1

PAPIR

Prethodnik papira, po kojemu je papir i dobio ime, je papirus. Biljka papirus je samoniklo uspijevala

u dolini Nila. Stabljika biljke papirus rezala se u trake koje su se poprečno slagale, prešale, sušile na

suncu i polirale pomoću školjke, kosti ili kamena. Papirus je preživio tisuće godina u suhoj atmosferi

Egipta. Gubitkom vlage papirus postaje krt, primanjem vlage vraća mu se fleksibilnost. U Egiptu je

papirus bio u širokoj upotrebi od oko 2000 godina p.n.e. do 9. stoljeća, kad je uveden papir.

Otkriće papira pripisuje se Kinezima nekoliko stoljeća prije nove ere. Koristio se za različite svrhe, a

upotreba papira za pisanje datira od 2. stoljeća. Svoju vještinu proizvodnje papira čuvali su tajnom

više od 700 godina, sve dok neki kineski proizvođači papira nisu bili zarobljeni od strane muslimana i

odvedeni u Samarkand, u Uzbekistan. Evropljani su konačno savladali vještinu izrade papira naučivši

je od muslimana oko 1200. godine. Prva tvornica papira u Evropi počinje s radom u Italiji 1276.

godine- tvornica Fabriano, čiji su papiri i danas među najkvalitetnijima. Suvremena proizvodnja

papira u kojoj je drvo glavna sirovina, datira od 1846. godine kad je proizveden prvi papir iz drvne

celuloze.

PROIZVODNJA PAPIRA

Drvo sadrži oko 50% celuloze, 30% lignina, kemiceluloze, smole i drugih primjesa. Celuloza se

odjeljuje od ostalih sastojaka kemijskom preradom drva, raskuhavanjem s natrijevim hidroksidom ili

kalcijevim hidrogensulfitom, pa se dobije natron celuloza ili sulfit celuloza. Osim celuloze, za

proizvodnju lošijih vrsta papira služi i drvenjača, koja se dobiva brušenjem drva u vodi koja

otplavljuje masu drvnih vlakanaca. Pulpa je papirna masa dobivena od različitih sirovina. Pulpi se

dodaje vezivo koje sprječava upijanje i razlijevanje boje i punila koja popunjavaju mikroskopski sitne

međuprostore između celuloznih vlakana. Papirna masa na pokretnim sitima postepeno gubi vodu.

Prolazom između valjaka, koji su na kraju procesa zagrijani, celulozna vlakna se isprepliću, zbijaju i

povezuju. Prožimanjem dodacima (vezivom, punilima, pigmentima) papirna masa se učvršćuje i

formira u list papira određene širine, debljine, gramature i kvalitete površine.

Papirna vlakanca pod mikroskopom detalji sita za papir sa vodenim pečatom

Sušenjem se celulozna vlakna dobro vezuju uz pomoć dodataka, ali i vodikovim vezama između

molekula celuloze. Kvaliteta papira ovisi o čistoći celuloze i dužini celuloznih vlakanaca.

Sirovine za najkvalitetnije vrste papira su lanene, konopljine i pamučne krpe ili vlakana lana,

konoplje, pamuka, duda (kineski papiri), bambusa (japan papir).

Cijenjeni su, posebno za umjetničke svrhe, ručno proizvedeni papiri iz otpadaka lana, konoplje,

pamuka. Karakteristike ručno proizvedenog papira su nejednaki i istanjeni rubovi kao i specifična

struktura koja ovisi o vrsti sita na kojem se pulpa cijedi i prešanjem formira u list papira (slika 3.2). U

2

odnosu na strojno proizvedene papire, ručno proizvedeni papiri manje podliježu utjecaju vlage i

trajniji su.

PAPIR KAO NOSITELJ SLIKE

Papir spada u grupu lakih i elastičnih nositelja slike. Već su Rembrandt, Rubens, i drugi poznati slikari

koristili papir za djela manjih formata. Ti su papiri ručno proizvedeni od otpadaka lana, konoplje ili

pamuka. Današnji papiri proizvode se strojno, a kao sirovina se koristi celuloza drva. Papiri od krpa

su bolji, ali i skuplji. Dobre vrste strojno proizvedenih papira dobivaju se miješanjem celuloze drva i

krpa lana, konoplje ili pamuka. Deblji papiri koriste se za nositelje slike.

