenilerinin tek tam yetkili he-yetiyle birlikte Pagos Nubar heyetiyle görügtü. Avetis Agazgenyan,gaspç1 ilan edildi. Nubar, bir süre önce Kilikya sortmuyla ilgili görügle-rini dinledigi Fransiz bagbakam tarafmdan kabul edildi. Türkiye Erme-ni1eri, Nubar aracihšiyla ÎtilafDevletleri'yle Kilikya'da ve Haravet vila-yetlerinde Fransa'mn himayesi altmda bagnus1z bir devlet kurulmas1için görügmeler yürütüyor.

(RGASPÎond 85, liste 14, dosya 110,yaprak 1.)

Belge 86

Digigleri Halk Komiserligi'nín Rusya Komünist Partisi Mer-

kez Komitesi Politbürosu'na sundugu rapor

"Sözde Türkiye Ermenistaru denilen yerde. ç gun lk

Müslü-

manlara aittir."

16 temmuz 1921

RKPMKPolitbürosu'na,



Merkez Komitesi, Ter-Gabrielyan ve Ter-Vahanyan yoldaylari, Tag-

naklarla görügmeler yapmak üzere Riga'ya gönderdi ve yine Merkez

Komitesi, Yofe yoldagli da bunlarm yamna verdi. Biz, Tagnaklar tara-

fmdan önerilmekte olan koalisyon konusunun görügülecegini dügün-

mûytük. Yofe yoldag, MK'nin2 önceden hiçbir talimat vermemig oldu-

unu anlatlyor. Hangi konunungörügülecegiyle ilgili en ufac1k bir di-

rektifin dahi bulunmadig1 bir ortamda, herhangi bir talimatm verilmig

olmas1 mümkün degildir. Görügmeler baglatildigmda ise temsileileri-

mia bize tek satir olsun göndermediler. Antlagma taslagmm haz1rlan-

mig oldugu konusunda ilk ve tek telgraf1aldigmuzda,biz, görügmelerin

artik baglat11mig oldugunu dahi bilmiyorduk. Pyimditemsileilerimiz,bu

taslag1 onaylanmak üzere MK'ye önermekteler.

Ben, bu taslagm ne yazik ki degil onaylanmasmm, hatta ortayaç1k-

mig olmasmm dahi politikalarumza büyük zarar verebilecegini kesin-

likle belirtmek zorundaynu. Her iki taraf, kargihkh deldarasyon ahyve-rigi geklinde düzenlenmig olan antlagmay1 parafe etmigler. Böylece,

temsileilerimiz tarafmdan parafe edilmig, diger bir deyigle RKP MK

temsileilerinin isimlerinin bag harflerinin yaz1h oldugu cevap, Tagnak-

I. Adolf Abramoviç Yofe (\883-1927),usya Sosyal Demokrat IgçiPartisi(RSDIP) (b]

MerkezKomitesi Yurtdigi Bürosu ûyesi {\906-1908);SD1P(b)-RKP (b)Merkez Komitesiyedek üyesi (1917-199); Brest-Litovsk görügmelerinde heyet baskani, Almanya

buyükel-

çisi (1918);enova Konferansi heyet prezidyumu üyesi (1922);aponya ve Çinbuyükelçisi

(1922-l924);vusturya buyükeiçisi

(1926).kz, O. N. Ken, A. l.Rupasov, a.g.e., s. 664.

2. Merkez Komitesi.

200

'

16-rd oss 19LI r.

ß HOJIKTELFO.K.P.S.IL.

BHTpanhHEK KORKTOTON GRAR 48.8928 p0Bäß¾ B PHPy MR .

Reperosopos

c

AamkaKaxa Tosapagx Tep-Padpaeata x Tep-Ba-Paana, K Kotopuk 2,eampaAbs:2 Kounger spacceganza rom. Ho e

prua o pevi 6¥Aer Kora apegaraenos Aamnaxam Roa-

24Hz. 03, Ëo e rompar,970 Il.H. sapanee se Aax MHorpyt.

ma Cosegmeans kesomuomeoasaTL pante 6ii to án Ao

Há ýygxx sopp He Maxeidmero yeasaan 70, yey tiy-

Aerærx Pe La orAa me sava.mcinep osäpä eäefa e Epx

RSAK BRM HK exxxon copoika i Aabe de. saa gyro repend

Bogtyxes.Hanaaxcá

, koPAR Roaýynnacs epÀakÁnapeHERE T

Aeppaixa pexé orese cëeë«eixe à vou ao apoëúr corzameaan ampg60Taxi Gror:nþoeRF Aezeram Tenept spekaarator.IIest-

paa Roxy Reunery yerepARTL.



nÑ¾ k oma.neuvi a caeJiEaili Me

masses,xto he ToäKo sposumano pro oext fraapAR LH

oäudgezinpasápxx r e uomš ydenom

a wpeso cerzagente snoye no AAe e6xesa Aexxa

Enx.

Htax,8 ýynar ppm azos ocelos

capapenaamgl

namn-Aeiedarian r àØye WHáx n nahaux oráei Repeya

IþR.P K.E fiesAf storo onera,nympauxweapio roaropupúppon Imaares sammotiserer a or,vro no saasme

energes H .R.1L.gnz

paveexopo cymeenosaam.a

xxabKoro kapoAa edó cro6oAHopo Heeasacxxoro'noxxtaxeego

62pxf neióx0Auko dppuropmaassee 005pAxzesse TaxRai.

PyncKo¶cAISwenna c TaK Haa.. TypêghbŒpuenhei-,T é, apacoe-

AHHeaze K repso paaee Hace>IeBHo2 apunwann TypelKoi TeppxTo·

92K,AccTagonacE Am csoSoAnoro SKoHouwsecKcf H noluiTave-

CKOTO CygeCTROESHE APEGERM." ËTaK, ROJISTRI315 HamePO B,,5.p.MA1·

Up23HaeT HEC0XORRISTM OTHATHS y TIIBM ŠpeñKO ApHOHHH.

EmmaBech AoKyxeHT Kellowes TaK pacuñaixxTR,STo BIIoaHe Acryez

exueT TozKoaasze Hacuasetsernoro orsprus aroß TeppzTopzz

y Typ10BI.

201

larm eline geçmigbulunuyor. Hemen hemen Tagnak önerilerini yansit-makta olan bu cevabm esprisi gudur: RKP MK temsilcilerinin açikla-

masma göre, Ermeni halkinm fiziki varhgim ve siyasi bagimsizhgim

idame ettirebilmesi için"sözde Rusya Ermenistam'mn sözde Türkiye

Ermenistam'yla bütünlegmesi, yani Ermenistan'm bagimsiz ekonomik

ve siyasi varhš1 için eskiden Ermenilerin yaganug oldugu Türkiye top-

raklarmm Rusya Ermenistam'yla birleptirilmesi" gerekliligi vurgulan-

maktadir. Böylece bizim heyet, Türkiye Ermenistam'mn Türkiye'den

koparilmasi gerektigini itiraf etmig bulunuyor. Belge, öyle muglak ifa-delerle düzenlenmigtir ki, söz konusu bölgenin Türkiye'den zorla kopa-

rilabilecegi gibi yorumlara rahatça imkân vermektedir.

Bu, Rusya-Türkiye MoskovaAntlagmasi'um yok edilmesi demektir.

Bu taslagm kabul edilmesi, Türkiye'yle kesin olarak bir kavga çikmasi

anlamma gelecektir. Eger Tagnaklar, temsilcilerimizin onlara biraknug

oldugu belgeyi Türklere gösterirlerse, sadece bu dahi Türklerin Îtilaf

Devletleri'ne bag egmeleri için yeterli olacakttr; zaten Îtilaf Devletleri,

gimdilerde eskilere göre daha uygun partlar änermekteler. Tagnaklann

anlattiklarma göre, Bekir Samis demig ki, Ermenistan'm Sovyet olma-

masi durumunda Türkiye Ermenistam'm onIara verebilirler. Bu haber,

yalmz yalmz Tagnaklarm ifadesine dayanmaktad1r. Her halükârda,



veBekir Sami hangi gizli niyetle ve ne demig olursa olsun, bir gey kesin-

likle bilinmektedir ki, Türkler Ermenistan'1 savaqsiz vermeyecekler,zi-

ra burasm1 Türkiye'nin bölünmez bir parçasi olarak mütalaa etmekte-

ler. Sözde Türkiye Ermenistam denilen yerde çogunluk Müslümanlara

aittir; aynca en dinamik ve savaqçi Müslüman halk tam da bu bölgeler-

de, özellikle de Kars vilayetinde yagamaktadir ki Türklerin dügüncesi-ne göre bunlar Türkiye'nin askeri gücünü artirmaktadir. Türkler,

Kars'm stratejik durumunun kendi güvenlikleri için gerekli oldugunu

kay1tsiz ve partsiz olarak kabul etmektedirler.