Debljina strojno proizvedenog papira je obično od 0,1-0,3 mm. Gramatura papira je 100-300 g/m2,

a širina 150 - 200 cm.

Najčešće se koristi natron papir (nije bijeljen pa ima smeđu boju). Čvrst je i žilav, može se napeti na

okvir kao i platno, preparirati veća površina i rezati na potrebne formate. Ako je dobro obrađen može

biti dobar nositelj za skice i manje studije. Po gramaturi spada u polukartone (150-250 g/m2).

Napinjanje papira na okvir

Celuloza papiru daje svojstvo higroskopnosti. Papir na vlazi bubri, sušenjem se skuplja i uteže pa se

može, ako je dovoljno čvrst, nategnuti na okvir.

Za napinjanje papira koristi se čvrsti drveni okvir i do 150 cm širine, 2,5-3 m dužine, širine letvi 10-

12 cm. U okviru većih dimenzija potrebna je središnja letva kako bi se spriječilo izvijanje okvira pri

stezanju papira. Papir se prilikom napinjanja i obrade steže više nego platno, zato se koristi čvrsti jači

okvir. Papir se reže za 8-10 cm više za prijevoj sa svake strane okvira. Odrežu se sva četiri ugla papira

u dijagonalnom smjeru. Strana papira koja će se obrađivati okrene se prema gore i spužvom navlaži

paralelnim potezima. Papir se pažljivo okrene, zatim se navlaži i druga strana. Papir ne smije biti

promočen. Posebno pažljivo treba postupati s papirom koji ima drvenjače jer se jačim vlaženjem lako

raspada.

Celulozna vlakna, vezivo i punilo bubre što dovodi do istezanja u smjeru dužine i širine papira pa se

papir nabora. Na papir se postavi okvir, pravilno okrenut prema papiru (istak ili zaobljeni krajevi

okvira okrenu se prema papiru) i lijepi ljepilom topljivim u vodi (glutolin- po sastavu je

metilceluloza, reverzibilno ljepilo, u vodi bubri i prelazi u viskoznu bezbojnu masu koja nije

pokvarljiva). Lijepljenje počinje nanošenjem ljepila na poleđinu duže letve i priležeći prijevoj papira.

Nastavlja se pritiskom na prijevoj suhom krpom od sredine prema krajevima bez zatezanja prijevoja.

Prelazi se na drugu dužu letvu pa na kraće letve okvira. Pažnju treba obratiti na dobro zalijepljene

uglove. Papir se suši u vodoravnom položaju do sljedećeg dana. Sušenjem se papir skuplja i napinje.

Napinjanje papira na dasku

3

Slika 3. 1 Napinjanje papira na dasku

Papir se navlaži spužvom ili se, kao kod akvarel papira, položi u tacnu s vodom da se natopi. Nakon

vađenja se ocijedi, polegne na crtaću dasku nešto većih dimenzija od papira, lijepi ljepljivom trakom

(pik papir) i pusti da se osuši. Sušenjem se papir nateže.

Impregniranje papira

Za tutkaljenje papira bolje je koristiti otopinu tutkala niže koncentracije, oko 4%, ali toplu (40-450C)

da bolje penetrira u papir i učvrsti ga. Tutkalo se nanosi mekanom prirodnom spužvom u dva premaza.

Drugi premaz tutkala nanosi se ukrštenim potezima s prvim premazom čim se prvi premaz tutkala

malo upije.

Prepariranje papira

Uljena preparacija se ne koristi na papiru. Danas se često koristi disperzna preparacija koja se kupuje

gotova, ili tutkalo-kredna preparacija koja se priprema s 4-5%-tnom otopinom tutkala. Nanose se 3-4

tanja nanosa mekanom ocijeđenom četkom. Drugi sloj preparacije može se nanijeti 2-3 sata nakon

prvog sloja. Treći sloj se nanosi sljedeći dan. Prethodno je dobro drugi sloj lagano obrusiti i navlažiti.

Obrađeni papir se odreže i objesi da odleži prije slikanja.

Za slikanje se odrezani i odležani papir pričvrsti na čvrstu podlogu -lesonit ploču (vlaknatica)

ljepljivom trakom (pik papir na kojem je ljepilo dekstrin). Najbolje je koristiti ljepilo na bazi istog ili

sličnog veziva koje je i u papiru, zbog jednakih napetosti u materijalu.

Papir se može pomoću prijevoja zalijepiti na lesonit ploču. Sa svake strane se odreže više papira za

prijevoj. Ljepilom se prijevoj zalijepi na poleđinu lesonit ploče. Ploča se prekrije papirom i optereti

dok se ne osuši. Kad je papir oslikan, skida se s ploče. Suši se nekoliko mjeseci, a zatim kašira (lijepi)

na čvrstu podlogu kao što je karton,ljepenka ili lesonit.

Kaširanje papira

Oslikana strana papira okrene se prema dolje. Poleđina papira i karton premažu se ljepilom i lijepe

postepenim spuštanjem papira uz lagano pritiskanj da se istisnu zračni mjehurići i postigne dobro

spajanje. Na uglovima se papir izreže dijagonalno. Prijevoji se zalijepe na karton. Zalijepljeni papir se

optereti. Da ne dođe do krivljenja kartona kašira se i poleđina ( “kontrakaš”) papirom iste gramature

koji je kraći 2-3 cm sa svake strane. Kaširani papir se opet mora zaštititi papirom i opteretiti da se

dobro zalijepi.

Propadanje papira

Glavni sastojak papira je celuloza. Celulozna vlakna daju papiru mehaničke osobine, elastičnost i

dimenzionalnu stabilnost. Cijepanjem molekula celuloze u celuloznim vlaknima, oksidacijom i u

kiselom mediju, celulozna vlakna se razgrađuju i postaju krta pa papir propada.

4

Cijepanje molekula celuloze uzrokovano je oksidacijom kisikom iz zraka koja je potpomognuta

djelovanjem vidljivog svjetla i UV zračenjem (fotooksidacija) zbog čega dolazi do pucanja molekula

celuloze i gubitka elastičnosti i mehaničke otpornosti. Djela na papiru čuvaju se u mapama zaštićena

od svjetlosti ili u prostoru s umjerenom rasvjetom. Djelovanjem topline proces starenja i propadanja

papira se ubrzava. Papir žuti, postaje krt, gubi otpornost na savijanje. Već je i temperatura od 250C

kritična za papir. Uvjeti za čuvanje papira su temperatura oko 200C i relativna vlaga od 55-60%. U

prostoru s relativnom vlagom ispod 40% papir postaje krt. Relativna vlaga iznad 70% omogućuje

razvoj plijesni i mikroorganizama.

U papiru dobivenom iz drva prisutan je i lignin koji doprinosi kiselosti papira zbog aromatskih

spojeva koji imaju -OH grupu vezanu na benzenovu jezgru (fenoli). Lako se oksidira u obojene (žuto

do smeđe) spojeve i kisele produkte, koji dovode do hidrolize celuloze. Visoko kvalitetni papir

proizvodi se od celuloze drva koja je oslobođena lignina. Čista celuloza lana i pamuka je stabilna ako

nije izložena djelovanju vlage, plijesni i insekata. Papir dobiven od krpa ili prirodnih vlakana biljaka je

zbog toga kvalitetniji i trajniji. Papir od drvne celuloze, zbog uklanjanja drvenastih materija

kemijskom preradom drva, postaje manje elastičan jer se i molekule celuloze razgrađuju, vlakna

postaju kraća, a time i manje elastična.

Veziva se papiru dodaju da bolje povežu celulozna vlakna. Veziva sprječavaju upijanje i razlijevanje

boje (filtar papir ne sadrži vezivo). U boljim vrstama papira veziva su škrob, dekstrin, tutkalo, derivati

celuloze topivi u vodi (metilceluloza). Najlošije vezivo je kolofonij u obliku smolnog sapuna kojemu

se dodaju aluminijevi spojevi da se smola istaloži (koagulira) na vlaknima. Aluminijev ion Al3+

hidrolizira i daje vodikove ione koji uzrokuju razgradnju celuloze.