Yofe yoldag, bu öneriyi çok garip bir gekilde desteklemektedir:

"Evet, bu bizim Kemalistlerle iligkilerimizi bozacaktir diye itiraz edebi-

lirler, zira onlarm topraklarma tecavüz etmig oluyoruz. Fakat biz ken-

dimiz için degil, bag1msiz Ermenistan için tecavüz edlyoruz." Daha

sonraise bagka bir gerekçe gösteriyor: "Azami derecede zulüm görmüg

halk olmasl itibariyle Ermenilerin ç1karlanm savunmuy olmaruz, hattaTürkiye'de ve en çok da diger Dogu Müslüman devletlerinde, Türkis-

tan'da, Afganistan'da, Iran ve Hindistan'da, kendiferi de ezilmig olan

Müslüman halk kitlelerinin bize olan güvenini artiracaktir." Tüm bun-

lar o denli saf ve Dogu'yu bilmemekten kaynaklanan dügüncelerdir ki,

bunlan Yofe yoldagm imzasim taglyan raporunda gördükten sonra ben

3. Bekir Sami (Kunduh). BMM'nin açilmaSLDID ardindan ilk hariciye vekill olmug (3mayis

1920), daha sonra yarottugüzararli faaliyetierden dolayi görevinden alinmigtir. Ayrica

Moskova'ya giden ilk Türk heyetinin de bagkanliginiyapmigtir.

202

sadece kocaman bir hayret ifade edebilirim.Ashnda ise Türkiye'nin

"halk

kitlesi" Ermenilere kargi klymtlara balgibi igtirak etmigtir ve igtirak etmektedir; bu iki halk arasmdaki kargi-hkli nefret,

"halk

kitleleri" içinde papalar ile aydmlar arasmda görüldü-gündendaha az degildir. Türkiye Ermenistam'na sahip olmak, Türk hü-kümeti için öylesine hayati bir ihtiyaçtir ki bu konuyu dile getirmekdahi mümkün degildir. 1920 yllmda, Kemalist odaklarla yaptigmuz ilktoplanti döneminde, topraklarm yeniden paylagt1nlmasi konusunu

gündeme getirmigtik ve Büyük Millet Meclisi'nde aleyhimizde gösteri-ler yapilmasi için bu kadan bile yeterli olmugtu. Eger biz, sözde Türki-ye Ermenistam denilen yerin, ki buradaki nüfusun çogunlugu Müslü-mandir, Türkiye'ye verilmemesi konusunu herhangi bir gekilde dile ge-tirirsek, bütün Türkiye bundan bir anlam ç1karacaktir. O da MoskovaAntla.ymasi'nm bizim gözümüzde kâgit parçasmdan bagka bir gey ol-madigt dügüncesidir. Türkler arasmda bize kargi duyulan güvensizlikhenüz kesinlikle giderilememigtir ve bu Îtilaf Devletleri'nin lehinedir.Tüm politikalarmuz, Türkleri inandirma11dir ki, Moskova Antlagmas1bizim gözümüzde bir kânit parçasi olmay1p, bizim ile Türkiye arasmda-ki meselelerin kesin çözümüdür. Sözde Türkiye Ermenistam'nm Türki-ye'den koparilmasi konusunu dile getirmemiz durumunda, Moskova



Antlagmas1'nm muazzam önemi altüst edilmig olacaktir. Bu, bizim Do-u politikamizm sonu olur. Olgusal olarak böyle bir taslagm Tagnakla-

rm elinde birakilmasi bizim için büyük olumsuzluklar doguracaktir vebunu temizlemek için Ali Fuat'a4 bu taslagi kesin olarak mahkûm edenaçiklamalarda bulunmamiz gerekir. Meselenin gidigatmdan bu görül-

mektedir.Aynca Tagnaklarla Riga'da parafe edilen antlagmamn kesinlikle red-

dedilmesi gerektigi kamsmday1z.RKP MKheyetinden gelen diger bir belgede, RKP MK'nin Tagnaksut-

yun'un yasallagt1rilmasuu ve ortak çaligmalarla ilgili görügmelere bag-lanmasuu Ermenistan KP MK'ye önerilmesi MK'nin onayma sunulmak-

tadir. Ayrica Ter-Gabrielyan'm bana sözlü iletti§i üzere eger Zenge-zur'un milliyetçi isyanc11anna Ermeni Sovyet hükümeti tarafmdan afsözü verilirse, bu durumda Tagnaklar, isyancilara silah birakmalarmiönereceklerdir. Bize göre bu meseleler, Ermeni komünistler diganda to-tularak çözülemez. Öyleki, Ermenistan Komünist Partisi MK sekrete-rinden Zengezur isyannun tamamen bertaraf edildigine ve ErmenistanKomünist Partisi MK'nin Tagnaklarla görügmelere baçIamasimn lüzum-suz ve hatta zarar11 olacagma, yurtdigmdaki Tagnaklarm itibarlarann ta-mamen dügtügüne, yurtiçinde de onlara son vurugu yaptiklanna dairbir telgrafi pimdi aldim. Af konusu, Tagnaksutyun'un yasallagtmlmasive onlarla koalisyon yapilmas1 meselesini Riga görügmelerinden tama-

4. Ali Fuat (Cebesoy). Türkiye'nin ilk Moskova büyükelçisi.

203

men ayri ele alarak, tamamen yerel partlardan hareketle degerlendir-mek gerekmektedir. Aynca Ermeni komünistlerin görüglerini de, ki

bunlar henüz elimize ulagmanugtir, dikkate almam1z gerekmektedir. Be-

nim kipisel kanaatimce, Tagnaklarla koalisyon meselesinin sözü bile

edilemez. Bu, kokugmugluk ve provokasyondan bagka bir gey getirmez.

Digigleri Halk Komiserligi

(RGASP1fond 2, liste 2, dosya 758, yaprak 1-4.)



204

TX

SH

noop pense amosaae rippsaKa Ilpoog



ya orpoo swaxa

swH pan

3¾ EiË©Wy HHKB syapuana

To puma e mano ca

unageo 67Aro-6m

cuoropoR no TOMy 92 y

no apMHg NT BC BT

MHOPHO .TO apu R SOE

oopMARE OK

Rowopue ropa naaseu oe Kong as

czywas 80'àsm e se40epo roo a se

oxywai HecKo apKEH

3KAMM EN IglRSK IIOHNTREROS BRTIO

Hue mypegnax mac e en x

repecopeXEA R I¢as BC N

UP USSHAO¾aRHa 42 e aM

nye sagxx yxion ATyx Ro

.HHRA . BOT HK.Mexeßma 062280

. sognes senasacos rossoa eng

Belge 87

Orconikidze'nin Kremlin'e telgrafi ve Stalin'in el yaz1slyla üs-

tüne dügtügü not

"Van, Muy ve Bitlis'in Ermenilere verilmesi, emperyalist, ap-

talea ve provokatörce bir taleptir"

9/11/1921, Bakü

Alnumptir: 11/11/1921



Yoldag Lenin'e (iletilecektir)

Moskova, Kremlin

YoldagÇiçerin,Lenin, Troçki, Stalin'e.

Yoldag Stalin'in gifresi.

Türk delegasyonu 6/11 tarihinde yola gikmigtir; onlan oyalamaya ge-rek yok. Bir an önce onlarla antlagma yapilmasi gerekmektedir. Elde

olan bilgilere göre, Türkiye'deki durum göyledir: Çiçerin'in,Mug, Vanve Bitlis'i istemesinden sonra, Îtilafç11annpozisyonlan güçlenmig ve

Mustafa Kemal de Îstanbul'la, yani ltilaf Devletleri'yle yakmlagma yol-

lan aramaktadir. Îzzet Paga'mn geligi de bununla baglantihdir. (Up-mal'm vermig oldugu bilgi.) Bugünlerde Anadolu'da iki grup birbiriyle

mücadele halinde: Bunlardan birisi (halkç11ar)ir an önce bizimle ant-lagma yap11masim istiyorlar; diger grup ise ltilaf Devletleri'nden yana-

dn Bu ikinci grup, aç1kça itilafyandaghgi yapmaya cesaret edemiyor,

ama bize kargi her türlü provokasyonu yap1yor; Ermenistan'da devamh

olarak olay ç1kanyor, aleyhimizde söylentiler yaylyor. Ermeni meselesi,

Türk politikasmm en zay1f noktasim olu§turuyor. Yüksek komuta kade-

mesinin çabalanna ragmen, Ermenilere nefret bazen engellenmesi

206

EASHil AHPOpcKato npaaneenscena oteurzpoaats Ha Poeca Jim

Ha ANTarTy HORR OHO RPHHyageRO OpOHT¼pOERTS HR. HRO MdC HA-

cT eHu i nacenewas TpedyeT BToro cazaro cou-HORRE I)2& ARE R SKTJIMOR 6ygy? HOITOJILSOBNESTL IIR ABMOHOTPR-

gum na ero ovuomesma o typnaux. Bee noAodaaro apontepa vpego-BEHHE ÂORSHM dBTh OHIITH H go] tWOH 6HTb SAKEIDS H 405'0399 ROTOpNËHOCHE 6H MMCTO RPHT&RKOHHH2 Xap RTOp ,

9706¾ HSŒ¾ IIpoemannia

CQâ3Y GHRM III:|tiOHN BO3MO'-HOCTH IlposapaposaTE . 7 soou citysae

eona Auropa nepaRMHOTOR Ha OTGþOHyÅHTSHTH

2OOTOManft AgaTQggggOCTAHOTOR O REMU , & 3TO g]IS HAC BOCLMS 2BEHO ApMagdgk1 Rongga

3tO FOUþOC POCTORHOR kHSTORHH , 8 -SS 2000 ETO ÁHvantaspedosa-

ra nepeAS.u, Mytm-Tana Econaca Ap. ApMexuz Haceaexue sacro-MHOR ÀHETOßZH HOÑŒEMOT ÁHTaHTy .

AEGECaHEPOHCXh Ty KM OMMOTRY

6e2 Ocodtx yPOE0poE PorHO ÖV;tST EX O Ö&BHyTE OLO A EbgB , HO

YEDC epE IIM 04 CTET .



mümkün olmayan olaylar ç1kmasma sebep oluyor ki Ermeni yoldaglart

nuz bunlan çok fazla abartarak kullamyorlar. Bizim aleyhimizde olangrubun ordu birliklerinde, Ermenilerden yana oldugumuz ve Ankarahükümetiyle iligkileri kesmig bulundugumuz konusunda propagandayapdmaktadir; Karabekir'e bagh komuta heyeti, bunlarm hepsinin ya-lan ve provokasyon oldugu hususunda orduyu uyanc1 bir emir yayunla-nugtir. Bir hususu da aç1klamak zorundayun ki birçok Ermeni yoldag,Türkiye'yle savagtan yanadir Ellerinde bulunan tüm bilgiler geneldekomünist olmayanlardan ahnnugtir, ki bunlar da bir savag durumunda

en bagta Ermenistan'm zarar görecegini anlamayarak Türklerle savag-

207

mak için yamp tutuguyorlar.Yaganan bir olay: Gümrülü birkaç silahhErmeni komünist, Türk mevzileri arasmdan geçerek Ermenistan'a gir-

meye çahqmisti; bagaramad11ar, çatigma çikti veölenler oldu. Veya bag-

ka bir olay: Türk komutanhgi kuryeleri, ellerinde Mdivani'nin tavsiyemektubu olmasma ragmen tutuklanmiglard1. Türlder, ültimatom verdi-

ler. Tek kelimeyle, ortam çok kangik. Türkler ile Ermeniler arasmda en

küçük bir yakmlagma dahi görülmüyor. Kargihkh nefret son safhaya

varnug durumda. Bence, Ankara hükümeti, Rusya ile Îtilaf Devletleri

arasmda tercih yapma konusunda isteklerinden bagimsizolarak,

gimdi-lik bize yakmlagmak zorundadir, çünkü ordu ve halkm istekleri de bu

dogrultudadir. Hiç kugkusuz, Mug, Van ve Bitlis'in istenmesini, Türkler-

le iligkilerimizi teghir etmek için kullanacaklar. Tüm bu tür talepler

gündemden kaldinlmah ve sirf propaganda amaçh bir antlagma yap11-

mahdn', ki dügmanlarmuza provokasyon yapmak için firsat verilmesin.

Böyle olursa, Ankara hükümetinin ÎtilafDevletleri'nden yana tav1r koy-

mas1 durumunda, Dogu Anadolo bizimle olacaktir, ki bu da bizimiçin

çok önemlidir. Ermeni meselesi demek Dogu Anadolu meselesi demek-

tir. ltilaf Devletleri Mug,Van ve Bitlis'in Ermenistan'a verilmesini istedi-ler; bundan dolayi halk ÎtilafDevletleri'nden nefret etmektedir. Türkler,

Gümrü'yü fazla minnet ettirmeden bogaltirlar, belki onlarm biraz daha



öteye çekilmelerini de saglayabiliriz, ama Kars'1 zor bogaltirlar. No. 59

Orconikidze

Lenin yoldag, ben, yalmz dün ögrendim ki, Çiçerin,ne hikmetse

Türklere aptalca ve provokatörce bir talep ileterek, Türk nüfusun ço-gunluktaoldugu Türkiye vilayetleri Van, Mug ve Bitlis'i bogaltmalanm

istemigtir. Bu emperyalist Ermeni talebi bizim talebimiz olamaz. Çiçe-rin'in milliyetçi ruhlu Ermeni telkinleri dogrultusunda Türklere nota

göndermesini yasaklamak gerekir. 12/02 [1921]Stalin

(RGASPÎond 558, liste 1, dosya 5214, yaprak 1 ve arkas1 [oriji-nal). RGASPI fond 558, liste 11, dosya 338, yaprak 4 Ve 4 arkasi

[onayhkopyas1].)

208

r.

To TBo

coe6 m señoropse che un

aos ya aae acacassa ca puo Cdenc 6asu. awe upwae

v satayeron anuapara nac p. L eabetos acemsyy epop a swr H Ty

exc2 aounanum. 11 Mc sacxa xecóracTHérc saceaeana,. Saxauxaabe aWA



acacaease ace y maaoe ir .

Ccaeecaci saacou n appoHazanan ausen sysorsyntos. OmeHa xc care anc ta Mc ncTea ,

. yxacNaaamaxcz Les H Øsa cenaicca ricastueúne

· r d q u

segru

anarch yaepeHaccTS, RTC Acóma

a eI5 wave ca. nyeca. Hec5xegxµa a rrwasa RAS.sere Ipedyerop pepen a asvaa4e Hegypxce Opysnu.pea e o egame opeñN. HChyHW TCB.: pHQy TB 5

oxere Heya. Quaswe paarepenych ae éenepagnoFasassaa:arx pepryn OpeCF RJf.kNAR CCEC3MMUN HC QMS C E180RC33paWROT HB GC Offi DTEly BC 1000

yxaaaaaerop. n vec=waaascotsero cceyneygg a nauwenang

Hva a pesain es a apyTeasse re ewarnea en T ary ec Ae3e wie edaimwgaeppey c MS . epçú en 4Ja MI;raaM

. Te op c Ta e eceturazenya pa popEHOth C.T430TE. L ileXCTC

.

Belge 88

M. V. Frunze'nini Lenin ile Troeki'ye Batum'dan gönderdini

telgraftan

"Ermeniler, tek kelimeyle provokatördür."

SifrelielgrafBatum

23. 11. 1921, saat 08.30No. 846/gRKP MKSifre MasasiHalk Komiserleri Sovyeti Bagkam Lenin ile Askeri Devrim Konseyi



Bagkam Troçki'ye,Moskova

Kafkaslar'daki dtummla ilgili bazi görliglerimi iletiyorum. (...)Tatar-

lara2 karg1 ise, tamamen farkh biryaklagun görlilmektedir: "Biz Tatar

diye biliyorduk, oysa onlar iyi halknug, Gürcüler ve Ermeniler ise tek

kelimeyle provokatördür." Gürcistan MK'nin dikkatini ciddi bir gekilde

bu konuya çekmek gerekir. (...)

Batum, 23 kasun, No. 161

Sifreleyen:skalovDegifre eden: Papernova

(RGASPÎond 2, liste 1, dosya 22137, yaprak 2 ve arkasi.)

I. MihailVasilyeviç Frunze (\885-l925),krayna Karave Deniz SilahliKuvvetlerikomu-tani, Ukrayna Sovyetieri Merkez YürutmeKurulu üyesi, Halk Komiserleri Kurulu uyesiydi.KizilBayrak nigani sahibidir. Frunze, daha sonra kendi adi verilecek olan Harp Akademile-

ri'nde komutanlik, Troçki'nin yerine Savunma Halk Komiserligi ve Politbüro yedek üyeligi

de yapti. Savagkurami uzerine birçok eseri vardir. Frunze, \3 aralik l92I'de Turkiyeile

Ukrayna arasinda Dostluk ve Kardeglik Antlagmasi'nl imzalamak üzere Ankara'ya geldi.

Mustafa Kemal'le gärugmeler yaptiktan sonra Frunze heyeti, l4 ocak 1922 günü Sam-

sun'dan ayrildi. Bkt. Mehmet Perinçak, a.g.e., s. I l4.

2. Azerbaycan Türkleri kastedilmektedir.

Belge 89

Ermenistan SSC heyeti bagkam M. Mravyan'm Kars Konfe-ransi'ndaki aç1hy konugmasmdan

"ÇahykanTürk halkmm kendi vatannun örgürlügü adma ver-digi kahramanca mücadeleye hayramz."

(...)Buraya dügmanca duygularla gelmedik, bize burjuva milliyetçihükümetlerden miras kalan tartigmah meseleleri, zorluk ç1karan lanet-li meseleleri yeniden kigkirtacak hiçbir egilimimiz yok. Hay1r, artik bugörevler, bu dügmanca duygular, bizi yönlendirmiyor. Biz, çahykan



Türk hallanm kendi vatammn özgürlügü adma verdigi kahramancamücadeleye hayramz. Samimi duygularmuzla diliyoruz Ve kesin olarakeminiz ki, vatauun korumak için ayaga kalkmig olan bu halk kazana-caktir ve dügmanlan kaçacaktir. Konferansm, cephe gerisinde artikdügman olmadigim ve halkm iradesini Iormak isteyen emperyalizmekargi mücadelesine kompularmm derin sempati duydugunu ögrenecekolan Türk halkma Kafkasardi halklarmm besledigi bu duygularru güç-lendireceginden eminiz. (...)

(Dokumente Vneyney Politiki SSSR, c. 4, s. 373, Gospolizdat, Mos-kova, 1960.)

Belge 90

Sovyet Ermenistant'nin önemli devlet adamlarmdan A. F.

Myasnikyan'in1 29 kastm 1921 tarihinde yay1mlanan "Eski ve

Yeni Ermenistan" adh makalesinden

"Ermenistan, Avrupa sermayesi için her zaman sadece önem-

siz bir oyancak olmugtu."

(...)Uluslararas2 politik arenada. Ermeni burjuvazisi ile onun par-

tisi Taquaksutyun, devamh olarak Avrupa ve büyük devletlerinhükme-

den burjuvazileri olmadan Ermenistan'm kaderinin belirlenemeyecegi-



ni tekrarlayip durdular. Bu arada Ermenistan, Avrupa sermayesi için

her zaman sadece önemsiz bir oyuncak olmugtu. (...)Milli politika. Her geyden önce eger Ermeni burjuvazisi hüküm sü-

I. Aleksandr Fedoroviç Myasnikov (gerçekoyadi Myasnikyan,takma adi Martuni), Sovyet

devlet adami, parti yöneticisi, edebiyatçi. Nahcivan na Donukentinde tüccar bir ailenin çocu-guolarak dogdu. 190I yllinda Nahcivan'da,

ardindan Moskova'da yasadigi liseli ögrenci faali-

yetlerinekatildi. 1904 yllindan itibaren devrimei hareket içinde yeraldi. 1906 yillndaKomü-

nist Parti üyesi oldu, tutuklandi, sürgune gönderildi. l91 LyllindaMoskovaOniversítesiukuk

Fakultesi'nibitirdi. Baku'de çaligmalaryürüttü. 1912-1914 yillarindadeblyat ve propaganday-

la ilgilendi, 1914 ylitndan itibaren askerier arasinda devrimcipropaganda faaliyetiyürüttu. §u-

bat Devrimi'nin ardindan Bati Cephesi cephe komitesindeçaligti.Minsk'te çikanBolgeviklerin

gazetesi Zvezda'ninredaktärlugünü üstlendi. BolgevikPartisi'nin6. kongresíne delegeolarak

katildt. Eylül 19I7de partinin kuzeybati bälge komitesi bagkanligina,ekimde bati komitesi

ûyeligine getirildi. Kasim 1917de Batl Cephesi'nin komutanliginaseçildi. Kimizaman genel-

kurmay bagkanligigörevini yürüttu. 1918 bahannda PovollskiCephesi'ndeBeyarÇekordula-

rina kargi komutanlik görevine getirildi. l9I9 basinda Beyaz Rusya Merkez Yürütme Kurulubagkanliginiyapti. 1919-192| yillannda BoigevikPartisi'nin Moskova

komitesinde degigikgö-revier aldi. 192l yllinda Ermenistan SSC HalkKomiserleri Kurulu bagkanliginie askeri

igler-

den sorumlu halk komiseri görevini ustlendi.Ayni zamanda Kafkasardt Sovyet Federatif Sos-

yalistCumhuriyeti'nin (KSFSC)Halk KomiserleriKurulu'nun bagkanyardimaligim yapti. Par-

tinin Kafkasyabürosunun üyesi alarak çaligti. 1922yllindaK5FSC'ninBirlikKonseyibagkanligi,

ardindan BolgevikPartisi'nin Kafkasardt Bölge Komitesi birinci sekreterligi görevine getirildi.

Aynizamanda Zarya Vostokagazetesinin redaktörlügünü yapu; SSCBDevrimci Askeri Konse-

yi Ye SSCBMerkez Yurütme Kurutu Prezidyumu Oyesi olarak görevaldt. 12.ve 13. kongre-

lerde BolgevikPartisl'nin merkez komitesineseçildi. Bilimselsosyalist teori,tarih ve edebiyat

alaninda birçok eser yazdi. 22 mart 1925'te bir uçakkazasinda hayatini kaybetti. Bkr. Büyük

SovyetAnsikfopedisi'nin(1970-1977askisi) "A. F.Myasnikov"maddesi.

212

rüyorsa Ermeni, onun cebi ve hayati demektir. Tagnak milli politikas1-nm ç11aqnoktasi budur. Bunu takiben Ermenistan'1 Ermeni olmayan-lardan ve ilk olarak da nefret duyulan Tatarlar2 ile insan olmayanTürklerden temizlemek gerekir. Ta.pnaksutyun böyle dügünmüg ve ha-reket etmigtir. Ermenistan'daki Müslüman köyleri ile Rus köyleri ategve lohçla yerle bir edilmig, Gürcistan'la, Türkiye'yle, Azerbaycan'la sa-vaglara girilmigtir. (...)Iç yapamm ötyüûenmesi. Tagnak Ermenistam'nda hayatm bir ga-

rantisi yoktu, yollara egkiyalar ve yagmacilar hâkimdi, kanunsuzlugun

sonu gelmiyordu, "mavzeristler"3 hüküm sürüyordu. Bakaular, özellik-le Inrsizlar ile kabiliyetsiz insanlar arasmdan seçiliyordu; heyetler, ka-riyeristlerden ve kamu yagmac11armdan oluguyordu. Suan AgaronyansParis'te birçok villamn sahibi oldu, Dastakyan ise Romanya'da sözdepetrol almak için kendisine verilen yüz binlerce franki etrafa saçmak-tadir. Parlamento üyeleri, büyük topraklara sahip olmuglardir, Vrats-yan,s Ermenistan'dan haddi hesabi olmayacak kadar altin kaçirm14tir,Deli-Kazar6 ve bütün diger hmbapetler,7 yüksek miktarda inek, öküz

vb. zengini olmuglardir. Bütün bunlar, Tagnak iç politikasmm kamuyagmac1hèmm ve örgütsüzlügünün sonucudur.Askeri giiç. Bir Ermeni vatansever, daha Tagnaklarm iktidan döne-

minde onlara göyle bir devlet armasi önermigtir: Omzunda mavzerle



kaçan bir tavgan. Tagnak ordulan igte böyle gäzüküyordu. Birliklerinbagmda Aram'dan, Ruben'den baglayarak Martiros'a, Pilos'a kadar ca-hil, kibirli ve egkiyahgi ahgkanhk haline getirmig hmbapetler vard1.

Tagnaksutyun, bir orduya sahip degildi, birlikleri devamh olarak Türkve diger ordularm kargismda ölüm korkusundan titriyordu, ancak si-lahsiz Müslümanlarm hakkmdan gelmede ve sivil halla yagmalamadacesurdular. (...)Meseleler saymakla bitmez. Son olarak bir tanesine daha dikkat çe-

kelim, Burjuva Ermenistam ve Taynaklarm hareket tarzi, yoksul, çip-lak, aç, hasta, yan ölü, insanhktan ç1knug, kaderine terk edilmig sayisizErmeni ve Müslüman göçmen dogurdu. (...)

(A. E Myasnikyan, Îzbrannte Proizvedeniya, s. 363 vd, Izdatelstvo

"Ayastan", Erivan, 1965.)2. Azeriler kastedilmektedir.

3. Tagnak askeri birliklerine verilen ad.

4. Tagnaklarm önemli parti ve devlet yöneticilerinden olan Avetis Agaronyan, Tagnak Er-menistam adina Sevr Antlagmasi'na imza atmig ve Lozan Konferansi'na da katrimistir. Bkr.Entsiklopediya"ArmyonskiyVapros",a.g.e, s. 9 vd.

5. Tagnak Ermenistant'nin son bagbakani.

6. Öndegelen hmbapetlerden biri.

7. Tagnak gänuliü birliklerinin komutanlarma verilen ad.

Belge 91

Hmçak Partisi'nin Paris seksiyona sorumlularindan hukuk

doktoru Gurgen Tahmazian'in Sovyet Ermenistani'na gönderdi-

i 1 arahk 1921 tarihli mektuptan

"Avrupa, bizim kanunizi petrol ve maden politikalar1 için kul-

lanlyor."

(...)Ç1karlarmuzievam11ihlal eden Avrupa'dan hiçbir yey bekleme-meliyiz. Bugün Avrupa hiç olmadigi kadar bizim kamnnzi petrol ve ma-

den politikalan için kullamyor. Türklerle dostluk kurmanuz zorunlu.



Bütün Asya halklanmn ç1karlan bir. Bütün hepsi Avrupa kapitalizmine

kargi kenetlenmeli. Bu ihtiyaç daha da net görülmektedir. (...)

(A. Myasnikov, Armyanskie Politiçeskie Portii Za Rubejom, s. 82,

Îzdatelstvo "Sovyetski Kavkaz", Tiflis, 1925.)

Belge 92

A. F. Myasnikyan'In 25 ocak 1922 tarihinde yayunlanan "Er-menistan Komünist Partisi'nin Anlanu" adh makalesinden

"Avrupa diplomasisinin reddi, Müslüman dünyasi ve Türki-ye'yle savaglara son verdi."

Ermeni halki, kaderini Avrupa diplomasisine baglamaya ahgmigt1;kurtulugunun Avrupa ülkelerinin politik oyunlanmn sonucunda olaca-gru dügünüyordu. Îqte bu yüzden sikça Ermenistan'm yönelimini de-gigtirdiler.ahibi kimi zaman Ingiltere, kimi zaman Fransa, kimi zaman



da Amerika oldu. Ermenilerin "H1ristiyan kardegligini", aglamakhšrukim kabul ettiyse ona yöneldi. (...)[Sovyet Ermenistam döneminde] Avrupa diplomasisinin reddi ise

Müs1üman dünyasi ve Türkiye'yle savaglara son verdi. Ülkeninçikarla-

n, Türkiye'nin halklanyla dostluk içerisinde yaçamay1 gerektiriyor. (...)(A. F. Myasnikyan, Izbranme Proizvedeniya, s. 372, Îzdatelstvo

"Ayastan", Erivan, 1965.)

Belge 93

K1z11Ordu komutanlarindan M. V. Frunze'nin Bütün Ukray-

na Merkez Yürütme Kurulu ve Ukrayna SSC Halk Komiserleri

Sovyeti'nin 2 gubat 1922 tarihli oturumunda sundugu Türkiye

raporundan

"Îtilaf Devletleri yüzünden iiç ylldir Anadolu'nun dag ve tar-

Ialarinda sel gibi kan ak1tihyor."

Bu "denizden denize büyük Ermenistan" gibi erigilmez hayali, Erme-

ni milliyetçiler grubuna agilayan da ItilafDevletleri'nden bagkasi degil-



di. Îçte bu yüzden, bu bog ve aptalca hayal yüzünden yüz binlerce Er-

meni köylüsü, kompulari Türk ve Kürtler tarafmdan topraklarmdan sö-

külüp atildi. Îqte ÎtilafDevletleri'yle iligkileri yüzünden üç ylldir Anado-

lu'nun dag ve tarlalannda sel gibi kan akitihyor. Ve igin en kötü yam da

bunu hiçbir zaman olanlann hesabi sorulmamasi gereken kipiyeödet-

meye çahg1yorlar.

(Mihail Vasilyeviç Franze, Sobranii Soçineniy, c. 1, s. 361, Gosu-

darstvennoe Izdatelsvo,Moskova, 1926.)

Belge 94

17 agnstos 1922 tarihli RKP MK Politbürosa oturumu proto-kolünden

"Cemal Paga, Ìngiliz ajanlarnun yönlendirmesiyle Taynaklartarafmdan öldürüldü."

Katilanlar·Politbüro üyeleri Kamenev, Troçki, Stalin, R1ykov; Kalinin (yedek)[yar1maat gecikmeyle] yoldaglacRKP MK üyeleri Rakovskiy, Yaroslavskiy, Rudzutak, Kuybigev, Ra-



dek yoldaylar.

8. Cemal Papa ve Tagnaklar hakkmda(Stalin, Karahan yoldaylar)

Radek yoldaga, suikastm Tagnaklar tarafmdan (muhtemelenÎngilizemperyalizmi ajanlarmm yönlendirmesiyle) gerçekleptirilmig olmasi vesuçlularm mahkemeye verilecegi konusunda hükümet bildiriminin ha-zirlanmasi hususunda görev verilmigtir. Metinle ilgili olarak Stalin yol-dagm oluru almacaktir.

(RGASPÎond 17,liste 3, dosya 308, yaprak 1,3.)

Belge 95

23 kasim 1922 tarihli RKP MK Politbürosa oturumu proto-

ko1ünden

"Cemal Paga'nm ailesine 5 000 altin verilmesine."

Katilanlar:

Politbüro üyeleri Kamenev, Kalinin (yedek),Lenin, Molotov (ye-dek), Stalin, Troçki, Zinovyev yoldaglar.

RKP MKüyesi Sokolnikov yoldag.

Merkez Denetim Komisyonn üyesi Skiryatovoldag.



1. Digigleri Halk Komiserligi'ne ait gündem:

c) Cemal'in ailesine yardim hakkmda.

(Çiçerinyoldag)

ÖldürülenCemal'in ailesine 5 000 altm verilmesine.


IIPOTottor ry;

3ACE3,A1EldIIORTCPO UT PKL om ...C H21¾ 191 r.

Hymeyservosaam:Raous IIoamw6epo T.T.3rmosses,Jtenes,Kammmz(naamaar)

JIemm, nonoton(nanAngar), cmamm,Tpogamû.

Maen RKPIQ1e.Coxonammos.Ezen 19ŒT.Unnparos,

2) 0 a oene mass.

Baansa come norudmero Raamaana suess sanovos.

218

5 3I Losassa,24 Aeuadpa 19

Toa,2HTBEHOBY

Yeasaeusü Tomapaq

ApxsHCKm2 aonpoc Rectar spuerteczoro wouduma. Bo a opnas xx à

opepy dyAer pemalogee saceRaume zomecomm.

scempuut guiapawexcit aura. Ex upes Amyu coercue as mee Itapges ; so

raase ero mesescEx2 rpo eccop Eaamana, IlpesaAHyx ma Mer: ex menosez dan.

y MeHa,supañan ropanym 6aaroAapHocos sa To, 470 doseremaa Poecma oAe-

aaxa y ceda pas apuza,M HECTOÌ$Œ30 SpDOUR BRESPD BMBERTSXbCTSB B ROXbóÿ ,

cosAasma Ana apHHH HagüOHRELHOPO 04808. Ûyghda SpMKH BESHBae XMBônmea

couyseense so aces Im:pe : reTagma o lipeAccTasmeMK EM Hâg2OHRÂ¾HOPO OMS-

ra, npeActanzexuas aTosamHe

codpana raraLatanzoso roArmedaß

se acercopasax unpa. Tonazo Poecxa Moder cracom oceansHoe æumicxce Hacene-

Hue caons B.uemamencosos, ado Toamo Pocoma momez Aedsenes o BAaHua

apussexoro Haquosambuero ovara.ggggggggggg To PocommowerpaHIGE

om acer ppyrax sonpocos, upone uponsson, Tax ityers os, Koropsie casapaan



Lazy, se paerexázam , ap>gHe spagma negouy, wro MTaura agemang

as exx,c40(opy as ryan oña pacxnedusaer ago ( ýo opx aop Auras- acapyyness Aa:magop a Kephamage, a TupuAe a a nopaX Espaxara apcous

Gesenjax Peenýduk ýaxsycry AntaaposteHeapyed Tex, seropux o a

noroppyaž. È 50 Apeú naceraamaança,ac y:massan, tag gpyrero

suitora ne , exas vio ëeña pe yÃaccrea capo iHaqqagangono ovara,

nameses paangy;ànin apyggegly'6aeHget a flülSNETk LX E ¿NiBEUX QTR6LF$

La kyy i ipûgot o icu, 9:Soaxo armi PAe i:camp dyxo Qu nocenzen y

maafFotonL ToBlixoseuxit exaaag, wo nexotopyttiace

uomäoñocenzi

ggggBmrm.

Caro;ge ymppu y news Œul 10pangyruan, OH rosopmo, O RanHan

reneps cosceu npuonupen x pa6eratae o uma pyga06 pysy, oozosas cœapse

ñapTEÊHES 046TH

;OHB Tereps,axods,a aocoopre om Toro,aro Coseresaa

Poecas cAsaaxa pas apues a repeemans dopoesca nporm Coserosoß Exaces,

S roaropna Hypa2Ayrmany, wo a 11ocase >s paccuompuu a onpoe o .com,cacah-

a rAe uomeu accenars apuñúcux 66ESHRBE. CH WDSBUX COMESHMS,WOdB

Belge 96

RSFSC Digigleri Halk Komiseri Çiçerin'in Digigleri Halk

Komiser Yardimeisi Litvinov'a Lozan'dan mektubu

"Ermeniler, Îtilaf Devletleri kendi ellerinde onlari silah ola-rak kullandigi için aci çekiyorlar."

Lozan, 24 arahk 1922

Saym Yoldag,Ermeni meselesi kritik bir noktaya geldi. Sah ya da çargamba ko-

misyonun karar oturumu olacak. Dün Bütün Dünya Ermeni Dostlan



Birligi heyeti beni ziyaret etti. Prezidyumlan Îsviçrelilerden oluguyor;baglarmda Cenevreli bir profesör olan Naville var. Dört kipilik prezid-

yum bendeydi. Sovyet Rusya'nm Ermeniler için kendi ü1kesinde yap-

tiklarmdan dolay1 çok tegekkürettiler Ye Israrla Ermeniler

için

"mini

yurt"un kuru1masi lehine müdahalemizi rica ettiler. Ermenilerin kade-

ri, bütün dünyada duygulan kabartlyor: Lozan'da Ermenilere milli yur-dun saglanmasi hakkmda verilen dilekçeye bütün dünya ülkelerinden

beg milyon imza topland1. "Sadece Rusya'mn müdahalesi, arda kalan

Ermeni nüfusunu kurtanr, sadece Rusya, Ermeni milli yurdunun kurul-

masim saglayabilir" dediler. Ben de Rusya'mn Bogazlar haricindeki bü-

tün meselelerin digmda tutuldugunu belirttim.1 Birakm kim açtlysa buigi, o kendi çözsün; Ermeni1er, ÎtilafDevletleri kendi ellerinde onlan si-

lah olarak kullandiál için aci çekiyorlar, o zaman onlar çözsün bunu;Îngiltere, Tagnaklan Kermanyah'ta, Tebriz'de ve Karadag'da Sovyetcumhuriyetlerine karg1hâlâ silahlandinyor; Ingiltere, kendi yol açtikla-

rmi kendi tazmin etsin. Ermeni Dostlan, söylediklerimle hemfikir oldu-

lar, ancak bagka ç1kigyolu olmadigru belirttiler. Ben de milli yurt ku-rulamayacaksa Ermeni göçmenleri dagitmak ve ayn ülkelere yerlegtir-

mek gerekecegini söyledim. Ne kadar Ermeni'yi Güney Rusya'da nere-

L Sovyet Rusya'nin Lozan Konferans!'nda sadece Bogazlar'la ilgilioturumlara katilmasina

izin verilmiçtir. Diger meselelerle ilgili oturumlara kattlmasi engellenmigtir,

220

ye yerlegtirebilecegimizi aragtiracag1z dedim. Rakovskiy yoldag, birlosmmm Ukrayna'ya yerlegtirilebilecegini söyledi.

Bu sabah bana Nurandungiyan geldi. Tagnaklarm gimdi tamamenuslandiklarnu, eski partisel hesaplan bir kenara birakarak kol kola ça-hgtiklanm, gimdi Sovyet Rusya'nm Ermeniler için yaptiklarmdan dola-

yi güya Sovyet iktidarma kargi savagmay1 b1raktiklarmi söyledi. Nuran-dungiyan'a da Moskova'da ne kadar ve nereye Ermeni göçmeni yerley-

tirebilecegimiz konusunda meseleyi ele aldig1mizi tekrarladim, Erme-nilerin böyle soguk bir iklimde yagayabilecekleri konusunda güpheleri-ni dile getirdi.Ermeni meselesi, Îngiltere ile Amerika'da kamuoyunu fena halde en-

digelendiriyor. Fransa'da ise meseleye kayitsizlar. Birkag kez Fransaile Îngiltere arasmda bu meselede keskin görüg aynhklan oldu: Cur-

zon, komisyonda kendine äzgü kabahilyla bu meseleyle ilgili Türkleriazarlamig ve göyle demig: "Savaga kadar Türkiye'de 3 milyon Ermenivard1; gimdi 150 000 kald1; gerisi nerde? Acaba kendi kendilerini mi öl-

dürdüler?" Tan'm2 Îngiltere kargiti bir makale yaylmlamasmm ardm-

dan sert bir sürtügme oldu. Hemen hemen bütün ingiliz dernekleri veAmerikan Kiliseleri Federasyonu, Curzon'un üzerine çullandi. Ismet,hiçbir gekilde Ermeni yurduna izin vermeyecek. Bakahm, neler olacak.

Komünist selamlanmla.



(RGASPÎond 5, liste 1, dosya 1985, yaprak 97-98.)

2. Fransiz hâkim çevreierinin gazetesi.

Belge 97

RSFSC Dreiq1eri Halk Komiseri Çiçerin'in DigiçIeri HalkKomiser Yarduncisi Litvinov'a Lozan'dan gönderdigi mektuptan

"Türkiye, tabii olarak, bunn hazmedemez."

Lozan, 26 arahk 1922

Saym Yoldag,

(...) Bugün büylik bir skandal oldu: Azmhklar Komisyonu, Ermeniheyetini dinliyor, ardmdan Türk heyeti, buna tepki olarak katilmaya-cak. Îsmet, bu sebeple protesto notast gönderiyor. Ermenistan hükü-



metinin bu heyetle hiçbir ilgisi yok, zira Ermeni hükümeti, Türkiye'yeKars Antlagmas1'yla bagh ve Lozan Konferansi'nda hiçbir gekilde yeralmayan bir Sovyet hükümeti. Türkiye vatandagi olan Türkiye Ermeni-lerinin örgütlerinin uluslararas1 egit güçte tamnmig olarak oturumlara

ahnmasi, olgusal olarak onlarm hükümet sifatiyla kabul edilmesi anla-mma geliyor. Türkiye, tabii olarak, bunu hazmedemez. (...)Komünist selamlarimla.

(RGASP1fond 5, liste 1, dosya 1985, yaprak 108-110.)

Ilo sceu Apyrsu acupocau Kongepemixa no-npeMHemy 02Amm a gn2tze.

MBHEBRECT3aX Esüc1ynmBaeT aps½iCXy31 þ 38281ÇØD, BC Dûl(CŒSMS MSPO grpegs

zag generag:2 Je wonetpamma dy;1er oTeyToraamos, Ecuet no avoy no-sopy rouxas äoxy apareocya, (tpúa:eptejazzeanmmo a noc2 .mnergHe imeer emessm:a ado spascace apeaurearse eenceaexcroe npay

seemern,,cassas:os e Typquen Kapeau portsopou a ne npramme;se Hz

KaßQFD ÿIißCTXH 3 RD3aEBCROR XŒlflanOHqlu(« IÍp2R&lML 78 Ha sŠOegalm13

EoWhPaßntz Xazargxo ncAAayaux Typqua a sageomeMagyxanego EDVB-

Belge 98

Sovyet Ermenistant devlet adami B. A. Boryan'in Errnenis-tan, Uluslararast Diplomasi ve SSCB adh eserinden

"Ermenilerin yerini Kürtlerin aldig1 aç1ktir."

Ermenistan, geçmigte oldugu gibi emperyalistlerin bütün Dogu'yu ig-

galinin bahanesi ve arac1 olmuytur; Ermenistan mandas11se, Karadeniz,Hazar, Akdeniz ile dogal kaynaklarm zengin oldugu bölgelerin önemli

noktalarmm emperyalistler tarafmdan kontrol edilmesi ve ele geçiril-mesinin biçimsel bir kihfidin Petrol, bakir, demir, magnezyum, ta.ykö-mürü vb Amerikan kapitalistlerinin akhm alnnytir; "özgür Ermenistan"



üzerindeki manda ve Ermeniler ise Amerikan veboyntunun bir kamti, bir temeli olarak tasavvur edilmigtir. (...)Eger Ermeni meselesi ve Ermeniler, önceden Avrupa'nm

"hasta

ada-

nu tedavi etmek" amaciyla Osmanh Împaratorlugu yönetiminin içigleri-

ne kangmak için"kamuoyu"

yaratmanm bir bahanesi ve arac1 olduysa,elebag11arau devgirmek ve Türkiye'de Kürt ayaklanmalan örgütlemek

yoluyla SeyhSaid Isyam'mn yuvasi Hakkâri'yi ele geçirmek için bu se-fer de Ermenilerin yerini Kürtlerin aldigi açiktir.

(B.A. Boryan, Armeniya, Meidunarodnaya Diplomatiya i SSSR, c. 2,

s. 71, 409 vd, Gosudarstvennoe Îzdatelstvo,Moskova-Leningrad, 1929.)

Belge 99

Sovyet Ermenistan1'nin teorisyenlerinden Marents'in 1928ylhnda yayunlanan makalesinden

"SuçIular, Batt Avrupa emperyalistleri ve birinci sirada onla-

rm sadik iti alçak Tagnaksutyun'dur."

(...)Burada yüz binlerce Ermeninin gurbet ellerde yagamasmda ki-

min suçlu oldugu üzerinde durmayacag1z. Ama her samimi emekçi için

çürütülemez bir gerçek vardir ki, o da Türk halkinm ve de Ermeniemekçilerinin suç1u olmadigidir. ("Bu onlann acilandir, suçu degil"derdi Saumyanoldag.1) Suçlular ise Bati Avrupa emperyalistleri ve bi-rinci sirada onlann sadik iti alçak Tagnaksutyun'dur.



(...)

(Marents, "Litso Armyanskogo Smenohovstva", Bolpevik Zakavkaz-

ya, No. 3-4, s. 94, 1928.)

I. Stepan Grigoriyeviç Saumyan, kasim 1878'de Tiflis'te dogdu, Komünist Parti'nin Kaf-kaslar'daki en önemli liderlerindendi; gazeteci ve edebiyat eleptirmeniydi. 1899 yllinda Er-menistan'da ilk Marksist grup olan Calaloglu'yu örgutledi. 1902 yilmda kurulan ErmeniSosyal-Demokratlar Birligi'nin kuruculari arasinda yer aldi. l902 ylli sonunda Almanya'yailtica etti. 1905 yllinda BerlinÜniversitesiiloloji Fakultesi'ni bitirdi. Rusya Sosyal Demok-rat igçiPartisi'nin (RSDIP) yurtdigi burosunda çaligti. Partinin yayinlarinm Ermenice veGürcüce yayimlanmaslyla ugragti. Marx, Engels ve Lenin'in eserlerini Ermenice'ye çevirdi.

l905 yllinda Tifils'e döndu.RSDiP Kafkas Birlik Komitesi'nin yäneticiligini

yapti.Partinin 4.

ve 5. kongrelerinde delege olarak bulundu. Baku'de Bolgevikörgütünü açti. Birçok Bolge-vik yaym organini kurdu ve redaktärlügünü yaptl. 19| I ylimda partinin RusyaÖrgutlenmeBürosu üyeligine seçildi. l914'te Bolgeviklerin Baku õrgutunu yönetti. l9IS yilindaRSDIP'nin Kafkasya bürosunda gärev yapti. l917'de Subat Devrimi'nin ardindan Bakü Sov-yeti'nin bagkam oldu. RSDIP (b)'nin6. kongresinde Merkez Komitesi üyeligine seçildi,Ekim Devrimi'nin ardmdan Kafkas iglerinden sorumlu olaganüstü komiserlik görevineatandi. 19IS nisaninda Baku Komunu sirasmda Bakü Halk Komiserleri Kurulu'nun bagkan-ligi ve digigleri komiserligi gärevini yüruttu. 20 eylül 1918 tarihinde ingiliziggalciler veEserler (Sosyalist Devrimciler) tarafindan diger 25 halk komiseriyle birlikte kurguna dizile-rek öldürüldu. Billmsel sosyalist teori, felsefe, sanat ve edeblyat üzerine birçok eser verdi.

Bkz.BüyükSovyetAnsiklopedisi'nin

(1970-1977askisi) "S. G.

§aumyan"addesi.

Belge 100

21 qubat 1985 tarihli Politbüro toplantisi tutanagmdan1

"Lenin döneminde Ermeni kirum hiç gündeme gelmedi"

21 gubat 1985

Toplantlya M. S. Gorbaçov Yolda.9bagkanhk etmigtir.

KatnanIar: H. A. Aliyev, Y Î.Vorotnikov, V.V.Grigin, A. A. Groruko,G. V. Romanov, M. S. Solomentsev, N. A. Tihonov, P. N. Demiçev, V. Î.Dolgih, V.V. Kuznetsov, B. N. Ponomaryov, V.M.Çebrikov,M.V.Zimya-nin, Î.V. Kapitonov, Y.K.Ligaçev ve N. 1.Rijkov Yoldaglar



Madde 6: Ermeni soykmmmm 70. ylhyla ilgili 'yap11acak igler'2

GORBAÇOV3:Bu konu Merkez Komite sekterliginde detayh gekildegörügülmügtür. Her halde, sizin de bildiginiz üzere, soykmmm 50. y111ylailgili bizim ülkemizde eylemler yap11manugttr. Bir zamanlar Leonid ÎliçBrejnev ve MihailAndreyeviç Suslov'un da katilimiyla soykirmim 60. yd1konusu tartlyllnugttr. O vakit Parti Merkez Komitesi'nde de begeni gör-müg baz1iëlerin yapdmasi öngörülmügtü. Simdiise 24 nisan 1985 yllmdaSultan Türkiyesi'nin iktidar daireleri tarafmdan organize edilmig Ermenisoykirunmm 70. ydmda Ermenistan Komünist Partisi Merkez Komitesi,

ilave igler yapilmasi önerisinigtmdeme

getirmigtir. Ermenistanparti

or-I. Belge,

"çok girli" damgasini tagimaktadir.

2. Toplanti gündemine konuyu öneren Gorbaçov'dur. Ermenistan Komünist Partisi (EKP)Merkez KomiteslBirinci Sekreteri K. Demirelyan, SBKPMerkez Komitesi 'ne bu konuUzerine bir mektup yazar ve konu, SBKPMK'nde Gorbaçov'un bagkanligmda tartigilir vedaha sonra Politbüro'nun gündemine almir. Gorbaçov ve Demirciyan'in ciddl girigimlerineragmen Politbüro, 24 nisanm "Soykirim kurbanlarim anma günü" ilan edllmesine onay ver-mez. Politburo'nun N. Tihonov, A. Gromiko, V. Grigin gibi tecrübeli uyeleri,bu girigiminkargismda yer almigtir.

3. l980'de Politbüro asil Byeligine seçildi.

Çernenko'nun985'te älümü üzerine SBKPge-

nel sekreteri oldu. Ekim l988'de devlet bagkanligigörevini de ustlendi.

225

ganlarina göre bu öneriler, Sovyet hükümetinin soykmmla ilgili pozisyo-nunu belirlememesine dair snuf dügmanlarmm suçlamalarmi gündem-den dügürmek amac1 tagunaktadit Konuyla ilgili burjuva basmmda bü-

yük yaygara kopanlmaktadtt. ABD Temsileiler Meclisi 24 nisam "Insanainsanca yaklagmama ve Ermeni soykmm1 günü" olarak tammlayan ka-

rar almigtir. Bu yönde Fransa ve diger ülkelerin iktidar çevreleri aktif bi-

çimde çabymaktadirlar. Bununla ilgili olarak, Ermenistan Komünist Par-

tisi Merkez Komitesi, 1975 yllmda soylormun am1masmm 60. ylh tecrü-besine dayanarak Ermenistan SSC Yüksek Meclis Divam'nm 24 nisam

"Soylenm kurbanlanm anma günü" olarak amhnasi için karar almmas1-

m; aym zamanda, Ermenistan Komünist Partisi birinci sekreterinin rad-

yo ve televizyonda konugmasmm ön görülmesini ve bu konugma metni-

nin Ermenistan basmmda yaymlanmasim önermektedir.

Açik söyleyeyim; sekreterlik ve biz, Ermenistan Meclisi'nin bu yön-

deki bir kararmm doguracagt arti ve eksileri açik biçimde görmek içinbu konunun Politbüro'da tartigilmasim uygun bularak gündeme aldik.DEM1RC1YANA: (...)Artik burada soykmmm 70. yilmm CIA ve diger

ylkici örgütlerce güçlü biçimde lazigtinlmasmdan bahsedildi. Tarihinçarp1t11masiyönünde genig kampanya yürütülüyor, konferanslar orga-nize ediliyor (uluslararasiüzeyde de), kitap ve dergiler basihyor, tele-vizyon yaymlan yap1hyor. Hatta bazilan, Ermenilerin degil, Ruslann ta-rafma geçen Türklerin ezildigini onayhyor. Tagnaklar, kendi Sovyetkargit1 pozisyonlarim güçlendiriyorlar. kanallardan gelen bilgi-



Çegitliler, tüm bunlarm tehlikelere gebe oldugunu ve soykinmm 70. yllmda

ülkedeki ideolojik durumu agirlagtirabilecegini gösteriyor.Bu nedenle,"Soylormu anma günü" de dãhil olmakla gerekli kargi tedbirleri alma-

nuz bizden talep edilmektedir. (...)Bizim önerilerimizin her geyden änce, yurtdigmda genig çapta yap1-

lan kampanyalarla ilgili olmasmm altml bir daha çizmek istiyorum.

ABD istihbarat kurumlannm talimatlyla kamuoyunu yolundan saptir-mak ve Ermeniler arasmda Sovyet aleyhtarligi yaratmak amac1yla bi-zim ülkemizi ve cumhuriyetimizi 1915 olaylarma kay1tsiz kalmakta suç-lamaya çahg1yorlar. Bu fikirler, her geyden önce, bizde egitim gören ya-banci ögrenciler ve ülkemize yerleptirilmig Ermeniler kanahyla Erme-

nistan'a da siziyor. (...)Ermeni soykinmuun 70. yllmm Sovyet karç1t1amaçlarla kullamlma-

sma izin verilmemesi için igin en lyi gekilde organize edilmesine bizimönerilerimizin yardimci olacagnu dügünüyoruz.TÎHONOVS: Siz nasil görüyorsunuz; televizyon ve radyo konugmala-

ruuz Ermeniler ve Türkler arasmdaki hüsumetin daha da lozigmasmayardun etmez mi?

4. Ermenistan KomünistPartisi Merkez Komitesi Birinci Sekreteri.

5. Dönernin bagbakani,

226

DEMÎRClYAN: Bu konugmada biz genel olarak Sovyet Ermenista-m'nm bagarilan ve soykunnm Sultan Türkiyesi'ndekl iktidar güçleri ta-rafmdan organize edilmesinden bahsediyoruz.

GRÎ$ÎN6: Bu konuyla ilgili olarak biz 70 yll Ermenistan CumhuriyetiYüksek Meclisinin karan olmadan geçinmigizdir, gimdi ise karar alm-

masl öneriliyor. Bunu yapmak niçin gereklidir?

GROMIKO7:Biz bu konuyu hislerden armdinlmig ekilde tartismah-y1z. Elbette bu, Sultan Türkiyesi ve Rus

Çarizmininüstah cinayeti idi.

Fakat, malum oldugu üzere, alti sene devletimize bagkanhk yapnug Le-nin'in döneminde bu tür konular hiç gündeme gelmemigtir.PONOMARYOVS: Fakat o zaman Türkiyede devrim yapilm14t1.GROMIKO: Bu, bir burjuva devrimiydi. Bu nedenle göyle bir soru

doguyor: Türkiye'ye bu yakigtirmay1 yapmamiz bize gerekli midir?

Bence, Tagnaklar Sovyet iktidanndan Türklerden daha çok nefret edi-yorlar. Bu nedenle onlar ve onlann teraneleri bizim için lastas olamaz.Ve tüm bunlar yurtdigmda, oradaki Ermenilerin oylan için kogugturma

yangmda yapihyor. Bu nedenle yurtd14mda yapdan her çegit eylemlereisnat etmek, bana göre, inandinci gözükmemektedir.Aym zamanda, elbette ki, halklann duygularina çilag yolu bulmak

gerekir. Fakat bunu Ermenistan Parlamentosu'nun karanyla mi yap-mak gerekir? Bildiginiz üzere, biz, Lenin'in ölüm gününde bile tören

yapruyoruz. Bu nedenle, Ermenistan Parlamentosu'nun karar almasi



meselesinde ben çok tereddütlüyüm.Ermenistan Komünist Partisi Merkez Komitesinin raporunda soylu-

nmla ilgili olarak Sovyetler Birligi basmmda yazilar yaymlanmas1 öne-

riliyor. Bana göre bu igin içine bizim "agir toplanm zi" çekmemek gere-kiyor. Ermenistan'da bir geylerin yap11masi lazrndir ve hatta MerkezKomitesi Birinci Sekreteri'nin konugmas1 da yaymlanabilir, fakat geri-sine bizim onay vermemiz imkânsizdar. ÇünküTürkler kendi toprakla-rmda nükleer roketler inga ederse, bu, daha çok tehlike arz edecektir.Konugmanun sonunda gunu söylemek istiyorum: Önerilerebir daha

bakilmah ve onlarm bizim için ne kadar zaruri oldugunu dügündükten

sonra yap11acak olan ek igler asgariye indirilmelidir.

ZÎMYANIN9:(...)Bu törenlerin devlet degil, sirf sivil toplum düze-yinde yap11mas1 gerekmektedir. Ermenistan Parlamentosu karanmn

Türkiye'ye karg1 dügmanhk belgesi olacagi benim için açiktir. Bu karar,Türk-Rus iligkilerinin kugkusmz biçimde gerilmesine neden olacaktir.

6. SBKPMoskova Birinci Sekreteri (1967-1985).97l yilindan beri Politbüro uyesi.7. 1973'te Politbüro'ya seçildi. 1957-1985 yillari arasinda digiçIeri bakanligi görevinde bu-lundu.

8. SBKPsekreteri.

9. Provdagazetesi genel yayin yönetrneni.

227

Biz, bundan hiçbirgeykazanmayacag1z. Bu nedenle Demirciyan Yoldag

ve Ermenistan Komünist Partisi Merkez Komitesi inisiyatifi ele almah

ve smifsal pozisyondan hareket etmelidirler. Ve tüm törenler Ermenis-tan'da sivil düzeyde, Türkiye'ye kargi her hangi saldir11ar olmadan ya-p11malidir.

Genel olarak ben, soykmnun 70. y1hyla ilgili iglerin sivil-tarihsel dü-zeyde yapilmasi fikrini destekliyorum.TiHONOV: Sakayapruyorum, Ermenistan Komünist Partisi Merkez

Komitesinin önerilerini okurken, geriliyorum. Biz, Türkiye ile iligkileri-

mizi yeni yeni yoluna koymaya baghyoraz. Benim bu ülkeye gezim si-rasmda Türk liderler Sovyetler Birligi'ni dost ülke adlandirarak, kendi

topraklarmda bize dogru yönelecek roketlerin yerleytirilmesine izin

vermeyeceklerini beyan ettiler. Ermenistan Parlamentosu kararmmSovyet-Türk iligkilerinde gerginlige yol açacag1 ve ister-istemez Mosko-va'yi bu igin içine çekecegi aç1ktir. Soruyorum; bu igten kim kazançh

çikacaktir? Amerikanlarm karh çikacagi bellidir.Türkiye'ye son gezim zamam Cumhurbagkam ve Bagbakan Ermenis-

tanyetkililerinin konugmalarmdan örnekler vererek, bu ülkedeki Türk

aleyhtarhšmdan bana 40 dakika sitemde bulunèlular. Bizim buna yolvermememiz gerekir. Genel olarak ise Türkiye'nin elinde 1stanbul ve

ÇanakkaleBogazlarmm oldugunu ve Montrö Antlagmas1'na uygun bi-çimde onlarm Bogazlara kilit vurma imkânlan bulundugunu her zamanhatirlamak lazundm



Ben, bu konuyla ilgili olarak 1975 y11mda "Pravda" gazetesinde ya-ymlanmig makaleye baktim. Orada soykirimdan hepi topu 5 satirlabahsedilmektedir. Vebu dogrudur. Çünkübizim ülkemizde daha büyük

facialar yagannugtir. Örnegin,Beyaz Rusya'da fa§istler her dört kigidenbirini katletmiglerdir.Bizim gu anda Finler, Yunanlar, Türlderle iligkilerimizi yoluna koy-

mam1zm Amerikahlan müthig derecede sinirlendirdigi aç1ktir ve onlarsoykinmm ylldönümü dolay1slyla bizim komqu ülkelerle iligkilerimizi

bozmak istlyorlar.Gönül isterdi ki, Ermenistan'da, onun parti örgütlerinde emekçilerin

tüm kugaklanyla yorulmadan çaligilsm, evrensel terbiye igi daha iyi Or-ganize edilsin, tüm olaylar kontrol altmda tutulsun. Bu nedenIe konu

üzerinde daha derinden dügünülmesi ve meselenin daha alt düzeyde,uluslararasi iligkilere dokunulmadan çözümlenmesi daha dogra ola-

caktir.GRISÎN: Ermeni yoldaylann duygulan ve onlarm soykmm günü yap-

ma girigimlerini biz anlayiëla karg1hyoruz, fakat uluslararasi durumun

bize son derece ihtiyath davranmay1 dikte etti§ini dügünüyorum. Çün-kü Amerikan Temsilciler Meclisi'nin tüm kararlan Sovyetler Birligi ve

Sovyet Ermenistam'mn çikarlan dogrultusunda almnuyor. Bu nedenle

228

bizimokararlara isnat etmememiz gerekir. Genelde soykirun günüyle

ilgili olarak Ermenistan Parlamentosu'nun karar almasi lüzumuna be-nim ciddi kugkulanm vardir. 70 yd bizde böyle bir karar olmanugtir vebiz, bu karan almamahy1z. Belki merkezi basmda yazilar yaymlayarakemperyalist güçlerin milliyetçi ihtiraslan klZL¶tlrmaya yönelmig aray1g-lanm darmadagm edebiliriz. Aç1k olan tek gey vardir: Sovyet insammdaha siki birlegtirmek, onlan evrensel ruhta terbiye etmek amac1yla

Ermeni parti örgütünü tümüyle seferber etmek.ÇEBRÎKOVio: (...)Elbette, Türkiye'yle iligkilerin ag1rlagmasma izin

vermeden daha önce yapilanlan korumak gerekir. Biz halkm artik alig-tig1törenlerden vazgeçemeyiz. (...)TÎHOliOV: Lenin'in zamanmda böyle bir gey olmadi ki?

GORBAÇOV:Eger bizim tereddütlerimiz olmasayd1, sekretarya bukonuyu Merkez Komitesi Politbürosu'nun gündemine dâhil etmezdi.

(...)Esas olarak bizim yeni eylemler yap1lmasma izin vermememiz ge-rekecektir.KUZNETSOV:Dogrudur.GORBAÇOV: Sadece "Pravda" gazetesinde soykiriru hatirlatan ma-

kalenin yaymlanmasma onay verilebilir. Ermenistan'da yap11acak tö-renlere gelince; biz orada ilkesel, smifsal pozisyonumuzdan hareketederek, olaylarm ag1rhk merkezini geçmigin degil, Sovyet Ermenista-m'ndaki baçanlarm, Ermenistan'm, onun komünistlerinin yerine getir-



mesi gereken vazifelerin üzerinde kurmallyiz.Özellikle,Komünist Partisi Merkez Komitesi'nde bizim, Erivan'm ge-

lecekteki geligmesini tartigma plamnuz bulunmaktadir. Belki soykin-

mm ylldönümü öncesinde bu konnyla ilgili karar almabilir. (...)POLÎTBÜROÜYELERÎ:ogrudur.

Karar onaylamyor.

(ABD Ulusal Güvenlik Argivi)

10. KGBbagkani.

100 belgede ermeni meselesi dogan kitapcilik mehmet perincek

Documents