Propadanje papira uzrokuju oksidi sumpora i dušika koji nastaju izgaranjem različitih goriva. Oni s

vlagom stvaraju kiseline, koje uzrokuju kiselost papira i njegovo daljnje propadanje.

Kiselost papira (acidifikacija papira) uklanja se neutralizacijom papira vapnenom vodom Ca(OH)2

koja ima pH iznad 12.

H+ (aq) + OH

- (aq) = H2O (l)

Višak kalcijevog hidroksida s CO2 iz zraka prelazi u kalcijev karbonat CaCO3, koji se precipitira

(taloži) na i između celuloznih vlakana.

Ca(OH)2 (aq) + CO2 (g) = CaCO3 (s) + H2O (l)

U uvjetima novo nastale kiselosti, kalcijev karbonat uklanja kiselost jer prelazi u CO2 i vodu. Za

uklanjanje kiselosti može se koristiti i barijev hidroksid ili magnezijev hidrogen- karbonat,

Mg(HCO3)2..

Papiri u slikarskim tehnikama

Prema načinu proizvodnje papiri mogu biti ručno ili strojno proizvedeni. Naročito su cijenjeni ručno

proizvedeni papiri od lanenih krpa. Mnogi od njih imaju vodeni znak koji je utisnut, a razlikuje se

većom ili manjom prozirnošću od ostale površine papira. Vodeni znak pokazuje pravu stranu papira

(slika 3.2).

Prema površinskoj obradi papiri mogu biti:

5

-vruće prešani (hot pressed paper, često se označava kao H.P.) glatki. Satinirani papir prolazom

između zagrijanih valjaka dobiva veću glatkoću i sjaj.

-hladno prešani papiri su zrnate strukture ( polu hrapavi i hrapavi). Hladno prešani papiri su grublji,

porozniji, slični su ručno proizvedenim papirima.

U različitim tehnikama koriste se papiri koji moraju udovoljiti zahtjevima određene tehnike.

Proizvedeni su od najfinijih sirovina, lanenih ili konopljinih vlakana.

Crtaće tehnike ugljenom, kredom ili krejonom zahtijevaju papir fino zrnate strukture. Mokre tehnike

crtanja - crtež tušem, lavirani crtež- zahtijevaju papir glatke strukture, velike dimenzionalne stabilnosti

i smanjene upojnosti. Vezivo je najčešće tutkalo, škrob daje veću upojnost i manju elastičnost.

U akvarel tehnici bjelina papira na nekim mjestima ostaje netaknuta ili zbog lazurnosti tehnike

prosijava kroz slojeve boje. Prozračnost i intenzitet boje pojačava grubo zrnata površina papira. Papiri

za akvarel najčešće pripadaju kartonima gramature 200-600 g/m2. Vezivo je i u ovim papirima

najčešće tutkalo. Često se papir i površinski tutkali kako bi se spriječilo razlijevanje boje. Površinski

tutkaljen papir ne smije se savijati jer bi sloj tutkala ispucao, a boja bi zbog veće upojnosti dobila

zagasitiji ton.

Japan papir ima specifičnu upojnost i strukturu od finih svilenih, dudovih, rižinih vlakanaca u kojoj

su, kod debljih japan papira, vidljiva grublja bambusova ili deblja svilena vlakanca što ih čini

specifičnim, kao što se vidi na slici 3.3.

Papir za gvaš je obično toniran. Koriste se tonirani crtaći papiri, akvarel papir finijeg zrna, ali i

grublje zrnati lakši kartoni.

Papir za pastel mora imati grubo zrnatu strukturu pa često sadrži punilo naneseno na jednu stranu

papira prilikom proizvodnje. Umjesto satiniranja, brušenjem površine dobiva se baršunasta struktura.

Grafički papiri moraju imati svojstvo dobrog upijanja vlage pa imaju malu količinu veziva (škrob ili

dekstrin češće nego tutkalo). Kao punilo se koristi i do 40% krede, više na gornjoj strani zbog

upojnosti grafičke boje. Minimalnim dodatkom glicerina postiže se veća elastičnost.

Paus papir je poluprozirni bezdrvni papir natopljen sušivim uljem koje jednako lomi svjetlo kao i

papirna vlakanca.

ERROR: undefined

OFFENDING COMMAND: f‘~

STACK: