pełna publikacja do pobrania

�

��

��

��

�

��

��

��!�"�!#��"�$#��#�%�&��

... Bo nie jest �wiatło, by pod korcem stało Ani sól ziemi do przypraw kuchennych, Bo pi�kno na to jest, by zachwycało Do pracy – praca, by si� zmartwychwstało…

Cyprian Kamil Norwid, Promethidion, w. 183-186

Pozna� University of Technology Main Library

SCIENTIFIC LIBRARIES IN CULTURE

AND CIVILIZATION

activity and everyday life

volume 1

PROCEEDINGS OF THE CONFERENCE

Pozna�, June 15-17, 2005

edited by Halina Gani�ska

Biblioteka Główna Politechniki Pozna�skiej


��

��

� � � �

� ��

�

tom 1

MATERIAŁY KONFERENCYJNE

Pozna�, 15-17 czerwca 2005

pod redakcj� Haliny Gani�skiej


Pozna� 2005

Patronat honorowy

Jego Magnificencja Rektor Politechniki Pozna�skiej prof. dr hab. Jerzy Dembczy�ski Rada programowa

Bogdan T. Maruszewski, Halina Gani�ska Mirosław Górny, Maria Anna Jankowska

Sekretarz naukowy Urszula Błaszczak Patronat medialny

Elektroniczna Biblioteka EBIB

Tłumaczenie tekstów na j�zyk angielski

El�bieta Kaczmarek

Opracowanie techniczne

Gra�yna Tarnawczyk przy współpracy Ewy Kołodzi�skiej © Copyright by Biblioteka Główna Politechniki Pozna�skiej

Wydanie I, Pozna� 2005

ISBN 83−−−−910677−−−−2−−−−6 Biblioteka Główna Politechniki Pozna�skiej 60-965 Pozna�, pl. M. Skłodowskiej-Curie 5 Tel. (061) 665-3519, fax (061) 665-3615 e-mail: [email protected]

V

Spis tre�ci / Contents

Słowo wst�pne / Foreword / Rektor PP, Jerzy Dembczy�ski IX

O filozofii działania i filozofii codzienno�ci słów kilka / About activity philosophy and everyday life philosophy / Halina Gani�ska XI

Sesja pierwsza / Session one O NATURZE BIBLIOTEKI NAUKOWEJ / ABOUT NATURE OF A RESEARCH LIBRARY

Zmienna czy trwała natura biblioteki naukowej? / Temporary or permanent nature of a research library? / Radosław Gazi�ski 2

Najnowsze trendy w ameryka�skich bibliotekach akademickich / The newest trends in American academic libraries / Maria Anna Jankowska 14

Biblioteki naukowe wobec kulturowych i cywilizacyjnych potrzeb społecze�stwa / The relation of scientific libraries to cultural and civilization needs of a society / Gra�yna Piotrowicz 19

Biblioteka w kulturze - kultura w bibliotece: procesy informacyjno-biblioteczne na tle polskiej kultury narodowej / The library in the culture, the culture in the library: informational-library process in relation to the polish national culture / Bo�ena Jaskowska 30

Sesja druga / Session two GLOBALIZACJA W PRACY BIBLIOTEKI / GLOBALIZATION IN LIBRARY WORK

O zjawisku globalizacji coraz bardziej widocznym w pracy bibliotek / About globalization in library work / Wanda Pindlowa 44

Biblioteka akademicka jako element globalnej cyfrowej infrastruktury informacyjnej / Academic library as an element of the global digital information infrastructure / Mirosław Górny 52

Wpływ globalizacji na dost�p do informacji naukowej i wydawnictwa naukowe / Influence of globalization on access to electronic information and scholarly publishing / Jan Andrzej Nikisch 59

VI

Rola bibliotek naukowych w rozwoju społecze�stwa wiedzy - 5 lat do�wiadcze� projektu eIFL-EBSCO w Polsce / The role of academic libraries in the development of the knowledge society - 5 years of the eIFL-EBSCO project in Poland / Teresa Górecka-Kleijs 65

Biblioteka w globalnej rzeczywisto�ci / Library in global reality / Beata Paw 77

Sesja trzecia / Session three BIBLIOTEKA – TRADYCJA I WSPÓŁCZESNO�� / LIBRARY – TRADITION AND THE PRESENT

Scientific-technical libraries of Belarus - the present state and trends / Naukowo-techniczne biblioteki Białorusi - stan aktualny i trendy / Raisa N. Suhorukova, Marina D. Âsûk 82

Biblioteka Jagiello�ska 21. wieku - tradycja i nowoczesno�� / Jagiellonian National Library of the 21st century - tradition and modernity / Danuta Patkaniowska 90

"Filozofia codzienno�ci": tradycyjne i nowoczesne formy pracy i zarz�dzania bibliotek� (na przykładzie Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego): rozwa�ania powa�ne i niepowa�ne / The “Everyday Life Philosophy”: traditional and modern professional and management activity (the example of the Library of the University of Łód�): serious and non-serious reflections / Jan Janiak, Maria Wrocławska 102

Biblioteka akademicka jako instytucja promuj�ca proces kształcenia / Academic library as the institution promoting educational process / Danuta Konieczna 111

Promocja biblioteki akademickiej: do�wiadczenia Biblioteki Głównej Politechniki Łódzkiej / Promotion of an academic library: experiences of the Main Library of the Technical University of Lodz / Iwona Sójkowska 122

Kulturotwórcza rola biblioteki naukowej na przykładzie Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu / Culture-making role of a research library with the case example of Poznan University Library / Aldona Chachlikowska 135

Jaka biblioteka potrzebna jest artystom? / What kind of library do the artists need? / Jadwiga Wielgut-Walczak 144

VII

Oczekiwania studentów w zmieniaj�cych si� bibliotekach na przykładzie trzech bibliotek wydziałowych Politechniki Cz�stochowskiej / Student expectations in the changing libraries based on the example of three faculty libraries of the Main Library of Czestochowa University of Technology / Agnieszka Majewska, Mariola Szyda 153

Jako�� usług w Oddziale Informacji Naukowej Biblioteki Głównej Akademii Pedagogicznej w Krakowie: komunikat z bada� / Quality of services in Information Department of the Main Library of Pedagogical University in Cracow: research report / Ewa Piotrowska, Renata Zaj�c 162

Sesja czwarta / Session four CYWILIZACJA CYFROWA I BIBLIOTEKA / DIGITAL CIVILIZATION AND LIBRARY

Virtuelle Fachbibliothek Technik ViFaTec / Wirtualna biblioteka techniczna ViFaTec / Engineering subject gateway ViFaTec / El�bieta Gabrys-Deutscher 172

Narodowy Uniwersalny Katalog Centralny NUKAT a przemiany w bibliotekach / National Union Catalog NUKAT and changes in libraries / Maria Burchard 181

Czy Open Access powinien by� dla nas wa�ny? / Is Open Access important? / Bo�ena Bednarek-Michalska 190

Technologie informacyjne: mi�dzy DOI a Open Access / Information technology: between DOI and Open Access / Anna Łozowska 202

Wspomaganie tworzenia katalogu czasopism elektronicznych z powi�zaniami do katalogu czasopism drukowanych na przykładzie Biblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej / Creation of electronic journals catalog with reference to the catalog of printed journals in the Main Library of the Warsaw University of Technology / Grzegorz Płoszajski 209

Rozwój katalogu komputerowego Biblioteki Głównej Politechniki Lubelskiej / Development of computer catalog of the Main Library of the Lublin University of Technology / Małgorzata Jaworowska 217

VIII

Dokumenty na no�nikach CD-ROM w polskich bibliotekach naukowych / Electronic documents on the CD-ROMs collected in Polish scientific libraries / Paweł Włodarczyk, Piotr Picheta, Piotr Miodunka 227

E-czasopisma: ich promocja i wykorzystanie - do�wiadczenia Biblioteki Jagiello�skiej i bibliotek instytutowych UJ w tym zakresie / E-journals: promotion and usage experience with Libraries of the Jagiellonian University / Maria Pawłowska, Marek Kro�niak 239

Ewolucja katalogów bibliotecznych / Evolution of library catalogs / Danuta Dados, Roman Tomaszewski 248

Wykorzystanie nowoczesnych technologii informacyjnych w bibliotece akademickiej na przykładzie Centrum Dokumentacji Europejskiej w Bibliotece Głównej Akademii Ekonomicznej w Krakowie / New information technologies in an academic library based on the example of the European Documentation Centre in the Main Library of the Cracow University of Economics in Cracow / El�bieta Kochan 259

Sesja pi�ta / Session five STATUS EDUKACYJNY BIBLIOTEKARZA / LIBRARIAN EDUCATIONAL STATUS

Status edukacyjny bibliotekarza wczoraj i dzi� / Librarian educational status – past and present / Dorota Gill-Tarnowska 268

Status bibliotekarza w bibliotece naukowej / Librarian's status in a scientific library / Bolesław Howorka 279

Bibliotekarze dyplomowani - wczoraj, dzi� i jutro / Diploma librarians - past, present and future / Wiesława Gmiterek 291

Strategia w codziennej pracy bibliotekarza / Library management strategy / Barbara Bara�ska-Malinowska 303

Warto�ci zawodowe w bibliotekarstwie w opinii bibliotekarzy i adeptów do zawodu bibliotekarskiego / Value of the profession as seen by present and future librarians / Stefan Kubów 312

Etyka w zarz�dzaniu bibliotek� - podstawowe pytania / Ethics in library management - basic problems / Magdalena Karciarz 318

IX

Słowo wst�pne

Szanowni Pa�stwo, Spotkanie konferencyjne bibliotekarzy polskich bibliotek naukowych,

uniwersalnych i technicznych z udziałem goszcz�cych w naszej Alma Mater bibliotekarzy z zagranicy jest dla nas wydarzeniem znacz�cym i radosnym. Z uznaniem odnosimy si� do tematyki spotkania, która podkre�la bezsporn� obecno�� bibliotek naukowych w kulturze i cywilizacji, a tak�e zach�ca do dyskusji nad współczesnymi zadaniami bibliotek, w tym szczególnie nad nowymi zjawiskami takimi jak: globalizacja, cywilizacja cyfrowa z bibliotek� wirtualn� oraz nowymi inicjatywami i tendencjami koniecznymi do zastosowania w bibliotekach naukowych.

Pragniemy podkre�li�, �e miejsce biblioteki w systemie edukacyjnym i naukowym jest oczywiste; niemniej jednak oczekuje si� od niej stałej aktywno�ci i wdra�ania nowych rozwi�za� pomocnych w procesie dydaktycznym i badawczym ka�dej uczelni.

Politechnika Pozna�ska w minionym roku obchodziła uroczy�cie kilka jubileuszy. Mi�dzy innymi 85-lecie wy�szego szkolnictwa technicznego w Poznaniu, 85-lecie Wydziału Budowy Maszyn i Zarz�dzania i 75-lecie Wydziału Elektrycznego. Dzieje naszej Uczelni, której pocz�tki s� �ci�le zwi�zane z Powstaniem Wielkopolskim, to uciele�nienie najambitniejszych inicjatyw, planów i zamierze�, znaczone rzetelnym, codziennym trudem wszystkich pracowników. Dzi� Politechnika Pozna�ska to o�miowydziałowa szkoła wy�sza, która kształci blisko dwadzie�cia tysi�cy studentów. Nasze osi�gni�cia naukowo-badawcze, dydaktyczne, w zakresie współpracy z innymi uczelniami i o�rodkami badawczymi zarówno w kraju, jak i za granic� ustawicznie przyczyniaj� si� do podnoszenia presti�u Uczelni. Politechnika Pozna�ska w ramach współpracy z innymi politechnikami tworzy tzw. „wirtualn� politechnik�” – czyli ofert� kształcenia przez Internet oraz uczestniczy w wielu projektach naukowo-badawczych na skal� mi�dzynarodow�.

W wizerunek Politechniki wpisana jest ju� od czasów najdawniejszych jej biblioteka. W 1919 roku istniała ju� biblioteka Pa�stwowej Wy�szej Szkoły Budowy Maszyn, a od wrze�nia 1945 r. biblioteka główna Szkoły In�ynierskiej w Poznaniu. Dziesi�� lat pó�niej została ona bibliotek� Politechniki Pozna�skiej.

�ycz� wszystkim Pa�stwu owocnych obrad oraz udanego pobytu w Politechnice i w Poznaniu.

Jerzy Dembczy�ski

Rektor Politechniki Pozna�skiej

O filozofii działania i filozofii codzienno�ci słów kilka Filozofia, gr. philosophia dosłownie ‘umiłowanie m�dro�ci; wiedza

racjonalna, nauka’, która jest wa�n� form� �wiadomo�ci społecznej i która wyra�a ogólne pogl�dy na �wiat i pozycj� człowieka w �wiecie, skłoniła mnie do podj�cia próby refleksji filozoficznej1. Refleksji w odniesieniu do naszej pracy bibliotekarskiej, do naszych działa� i czynno�ci codziennych, które podejmujemy w społecze�stwie i dla społecze�stwa, aby za�wiadcza� i zaznacza� oczywist� obecno�� bibliotek w kulturze i cywilizacji, od czasów najdawniejszych. Jako �e konferencje organizowane przez biblioteki naukowe s� znakomitym forum do gł�bszych, równie� filozoficznych spojrze� na nasz obszar działania i oddziaływania, odwa�yłam si� zaproponowa� Pa�stwu, uczestnikom tego spotkania, takie podej�cie.

Szperaj�c w literaturze filozoficznej, dotarłam – mam nadziej� – do nowo�ytnych pocz�tków „filozofii działania” i „filozofii codzienno�ci”, obecnych w my�li filozoficznej, co najmniej od 18. wieku pocz�wszy.A wi�c przede wszystkim do my�liciela 18-wiecznej filozofii nowo�ytnej, Immanuela Kanta (1724-1804), który urodził si�, prze�ył i zako�czył �ycie w Królewcu. Po ponad 60-ciu latach pracy, ogłosił dzieło Krytyka praktycznego rozumu (Kritik der praktischen Vernunf), 17882.

Dzieło to dotyczy etyki; I. Kant szukał w Krytyce praktycznego rozumu prawd w normach d z i a ł a n i a (po odnalezieniu prawd powszechnych i koniecznych w nauce w Krytyce czystego rozumu). Filozofia działania wg Kanta dotyczy woli i obowi�zku: cenna jest tylko d o b r a wola, a jest ona dobra tylko wtedy, gdy usiłuje spełni� obowi�zek; istot� obowi�zku widział w podporz�dkowaniu si� prawu; dlatego te� jego etyka była uniwersalistyczna3. St�d bezwarunkowe nakazy, tzw. imperatyw kategoryczny, zawarty w trzech formułach: (1)”post�puj tak, aby� mógł chcie�, aby zasada twego post�powania była prawem powszechnym”; (2) „post�puj tak, aby ludzko�� nigdy tobie ani innym jednostkom nie słu�yła za �rodek, lecz zawsze była celem”; (3)”post�puj tak, aby� swoj� wol� mógł uwa�a� za �ródło prawa powszechnego”4. Zatem norm� moralno�ci w działaniu jest u Kanta prawo, a nie dobro.

W ko�cu 19. wieku w Stanach Zjednoczonych powstał kierunek filozoficzny zwany pragmatyzmem, postuluj�cy praktyczny sposób my�lenia i działania, który uzale�niał prawdziwo�� twierdze� od skutków praktycznych, czyli przyjmował u � y t e c z n o � � za kryterium prawdy. W 1890 r. powstał pierwszy zarys teorii sprawnego działania (A.V. Espinas), zwanej prakseologi�,

1 Kopali�ski W.: Słownik mitów i tradycji kultury. Pa�stw. Inst. Wydaw., Warszawa 1987, s. 285. 2 Jest to dzieło z okresu krytycyzmu, z tzw. trzech krytyk tak�e dwie inne krytyki: pierwsza Krytyka czystego rozumu (Kritik der Reiner Vernunft), 1781, 2 wyd. 1787 i trzecia Krytyka władzy s�dzenia (Kritik der Urteilskraft), 1791. 3 Tatarkiewicz W.: Historia filozofii. Pa�stw. Wydaw. Nauk., Warszawa 1990, t.2, s.178; [tak�e] Solomon R.C., Higgins K.M.: Krótka historia filozofii. Prószy�ski i S-ka, Warszawa 1997, s. 248. 4 Cyt. za: Legowicz J.: Zarys historii filozofii.Wiedza Powsz., Warszawa 1980, s. 364.

XII

nauk� o usprawnianiu działa�, dotycz�c� wszelkiego celowego działania ludzkiego 5.

Nie sposób tutaj pomin�� jednego z jej współtwórców i pioniera teorii sprawnego działania , tj. profesora Tadeusza Kotarbi�skiego i jego Traktatu dobrej robocie, 1955. W pó�niejszej pracy Hasło dobrej roboty, 1968 pisze: …”Autor b�dzie rad, je�eli Czytelnik po zaznajomieniu si� z zawarto�ci� ksi��ki u�wiadomi sobie, �e sam te� jest prakseologiem, �e nim był od dawna i musi nim by� nadal; mo�e by� tylko prakseologiem bardziej lub mniej umiej�tnym, bardziej lub mniej �wiadomym tre�ci własnego jestestwa. 19 II 68.”6

T. Kotarbi�ski wskazuje m.in. na utylitarne oceny działania z punktu widzenia tzw. walorów technicznych (przydatno�ci, celowo�ci ogólnej…), co sprowadza si� do dwóch głównych zalet: skuteczno�ci i gospodarno�ci, czyli ekonomiczno�ci. Oceny sprawno�ciowe dotycz� wszystkich wielkich dziedzin działalno�ci, tak�e szkolnictwa, i podlegaj� prawom skuteczno�ci i gospodarno�ci działa�. We wszystkich dziedzinach działa� wyst�puj� zale�no�ci dotycz�ce tworzywa działa�; mamy w działaniach do czynienia z celowo post�puj�cymi osobnikami; do skutku dochodz� nie tylko działania indywidualne ale i zespołowe (ł�czno�� wspólna), z dbało�ci� o jak najwi�ksze powodzenie cało�ci. Wa�ne s� tak�e zasoby mo�liwo�ci (koszty, jedno- lub wielokierunkowo�� działania), a tak�e systematyzacja działa� oraz organizacja i kierownictwo….”To dobrze, �e prakseologia u nas si� rozwija. Musimy si� przecie� wzi�� za pazury, �eby pracowa� jak najsprawniej, a to chyba jasne, �e kultura prakseologiczna mo�e si� do tego walnie przyczyni�”…7. Tyle T. Kotarbi�ski.

Dzi� mamy wiele rozwa�a�, analiz i bada� porównawczych , a tak�e konferencji w �wiecie bibliotekarskim, dotycz�cych sfery zarz�dzania bibliotek� oraz sfery informacji, komunikacji naukowej i technologii informacyjnych 8; czy� nie s� one w istocie kontynuacj� i rozwini�ciem wskaza� profesora Kotarbi�skiego na temat strategii i stylu działania w bibliotekach naukowych?

Pozostaje jednak jeszcze temat podniesiony przez najwi�kszy autorytet przełomu tysi�cleci. Otó� współczesn� syntez� filozofii działania, z punktu widzenia u�yteczno�ci i dobra, przedstawił Jan Paweł II (1920-2005). Zastanawiaj�c si� nad u�yciem wolno�ci w wymiarze etycznym – to znaczy od wymiaru dobra i zła moralnego - u�ywa podziału etycznego :…” Jest to podział, a raczej rozró�nienie dobra godziwego (bonum honestum), dobra u�ytecznego (bonum utile) oraz dobra przyjemnego (bonum delectabile). Te trzy odmiany dobra okre�laj� ludzkie działanie w sensie organicznym. Działaj�c, człowiek wybiera jakie� dobro, które dla tego działania staje si� celem. Je�eli podmiot wybiera bonum honestum, jego cel jest zgodny z sam� istot� przedmiotu działania, a wi�c jest to działanie słuszne. Kiedy za�

5 Por. filozofi� działania M. Blondela (1861-1949, L’action, 1893), filozofa francuskiego, przedstawiciela modernizmu, który swoj� filozofi� działania traktował jako podstaw� filozofii chrze�cija�skiej; miała ona wpływ na my�l chrze�cija�sk�, zwłaszcza we Francji. 6 T.Kotarbi�ski: Hasło dobrej roboty. ”Wiedza Powszechna”, Warszawa 1984, s. 12. 7 Tam�e, s. 21. 8 Por. Przestrze� informacji i komunikacji społecznej, pod red. M. Kocójowej. Wydaw. Uniw. Jagiel., Kraków 2004 [oraz] Edukacja na odległó�c: nowe technologie w informacji i bibliotekarstwie, red. nauk. M. Kocójowa. Wydaw. Uniw. Jagiel., Kraków 2003.

XIII

przedmiotem wyboru jest bonum utile, celem jest korzy��, jak� czerpie podmiot. Problem odpowiedzialno�ci moralnej pozostaje jeszcze otwarty; tylko w przypadku gdy działanie, z którego wynika dobro u�yteczne, jest godziwe, i godziwe s� �rodki, równie� cel osi�gni�ty mo�na uzna� za godziwy[…] Utylitaryzm zapomniał o pierwszym i podstawowym wymiarze dobra, jakim jest bonum honestum. Utylitarystyczna antropologia i wynikaj�ca z niej etyka wychodz� z zało�enia, �e człowiek zasadniczo d��y do korzy�ci własnej i korzy�ci grupy, do której nale�y. Ostatecznie korzy�� osobista czy kolektywna jest celem jego działania[...] Według wizji utylitarystycznej, człowiek szuka w swoich działaniach przede wszystkim przyjemno�ci, a nie godziwo�ci (honestum)”... Jan Paweł II odnosi si� tak�e do my�li I. Kanta; powiada tak:… „Odpowied� na etyk� utylitarystyczn� znalazła si� w filozofii Immanuela Kanta. Filozof z Królewca słusznie dostrzegł, �e to wysuni�cie przyjemno�ci na pierwszy plan w analizie ludzkiego działania jest niebezpieczne i zagra�a samej istocie moralno�ci[…]Nie wrócił jednak do tradycji bonum honestum”… opartej na koncepcji tomizmu9.

Pozostaje zatem pytanie, czy i na ile w naszej pracy bibliotekarskiej jeste�my w stanie sprosta� przedstawionym zagadnieniom filozofii działania?

Profesor Maria Szyszkowska, filozof człowieka i filozof kultury, mówi

o Kancie: ”Nie znałam go, cho� był moim Ojcem. A w filozofii Kanta zawarty jest nakaz działania, zgodny z poczuciem własnej powinno�ci. Kult obowi�zku przenika kantowsk� filozofi� człowieka” 10. Przewodni� my�l� filozofii codzienno�ci (powołanej przez M. Szyszkowsk� w połowie l. 80.), której obecno�� widzi w �yciu codziennym (a nie tylko jako wiedz� odległ� od rzeczywisto�ci), jest niezgoda na rezygnacj� z własnego „ja”, niezgoda, by poddawa� si� rzeczywisto�ci, zamiast j� przetwarza�; powinno�� czerpania z tej filozofii takich warto�ci, które nadaj� naszemu istnieniu wy�szy wymiar.11

Filozofia codzienno�ci musi zrezygnowa� z postawy wy�szo�ci wobec do�wiadczenia potocznego 12, jest pomocna w my�leniu samodzielnym, niezale�nie od narzucanych schematów. Profesor Szyszkowska zach�ca nas do my�lenia twórczego, które w moim mniemaniu jest nam bardzo potrzebne w naszych czasach, w których szybkie przemiany, czy procesy technologiczne i cywilizacyjne wymagaj� równie� zmiany naszych przyzwyczaje�, stabilizacji i mentalno�ci.

Jak ma, czy raczej jak mo�e wygl�da� stosowanie tej filozofii w bibliotece naukowej? W moim mniemaniu, filozofia codzienno�ci odnosi si� do postaw indywidualnych, do ka�dego z nas z osobna, pracuj�cego w bibliotece naukowej. To, co proponuje filozofia codzienno�ci, jest propozycj� godn� zastanowienia si� - stanowi sprzeciw wobec niedostatku prawdy w sferze j�zyka, sprzeciw wobec niezadawania sobie gł�bszych pyta�, sprzyjaj�cych

9 Jan Paweł II: Pami�� i to�samo��: rozmowy na przełomie tysi�cleci. Wydaw. „Znak”, Kraków 2005, rozdział 7. O wła�ciwe u�ywanie wolno�ci, s. 41-46. 10 M. Szyszkowska: Spotkania w salonie. Twój Styl, Warszawa 1998, s. 96. 11 Tam�e, s. 91. 12 Tam�e, s. 93.

XIV

powstawaniu mitów, a tak�e przeciwdziała nieporozumieniom w skali społecznej13.

Biblioteka, ze swej natury, bez wzgl�du na to, czy jest uniwersalna, czy techniczna, jest instytucj� �wiata kultury i jako skarbnica pi�miennictwa stanowi swoisty „zapis” poziomu rozwoju cywilizacji społecze�stw. Zatem powinni�my j� codziennie kształtowa� na miar� naszych mo�liwo�ci, czyli poziomu kultury społecznej, organizacyjnej14 i technicznej15

. Przenosi� i stosowa� ogólne stwierdzenia do tego, co zindywidualizowane i rozwijaj�ce si�. Korzysta� z do�wiadczenia potocznego. Respektowa� niezb�dno�� kontaktu z drugim człowiekiem. D��y� do najwy�szych warto�ci, dobra najwy�szego. Kreowa� tzw. radosn� postaw� �yciow�; postawa …”radosna, płyn�ca z niezmienno�ci naszych stara�, by stwarza� si�, z zadowolenia ze zmierzania do ustalonych przez siebie celów, poł�czonego z nadziej� powodzenia”…16 stanowi przeciwwag� postawie pełnej niezadowolenia, rozgoryczenia i rezygnacji . D��y� do przezwyci��ania jednostronnego na�wietlania problemu oraz wpływa� na kształt rzeczywisto�ci17.

My�l�, �e warto tak�e po�wi�ci� kilka słów codziennej pracy fizycznej w bibliotece naukowej, której istot� jest przemieszczanie ksi��ek i praca z ksi��k�, szczególnie w magazynach i czytelniach. Otó� Maria Szyszkowska pisze, �e …”o powołaniu do wykonywania jakiego� zawodu, zwłaszcza zawodu fizycznego, mówi si� z za�enowaniem, po cichu, z l�kiem by nie wyda� si� �miesznym. Równie� dziwaczne czy anachroniczne wydaje si� odwoływanie do poczucia honoru zwi�zanego z wykonywaniem jakiego� zawodu…By� człowiekiem honoru, to znaczy wypełnia� szereg czynno�ci w swojej pracy z poczucia obowi�zku, wewn�trznej powinno�ci, nie za� ze wzgl�du na przewidywane korzy�ci. To znaczy nie zawodzi� pokładanego przez innych zaufania i czu� si� zwi�zanym podj�tymi przez siebie obowi�zkami”18.

Zatem z cał� pewno�ci� mo�emy powiedzie�, �e bibliotekarz jest człowiekiem honoru.

Halina Gani�ska

13 Por. Bauman Z.: Wiek kłamstwa. Jacek �akowski rozmawia z Zygmuntem Baumanem. „Niezb�dnik Inteligenta”: dod. tyg. „Polityka”, nr 50 (2482), 2004. 14 Por. Zybert E.B.: Kultura organizacyjna w bibliotekach: nowe i stare idee w zarz�dzaniu bibliotek�. Wydaw. SBP, Warszawa 2004 15 Por. Technika: spojrzenie na dzieje cywilizacji. Wydaw. Nauk. PWN, Warszawa 2003 [oraz] Virilio P.: Zawsze musi by� jaki� kozioł ofiarny. „Forum”, nr 2 (2055), 2005. 16 M. Szyszkowska: op.cit., s. 91 17 Tam�e, s. 93-94. 18 Tam�e, s. 34. Por. M. Szyszkowska: Twórcze niepokoje codzienno�ci. Twój Styl, Warszawa 1999.

S e s j a p i e r w s z a / S e s s i o n o n e

��

��

B I B L I O T E K I N A U K O W E W K U L T U R Z E I C Y W I L I Z A C J I

Radosław Gazi�ski Uniwersytet Szczeci�ski w Szczecinie Biblioteka Główna [email protected]

Zmienna czy trwała natura biblioteki naukowej? Temporary or permanent nature of a research library?

Abstrakt Pocz�tek ka�dego stulecia był postrzegany przez ludzi jako pocz�tek nowych czasów i zawsze niósł ze sob� potrzeb� dyskusji o przyszło�ci. Podobna sytuacja ma miejsce dzisiaj w Polsce, w pierwszych latach XXI wieku. Trwaj� spory o kształt Polski, jej rol� we współczesnej zjednoczonej Europie oraz wiecie. Mniej lub bardziej burzliwe dyskusje obejmuj� ró�ne �rodowiska w kraju, w tym tak�e i �rodowisko bibliotekarskie. W jakim kierunku pod��aj� polskie biblioteki naukowe? Czy b�d� tylko i wył�cznie miejscem przechowywania informacji, po które drog� internetow� b�d� zgłasza� si� interesanci? Czy organizm biblioteczny podlega współcze�nie intensywnym zmianom? Co wreszcie w bibliotece naukowej jest trwałe i niezmienne? Takie i podobne pytania zadaje sobie dzisiaj cz�� polskich bibliotekarzy pracuj�cych w bibliotekach naukowych. W niniejszym referacie autor b�dzie próbował, z punktu widzenia historyka-archiwisty, odpowiedzie� na pytanie co jego zdaniem jest trwałe i niezmienne w organizmie bibliotecznym.

Słowa kluczowe cywilizacja; biblioteka naukowa; funkcje biblioteki

Abstract The beginning of each century has always been perceived as the beginning of a new era thus spurring discussions on the future. We witness similar situation today in Poland, in the first years of the 21st century. There are debates about Poland and its role in today’s united Europe and world. More or less lively discussions take place in various circles in Poland, including library circles. What are Polish research libraries aiming at? Will their role be merely to store information which will be accessed through Internet by those who need it? Is the “library organism” affected by contemporary significant changes? And, finally, what is permanent and unchangeable today in a research library? Those and similar questions are asked today by Polish librarians who work in research libraries. The author of the paper attempts to answer, from the viewpoint of a historian-archivist, what is permanent and unchangeable in the library organism.

Key words civilization; science library; library function

1. Wprowadzenie Słowo pisane jest jednym z fundamentów ludzkiej kultury i cywilizacji.

Odk�d człowiek posiadł sztuk� pisania i czytania mógł wr�cz w sposób nieograniczony gromadzi� wiedz�, a przez to osi�ga� wy�sze stadia rozwoju. Słowo pisane nie tylko utrwaliło ludzk� my�l, ale pozwoliło na jej przekazywanie bez konieczno�ci bezpo�redniego kontaktu mi�dzy przekazuj�cym tekst a słuchaczem. Miejscem przechowywania ludzkich my�li

Zmienna czy trwała natura biblioteki naukowej? 3

od czasów staro�ytnych stała si� wła�nie biblioteka1. Od samego pocz�tku biblioteki miały powa�n� konkurencj� w postaci archiwów. Te ostatnie przechowywały głównie �wiadectwa działalno�ci ludzkiej. W staro�ytno�ci cz�sto biblioteki i archiwa znajdowały si� w tych samych pomieszczeniach i były nadzorowane przez te same osoby bibliotekarzy-archiwistów (królewska biblioteka i królewskie archiwum przy królewskiej kancelarii). Z czasem jednak obie instytucje zostały na stałe rozdzielone.

Nasze rozwa�ania zacznijmy zatem od ustalenia ró�nic mi�dzy ksi��kami (materiałami bibliotecznymi) a archiwaliami (materiałami archiwalnymi). Dzisiaj, przynajmniej z punktu widzenia formalnego, mo�na je do�� łatwo rozpozna�. Ksi��ka jest zawsze wielonakładowa, za� materiały archiwalne unikatowe. W czasach przed pojawieniem si� druku ró�nica ta wcale nie była a� tak wyra�na i jednoznaczna. W tej sytuacji warto wskaza� na ró�nic� genetyczn�. Wydaje si�, szczególnie w odniesieniu do humanistyki, �e archiwalia s� pierwotne w stosunku do ksi��ek. Najlepszym przykładem ukazuj�cym ten stan rzeczy mog� by� szeroko poj�te nauki historyczne w których �ródło historyczne-archiwalne zdecydowanie wyprzedza ksi��k�2. Historyk analizuje �ródła zadaj�c im pytania badawcze. W efekcie tej pracy powstaje narracja historyczna, która jest główn� tkank� dzieła historycznego. ródło archiwalne, jego interpretacja, wiedza poza�ródłowa autora oraz znajomo�� literatury przedmiotu pozwalaj� zrekonstruowa� przeszło�� opisan� nast�pnie w ksi��ce. Dzieła historyczne, chocia� nie tylko one, s� dodatkowo mocniej ni� �ródła archiwalne ska�one indywidualnym podej�ciem badacza zale�nym od jego pogl�dów, wychowania, do�wiadczenia �yciowego itp. W tej sytuacji od lat w�ród historyków pokutuje pogl�d mówi�cy o tym, �e „ka�de pokolenie pisze swoj� histori�”. Ale archiwum jest tak�e podstawowym warsztatem pracy nie tylko dla historyka, ale równie� dla etnologa, historyka sztuki, j�zykoznawcy, a w du�ej mierze socjologa, politologa czy archeologa3. Mo�na wi�c stwierdzi�, �e archiwum pełni słu�ebn� rol� głównie wobec tych dziedzin wiedzy, które zwracaj� si� w swych badaniach przede wszystkim do czasów minionych. Natomiast du�a cz�� nauk opisuj�cych zło�ono�� współczesnego wiata, w tym nauki eksperymentalne, wymaga odmiennego podej�cia i cz�sto drogiego warsztatu badawczego (licznych urz�dze�). Badacz uzbrojony w odpowiedni sprz�t stara si� pozna� prawa kieruj�ce otaczaj�ca go rzeczywisto�ci�. W tym przypadku �ródłem staje si� zapis eksperymentu, obserwacji czy te� sprawozdanie z przeprowadzonego badania. Natomiast sporz�dzony na ich podstawie artykuł b�d� ksi��ka s� wtórnie utrwalon� my�l� przefiltrowan� przez umysł badacza. Podsumowuj�c dotychczasowe ustalenia nale�y stwierdzi�, �e biblioteki naukowe przechowuj� zapisane my�li ludzkie

1 Porównaj: Cudnik Z.: Skarbnice wiedzy. Ossolineum, Wrocław 1980, s. 8-24 [oraz] Bie�kowska B., Chamerska H.: Tysi�c lat ksi��ki i bibliotek w Polsce. Ossolineum, Wrocław 1992, s. 5-196. 2 Porównaj dywagacje o dokumentach pierwotnych i pochodnych w pewnym stopniu pokrywaj�cych si� z podziałem na �ródła archiwalne i materiały biblioteczne: Sordylowa B.: Z problematyki bibliotek i informacji naukowej. Wydaw. Nauk. PAN, Warszawa 1997, s. 82. 3 W przypadku archeologów, historyków sztuki, etnologów trzeba podkre�li�, �e nauki te obok �ródeł pisanych, archiwalnych korzystaj� tak�e z tzw. �ródeł materialnych gromadzonych głównie w muzeach.

Radosław Gazi�ski 4

wtórne wobec �ródeł archiwalnych ukazuj�cych przede wszystkim działalno�� człowieka. Czy w takim wypadku biblioteki naukowe mo�na tak�e nazywa� „zbiorami zasobów informacji gdy zasób jest rozumiany jako grupa �ródeł informacji o podobnych cechach”4? Czy w takim razie nazwanie ksi��ki �ródłem informacji nie jest przypadkiem nowoczesnym okre�leniem dawnego stwierdzenia, �e ksi��ka jest zapisem my�li ludzkiej? Wiele na to wskazuje, chocia� gor�co oponowałbym przeciwko uznawaniu zbiorów bibliotecznych za �ródła, zawarowuj�c ten termin wył�cznie dla zasobów archiwalnych.

2. Charakterystyka organizmu bibliotecznego i jego funkcji Je�eli zało�ymy, �e biblioteki naukowe s� miejscem przechowywania

my�li ludzkich nie maj�cych charakteru �ródeł archiwalnych, to zastanówmy si� jaka cz�� organizmu bibliotecznego jest jego sercem. Dla mnie nie ulega �adnej w�tpliwo�ci, �e najwa�niejszym punktem w bibliotece naukowej jest miejsce przechowywania zbiorów (magazyn), a funkcje gromadzenia i przechowywania s� dla tego typu instytucji (tak�e dla archiwów) pierwotne lub główne. Nie mo�na sobie bowiem wyobrazi� czytelników, obecnie coraz cz��ciej okre�lanych u�ytkownikami5 bez ksi��ek. W tej sytuacji wydaje si� wi�c, �e wobec gromadzenia i przechowywania wszystkie inne funkcje bibliotek s� wtórne6.

To prawda, �e literatura dotycz�ca bibliotek, tworzona w dobie intensywnej informatyzacji wiata, wskazuje jednoznacznie na wzrost wagi funkcji udost�pniania poł�czonego z informacj�. Ale czy oznacza to, �e dzisiejsza biblioteka naukowa to wył�cznie instytucja, której głównym zadaniem jest udost�pnianie informacji? Natomiast pozostałe funkcje s� traktowane jako pomocnicze i patrzy si� na nie wył�cznie przez pryzmat najwa�niejszej to jest udost�pniania i informacji. Usługi informacyjne, chocia� obecnie niezwykle wa�ne, nie mog� by� w �adnym razie traktowane jako cała biblioteka. Nale�y w tym miejscu zaznaczy�, �e wiele bibliotek naukowych posiada bardzo cenne i unikatowe zbiory. Zbiory owe to w du�ej mierze materiały typowo archiwalne, które zamiast do archiwów trafiły wła�nie do bibliotek. Jest to polska specyfika, wynikaj�ca ze skomplikowanych losów narodu w 19. wieku. W czasie zaborów patriotycznie nastawieni obywatele ch�tniej przekazywali tzw. pami�tki narodowe do kierowanych przez Polaków bibliotek, ni� do kontrolowanych przez władze zaborcze archiwów. W nowej sytuacji nale�ałoby równie� zapyta�, czy gromadzenie czasopism i ksi��ek na no�nikach elektronicznych i takie same ich udost�pnianie powoduje zmian� ustalonych funkcji biblioteki? Obecnie coraz wyra�niej podkre�la si�, �e przechowywanie, gromadzenie, opracowywanie i katalogowanie zbiorów to funkcje dominuj�ce w bibliotekach przeszło�ci. Dzisiaj najwa�niejsz� misj� biblioteki ma by� upowszechnianie posiadanych zasobów informacji. Za� do

4 Górny M.: Ocena efektywno�ci udost�pniania informacji w bibliotekach naukowych. Wydaw. Nauk. UAM, Pozna� 1999, s. 7, 59-65. 5 Wojciechowski J.: Praca z u�ytkownikiem w bibliotece. Wydaw. SBP, Warszawa 2000, s. 9. 6 Porównaj: Eco U.: O bibliotece. Ossolineum, Wrocław 1990, s. 10-11.


interesuj�cych nas instytucji nie przychodzi ju� czytelnik - u�ytkownik, lecz odbiorca informacji7. Obecnie wi�c biblioteka nie skupia si� na sobie, lecz cało�� działa� jest kierowana w stron� u�ytkownika8. To tradycja 19.-wieczna uczyniła z bibliotek głównie magazyny, a z bibliotekarzy osoby opracowuj�ce zbiory9. Sugestie zawarte we współczesnej literaturze uwa�am za nie do ko�ca prawdziwe. Zbiory biblioteczne od pocz�tku istnienia bibliotek były gromadzone, przechowywane, opracowywane i udost�pniane odbiorcom. Wszystkie te funkcje s� aktualne po dzie� dzisiejszy10. A u�ytkownik-czytelnik był w bibliotece od zawsze i korzystał z jej odpowiednio „uło�onego” ksi�gozbioru. W moim odczuciu teza mówi�ca, �e funkcje gromadzenia i przechowywania s� charakterystyczne wył�cznie dla bibliotek staro�ytno�ci, �redniowiecza czy czasów nowo�ytnych nie jest zgodna z prawd�. Podobnie zawsze od kiedy istniały biblioteki gromadz�ce my�l ludzk�, istnieli równie� czytelnicy. Oczywi�cie ich liczba nie była du�a, wr�cz znikoma, ale z drugiej strony, czy mo�na oczekiwa� „masowego czytelnictwa” od społeczno�ci analfabetów. Elity posiadaj�ce t� umiej�tno�� stanowiły w omawianych epokach w�ski margines w stosunku do całego społecze�stwa. A czy dzisiaj sytuacja z wolna nie staje si� podobna do tej w odległych epokach? Przewa�a� zaczyna (wraz z dominacj� telewizji jako głównego �ródła informacji i rozrywki) kultura obrazkowa, ro�nie liczba funkcjonalnych analfabetów, stopniowo spada ilo�� czytelników, tak�e w cz��ci bibliotek11.

Wyobra�my sobie teraz bibliotek� sprzed kilkuset lat12. Sale biblioteczne czasów nowo�ytnych stanowiły poł�czenie magazynu z lektorium. Na miejscu w regałach, cz�sto si�gaj�cych od podłogi po strop, stoj�cych pod �cianami stały ksi�gi, z których korzystano nie opuszczaj�c biblioteki. W �redniowieczu w takiej czytelni-magazynie cenniejsze ksi�gi przykuwano ła�cuchami do pulpitów. Dopiero wzrost liczby ksi��ek w 19. stuleciu rozdzielił magazyn od czytelni. Ł�czenie lektorium z magazynem stawało si� niemodne i nienowoczesne. Ale w czytelniach zawsze pozostał ksi�gozbiór podr�czny.

Z czasem za bibliotek� marze� zacz�to uznawa� tak�, w której czytelnik ma jak najwi�kszy dost�p do tzw. ksi�gozbioru wolnego, a stosunek ksi�gozbioru otwartego do zamkni�tego uwa�ano za wyznacznik nowoczesno�ci13. Tylko najcenniejsze zbiory pozostały zamkni�te 7 Zybert E. B.: Kultura organizacyjna w bibliotekach. Wydaw. SBP, Warszawa 2004, s. 68 [oraz] Grygrowski D.: Dokumenty nieksi��kowe w bibliotece. Wydaw. SBP, Warszawa 2001, s. 129, 132, 136-137. 8 Porównaj: Zybert E. B.: Kultura..., s. 77 [oraz] Kisilowska M.: Misja biblioteki i bibliotekarza. [W:] Biblioteka w otoczeniu społecznym. Wydaw. SBP, Warszawa 2000, s. 104. 9 Patrz tak�e: Bibliotekarstwo naukowe, red. A. Łysakowski. Wydaw. Nauk. PWN, Warszawa 1956, s. 7, 11. 10 Porównaj chocia�by: Bibliotekarstwo, red. Z. �migrodzki. Wydaw. SBP, Warszawa 1998, s. 38-39, 47, 156-171 [oraz] Górny M.: Od gromadzenia zbiorów do zarz�dzania zbiorami. [W:] Stan i potrzeby polskich bibliotek uczelnianych: materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej (Pozna� 13-15 listopada 2002). Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu, Pozna� 2002, s. 108. 11 Akcja „Cała Polska czyta dzieciom” jest prób� odwrócenia tej niekorzystnej sytuacji. Patrz tak�e z dzisiejszego punktu widzenia na prac�: Straus G., Wolff K.: Polacy i ksi��ki: społeczna sytuacja ksi��ki w Polsce 1992 roku. Biblioteka Narodowa, Warszawa 1996, gdzie na stronach 36-37 o ekspansji kultury obrazkowej. 12 Cudnik Z.: Skarbnice..., s. 25-39 [oraz] Bibliotekarstwo..., s. 27-28. 13 Nowa biblioteka tworzy jedn� cało��, w której nie dzieli si� pomieszcze� w zale�no�ci od przeznaczenia. Czytelnie wzajemnie przenikaj� si� z magazynami i miejscami pracy bibliotecznej. Droga rozwoju bibliotek


w magazynie. Czas jak wida� zatoczył koło, wrócili�my do biblioteki ł�cz�cej w sobie magazyn z lektorium. Co w tej sytuacji jest w bibliotece zmienne, a co trwałe? Czy przypadkiem przyszło�� nie jest inaczej zorganizowan� przeszło�ci� ?

3. Stało�� funkcji i powolna ewolucja organizmu bibliotecznego Dla mnie nie ulega w�tpliwo�ci, �e organizm biblioteczny zmienia si�

niezwykle powoli, mo�na rzec ewolucyjnie. Struktura wewn�trzna biblioteki wynika bowiem z jej niezmiennych funkcji. Gdyby było inaczej, biblioteka przestałaby by� bibliotek�. W tej sytuacji obok niezmiennych głównych funkcji mamy do czynienie z powoli zmieniaj�cym si� organizmem bibliotecznym (dostosowuj�cym si� do zmiennego otoczenia)14. Mimo to w ka�dej bibliotece w ka�dej epoce potrzebne było miejsce do przechowywania i do czytania ksi��ek, trzeba było równie� posiadane woluminy spisywa�. Gromadzenie i przechowywanie zbiorów s� tak stare jak biblioteki. Nie jest bowiem wa�ne, czy jest to niewielkie pomieszczenie w roma�skim, klasztorze, gdzie w drewnianych szafach lub skrzyniach przechowywano kilkadziesi�t inkunabułów, czy te� nowoczesny magazyn wyposa�ony w regały kompaktowe, funkcja pozostaje ta sama. Nie jest istotne, czy ksi�gi s� spisane na kilku pergaminowych kartach, czy jest to typowy alfabetyczny katalog kartkowy, czy wreszcie elektroniczny katalog pokazuj�cy w cało�ci posiadane zbiory. Wszystkie te pomoce ewidencyjne ł�czy wspólne przeznaczenie, powstałe w wyniku realizacji funkcji opracowania. Na stało�� funkcji udost�pniania wcale nie wpływa to, czy czytelnikiem był �redniowieczny mnich stoj�cy i czytaj�cy przykuty do pulpitu inkunabuł, czy te� jest nim siedz�cy przed własnym komputerem w domu internauta korzystaj�cy z posiadanej przez bibliotek� i dost�pnej online elektronicznej bazy czasopism. Uniwersalne s� wi�c funkcje biblioteki i w du�ej mierze uniwersalna jest jej organizacja.

Na niezmienno�� funkcji, a w pewnym stopniu całego organizmu bibliotecznego mo�na tak�e spojrze� z punktu widzenia teorii systemów15. System w tym poj�ciu jest układem pewnych elementów powi�zanych z sob� w taki sposób, �e tworz� one jednolit� cało��. Jest to bardzo bliskie (poj�cie systemu) pogl�dom Arystotelesa, który uwa�ał, �e idealna cało�� to wi�cej ni� suma cz��ci. W tej sytuacji poj�cie systemowe powinno uwzgl�dnia� wszystkie powi�zania i oddziaływania mi�dzy elementami organizmu. Zawodzi tutaj rozumowanie Kartezjusza, który uwa�ał, �e ka�dy problem nale�y rozbija� na cz��ci składowe (elementy proste), bo jedynie to ułatwia zrozumienie cało�ci. Natura biblioteki jest zatem holistyczna, gdy� nie jest ona wył�cznie prost� przeszła wi�c od przestrzeni jednodzielnej, poprzez trójdzieln� ponownie do jednodzielnej: Cudnik Z.: Skarbnice..., s. 52-53, 70-71, 74 [oraz] Kobierska-Maciuszko E.: Budownictwo biblioteczne w ostatnim dziesi�cioleciu – główne tendencje w projektowaniu. [W:] Stan i potrzeby polskich bibliotek uczelnianych: materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej (Pozna� 13-15 listopada 2002). Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu, Pozna� 2002, s. 90-91. 14 Wojciechowski J.: Biblioteka akademicka: mo�liwe zmiany organizacji. [W:] Stan i potrzeby polskich bibliotek uczelnianych: materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej (Pozna� 13-15 listopada 2002). Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu, Pozna� 2002, s. 27, 30-31. 15 Ogólna teoria systemów, red. G. J. Klir. Wydaw. Naukowo-Techniczne, Warszawa 1976, s. 9-15.


sum� wchodz�cych w jej skład cz��ci16. Kiedy jednak na współdziałaj�cy organizm – system biblioteczny wpływaj� zmienne czynniki zewn�trzne, wówczas znajduje to swoje odbicie w powolnym lub szybszym (zale�y od wagi czynników) przekształcaniu si� samego systemu. W przypadku bibliotek klinicznym wr�cz przykładem s� zmiany wywołane rozwojem komputeryzacji i wprowadzeniem komputera do bibliotecznego organizmu17. Komputer zmienił prac� w bibliotece i w znacznej cz��ci jej struktur�, ale czy aby zmienił funkcje biblioteki? Zintegrowane systemy biblioteczne polegaj� przecie� na skomputeryzowaniu wszystkich czynno�ci w bibliotece, ułatwiaj�c przez to prac� bibliotekarzom. Wchodz�ce w skład owych systemów moduły pokrywaj� si� w istocie z niektórymi funkcjami bibliotek naukowych (gromadzenie, katalogowanie-opracowanie, udost�pnianie). W tym sensie działanie współczesnego organizmu bibliotecznego, podlegaj�cego wewn�trznej modyfikacji (na skutek czynników zewn�trznych) wynika nadal z jego podstawowych funkcji. Trzeba tu bowiem podkre�li�, �e biblioteka b�d�c wyodr�bnionym organizmem jest tak�e zorientowana na osi�ganie okre�lonych celów i zada�, w tym tak�e na cele główne: przetrwanie i rozwój. Ka�dy organizm, aby przetrwa� w otoczeniu ewoluuje, robi to tak�e organizm biblioteczny18. Ale podstawowe zadanie biblioteki - obsługa czytelników - musi by� wypełniane poprzez wyspecjalizowane procesy: gromadzenia, opracowania, przechowywania oraz udost�pniania19. Nowoczesna biblioteka jest dzisiaj rozumiana jako organizm otwarty nastawiony na usługi. Wewn�trzne procesy wynikaj�ce z podstawowych funkcji (gromadzenia, opracowania, przechowywania) podporz�dkowane zostały udost�pnianiu i informowaniu, w tym tak�e o zbiorach innych bibliotek. Ale czy nast�puj�ca na naszych oczach zmiana organizmu bibliotecznego wynikaj�ca z nacisku czynników zewn�trznych prowadzi do zmiany lub zaniku niektórych funkcji wewn�trznych? Czy grozi nam wkrótce dwumodułowa organizacja biblioteki z rozwini�tymi usługami (informacja, promocja, udost�pnianie, dost�p do zasobów innych bibliotek) oraz zanikaj�cymi czynno�ciami zaplecza (gromadzenie, opracowanie, przechowywanie)20? Wydaje si� jednak, �e owa

16 Zybert E. B.: Kultura..., s. 20-21. 17 O wspomnianych problemach mówiło si� du�o w Polsce od pocz�tku lat 90-tych 20.wieku, porównaj: Komputeryzacja bibliotek: materiały z konferencji (24-26 maja 1993 Toru�), red. B. Ryszewski. Wydaw. UMK, Toru� 1993 ; Jazdon A.: Z problemów organizacji i zarz�dzania bibliotek� uczelnian� w procesie automatyzacji. „Bibliotekarz”. 1995 nr 9, s. 7-11 ; Radwa�ski A.: Komputery, biblioteki, systemy. Wydaw. SBP, Warszawa 1996 ; Maj J., Nahotko M., Szcz�ch W.: Zastosowanie komputera w bibliotece: poradnik. Wydaw. SBP, Warszawa 1996. 18 Bolesta-Kukułka K.: wiat organizacji. [W:] Zarz�dzanie: teoria i praktyka, red. A. K. Ko�mi�ski, W. Piotrowski. Wydaw. Nauk. PWN, Warszawa 1999, s. 18, 45, 47-49. Trzeba tu podkre�li�, �e ka�dy organizm w tym i biblioteka jest sformalizowany, co ułatwia mu działanie. Biblioteka nie nastawiona na zysk, w przeciwie�stwie do organizmów rynkowych, czerpie zyski ze �rodków publicznych. Uczestniczy wi�c w grze wraz z innymi podobnymi instytucjami o zasoby z ich dysponentami. Porównaj tak�e: Wojciechowski J.: Nowe stare bibliotekarstwo. „Przegl�d Biblioteczny”. 1995 nr 1, s. 45, 47-48. 19 Wojciechowski J.: Organizacja i zarz�dzanie w bibliotekach. Wydaw. Nauk. PWN, Kraków 1997, s. 16-18, 26, 87-88, 91. Według autora, z czym si� zgadzam, biblioteki charakteryzuj� si� do�� nikł� zmienno�ci� struktur organizacyjnych, du�ym tradycjonalizmem, znaczn� sztywno�ci� procedur; wynika to przede wszystkim z korzystania przez nie z długoletniej tradycji. 20 Wojciechowski J.: Organizacja..., s. 27, 156-158.


dwufunkcjonalno�� organizmu bibliotecznego, zaznaczaj�ca si� obecnie, wcale nie wpłynie na zerwanie powi�za� mi�dzy obu tzw. modułami. Nadal b�dzie to jeden organizm dopóki b�dzie istnie� tradycyjna papierowa ksi��ka b�d� czasopismo. Z powy�szych dywagacji wypływa jeden wniosek, mianowicie biblioteka ze swoimi niezmiennymi funkcjami b�dzie trwała po kres wykorzystywania papieru jako no�nika informacji. Czy w takim razie dla bibliotek wielkim konkurentem jest Internet, który nale�y uzna� za now� wielk� superbibliotek�? Czy wystarczy, jedynie dysponowa� odpowiednim oprogramowaniem, aby przebi� si� przez zalew informacji zgromadzonych w sieci i znale�� to, czego si� poszukuje21? Czy wreszcie, jak zapowiadaj� niektórzy, koszty przechowywania kilometrów tradycyjnych ksi��ek zmusz� biblioteki do dygitalizacji zbiorów22? Czy w takim razie nasz� przyszło�ci� jest biblioteka elektroniczna23 gromadz�ca obok tradycyjnych materiałów papierowych równie� te na no�nikach elektronicznych i prowadz�ca obsług� zbiorów wył�cznie przy pomocy zintegrowanego systemu bibliotecznego? Czy te� czeka nas biblioteka cyfrowa, bez budynku i tradycyjnie rozumianych zbiorów, zarz�dzaj�ca jedynie no�nikami cyfrowymi? Dokument elektroniczny nie potrzebuje magazynu, jest przechowywany na dysku komputerowym. W tej sytuacji zanikaj� dwie tradycyjne funkcje biblioteki: gromadzenie i przechowywanie. Wizja biblioteki cyfrowej przynosi kres tradycyjnego bibliotekarstwa, powoduje �mier� biblioteki takiej, jak� dzisiaj znamy24. Tradycyjne funkcje biblioteczne w nowym cyfrowym �wiecie bez papieru przestan� by� potrzebne. W takiej sytuacji stare historyczne biblioteki posiadaj�ce egzemplarze archiwalne dawnych ksi��ek stan� si� bliskie dzisiejszym archiwom b�d� te� muzeom (literatury). Odwiedza� je b�dzie ograniczona liczba korzystaj�cych. Gdyby w przyszło�ci tak si� stało, zatoczyliby�my wielkie koło; biblioteki wraz z archiwami poł�czyłyby si� ponownie w jedn� cało��, tak jak to ju� miało miejsce w staro�ytno�ci. A dla 21 Lynch C.: Przeszukuj�c Internet. „wiat Nauki”. 1997 nr 5, s. 30-31, 33. Porównaj tak�e: Grygrowski D.: Dokumenty..., s. 148-149. 22 Lesk M.: Cyfrowe ksi��ki. „wiat Nauki”. 1997 nr 5, s. 36-37 ; Kuligowska K. J.: Ksi��ka elektroniczna - chwilowa moda czy zwiastun rewolucji w bibliotekach. „Bibliotekarz”. 1997 nr 1, s. 19-21 [oraz] Grygrowski D.: Dokumenty..., s. 125, 127-129. Niemały wpływ na rozwój takich pogl�dów maj� narastaj�ce kłopoty z rozpadaj�cym si� tzw. kwa�nym papierem. 23 Porównaj: Burton P. F.: Zintegrowane, biblioteczne systemy online: biblioteka wirtualna. „Bibliotekarz”. 1994 nr 2, s. 8-12 ; Machalska-Garbacz A.: Nasza przyszło��: biblioteka elektroniczna czy biblioteka cyfrowa. „Przegl�d Biblioteczny”. 1997 nr 2-3, s. 203-208 ; Chmielewska-Gorczyca E.: Biblioteka wirtualna – wizja czy rzeczywisto��. „Przegl�d Biblioteczny”. 1996 z. 2-3, s. 117-131 [oraz] Hollender H.: Te nieprzewidywalne biblioteki akademickie. [W:] Stan i potrzeby polskich bibliotek uczelnianych: materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej (Pozna� 13-15 listopada 2002). Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu, Pozna� 2002, s. 206, 211-212. 24 Pogl�dy na temat bliskiego kresu tradycyjnego bibliotekarstwa chocia�by: Hollender H.: Przyszło�� zawodu bibliotekarskiego. [W:] Zawód bibliotekarza dzi� i jutro: materiały z ogólnopolskiej konferencji (Nał�czów 18-20 wrze�nia 2003). Wydaw. SBP, Warszawa 2003, s. 92, 94. Nieco ostro�niejszy w swych wywodach jest Wojciechowski J.: Bibliotekarstwo: zawód czy zatrudnienie. [W:] Zawód bibliotekarza dzi� i jutro: materiały z ogólnopolskiej konferencji (Nał�czów 18-20 wrze�nia 2003). Wydaw. SBP, Warszawa 2003, s. 36-38. Porównaj tak�e pogl�dy przytoczone za: Grygrowski D.: Dokumenty..., s. 92-93. Warto wreszcie zwróci� uwag� na interesuj�ce artykuły: M. Pindlowej, M. Górnego, A. Radwa�skiego, A. Łozowskiej i J. Styli�skiej znajduj�ce si� w materiałach konferencyjnych: wiat biblioteki elektronicznej w klasycznej bibliotece naukowej: mo�liwo�ci rozwoju, uwarunkowania i ograniczenia: materiały konferencyjne (Pozna�, 19-20 marca 1998), red. H. Gani�ska. Biblioteka Główna Politechniki Pozna�skiej, Pozna� 1998, ss. 270.


nielicznych odwiedzaj�cych stałyby si� one kopalni� wiedzy o �wiecie minionym. Przedstawiony rozwój wypadków byłby tak�e zmierzchem znanej nam dzisiaj cywilizacji opartej na bezpo�rednim kontakcie z pismem. Czy rzeczywi�cie grozi mam wyj�cie z „Galaktyki Gutenberga” i kres dzisiejszej biblioteki z jej tradycyjnymi funkcjami. Pojawiaj� si� tak�e i takie głosy, �e społecze�stwo przyszło�ci b�dzie społecze�stwem ludzi nieustannie kształc�cych si� i korzystaj�cych z ró�nych form komunikacji (druk, elektronika). W takim wypadku byt bibliotek szczególnie naukowych wydaje si� nie by� zagro�onym25. Pami�tajmy równie� i o tym, �e w zalewie informacji o najnowszych no�nikach elektronicznych cz�sto zapominamy o bibliotece jako miejscu współtworz�cym kultur� ludzk�, niestety cz�sto wobec wtórnego analfabetyzmu elitarn�. W moim przekonaniu trwanie organizmów bibliotecznych z ich niezmiennymi funkcjami jest prawdopodobne do czasu istnienia ksi��ki tradycyjnej. Kiedy w takim razie nale�y si� liczy� z kresem ery papieru? Wydaje si�, �e póki co no�nik papierowy (�wiat druku) nie jest zagro�ony, a biblioteki, przynajmniej w najbli�szych dziesi�cioleciach, b�d� posiadały zró�nicowane zbiory. Eklektyczno�� zbiorów bibliotecznych warunkuje dalsze trwanie podstawowych znanych nam od stuleci funkcji bibliotecznego organizmu26. Wydaje si� równie�, �e pismo-druk, zapis mowy człowieka, b�dzie nadal najta�sz� form� komunikacji mi�dzyludzkiej i dlatego ma przed sob� jeszcze dług� przyszło��. A w bibliotekach z no�nikami papierowymi współistnie� b�d� inne formy elektroniczne27. Dodatkowo trzeba podkre�li� gigantyczne koszty przeniesienia całego dorobku my�li ludzkiej na no�niki elektroniczne28. Szczególnie jest to widoczne we współczesnej Polsce gdzie, ze wzgl�du na stan finansowania bibliotek, jest jeszcze daleko nawet do ich pełnej komputeryzacji29.

Postawiłbym w tym miejscu tak� hipotez�. Mianowicie wydaje si�, �e ludzko�� nie szybko wyjdzie z „Galaktyki Gutenberga”. Oczywi�cie w nast�pnych dziesi�cioleciach waga komunikacji elektronicznej b�dzie nadal systematycznie wzrasta�. By� mo�e internet b�dzie centralnie zarz�dzany co pachnie opłatami, niewykluczone jest tak�e ograniczenie wolno�ci (lub anarchii) przekazu. Jednak przy olbrzymiej wadze komunikacji elektronicznej pozostanie na wiecie mniejszo�� bibliofilów, miło�ników ksi��ki tradycyjnej. By� mo�e ksi��ka tradycyjna b�dzie u�ytkowana przez elity społecze�stwa przyszło�ci. Współczesne ameryka�skie badania wskazuj�, �e społecze�stwo to

25 Kołodziejska J.: Za drzwiami bibliotek. Biblioteka Narodowa, Warszawa 1996, s. 44-55. 26 Porównaj: Grygrowski D.: Dokumenty..., s. 14, 91, 115-116, 118-119, 121. 27 Wojciechowski J.: Idee i rzeczywisto��: bibliotekarstwo pragmatyczne. Wydaw. SBP, Warszawa 2002, s. 25-27, 31-32, 40-42, 97, 100. Ponadto wspomniany autor wskazuje na zniewolenie współczesnej my�li bibliotekarskiej przez paradygmat informacyjny. Dodatkowo wskazuje, �e przewidywana prywatyzacja oraz komercjalizacja systemów informacyjnych spowoduje, i� biblioteki b�d� nadal pełni� istotne funkcje społeczne. 28 Davis R. H.: Aktualne problemy zarz�dzania bibliotek� uniwersyteck� w Leeds. [W:] Biblioteka naukowa: automatyzacja, organizacja, zarz�dzanie: materiały z konferencji naukowej „Organizacja i zarz�dzanie bibliotekami naukowymi w procesie automatyzacji” (Pozna� 15-17 listopada 1994). Wydaw. SBP, Warszawa 1995, s. 126-127. 29 Wojciechowski J.: Idee..., s. 13-15, 18-23.


rozpada si� na dwie nierówne grupy30. Około 20% populacji to osoby zarz�dzaj�ce w ró�nych sferach �ycia (politycy, prawnicy, kadra dowódcza armii i policji, menad�erowie wysokiego i �redniego szczebla, twórcy kultury i sztuki, naukowcy), a około 80% to ludzie zarz�dzani31. Elity owego społecze�stwa przyszło�ci, mam tak� nadziej�, nie rozstan� si� ze słowem drukowanym. I w tym sensie nie zanikn� biblioteki, szczególnie naukowe, takie jakie dzisiaj znamy. Nabior� one jednak elitarnego charakteru. I po raz kolejny zatoczymy olbrzymie koło nawi�zuj�c do czasów staro�ytnych czy �redniowiecza, w których z bibliotek korzystały wył�cznie elity.

4. Wnioski Funkcje bibliotek s� niezmienne od stuleci i to wła�nie one kształtuj�

organizm biblioteczny, okre�laj� jego główne kierunki działania. Aby sprosta� postawionym zadaniom biblioteki musz� by� odpowiednio zorganizowane, a cała organizacja przestrzeni bibliotecznej jest niczym innym jak tylko wynikiem pełnionych funkcji. Jednak pod ci�nieniem zewn�trznym (komputeryzacja i informatyzacja) organizmy biblioteczne zaczynaj� ewoluowa�. Niektóre funkcje niegdy� główne (gromadzenie, opracowanie, przechowywanie) nie trac�c do ko�ca swego znaczenia z wolna ust�puj� udost�pnianiu poł�czonemu z informacj�. Wpływa to oczywi�cie na ewolucyjn� zmian� całego organizmu bibliotecznego. Jednak w Polsce z powodów mizerii finansowej bibliotek proces ten wcale nie nast�puje zbyt dynamicznie. Mimo to i w naszym kraju główne biblioteki naukowe zostały skomputeryzowane i po cz��ci otrzymały zintegrowane systemy biblioteczne. Przechowuj� one dzi� obok tradycyjnych ksi��ek i czasopism ró�nego rodzaju materiały na innych no�nikach, tworz� własne bazy oraz wykupuj� dost�py online do komercyjnych baz ksi��ek i czasopism. Jeste�my wi�c w Polsce przynajmniej w przypadku najwa�niejszych bibliotek na pocz�tku epoki elektronicznej. Nie zmienia to jednak ani funkcji tych bibliotek ani te� w sposób zdecydowany ich struktury. Dopiero ewentualne przej�cie do stadium biblioteki cyfrowej (lub te� wirtualnej) mo�e spowodowa�, w mniej lub bardziej odległej przyszło�ci radykalne zmiany. Tradycyjne funkcje bibliotek zanikn�, co całkowicie przeobrazi lub zlikwiduje znany nam organizm biblioteczny. Natomiast my�li ludzkie zapisane na papierze b�d� przechowywane w bibliotekach historycznych bliskich współczesnym archiwom o funkcjach i organizacji jakie posiadaj� dzisiejsze biblioteki. Zasadnicz� ró�nic� b�dzie jednak fakt, �e owe biblioteki historyczne (by� mo�e poł�czone z archiwami) b�d� odwiedzane jedynie przez ludzi zajmuj�cych si� badaniem dawnych czasów.

30 Radwa�ski A.: Komputery..., s. 103-106. 31 Szybkie tempo współczesnego �ycia, zapotrzebowanie na ekspresow� informacj� powoduje, �e zainteresowany otrzymuje szybkie migawki, a nie wiedz� o skomplikowanym �wiecie. Taki przekaz to strz�py informacji powoduj�ce, �e ludzie staj� si� bezwoln� mas�. Grygrowski D.: Dokumenty..., s. 95.


Bibliografia [1] Bibliotekarstwo naukowe, red. A. Łysakowski. Wydaw. Nauk. PWN, Warszawa 1956. [2] Bibliotekarstwo, red. Z. �migrodzki. Wydaw. SBP, Warszawa 1998. [3] Bie�kowska B., Chamerska H.: Tysi�c lat ksi��ki i bibliotek w Polsce. Ossolineum,

Wrocław 1992. [4] Bolesta-Kukułka K.: wiat organizacji. [W:] Zarz�dzanie: teoria i praktyka, red. A. K.

Ko�mi�ski, W. Piotrowski. Wydaw. Nauk. PWN, Warszawa 1999. [5] Burton P. F.: Zintegrowane, biblioteczne systemy online: biblioteka wirtualna.

„Bibliotekarz”. 1994 nr 2. [6] Chmielewska-Gorczyca E.: Biblioteka wirtualna – wizja czy rzeczywisto��. „Przegl�d

Biblioteczny”. 1996 z. 2-3. [7] Cudnik Z.: Skarbnice wiedzy. Ossolineum, Wrocław 1980. [8] Davis R. H.: Aktualne problemy zarz�dzania bibliotek� uniwersyteck� w Leeds. [W:]

Biblioteka naukowa: automatyzacja, organizacja, zarz�dzanie: materiały z konferencji naukowej „Organizacja i zarz�dzanie bibliotekami naukowymi w procesie automatyzacji” (Pozna� 15-17 listopada 1994). Wydaw. SBP, Warszawa 1995.

[9] Eco U.: O bibliotece. Ossolineum, Wrocław 1990. [10] Górny M.: Ocena efektywno�ci udost�pniania informacji w bibliotekach naukowych.

Wydaw. Nauk. UAM, Pozna� 1999. [11] Górny M.: Od gromadzenia zbiorów do zarz�dzania zbiorami. [W:] Stan i potrzeby polskich

bibliotek uczelnianych: materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej (Pozna� 13-15 listopada 2002). Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu, Pozna� 2002.

[12] Grygrowski D.: Dokumenty nieksi��kowe w bibliotece. Wydaw. SBP, Warszawa 2001. [13] Hollender H.: Przyszło�� zawodu bibliotekarskiego. [W:] Zawód bibliotekarza dzi� i jutro:

materiały z ogólnopolskiej konferencji (Nał�czów 18-20 wrze�nia 2003). Wydaw. SBP, Warszawa 2003.

[14] Hollender H.: Te nieprzewidywalne biblioteki akademickie. [W:] Stan i potrzeby polskich bibliotek uczelnianych: materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej (Pozna� 13-15 listopada 2002). Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu, Pozna� 2002.

[15] Jazdon A.: Z problemów organizacji i zarz�dzania bibliotek� uczelnian� w procesie automatyzacji. „Bibliotekarz”. 1995 nr 9.

[16] Kisilowska M.: Misja biblioteki i bibliotekarza. [W:] Biblioteka w otoczeniu społecznym. Wydaw. SBP, Warszawa 2000.

[17] Kobierska-Maciuszko E.: Budownictwo biblioteczne w ostatnim dziesi�cioleciu – główne tendencje w projektowaniu. [W:] Stan i potrzeby polskich bibliotek uczelnianych: materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej (Pozna� 13-15 listopada 2002). Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu, Pozna� 2002.

[18] Kołodziejska J.: Za drzwiami bibliotek. Biblioteka Narodowa, Warszawa 1996. [19] Komputeryzacja bibliotek: materiały z konferencji (24-26 maja 1993 Toru�), red B.

Ryszewski. Wydaw. UMK, Toru� 1993. [20] Kuligowska K. J.: Ksi��ka elektroniczna - chwilowa moda czy zwiastun rewolucji w

bibliotekach. „Bibliotekarz”. 1997 nr 1. [21] Lesk M.: Cyfrowe ksi��ki. „wiat Nauki”. 1997 nr 5. [22] Lynch C.: Przeszukuj�c Internet. „wiat Nauki”. 1997 nr 5. [23] Machalska-Garbacz A.: Nasza przyszło��: biblioteka elektroniczna czy biblioteka cyfrowa.

„Przegl�d Biblioteczny”. 1997 nr 2-3. [24] Maj J., Nahotko M., Szcz�ch W.: Zastosowanie komputera w bibliotece: poradnik. Wydaw.

SBP, Warszawa 1996. [25] Ogólna teoria systemów, red. G. J. Klir. Wydaw. Naukowo-Techniczne, Warszawa 1976. [26] Radwa�ski A.: Komputery, biblioteki, systemy. Wydaw. SBP, Warszawa 1996. [27] Sordylowa B.: Z problematyki bibliotek i informacji naukowej. Wydaw. Nauk. PAN,

Warszawa 1997. [28] Straus G., Wolff K.: Polacy i ksi��ki: społeczna sytuacja ksi��ki w Polsce 1992 roku.

Biblioteka Narodowa, Warszawa 1996.


[29] wiat biblioteki elektronicznej w klasycznej bibliotece naukowej: mo�liwo�ci rozwoju, uwarunkowania i ograniczenia: materiały konferencyjne (Pozna�, 19-20 marca 1998), red. H. Gani�ska. Biblioteka Główna Politechniki Pozna�skiej, Pozna� 1998.

[30] Wojciechowski J.: Biblioteka akademicka: mo�liwe zmiany organizacji. [W:] Stan i potrzeby polskich bibliotek uczelnianych: materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej (Pozna� 13-15 listopada 2002). Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu, Pozna� 2002.

[31] Wojciechowski J.: Bibliotekarstwo: zawód czy zatrudnienie. [W:] Zawód bibliotekarza dzi� i jutro: materiały z ogólnopolskiej konferencji (Nał�czów 18-20 wrze�nia 2003). Wydaw. SBP, Warszawa 2003.

[32] Wojciechowski J.: Idee i rzeczywisto��: bibliotekarstwo pragmatyczne. Wydaw. SBP, Warszawa 2002.

[33] Wojciechowski J.: Nowe stare bibliotekarstwo. „Przegl�d Biblioteczny”. 1995 nr 1. [34] Wojciechowski J.: Organizacja i zarz�dzanie w bibliotekach. Wydaw. Nauk. PWN, Kraków

1997. [35] Wojciechowski J.: Praca z u�ytkownikiem w bibliotece. Wydaw. SBP, Warszawa 2000. [36] Zybert E. B.: Kultura organizacyjna w bibliotekach. Wydaw. SBP, Warszawa 2004.


Maria Anna Jankowska Profesor Fundacji Fulbrighta 2004/05 University of Idaho Library Moscow, USA

Najnowsze trendy w ameryka�skich bibliotekach akademickich

The newest trends in American academic libraries

Abstrakt Ameryka�skie biblioteki akademickie prze�ywaj� ogromne zmiany zarówno w sferze swoich usług jak i kolekcji. O tempie i charakterze tych zmian decyduj� uwarunkowania demograficzne studentów, nowe technologie informacyjno–komunikacyjne, kwalifikacje bibliotekarzy oraz ograniczenia natury ekonomicznej. Referat nie tylko prezentuje wy�ej wymienione czynniki okre�laj�ce kierunki rozwoju bibliotek akademickich, ale tak�e szuka odpowiedzi na zasadnicze pytanie: na ile biblioteki roku 2015 b�d� w stanie zaspokaja� rosn�ce potrzeby informacyjne swoich u�ytkowników?

Słowa kluczowe ameryka�skie biblioteki akademickie; kierunki rozwoju; potrzeby informacyjne u�ytkowników

Abstract American academic libraries are undergoing changes in their services as well as their collections. The tempo and character of these changes are decided by student demographic factors, new information-communication technology, librarian qualifications as well as economic barriers. This paper not only presents the above mentioned factors determining trends of development in academic libraries, but it also searches for an answer to the question: how will libraries be able to satisfy the growing information needs of their patrons in 2015?

Key words American academic libraries; trends of development

1. Wprowadzenie Współczesne szkolnictwo wy�sze zmaga si� z problemami okrojonych

bud�etów [1] dynamicznym rozwojem technologii informacyjnych i komunikacyjnych oraz realiami społeczno-demograficznymi. Biblioteki akademickie jako serca informacyjne szkół wy�szych s� �ci�le uzale�nione finansowo i merytorycznie od swoich uczelni wy�szych. Konsekwencj� tych uzale�nie� jest fakt, �e oczekuje i wymaga si� od nich coraz wi�cej przy zmniejszaj�cych si� nakładach finansowych. Jednocze�nie dynamicznie zmieniaj�ce si� technologie informacyjno-komunikacyjne wpływaj� na pracowników naukowych, studentów oraz u�ytkowników bibliotek, kształtuj�c ich indywidualn� produktywno��, komunikacj� i współprac� naukow�, udział w badaniach naukowych, nauczanie studentów, profesjonalne dokształcanie oraz zwi�kszaj�c popyt na informacj� naukow�. Internet i technologie cyfrowe zmieniły tryb tworzenia, produkowania, dystrybucji i dost�pu do informacji

Najnowsze trendy w ameryka�skich bibliotekach akademickich 15

naukowej. W warunkach okrojonych bud�etów na szkolnictwo wy�sze, dynamicznie zmieniaj�cych si� technologii wymagaj�cych du�ych �rodków finansowych i rosn�cych potrzeb informacyjnych nowej generacji u�ytkowników, nale�y zada� fundamentalne pytanie – jakie plany i działania bibliotek akademickich umo�liwi� im zaspokojenie potrzeb informacyjnych u�ytkowników w roku 2015?

2. Wpływ technologii informacyjno–komunikacyjnych na biblioteki i ich u�ytkowników

Technologie informacyjno-komunikacyjne według Richarda Heeks obejmuj� nie tylko technologie cyfrowe niezb�dne do obsługi komputerów, ich programów czy sieci komputerowych, ale tak�e technologi� analogow� w postaci fal elektromagnetycznych wytwarzan� przez radio, telewizor czy telefon. Ponadto w skład technologii informacyjno–komunikacyjnych wchodz� tak�e technologie oparte na słowie pisanym [2]. Komputeryzacja, telekomunikacja, poł�czenia bezprzewodowe, digitalizacja, Internet i jego narz�dzie jakim jest World Wide Web (Web) wraz z szerokim wachlarzem zasobów i usług elektronicznych zmieniły procesy tworzenia, dystrybuowania, przekazywania, gromadzenia, archiwizowania, zarz�dzania oraz dost�pu do informacji. Mo�na stwierdzi�, �e technologie komunikacyjno-informacyjne stały si� niezb�dnym atrybutem nowoczesnego procesu funkcjonowania oraz nauczania zarówno w uczelniach, jak i bibliotek akademickich [3].

W roku 1967 Eric Ashby podkre�lił, �e wykorzystanie technologii komputerowych do procesu nauczania nale�y uwa�a� jako czwart� rewolucj� dokonan� w procesie edukacji. Jako pierwsz� uwa�ał wprowadzenie słowa pisanego, drug� było ustanowienie szkół publicznych, a trzeci� stanowiło szerokie wprowadzenie podr�czników i skryptów [4]. Jak pokazały badania McGraw–Hill Ryerson, 83 procent ameryka�skich i kanadyjskich profesorów akademickich uwa�a, �e technologia paj�czyny sieciowej, czyli Web, jest bardziej efektywna w szukaniu i znalezieniu informacji, ni� tradycyjne �ródła informacji dost�pne w bibliotekach akademickich [5].

Wpływ technologii komunikacyjno-informacyjnych na u�ytkowników bibliotek akademickich nale�y rozpatrywa� w dwóch płaszczyznach.

Po pierwsze technologie te usprawniły komunikacj�, styl uczenia, produktywno�� naukow�, badania naukowe, sposób szukania i u�ywania informacji naukowej oraz mo�liwo�ci profesjonalnego i osobistego rozwoju.

Z drugiej jednak strony zastosowanie i wykorzystanie tych technologii wpłyn�ło na gigantyczny wzrost ilo�ci dost�pnej informacji okre�lany mianem chaosu informacyjnego, z którym u�ytkownicy bibliotek borykaj� si� codziennie. Chaos informacyjny zwi�kszył wymagania u�ytkowników w zakresie znajomo�ci ró�norodnych �ródeł i formatów informacji naukowej. Zwi�kszył tak�e odpowiedzialno�� bibliotek akademickich za efektywne kształcenie u�ytkowników w zakresie obsługi i wykorzystania nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych.

Maria Anna Jankowska 16

Tendencja ta uwidoczniła si� w statystykach prezentowanych w roku 2002/03 przez Stowarzyszenie Bibliotek Naukowych (Association of Research Libraries, ARL) wykazuj�cych, �e przeci�tna biblioteka naukowa przeprowadziła ponad 823 szkole� dla swoich u�ytkowników. Wska�nik wzrostu szkole� bibliotecznych wskazuje na rosn�cy udział bibliotek w powszechnej edukacji informacyjno-komunikacyjnej, tak istotnej w nowoczesnym procesie nauczania akademickiego.

Ponadto wska�niki statystyczne obejmuj�ce lata 1991-2003 w bibliotekach naukowych zanotowały spadek wypo�ycze� ksi��ek (-7%), spadek obsługi czytelników w zakresie informacji naukowej (-29%), spadek u�ytkowania materiałów w bibliotekach (-49%) przy ponad 113% wzro�cie w obsłudze mi�dzybibliotecznej i 61% wzro�cie w grupowych szkoleniach bibliotecznych [6].

Wska�niki te wyra�nie wskazuj� na zmiany zapotrzebowa� u�ytkowników na rodzaje usług bibliotecznych i ich potrzeb informacyjnych.

Niemniej jednak te do�� tradycyjne mierniki oceny bibliotek akademickich nie pozwalaj� mierzy� wpływu wykorzystania technologii informacyjno-komunikacyjnych wprowadzonych do bibliotek w postaci szeregu usług online oraz elektronicznych i wirtualnych zasobów informacyjnych.

3. Nowe inicjatywy bibliotek akademickich Z jednej strony limitowane ekonomiczne zasoby z uczelni, a z drugiej

strony nacisk u�ytkowników na inwestowanie w coraz nowsze narz�dzia i technologie informacyjne, dynamicznie wzrastaj�ce koszty literatury naukowej, zawiłe umowy licencyjne z producentami baz danych - to tylko niektóre czynniki zewn�trzne, na które biblioteki naukowe nie maj� wi�kszego wpływu.

Te zewn�trze czynniki, jak i ch�� lepszego słu�enia u�ytkownikom, stworzyły podwaliny nowego modelu planowania strategicznego. Planowania polegaj�cego na przej�ciu z planowania zorientowanego na zadania do planowania zorientowanego na zaspokojenie zapotrzebowa� wynikaj�cych z misji uniwersytetów i bibliotek, kład�cego nacisk na maksymalizacj� posiadanych zasobów i najlepszych rozwi�za� zapewniaj�cych znalezienie poszukiwanych rezerw. Planowanie skoncentrowane na jako�ci wymagało opracowania nowych narz�dzi, których opracowaniem zaj�ł si� Komitet Statystyk i Pomiarów Stowarzyszenia Bibliotek Naukowych. W ten sposób powstało szereg nowych narz�dzi pomiaru jako�ci w bibliotekach, takich jak LibQUAL+™, DigQual ™, MINES for Libraries ™, E-Metrics, Learning Outcomes, czy SAILS [7].

Narz�dzia mierz�ce jako�� usług bibliotek, efektywno�� projektów digitalnych, wpływ usług online i elektronicznych zasobów na zadowolenie u�ytkowników, czy metody oceniaj�ce stan wiedzy i umiej�tno�ci informacyjne i komunikacyjne studentów coraz bardziej wypieraj� dotychczas stosowane ilo�ciowe mierniki oceny działalno�ci bibliotek akademickich (ilo�� ksi��ek, czasopism, elektronicznych baz danych, wypo�ycze� na jednego studenta, etc.).

Najnowsze trendy w ameryka�skich bibliotekach akademickich 17

Rezultaty bada� jako�ci usług i kolekcji bibliotek wpłyn�ły na wypracowanie szeregu nowych inicjatyw: − przej�cie od rozwoju kolekcji do zarz�dzania kolekcj� („from just in case to

just in time”), koncentracja zakupu materiałów w celu zabezpieczenia potrzeb informacyjnych;

− propagowanie „open-access publishing and self-archiving” poprzez �cisł� współprac� z wydawnictwami uczelnianymi, pracownikami naukowymi, archiwami, organizacjami czy bibliotekami publicznymi;

− tworzenie „institutional repositories, knowledge products, scholars portals”; − realizowanie programów powszechnej edukacji informacyjno-

komunikacyjnej; − budowanie „information commons”.

4. Trendy i plany na przyszło��

W roku 2003 Ayers i Grisham słusznie stwierdzili, �e prawdziwymi bohaterami rewolucji cyfrowej w szkolnictwie wy�szym s� biblioteki. Wprowadziły one z entuzjazmem przyj�te przez u�ytkowników „e-books, e-journals, digital audio books, e-prints, print-on-demand (POD), audiovisual media.” Poprzez szereg usług online typu „e-reserve, e-renewal, 24/7 virtual reference, self-initiated transactions, end-users searches” wprowadziły one mo�liwo�� korzystania z bibliotek na odległo��. Powi�kszyły kolekcje bibliotek poprzez zakup licencji na elektroniczne zasoby informacyjne. Wprowadziły szereg nowych inicjatyw pozwalaj�cych na lepsz� komunikacje naukow�, obsług� i zadowolenie u�ytkowników. W przyszło�ci u�ytkownicy bibliotek, korzystaj�cy ze zwi�kszaj�cych si� form nowoczesnych usług bibliotecznych, mog� tak�e liczy� na zwi�kszaj�c� si� ilo�� dost�pnej informacji elektronicznej i multimedialnej na coraz wi�ksze zasoby naukowe w formatach: open-access i cyfrowych archiwów instytucjonalnych, narodowych oraz regionalnych.

Podsumowuj�c nale�y stwierdzi�, �e w licz�cych ponad 200 lat ameryka�skich bibliotekach akademickich przyszedł czas na rewolucyjne zmiany. Zmiany te nie dotycz� tylko form oferowanych usług i kolekcji, ale tak�e ich struktur organizacyjnych i przestrzennych. W ich realizacji na niedalek� przyszło�� do roku 2015 pomocne im b�d� działania całkowitej kooperacji, wspólnego porozumienia, dzielenia si� kolekcjami, rozbudowania systemu networking, integracji swoich usług z usługami uczelni oraz aktywnym uczestnictwie w szkoleniu studentów w zakresie powszechnego programu informacji i komunikacji naukowej.

Maria Anna Jankowska 18

Bibliografia [1] Guskin, A. E., Marcy, M. B.: Dealing with the future now: principles for creating a vital

campus in a climate of restricted resources. “Change”. 2003 nr lipiec-sierpie� [dok. elektr.] http://www.findarticles.com/p/articles/mi_m1254/is_4_35/ai_104209666 [odczyt 4.04.2005].

[2] Heeks R.: Information and communication technologies, poverty and development. “Development Informatics Working Paper Series”. 1999 no. 5 [dok. elektr.] http://idpm.man.ac.uk/wp/di/di_wp05abs.htm [odczyt 4.04.2005].

[3] Jankowska M.: Powszechna edukacja informacyjno-komunikacyjna jako atrybut bibliotekarstwa akademickiego. „Biuletyn EBIB”. 2005 nr 1 (62) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2005/62/jankowska.php [odczyt 4.04.2005].

[4] Ashby E.: Adapting universities to a technological society. MIT Press, Boston, 1967. [5] Web-based technology has immediate impact on student success in higher education [dok.

elektr] http://www.mcgrawhill.ca/highereducation/student+success/student+success.php [odczyt 4.04.2005].

[6] ARL Statistics 2002-03: research library trends. [dok. elektr.] http://www.arl.org/stats/arlstat/03pub/03intro.html [odczyt 4.04.2005].

[7] ARL New measures initiative [dok. elektr] http://www.arl.org/stats/newmeas/index.html [odczyt 4.04.2005].


Gra�yna Piotrowicz Uniwersytet Wrocławski we Wrocławiu Biblioteka Uniwersytecka [email protected]

Biblioteki naukowe wobec kulturowych i cywilizacyjnych potrzeb społecze�stwa

The relation of scientific libraries to cultural and civilization needs of a society

Abstrakt Biblioteki naukowe, jak inne, s� instytucjami kultury działaj�cymi w powi�zaniu z tradycj� i wypełniaj�cymi bardzo wa�ne zadania polegaj�ce na zabezpieczaniu i popularyzacji dziedzictwa kulturowego. Jednak�e z drugiej strony, szybki rozwój cywilizacji spowodował, �e współczesne biblioteki naukowe wykorzystuj� w swej działalno�ci rozwi�zania oparte na technologiach informatyczno - komunikacyjnych, aby, jako aktywne o�rodki edukacji i informacji, czynnie uczestniczy� w procesie globalizacji i tworzenia społecze�stwa informacyjnego. W ten sposób tradycyjne biblioteki przeobra�aj� si� w biblioteki hybrydowe, w których nast�puje hybrydyzacja: mediów (media drukowane i cyfrowe), usług (realizowane tradycyjnie i sieciowo), umiej�tno�ci (zarówno bibliotekarze jak i u�ytkownicy zmuszeni s� do korzystania z hybrydowych �ródeł informacji i usług) oraz �rodowiska funkcjonowania bibliotek (rzeczywiste - budynek biblioteki i wirtualne - biblioteka w sieci). Model hybrydowy pozwala bibliotekom naukowym elastycznie reagowa� na potrzeby i oczekiwania u�ytkowników, którzy s� członkami rozwijaj�cego si� społecze�stwa informacyjnego.

Słowa kluczowe biblioteka naukowa; biblioteka hybrydowa; centrum edukacji, informacji i kultury; Internet

Abstract Scientific libraries, like the others, are culture centers connected with tradition and fulfilling very important task of preservation and popularization of cultural heritage. On the other hand, however, the fast development of civilization makes the present day scientific libraries employ the information and communication technology. This enables them to participate actively in the process of globalization and creation of the information society, acting as centers of education and information. In this way the traditional libraries are being transformed into hybrid libraries, where the hybridization processes affect: the media (printed and digital), services (traditional and networked), skills (of librarians and users) and the library environment (library premises and virtual library on the web). The hybrid model seems to be flexible enough for scientific libraries to meet information needs and expectations of their users, who are the members of a developing information society.

Key words scientific library; hybrid library; center of education; information and culture; Internet

1. Wprowadzenie Biblioteki naukowe uczelni wy�szych pełni� ró�norodne funkcje

w �rodowisku. Z jednej strony działalno�ci� sw� wspieraj� procesy dydaktyczne i naukowo-badawcze na uczelniach, z drugiej - pełni�c funkcje ogólnodo-st�pnych bibliotek publicznych, zapewniaj� szerokim kr�gom u�ytkowników

Gra�yna Piotrowicz 20

dost�p do informacji i wiedzy. Ponadto, jako instytucje kultury wnosz� aktywny wkład w rozwój �ycia kulturalnego społecze�stwa.

Dlatego procesy zachodz�ce w bibliotekach nie mog� by� rozwa�ane w oderwaniu od dokonuj�cych si� przemian społecznych i cywilizacyjnych. Biblioteka, jako instytucja społeczna, jest bowiem poł�czona z ewolucj� całego systemu wiedzy i komunikacji. „Wraz z szybkim rozwojem nauki i technologii �wiat wkracza obecnie w er� informacji. Oparte na Internecie, komputerach oraz telekomunikacji technologie cyfrowe i multimedialne - ludziom, którzy je wykorzystuj� - ukazuj� zupełnie nowy �wiat. Budowanie infostrad zmienia społeczne metody produkcji, sposoby studiowania i �ycia, powoduj�c gwałtown� zmian� niemal w ka�dej dziedzinie…”1 Kraje rozwini�te gospodarczo znajduj� si� obecnie w fazie rewolucji informacyjnej, która jest tak�e rewolucj� komunikacyjn�. „Konwergencja telekomunikacji, technologii komputerowej i audiowizualnej, okre�lana mianem rewolucji telematycznej”2 jest jednym z najwa�niejszych etapów tworzenia podstaw telekomunikacyjnych społecze�stwa informacyjnego. Termin „społecze�stwo informacyjne”3 okre�la przemiany społeczne spowodowane nie tylko przyspieszonym obiegiem informacji oraz informatyzacj�, ale wyra�nym wzrostem zapotrzebowania społecznego na otwarty dost�p do informacji, nieograniczony przez czas i przestrze�.

„Biblioteki s� cz��ci� społecze�stwa i odzwierciedlaj� zachodz�ce w nim przemiany.”4 Czynne uczestnictwo bibliotek w powstaj�cej globalnej infrastrukturze informacyjnej mobilizuje je do adaptacji nowoczesnych technologii i rozpowszechniania informacji w formatach cyfrowych. „Biblioteki podejmuj� stale wyzwania zwi�zane z zaspokajaniem publicznego zapotrzebowania na nowe usługi informacyjne, które wspierałyby społecze�stwo w procesie samokształcenia i promowały Internet jako narz�dzie wspólnego wykorzystywania informacji.”5

2. Rozwój społecze�stwa informacyjnego „W społecze�stwie informacyjnym dost�p do informacji, wiedzy

i technologii oraz ich efektywne wykorzystanie staj� si� głównym narz�dziem rozwoju ekonomicznego i społecznego. Sił� nap�dow� przemian s� technologie informatyczne i komunikacyjne, a procesem stale im towarzysz�cym - transformacja.”6 1 Rumei G.: Constructing library networks with Chinese characteristics: bringing about society – wide sharing of information resources. “The International Information & Library Review”. 2004 no. 36, pp. 283-290. 2 Babik W., Rykaczewska-Wiórogórska B.: Telematyka – koncepcja i wykorzystanie w społecze�stwie informacyjnym. „Zagadnienia Informacji Naukowej”. 1998 nr 17 (1), s. 64 -73. 3 Bem D. J.: Multimedialne usługi. [W:] VII Krajowa Konferencja KOWBAN’2000 (Wrocław – Polanica Zdrój): materiały. Wrocław 2000, s. 13-32. 4 Saunders L. M.: The Human Elements in the Virtual Libraries. “Library Trends”. 1999 no. 47 (4), pp. 771-787. 5 Jankowska M. A., Jankowski P.: Is this a geolibrary? A case of Idaho Geospatial Data Center. “Information Technology and Libraries”. 2000 no 19 (1), pp. 4-10. 6 Piotrowicz G.: Kreowanie serwisów informacyjnych w hybrydowej bibliotece uczelnianej. [W:] Profesjonalna informacja w Internecie, red. M. Kocójowa. Wydaw. UJ, Kraków 2005, s. 219-229.

Biblioteki naukowe wobec kulturowych i cywilizacyjnych potrzeb… 21

W społecze�stwie takim zmienia si� tak�e natura gospodarki z bazuj�cej na dobrach materialnych na opart� na wiedzy, oraz nast�puj� przemiany w strukturze zawodowej i zatrudnieniu. „Informacja i wiedza staj� si� kluczem strategicznym dokonuj�cym transformacji zasobów, tak jak praca i kapitał stanowiły centralne zasoby społecze�stwa industrialnego.”7 Dzi�ki szybkim sieciom teleinformatycznym, ł�cz�cym miejsca na całym �wiecie nast�puje kompresja czasu i przestrzeni. „Czas jak gdyby kurczył si�, poprzez niemal natychmiastowy kontakt, mo�liwy za po�rednictwem ł�czno�ci komputerowej i telekomunikacyjnej.”8 Zjawiska te maj� równie� wpływ na rozwój globalizacji i sprzyjaj� demokratyzacji dost�pu do sieciowych zasobów informacyjnych.

W zmieniaj�cym si� społecze�stwie przeobra�eniu ulega równie� �rodowisko funkcjonowania bibliotek oraz oczekiwania ich u�ytkowników.

2.1. Zmiany w �rodowisku edukacyjnym Komputeryzacja, technologie cyfrowe i teleinformatyczne

spowodowały powstanie „nowych technik informacyjnych”9 i kanałów dystrybucji danych.

W �rodowisku edukacyjnym oprócz tradycyjnych form pracy zwi�zanej z aktywno�ci� naukowo-badawcz�, nauczaniem i uczeniem si� – pojawiły si� nowe, oparte na wykorzystaniu najnowszych narz�dzi. Wzajemne komunikowanie si� uczonych oraz publikowanie rezultatów ich bada� coraz cz��ciej przybiera form� cyfrow� i odbywa si� w przestrzeni sieciowej. Ukształtował si� te� i zyskuje wzrastaj�ce znaczenie nowy model uczenia si� na odległo�� (tzw. distance learning lub e-learning), stosowany coraz bardziej powszechnie przez uczelnie wy�sze, tak�e w wersji kształcenia ustawicznego (lifelong learning, lifelong education).

Rozwój nowoczesnych praktyk pracy akademickiej, odbywaj�cych si� w oparciu o media cyfrowe i �rodowisko sieciowe, cz�sto w trybie online, nie wyeliminował i nie zast�pił całkowicie dotychczas stosowanych, tradycyjnych metod, lecz rozwija si� jako ich uzupełnienie.

Oznacza to, �e współczesne praktyki edukacyjne nadaj� sens istnieniu i organizacji jednocze�nie realnej i wirtualnej przestrzeni działa�, czyli hybrydowej przestrzeni edukacyjnej. „Coraz wi�ksza ilo�� uczelni działa dzisiaj w hybrydowym �rodowisku uczenia si�, w którym cz�� lub cało�� pracy akademickiej odbywa si� online. Nawet, gdy u�ywany jest tradycyjny model nauczania – działania nie s� ju� ograniczone do jednej przestrzeni, z powodu u�ycia narz�dzi elektronicznych, cho�by np. e-mail. Przez ignorowanie wiedzy komputerowej i kontekstu komputeryzacji mo�na straci� wa�ny aspekt wiedzy nt. kultury organizacyjnej i sposobów, w jakie praca jest wykonywana

7 Bell D.: Communication technology: for better or for worse? [W:] Salvagio J.L. (ed.): The information society: economics, social, and structures issues. Lawrence Erlbaum Associates, New Jersey, pp. 89-103. 8 Li B.: Development in information society as reflected in online abstracts of The Information Society (1983-2000). “International Information & Library Review”. 2002 no 34, pp. 335-349. 9 Por. przyp. 2.


w �rodowisku akademickim. Obie przestrzenie: rzeczywistego i zdalnego nauczania pozostaj� bowiem pod nieograniczonym wpływem, wci�� rosn�cego, wykorzystywania komputerów w edukacji.”10

2.2. Przeobra�enia w bibliotekach uczelnianych „W przeci�gu ostatnich dwóch dekad biblioteki podlegały znacz�cym

zmianom, spowodowanym wykorzystywaniem technologii informatycznych w katalogowaniu, systemach wypo�ycze�, systemach online wyszukiwania informacji, elektronicznym dostarczaniu dokumentów i bazach danych na CD-ROM. Rozwój Internetu, digitalizacja oraz mo�liwo�� dost�pu do biblioteki i materiałów badawczych z odległych lokalizacji - wywołały ogromne zmiany pod koniec XX wieku.”11 Z kolei „rozwój systemów eksperckich, sieci bezprzewodowych, kolekcji wirtualnych, interaktywnych interfejsów Web, wirtualnych usług informacyjnych oraz osobistych portali Web – wskazuje na jeszcze wi�ksze przeobra�enia, nast�puj�ce od rozpocz�cia nowego millennium. W dodatku, znacz�ce i bardzo szybko pojawiaj�ce si� zmiany nast�puj� w bibliotekarstwie, gdzie tworzone s� biblioteki cyfrowe i elektroniczne - by uzupełni�, a w niektórych przypadkach zupełnie zast�pi�, biblioteki tradycyjne.”12 Najwi�cej samodzielnie funkcjonuj�cych bibliotek cyfrowych powstaje w USA, Kanadzie, Australii i Europie Zachodniej. W innych krajach jest ich znacznie mniej. W zdecydowanej wi�kszo�ci bibliotek akademickich utrwala si� jednak model hybrydowy, który ł�czy bibliotek� tradycyjn� z rozwijan� równocze�nie bibliotek� elektroniczn� i/lub repozytorium cyfrowym.

3. Biblioteki hybrydowe i ich charakterystyka Najwcze�niej poj�cia biblioteki hybrydowej u�ył Sutton,

charakteryzuj�c j� jako bibliotek�, w której „równowaga mi�dzy informacj� w wersji drukowanej i meta-informacj� w wersji cyfrowej przemieszcza si� wyra�nie w kierunku mediów cyfrowych.”13 Biblioteka taka, jego zdaniem, gwarantuje te� dost�p do rozproszonych zasobów sieciowych.

Inn� nazw� zaproponowan� dla okre�lenia biblioteki cyfrowej jest biblioteka zintegrowana, rozumiana jako „ł�cz�ca w kontekst działaj�cej instytucji - szereg technologii pochodz�cych z ró�nych �ródeł, a tak�e eksploatuj�ca zintegrowane systemy i serwisy, które działaj� zarówno w �rodowisku elektronicznym jak i tekstowym. Powinna ona integrowa� dost�p

10 Merkel C.: Folkloristics and educational spaces: material lore in classrooms with and without walls. “Library Trends”. 1999 no. 7 (3), pp. 417-438. 11 Ostrow R. L.: Library culture in the electronic age: a case study of organizational change. The State University of New Jersey, New Brunswick, NJ, Rutgers 1998. 12 Ramzan M.: Effects of IT utilization and knowledge on librarians’ IT attitudes. “The Electronic Library”. 2004 no. 22 (5), pp. 440-447. 13 Sutton S.: Future service models and the convergence of functions: the reference librarian as technician, author and consultant. [W:] The roles of reference librarians, today and tomorrow. Haworth Press, New York 1996, pp. 125-143.


do wszystkich rodzajów zasobów (...) u�ywaj�c ró�norodnych technologii ze �wiata biblioteki cyfrowej i stosuj�c je do ró�nego typu mediów.”14

Dla podobnego typu biblioteki zaproponowano równie� nazw� biblioteki – bramy (gateway library), zdefiniowanej jako „system informacyjny, który dostarcza pojedynczego, wygodnego, nieskomplikowanego punktu wej�ciowego do starannie wyselekcjonowanej kolekcji zło�onej z informacji bibliograficznych, pełnotekstowych i numerycznych.”15

W zwi�zku z szerokim wykorzystywaniem technologii komputerowych i teleinformatycznych mo�na zaryzykowa� stwierdzenie, �e obecnie niemal wszystkie współczesne biblioteki akademickie w naszym kraju reprezentuj� model hybrydowy, charakteryzuj�cy si� m.in. hybrydyzacj� mediów, usług i umiej�tno�ci (zarówno personelu bibliotecznego, jak i u�ytkowników).

3.1. Hybrydyzacja mediów Biblioteki tradycyjne zawsze zajmowały si� gromadzeniem,

katalogowaniem, przechowywaniem i udost�pnianiem zbiorów na no�nikach papierowych. Jednak na przestrzeni trzech ostatnich dekad zaadaptowały one ró�ne media. Najpierw były to mikroformy, potem zbiory multimedialne (filmy, video), a w ko�cu - informacje cyfrowe, które pozwoliły im, obok tradycyjnych bibliotek, tworzy� tak�e - elektroniczne (cyfrowe).

W 1995 roku Negrophonte napisał, �e „stanie si� cyfrow� wymaga transformacji z atomów na bity.”16 Informacj� w formie cyfrowej charakteryzuj� pewne zupełnie nowe cechy, takie jak: „wirtualno�� i poprzez to tak�e deterytorialno��, w stosunku do okre�lonego obszaru lub miejsca; szybko��, poniewa� wymiana w sieci nie zale�y od, i nie ma odniesienia do, czasu rzeczywistego; wszechobecno��, jednoczesno�� i płynno��, wynikaj�ce z dematerializacji informacji, symultanicznego dost�pu do niej i mo�liwo�ci szybkiego lub natychmiastowego kontaktu oraz przesyłu odpowiedzi przez e-mail, chat itp.”.17

Tradycyjna biblioteka funkcjonowała zawsze jako po�rednik pomi�dzy u�ytkownikiem a ksi��k� (lub czasopismem) i wydawc� (lub dystrybutorem). W bibliotece hybrydowej – w przestrzeni sieciowej – dostawcy, u�ytkownicy oraz po�rednicy (czyli równie� biblioteki) pozostaj� we wzajemnie dynamicznych relacjach. Co wi�cej, nast�puje zupełne odwrócenie ról: „biblioteki i uczelnie staj� si� wydawcami, naukowcy i studenci buduj� biblioteki na swoich stronach internetowych, a sprzedawcy staj� si� – archiwistami. Warto�ci zarz�dzania kolekcj� tradycyjn� staj� przed cyfrow� �cian�, która zmienia definicj� kolekcji i sposobów jej budowania.”18

14 Brophy P.: Towards a generic model of information and library services in the information age. “Journal of Documentation”. 2000 no. 56 (2), pp. 161-184. 15 Borgman C.L.: Digital libraries and the continuum of scholarity communication. “Journal of Documentation”. 2000 no. 56 (4), pp. 412-430. 16 Negrophonte N.: Being Digital. Knopf, New York 1995. 17 Lévy P.: O que é o virtual?, ed. 34. Saõ Paulo 1996. 18 Philips, Williams S. R.: Collection development embraces the digital age. “Library Resources & Technical Services”. 2004 no. 48 (4), pp. 271-299.


W bibliotece hybrydowej coraz wi�ksza cz�� materiałów przybiera posta� elektroniczn� (cyfrow�) i obowi�zuj� w stosunku do nich zupełnie nowe wzorce dostarczania i gromadzenia. Pojawiaj� si� bardzo istotne problemy dotycz�ce utrzymywania, rozwoju i zarz�dzania kolekcjami cyfrowymi. „Dane staj� si� osi�galne dzi�ki licencji i nie s� wypo�yczane. Mog� sta� si� dost�pne dla okre�lonych grup u�ytkowników pod pewnymi warunkami i przez pewien okre�lony okres.”19

3.2. Hybrydyzacja usług W tradycyjnej bibliotece akademickiej, do której u�ytkownik

najcz��ciej przybywa osobi�cie, kontakty s� bezpo�rednie, odbywaj� si� najcz��ciej „twarz� w twarz”, pozwalaj� bibliotekarzowi zorientowa� si� w potrzebach i oczekiwaniach klienta, by nast�pnie zapewni� mu wła�ciw� obsług�.

W bibliotece hybrydowej natomiast, oprócz u�ytkowników rzeczywistych, obsług� zostaje obj�ta cała społeczno�� rozproszonych, wirtualnych u�ytkowników, zgłaszaj�cych si� do niej zdalnie z globalnego �rodowiska sieciowego. Kontakt z t� grup� klientów biblioteki hybrydowej odbywa si� zazwyczaj poprzez „bram�” prowadz�c� do informacyjnej przestrzeni cyfrowej biblioteki, któr� najcz��ciej stanowi witryna internetowa biblioteki.

Strony Web, stanowi�ce rozbudowane multimedialne serwisy internetowe, pełni� wa�n� funkcj� informacyjn� i promocyjn�. Współczesne biblioteki hybrydowe wykorzystuj� je przede wszystkim w celu informowania o bibliotece, jej zbiorach tradycyjnych i zasobach cyfrowych oraz organizowania dost�pu do informacji elektronicznych. Ze wzgl�du na brak bezpo�redniego po�rednictwa ludzkiego konieczne jest porz�dkowanie, grupowanie i opisywanie zasobów cyfrowych oraz zaopatrywanie ich w tzw. „warto�� dodan�”20. W ten sposób poprzez system hiperlinków – porz�dkowanych i opisanych na witrynach - mo�liwe staje si� organizowanie dost�pu do kolekcji, wirtualnie wykreowanych przez personel biblioteczny, na potrzeby u�ytkowników.

Wiele bibliotek współpracuje sieciowo przy tworzeniu repozytoriów cyfrowych, gwarantuj�cych dost�p do pełnych tekstów podr�czników i skryptów (wspieranie procesów edukacyjnych) i/lub zabytków pi�miennictwa (ochrona dziedzictwa kultury). Zasoby te w postaci cyfrowej staj� si� łatwiej dost�pne i odgrywaj� wa�n� rol� edukacyjn�.

„W chwili obecnej pojawia si� jednak druga generacja bibliotek cyfrowych [przyp. aut.: zatem i hybrydowych], w których punkt ci��ko�ci przesuwa si� wyra�nie z funkcji organizowania dost�pu do informacji –

19 Dempsey L.: The network and the library: working in the new shared space: infrastructure and institutions. “The Electronic Library”. 1999 no. 17 (4), pp. 207-211. 20 Piotrowicz G.: Bibliotekarz a u�ytkownik-klient we współczesnej bibliotece uczelnianej [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/torun/piotrowicz.php. [odczyt 31.03.05].


w stron� funkcji bezpo�redniego �wiadczenia usług informacyjnych online.”21 Do tego typu usług polskie biblioteki najcz��ciej wykorzystuj� e-mail, ale zagraniczne - do�� powszechnie stosuj� chat, video konferencje oraz inne specjalistyczne oprogramowanie i realizuj� je w czasie rzeczywistym 24 godz. na dob� przez 7 dni w tygodniu (24/7). By utrzyma� taki standard bezpo�rednich usług online – personel bibliotek z krajów znajduj�cych si� na przeciwległych półkulach Ziemi, jak np. z USA i Australii niejednokrotnie na przemian, co 12 godz. przejmuje zdaln� obsług� u�ytkowników biblioteki partnerskiej.

Usługi �wiadczone przez Web wykazuj� zauwa�aln� analogi� do form usług tradycyjnych, któr� jest ich indywidualizacja, czyli wyra�ne ukierunkowanie na osobiste potrzeby konkretnego u�ytkownika. W�ród rozwi�za� wdra�anych w ramach zindywidualizowanych usług informacyjnych zarysowuj� si� obecnie dwa trendy: tworzenie dla u�ytkownika osobistej przestrzeni roboczej, w której mo�e on rejestrowa� dane przydatne do wykorzystania w przyszło�ci oraz - automatyczne filtrowanie informacji, wykonywane zgodnie z potrzebami lub uprawnieniami u�ytkownika. 22

Jako �e koncepcja biblioteki hybrydowej zakłada tworzenie zintegrowanego dost�pu do wszystkich zbiorów i zasobów, a u�ytkownicy domagaj� si� zintegrowanych usług – niektóre biblioteki stworzyły ju� pewne narz�dzia programowe tego typu.23 Jednak niew�tpliwie jednym z najbardziej interesuj�cych rozwi�za� proponowanych w tej dziedzinie jest tworzony aktualnie w Wielkiej Brytanii, projekt uniwersalnego interfejsu wyszukiwawczego o nazwie „GSI (generic search interface), który ma za zadanie: integrowa� ró�ne rodzaje zasobów, zapewnia� jednolity sposób wyszukiwania informacji w ró�norodnych systemach, ujednolica� wyszukiwanie w ró�nych schematach metadanych, zapewnia� jednakowy sposób przeszukiwania danych w ró�nych formatach, stwarza� mo�liwo�� identyfikacji ró�nych �ródeł nt. tej samej informacji i prowadzi� u�ytkownika do najbardziej odpowiedniego, upraszcza� identyfikacj� i autoryzacj� u�ytkownika, zapami�tywa� profil u�ytkownika do indywidualizacji jego własnego interfejsu, dynamizowa� proces przeł�czania do odpowiednich materiałów informacyjnych oraz zapewnia� pełn� integracj� z systemem zarz�dzania informacj� i wykorzystywania statystyk.”24

Kierunki rozwoju i cechy nowopowstałych usług informacyjnych realizowanych w czasie rzeczywistym �wiadcz� o d��eniu do zapewnienia u�ytkownikowi komfortu pracy i maksymalnego upodobnienia usług sieciowych do tradycyjnych, przy zachowaniu komfortu zwi�zanego ze zdalnym dost�pem. Działania te dowodz�, �e współcze�ni bibliotekarze s�

21 Chowdhury G. G.: Digital libraries and reference services: present and future. “Journal of Documentation”. 2002 no. 58 (3), pp. 258-283. 22 Desai C. M.: Instant messaging reference: how does it compare? “The Electronic Library”. 2003 no. 21 (1), pp. 21-30. 23 McDonald J., Kebbell M.: Access in an increasingly digital world. “The Electronic Library”. 2004 no. 22 (6), pp. 498-508. 24 Cox A., Yates R.: Library orientated portals solutions. JISC, London 2002.


�wiadomi, i� na ocen� pracy biblioteki hybrydowej ogromny wpływ ma równie� jako�� sprz��enia zwrotnego „bibliotekarz – u�ytkownik wirtualny”.

3.3. Hybrydyzacja umiej�tno�ci W zwi�zku z rozszerzeniem działalno�ci bibliotek poza wymiar

rzeczywisty i wyzwaniami, jakie stawia przed nimi aktywne uczestnictwo w budowaniu społecze�stwa informacyjnego – zmienia si� zakres wymaga� stawianych przed bibliotekarzami, zatrudnionymi w hybrydowej bibliotece uczelnianej. Biblioteka hybrydowa narzuca konieczno�� rozszerzenia i hybrydyzacji umiej�tno�ci zawodowych personelu bibliotecznego, a tak�e – u�ytkowników.

„Od bibliotekarza w 21. wieku oczekuje si�, �e odegra �ywotn� rol� w zmieniaj�cych si� potrzebach społeczno�ci informacyjnej jutra. Tradycyjnie bibliotekarze cz�sto organizowali i klasyfikowali informacje w taki sposób, �e mogli odszuka� wła�ciwe dane w imieniu u�ytkownika. Bibliotekarze pełnili wi�c fizyczn� rol� doradców, interpretatorów i po�redników, w odniesieniu do potrzeb informacyjnych u�ytkownika. Obecnie, bibliotekarz musi wej�� dodatkowo w całkowicie nowy cykl informacyjny, pocz�wszy od tworzenia, restrukturyzowania i prezentacji informacji, po jej rozpowszechnianie i u�ytkowanie. Przyszło�� bibliotekarza opiera si� na robieniu tego, czego nie mo�e wykona� komputer. Innymi słowy, bibliotekarz powinien by� stra�� przyboczn� informacji.”25

Uznaje si�, �e „współczesny bibliotekarz hybrydowy powinien posiada� zdolno�ci analityczne, umiej�tno�� zarz�dzania rozproszonymi zasobami, zdolno�� obsługi społeczno�ci rozproszonych u�ytkowników, elastyczno��, kreatywno��, umiej�tno�� samokształcenia i wprowadzania innowacji.”26, 27 Musi on czuwa� nad ci�głym rozwojem zasobów, ich aktualno�ci� i kompletno�ci�, prowadzi� działalno�� promocyjn� i marketingow�, a wobec u�ytkowników - pełni� funkcje doradcze i konsultacyjne oraz przeprowadza� ich permanentne szkolenia. U�ytkownik biblioteki hybrydowej musi bowiem równie� posiada� umiej�tno�ci hybrydowe, aby mógł samodzielnie korzysta� z oferowanych mu zasobów i usług.

4. Przyszło�� bibliotek W 1931 r. Ranganathan stworzył słynne pi�� praw, w odniesieniu

do bibliotek (1. Ksi��ki s� do u�ytku, 2. Ka�demu czytelnikowi jego ksi��k�, 3. Ka�da ksi��ka jej czytelnikowi, 4. Oszcz�dzaj czas czytelnika, 5. Biblioteka

jest rosn�c� organizacj�), które nawet w erze informacji ci�gle pozostaj�

25 Bhattacharya P.: Advances in digital library initiatives: a developing country perspective. “The International Information & Library Review”. 2004 no. 36, pp. 165-175. 26 Arnold S.E.: The future role of the information professional. “The Electronic Library”. 1999 no. 17 (6), pp. 373-375. 27 Giesecke J., McNeil B.: Core competencies and the learning organization. “Library Administration & Management”. 1999 no. 13 (3), pp. 158-166.


aktualne. Jednak na ich bazie Crawford i German w 1995 r. sformułowali pi��

nowych zasad w nadziei, �e b�d� one stanowi� reinterpretacj� praw Ranganathana dla dzisiejszych bibliotek i ich przyszło�ci. Brzmi� one nast�puj�co: „1. Biblioteki obsługuj� ludzko��, 2. Uwzgl�dniaj wszystkie formy, w jakich przekazywana jest wiedza, 3. U�ywaj inteligentnie technologii, by poprawia� obsług�, 4. Popieraj wolny dost�p do wiedzy, 5. Uwzgl�dniaj przeszło�� i twórz przyszło��.”28 Propozycja nowych zasad spotkała si� jednak z krytyk� niektórych wizjonerów przyszło�ci, którzy twierdz�, �e prawa te s� wła�ciwie aktualne tylko w odniesieniu do dzisiejszej koncepcji biblioteki. Wg nich jedynie otwarty dost�p do informacji powinien by� przestrzegany jako zasada uniwersalna, gdy� koncepcja ta le�y w sercu ka�dej biblioteki.

Kuny i Cleveland uwa�aj�, �e w przyszło�ci rola bibliotekarza zdecydowanie zmieni si� w stosunku do chwili obecnej oraz, �e bazowa� b�dzie głównie na wiedzy i usługach, a nie zbiorach. W tej wizji przyszło�ci nast�puje wyra�na zmiana kierunku, z rozwijania biblioteki cyfrowej (hybrydowe) na rozwijanie si� - bibliotekarzy. „Nadszedł czas by inwestowa� w ludzi, nie w technologie. Centralnym punktem dla wizji nowej biblioteki cyfrowej jest bibliotekarz cyfrowy/pracownik wiedzy, który troszczy si� o ludzi.”29

Ale inwestowanie w technologie ponad głowami ludzi jest bardzo kusz�ce dla rz�dów, fundacji, przeło�onych itp., działaj�cych zgodnie z prawem destrukcji, podanym przez Downesa i Mui. Mówi ono, �e „systemy społeczne, ekonomiczne i polityczne zmieniaj� si� na zasadzie równomiernego wzrostu, natomiast technologia zmienia si� skokowo.”30 Oznacza to, �e raczej wi�cej b�dziemy wydawa� na technologie w nadziei, �e ze skutków ich rozwoju skorzysta społecze�stwo i ró�ne instytucje, ani�eli - na socjalne i ekonomiczne potrzeby, aby w ten sposób wywoła� rozwój technologiczny.

Dlatego „ najlepsz� rad� dla bibliotekarzy jest, aby nie skupiali swych wysiłków na wyłapywaniu nowinek z technologii, lecz sp�dzali wi�cej czasu na dostosowywaniu i ujarzmianiu jej dla realizacji informacyjnych potrzeb społecze�stwa.”31

5. Uwagi ko�cowe Powstanie bibliotek hybrydowych dowodzi, �e biblioteki naukowe

bardzo aktywnie reaguj� na zmieniaj�ce si� potrzeby informacyjne swoich u�ytkowników, wykorzystuj�c do ich realizacji najnowocze�niejsze �rodki, dost�pne dzi�ki rozwojowi technologicznemu i cywilizacyjnemu.

28 Crawford W., German M.: Future libraries: dreams, madness, and reality. American Library Association 1995. 29 Kuny T., Cleveland G.: The digital library: myths and challenges. “IFLA Journal”. 1998 no. 24 (2), pp. 107-112. 30 Downes L., Mui C.: Unleashing the killer app: digital strategies for market dominance. Harward Business School Press 1998. 31 Deegan M., Tanger S.: Digital futures. Strategies for the information age. Neal-Schuman Publisher Inc., New York 2002.


Aby si� tak jednak działo, ich personel musi by� wła�ciwie przygotowany i dysponowa� odpowiednim poziomem wiedzy, umiej�tno�ci i potencjału twórczego. Tylko wówczas b�dzie w stanie podejmowa� nowe wyzwania, które skutecznie wspiera� b�d� społeczno�� akademick� i pozaakademick� w procesie przeobra�e�, zwi�zanych z budow� społecze�stwa informacyjnego.

Dla osi�gni�cia tego stanu - współczesne biblioteki akademickie musz� zmienia� sw� kultur� organizacyjn� i przekształca� si� w „organizacje oparte na wiedzy”, w których ka�dy członek personelu ma obowi�zek dokształcania si� przez cały okres swojej aktywno�ci zawodowej.


Bibliografia [1] Arnold S. E.: The future role of the information professional. “The Electronic Library”. 1999

no. 17 (6), pp. 373-375. [2] Babik W., Rykaczewska-Wiórogórska B.: Telematyka – koncepcja i wykorzystanie w społecze�stwie informacyjnym. „Zagadnienia Informacji Naukowej”. 1998 nr 17 (1), s. 64- 73. [3] Bem D. J.: Multimedialne usługi. [W:] VII Krajowa Konferencja KOWBAN’2000 (Wrocław - Polanica Zdrój): materiały. Wrocław 2000, s. 13-32. [4] Bhattacharya P.: Advances in digital library initiatives: a developing country perspective.

“The International Information & Library Review”. 2004 no 36, pp. 165-175. [5] Borgman C. L.: Digital libraries and the continuum of scholarity communication. “Journal

of Documentation”. 2000 no. 56 (4), pp. 412-430. [6] Brophy P.: Towards a generic model of information and library services in the information

age. “Journal of Documentation “. 2000 no. 56 (2), pp. 161-184. [7] Chowdhury G. G.: Digital librariesand reference services: present and future. “Journal of

Documentation”. 2002 no. 58 (3), pp. 258-283. [8] Cox A., Yates R.: Library oriented portals solutions. JISC, London 2002. [9] Deegan M., Tanger S.: Digital futures: strategies for the information age. Neal-Schuman

Publisher Inc., New York 2002. [10] Dempsey L.: The network and the library: working in the new shared space: infrastructure

and institutions. “The Electronic Library”. 1999 no. 17 (4), pp. 207-211. [11] Desai C.M.: Instant messaging reference: how does it compare? “The Electronic Library”.

2003 no. 21 (1), pp. 21-30. [12] Giesecke J., McNeil B.: Core competencies and the learning organization. “Library

Administration & Management”. 1999 no. 13 (3), pp. 158-166. [13] Jankowska M. A., Jankowski P.: Is this a geolibrary? A case of Idaho Geospatial Data Center. “Information Technology and Libraries”. 2000 no. 19 (1), pp. 4-10. [14] Li B.: Development in information society as reflected in online abstracts of The

Information Society (1983-2000). “The International Information & Library Review”. 2002 no. 34, pp. 335-349.

[15] McDonald J., Kebbell M.: Access in an increasingly digital world. “The Electronic Library”. 2004 no. 22 (6), pp. 498-508.

[16] Merkel C.: Folkloristics and educational spaces: material lore in classrooms with and without walls. “Library Trends”. 1999 no. 7 (3), pp. 417-438.

[17] Negrophonte N.: Being digital. Knopf, New York 1995. [18] Ostrow R. L.: Library culture in the electronic age: a case study of organizational change.

The State University of New Jersey, New Brunswick, NJ, Rutgers 1998. [19] Philips, Williams S. R.: Collection development embraces the digital age. “Library

Resources & Technical Services”. 2004 no. 48 (4), pp. 271-299. [20] Piotrowicz G.: Kreowanie serwisów informacyjnych w hybrydowej bibliotece uczelnianej.

[W:] Profesjonalna informacja w Internecie, red. M. Kocójowa. Wydaw. UJ, Kraków 2005, s. 219-229.

[21] Piotrowicz G.: Bibliotekarz a u�ytkownik-klient we współczesnej bibliotece uczelnianej. [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/torun/piotrowicz.php [odczyt 31.03.05].

[22] Ramzan M.: Effects of IT utilization and knowledge on librarians’ IT attitudes. “The Electronic Library”. 2004 no. 22 (5), pp. 440-447.

[23] Rumei G.: Constructing library networks with Chinese characteristics: bringing about society - wide sharing of information resources. “The International Information & Library

Review”. 2004 no. 36, pp. 283-290. [24] Saunders L. M.: The human elements in the virtual libraries. “Library Trends”. 1999 no.

47 (4), pp. 771-787. [25] Sutton S.: Future service models and the convergence of functions: the reference librarian

as technician, author and consultant. [W:] The roles of reference librarians, today and tomorrow. Haworth Press, New York 1996, pp. 125-143.


Bo�ena Jaskowska Uniwersytet Rzeszowski w Rzeszowie Biblioteka Główna [email protected]

Biblioteka w kulturze – kultura w bibliotece: procesy informacyjno-biblioteczne na tle polskiej

kultury narodowej The library in the culture, the culture in the library:

informational-library process in relation to the polish national culture

Abstract W referacie przedstawiono wpływ polskiej kultury narodowej na procesy informacyjne oraz na zachowania u�ytkowników informacji i ich kultur� informacyjn�. W pierwszej cz��ci referatu scharakteryzowano problematyk� ró�nic kulturowych i ich badania porównawcze. Opis ten dokonany został z uwzgl�dnieniem nast�puj�cych wymiarów: dystans władzy, indywidualizm - kolektywizm, stopie� tolerancji niepewno�ci. Wykorzystuj�c wyniki bada� scharakteryzowano polsk� kultur� narodow�, w której stwierdzono orientacj� równo�ciow�, siln� orientacj� kolektywistyczn� oraz zaskakuj�co wysok� tolerancj� niepewno�ci. W drugiej cz��ci referatu wpływ polskiej kultury narodowej na procesy informacyjno-biblioteczne został ukazany z dwóch perspektyw: od strony kultury organizacyjnej w bibliotekach i o�rodkach informacji oraz od strony u�ytkownika, jego zachowa� i kultury informacyjnej. Z rozwa�a� wynika, �e pozytywnie na jako�� procesów informacyjno-bibliotecznych 21. wieku wpływaj� nast�puj�ce orientacje kulturowe w społecze�stwie: orientacja równo�ciowa, indywidualistyczna z pewnymi elementami kolektywizmu oraz znaczna tolerancja niepewno�ci. Referat ma na celu wywołanie dyskusji na temat kultury organizacyjnej w bibliotekach i słu�bach informacyjnych oraz zastanowienie si� nad stopniem naszego zbiorowego zaprogramowania umysłu, jak trafnie nazywa kultur� narodow� jeden z badaczy - G. Hofstede.

Słowa kluczowe kultura polska; kultura organizacyjna; biblioteki akademickie - u�ytkownicy

Abstract The paper describes the influence of Polish national culture on the informational processes, on the behavior of the information users and their informational culture. The first part of the paper presents cultural differences and their comparative analysis in terms of the isolation of the authorities, the individualism-collectivism and the level of tolerance to uncertainty. Polish national culture has been described on the basis of conducted research, which revealed a tendency to equality, strong collective orientation and unexpectedly high level of tolerance to uncertainty. The second part of the paper shows the impact of Polish culture on informational - library processes from two points of view: from the organizational culture in academic libraries and information centers, and that of the users, their behavior and informational culture. The author suggests that the following cultural factors have a positive influence on the informational-library processes of the 21st century: tendency to equality, individual orientation with some elements of collectiveness and a remarkable level of tolerance to uncertainty. The aim of this paper is to initiate a discussion about the organizational culture in the Polish academic libraries and information services and also to start a debate regarding national culture, aptly named "collective programming of the mind" by G. Hofstede.

Biblioteka w kulturze – kultura w bibliotece: procesy informacyjno… 31

Key words Polish culture; organizational culture; academic libraries – users

Kultura to poj�cie bardzo szerokie, wieloznaczne, wywołuj�ce liczne spory i kontrowersje. Ju� pół wieku temu udowodnili to A. Krober i C. Kluckhohn, którzy przeanalizowali ponad 160 definicji kultury. Cz�� z badanych terminów uznawała kultur� za co�, co odró�nia ludzi od pozostałych istot �ywych, inne traktowały j� jako daj�c� si� przekazywa� wiedz�, a jeszcze inne jako duchowy i materialny dorobek społecze�stw. Wszystkie definicje podkre�lały jednak nast�puj�ce cechy kultury: kultura to co�, czego si� uczymy, co dzielimy z innymi i co jest przekazywane z pokolenia na pokolenie1. G. Hofstede wyró�nia kilka warstw kultury: poziom kultury narodowej, poziom kultury zwi�zanej z przynale�no�ci� do grupy regionalnej, etnicznej, religijnej lub j�zykowej, poziom kultury zwi�zanej z przynale�no�ci� do danej płci, poziom kultury pokoleniowej, poziom klasy społecznej oraz poziom kultury organizacyjnej2.

Przedmiotem niniejszych rozwa�a� jest poziom kultury narodowej oraz jego oddziaływanie na kultur� organizacyjn� biblioteki akademickiej oraz na postawy u�ytkowników w procesach informacyjnych. Zanim jednak przyjrzymy si� dokładniej tym zjawiskom, poznajmy lepiej problematyk� kultury narodowej i jej bada� porównawczych.

1. Ró�nice mi�dzy kulturami narodowymi i badania porównawcze Zacznijmy od przykładu: Akia Morita, prezes Sony opowiedział jak

wpadł na pomysł skonstruowania walkmana. Kocha muzyk� powa�n� i chciał jej słucha� w drodze do pracy tak, by nie przeszkadza� współpasa�erom. Wystarczy porówna� to podej�cie z postaw� wi�kszo�ci zachodnich u�ytkowników walkmana: „mog� słucha� muzyki i nie przeszkadzaj� mi inni ludzie” i ju� wyra�nie dostrzegamy ró�nic� w orientacjach kulturowych Japo�czyków i np. Niemców.

Zainteresowanie ró�nicami mi�dzykulturowymi zrodziło si� z przekonania, �e kluczem do biznesowego sukcesu jest zrozumienie własnej kultury oraz tego, jak partnerzy, pochodz�cy z innych kultur, my�l� i post�puj�. Myli si� jednak ten, kto s�dzi, �e wiedza ta jest potrzebna wył�cznie w przypadku prowadzenia mi�dzynarodowych interesów gospodarczych czy politycznych. Globalizacji podlegaj� bowiem równie� procesy społeczne, kulturowe oraz informacyjne i kultura narodowa mo�e znacznie oddziaływa� na ich kształt i ko�cowy efekt.

Kultura narodowa przejawia si� w ogólnym wzorcu stylów �ycia w danym społecze�stwie. Jest przyswajana w procesie uczenia si�, zachodz�cym w wi�kszej cz��ci w młodym wieku i wzmacniana w wyniku presji społecznej. W efekcie kultura staje si� własno�ci� grupy, nie jednostek,

1 Bjerke B.: Kultura a style przywództwa. Kraków 2004, s. 19. 2 Hofstede G.: Kultury i organizacje. Warszawa 2000, s. 46.

Bo�ena Jaskowska 32

i nie mo�na przed ni� uciec3. Według G. Hofstede kultura narodowa jest kolektywnym zaprogramowaniem umysłu, które odró�nia członków jednej grupy od drugiej4.

Problematyka ró�nic pomi�dzy kulturami narodowymi i ich wpływu na kultur� organizacyjn� firm oraz ich sukcesy, zyskała popularno�� w latach 80-tych 20. wieku. Znalazło to odzwierciedlenie w wielu badaniach i publikacjach, które równie� doczekały si� wydania polskiego5. Do najbardziej znanych, najobszerniejszych porównawczych bada� kultur narodowych nale�� przeprowadzone w latach 80-tych i pó�niej przez G. Hofstede (niestety nie uwzgl�dniaj�cych Polski), T. Petersa i R. Watermana w latach 80-tych, F. Trompenaarsa i Ch. Hampden–Turnera w latach 90-tych 20. w.

Polska kultura na tle innych kultur i jej wpływ na kultur� organizacyjn� instytucji nie doczekała si� tak szerokich bada�. Nale�y wspomnie� o uwzgl�dnieniu Polski w badaniach porównawczych F. Trompenaarsa i Ch. Hampden–Turnera, o projekcie GLOBE R. House’a , który w Polsce realizowali J. M�czy�ski i S. Witkowski6 oraz o badaniach przeprowadzonych przez znawc� polskiej kultury organizacyjnej Ł. Sułkowskiego7.

2. Kultura narodowa i jej wymiary Kultura narodowa jest charakteryzowana za pomoc� tzw. wymiarów,

w które pogrupowane s� cechy decyduj�ce o odmienno�ci jednej kultury od innej. W niniejszym referacie posługiwa� si� b�d� typologi� autorstwa Ł. Sułkowskiego, powołuj�c si� równie� na wyniki bada� G. Hofstede.

Badania Ł. Sułkowskiego przeprowadzone w latach 1999-2001 dotyczyły kultur narodowych Stanów Zjednoczonych, Rosji, Ukrainy, Niemiec i Polski. Badacz wyró�nił trzy pierwotne wymiary kultury8:

1. Dystans władzy (hierarchiczno�� – równo��). Wymiar ten charakteryzuje kształt zale�no�ci pomi�dzy podwładnymi a przeło�onym. Orientacja hierarchiczna oznacza du�y dystans pomi�dzy przeło�onym i podwładnymi, utrzymywanie dyscypliny i wzmacnianie autorytetu władzy. Orientacja równo�ciowa to zmniejszony (i decyzyjny i emocjonalny) dystans władzy, wi�ksza swoboda i elastyczno�� działania. Hierarchiczno�� jest dominuj�c� cech� kultur w krajach europejskich o rodowodzie łaci�skim: we Francji i Hiszpanii, w krajach Ameryki

3 Bjerke B.: Kultura a style… , s. 44. 4 Hofstede G.: Kultury i…, s. 40. 5 Zainteresowanych czytelników odsyłam do nast�puj�cych ksi��ek: G. Hofstede: Kultury i organizacje: zaprogramowanie umysłu. Warszawa 2000 ; T. Peters, R. Waterman: Poszukiwanie doskonało�ci w biznesie. Warszawa 2000 ; F. Trompenaars, Ch. Hampden-Turner: Siedem wymiarów kultury: znaczenie ró�nic kulturowych w działalno�ci gospodarczej. Kraków 2002 ; Ch. Hampden-Turner, A. Trompenaars: Siedem kultur kapitalizmu: USA, Japonia, Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Szwecja, Holandia. Kraków 2000 ; B. Bjerke Kultura a style przywództwa. Kraków 2004. 6 House R., Hanges P., Ruiz-Quantanilla A.: GLOBE The global leadership and organizational behavior effectiveness: research program. “Polish Psychological Bulletin”. 1997 vol. 28 (3), s. 215-254. 7 Sułkowski Ł.: Procesy kulturowe w organizacjach: koncepcja, badania i typologia kultur organizacyjnych. Toru�-Łód� 2002. 8 Sułkowski Ł.: Procesy kulturowe ..., s. 60-70.


Łaci�skiej oraz w krajach azjatyckich i afryka�skich. Równo�� jest typowa dla Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i krajów b�d�cych w przeszło�ci pod jej wpływem9. W Polsce, wg bada� Ł. Sułkowskiego, mo�na obserwowa� przejawy orientacji równo�ciowej w �wiadomo�ci ludzi, ale w organizacjach w dalszym ci�gu przewa�a formalizacja i autorytaryzm, które sprzyjaj� hierarchiczno�ci.

2. Indywidualizm – kolektywizm. ródłem tego wymiaru jest przekonanie, �e podstaw� zachowa� i postaw ludzkich jest działanie indywidualne lub zbiorowe. W kulturze o orientacji indywidualistycznej dobro jednostki stawia si� na pierwszym miejscu, orientacja kolektywna priorytetowo traktuje dobro ogółu, grupy czy zespołu. Indywidualizm jest cech� charakterystyczn� społecze�stwa ameryka�skiego i innych krajów angloj�zycznych oraz niektórych europejskich (Holandia, Włochy, Belgia, Dania). Kolektywizm jest dominuj�c� warto�ci� w Japonii, Chinach10. W badaniach Ł. Sułkowskiego Polska uzyskała najwy�szy wska�nik wspólnotowo�ci spo�ród badanych krajów.

3. Kultura wysoka – niska tolerancja niepewno�ci. Wymiar ten okre�la stopie� zagro�enia odczuwany przez członków danej kultury w obliczu sytuacji nowych, nieznanych i niepewnych. Według bada� G. Hofstede wysoka tolerancja niepewno�ci jest charakterystyczna dla kultur azjatyckich (oprócz Japonii i Korei Poł.), krajów afryka�skich oraz anglosaskich i nordyckich. Niska tolerancja niepewno�ci typowa jest dla Ameryki Łaci�skiej, łaci�skiej Europy i krajów �ródziemnomorskich11. Badania Ł. Sułkowskiego wskazuj� i� w polskich organizacjach zaczyna dominowa� wysoka tolerancja niepewno�ci.

Przy charakteryzowaniu kultur za pomoc� wymiarów nale�y pami�ta� o tym, �e s� to modele idealne. Rzadko który kraj b�dzie miał kultur� w stu procentach indywidualistyczn�, czy hierarchiczn�; mo�emy tu jedynie mówi� o zbli�eniu i podobie�stwie rzeczywistej kultury do idealnego modelu. Ponadto opisowi podlegaj� wymiary pierwotne, kluczowe dla kształtu kultury, ale obok nich istnieje wiele wymiarów wtórnych, które mog� mie� ró�n� posta� w zale�no�ci od organizacji czy sektora jej działania. Drugim problemem na który trzeba zwróci� uwag� przed przyst�pieniem do analizy, jest fakt, �e stwierdzenia na temat kultury nie s� stwierdzeniami na temat jednostek.12 Nale�y unika� stereotypów, z którymi mamy do czynienia gdy zało�enia dotycz�ce cech zbiorowo�ci s� przypisywane konkretnej jednostce. „John Smith

9 Hofstede G.: Kultury i ..., s. 64-65. 10 Tam�e, s. 100. 11 Tam�e, s. 181. 12 Tam�e, s. 363.


jest Amerykaninem wi�c na pewno wyznaje warto�ci indywidualistyczne” – nie! Powinno by� – „Prawdopodobne jest, �e John Smith wyznaje warto�ci indywidualistyczne, gdy� pochodzi z kultury w której ta warto�� jest dominuj�ca” .

3. Polska kultura narodowa i jej wpływ na procesy informacyjne Kultura narodowa mo�e mie� znaczny wpływ na procesy informacyjno-

biblioteczne. Podkre�la si�, �e na efektywne tworzenie i funkcjonowanie społecze�stwa informacyjnego obok bezdyskusyjnych czynników takich jak: uwarunkowania techniczne dost�pu do informacji, odpowiednia polityka wspieraj�ca i finansuj�ca t� ide�, szkolenia u�ytkowników i kształtowanie w nich umiej�tno�ci wykorzystania �ródeł i narz�dzi wyszukiwawczych oraz zdolno�ci do umiej�tnego wykorzystania wyszukanych danych, ma znaczny wpływ równie� inny czynnik – kultura narodowa. By� mo�e, to ona po�rednio jest wytłumaczeniem, dlaczego pewne społeczno�ci łatwiej i szybciej przekształcaj� si� w społecze�stwa informacyjne, a inne nie13.

Niniejsze rozwa�ania dotycz�ce wpływu polskiej kultury narodowej na procesy informacyjno-biblioteczne b�d� prowadzone z dwóch perspektyw: od strony kultury organizacyjnej istniej�cej w bibliotece akademickiej (która jest ukształtowana pod wpływem kultury narodowej) oraz od strony u�ytkownika, który (prawdopodobnie) jest nosicielem dominuj�cych w kulturze warto�ci, zachowa� i postaw oddziałuj�cych na jego kultur� informacyjn�.

Nale�y podkre�li� jednak, �e kultura organizacyjna biblioteki akademickiej mo�e, oprócz kultury narodowej, by� równie� kształtowana pod wpływem wielu innych czynników: np. przekona� i działa� pracowników (w szczególno�ci liderów), otoczenia instytucji oraz potrzeb u�ytkowników.

Przyjrzyjmy si�, jak scharakteryzowane wymiary kultury narodowej mog� wpływa� na kształt procesów informacyjno-bibliotecznych.

3.1. Dystans władzy a kultura organizacyjna biblioteki akademickiej Badania Ł. Sułkowskiego wykazuj�, �e w Polsce mo�na obserwowa�

przejawy orientacji równo�ciowej w �wiadomo�ci ludzi, ale w organizacjach w dalszym ci�gu przewa�a formalizacja i autorytaryzm typowe dla hierarchiczno�ci. Czy fakt, �e w bibliotece nadal istniej� hierarchiczne stosunki mi�dzy pracownikami mo�e mie� wpływ na �wiadczenie usług informacyjnych i efektywne po�redniczenie w procesie informacyjnym? Tak. Najbli�ej u�ytkownika i jego potrzeb s� pracownicy z sektora usługowego biblioteki, a wi�c z oddziałów informacji naukowej, czytelni, wypo�yczalni oraz ewentualnie z samodzielnych specjalistycznych dziedzinowych stanowisk informacyjnych. Ci pracownicy najlepiej znaj� potrzeby informacyjne u�ytkowników i mog� proponowa� optymalne warunki i rozwi�zania podwy�szaj�ce jako�� usług. Co z tego, skoro obawiaj� si� oni wyra�a� krytyk�

13 Steinwachs K.: Information and culture – the impact of national culture on information processes. „Journal of Information Science”. 1999 no. 25 (3), s. 193-204.


i sprzeciw oraz wysuwa� własne propozycje? Kiedy istnieje wyra�ny podział na „my”- pracownicy i „oni”- władza i �le funkcjonuje komunikacja mi�dzy tymi grupami, mo�e pojawia� si� bierny opór podwładnych i narasta� ich niezadowolenie, co z pewno�ci� nie sprzyja dobrej działalno�ci biblioteki. W kulturze hierarchicznej ponadto podwładni oczekuj� jasnych polece� słu�bowych i instrukcji post�powania z góry, co mo�e „zabija�” w nich kreatywno�� i samodzielno��. Z drugiej strony nale�y pami�ta� o specyfice biblioteki jako organizacji. Musi posiada� ona swego przywódc�, ale nie autokratycznego i despotycznego, tylko takiego, który pozwoli pracownikom współuczestniczy� w podejmowaniu wa�nych decyzji i sprawi, �e pracownicy stan� si� współodpowiedzialni za bibliotek� i jej wizerunek w otoczeniu.

Wyniki bada� Ł. Sułkowskiego wskazuj� jednak, �e wyra�nie zmieniaj� si� orientacje kulturowe polskich pracowników w kierunku równo�ci. Miejmy nadziej�, �e i tak jest w polskich bibliotekach akademickich.

3.2. Dystans władzy a u�ytkownik Od chwili narodzin ludzie chłon� typowe dla kultury swego

społecze�stwa zaprogramowanie umysłowe. W �rodowisku, w którym dominuje hierarchiczno��, rodzice oczekuj�

od dzieci bezwarunkowego posłusze�stwa. Dzieci nie s� zach�cane do niezale�nego my�lenia, najwa�niejsze jest okazywanie szacunku rodzicom i starszym. W dalszych etapach �ycia ten wzorzec powielany jest w układzie nauczyciel-ucze�, co zaspokaja silnie zakorzenion� w umy�le ucznia potrzeb� zale�no�ci. Widoczne to si� staje zwłaszcza w szkołach wy�szych, gdzie cz�sto przekazuje si� wiedz� nie w postaci uniwersalnych prawd, ale jako osobist� m�dro�� wykładowcy, który traktowany jest jak wszystkowiedz�cy guru14.

W społecze�stwach równo�ciowych dzieci od male�ko�ci s� traktowane na równi z dorosłymi. Głównym celem wychowawczym rodziców jest szybkie usamodzielnienie si� dziecka. Jest ono zach�cane do podejmowania prób i uczenia si� na bł�dach. Z wiekiem relacja dzieci-rodzice zostaje zast�piona formuł� partnersk�. Podobnie w przypadku kontaktów dziecka z nauczycielem. Ucze� jest podmiotem procesu edukacyjnego, ceni si� jego inicjatyw� i oczekuje aktywno�ci w podejmowaniu intelektualnych poszukiwa�, a przekazywana wiedza ma charakter uniwersalnych prawd i faktów15.

Opisane uwarunkowania kulturowe zwi�zane z wymiarem dystansu władzy maj� du�y wpływ na zachowania, postawy i umiej�tno�ci u�ytkownika. System edukacji, który stopniowo ulega w Polsce przeobra�eniom, nie rozwijał w uczniach i studentach samodzielno�ci i aktywno�ci w poszukiwaniach informacyjnych. Wielu studentów bazuje wył�cznie na wiedzy zdobytej w trakcie wykładu, brakuje im dociekliwo�ci informacyjnej, sprawdzania danych w kilku �ródłach, czasem po prostu zwykłych umiej�tno�ci posługiwania si� narz�dziami, nie wspominaj�c ju� o fakcie, �e najlepiej i najwygodniej jest „co�” - a najlepiej wszystko �ci�gn�� z Internetu. Bierno��, 14 Hofstede G.: Kultury i... , s. 72-76. 15 Tam�e, s. 72-76.


brak inicjatywy, unikanie wyzwa� i podejmowania trudno�ci, a czasem wr�cz lenistwo – to cechy, które zaobserwowa� mo�na u wielu studentów, a które prawdopodobnie s� pochodn� dominacji hierarchiczno�ci w polskim systemie edukacji. Bibliotekarze i pracownicy informacji stoj� przed kolejnymi wyzwaniami w kontaktach z u�ytkownikami wychowanymi w kulturze hierarchiczno�ci. Szkolenia biblioteczne nie tylko powinny kształtowa� i rozwija� proste umiej�tno�ci wyszukiwania i wykorzystywania informacji, powinny równie�, a mo�e przede wszystkim, u�wiadamia� znaczenie samodzielnych poszukiwa� informacyjnych, wyrabia� nawyk aktywno�ci w tych procesach oraz uzmysławia� fakt, �e w 21. wieku bierno�� w zakresie operowania informacj� jest niestety powa�n� ułomno�ci�.

Edukacja w społecze�stwach o kulturze równo�ci wydaje si� lepiej sprzyja� kształtowaniu wysokiej kultury informacyjnej u�ytkowników, która z kolei jest podstaw� aktywnego uczestnictwa w społecze�stwie informacyjnym i w procesach jego budowania. Studenci wykazuj� samodzielno�� w zdobywaniu wiedzy i poszukiwaniu �ródeł. Od dziecka przyzwyczajani do podejmowania prób i uczenia si� na bł�dach, odwa�niej korzystaj� z technologii informacyjnych i prawdopodobnie lepiej potrafi� okre�li� swoje potrzeby informacyjne. Warto podkre�li�, �e wzrasta liczba takich aktywnych i samodzielnych u�ytkowników.

Obserwacja u�ytkowników w bibliotece oraz w jej otoczeniu pozwala na stwierdzenie, �e mamy do czynienia równocze�nie z dwoma przeciwstawnymi procesami. Z jednej strony istnieje tendencja przesuwania si� orientacji kulturowej w kierunku równo�ci (sprzyjaj� chyba temu zmiany w systemie szkolnictwa?) oraz przekonania wielu studentów o potrzebie posiadania umiej�tno�ci informacyjno-wyszukiwawczych, bardzo przecie� cennych na rynku pracy społecze�stwa informacyjnego. Z drugiej strony nie sposób nie zauwa�y� masowej produkcji magistrów, dla których wykształcenie to tylko „papierek”, który najlepiej zdoby� w minimalistyczny sposób, niewielkim nakładem zaanga�owania, a ewentualnie z pewnym nakładem pieni��nym...

Pozostaje mie� nadziej�, �e zwyci��y ta pierwsza, równo�ciowa tendencja i „kulturowe przygotowanie” u�ytkownika do aktywnego uczestnictwa w nowoczesnych procesach informacyjnych b�dzie coraz lepsze.

3.3. Indywidualizm – kolektywizm a kultura organizacyjna biblioteki Badania Ł. Sułkowskiego wykazały, �e w polskich organizacjach

panuje silna orientacja kolektywistyczna. Fakt ten mo�e mie� znaczny wpływ na kształt i jako�� procesów informacyjno-bibliotecznych.

Wydaje si�, �e efektywno�ci procesów informacyjno-bibliotecznych sprzyja� mo�e zarówno orientacja indywidualistyczna jak i kolektywna. W kulturach indywidualnych wyst�puje d��enie jednostek do wolno�ci i panuje przekonanie, �e podstawowe jest dobro indywidualne. Sprzyja� to mo�e zarówno postawom rywalizacyjnym i konkurencyjnym, jak i d��eniu jednostek do samorealizacji i rozwoju. Bibliotekarze d��c do zaspokojenia dobra


indywidualnego b�d� starali si� dokształca� oraz zdobywa� wiedz� i nowe umiej�tno�ci zawodowe. ródłem motywacji b�dzie dla nich sama praca i poczucie własnej warto�ci, samorealizacji, a nie czynniki zewn�trzne jak awans i podwy�ka, co w przypadku bibliotek akademickich zdarza si� i tak stosunkowo rzadko. W efekcie te wszystkie czynniki mog� pozytywnie oddziaływa� na usługi informacyjne.

W bibliotekach o kulturze wspólnotowej sukces jest osi�gany dzi�ki współpracy i jednomy�lno�ci, które s� kluczem do rozwi�zywania problemów. Ale orientacja kolektywna mo�e mie� równie� i złe strony. Kiedy miejsce pracy staje si� dla pracownika �ródłem silnej identyfikacji grupowej, kiedy pracownik czuje si� kompetentny tylko w grupie, np. w oddziale biblioteki, kiedy obawia si� on samodzielno�ci i odpowiedzialno�ci za działania i decyzje – wtedy kolektywizm mo�e by� przeszkod� w sprawnym działaniu biblioteki.

Utrudniona mo�e by� fluktuacja pracowników w strukturze macierzowej, postulowanej jako optymalny sposób organizowania działalno�ci informacyjno-bibliotecznej. Mo�e by� zatrzymany proces doskonalenia pracowników, tłumiona inicjatywa i samodzielno�� („mog� to zrobi� inni”). Powszechna sta� si� mo�e ogólna bierno�� i ogl�danie si� na innych. Rozwi�zaniem mo�e by� w tym przypadku tworzenie kreatywnych i twórczych zespołów, które oprócz tego, �e s� zbiorem wybitnych i odpowiedzialnych jednostek, posiadaj� jeszcze warto�� dodan� w postaci umiej�tno�ci współdziałania oraz kreowania nowej wiedzy. M.M. Górski wskazuje na nast�puj�ce korzy�ci płyn�ce z pracy zespołowej w bibliotece: zwi�kszenie innowacyjno�ci, ułatwienie wspólnego wyszukiwania talentów poprzez wzajemne poznanie i uzewn�trznianie ró�nych cech osobowo�ci oraz kreatywno��, zmian� sformalizowanej struktury organizacyjnej na bardziej kooperatywn�, zast�pienie biurokracji i eliminacja hierarchii, zmniejszenie monotonii pracy poprzez wymienno�� funkcji i zada�, zwi�kszenie poczucia przydatno�ci, pewno�ci siebie oraz mo�liwo�ci wypowiadania si�, samorozwoju i partycypacji w efektach16. Wa�ne równie�, aby bibliotekarze potrafili łatwo integrowa� si� z innymi grupami (wchodzenie i wychodzenie z ró�nych zespołów, np. kół doradczych czy zadaniowych, macierzowe przyporz�dkowanie pracowników do kilku agend), a poczucie bezpiecze�stwa uzyskiwane do tej pory z przynale�no�ci do jednej grupy czerpali z innych �ródeł, np. swojej wiedzy, umiej�tno�ci i do�wiadczenia.

Wydaje si� wi�c, �e sprawnym procesom informacyjno-bibliotecznym sprzyja� powinna kultura organizacyjna o cechach kolektywnych z pewnymi elementami indywidualizmu.

3.4. Indywidualizm – kolektywizm a u�ytkownik Indywidualne b�d� kolektywne zaprogramowanie umysłu u�ytkownika

wpływa znacz�co na jego udział w procesach informacyjnych. 16 Górski M. M.: Praca zespołowa elementem nowoczesnego zarz�dzania w bibliotece. [W:] Przestrze� informacji i komunikacji społecznej, pod red. M. Kocójowej. Kraków 2004, s. 203.


W kulturach kolektywnych proces wychowawczy i edukacyjny jest ukierunkowany na przygotowanie dziecka do �ycia w grupie. Dzieci wzoruj� swe post�powanie na innych, ich opinia w zasadzie nie istnieje i jest zdeterminowana wpływem grupy. le widziane jest otwarte wyra�anie krytyki i własnego zdania. Dzieci przez długi czas otaczane s� opiek�, a w szkole przyjmuj� postaw� pasywn�. Nauka przybiera form� instrukta�u „jak co� robi�” (a nie „jak si� uczy�” co wyst�puje w przypadku kultur indywidualistycznych) i jest �ci�le ograniczona w czasie. Prawdopodobnie u�ytkownik ze społecze�stwa kolektywistycznego b�dzie miał problemy z identyfikacj� swych potrzeb informacyjnych oraz pewne obawy przed samodzielnym poszukiwaniem informacji, by� mo�e b�dzie w tym procesie potrzebował pomocy bibliotekarza.

Zdecydowanie do uczestnictwa w dzisiejszych procesach informacyjnych lepiej przygotowuje kultura indywidualistyczna. Dzieci przyzwyczajane s� do samodzielno�ci, nie obawiaj� si� konfrontacji i posiadania swego zadania. W szkole, a potem na studiach preferuj� aktywne uczestnictwo w zaj�ciach i dwustronn� komunikacj� z nauczycielem. U�ytkownik o orientacji indywidualistycznej prawdopodobnie b�dzie wykorzystywał wi�cej ró�norodnych i nowoczesnych �ródeł informacji, a w przypadku pewnych trudno�ci nie b�dzie si� obawiał prosi� o pomoc. Poza tym maj�c �wiadomo��, �e edukacja jest procesem stałym, b�dzie ci�gle si� dokształcał i zdobywał wiedz�, zarówno w zakresie �ródeł jak i mo�liwo�ci ich wykorzystania.

Wszystkie te czynniki powinny sprzyja� wysokiej kulturze informacyjnej u�ytkowników. Niestety, jak wskazuj� badania Ł. Sułkowskiego, w polskiej kulturze narodowej dominuje orientacja kolektywna, utrudniaj�ca kształtowanie takich postaw. Jak temu zaradzi�? Przede wszystkim trzeba podj�� prób� przezwyci��ania naszego narodowego zaprogramowania umysłu i umiej�tnie tworzy� i kształtowa� warto�ci wspieraj�ce samodzielno�� i inicjatyw� u�ytkowników informacji. Tutaj jednak najwa�niejsza rola spoczywa na rodzinie oraz szkołach wraz z profesjonalnymi nauczycielami i bibliotekarzami szkolnymi. Pracownicy bibliotek naukowych przejmuj� pałeczk� nieco pó�niej, co oczywi�cie nie znaczy, �e s� zwolnieni ze szkolenia u�ytkowników i kształtowania ich wysokiej kultury informacyjnej.

3.5. Tolerancja niepewno�ci a kultura organizacyjna biblioteki Badania Ł. Sułkowskiego wykazały, �e w Polsce wyst�puje wysoki

poziom tolerancji niepewno�ci. Autor wyja�nia to niestabilno�ci� gospodarcz� minionych dekad, która uniemo�liwiała tworzenie długookresowej strategii organizacyjnej i premiowała elastyczne zachowania.

Oddziaływanie kultury wysokiej tolerancji niepewno�ci mo�e pozytywnie wpływa� na kultur� organizacyjn� biblioteki akademickiej. Otoczenie biblioteki jest teraz coraz cz��ciej zmienne i nieprzewidywalne, podobnie jak i potrzeby przedstawicieli społecze�stwa informacyjnego. Biblioteka musi by� elastyczna by umiej�tnie dostosowywa� si� do tego typu


czynników. Wiele z takich przedsi�wzi��, jak: wprowadzanie nowych usług, modyfikacje struktury i sposobów organizowania pracy, zmiany z sposobach zarz�dzania – bez kultury organizacyjnej sprzyjaj�cej innowacjom i zmianom - mo�e zako�czy� si� niepowodzeniem.

Ł. Sułkowski pisze, �e w polskich organizacjach zmiany w otoczeniu s� uznawane zarówno za �ródło zagro�e� jak i szans, z tendencj� w kierunku tolerowania wy�szego poziomu ryzyka17.

W kulturach wysokiej tolerancji niepewno�ci obserwuje si� orientacj� na (niepewn�) przyszło��, nie istnieje potrzeba sankcjonowania wszelkich działa� przepisami, sukces organizacji upatrywany jest we wprowadzaniu zmian i innowacji. Fakt, �e w polskich organizacjach zaczyna dominowa� wysoka tolerancja niepewno�ci, nie znajduje potwierdzenia w badaniach orientacji kulturowej pracowników polskich bibliotek przeprowadzonych przez E. B. Zybert. Według nich bowiem wi�kszo�� bibliotekarzy preferuje miejsce pracy, w którym kultura organizacyjna ma charakter sformalizowany, mechanistyczny. Taka kultura cechuje si� stabilno�ci� i mał� mo�liwo�ci� zmian, a podstaw� jej działania jest zgodno�� z obowi�zuj�cymi przepisami i normami oraz sztywno�� reguł18. Opór przed zmianami w bibliotece mo�e by� podyktowany wieloma wzgl�dami, np. obaw� o obni�enie zarobków, o podwy�szenie intensywno�ci pracy lub pogorszenie jej warunków, o obni�enie presti�u zawodowego, brakiem wiary we własn� wiedz� i umiej�tno�ci, konieczno�ci� dokształcania si� i zdobywania nowych kwalifikacji.

Pozostaje mie� nadziej�, �e równie� i w polskich bibliotekach b�dzie si� dokonywała zmiana w kierunku wysokiej tolerancji niepewno�ci. Teoretycznie procesowi temu powinna sprzyja� dokonuj�ca si� zmiana w orientacjach kulturowych polskiego społecze�stwa oraz wymiana pokoleniowa w kadrach polskich bibliotek akademickich.

Nie mo�emy jednak zapomina� o specyfice biblioteki, gdzie podobnie jak w aptece nie mo�na porzuci� wszelkich przepisów, ustalonych procedur i standaryzacji. W przypadku biblioteki powinni�my wi�c mówi� o pewnej (stosunkowo wysokiej) tolerancji niepewno�ci, np. w zakresie akceptacji nowych technologii usprawniaj�cych procesy informacyjno-biblioteczne.

3.6. Tolerancja niepewno�ci a u�ytkownik Nietrudno dostrzec zale�no�� pomi�dzy wymiarem kulturowym

opisuj�cym stopie� tolerancji niepewno�ci a u�ytkownikiem. Wychowani w kulturze wysokiej tolerancji ryzyka od najmłodszych lat

s� przygotowywani do radzenia sobie z niepewno�ci� i ryzykiem. Wiedz�, �e nie ma prostych odpowiedzi na nurtuj�ce pytania. Inne nie znaczy gro�ne, tylko ciekawe i interesuj�ce. Prawdopodobnie u�ytkownicy z kultur wysokiej tolerancji niepewno�ci nie b�d� obawia� si� samodzielnego korzystania z nowoczesnych �ródeł informacji i b�d� aktywni w tych procesach. 17 Sułkowski Ł.: Procesy kulturowe..., s. 171. 18 Zybert E. B.: Kultura organizacyjna w bibliotekach. Warszawa 2004, s. 135.


Stopie� tolerancji niepewno�ci to wymiar kultury narodowej, który prawdopodobnie najsilniej z wszystkich trzech oddziałuje na kultur� informacyjn� u�ytkowników (który� to raz wymieniamy dzi� termin kultura?). W skrócie kultura informacyjna to system postaw wobec roli informacji i technologii informacyjnych w �yciu. Kultura informacyjna to poziom rozwoju społecze�stwa uwarunkowany stopniem opanowania sił przyrody, osi�gni�tym stanem wiedzy i twórczo�ci artystycznej oraz formami współ�ycia społecznego z wykorzystaniem technologii informacyjnych19. U�ytkownik o wysokiej kulturze informacyjnej posiada du�e umiej�tno�ci intelektualne i manualne umo�liwiaj�ce mu wykorzystanie technologii w celu zaspokojenia swych potrzeb informacyjnych. Posiada równie� szersz� ogóln� wiedz�, dzi�ki której rozumie i potrafi dokona� krytycznej analizy zjawisk zachodz�cych w sferze interakcji systemu: człowiek - technologie informacyjne – informacja. U�ytkownik taki wykazuje zainteresowania i zaanga�owanie w problematyk� informatyzacji społecze�stwa opartego na wiedzy i czuje osobist� odpowiedzialno�� za skutki tego procesu20.

Niniejsze rozwa�ania na temat oddziaływania polskiej kultury narodowej na procesy informacyjno-biblioteczne maj� charakter probabilistyczny i jak ka�d� teori� powinno si� je teraz sprawdzi�, w praktyce. Nale�ałoby przeprowadzi� mi�dzykulturowe reprezentatywne badania porównawcze bibliotek akademickich oraz ich u�ytkowników z ró�nych krajów i sprawdzi�, czy kultura narodowa faktycznie odgrywa wa�n� rol� w procesach informacyjnych.

Podsumowuj�c niniejsze rozwa�ania nale�y stwierdzi�, i� kultura narodowa mo�e mie� znaczny wpływ na procesy informacyjno-biblioteczne 21. wieku. Kultura narodowa o orientacjach: równo�ciowych, kolektywnych (z elementami indywidualizmu) i znacznego stopnia tolerowania niepewno�ci mo�e wpływa� na kultur� organizacyjn� biblioteki sprzyjaj�c� procesom informacyjno-bibliotecznym oraz mo�e lepiej „przygotowywa�” u�ytkownika do uczestnictwa w tych procesach. Dzi�ki odpowiedniej kulturze organizacyjnej biblioteka elastycznie potrafi dostosowywa� si� do zmian otoczenia i jego wymaga�, mo�e rozwija� procesy uczenia si� organizacji i tym samym zapewnia� wysokiej jako�ci usługi. U�ytkownik za� bez obaw przyst�pi do informacyjnych poszukiwa� oraz umiej�tnie i samodzielnie wykorzysta wyszukane wiadomo�ci.

A jakie wnioski mog� z tych rozwa�a� wyci�gn�� pracownicy informacji i bibliotekarze?

Przede wszystkim nie tłumaczmy pewnych niepowodze� nasz� polsk� kultur� narodow�. Pami�taj�c, �e kultura społecze�stwa nie jest jedynym i ostatecznym czynnikiem kształtuj�cym kultur� organizacyjn� biblioteki, przyjrzyjmy si� dokładniej kulturze panuj�cej w naszym miejscu pracy. Czy 19 Furmanek W.: Kultura techniczna i kultura informacyjna: eksplikacja poj�cia: konsekwencje metodologiczne. [Referat wygłoszony na sympozjum naukowym „Techniki komputerowe w przekazie edukacyjnym” (Kraków 27-28 wrze�nia 2002)] [dok. elektr.] http://www..krakow.pl/ptn/Referaty/Furmanek. 20 Por. Pi�tek T.: Potrzeba bada� kultury informacyjnej. [W:] Teoretyczne i praktyczne problemy edukacji technicznej i informatycznej, red. W. Furmanek, W. Walat. Rzeszów 2003, s. 280-287.


kultura organizacyjna sprzyja wprowadzaniu zmian i innowacji? Czy pracownicy potrafi� działa� w niepewnych sytuacjach i jak sobie z t� niepewno�ci� radz�? Czy s� kreatywni i samodzielni oraz potrafi� w razie potrzeby wspólnie rozwi�zywa� problemy? A jak wygl�da kwestia partycypowania w podejmowaniu wa�nych dla u�ytkownika decyzji?

Co z dokształcaniem i zdobywaniem nowych umiej�tno�ci, czy wszyscy pracownicy s� do tego równie ch�tni? A udział w budowaniu i kształtowaniu kultury informacyjnej u�ytkowników?

Niew�tpliwie na wiele z tych pyta� mo�na udzieli� odpowiedzi twierdz�cej. Ale czy na wszystkie? I cho� wiemy, �e priorytetem zawsze i wsz�dzie powinien by� u�ytkownik, a jego zindywidualizowane potrzeby, opinie i zachowania powinny wyznacza� kierunki rozwoju biblioteki akademickiej 21. wieku, to mo�e warto krytycznie spojrze� na istniej�c� w naszej instytucji kultur� organizacyjn� i zastanowi� si�, czy wszystkie jej przejawy sprzyjaj� realizacji tej idei.

Bibliografia [1] Bjerke B.: Kultura a style przywództwa. Kraków 2004. [2] Furmanek W.: Kultura techniczna i kultura informacyjna: eksplikacja poj�cia: konsekwencje

metodologiczne. [Referat wygłoszony na XII Ogólnopolskim Sympozjum Naukowym Techniki komputerowe w przekazie edukacyjnym (Kraków 27-28 wrze�nia 2002)] [dok. elektr.] http://www..krakow.pl/ptn/Referaty/Furmanek [odczyt 12.01.2005].

[3] Górski M. M.: Praca zespołowa elementem nowoczesnego zarz�dzania w bibliotece. [W:] Przestrze� informacji i komunikacji społecznej, pod red. M. Kocójowej. Wydaw. Uniwersytetu Jagiello�skiego, Kraków 2004, s. 201-206.

[4] Hofstede G.: Kultury i organizacje: zaprogramowanie umysłu. Warszawa 2000. [5] Pi�tek T. Potrzeba bada� kultury informacyjnej. [W:] Teoretyczne i praktyczne problemy

edukacji technicznej i informatycznej, red. W. Furmanek, W. Walat. Rzeszów 2003, s. 280-287.

[6] Steinwachs K.: Information and culture – the impact of national culture on information processes. „Journal of Information Science”. 1999 vol. 25 (3), s. 193-204.

[7] Sułkowski Ł.: Procesy kulturowe w organizacjach: koncepcja, badania i typologia kultur organizacyjnych. Toru�-Łód� 2002.

[8] Zybert E. B.: Kultura organizacyjna w bibliotekach . Wydaw. SBP, Warszawa 2004.

S e s j a d r u g a / S e s s i o n t w o

��

��


Wanda Pindlowa Uniwersytet Jagiello�ski w Krakowie Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa [email protected]

Motto „Centralizowa� czy nie centralizowa�? Dotychczas nie rozstrzygni�to tego zagadnienia, ale pogl�dy wci�� ulegaj� zmianom. Obecnie modna jest decentralizacja; za ile� lat, gdy zacznie si� odczuwa� skutki bł�dnej lub nadmiernej decentralizacji, pewnie zast�pi j� centralizacja.” (A. Jay : Machiavelli i zarz�dzanie, s.68)

O zjawisku globalizacji coraz bardziej widocznym w pracy bibliotek

About globalization in library work Abstrakt Problemy z globalizacj�. Czy globalizacja i uniwersalizm to te same zjawiska? Za i przeciw globalizacji. Co biblioteka ma wspólnego ze zjawiskiem globalizacji? Czy biblioteka akademicka jest bardziej podatna na wpływy zewn�trzne ni� np. biblioteka publiczna, poniewa� jest cz��ci� uczelni? Czy da si� zachowa� to�samo�� instytucji w globalnym �wiecie.

Słowa kluczowe globalizacja; biblioteki akademickie

Abstract Problems with globalization. Globalization and universalism - are these the same phenomena? For and against globalization. Library and the phenomenon of globalization. Is there more outside influence on an academic library as a part of a university than on a public library? Is it possible to maintain institutional identity?

Key words globalization; academic library

Globalizacja mo�e by� rozpatrywana w ró�nych aspektach: filozoficznym, ekonomicznym, politycznym i kulturowym. W moim wyst�pieniu mam rozwa�y� nie tyle wspomniane aspekty, co wpływ globalizacji na codzienne �ycie bibliotek naukowych, głównie akademickich. W ten sposób nie da si� wi�c obej�� owych aspektów, poniewa� biblioteki funkcjonuj� w społecze�stwie i zarówno filozofia, ekonomia, polityka jak i kultura wywieraj� na nie przemo�ny wpływ. Temat ten jest niezwykle obszerny i dosy� skomplikowany. Powstało wiele opracowa� o globalizacji dotycz�cych gospodarki ale nie tak wiele dotycz�cych globalizacji w bibliotekach. W przypadku naszych zainteresowa� tymczasem wydaje si� słuszne, rozpatrzenie na ile procesy globalizacyjne mo�na uznawa� za pozytywne w swoich skutkach a równocze�nie na ile one ewentualnie bibliotekom szkodz�?

O zjawisku globalizacji coraz bardziej widocznym w pracy bibliotek 45

Referat wprowadzaj�cy do konferencji ma to do siebie, jak rozumiem, �e nie musi wyczerpywa� problematyki a raczej j� sygnalizowa� dla szerszego jej rozwini�cia w nast�pnych referatach oraz dyskusji. Tak wi�c pojmuj�c moje zadanie zasygnalizuj� jedynie niektóre problemy, na które powinno si� zwróci� uwag�, aby na owo pytanie o dobre i złe skutki globalizacji w bibliotekach, mo�na było znale�� sensowne odpowiedzi.

Globalizacja (nie tylko w sensie globalnego kapitalizmu, ustanowienia globalnego rynku �wiatowego, ale tak�e w sensie uznania „człowiecze�stwa” za globalny punkt odniesienia dla praw człowieka, uprawomocnienia złamania suwerenno�ci Pa�stwa, interwencji policji, restrykcji handlowych i bezpo�rednich interwencji wojskowych w cz��ciach �wiata, w których prawa człowieka s� łamane) jest wła�nie mianem dla wyłaniaj�cej si� logiki postpolitycznej, która coraz bardziej wyklucza wymiar uniwersalno�ci funkcjonuj�cy we wła�ciwym procesie politycyzacji [5]. Słowa te napisał Slavoj Žižek z Uniwersytetu w Lublanie w artykule pod znamiennym tytułem „Raduj si� swoim narodem, jak sob� samym”. Je�li wzi�� pod uwag�, �e pisał te słowa przedstawiciel pa�stwa, które �wie�o odzyskało niezale�no��, to trudno si� tym słowom dziwi�. Ostatnie lata pokazały zarówno na pozytywnych jak i na negatywnych przykładach skal� niesłychanej globalnej współzale�no�ci ludzi, pa�stw i wielu problemów. Upadek jednej firmy w jakim� nawet odległym zak�tku �wiata mo�e spowodowa� to samo np. w Polsce. Jak pisze Andrzej Zybała, polscy pracownicy IBM czy Coca Coli, słysz�cy o zwolnieniach w Argentynie czy Tajlandii, boj� si� o swoje miejsca pracy w Radomiu czy w Krakowie. Ekonomi�ci powtarzaj�, �e gdy jaka� zamorska gospodarka dostaje kataru, my powinni�my si� obawia� gor�czki w naszej gospodarce [6, s. 5]. Tymczasem wiadomo, �e w zało�eniach polityki, ekonomii i kultury uwa�a si�, �e zachodz�ce w �wiecie nowe zjawiska, jak np. globalizacja nie powinny zagra�a� godno�ci i priorytetowi osoby ani te� wolno�ci i demokracji poszczególnych narodów.

Jak wi�c wida� postrzeganie i wyja�nianie procesów globalizacji nie mo�e si� obej�� bez sprzecznych os�dów i z jednej strony frustruj�cych wypowiedzi a z drugiej strony entuzjazmu wynikaj�cego z mo�liwo�ci zaoszcz�dzania czasu i wydatków.

Mo�na równie� zauwa�y� tendencje do traktowania globalizmu zamiennie z uniwersalizmem. Uniwersalizm w znaczeniu ogólnym to d��enie do powszechno�ci danego pogl�du, do obj�cia działalno�ci� wszystkich ludzi, do ogarni�cia pewnej cało�ci. Uniwersalizm dzisiaj cz�sto wi��e si� z globalizmem atakowanym ze wzrastaj�c� determinacj� przez dziwne koalicje zielonych, czerwonych, „tubylców”. S� to ataki w istotnym stopniu uzasadnione wobec globalizmu - jako narzucanie idei, dóbr, form �ycia - przez najsilniejsze kraje i niszczenia przez nie tradycyjnych warto�ci. Jednak�e wg prof. UW Janusza Kuczy�skiego zast�powanie uniwersalizmu globalizmem, multikulturalizmem, globologi� czy planetaryzmem jest myl�ce. Uniwersalizm – poczynaj�c od uniwersalnej deklaracji praw człowieka ONZ - jest coraz wyra�niej traktowany jako oficjalna ideologia ONZ i aprobowany przez Narody

Wanda Pindlowa 46

Zjednoczone. Uniwersalizm implicite jest filarem kultury europejskiej, a explicite w ostatnim czasie został usystematyzowany w swych podstawach jako metafilozofia: teoria i perspektywa syntetyzuj�ca wszystkie nauki, wa�ne kierunki filozoficzne, kultury narodowe i kontynentalne [2]. A wi�c mo�e powinni�my si� raczej „ogl�da�“ za uniwersalizmem ni� za globalizmem w odniesieniu do bibliotek, ale ze wzgl�du na zało�enia tematyczne konferencji musimy wyja�ni� relacje globalizacja – biblioteki. Zanim upowszechnił si� termin globalizacja, biblioteki realizowały w swej polityce tendencj� przystaj�c� �ci�le do tego co kryje si� dzisiaj pod tym hasłem. Trzeba pami�ta�, �e globalizacja jest efektem wielowiekowego procesu rozwoju �wiatowego handlu i dotyczy przede wszystkim krajów rozwini�tych Ameryki Północnej, Europy i Azji; z ró�nych powodów nie partycypuj� w tym procesie kraje Afryki, ale ta sytuacja te� powoli si� zmienia.

Prócz handlu najwa�niejsze s� tu czynniki technologiczne. Upowszechnienie takich wynalazków, jak: komputery, Internet, telefon komórkowy, ł�czno�� satelitarna, rozwój transportu zadecydowały o zmniejszeniu kosztów , nie mówi�c ju� o przyspieszeniu gromadzenia, przetwarzania i przesyłania informacji. Wynikaj� st�d ró�ne skutki społeczne, m.in. takie jak umi�dzynarodowienie �rodowiska pracy, powstawanie wieloj�zycznych zespołów pracowników, co w konsekwencji wpływa tak�e na biblioteki. Rozwój Internetu, telewizji satelitarnej, kultury masowej sprzyjaj� unifikacji konsumpcji, zachowa� i aspiracji. Pracownicy zmieniaj�cy kraj pracy s� cz�sto ambasadorami własnej kultury. To równie� nakłada na biblioteki pewne konsekwencje, szczególnie na biblioteki publiczne ale i naukowe, jak wieloj�zyczno�� zbiorów, orientacja w kierunkach rozwoju nauki w poszczególnych krajach.

Hasła takie, jak: „społecze�stwo informacyjne”, „społecze�stwo wiedzy”, „Europa wiedzy”, „gospodarka oparta na wiedzy”, czyli inaczej GOW od kilku co najmniej lat s� przywoływane i w Polsce; wplatane do referatów, wyst�pie� na ró�nych forach i spotkaniach. Hasła te naturalnie maj� swoj� tre��, wyja�nian� w zale�no�ci od tego, kto i w jakim celu je przywołuje. Inne znaczenie nadaj� tym hasłom politycy, przedstawiciele gospodarki, informatycy czy pracownicy informacji naukowej. Ze wzgl�du na to, �e stosowane s� w odniesieniu do wszystkich społecze�stw, s� one bardzo blisko zwi�zane równie� ze zjawiskiem globalizacji.

Józef Ole�ski z Narodowego Banku Polskiego, uwa�a na przykład, �e wyst�puje obecnie polaryzacja globalnego społecze�stwa informacyjnego, a przyczyn� tej polaryzacji s� ró�nice w posiadanych zasobach informacyjnych oraz w mo�liwo�ciach dost�pu do �wiatowych zasobów i systemów informacyjnych.


Przyczyny te nazwa� mo�na lukami informacyjnymi. A luki te s� nast�puj�ce: a) luka edukacyjna - zró�nicowane mo�liwo�ci edukacji ró�nych grup

społecznych i narodów; b) luka techniczna - brak infrastruktury technicznej dost�pu do informacji -

coraz wi�ksza cz�� społecze�stwa jest izolowana od rzeczywistych zasobów informacyjnych;

c) luka j�zykowa - wi�kszo�� zasobów jest w j�zyku angielskim. Globalizacja wymaga bowiem jednego j�zyka do komunikacji. Koszty translacji na j�zyki narodowe czy lokalnych grup etnicznych s� bardzo wysokie. Najta�szy jest wariant nauki j�zyka angielskiego (international English) - w szkołach obowi�zkowo, aby wszyscy mogli zna� ten j�zyk, wówczas jest to ekonomicznie najtaniej;

d) luka polityczno-prawna - koncentracja generowania i zarz�dzania �wiatowymi zasobami informacyjnymi powoduje, �e nieliczne kraje lub organizacje mi�dzynarodowe, które s� dysponentami �wiatowych zasobów informacyjnych, maj� kontrol� nad udost�pnianiem tych zasobów innym krajom. Dysponenci zasobów informacyjnych maj� pozycj� quasi-monopolistyczn�. Z przyczyn politycznych lub gospodarczych mog� wykorzystywa� j� dla własnych celów, dyskryminuj�c jednych a wspomagaj�c innych [3, s.20-21].

Refleksja nad procesami globalizacji zachodz�cymi w bibliotece nie mo�e by� pełna, bez okre�lenia o jakich bibliotekach tu mowa. Sytuacja współczesnych bibliotek w Polsce bardzo si� ró�ni, w zale�no�ci od tego, czy mowa tu o bibliotekach uczelnianych, publicznych czy te� szkolnych. Ró�nice te maj� miejsce zarówno w podstawach prawnych, zadaniach, jakie pełni� oraz sposobach finansowania. Cho� chciałoby si� powiedzie�, �e granice pomi�dzy tymi rodzajami bibliotek coraz bardziej si� zacieraj� i uzupełniaj� w aspekcie tworzenia si� społecze�stwa informacyjnego oraz społecze�stwa wiedzy, to okazuje si� jednak, �e w niektórych przypadkach ró�nice te zaostrzaj� si� oraz wyodr�bniaj� nowe funkcje. Wynika to cz�sto st�d, �e nie dofinansowana biblioteka nie spełnia wszystkich oczekiwanych przez u�ytkowników zada� i �e zadania te s� przenoszone na inne biblioteki w �rodowisku. Od lokalnych stosunków zale�y np. stawianie przed techniczn� bibliotek� uczelnian� nowych funkcji, np. organizowanie wystaw i spotka� o charakterze humanistycznym (np. Biblioteka Wy�szej Szkoły Zarz�dzania w Nowym S�czu) czy zaopatrywanie biblioteki technicznej w dzieła humanistyczne, ze wzgl�du na otwarcie nowego kierunku kształcenia na uczelni technicznej (np. Biblioteka Akademii Górniczo-Hutniczej).

Dla zilustrowania, które z procesów globalizacji najsilniej odbijaj� si� w działalno�ci bibliotek akademickich warto im si� bli�ej przyjrze�. Jako punkt wyj�cia mo�na przyj�� zadania, jakie postawiono przed now� instytucj� utworzon� w roku 1995 Global Information Infrastructure Commission (Komisja Globalnej Infrastruktury Informacyjnej). Powołano w niej sekcje zadaniowe, a ka�da z tych sekcji zajmuje si� specjalnymi zadaniami.

Wanda Pindlowa 48

S� to: a) Dost�p do informacji

Interkonektywno�� Upo�ledzenie informacyjne Internet Powszechne usługi teleinformatyczne Zatrudnienie i społeczne usługi teleinformatyczne

b) Mi�dzysektorowe zagadnienia polityki informacyjnej Standardy Prawa i regulacje Bezpiecze�stwo danych Ochrona poufno�ci i prywatno�ci rodowisko i energia

c) Zastosowania, projekty pokazowe Edukacja i szkolenie Telemedycyna Handel elektroniczny Informacje rz�dowe Elektroniczne biblioteki, sztuka i kultura Telepraca Komisja inicjuje ró�ne działania organizacyjne, tak aby rozwój nowych

mediów i sieci spełniał nast�puj�ce kryteria dobrego systemu sieciowego w skali globalnej: 1. interoperacyjno�� (ró�ne protokoły, wymiana danych), 2. scalability (ró�ne zdania, skala), 3. rozszerzalno�� (adaptacja nowych wynalazków, itd.)[1, s. 92].

W literaturze na temat bibliotek akademickich, ich obecnych zada� i funkcjonowania w �wiecie przemian technologicznych oraz ekonomicznych spotka� mo�na ró�ne zdania na temat ich przyszło�ci i roli jak� b�d� pełni�. Mog� si� zadania bibliotek politechnik rozwija� w innych kierunkach ni� bibliotek humanistycznych. Niektóre prognozy mówi� nawet o całkowitym zaniku bibliotek akademickich lub przetrwaniu jedynie ich funkcji archiwalnej. Nale�y równie� mie� na uwadze, �e nie s� one instytucjami samodzielnymi. Ich status zale�y od sytuacji danej uczelni. Uczelnia za� i jej istnienie od tego, czy jest potrzebna społecze�stwu.

Jednym wi�c z pierwszych zada�, wynikaj�cych z globalizacji, jakie powinna spełnia� współczesna biblioteka uczelniania jest ułatwienie dost�pu do informacji. Dost�p to nie tylko odpowiednia polityka gromadzenia zbiorów, ale współpraca z innymi bibliotekami zapewniaj�ca ten dost�p, poprzez interkoneksje i zapobiegaj�ca zjawisku tzw. „upo�ledzenia informacyjnego” poprzez wyrównywanie szans mo�liwo�ci czytania potrzebnych materiałów. Szanse zakupu wzrastaj� wraz ze współprac� w ramach konsorcjów, wymiany mi�dzybibliotecznej, cyfrowej kopii itp. Biblioteki przez posiadanie i udost�pnianie sieci Internet daj� tak�e mo�liwo�� dost�pu do niektórych baz danych, czasopism elektronicznych i ksi��ek elektronicznych, a tak�e do


poszukiwa� w sieci dla osób, które nie maj� mo�liwo�ci korzystania z nowych technologii ani w domu akademickim ani własnym.

Biblioteki tymczasem mog� zapewni� dost�p nie tylko do wspomnianych wy�ej �ródeł informacji ale i do zbiorów wirtualnych, je�li posiadaj� odpowiednie licencje tak�e dla swoich czytelników.

Mimo zapowiedzi, �e bibliotece akademickiej grozi zagłada, wg Jacka Wojciechowskiego, profesora Uniwersytetu Jagiello�skiego, biblioteka uczelniana podobnie jak ka�da inna biblioteka b�dzie instytucj� wielosemiotyczn� „po�rednicz�c w ró�nych formach komunikacji i gromadz�c rozmaite zasoby (ksi��ki, pras�, materiały elektroniczne) oraz gwarantuj�c dost�p online” [2, s. 32].

Nast�pnym bardzo wa�nym problemem, w którym przejawia si� globalizacja w bibliotekach, s� takie elementy polityki informacyjnej jak: standardy, prawne regulacje, bezpiecze�stwo danych, ochrona własno�ci intelektualnej, zachowanie prawa do prywatno�ci. W tym przypadku biblioteki ju� dawno, zanim upowszechnił si� termin „globalizacja”, prowadziły polityk� ujednolicania, np. opisu bibliograficznego i innych prac, które słu�� wymianie informacji. Istnieje równie� konieczno�� uzgadniania protokołów dla mo�liwo�ci prowadzenia wspólnej pracy badawczej, konferencji online, dostarczania platformy dla nauczania na odległo��. W zasygnalizowanej tu tematyce wyst�puje jednak szereg nie do ko�ca rozwi�zanych problemów, np. brak przestrzegania praw autorskich przy kopiowaniu materiałów bibliotecznych przez studentów i pracowników. Ograniczenia bud�etowe przynios� dalsze skutki w zmniejszeniu zakupów do kolekcji własnych. Zjawisko to dotyka biblioteki nie tylko krajów ubo�szych. Biblioteki staraj� si� wi�c archiwizowa� oraz dygitalizowa� przede wszystkim te zbiory i kolekcje, które maj� charakter unikatowy i mog� by� poszukiwane przez u�ytkowników - nie tylko z Polski, ale i z zagranicy.

Zjawiska globalizacji s� równie� widoczne w tendencji do badania jako�ci działa� biblioteki. Tworzenie standardów i prowadzenie bada� ujednoliconymi metodami: TQM, SWOT, SERVQUAL, BENCHMARKING sprowadza si� do wspólnego mianownika, aby umo�liwi� nast�pnie porównanie, wybór najlepszych instytucji itp.

Charakterystyczny jest tak�e proces prowadzenia globalnego marketingu nakierowanego na wykreowane globalne segmenty rynku, polegaj�ce na wykorzystaniu unikatowych wła�ciwo�ci informacji w postaci np. baz danych, materiałów dydaktycznych do poszczególnych przedmiotów, słu��cych do zdalnego nauczania. Biblioteka nie zaniechała swej roli dydaktycznej i bierze udział w kształceniu studentów przez dostarczanie im literatury zarówno w formie tradycyjnej jak i elektronicznej. Rola ta mo�e by� spełniana tak�e ze wzgl�du na procesy globalizacyjne, o których wcze�niej wspomniano – dost�p do czasopism, baz danych, Internetu, itp.

Globalna sie� telekomunikacyjna jest na pewno najwi�kszym „urz�dzeniem” albo „maszyn�” stworzon� przez człowieka. Obejmuje cały glob i korzysta z niej codziennie ponad miliard ludzi. Globalna sie�

Wanda Pindlowa 50

telekomunikacyjna gwałtownie ro�nie. Mo�na jednak zaobserwowa�, �e coraz cz��ciej mo�na wyszuka�, np. w Internecie pozycje interesuj�ce u�ytkownika; ale dost�p do nich jest ju� za opłat� i wówczas biedniejsi musz� si� zadowoli� tylko opisem bibliograficznym.

Dysponenci zasobami informacyjnymi maj� pozycj� quasi-monopolistyczn�. Z przyczyn politycznych czy gospodarczych mog� wykorzystywa� j� dla własnych celów, dyskryminuj�c jednych, a wspomagaj�c innych. Koncentracja generowania i zarz�dzania �wiatowymi zasobami informacyjnymi powoduje, �e nieliczne kraje lub organizacje mi�dzynarodowe, które s� dysponentami tych zasobów informacyjnych maj� kontrol� nad udost�pnianiem tych zasobów innym krajom, organizacjom, podmiotom społeczno-gospodarczym [3, s. 21].

A wi�c globalizacja ułatwiaj�ca teoretycznie dost�p do informacji, technologii i ró�nych dóbr intelektualnych, natrafia cz�sto na barier� w postaci ró�nic finansowych poszczególnych instytucji, bibliotek czy te� szkół wy�szych i ten fakt nie pozwala im wł�czy� si� do sieci globalnej. Z drugiej strony dzisiejsza biblioteka przestała by� bibliotek� „lokaln�”. Je�li jest wyposa�ona w odpowiednie narz�dzia przesyłania i odbioru informacji przy niewielkich nawet zasobach własnych, je�li weszła w skład ró�nych konsorcjów, wykupiła odpowiednie licencje, mo�e obsłu�y� du�� liczb� u�ytkowników o zró�nicowanych potrzebach informacyjnych i rozmieszczonych w ró�nych cz��ciach �wiata.

Przyszło�� biblioteki uczelnianej trudno dzi� do ko�ca przewidzie�. Jej rola zmienia si� w zwi�zku z kształtowaniem si� nowego modelu komunikacji naukowej. Pracownicy naukowi reprezentuj�cy nauki humanistyczne na razie nie wyobra�aj� sobie zmiany biblioteki na jedynie elektroniczn�. Przedstawiciele jednak innych nauk, np. matematyczno-przyrodniczych i technicznych twierdz�, �e biblioteka w sensie budynku ze zbiorami nie jest im ju� potrzebna (istnieje np. plan zlikwidowania w najbli�szym czasie biblioteki Instytutu Biologii Molekularnej w UJ). Pracowników nauki i studentów zadowala bowiem korzystanie ze �ródeł elektronicznych i bibliotek wirtualnych. Czasami nie zdaj� sobie sprawy z tego, �e poszukuj�c w sieci maj� dost�p do ró�nych materiałów elektronicznych, które zakupiła z trudem negocjuj�c warunki, ich własna biblioteka uczelniana, i cho� wprawdzie nie wchodz� do �adnego budynku, to w wielu przypadkach korzystaj� jednak nadal z usług swej uczelnianej biblioteki, która zakupiła dost�p do ró�nych �ródeł informacji, baz danych oraz czasopism. Ale �wiadomo�� istnienia i funkcjonowania biblioteki uczelnianej generalnie si� rozmywa. Globalizacja zmieniaj�c formy dost�pu do zbiorów zmienia te� przyzwyczajenia u�ytkowników.

Aby podkre�li� dobr� stron� globalizacji, trzeba wróci� do korzeni informacji naukowej - do Paula Otleta i Henri La Fontaine’a. To ich wiara w utrzymanie pokoju na �wiecie przy pomocy poznania wiedzy innych, pozwoliła im walczy� o realizacj� �wiatowej bibliografii. Idea, któr� zrealizowa� mo�na ze wzgl�dów technicznych wła�ciwie dopiero dzisiaj,


to tak�e tendencja do globalizacji – ujednolicenie opisu rzeczowego (UKD), w zamian za współprac� i powstanie �wiatowego �ródła informacji, to tak�e rezygnacja z wielu przyzwyczaje� i indywidualnych rozwi�za�, czyli tego, co dzieje si� dzisiaj z wieloma zadaniami pełnionymi przez biblioteki.

Bibliografia [1] Goban-Klas T., Sienkiewicz P.: Społecze�stwo informacyjne: szanse, zagro�enia,

wyzwania. Wydaw. Fundacji Post�pu Telekomunikacji, Kraków 1999. [2] Kuczy�ski J.: Uniwersalizm jako metafilozofia [dok. elektr.]

http://www.dialogue.uw.edu.pl/DIALOG_U.HTM [odczyt 07.03.2005]. [3] Ole�ski J.: Rola informacji we współczesnej gospodarce w �wietle ekonomiki informacji.

[W:] Informacja – Wiedza – Gospodarka. PTIN, Warszawa 2001, s. 15-32. [4] Wojciechowski J.: Biblioteka akademicka: mo�liwe zmiany w organizacji. [W:] Stan i

potrzeby polskich bibliotek uczelnianych: materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej (Pozna�, 13-15.11. 2002). Biblioteka Uniwersytecka, Pozna� 2002, s. 27-46.

[5] Žižek S.: Raduj si� swoim narodem, jak sob� samym. 1999 [dok. elektr.] http://www.nowakrytyka.phg.pl/artykuly/zizek/zizek.ftml [odczyt 26.02.2005].

[6] Zybała A.: Globalna korekta: szanse Polski w zglobalizowanym �wiecie. Wydaw. Dolno�l�skie, Wrocław 2004.


Mirosław Górny Pozna�ska Fundacja Bibliotek Naukowych [email protected]

Biblioteka akademicka jako element globalnej cyfrowej infrastruktury informacyjnej

Academic library as an element of the global digital information infrastructure

Abstrakt W najbli�szych latach nast�pi gwałtowny rozwój globalnej infrastruktury informacyjnej. Sprzyja� temu b�d� - zmiany technologii i zainteresowanie koncernów przemysłowych infrastruktur� informacyjn� jako �ródłem powa�nych zysków. Biblioteki akademickie mog� zdominowa� te obszary infrastruktury informacyjnej, których eksploatacja b�dzie stosunkowo mało opłacalna. Dotyczy� to b�dzie głównie katalogowania niektórych zasobów udost�pnianych poprzez Internet i przygotowywania specjalnych opracowa�, dotycz�cych w�skich dziedzin nauki i techniki.

Słowa kluczowe globalna infrastruktura informacyjna; biblioteki akademickie

Abstract Global digital information infrastructure will grow dramatically in the coming years. The main reasons for it are the technological development and financial interests of many firms. Academic libraries will dominate low-revenue parts of the global information infrastructure. They will be mostly concerned with cataloguing of some Internet resources and preparation of special materials dealing with specialist topics of science and technology.

Key words global information infrastructure; academic libraries

1. Wst�p Na naszych oczach powstaje globalna cyfrowa infrastruktura

informacyjna. Jej utworzenie le�y w interesie wielkich firm informatycznych i teleinformatycznych. Dla nich infrastruktura cyfrowa - jej budowa, utrzymanie i eksploatacja - oznacza wzrost zysków, a przynajmniej utrzymanie ich na odpowiednim poziomie. St�d trudno sobie wyobrazi� powstrzymanie tempa tego procesu.

Wspomniane koncerny dysponuj� bardzo du�ymi �rodkami na badania i prace wdro�eniowe. Ich wielomiliardowe zasoby finansowe pozwalaj� na realizacj� ogromnych inwestycji. Dzi�ki temu mog� one do�� skutecznie kształtowa� �wiat wg swoich potrzeb.

Rozwój globalnej infrastruktury cyfrowej zwi�zany jest z przesuni�ciem znacznej cz��ci informacji z no�nika papierowego na no�nik elektroniczny. Biblioteki dot�d zdominowane s� przez no�nik papierowy. Ich funkcje, organizacja i technologia, s� temu no�nikowi podporz�dkowane. Dygitalizacja wprowadza bardzo powa�ne zmiany. Nie jeste�my w stanie

Biblioteka akademicka jako element globalnej cyfrowej infrastruktury... 53

wszystkich ich dzisiaj przewidzie�. Ale wiemy, �e no�nik cyfrowy anga�uje znacznie mniejsz� infrastruktur� potrzebn� do jego obsługi przechowywania i udost�pniania ni� no�nik drukowany. Dotyczy to pomieszcze�, ludzi i sprz�tu. Ten fakt jest bardzo istotny dla bibliotek. Wynika bowiem z niego, �e obecne rozmiary istniej�cej sieci bibliotecznej nie b�d� ju� konieczne do realizacji dotychczasowych zada�. Chyba, �e pojawi� si� nowe zadania.

Nale�y zada� tutaj pytanie: która cz�� zasobu pi�mienniczego zostanie obj�ta digitalizacj�? Odpowied� jest do�� oczywista - digitalizacja obejmie na pewno pi�miennictwo naukowe i dydaktyczne, szczególnie �ródła o charakterze faktograficznym. Drugie pytanie to: kto b�dzie tymi zasobami administrował? Wydaje si�, �e zasoby, których udost�pnianie jest rentowne, b�d� obsługiwane przez firmy komercyjne; zasoby udost�pniane za darmo pozostawione zostan� bibliotekom.

Proces cyfryzacji zbiorów bibliotecznych w Polsce nabiera tempa. Rodzi to oczywi�cie wiele problemów, traktowanych w ró�ny sposób. Cz�� z nich bibliotekarze próbuj� rozwi�zywa�, niektóre ignoruj�, a pewnych w ogóle nie dostrzegaj�. Od podej�cia do tych problemów w du�ej mierze zale�y obraz polskiego bibliotekarstwa w najbli�szych 10 latach.

2. Czy biblioteka mo�e unikn�� dygitalizacji? Konieczno�� dygitalizacji zasobów bibliotecznych nie wynika

bezpo�rednio z ch�ci d��enia do podniesienia poziomu usług bibliotecznych i tym samym lepszego zaspokojenia potrzeb czytelników. Spowodowana ona jest w pierwszym rz�dzie rywalizacj� mi�dzy bibliotekami. Powoli zaczyna by� oczywiste, �e w gospodarce wolnorynkowej, której towarzysz� błyskawiczne zmiany technologiczne, �aden układ nie jest zbyt długo stabilny. Obecni decydenci o wiele łatwiej ni� kiedykolwiek podejmuj� radykalne decyzje i to co wydawało si� jeszcze kilkana�cie lat temu niemo�liwe, niespodziewanie okazuje si� by� dzi� bardzo łatwe.

Zdecydowana wi�kszo�� dyrektorów bibliotek doskonale zdaje sobie z tego spraw� i stara si� dostosowa� do sytuacji. Wiadomo, �e biblioteki - jak wi�kszo�� instytucji publicznych i pa�stwowych - podlega� b�d� redukcjom personelu. Cz�� bibliotek zostanie by� mo�e nawet zlikwidowana. Ostan� si� te, które b�d� dysponowały przekonywuj�cymi dla decydentów atutami. Jednym z nich - mo�e najwa�niejszym - b�dzie zaawansowanie w zakresie dygitalizacji.

Oczywi�cie dygitalizacja w bibliotekach, sama w sobie ma wiele zalet. Bezpiecze�stwo zbiorów, szeroki dost�p do nich, wygoda u�ytkownika itd. S� to ogólnie znane i oczywiste argumenty za cyfrow� postaci� dokumentów. Jednak to nie one zadecyduj� o tempie rozwoju tego procesu. W tym wypadku najwa�niejszym czynnikiem oka�e si� walka o przetrwanie.

Biblioteki, które poradz� sobie z technicznymi i organizacyjnymi problemami digitalizacji, b�d� miały szanse znalezienia swojego miejsca w globalnej infrastrukturze cyfrowej. To, czy im si� uda, zale�e� b�dzie od

Mirosław Górny 54

tego, czy ich oferty oka�� si� atrakcyjne dla czytelników i od kierunków polityki informacyjnej pa�stwa.

Jest te� bardzo prawdopodobne, �e znaczna liczba potencjalnych u�ytkowników bibliotek w najbli�szych latach ograniczy realizacj� swoich potrzeb informacyjnych do zasobów dost�pnych poprzez Internet. Dost�p do sieci jest przecie� coraz powszechniejszy, a obecni uczniowie i studenci do korzystania z Internetu s� przyzwyczajeni od dziecka.

Pokolenia urodzone w latach 70. i wcze�niej kojarz� bibliotek� z budynkiem i regałami. Pó�niejsze generacje b�d� uto�samia� bibliotek� głównie z sieci�.

Funkcjonowanie biblioteki w ramach Internetu w pewnym momencie przerodzi si� w norm�. (Tak jak norm� jest np. utrzymywanie strony www. Przecie� nie istnieje dzisiaj w Polsce biblioteka, która nie ma takiej strony). Kto tej normy nie spełni, narazi si� na to, �e w razie szukania oszcz�dno�ci przez decydentów, b�dzie pierwszym kandydatem do eliminacji.

3. Co utrudnia przekształcanie si� bibliotek w cyfrowe? a) bibliotekarze

Dygitalizacja zmieni oczywi�cie sposób funkcjonowania bibliotek. Takie zmiany biblioteki przechodziły ju� w okresie komputeryzacji. Cyfryzacja spowoduje jednak zmiany du�o gł�bsze. O ile dyrektorzy bibliotek na ogół próbuj� si� z tym pogodzi� nie widz�c innego wyj�cia, o tyle pewna cz�� bibliotekarzy stawia zdecydowany, acz zwykle skrywany opór. Osoby te maj� cz�sto po kilka lat do emerytury i nie bez racji uwa�aj�, �e bez wzgl�du na to co b�d� robiły, nie strac� pracy. Cz�� bibliotekarzy uwa�a, �e dygitalizacja mo�e pomniejszy� ich znaczenie, b�d� całkowicie wyeliminowa� jako zb�dnych. St�d uwa�aj�, �e warto j� opó�ni� albo wr�cz uniemo�liwi�. Pewna cz�� bibliotekarzy s�dzi, �e dygitalizacja nie b�dzie odgrywała istotnej roli w bibliotekach i nie warto si� ni� przejmowa�.

b) konieczno�� podj�cia koordynacji działa� Dygitalizacja b�dzie wymagała szeroko poj�tej koordynacji działa�

mi�dzy bibliotekami. Dotyczy to przede wszystkim unikania dublowania pozycji umieszczanych w Internecie i wspólnego wykorzystywania infrastruktury technologicznej. Polskie biblioteki nie maj� tradycji współpracy mi�dzybibliotecznej. Zatem musz� wypracowa� zasady kooperacji, a przede wszystkim pogodzi� si� z cz��ciow� utrat� niezale�no�ci.

Nie jest rzecz� łatw� koordynowa� dygitalizacj� w skali całego kraju. Konieczne b�dzie przełamanie lokalnych ambicji i partykularyzmów. Trzeba te� b�dzie wprowadzi� zasady organizacyjne dostosowane do mo�liwo�ci technologicznych bibliotek. Ale najwi�ksze zagro�enie zwi�zane jest z ustalaniem, kto powinien udost�pnia� ten czy inny tytuł. Sytuacja taka nie miała dot�d miejsca. Biblioteki dublowały zakupy �ródeł drukowanych, bo dawało si� to łatwo uzasadni� potrzebami. Teraz wystarczy jeden egzemplarz dokumentu.


Drugi problem dotyczy współpracy w zakresie wspólnego u�ytkowania infrastruktury technologicznej słu��cej przechowywaniu i udost�pnianiu zasobów cyfrowych. Co prawda wiele bibliotek korzysta ju� ze wspólnej infrastruktury zintegrowanych systemów bibliotecznych. W przypadku bibliotek cyfrowych b�dzie podobnie. Kosztowne instalacje obsługuj�ce biblioteki cyfrowe b�d� wspólne dla całych grup bibliotek. Pojedyncze biblioteki raczej nie b�d� mogły sobie pozwoli� na zakup sprz�tu bardzo wysokiej jako�ci. c) brak odpowiedniego j�zyka informacyjnego

Udost�pnianie w bibliotekach cyfrowych zasobów dot�d powszechnie nie udost�pnianych - np. dokumentów �ycia społecznego, ikonografii, kartografii itd. spowodowało powstanie dot�d nieznanych trudno�ci z opisem rzeczowym. Otó� zbiory te zwykle były wykorzystywane przez nielicznych u�ytkowników, z reguły nie�le orientuj�cych si� w badanym zagadnieniu. Sporz�dzone w bibliotekach opisy tego rodzaju dokumentów najcz��ciej wystarczały.

Ale u�ytkownik biblioteki cyfrowej to u�ytkownik masowy. Wymaga innego opisu. Cz�sto rozbudowanego o komentarze i wyja�nienia. Przecie� wiele jednostek wchodz�cych w skład zbiorów specjalnych to obiekty nie zawieraj�ce �adnej czytelnej dla niespecjalisty informacji. Fotografia czy rysunek w odró�nieniu od samoopisuj�cych si� ksi��ek czy artykułów s� bez odpowiedniego opisu wła�ciwie dla wielu czytelników bezwarto�ciowe. d) problemy prawne

Walka o przetrwanie dotyczy równie� wydawnictw i zakładów poligraficznych. Wsz�dzie cyfryzacja odbierana jest jako powa�ne zagro�enie. St�d oczywi�cie próby utrzymania panuj�cego status quo. Sprzyja temu zagubienie prawników, którzy nie mog� sobie poradzi� z rzeczywisto�ci� kształtowan� przez szybko zmieniaj�ce si� technologie.

Równie� autorzy nie zawsze godz� si� na publikacje w postaci cyfrowej. Tym bardziej, �e jak dot�d nie ma wyra�nych przepisów, które zrównałyby warto�� publikacji drukowanych z cyfrowymi w trakcie dokonywania oceny dorobku naukowego.

To wszystko powoduje, �e efekty bie��cej twórczo�ci naukowej i dydaktycznej z trudem trafiaj� do bibliotek cyfrowych.

4. Które miejsce w globalnej infrastrukturze cyfrowej zaj��? O ile decyzja zwi�zana z rozpocz�ciem procesu dygitalizacji nie budzi

raczej w�tpliwo�ci, o tyle sposób, w jaki proces ten nale�y prowadzi�, jest pełen znaków zapytania.

Przede wszystkim nale�y ustali�, które zbiory powinny by� dygitalizowane. Póki co dygitalizacja obejmuje głównie te publikacje, które mo�na najłatwiej umie�ci� w bibliotece cyfrowej. Na etapie zdobywania do�wiadcze� jest to zapewne słuszne. Nale�y si� jednak liczy� z tym, �e w kolejnych latach sytuacja ulegnie zmianie. Biblioteki b�d� zapewne organizowały udost�pnianie publikacji wydawanych lokalnie. Chodzi tutaj

Mirosław Górny 56

o tzw. prace na stopie�, monografie, czasopisma i skrypty. Obni�enie kosztów publikacji poprzez eliminacj� etapu druku, a tak�e likwidacja ogranicze� obj�to�ciowych wynikaj�cych z kosztów mo�e spowodowa� wzrost liczby publikowanych tekstów. Ich obj�to�� równie� ulegnie zwi�kszeniu.

Biblioteki mog� przej�� zadania zwi�zane z organizacj� udost�pniania tego zasobu. Chocia� prawdopodobnie b�d� ten zasób równie� w jakim� stopniu kształtowa� - szczególnie dotyczy� to b�dzie materiałów dydaktycznych. To oznacza konieczno�� cisłej współpracy z czytelnikiem.

Po pierwsze biblioteka musi przekona� czytelnika, �e jego oczekiwania s� brane pod uwag� i st�d warto stale kontaktowa� si� z bibliotekami. Po drugie nale�y umiej�tnie analizowa� zgłaszane przez dziesi�tki osób potrzeby. Cyfryzacja daje du�o wi�ksze mo�liwo�ci reagowania na czytelnicze ��dania ni� technologia no�ników drukowanych. Stawia jednak spore wymagania dotycz�ce zarz�dzania zasobem informacyjnym.

Obok zasobu naukowo-dydaktycznego powstaj�cego lokalnie, udost�pniane b�d� równie� zbiory przechowywane lokalnie. Dotyczy to dokumentów okre�lanych jako �ródła do bada� (np. ró�nego rodzaju archiwalia), dokumenty �ycia społecznego, ikonografia, starodruki, r�kopisy itd.

Oczywi�cie nie nale�y oczekiwa�, i� z bibliotek znikn� zbiory drukowane. Pozostan� one nadal dominuj�c� cz��ci� zasobu. Ale tak, jak czasopisma naukowe udost�pnia si� ju� w du�ym stopniu na no�nikach elektronicznych, tak te� szybko upowszechni� si� elektroniczne ksi��ki naukowe. Mowa tutaj o zasobie obcym, kupowanym od dostawcy zewn�trznego, tak jak to si� dzieje w przypadku czasopism.

Zatem biblioteka akademicka najbli�szych lat b�dzie układem trzech zasobów: drukowanego, zasobu cyfrowego, do którego kupowa� si� b�dzie dost�p i zasobu cyfrowego tworzonego lokalnie. W tym ostatnim przypadku nale�y spodziewa� si� �cisłej współpracy bibliotekarza i wydawcy. Biblioteka przejmie na siebie techniczn� i organizacyjn� stron� budowania tego zasobu.

Kolejnym zadaniem, które spadnie na biblioteki naukowe utrzymywane z bud�etu pa�stwa, b�dzie archiwizowanie wybranych grup dokumentów cyfrowych. Chodzi tutaj m.in. o strony www ró�nych instytucji, towarzystw i organizacji. Niewykluczone, �e równie� o archiwa list dyskusyjnych i ró�nego rodzaju forum.

5. Podsumowanie Biblioteka akademicka, wł�czaj�c si� w funkcjonowanie globalnej

cyfrowej sieci informacyjnej, musi „odst�pi�” swoje dotychczasowe funkcje innym instytucjom. Przede wszystkim tym o charakterze komercyjnym. Gromadzenie ksi��ek i czasopism, ich przechowywanie i opracowywanie, a wreszcie wypo�yczanie zejdzie na plan dalszy. Ksi��ki naukowe, podr�czniki i czasopisma wydawane przez du�e oficyny wydawnicze o zasi�gu mi�dzynarodowym b�d� w głównej mierze udost�pniane w postaci cyfrowej. Rola biblioteki sprowadzi si� tutaj do ewentualnego negocjowania kontraktu.


Je�li oczywi�cie nie dojdzie do centralizacji tego rodzaju zakupów w skali całego kraju.

Główne zadanie biblioteki akademickiej b�dzie polegało na organizowaniu dost�pu do zasobów powstaj�cych lokalnie. Zasobów, które b�d� miały charakter publiczny i b�d� udost�pniane bez ogranicze�. Zadanie to wymaga dosy� istotnych zmian. Biblioteka akademicka dot�d realizowała procesy masowe, powtarzaj�ce si�. Zakup odpowiedniej liczby tytułów i egzemplarzy, mo�liwie szybkie wł�czenie ich do zbiorów, wypo�yczanie, zwrot, ewentualne zabiegi konserwatorskie i ubytkowania. Ta „produkcyjna”, �eby nie powiedzie� „ta�mowa” w swej istocie działalno�� odchodzi w przeszło��.

Po pierwsze trzeba b�dzie organizowa� zasób informacji z bardzo zró�nicowanych pod wzgl�dem formy i tre�ci dokumentów. Trzeba b�dzie go kształtowa� bior�c pod uwag� oczekiwania czytelników. To oznacza przesuni�cie wielu działa� bibliotekarzy „na zewn�trz” instytucji macierzystej. Stały kontakt z czytelnikiem i ci�gły kontakt z wytwórc� dokumentów b�d� pochłaniały znacznie wi�cej czasu ni� dot�d.

Z drugiej strony na biblioteki spadnie obowi�zek archiwizowania wielu dokumentów i zapisów cyfrowych - równie� multimedialnych. To tak�e ogromny wysiłek akwizycyjny - nieporównywalny ze znanym dotychczas w bibliotekach procesem gromadzenia. Teraz zbiory b�dzie si� raczej „zdobywa�” ni� „nabywa�”.

Zgromadzenie zasobu nie oznacza ko�ca problemów. Jego udost�pnianie b�dzie wymagało innych nieco narz�dzi ni� dot�d stosowane. Wspomniana ju� ró�norodno�� dokumentów i zapisów powoduje, i� trzeba b�dzie wykaza� si� ogromn� elastyczno�ci� opracowuj�c te zasoby. Ale przede wszystkim trzeba b�dzie dokona� daleko id�cej modernizacji wykorzystywanych dot�d tzw. j�zyków informacyjnych.

Opracowywanie komentarzy i wyja�nie� pozwalaj�cych masowemu czytelnikowi korzysta� w pełni ze zgromadzonych zasobów podniesie znacznie wymagania wobec bibliotekarzy. Poza tym charakter Internetu spowoduje konieczno�� sporz�dzania licznych tłumacze�. Trudno sobie bowiem wyobra�a�, �e zasoby dost�pne w sieci nie b�d� czytelne dla obcoj�zycznego odbiorcy.

Do tego dojdzie o wiele bardziej szczegółowe ni� dot�d opracowanie rzeczowe. Cho� do ko�ca nie zdajemy sobie sprawy ze zło�ono�ci tego opracowania, w �adnym wypadku nieporównywalnym z obecnym - uproszczonym i schematycznym.

Nie mo�na zapomina� o problemach technicznych. Wszak b�d� to wył�cznie zasoby w postaci cyfrowej. Zatem zagadnienia ujednolicania formatów zapisu. Liczne kłopoty zwi�zane ze starzeniem si� formatów i nietrwało�ci� zapisu. A tak�e konieczno�� nad��ania za zmianami interfejsów globalnej cyfrowej infrastruktury informacyjnej. Bowiem nie nale�y wyobra�a� sobie, �e korzystanie z zasobów tej infrastruktury odbywa� si� b�dzie wył�cznie w sposób tradycyjny - poprzez klawiatur� i monitor peceta. Raczej pojawi� si�

Mirosław Górny 58

urz�dzenia - np. rozwini�te wersje PDA czy smartphone - które umo�liwi� dost�p do globalnej infrastruktury informacyjnej w sposób ci�gły i du�o łatwiejszy ni� �ródła drukowane. U�ytkownik tych urz�dze� b�dzie chciał mie� równie� dost�p do zasobów oferowanych przez bibliotek�.

Trzeba te� pami�ta�, �e organizacja zasobu cyfrowego to równie� obszar działa� prawnych. Na pewno du�o trudniejszych i zdecydowanie mniej przejrzystych i jednoznacznych ni� w przypadku druku. Konieczne b�dzie zmierzenie si� z nimi wła�nie w bibliotece, szczególnie na etapie udost�pniania.


Jan Andrzej Nikisch Pozna�ska Fundacja Bibliotek Naukowych [email protected]

Wpływ globalizacji na dost�p do informacji naukowej i wydawnictwa naukowe

Influence of globalization on access to electronic information and scholarly publishing

Abstrakt Trwaj�ca od lat kumulacja i integracja wydawców i dostawców informacji naukowej wpłyn�ła na odbiorców tej informacji tj. naukowców i bibliotekarzy. Autor pokazuje zmiany oraz główne trendy w organizacji dost�pu do informacji naukowej. Przedstawione s� inicjatywy zmierzaj�ce do osłabienia negatywnego wpływu globalizacji na publikowanie i dost�p do informacji naukowej.

Słowa kluczowe globalizacja; konsorcja biblioteczne; informacja naukowa; elektroniczne �ródła informacji

Abstract Paper presents how globalization changed the world of both publishers and aggregators on one hand, and researchers and librarians on the other hand. The major initiatives that seek to diminish effects of monopolistic position of publishers are discussed.

Key words globalization; library consortia; open access; electronic information; scholarly publishing

1. Wst�p Truizmem jest stwierdzenie, �e nowoczesne technologie miały

pozytywny wpływ na rozwój pi�miennictwa naukowego. Z pewno�ci� ułatwiły – przynajmniej cz��ci badaczy i studentów - dost�p do literatury, zwi�kszyły cyrkulacj� czasopism, przyspieszyły proces wydawniczy i komunikacj� mi�dzy osobami zainteresowanymi wymian� rezultatów prac badawczych. Z drugiej jednak strony nie przyniosły oczekiwanych zmian w obni�eniu kosztów zakupu informacji naukowej ponoszonych przez uczelnie i instytuty badawcze. Za M. Case [1] mo�na poda�, �e w latach 1986-1999 wydatki na zakup czasopism 120 najwi�kszych bibliotek naukowych USA wzrosły o 207% przy jednoczesnym zmniejszeniu liczby kupowanych tytułów o 7%. Równocze�nie w zwi�zku z rozwojem nowych dyscyplin naukowych i post�puj�cej specjalizacji liczba wydawanych czasopism wzrosła o 60%. Liczby te obrazuj� jak bardzo zmniejszały si� mo�liwo�ci dost�pu do literatury naukowej w najbogatszym kraju �wiata! Nie potrzeba wielkiej wyobra�ni, by u�wiadomi� sobie, �e w innych krajach zmiany były jeszcze bardziej drastyczne.

Zmiany te pogł�biały si� jeszcze bardziej w miar� post�puj�cej komercjalizacji wydawnictw naukowych. Poniewa� naturaln� potrzeb� naukowców jest d��enie do dzielenia si� wynikami swoich bada�, czy swoimi

Jan Andrzej Nikisch 60

przemy�leniami, zatrudniaj�ce ich instytucje gotowe były wykłada� coraz wi�ksze pieni�dze, by zapewni� swym pracownikom odpowiednie mo�liwo�ci. W rezultacie okazało si�, �e produkt rynkowy, jakim s� czasopisma naukowe, jest mało wra�liwy na wzrost cen; ich czytelnikom zale�y bowiem na jako�ci publikacji. Tak to wi�c wydawnictwa komercyjne stały si� kur� znosz�c� przez lata złote jajka.

Oczywist� konsekwencj� tego było przejmowanie mniejszych wydawnictw przez silniejszych konkurentów, ł�czenie si� wydawnictw lub przejmowanie czasopism od wydawców niekomercyjnych. K. Robertson [2] podaje list� takich fuzji - wymie�my tutaj najwi�ksze:

Bertelsmann wykupił Random House za 1.5 miliarda USD; Bertelsmannn kupił 80% Springer Verlag za 600 milionów USD; Elsevier wykupił Compendex; CSA wykupił R.R. Bowker; Taylor & Francis wykupił Gordon & Breach za 31.5 miliona USD; Reed Elsevier wykupił Harcourt General za 5.7 miliarda USD; Wolters Kluwer wykupił Ovid Technologies za 200 milionów USD Wolters Kluwer wykupił Silverplatter; Swets and Blackwell poł�czył si� z Martinus Nijhoff; Elsevier wykupił Endeavour; Kluwer Academic wykupił Bertelsmann Springer. Savenije [3] podaje, i� w 2001 roku 10 z 13 nowych tytułów Elseviera przej�te było od towarzystw naukowych, podobnie, jak w 2002 roku 10 z 35 nowych tytułów Sage. Co wi�cej, wszystkie fuzje powodowały zwi�kszenie ceny przej�tych tytułów si�gaj�ce 27-35%.

Te zjawiska musiały wywoła� reakcje po stronie odbiorców: naukowców i bibliotekarzy. Niektóre przykłady chciałbym omówi� poni�ej. Inicjatywy te zorientowane s� na:

− tworzenie alternatywnych, ta�szych ni� wydawnictwa komercyjne �ródeł informacji naukowej – np. SPARC (w swej pocz�tkowej fazie);

− udost�pnianie czasopism naukowych, których czytelnicy (lub instytucje, które reprezentuj�) nie s� obci��ane �adnymi kosztami dost�pu – Open Access;

− klasyczne ju� zwi�kszenie „siły negocjacyjnej” nabywców poprzez ł�czenie si� bibliotek w konsorcja (lokalne, narodowe i ponadnarodowe) – przykładem tu niech b�dzie eIFL.net.

2. SPARC SPARC (Scholarly Publishing and Academic Resources Coalition)

powstał w 1997 roku jako wspólne przedsi�wzi�cie uniwersytetów, jednostek badawczych i bibliotek [4]. Jest organizacj�, której głównym celem było stworzenie systemu pozwalaj�cego na rozpowszechnianie informacji naukowej po konkurencyjnej w stosunku do wydawców komercyjnych cenie, przy zachowaniu wysokiego poziomu jako�ci. Naturalnym rozszerzeniem celów SPARC jest promocja fundamentalnych zmian �rodowiska wydawnictw czasopism naukowych (ró�ne od tradycyjnych modele ekonomiczne, rozszerzenie sektora non-profit na cało�� wydawnictw naukowych). Słu�y� temu maj� inicjatywy edukacyjne, promocyjne podnosz�ce �wiadomo��

Wpływ globalizacji na dost�p do informacji naukowej… 61

wszystkich partnerów wł�czonych w procesy wydawnicze: twórców, wydawców i bibliotekarzy. Przykładów sukcesów odnoszonych przez SPARC jest wiele. Przytoczmy tutaj cho�by konkurencyjne wobec Tetrahedron Letters wydawane przez Elsevier Science Organic Letters (maj�ce w Radzie Naukowej 3 laureatów nagrody Nobla i 21 członków akademii nauk). W 2001 r. prenumerata tego pierwszego wynosiła 9036 USD, wobec 2438 USD drugiego z czasopism [1].

SPARC był równie� inicjatorem stopniowego wprowadzania koncepcji Open Access. The New Journal of Physics obci��aj�ce autorów publikuj�cych tam�e kwot� 500 USD posiada impact factor 2.48, co – wbrew niektórym głosom krytycznym wywodz�cym si� ze �rodowisk wydawców czasopism �wiadczy o utrzymywaniu wysokiego poziomu tej grupy czasopism [5]. Jeszcze bardziej spektakularne s� osi�gni�cia czasopism zainicjowanych przez SPARC w ramach projektu BioOne.

Beneficjentami systemu tworzonego przez SPARC s� badacze, gdy� uzyskuj� dost�p do tanich wysokiej jako�ci �ródeł, jednocze�nie zwi�kszaj�c liczb� odbiorców swoich prac. S� nimi równie� wydawcy, gdy� otrzymuj� nowe modele słu��ce wymianie informacji naukowej. Na pewno s� nimi biblioteki – mog�ce dostarczy� wi�cej za te same pieni�dze. Na koniec za� całe społecze�stwo mog�ce korzysta� z wyników prac naukowców przekładaj�cych si� poprzez producentów i usługodawców na jego dobrobyt.

3. Open Access Z deklaracji Budapest Open Access Initiative [6] pochodzi nast�puj�ca

definicja Open Access (OA); przez Open Access rozumiemy darmowy dost�p do literatury poprzez internet, pozwalaj�cy ka�demu u�ytkownikowi na czytanie, �ci�ganie z serwerów, kopiowanie, dystrybucj�, drukowanie, przeszukiwanie lub linkowanie do pełnych tekstów artykułów, indeksowanie w wyszukiwarkach, wł�czanie jako danych, albo wykorzystanie w jakikolwiek zgodny z prawem sposób, bez finansowych, prawnych lub technicznych ogranicze� z wyj�tkiem zwi�zanych z samym dost�pem do internetu. Jedynym ograniczeniem na reprodukowanie lub rozpowszechnianie i jedyn� rol� praw autorskich winno by� prawo autora do zachowania integralno�ci jego pracy, prawa do uznania autorstwa i wła�ciwego cytowania.

Deklaracja ta podaje równie� jako zalecenia dwie alternatywne strategie, by zapewni� poprzez internet darmowy dost�p do publikacji. Pierwsza z nich to zapewnienie badaczom narz�dzi i wsparcia umo�liwiaj�ce im umieszczanie recenzowanych publikacji na serwerach o swobodnym dost�pie – institutional repositories. Druga za�, to tworzenie czasopism nowej generacji dedykowanych jako OA lub stopniowe przekształcanie istniej�cych w OA.

Poniewa� z definicji nie mo�na pobiera� opłat za dost�p do publikacji OA, musiały powsta� – i b�d� musiały powsta� kolejne - modele ekonomiczne umo�liwiaj�ce finansowanie darmowego dost�pu. Mog� to by� ró�nego rodzaju granty (rz�dowe lub fundacji), fundusze pochodz�ce z uniwersytetów, jednostek badawczych lub towarzystw naukowych, czy pieni�dze uwolnione w wyniku


rezygnacji z zakupu płatnych czasopism. ródłem finansowania mog� by� w ko�cu sami autorzy – pytanie tylko, czy b�dzie ich na to sta�. Dzi� wydawcy komercyjni proponuj�cy wł�czanie do swoich czasopism publikacji na prawach OA oceniaj� swoje koszty od 4500 do 12000 USD(!) za 1 artykuł.

Polskim wzorcowym i wzorowym wr�cz przykładem mog� by� Central European Science Journals (CESJ) [9] uruchomione w 2003 roku, które błyskawicznie osi�gn�ły wysok� pozycj�. Koszt umieszczenia artykułu OA w jednym z trzech wydawanych w ramach CESJ czasopism organizatorzy ocenili jednak tylko na 500 euro.

Obecnie najbardziej zasobnym �ródłem informacji o czasopismach OA jest uruchomiony przez Uniwersytet w Lund we współpracy ze SPARC w maju 2003 Directory of Open Access Journals - Katalog Czasopism OA [7]. Aktualnie zawiera 1514 czasopism, z czego 383 przeszukiwalnych na poziomie artykułów. Ł�cznie indeksuje 71406 artykułów.

Trzeba jednak doda�, �e - jak stwierdza Andrew Odlyzko [8] w odpowiedzi na pytanie, czy �ródła elektroniczne przy zachowaniu niezb�dnej jako�ci zadowalaj�cej badaczy mog� by� ta�sze ni� drukowane - dost�pne dowody wskazuj�, �e darmowe, lub przynajmniej znacznie ta�sze ni� dot�d publikowanie w internecie jest mo�liwe. Mo�liwe jest równie�, �e takie czasopisma zdominuj� z czasem rynek publikacji naukowych. Jednak�e przej�cie to b�dzie skomplikowane, jako �e jest to segment zachowawczy i pełen nierozs�dnych inicjatyw ekonomicznych.

4. eIFL.net eIFL.net jest obecnie niezale�n� fundacj� wspieraj�c� powszechny

dost�p do �ródeł elektronicznych w krajach rozwijaj�cych si� oraz w krajach podlegaj�cych demokratycznym przemianom politycznym i ekonomicznym. Fundacja zarejestrowana w Holandii ma sw� siedzib� w Rzymie, de facto jest jednak pierwszym wielonarodowym konsorcjum bibliotecznym - konsorcjum konsorcjów krajowych. Obecnie konsorcjum tworz� konsorcja 50 krajów z ponad 4000 bibliotek z Europy, Azji i Afryki. Swoje cele eIFL.net realizuje poprzez:

• tworzenie silnych krajowych konsorcjów bibliotecznych; • negocjowanie w imieniu wielonarodowego konsorcjum dost�pu do

komercyjnych �ródeł informacji w postaci elektronicznej; • wspieranie lokalnych inicjatyw tworzenia zasobów cyfrowych; • nawi�zywanie trwałych wi�zi z wydawcami i dostawcami informacji

naukowej (zarówno komercyjnymi jak i z sektora Open Access) • promocj� na arenie �wiatowej rozszerzania dost�pu do zasobów

informacji w postaci elektronicznej; • zapewnienie swym członkom najbardziej aktualnej informacji oraz

szkole� i konsultacji na tematy zwi�zane z działalno�ci� konsorcjum takich jak tworzenie i zarz�dzanie konsorcjami, zarz�dzanie informacj�, ewaluacja zasobów elektronicznych, negocjacje i licencjonowanie

Wpływ globalizacji na dost�p do informacji naukowej… 63

czasopism elektronicznych, prawa autorskie, marketing i promocja usług �wiadczonych przez konsorcja i biblioteki;

• tworzenie i promowanie efektywnych modeli rozpowszechniania informacji naukowej;

• opracowywanie i udost�pnianie modelowych licencji na zasoby elektroniczne;

• nawi�zywanie współpracy partnerskiej z fundacjami, agendami mi�dzynarodowych funduszy, dostawcami informacji naukowej, oraz organizacjami o zbli�onych do eIFL.net celach .

W ramach głównych programów eIFL.net: • eIFL Direct • eIFL Science and Technology • Social Science & Humanities • eIFL e-Reference and e-Books • eIFL Russian Content

wynegocjowano i podpisano umowy licencyjne z nast�puj�cymi wydawcami i dostawcami informacji elektronicznej [10]:

• EBSCO Publishing, • American Physical Society, • BioOne, • Cambridge University Press, • Highwire Press, • Institute of Physics Publishing, • Oxford University Press, • ProQuest, • Anthropological Index Online, • Integrum Techno.

Dzi�ki nim w najubo�szych krajach członkowskich eIFL.net (z reguły

ok.20) wymienieni wy�ej wydawcy lub dostawcy udost�pni� wynegocjowany pakiet za darmo, w pozostałych krajach (w zale�no�ci od dochodu narodowego) wynegocjowana cena stanowi 50-70% ceny rynkowej kupowanych zasobów. Polska korzysta ju� z niektórych „eiflowych” zasobów informacji elektronicznej. Mo�e czas wykorzysta� pozostałe?

Jakkolwiek głównym zadaniem eIFL.net jest zapewnienie dost�pu do czasopism naukowych i baz danych, konsorcjum prowadzi aktywne działania wspieraj�ce inicjatywy istotne dla bibliotek, bibliotekarzy i odbiorców informacji naukowej. W 2005 zamierzamy udost�pni� krajom członkowskim komercyjne b�d� Open Source (do wyboru) sprawdzone oprogramowanie portali elektronicznych wspieraj�cych obsług� dost�pu do czasopism elektronicznych, poprowadzenie pilota�owych wdro�e� repozytoriów. W ramach nowego projektu eIFL IP nie tylko została rozszerzona działalno�� wspieraj�ca szkolenia w zakresie praw autorskich, ale przedstawiciele eIFL.net aktywnie wł�czyli si� w prace WIPO Development Agenda i Treaty on Access to Knowledge (A2K) i IFLA Committee on Copyright and other Legal Matters.


W celu zwi�kszenia zakresu dost�pnej w krajach członkowskich informacji poszerzona zostanie równie� współpraca z inicjatywami takimi jak Open Access czy Creative Commons.

5. Podsumowanie Pokazane powy�ej trzy przykłady inicjatyw �rodowisk twórców

i odbiorców informacji naukowej pokazuj�, �e mo�na skutecznie przeciwstawia� si� monopolistycznym praktykom komercyjnych dostawców informacji naukowej. Co wi�cej, autor jest przekonany, i� polskie �rodowisko bibliotekarskie winno jak najszybciej rozpocz�� kampani� promuj�c� umieszczanie publikacji w czasopismach Open Access i dost�p do darmowej informacji naukowej. Cen� bowiem za wysokie koszty informacji naukowej płaci całe społecze�stwo.

Bibliografia [1] Mary M. Case: Capitalizing on competition: the economic underpinnings of SPARC

[dok. elektr.] http://www.arl.org/sparc/announce/case040802.html [odczyt 30.03.2005]. [2] Kathleen Robertson: Mergers, acquisitions, and access: STM Publishing today. “US

Naval Oberservatory”. Vol. 33 (2003): Library and Information Systems in Astronomy IV (July 2 - 5, 2002, Prague, Czech Republic).

[3] Bas Savenije: The SPARC initiative: a catalyst for change [dok. elektr.] http://www.library.uu.nl/staff/savenije/publicaties/ticer2004.htm [odczyt 30.03.2005].

[4] http://www.arl.org/sparc [odczyt 30.03.2005]. [5] David Prosser: From recommendations to practice – the next steps towards open access.

“SCONUL Focus”. 2004 nr 32 [dok. elektr.] http://www.sconul.ac.uk/pubs_stats/newsletter/32/ [odczyt 30.03.2005].

[6] http://www.soros.org/openaccess/read.shtml [odczyt 30.03.2005]. [7] http://www.doaj.org/ [odczyt 30.03.2005]. [8] Andrew Odlyzko: The economics of electronic journals [dok. elektr.]

http://firstmonday.org/issues/issue2_8/odlyzko/index.html [odczyt 30.03.2005]. [9] http://www.cesj.com/ [odczyt 30.03.2005]. [10] http://www.eifl.net/services/services_negotiation.html [odczyt 30.03.2005].


Teresa Górecka-Kleijs EBSCO Publishing [email protected]

Rola bibliotek naukowych w rozwoju społecze�stwa wiedzy - 5 lat projektu eIFL-EBSCO w Polsce

The role of academic libraries in the development of the knowledge society - 5 years of the eIFL-EBSCO

project in Poland

Wizja bez działania jest marzeniem. Działanie bez wizji jest strat� czasu.

Działanie w poł�czeniu z wizj� powoduje zmiany na lepsze.

Joel Arthur Barker, ameryka�ski futurysta, autor wielu ksi��ek

Abstrakt W erze globalizacji biblioteki naukowe stan�ły przed nowymi zadaniami w zakresie wspierania procesów ustawicznego kształcenia w społecze�stwie opartym na wiedzy. Rynek elektronicznej informacji naukowej jest jedn� z najszybciej rozwijaj�cych si� dziedzin gospodarki w Europie. Konsorcja biblioteczne utworzone w ostatnich latach w Polsce przyczyniły si� do ogromnego wzrostu �ródeł elektronicznych dost�pnych dla u�ytkowników i wypełnienia luki w zasobach informacji naukowej w stosunku do krajów Europy Zachodniej i USA. Najwi�kszy wpływ na wzrost ilo�ci dost�pnych w Polsce czasopism pełnotekstowych miało utworzone 5 lat temu konsorcjum eIFL-EBSCO. Z przeprowadzonej analizy statystyk u�ytkowania, wynika, �e bazy EBSCO s� jednym z najwa�niejszych �ródeł informacji naukowej w Polsce. Z uwagi na stosunkowo niewielki koszt i bogat� zawarto�� czasopism naukowych z ró�nych dziedzin bazy te s� dost�pne we wszystkich typach bibliotek i instytutów naukowych i badawczo-rozwojowych. Bazy czasopism i zintegrowane serwisy udost�pniania informacji elektronicznej oferowane przez EBSCO wspieraj� biblioteki w ich działaniach na rzecz rozwoju społecze�stwa wiedzy.

Słowa kluczowe społecze�stwo wiedzy; informacja naukowa; biblioteki naukowe; konsorcja; bazy EBSCO; projekt eIFL-EBSCO; zintegrowany dost�p do zasobów informacji

Abstract In the age of globalization academic libraries face new major tasks in supporting of the lifelong learning process in the knowledge society. The market of online scientific information is one of the fastest growing sectors of the European economy. The library consortia organized in the last couple of years in Poland have contributed to the tremendous growth of electronic resources available for the users and filled the gap in scientific information sources compared with the countries in Western Europe and USA. The eIFL-EBSCO consortium organized 5 years ago has played the largest part in the increase of the number of full text journals available in Poland. The analysis of usage statistics shows that EBSCO databases are one of the major sources of scientific information in Poland. Due to relatively low cost and extensive collection of scientific journals in many subject areas these databases are owned by all types of libraries and scientific and research institutes. The databases and integrated services for e-resource access offered by EBSCO support libraries in their activities for the development of the knowledge society.

Teresa Górecka-Kleijs 66

Key words knowledge society; scientific information; academic libraries; consortia; EBSCO databases; eIFL-EBSCO project; integrated access to information resources

1. Wyzwania globalizacji wobec nauki Globalizacja rozumiana jako zanik granic oraz barier fizycznych,

prawnych i kulturowych pomi�dzy pa�stwami, a tak�e jako tworzenie ram dla wymiany towarów, ludzi, wiedzy i idei stawia szereg wyzwa� przed edukacj�, zwłaszcza przed szkołami wy�szymi, które same powinny planowa� swój innowacyjny rozwój. Na globalnym rynku, gdzie wiedza jest głównym czynnikiem nap�dowym rozwoju gospodarczego i dobrobytu pa�stwa, europejskie instytucje kształcenia s� pod du�� presj� zreformowania procesów kształcenia i rozwijania ambitnych programów nauczania dla potrzeb społecze�stwa wiedzy. Deklaracja Bolo�ska podpisana 19 czerwca 1999 roku przez ministrów odpowiedzialnych za szkolnictwo wy�sze w 29 krajach europejskich stanowi prób� wypracowania wspólnej europejskiej odpowiedzi na problemy wyst�puj�ce w wi�kszo�ci krajów tak, aby stworzy� warunki do mobilno�ci obywateli, dostosowa� system kształcenia do potrzeb rynku pracy, zwi�kszy� zatrudnienie oraz podnie�� atrakcyjno�� i poprawi� pozycj� konkurencyjn� szkolnictwa wy�szego w Europie.

Wa�n� rol� do odegrania w tym procesie maj� biblioteki naukowe, które winny sta� si� przedłu�eniem sal wykładowych, miejscem interaktywnych studiów, winny by� nie tylko centrami udost�pniania informacji, ale i kształcenia nawyków i umiej�tno�ci poszukiwania wiedzy. Powinny uczy� posługiwania si� nowymi technikami informacyjnymi i �ródłami elektronicznymi i wspiera� ró�ne formy nauczania dostosowane do potrzeb uczestników procesów kształcenia, jak np. edukacja wirtualna, zdalne dokształcanie, kursy specjalistyczne, szkolenia korespondencyjne. Ma to na celu przygotowa� młodych ludzi do udziału w mi�dzynarodowym rynku pracy i wspiera� misj� ustawicznego kształcenia społecze�stwa.

Rynek informacji, a szczególnie elektronicznej informacji naukowej jest jedn� z najszybciej rozwijaj�cych si� dziedzin gospodarki. W 2003 r. sprzeda� informacji naukowo-technicznej (STM) w Europie w wersji online wzrosła o 24% w cenach bie��cych i osi�gn�ła warto�� 887 mln Euro. Stanowi to ju� 49% całkowitej warto�ci europejskiego rynku informacji naukowej, który był oceniany na 1,8 miliarda Euro w 2003. r. Cały sektor informacji obejmuj�cy zarówno wersj� elektroniczn� jak i drukowan� wzrósł tylko o 6% w cenach bie��cych [1]. Dynamiczny wzrost rynku informacji elektronicznej nast�pił wi�c głównie w zwi�zku z rezygnacj� z wersji papierowej na rzecz wersji elektronicznej. Podobne tendencje zaobserwowano w Polsce.

Nowe techniki teleinformatyczne oraz burzliwy rozwój Internetu i �ródeł elektronicznych w ostatnim czasie sprawiły, �e jeste�my zalewani ogromn� ilo�ci� informacji o ró�nej jako�ci. To bogactwo niekontrolowanych i niezorganizowanych danych powoduje szum informacyjny, przytłaczaj�cy u�ytkowników. Rol� bibliotekarzy jest wi�c selekcja informacji,

Rola bibliotek naukowych w rozwoju społecze�stwa wiedzy… 67

zorganizowanie dost�pu do niej w uporz�dkowany sposób i zapewnienie odpowiedniej jej jako�ci gwarantuj�cej wysoki poziom kształcenia. Biblioteki maj�ce wieloletnie do�wiadczenia w gromadzeniu i filtrowaniu informacji i zarz�dzaniu ni�, s� wi�c historycznie dobrze przygotowane, aby by� pomostem w budowaniu społecze�stwa opartego na wiedzy.

Jednym z istotnych warunków rozwoju społecze�stwa wiedzy jest zapewnienie, aby informacja była: tania, łatwa do znalezienia, powszechnie dost�pna tj. na terenie uczelni, w domu, miejscu pracy, odpowiedniej jako�ci oraz odpowiadaj�ca potrzebom i kierunkom kształcenia i pracy naukowej. Sposobem zapewnienia dost�pu na szerok� skal� polskich uczelni do �wiatowych �ródeł informacji naukowej wspomagaj�cych proces kształcenia oraz prace i badania naukowe stały si� w ostatnich 5 latach ogólnokrajowe konsorcja biblioteczne.

Na przykładzie projektu eIFL-EBSCO zbadano, na ile oferta ta odpowiada wyzwaniom ustawicznego kształcenia w rozwoju społecze�stwa wiedzy.

2. Konsorcja biblioteczne a dost�p do ródeł elektronicznych w Polsce

Pierwsze polskie konsorcjum LINK udost�pniaj�ce czasopisma elektroniczne Springera powstało w 1999 r. przy udziale Biblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej i obejmowało około 400 czasopism elektronicznych. Według aktualnych danych na stronie domowej ICM (Interdyscyplinarnego Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego Uniwersytetu Warszawskiego) konsorcjum liczy w 2005 r. 46 bibliotek i obejmuje list� 481 tytułów pełnotekstowych czasopism elektronicznych tego wydawcy.

Nast�pne konsorcjum eIFL-EBSCO zawi�zało si� w Polsce formalnie w maju 2000 r. przy udziale Pozna�skiej Fundacji Bibliotek Naukowych, Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu oraz Pozna�skiego Centrum Superkomputerowo-Sieciowego. Faktycznie jednak projekt eIFL-Direct rozpocz�ł si� ju� jesieni� 1999 roku w momencie podpisania umowy na 3 lata mi�dzy Instytutem Społecze�stwa Otwartego w Budapeszcie (Open Society Institute) nale��cym do Fundacji Soros´a i firm� EBSCO Publishing. W wyniku tej umowy zostało utworzone najwi�ksze wówczas na �wiecie konsorcjum informacji naukowej, w ramach którego biblioteki z 39 krajów głównie w okresie transformacji politycznej i ekonomicznej otrzymały elektroniczny dost�p do 8 baz zawieraj�cych około 3.000 pełnotekstowych czasopism naukowych ró�nych wydawców. Były to przede wszystkim czasopisma z nauk humanistycznych, społecznych, ekonomicznych i medycznych. W mi�dzyczasie ilo�� dost�pnych czasopism pełnotekstowych powi�kszyła si� ponad dwukrotnie, głównie o nauki �cisłe, techniczne i biomedyczne i wynosi obecnie ok. 7.000, z czego ok. 4.500 to czasopisma recenzowane naukowo. Ponadto bazy zawieraj� ok. 5.000 publikacji pełnotekstowych takich jak monitory i raporty ekonomiczne, broszury, materiały konferencyjne, raporty towarzystw naukowych itp. Ł�czna ilo�� publikacji pełnotekstowych w pakiecie eIFL-


EBSCO wynosi ok. 12.000. W bazach jest równie� ok. 16.250 czasopism w formie indeksów i abstraktów. Konsorcjum obejmuje obecnie 105 uczelni wy�szych i instytutów naukowych, które maj� dost�p do pakietu 11 baz czasopism pełnotekstowych i bibliograficznych.

Mniej wi�cej w tym samym czasie powstało konsorcjum wydawcy Academic Press, który został pó�niej wchłoni�ty przez wydawnictwo Elsevier i obecnie czasopisma tego wydawcy s� zawarte w pakiecie konsorcjum Elseviera.

Nast�pnym z kolei było konsorcjum Elseviera zorganizowane w 2001 r. przy udziale Uniwersytetu Warszawskiego oraz ICM. Zapewniało pocz�tkowo dost�p elektroniczny do ponad 450 czasopism pełnotektowych i obejmowało ponad 50 bibliotek. Obecnie do tego konsorcjum nale�y 69 wy�szych uczelni oraz Polska Akademia Nauk, która w �wietle umowy licencyjnej jest jednym uczestnikiem konsorcjum, ale obejmuje 51 instytutów PAN. Uczestnicy konsorcjum maj� w 2005 r. dost�p do 2.443 czasopism pełnotekstowych, z czego 1.579 jest aktualizowanych na bie��co oraz do archiwum 864 czasopism.

Kolejne konsorcjum zostało utworzone od 2003 r. i obejmuje obecnie 28 uczestników i zapewnia dost�p do 803 elektronicznych czasopism pełnotekstowych wydawcy Kluwera. Z uwagi na poł�czenie si� wydawców Kluwera i Springera, w roku przyszłym b�dzie to jedno konsorcjum Springera.

Podliczenie ilo�ci udost�pnianych czasopism tylko z w/w 4 konsorcjów o ogólnokrajowym znaczeniu pozwala stwierdzi�, �e biblioteki polskie, które nale�� do wszystkich 4 konsorcjów maj� ł�cznie dost�p do ponad 15.000 zagranicznych publikacji pełnotekstowych, w tym do ponad 10.000 czasopism. Oprócz w/w zasobów elektronicznych biblioteki akademickie prenumeruj� indywidualnie lub w ramach pozostałych konsorcjów od kilkudziesi�ciu do kilkuset czy nawet powy�ej 1.000 zagranicznych czasopism pełnotekstowych.

Pozostałe konsorcja działaj�ce w Polsce maj� mniejszy zasi�g w skali kraju i obejmuj� od kilku do ok. 30 uczelni i zapewniaj� dost�p do pakietów czasopism takich wydawców jak American Chemical Society czy Blackwell Publishing oraz dostawców baz bibliograficznych i serwisów pełnotekstowych jak Chemical Abstracts, OVID, Proquest i inne.

Z analizy stron internetowych bibliotek uczelni wy�szych w Polsce wynika, �e udost�pniaj� one od kilku tysi�cy do dwudziestu tysi�cy czasopism zagranicznych w zale�no�ci od wielko�ci i charakteru uczelni. Nigdy przedtem w historii uczelnie wy�sze nie miały dost�pu do tak bogatych �ródeł zagranicznych. Własne �ródła EBSCO wskazuj�, �e uczelnie wy�sze w krajach Europy Zachodniej i USA maj� dost�p do podobnej ilo�ci pełnotekstowych czasopism elektronicznych i tylko zasoby najwi�kszych uniwersytetów w Wielkiej Brytanii i Irlandii przekraczaj� 25.000, a du�ych ameryka�skich uniwersytetów stanowych nawet 40.000 czasopism. Tak wi�c biblioteki w Polsce nadrobiły z nawi�zk� ró�nic� w zasobach elektronicznych, jaka dzieliła je jeszcze kilka lat temu od bibliotek naukowych w krajach Europy Zachodniej


i USA. Rozwój nowych technologii informatycznych i globalizacja rynku wydawniczego znacznie przyspieszyły te procesy.

W najwi�kszym stopniu do wzrostu ilo�ciowego dost�pnych w Polsce czasopism pełnotekstowych przyczyniło si� konsorcjum eIFL-EBSCO.

3. Projekt eIFL-EBSCO – zawarto�� i wykorzystanie baz Aby stwierdzi� na ile wzrost ilo�ciowy zawarto�ci baz EBSCO szedł

w parze z odpowiedni� jako�ci� informacji odpowiadaj�c� potrzebom kształcenia i pracy naukowej dokonano porówna� statystyk u�ytkowania z najwi�kszych konsorcjów o zasi�gu ogólnopolskim. Do porówna� przyj�to dane udost�pnione na stronach ICM [2] oraz statystyki u�ytkowania dost�pne w bazach EBSCO. Z uwagi na brak dost�pu na stronach ICM do statystyk bazy ScienceDirect Elseviera za 2004 rok i niepełne statystyki za 2003 r. konsorcjum Springera z konieczno�ci porównywano statystyki ScienceDirect Elseviera za 2003 r. ze statystykami eIFL-EBSCO i Springera za 2004 r. Nie zmienia to jednak zasadniczo obrazu dokonanych porówna�.

Porównania wykazały, �e najwi�ksza ilo�� pobranych pełnych tekstów w skali całego konsorcjum pochodzi z bazy Elseviera, tj. �rednio 36.085 artykułów tygodniowo, co daje rocznie 1.876.420 artykułów w 2003 r. Na drugim miejscu jest konsorcjum eIFL-EBSCO z ilo�ci� 1.274.710 wyszukiwa� w bazach w 2004 r. oraz liczb� 566.083 pobranych artykułów pełnotekstowych i 594.543 pobranych abstraktów. Na trzecim miejscu znalazło si� konsorcjum Springer z ilo�ci� 174.292 pobranych artykułów.

Nale�y zaznaczy�, �e porównywane 3 konsorcja ró�ni� si� ilo�ci� uczestników, jak równie� rodzajem udost�pnianej informacji, tj. konsorcja Elseviera i Springera zawieraj� pakiety czasopism pełnotekstowych tych wydawców, podczas gdy pakiet eIFL-EBSCO zawiera nie tylko bazy czasopism pełnotekstowych ale równie� bazy bibliograficzne. Aby wi�c zapewni� porównywalno�� stopnia wykorzystania zasobów poszczególnych konsorcjów i wykluczy� przypadkowo�� rezultatów, dokonano równie� porówna� statystyk 22 uczelni o ró�nym profilu uczestnicz�cych przynajmniej w 2 najwi�kszych konsorcjach tj. Elseviera i eIFL-EBSCO i maj�cych najwy�sze statystyki u�ytkowania czasopism Elseviera w danej grupie uczelni. W porównaniach dotycz�cych baz EBSCO z uwagi na ich odmienny charakter uwzgl�dniono nie tylko ilo�� pobranych artykułów pełnotekstowych, ale równie� ilo�� pobranych abstraktów i dokonanych wyszukiwa� w bazach.

Porównanie obejmuj�ce 10 uniwersytetów, 6 politechnik, 3 akademie medyczne i 3 uczelnie rolnicze przedstawia tabela w zał�czniku 1.

Z analizy porówna� wynika, �e bazy EBSCO s� najintensywniej wykorzystywane na uniwersytetach. Uwzgl�dniaj�c fakt, �e w przeciwie�stwie do pakietów czasopism pełnotekstowych w konsorcjach wydawców celem przeszukiwa� w bazach EBSCO jest nie tylko dotarcie do pełnego tekstu, ale i dokonanie wyszukiwa� rzeczowych w bazach bibliograficznych i dotarcie do abstraktów, to ilo�ci wyszukiwa� w bazach EBSCO na poszczególnych uniwersytetach niewiele ust�puj� statystykom u�ytkowania czasopism


Elseviera, a w kilku przypadkach je do�� znacznie przekraczaj� (Uniwersytet Gda�ski, Uniwersytet Łódzki, Uniwersytet w Poznaniu). Na wszystkich uniwersytetach statystyki wykorzystania baz EBSCO s� wielokrotnie wy�sze ni� czasopism Springera. Na uczelniach technicznych i rolniczych bazy EBSCO s� równie� drugim z kolei �ródłem najcz��ciej wykorzystywanym, cho� dzieli je znacznie wi�kszy dystans w stosunku do stopnia wykorzystania czasopism Elseviera. W przypadku uczelni medycznych ró�nice wykorzystania baz EBSCO w stosunku do pakietu Elseviera s� natomiast stosunkowo niewielkie.

Najwi�ksze bazy pełnotekstowe z pakietu eIFL-EBSCO to Academic Search Premier i Business Source Premier. Zawarto�� bazy Academic Search Premier, która obejmuje ok. 4.700 czasopism, w tym ponad 3.600 czasopism recenzowanych naukowo zarówno z nauk �cisłych jak i humanistycznych i społecznych, obrazuje poni�sza tabela.

Tabela 1. Ilo�� czasopism pełnotekstowych zawartych w bazie Academic Search Premier indeksowanych w poni�szych serwisach i bazach według danych z wrze�nia 2004

ISI Web of Science 1.897

ISI Science Citation Index 806

Biological Abstracts 522

Chemical Abstracts 274

E.I. Compendex 272

Inspec 543

MEDLINE 1.521

ISI Arts & Humanities Citation Index 265

ATLA 267

Historical Abstracts 365

MLA International Bibliography 526

RILM Abstracts of Music Literature 352

ISI Social Sciences Citation Index 543

ERIC 640

PsycINFO 778

Sociological Abstracts 463


Natomiast baza Business Source Premier zawiera ok. 7.800 publikacji pełnotekstowych z zakresu ekonomii, zarz�dzania, marketingu, ekonometrii, finansów, handlu i wielu innych dziedzin ekonomii, w tym ok. 1.130 czasopism recenzowanych naukowo, ok. 1.420 czasopism z zakresu handlu i biznesu, 144 monografie i ok. 5.100 raportów ekonomicznych i przemysłowych

Istotnym wzbogaceniem oferty czasopism w bazach EBSCO s� zawarte w nich roczniki archiwalne najbardziej poszukiwanych czasopism. Archiwa te si�gaj� lat 70-tych, a w szeregu wypadków a� do pierwszego opublikowanego zeszytu danego czasopisma, i tak w bazie Academic Search Premier znajduj� si� bogate archiwa takich czasopism z nauk �cisłych, jak np. Advances in Physics, Annals of Science, Contemporary Physics, Annals of Internal Medicine i wielu innych. Rozbudowywane s� równie� retrospektywne zasoby czasopism z nauk humanistycznych i społecznych w bazie Academic Search Premier oraz najbardziej presti�owych czasopism z zakresu nauk ekonomicznych w bazie Business Source Premier, np. archiwum czasopisma Harvard Business Review si�ga pierwszego wydanego zeszytu z 1922 r.

4. Charakterystyka informacji zawartej w bazach EBSCO i ich dost�pno��

Bazy EBSCO s� komplementarnym �ródłem informacji w stosunku do pakietów czasopism elektronicznych wydawców. Zawieraj� zarówno abstrakty, indeksy jak i czasopisma pełnotekstowe wielu ró�nych wydawców i obejmuj� bardzo szeroki zakres dziedzinowy. Nie słu�� do zast�pienia prenumeraty czasopism elektronicznych u wydawców, ale maj� na celu wzbogacenie zasobów uczelni o nowe �ródła elektroniczne za umiarkowan� cen�. Nierzadko bowiem czasopisma z nauk �cisłych najcz��ciej cytowane, jak np. Nature, Science, Journal of Chemical Physics czy Annual Review of Biochemistry zawarte w bazach w wersji pełnotekstowej podlegaj� okresom embarga. Jest to zwi�zane z polityk� wydawców, którzy obawiaj�c si� utraty dochodów z bie��cej subskrypcji tych czasopism nie udost�pniaj� aktualnych artykułów przez pewien czas. Zazwyczaj opó�nienie we wł�czeniu zawarto�ci aktualnych zeszytów w wersji pełnotekstowej do baz wynosi od 3 do 12 miesi�cy. Cena prenumeraty jednego czasopisma u wydawcy mo�e bowiem si�ga� kilkuset czy nawet kilku tysi�cy USD podczas gdy cena tego czasopisma w bazach wynosi zaledwie kilka USD bior�c pod uwag� opłaty, jakie płac� polskie biblioteki za cały pakiet baz licz�cy wiele tysi�cy czasopism. Je�li wi�c wszystkie biblioteki anulowałyby prenumerat� bie��c� danego czasopisma, to wydawca uzyskałby poni�ej 1% dochodów z wydawania danego czasopisma i nie mógłby pokry� kosztów zwi�zanych z jego publikacj�.

Okresy embarga nie dotycz� wszystkich czasopism udost�pnianych w bazach. Ponad 2.000 czasopism pełnotekstowych w bazie Academic Search Premier, w tym znaczna cz�� czasopism wydawanych przez towarzystwa naukowe jest wł�czona do baz EBSCO bez okresu embarga. Jednak nawet w takich przypadkach biblioteki nie powinny kierowa� si� tym w swoich decyzjach zaprzestania prenumeraty, poniewa� wydawca po otrzymaniu wielu


anulacji mo�e wprowadzi� restrykcje odno�nie udost�pniania pełnego tekstu danego czasopisma. Decyzje o anulowaniu prenumeraty winny by� podyktowane wnikliw� analiz�, czy dane czasopismo powinno znajdowa� si� w podstawowej kolekcji zasobów biblioteki z uwagi na kierunki kształcenia na uczelni i prowadzone prace badawcze i naukowe.

Nawet je�li cz�� czasopism w bazach EBSCO jest dost�pna z okresem embarga, czy te� wył�cznie w formie abstraktów lub indeksów (np. Elsevier czy IEEE) to dzi�ki temu, �e bazy te s� wyposa�one w hiperł�cza do pełnego tekstu, u�ytkownik jest kierowany przy pomocy odsyłaczy z abstraktu lub cytowania w bazie do pełnego tekstu poszukiwanego artykułu posadowionego na serwerze wydawcy, serwerze ICM, czy w innym miejscu w zbiorach biblioteki. Narz�dzia dost�pne w bazach EBSCO pozwalaj� równie� tworzy� hiperł�cza do katalogów OPAC, serwisów wypo�ycze� mi�dzybibliotecznych i serwisów dostawy dokumentów, wyszukiwarek (np. Google Scholar czy Scirus), czy portali czasopism elektronicznych.

U�ytkownicy bibliotek, które maj� dost�p za po�rednictwem EBSCO do baz bibliograficznych takich jak ECONLIT, INSPEC, PsycINFO, MLA czy innych mog� równie� korzystaj�c z tej samej platformy i narz�dzi wyszukiwania dotrze� z baz bibliograficznych poprzez automatyczne hiperł�cza do pełnego tekstu artykułów dost�pnych w bazach pełnotekstowych EBSCO.

Powy�sze narz�dzia s� odpowiedzi� EBSCO na powszechne ju� od kilku lat wymagania u�ytkowników, aby informacja naukowa była udost�pniana w zintegrowanych systemach umo�liwiaj�cych dotarcie do poszukiwanych danych w jak najszybszy i najprostszy sposób. Jest to równie� zgodne z zaleceniami Mi�dzynarodowej Koalicji Konsorcjów Bibliotecznych ICOLC (International Coalition of Library Consortia) [3], aby wydawcy rozwijali technologie umo�liwiaj�ce ł�czenie ze sob� elektronicznych zasobów informacyjnych pochodz�cych z ró�nych �ródeł i od ró�nych wydawców, a nie zasklepiali si� w rozwi�zaniach dotycz�cych ich własnych serwisów.

Z uwagi na mi�dzynarodowy zasi�g konsorcjum eIFL-EBSCO biblioteki akademickie w Polsce uzyskały dost�p do baz EBSCO za ułamek ceny, któr� płac� uczelnie w krajach Europy Zachodniej i USA. Przyczyniło si� to do skokowego wzrostu ilo�ci udost�pnianych zasobów elektronicznych w Polsce, a nawet spowodowało pewien paradoks polegaj�cy na tym, �e nawet mniejsze uczelnie w Polsce maj� dost�p do szerokiego pakietu 11 baz EBSCO, podczas gdy nie wszystkie uczelnie podobnej wielko�ci w krajach Europy Zachodniej czy USA mog� sobie pozwoli� na zakup tak du�ej ilo�ci baz EBSCO z uwagi na ograniczone bud�ety.

Nale�y przy tym zwróci� uwag�, �e konsorcjum eIFL-EBSCO obejmuje bardzo szerokie spektrum 105 uczestników, tj:

17 uniwersytetów, czyli wszystkie działaj�ce w Polsce; 17 uczelni technicznych i techniczno-rolniczych; 22 instytuty naukowe i badawczo-rozwojowe; 13 wy�szych szkół niepa�stwowych; 9 akademii medycznych;


6 uczelni pedagogicznych; 6 akademii wychowania fizycznego; 5 uczelni ekonomicznych, czyli wszystkie działaj�ce w Polsce; 4 uczelnie rolnicze; 4 biblioteki publiczne i 2 biblioteki specjalne (GBL, CBR). Dla wy�szych szkół niepa�stwowych, bibliotek publicznych i wielu

mniejszych uczelni o bardzo ograniczonych bud�etach bazy EBSCO s� jedynym lub najwa�niejszym �ródłem informacji naukowej i bez dost�pu do zasobów EBSCO biblioteki te byłyby pozbawione zagranicznych �ródeł informacji naukowej lub byłyby zmuszone zakupi� je po znacznie wy�szych cenach i w bardzo ograniczonym zakresie.

Projekt eIFL-EBSCO przyczynił si� wi�c w bardzo istotny sposób do rozpowszechnienia informacji naukowej w szkolnictwie wy�szym w Polsce.

Dla porównania według bada� przeprowadzonych w�ród uczelni wy�szych w USA w kwietniu 2004 r. przez ameryka�skie czasopismo Library Journal (Survey of Academic Libraries) 83,3% uczelni ameryka�skich prenumeruje bazy EBSCO, a 75,1 % bibliotek akademickich wskazywało bazy EBSCO jako �ródło najbardziej wykorzystywane przez u�ytkowników do wyszukiwa� rzeczowych. Du�e uniwersytety ameryka�skie dysponuj� nierzadko bud�etem na prenumerat� czasopism przekraczaj�cym 2 mln USD i mimo tego zdecydowana wi�kszo�� z nich prenumeruje bazy EBSCO uwa�aj�c je za niezb�dne uzupełnienie swoich kolekcji.

Natomiast dla wielu uczelni w Polsce wdro�enie projektu eIFL-EBSCO oznaczało dost�p do czasopism wcze�niej nieosi�galnych.

EBSCO umo�liwia przy tym dost�p do baz nie tylko w sieci uczelni ale równie� spoza niej. Uprawnieni u�ytkownicy mog� wi�c korzysta� z baz EBSCO z domu czy miejsca pracy niezale�nie od lokalizacji komputera.

5. Bibliotekarz – ekspert w dziedzinie gromadzenia informacji naukowej czy ekspert w zakresie technologii informatycznych?

Bogactwo zasobów informacji naukowej grozi paradoksalnie kryzysem informacji. Witryny elektroniczne bibliotek s� tak przeładowane informacjami, �e dotarcie do wła�ciwych danych znacznie si� wydłu�yło. Studenci, naukowcy s� przytłoczeni ilo�ci� danych technicznych. Czasem przeprowadzenie badania czy do�wiadczenia zajmuje mniej czasu ni� znalezienie informacji, czy zostało ono ju� wcze�niej przeprowadzone. Problem ten jest cz�sto opisywany w literaturze polskiej i zagranicznej [4]. Biblioteki staraj� si� go jak najszybciej rozwi�za�, aby nie dopu�ci� do sytuacji, �e informacja naukowa kupowana wielkim nakładem �rodków b�dzie wykorzystywana tylko w niewielkim stopniu z uwagi na trudno�ci w dotarciu do niej.

U�ytkownicy nie oczekuj� przy tym od bibliotekarzy szkole� na temat zawiło�ci problematyki pozyskiwania informacji ale uproszczenia całego systemu jej udost�pniania. Rozwi�zaniem tego problemu s� serwisy zintegrowanego udost�pniania wszystkich �ródeł bibliotecznych na jednej platformie.


EBSCO oferuje takie serwisy jak lista alfabetyczna AdoZ i LinkSource. Lista alfabetyczna AdoZ pozwala poł�czy� wszystkie zasoby elektroniczne biblioteki na jednej platformie i przeszukiwa� je na poziomie tytułów czasopism. Natomiast LinkSource jest narz�dziem opartym na technologii Open URL i umo�liwia zintegrowany dost�p do informacji poprzez poł�czenie zasobów informacyjnych za pomoc� hiperł�czy na poziomie artykułów. Ł�czy informacje online z bibliograficznych i pełnotekstowych baz danych, katalogów bibliotecznych, portali czasopism elektronicznych, stron internetowych wydawców, przegl�darek i innych �ródeł informacji [rys. 1].

Rys. 1. Zasady ł�czenia ró�nych zasobów informacji poprzez serwis LinkSource

– narz�dzie typu Open URL Resolver

Oba serwisy pozwalaj� oszcz�dzi� czas i nakład pracy bibliotekarzy.

Bibliotekarz winien si� bowiem zajmowa� gromadzeniem zasobów i ich zarz�dzaniem, a nie rozwi�zywaniem problemów technologii informatycznych.


6. Wnioski 1. Konsorcjum eIFL-EBSCO przyczyniło si� w bardzo du�ym stopniu

do wzbogacenia zasobów elektronicznych w Polsce. 2. Bazy EBSCO s� jednym z najwa�niejszych �ródeł informacji naukowej w

Polsce. 3. Z uwagi na stosunkowo niewielki koszt i bogat� zawarto�� czasopism

naukowych z ró�nych dziedzin bazy EBSCO s� dost�pne we wszystkich typach bibliotek i instytutów naukowych i badawczo-rozwojowych.

4. Zasoby czasopism i serwisy oferowane przez EBSCO wspieraj� biblioteki w ich działaniach na rzecz rozwoju społecze�stwa opartego na wiedzy.

Bibliografia [1] IRN Research: The European online information market [raport czerwiec 2004] [dok.elektr.]

http://www.irn-research.com/downloads/OnlineEuropeanReport2004ExecSum.pdf. [2] Statystyki wykorzystania baz danych w ICM [dok.elektr.]

http://vls.icm.edu.pl/statystyka/index.html. [3] ICOLC Guidelines and preferred practices for selection and purchase of electronic

resources [wytyczne ICOLC grudzie� 2001] [dok.elektr.] http://www.library.yale.edu/consortia/2001currentpractices.htm.

[4] Bowen J., Briden J., Burns V., Lindahl D., Reeb B., Stowe M., Wilder S.: Serial failure. “The Charleston ADVISOR”. January 2004 vol. 5, nr. 3 [dok.elektr.] http://www.charlestonco.com/features.cfm?id=146&type=ed.

[5] Nikisch J.A.: Jakiego konsorcjum potrzebujemy i jakie mamy? z do�wiadcze� Pozna�skiej Fundacji Bibliotek Naukowych. „Biuletyn EBIB”. 2002 nr 7 (36) [dok.elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2002/36/nikisch.php#do06.

[6] Feret B., Kay M..: eIFL - Electronic information for libraries – globalna inicjatywa Fundacji Sorosa. „Biuletyn EBIB”. 2002 nr 5 (34) [dok.elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2002/34/feret.php.

[7] St�pniak J.: Konsorcjum Elsevier – sposób na dost�p do czasopisma elektronicznych. „Biuletyn EBIB”. 2002 nr 5 (34) [dok.elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2002/34/stepniak.php.

[8] Brooks S.: Academic journal embargoes and full text databases. “The Library Quarterly”. University of Chicago Press, July 2003, vol. 73, nr.3, s. 243-260.

[9] Brooks S.: Do�wiadczenia EBSCO w rozpowszechnianiu informacji naukowej w oparciu o oferowane bazy danych, czasopisma elektroniczne i now� technologi� poł�cze� LinkServers. „Biuletyn EBIB”. 2003 nr 9 (36) [dok.elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2003/49/brooks.php.


Zał. 1. Statystyki u�ytkowania 3 ogólnopolskich konsorcjów bibliotecznych: Elsevier (2003 r.), EBSCO (2004 r.) i Springer (2004 r.)

Uczelnia

Ilo�� pobranych artykułów Elsevier

Ilo�� wyszukiwa�w bazach EBSCO

Ilo�� pobranych artykułów EBSCO

Ilo�� pobranych abstraktów EBSCO

Ilo�� pobranych artykułów Springer

Uniwersytet Gda�ski

39.312

53.221

23.961

17.620

7.287

Uniwersytet Jagiello�ski

107.432

104.396

49.851

61.249

11.276

Uniwersytet Lubelski

56.108

25.715

34.431

30.843

1.858

Uniwersytet Łódzki

39.624

67.940

37.298

25.447

6.414

Uniwersytet w Poznaniu

41.600

52.913

18.368

23.239

6.832

Uniwersytet l�ski

39.676

24.895

13.569

12.746

*

Uniwersytet Toru�ski

50.544

20.727

10.074

4.989

8.027

Uniwersytet w Olsztynie

46.488

10.180

3.091

6.989

3.534

Uniwersytet Warszawski

65.832

43.762

20.207

14.922

4.481

Uniwersytet Wrocławski

50.856

37.326

16.720

10.273

*

Politechnika Gda�ska

72.332

5.927

2.881

1.839

1.853

Politechnika Łódzka

102.024

8.410

4.197

1.641

6.525

Politechnika Pozna�ska

45.708

6.190

5.306

2.071

2.381

Politechnika Sl�ska

85.176

6.450

3.748

1.793

2.868

Politechnika Warszawska

94.484

10.025

4.525

2.327

5.226

Politechnika Wrocławska

107.536

28.501

11.469

5.645

24.512

Ak. Medyczna Lublin

26.052

24.052

11.395

5.645

*

Ak. Medyczna Pozna�

22.412

10.187

2.224

4.334

5.862

Ak. Medyczna Wrocław

17.316

17.214

6.860

21.707

2.928

ATR Bydgoszcz

15.080

4.734

1.361

1.811

965

Ak. Rolnicza Pozna�

28.548

9.437

2.296

3.429

*

SGGW Warszawa

34.008

17.214

6.860

21.707

2.928

Suma dla konsorcjum

1.876.420

1.274.710

566.083

594.543

174.292

* uczelnia nie uczestniczy w konsorcjum Springera


Beata Paw Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej Biblioteka Główna [email protected]

Biblioteka w globalnej rzeczywisto�ci Library in global reality

Abstrakt Przedmiotem artykułu jest globalizacja w �wiecie i bibliotece. Od maja zeszłego roku jeste�my w Unii Europejskiej - czy ma to jakie� znaczenie dla polskich bibliotek? Globalizacja wi��e si� ze zmian� naszego my�lenia, działania i post�powania z informacj�. Biblioteka była i jest swoistym domem informacji. W globalnej wiosce bibliotekarz staje si� brokerem informacji, a informacja produktem. Biblioteki, zwłaszcza uczelniane, maj� szeroki dost�p do informacji zawartych w wirtualnym �wiecie. W Polsce pojawił si� model kształcenia online i kursy elearningowe. Jest te� du�o nowych projektów z UE, jak np. eContent.

Słowa kluczowe biblioteka; bibliotekarz; Unia Europejska; e-learning; eContent; globalizacja; Internet; kształcenie; informacja

Abstract The article deals with the issue of globalization in the world and in a library. Did the fact of joining the European Union in May last year influence Polish libraries? Globalization involves changes in our thinking about and dealing with information. Libraries have always been a home of information. In the global village a librarian becomes an information broker and information itself a product. Libraries, especially the university ones have wide access to information in the virtual world. The on-line learning and e-learning courses have appeared in Poland, alongside with numerous EU projects, e.g. eContent.

Key words library; librarian; European Union; e-learning; eContent; globalization; Internet; learning/education; information

Od czasu, kiedy Polska i Polacy zainteresowali si� Uni� Europejsk�,

globalizacja zacz�ła puka� do naszych drzwi. Stopniowo, ale bardzo szybko zadomowiła si� w naszym słownictwie. Ale od maja 2004 praktycznie nas pochłon�ła. Wkroczyła w ka�d� dziedzin� naszego �ycia – mimo wielkiego sprzeciwu przeciwników integracji.

Ale czy wiemy, czym jest „globalizacja”? Co za ni� si� kryje? Czy kto� z nas zastanawiał si�, czym „globalizacja” jest i b�dzie dla bibliotek i bibliotekarza?

Mo�na powiedzie�, �e globalizacja uwidacznia si� we współzale�no�ci narodów, krajów, ludzi, którzy w wielu przypadkach s� od siebie znacznie oddaleni. Nap�dza post�p techniczny, czy polityk� tych pa�stw, dla których wa�na jest współpraca w ró�nych dziedzinach. Istotne jest dla pa�stw otwarcie na �wiat, co tak�e powinno interesowa� bibliotekarzy, zwłaszcza dyrektorów

Beata Paw 78

bibliotek. Biblioteki nie mog� by� odsuni�te od tego problemu, nie mog� sta� si� samotnymi wyspami w globalnym �wiecie.

„Dla ekonomistów [Russell Hochschild 2000] �ródło globalizacji znajduje si� głównie w sferze ekonomicznej, zwłaszcza w mobilno�ci kapitału finansowego i ruchliwo�ci siły roboczej. Natomiast dla badaczy kultury [Robertson 1992; Roniger 1995] globalizacja jest przede wszystkim konsekwencj� kulturalnego ró�nicowania si� równoczesnej uniwersalizacji wzorów kulturowych”1.

Globalno�� ma odzwierciedlenie w mnogo�ci standardów lokalnych, regionalnych czy kontynentalnych. Lecz nie ma wyra�nego odniesienia do miejsca i czasu. I tak te� jest. Daremny jest opór, gdy� nie zna ona granic, ani nie widzi przed sob� barier, co powoduje, �e wkracza w ka�d� dziedzin� �ycia – w tym tak�e w zakres pracy bibliotekarza i biblioteki.

W zaskakuj�cym tempie rozwija si� nowoczesna technologia, a co za tym idzie, szybko�ci nabiera wzajemne komunikowanie si�. Wymiana informacji, dost�p do niej. Jest to swoista rewolucja medialna. Biblioteki, jako instytucje, które gromadz� informacj� - opracowuj� j�, przechowuj� i udost�pniaj�. W tym kierunku powinny umacnia� i budowa� swoje miejsce w globalnej wiosce, jako wirtualne banki informacji naukowych, technicznych, itp.

Coraz szerszy dost�p do mediów, szybszy elektroniczny, cyfrowy przekaz informacji prowadz� do tego, �e stała si� ona towarem. Informacja jest produktem, wynikiem pracy ludzi nauki, który mo�na kupi�, sprzeda�. Bibliotekarzom rozszerza si� wachlarz działa�. Pojawiaj� si� te� nowe sposoby gromadzenia informacji, zapisywania jej, przechowywania i udost�pniania. Niektórzy twierdz�, �e s� to zwyczajowe działania biblioteki, a tylko informacja zmienia swoj� posta�. Moim zdaniem zmieniła si� zarówno posta� informacji, jak i sposób jej zdobywania i przechowywania. Przekazywania, formowania; zmianie uległo tak�e zapotrzebowanie na informacj�. Bibliotekarze s� twórcami informacji oraz ze wzgl�du na specyfik� swojego zawodu cały czas przebywaj� w jej otoczeniu. Tu przykładem mo�e by� biblioteka uczelniana, gdzie jest najkrótsza droga informacji od �ródła do miejsca jej gromadzenia, przechowywania i zarz�dzania ni�.

Nigdy wcze�niej pozyskiwanie informacji, wiedzy nie było tak łatwe i szybkie jak teraz. Siedz�c przed komputerem podł�czonym do Internetu mo�emy sobie gromadzi� wiadomo�ci z całego �wiata. W bardzo krótkim czasie zdobywamy informacje, które np. 10 lat temu zbieraliby�my przez pi�� lub wi�cej miesi�cy. Zwi�zane by to było z licznymi podró�ami, strat� czasu w poci�gach i polegało na tworzeniu odr�cznych notatek z przegl�danych materiałów. Ale czy� nie była to praca kreatywna, rozwijaj�ca?

Nowym trendem we współczesnym globalnym �wiecie jest kształcenie przez Internet, studiowanie online. Pozyskujemy wiedz� potrzebn� nam do uzyskania np. tytułu licencjata pozostaj�c cały czas w domu. Wiele osób pozytywnie wypowiada si� na temat takiego sposobu kształcenia. Firmy, które 1 Dembi�ski P.: Globalizacja – wyzwanie i szansa. [W:] Klich J.: Globalizacja. Kraków 2001, s. 42.

Biblioteka w globalnej rzeczywisto�ci 79

pod��aj� z duchem czasu korzystaj� z e-learningu. Poj�cie to jest powszechnie znane, ale jeszcze ró�nie rozumiane.

Według Teresy Olszewskiej e-learning to: − mo�liwo�� tworzenia, a nast�pnie masowego, szybkiego transferu

wła�ciwej wiedzy (danych, informacji, szkole�) z wykorzystaniem nowoczesnej technologii do wielu odbiorców jednocze�nie;

− nauka odbywa si� na odległo��, czynno�� niezale�na jest od czasu i miejsca – ucz�cy si� ma mo�liwo�� pracy z materiałami online i offline;

− odbiorcy tre�ci tworz� społeczno��, w ramach, której mo�liwa jest zdalna komunikacja, wymiana wiedzy i do�wiadcze�,

− odbiorca tre�ci indywidualnie decyduje o preferowanej strategii nauczania;

− zarz�dzanie procesem transferu informacji jest wysoce efektywne dzi�ki narz�dziom do rejestracji i analizy wyników szkole� i post�pów w nauce;

− e-learning jest dodatkow�, obok tradycyjnych szkole�, form� dostarczania wiedzy2.

Jak ju� wspomniałam, e-learning głównie jest wykorzystywany w przedsi�biorstwach. Jest sposobem na gromadzenie szkole� wewn�trznych, opracowywanych na bazie procedur obowi�zuj�cych w przedsi�biorstwie. Takie kursy mo�na znale�� w tzw. Bibliotekach e-learningowych, które s� tworzone przez specjalistyczne firmy. Czasami przedsi�biorstwo utrzymuje własne zbiory szkole�, ale jest to bardzo kosztowne.

W t� sfer� działa� mog� wkroczy� biblioteki uczelniane, zwłaszcza wy�szych szkół ekonomicznych czy technicznych. Mog� tworzy� zbiory informacji w postaci kursów, zawieraj�cych wiedz� z zakresu marketingu, logistyki, publick relations, czy wdra�ania projektów naukowo – badawczych. Takie kursy mog� by� tworzone na zlecenie przedsi�biorstwa, lub biblioteka po rozpoznaniu zapotrzebowania na rynku kursów e-learningowych mo�e tworzy� zestaw kursów, które b�d� wypo�yczane lub sprzedawane firmom.

Z przetwarzaniem informacji wi��e si� program Unii Europejskiej o nazwie eContent. Realizowany jest w latach 2002-2005. Powołuj�c si� na Pani� Marzen� Kowalsk�: projekt eContent = dost�pna technologia + mi�dzynarodowe partnerstwo + nowy pomysł i model biznesowy.

Zadaniem programu jest: − poprawienie dost�pu sektora publicznego do informacji i rozszerzenie

zakresu ich wykorzystywania; − zwi�kszenie udziału w Internecie tre�ci wielokulturowych

i wieloj�zycznych; − zwi�kszenie dynamiki przekazów cyfrowych;

2 Olszewska T.: Obiecuj�cy rynek. „Nowe Technologie”. 2004 nr 12 (24), s. 4-5.

Beata Paw 80

− rozwijanie mi�dzynarodowej współpracy oraz partnerstwa sektora prywatnego i publicznego;

− umo�liwienie wszystkim Europejczykom korzystania z dobrodziejstw społecze�stwa informacyjnego oraz zwi�kszenie konkurencyjno�ci Unii Europejskiej na rynku globalnym;

− zmniejszenie ryzyka zwi�zanego z wprowadzaniem na rynek produktów zawieraj�cych tre�ci cyfrowe ( ka�da informacja publikowana na dowolnej platformie internetowej, tj. tradycyjne strony WWW, komunikacja bezprzewodowa);

− umo�liwienie nawi�zania mi�dzynarodowej współpracy, realizowanie interdyscyplinarnych przedsi�wzi�� z ró�nych krajów3.

Biblioteki mog�, a nawet powinny bra� udział w tworzeniu takich

projektów, lub współpracowa� przy realizowaniu ich za wykorzystaniem �rodków finansowych dost�pnych z Unii Europejskiej. Biblioteka mo�e zaistnie� jako inspirator wielu ciekawych rozwi�za� na drodze �ci�lejszej współpracy bibliotek w globalnej wiosce. Tym samym biblioteki przyczyni� si� do poszerzenia wiedzy na temat Unii Europejskiej w�ród ludzi, którzy mog� nadal swoj� niewiedz� by� antyustosunkowani. Pracuj�c w jakim� projekcie biblioteka nie jest anonimowa, samotna; sprzyja to jej rozwojowi i reklamie oraz nabywaniu nowych do�wiadcze� i kontaktów.

Podsumowanie Moim zdaniem globalizacja nie jest nam bibliotekarzom obca, gdy�

współpraca bibliotek mi�dzy sob� istnieje ju� od dawna. Tylko mo�e potrzeba zacie�ni� t� współprac� na gruncie wymiany ksi��ek, czy informacji przez siebie stworzonych, do�wiadcze� zdobytych w trakcie pracy nad ró�nymi projektami, niekoniecznie zwi�zanymi z Uni� Europejsk�. Mo�e biblioteki pa�stwowe nie powinny si� odcina� od bibliotek szkół prywatnych, my�l� tu o współpracy na gruncie uczelnianym. Czas pomy�le� nad zmian� ustawodawstwa dotycz�cego finansowania bibliotek uczelnianych, w kierunku zwi�kszania �rodków przeznaczonych na prac� biblioteki. Ka�dy z nas wie, �e dobra uczelnia to przede wszystkim dobrze zaopatrzona biblioteka z dobrze wykwalifikowan� kadr�, pracuj�c� na dobrym sprz�cie. Bibliotekarze powinni czu� potrzeb� ustawicznego kształcenia si�, zdobywania coraz to nowych do�wiadcze� i wiedzy. Powinni by� �wiadomi swojego miejsca i roli, jaka maj� do odegrania w społecze�stwie informacyjnym, w globalnej wiosce.

Bibliografia [1] Klich, J.: Globalizacja. Kraków 2001. [2] Olszewska T.: Obiecuj�cy rynek. „Nowe Technologie”. 2004 nr 12 (24), s. 4-5. [3] Kowalska M.: eContent- program Unii Europejskiej. „Biuletyn EBIB”. 2003 nr 9 (49)

[dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/ 2003/49/kowalska.php. 3 Kowalska M.: eContent – program Unii Europejskiej. „Biuletyn EBIB”. 2003 nr 9 (49) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2003/49/kowalska.php.

S e s j a t r z e c i a / S e s s i o n t h r e e

��

��


Raisa N. Suhorukova, Marina D. Âsûk Respublikanskaâ nau�no-tehni�eskaâ biblioteka Belarusi Minsk, Respublika Belarus´

Scientific-technical libraries of Belarus – the present state and trends

Naukowo-techniczne biblioteki Białorusi –stan aktualny i trendy

Abstrakt Raport omawia system bibliotek na Białorusi i jedn� z cz��ci tego systemu – Republika�sk� sie� bibliotek naukowo-technicznych. Rola i wa�no�� Republika�skiej Biblioteki Nauki i Techniki jest opisana jako:

− główna biblioteka kraju, tworz�ca najbardziej kompletn� kolekcj� literatury i dokumentów naukowo-technicznych;

− narodowa składnica lokalnej i zagranicznej literatury z zakresu in�ynierii, technologii, przemysłu, ekonomii i dziedzin pokrewnych;

− republika�skie i mi�dzynarodowe centrum wypo�ycze� mi�dzybibliotecznych; − republika�skie centrum mi�dzynarodowej wymiany publikacji i dokumentów; − republika�skie centrum naukowo-metodyczne sieci bibliotek naukowo-technicznych,

usług informacyjnych i patentowych, usług normalizacyjnych dla przedsi�biorstw i organizacji niezale�nie od ich słu�bowego podporz�dkowania;

− centrum nowych technologii informacyjnych stale uaktualniaj�ce formy i metody usług informacyjno-bibliotecznych dla naukowo-technicznych i przemysłowych specjalistów Białorusi;

− baza informacyjna dla działalno�ci innowacyjnej w kraju.

Słowa kluczowe biblioteki techniczne – Białoru�; biblioteczne sieci informacyjne – Białoru�, �ródła informacji; społecze�stwo informacyjne; Instytut Analiz Systemowych, literatura naukowo-techniczna; własno�� intelektualna

Abstract The report deals with the system of libraries in Belarus and with one of the components of this system - the Republican scientific-technical libraries network. The role and importance of the Republican Library for Science and Technology (RLST) is described, as:

− the main library of the country forming the most complete collection of scientific-technical literature and documents;

− national depository of domestic and foreign literature on engineering, technology,industry, economics and similar branches;

− republican and international center of interlibrary subscription; − republican center for international exchange of publications and documents; − republican scientific-methodical center of the network of scientific-technical

libraries, information and patent services, standardization services for enterprises and organizations irrespective of their departmental subordination;

− center of new information technologies constantly updating forms and methods of information-librarian servicing of scientific-technical and industrial specialists of Belarus;

− information base for innovation activity in the country.

Scienctific-technical libraries of Belarus – the prezent state and trends 83

Key words technical libraries - Belarus; library information networks - Belarus; information resources; information society; Institute of System Analysis; scientific-technical literature; intellectual property

At all times the information resources (IR) were formed mainly at

libraries, as the main social predestination of a library – to be a depository of intellectual heritage of its own country as well as of all world community for all time of civilization entity.

Since exactly the libraries are the main holders of strategic resources what information is today, and are intended for users, their role not only increases substantially but also changes critically in the global process of building up the information society.

At present a system of libraries, is functioning in Belarus which includes the National Belarus Library (NBL); 7 para-national libraries; 6 universal regional libraries; 5 regional scientific-technical libraries and about 11,5 thou public and special libraries of different enterprises, institutions and organizations, where hundreds thousands of librarians do their job.

NBL is at the head of the network of libraries of the Ministry of culture. Para-national libraries are the leading libraries and the republican

scientific-methodical centers for their library networks, including: • The Republican Library for Science and Technology heads the network

of scientific-technical libraries, • The Central Scientific Library of the National Academy of Science – the

network of academic libraries, • The Republican Scientific-medical Library – the network of medical

libraries, • The Byelorussian Agricultural Library – the network of agricultural

libraries, • The Fundamental Library of Byelorussian State University – the network

of colleges libraries (libraries of universities and academies), • The Scientific-Educational Library – the network of libraries of secondary

educational establishments (schools, lyceums, high schools and so on). The President Library is also a paranational library in the sphere of the

state management but it has no a network. Besides, there are trade-unions, military, church and other libraries. Information-librarian resources on science and technology constitute the

major part of the national information resources of the Republic of Belarus and serve as a base for development of all branches of the national economy.

Before the Soviet Union collapse the Byelorussian system of scientific-technical information included the Byelorussian Institute of scientific-technical information, its regional centers in oblast and some district cities, information and patent services at enterprises and organizations, Republican Library for Science and Technology with a network of scientific-technical libraries. After abolition of the Institute of information in 1993 and reorganization of its regional centers as well as the decline of scientific-technical libraries,

Raisa N. Suhorukova, Marina D. Âsûk 84

information and patent services at enterprises and organizations the earlier existed system of scientific-technical information was destroyed in substance. Under these conditions the Republican Library for Science and Technology remained the only valuable functioning link in the previously existed system.

Under the aegis of the Byelorussian Institute of Systemic Analysis and information support the scientific-research work was carried out in 1998. One of the outcomes of this job was the data about the modern distribution of information-librarian resources on technical sciences and technologies in Belarus.

The research demonstrated that 57% of the total volume of scientific-technical literature and documents of Belarus are stored at the Republican Library for Science and Technology (RLST) and its regional branches.

Besides RLST the following libraries have significant funds on science and technology: The National Library of Belarus, The Central Scientific Library of the National Academy of Science of Belarus, The Byelorussian Agricultural Library, technical colleges libraries, scientific-technical libraries. But it should be mentioned that from the early 90-s the funds of scientific-technical libraries, information and patent services of enterprises and organizations has practically lost their information value since they were not only enriched but, on the contrary, decreased. The funds of technical colleges libraries hold mainly teaching aids, and the funds of the other largest libraries keep scientific- technical literature as an addition to the basic type of acquisition (e.g., the basic type of acquisition for the Central Scientific Library of the National Academy of Science – fundamental and natural sciences, for the Byelorussian Agricultural Library – agriculture and so on).

RLST, as the only inter-branch center of scientific-technical information in the country, coordinates its activity with the largest libraries of the Republic and the bodies of scientific-technical information of Belarus (on unpublished documents – with the Byelorussian Institute of Systemic Analysis and information support of non-production sphere, on normative-technical documents in the sphere of standardization – with the Committee for Standardization, Metrology and Certification, on patent information – with the National Center of Intellectual Property, with the branch information centers), and also with patent services, standardization services, scientific-technical libraries of enterprises and other organizations which also hold the part of information resources on science and technology.

Historically it turned out that in the former USSR the republican Library for Science and Technology was developing as the base library for all western region of the country: Belarus, Baltic republics and Kaliningrad oblast of Russia and thus it concentrated the most complete funds of literature and documents on science and technology.

RLST, initiated in 1977, is the leading library in Belarus on forming the most complete fund of scientific-technical literature and documents which is a multiform and diversified complex comprising patent and normative-technical documents on standardization, industrial catalogues. The Library also stands as


a national depository of domestic and foreign literature on techniques, technology, industry economy and related branches.

At present the RLST fund comprises more than 33 m items. 75% of scientific-technical literature and documents are in foreign languages.

In conformity with the international obligations of Belarus as a country-participant of the Paris Convention on industrial property protection the RLST is functioning as the central repository “for informing the public about the patents on inventions, useful models, industrial samples and trademarks…”. And today the RLST holds the unique and the most complete in the country depository of patent and patent-legal documents (more than 30 m items), which comprises the documents on different objects of industrial property: inventions, useful models, industrial samples, trademarks, cultivars, computer programs, data bases and topologies of integrated circuits.

The Library fund comprises more than 330 thou items and about 70 categories of different normative-technical documents on standardization. During 30 years the RLST is forming under the decision of the government the information fund of documents on standardization and performs information support for the citizens of Belarus. This work is carried out in coordination with the head body of Belarus in the sphere of standardization – The Committee on Standardization, Metrology and Certification of the Republic of Belarus,

The RLST is a holder of the republican fund of industrial catalogues, which comprises about 500 thou items of documents: branch and nomenclature catalogues, business-guides, foreign companies booklets, near-stand materials of international exhibitions and so on. The industrial catalogues are widely used by the developers at the stage of equipment designing for fitting out new enterprises, updating the installed equipment, its maintenance and repair what allows to considerably reduce expenses for the recurrent equipment development and designing.

The RLST is a republican and international center if interlibrary subscription, a republican center for international exchange of publications and documents as well as an information center on techniques and industrial technology.

The Library functions as the republican scientific-methodical center for the network of scientific-technical libraries, standardization services, information and patent services of enterprises and organizations irrespective of its departmental subordination on the questions of organizing the work with the funds of scientific-technical literature and information-library servicing.

The Library regional structure is also successfully developing. In 1994 under the government’s decision the oblast scientific-technical libraries were initiated at each regional center of the country – there are five of them in Brest, Gomel, Grodno, Moguilev and Vitebsk.

The RLST charter runs as follows: the principle role of the Library is referential-informational servicing of the state administration bodies in the sphere of science and technology, enterprises, scientific-research and drawing-and designing institutions of the Republic of Belarus irrespective of their


departmental subordination as well as supporting the citizens rights for acquainting with the achievements of science and technology by providing a free access to scientific-technical information, realization of librarian, bibliographic and referential-informational servicing for the specialists of scientific-technical sphere.

At present 25,5 thou readers and more than 2 thou enterprises and organizations of the Republic use the funds and services of the largest center of scientific-technical information which the RLST is.

The access to the library information resources is possible at the direct visiting of 8 specialized reading halls of the Library: • Book publications, • Periodicals, • Reference information, catalogues and card files, • Referential and business information, • New receipts, • Patent documents, • Patent documents on electronic and micro carriers, • Methodical room, • The RLST information center, • Reading halls of the regional scientific-technical libraries.

The priority task of the Library is providing a wide access of the users

to information resources of their country as well as to the world information resources. The basic instrument for solving this task is the use of INTERNET technology.

The use by the libraries of the global networks potential virtually transfers them from the sphere of the documents communications to the more wide sphere of the information communications, transforming them into information centers.

A lot is being done in this direction in our country although not so quickly as is desired. Practically all the libraries of the country and regional level have their achievements in this sphere.

The works are carried out on creation of the Scientific-informational computer network, the summary electronic catalogue of the Byelorussian libraries, reflecting at the first stage the information resources of the largest libraries, model Automated Library Information Systems for the different types of the libraries and so on.

The volumes of the libraries electronic resources are rapidly increasing, be it the electronic editions and data bases on CD-ROMs, electronic catalogues and DB accessible at the local and regional networks or Internet.

But despite the increasing volumes of electronic information resources, concentrated mainly at the republican largest libraries, the problem of organizing the wide access of scientists and specialists to scientific-technical information remains the one of the most topical.


The present RLST activity is also inseparably connected with the development of the modern information technologies what makes it possible to constantly improve the information-librarian servicing of its users.

The use of new information technologies influences essentially all the spheres of the Library activity, radically changes its work organization, structure, gives a new content to the tasks and functions as well as the forms and methods of the users servicing.

The principle directions in this sphere are the following: • Formation of the electronic documents fund; • Creation of the RLST electronic catalogue and participation in the forming

of the Summary electronic catalogue of the Byelorussian libraries; • Creation of the data bases of its own generation; • Organizing the local and remote access to the RLST electronic resources; • Providing Internet-access to the national and world information resources; • Creation of the problem-oriented navigators on the Internet network and

virtual libraries; • Electronic delivery of the documents copies; • Training the RLST specialists as well as the other categories of users to

work in Internet. The formation of the electronic documents funds is carried out by the

Library from 1996. At present the RLST and its branches provide 8,4 m full texts of electronic documents for its users.

Today the Summary electronic catalogue (RLST SEC) (http://rntbcat.org.by) comprises more than 70 thou records.

The structure of RLST SEC includes the following local catalogues: • “EC of the book publications”; • “The Summary electronic catalogue of the RLST periodicals; • “Scientific-technical documents”; • “Industrial catalogues”.

The loading of the local catalogue of electronic documents into the RLST SEC is under preparation.

The RLST takes part in creation of the Summary electronic catalogue of the Byelorussian libraries, and the foreign periodicals subscribed to the Library are also represented at the Russian Summary catalogue on scientific-technical literature.

The RLST electronic resources include more than 90 different data bases (DB): full texts, abstract, bibliographic and factual. The Library generates bibliographic DB which include more than 75 thou records. Among them “Innovation activity”, “Energy saving”, “The production economy”, “The history of the inventiveness development in Belarus”, ‘The ecologically clean and safe industry technologies”, “Processing and utilization of industrial and household waste”, “Machinery and equipment for the urban sanitary cleansing”, “Sustainable Development” and the others. Among the long-term plans of RLST work – the creation of bibliographic data base.


The second version of multi level web-site (www.rlst.org.by) is created with the provision of remote access to RLST SEC. In 2004 the Library received an Internet-bonus of the international specialized exhibition TIBO'2004 which is a professional bonus of the Organizing Committee of the International specialized exhibition TIBO awarded annually to the network works created in the Byelorussian sector of Internet for the significant artistic, technological and sociocultural achievements in the sphere of information, culture, art and education.

The service of the documents electronic delivery was further developing. Created in the early 2003 the service of the documents electronic delivery/interlibrary subscription commenced its work with 3 users. By the end of the year there were already 90 of them.

During 2004 171 customers were served. They received by e-mail 8 thou electronic copies of publications and documents fragments (18,1 thou pages). Of course there are some objective hardships caused by not sufficient development of computer networks in the country. Hence the electronic delivery of documents for the time being is inaccessible for the majority of our users, especially in the regions, and their requests for the documents copies are fulfilled traditionally on the paper carriers or are copied to the electronic information carriers. At present a program of ordering and receiving the documents electronic copies via web-site is being elaborated.

The wide use of electronic resources requires more skills from the librarians. At the same time it does not work out without training the users themselves. These tasks have been solving at the Library for more than 5 years. Employees of the Library as well as other users are trained at the RLST Internet-class. In particular, the continually functioning courses “The computer principles” and “Internet fundamentals” are organized. The subject seminars are conducted, e.g. “Internet/Intranet technologies in the professional activity”, “Relations with the world community via Internet”, “Design of Web-sites”, “The patent search in Internet”, “New technologies of Internet”, “The Library own page in Internet”, “Uncommon services in Internet”, “Security and work protection aspects in the network system” and so on. During 5 years 6157 persons were trained at the Internet-class including more than one thousand librarians. 352 specialized trainings were organized for the RLST users including more than 100 for librarians. All this gives positive results. The analysts forecasts are also optimistic. They point out that the most impressive growth of information resources usage is expected in the countries with developing market economy, including Belarus. And it’s a fact that only for the last 6 years the number of Internet users increased 4,5 fold and the carrying capacity of an outer channel – 200 fold. National questionings of the public opinion showed that 16,5% of the adult population of Belarus are the actual users of the global network today. According to the last population census carried out in 1999 the adult population (18 years and older) amounted to 7,6 m people. Simple calculations show that by 2004 the number of Byelorussian Internet users was more than 1,5 m people. And if one takes into account 15-17


years old teen-agers, which are more than half a million, the total number of Internet users in Belarus will be about 1,7 m people.

Thus, the libraries will get more and more users having skills to work with electronic information what will stimulate the introduction of Internet-technologies and building up of electronic information resources.

How complete and promptly the scientists and specialists of all branches of the republican national economy will be provided with the newest scientific and scientific-technical information depend on universal and effective introduction of information-communication technologies.

Innovations in the modern world are the basis for the economy efficiency growth. They promote competitiveness of goods and services, allow to achieve the goals of sustainable development, insure employment and a high level of life for the population.

One can affirm that today the Republican Library for Science and Technology serves as a modern information base for innovation activity in the country. The analytic investigation showed that practically all enterprises and organizations - executors of the state scientific-technical programs – are served by the Republican Library for Science and Technology.

With opening in late 2003 the Information center the Library went out to a new turn of the users information support in the terms of encouraging innovation activity. Creation of the Center was an old goal of the Library and a vital need for the specialists of different branches of the republican national economy. The principle task of the RLST Information center is to set a strong liaison between science, innovation activity and industry. The accomplishment of this task was supported by the branch complex measures conducted by the RLST. Practically in one year and a half within the formats of a scientific-technical conference, a round table, a scientific cafe the following arrangements were organized and conducted; “Energy saving today”, “Beauty without falsification” (against counterfeit perfumery), “From telephone to smart phone”, “A week of sustainable development in the Republic of Belarus”, “Realization of new ideas: innovations in light industry”, “Our daily bread: how to make baking more effective”, “The Art of Hairdressing: the lessons of beauty and health”. Representatives from more than 260 institutions, enterprises and organizations participated these arrangements. Such measures allow the specialists of science and industry, state management bodies to discuss the urgent questions in creating and introducing innovations in their branches and to inform about their achievements. Moreover, they made it possible to represent the specialist all information potential of RLST with interpretation to the branch specificity, to analyze their professional needs for the further purposeful informing.

The task of the Republican Library for Science and Technology is not only to function but to be actively called for an effective modern information center of Belarus, to promote its innovation development.


Danuta Patkaniowska Uniwersytet Jagiello�ski w Krakowie Biblioteka Jagiello�ska [email protected]

Biblioteka Jagiello�ska 21. wieku – tradycja i nowoczesno��

Jagiellonian National Library of the 21st century - tradition and modernity

Abstrakt Referat przedstawia przeobra�enia w Bibliotece Jagiello�skiej, jakie nast�piły w ci�gu ostatniego dziesi�ciolecia. Licz�ca kilkaset lat Ksi��nica, ł�cz�ca funkcje biblioteki narodowej (Egzemplarz Obowi�zkowy), naukowej i akademickiej - wraz z bibliotekami instytutowymi i zakładowymi tworzy uniwersytecki system biblioteczno-informacyjny - stan�ła w obliczu nowych trudnych zada�, zwi�zanych z cywilizacj� elektroniczn�, przeobra�eniami technologii informacyjnych i komunikacyjnych oraz z procesami globalizacji. Najwa�niejsze wydarzenia w ci�gu ostatnich 10 lat to proces komputeryzacji biblioteki, współpraca z katalogiem centralnym NUKAT oraz oddanie nowego skrzydła gmachu biblioteki. Dokonane w wyniku tych faktów zmiany dotyczyły wszystkich oddziałów i procesów bibliotecznych - od gromadzenia poprzez opracowanie zbiorów do ich udost�pniania i informacji naukowej. Dotyczyło to zarówno zbiorów nowych biblioteki, jak i zbiorów specjalnych. Istotne znaczenie miało te� wprowadzenie nowoczesnego systemu zabezpieczenia i ochrony zbiorów oraz zastosowanie nowych technik konserwacji ksi��ek. Przeobra�eniom biblioteki towarzyszyły stopniowe zmiany organizacyjne oraz przemiany w �wiadomo�ci bibliotekarzy. Proces przeobra�e� ma charakter ci�gły i z pewno�ci� b�dzie trwał nadal, wi��e si� z wieloma problemami, które omówi� w referacie. Tradycja i nowoczesno�� okre�laj� miejsce Biblioteki Jagiello�skiej w historii bibliotekarstwa polskiego i we współczesnym społecze�stwie informacyjnym

Słowa kluczowe Biblioteka Jagiello�ska; komputeryzacja bibliotek naukowych; współpraca bibliotek; NUKAT;budownictwo biblioteczne; zbiory biblioteczne - ochrona

Abstract The paper presents transformations in the Jagiellonian National Library that have taken place over the last decade. A few hundred years old Library combines the function of a national library (obligatory copy) with a scientific and academic one, and is a part of the university library - information system together with institute and department libraries. The Library has had to face new, difficult challenges, brought by the electronic civilization, transformations in information and communication technologies as well as globalization processes. The most significant events in the last 10 years include the library computerization process, cooperation with the NUKAT central catalogue and opening of a new library building. The resulting changes have affected all library departments and library processes - from collection through cataloguing to lending and scientific information services. The above changes influenced both new and special library collections. Modern collection protection measures, launching of a modern security system and new conservation techniques were also important. Transformations in the Library have been accompanied by changes in the organizational structure and awareness of librarians. The transformation process, of a permanent nature, is closely related to numerous problems, described in the paper. The standing of the Jagiellonian Library in the history of Polish libraries and modern information society has been defined both by its tradition and modernity.

Biblioteka Jagiello�ska 21. wieku – tradycja i nowoczesno�� 91

Key words Jagiellonian National Library; computerization of scientific libraries; library cooperation; NUKAT; library building; library collections - protection

Biblioteka Jagiello�ska (BJ), której pocz�tki si�gaj� 15 w., ł�czy

w sobie obecnie funkcje biblioteki narodowej, naukowej i uniwersyteckiej, co j� nobilituje, ale te� stwarza wiele problemów. U progu 21.wieku BJ stan�ła wobec nowych, trudnych zada�, zwi�zanych z cywilizacj� elektroniczn� i przeobra�eniami technologii informacyjnych i komunikacyjnych. Najistotniejsze wydarzenia w Bibliotece, kierowanej w ci�gu ostatniego dziesi�ciolecia przez dyrektorów: prof. dra hab. Krzysztofa Zamorskiego (1993-2003) i prof. dr hab. Zdzisława Pietrzyka (2003- do chwili obecnej) - to proces komputeryzacji biblioteki, współpraca z katalogiem centralnym NUKAT oraz zbudowanie nowego skrzydła gmachu BJ.

1. Komputeryzacja W 1993 roku Biblioteka Jagiello�ska, pozyskuj�c �rodki finansowe

z Fundacji Mellona, zakupiła – wraz z Bibliotek� Główn� AGH w Krakowie oraz Bibliotek� Uniwersyteck� w Warszawie i Bibliotek� Główn� Uniwersytetu Gda�skiego - ameryka�ski zintegrowany system biblioteczny VTLS. Współpraca mi�dzy wymienionymi wy�ej bibliotekami, w ramach konsorcjum, zaowocowała w latach pó�niejszych rozwojem sieci komputerowych, unifikacj� zasad opisu dokumentów, opracowaniem formatów danych (format MARC) oraz instrukcji rekordu bibliograficznego (dla ró�nych typów dokumentów) oraz rekordu kartoteki haseł wzorcowych (khw) i rekordu zasobu. W minionym dziesi�cioleciu pracownicy BJ aktywnie uczestniczyli w pracach i spotkaniach Bibliotek Porozumienia VTLS, Centralnej Kartoteki Haseł Wzorcowych, Zespołu Walidacyjnego bibliotek wykorzystuj�cych j�zyk KABA oraz Centralnej Kartoteki Tytułów Czasopism. Bibliotekarze BJ mieli (i maj�) znacz�cy udział w tworzeniu haseł wzorcowych, budowaniu słownictwa j�zyka haseł przedmiotowych KABA, publikowaniu prac teoretycznych i metodycznych (m. in. podr�czniki i instrukcje).

BJ była te� organizatorem konferencji i warsztatów, a tak�e licznych szkole� dla bibliotekarzy, zwi�zanych z opracowaniem formalnym i przedmiotowym zbiorów w oparciu o system VTLS i VTLS/VIRTUA. Biblioteka Jagiello�ska brała jednocze�nie aktywny udział w pracach innego konsorcjum – powstałego w 1994 roku Krakowskiego Zespołu Bibliotecznego, którego celem była realizacja programu automatyzacji bibliotek krakowskiego �rodowiska naukowego (eksploatacja systemu VTLS-VIRTUA; współpraca z katalogiem centralnym NUKAT, rozwi�zywanie problemów zwi�zanych z bie��c� działalno�ci� bibliotek; koordynacja zakupu czasopism naukowych, digitalizacja zbiorów, szkolenia bibliotekarzy i in.).1

1 Zob. Dobrzy�ska –Lankosz E.: Krakowski Zespół Biblioteczny – 10 lat współpracy. „Biuletyn EBIB”. 2004 nr 10 (61) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2004/61/lankosz.php.

Danuta Patkaniowska 92

Od 1994 roku zbiory BJ opracowuje si� metod� komputerow�, w systemie VTLS i od sierpnia 2003 roku – w jego nowej wersji VIRTUA, działaj�cej w oparciu o system zarz�dzania bazami danych ORACLE. Istniej�ca obecnie baza jest zaprojektowana na 256 równoczesnych u�ytkowników. Bibliotekarze do pracy w bazie u�ywaj� systemowego oprogramowania VIRTUA; czytelnicy – o przeszukiwania bazy, zamawiania egzemplarzy i sprawdzania swoich kont korzystaj� wył�cznie z przegl�darki Internetu. Komputeryzacj� zostały obj�te podstawowe procesy biblioteczne, tj. gromadzenie, opracowanie, informacja o zbiorach, udost�pnianie. W systemie VIRTUA s� wykorzystywane moduły: katalogowania, kartoteki haseł wzorcowych, kontroli wpływu czasopism, rejestracji wypo�ycze�, zwrotów i rezerwacji.

W opracowaniu przedmiotowym stosuje si� j�zyk haseł przedmiotowych (jhp) KABA, j�zyk uniwersalny, wyszczególniaj�cy, kompatybilny z RAMEAU i LCSH, oparty na wzorcach francuskich Biblioteki Narodowej w Pary�u, kanadyjskich Biblioteki Uniwersytetu LAVALA i ameryka�skich Library of Congress. J�zyk ten – jako drugi obok istniej�cego od 1953 roku j�zyka haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej - od 1993 roku jest tworzony przez bibliotekarzy z polskich bibliotek akademickich.

W BJ zachowano istniej�c� wcze�niej w opracowaniu rzeczowym zasad�, i� charakterystyki wyszukiwawcze dokumentów i słownictwo j�zyka KABA tworz� specjali�ci z poszczególnych dziedzin. Od pocz�tku tworzenia j�zyka KABA te same osoby budowały kartoteki wzorcowe (hasła przedmiotowe w j�zyku KABA) i jednocze�nie opracowywały rzeczowo dokumenty, co stwarzało wiele problemów (brak terminologii, oczekiwanie na walidacj� haseł, trudno�ci w tłumaczeniu słownictwa z j�zyka francuskiego i angielskiego i in.), a zarazem dawało �wiadomo�� uczestniczenia w prekursorskim dziele. Drug� klasyfikacj� rzeczow� obecn� w katalogu komputerowym BJ jest – stosowany przez Bibliotek� Medyczn� – j�zyk haseł przedmiotowych MeSH (polska wersja).

Od połowy 2002 roku opracowywanie zbiorów Biblioteki Jagiello�skiej odbywa si� we współpracy z katalogiem centralnym NUKAT.2 BJ czynnie współuczestniczy w tworzeniu NUKAT (tworzy około 30% nowych rekordów), kopiuj�c jednocze�nie gotowe rekordy z katalogu centralnego do własnego katalogu.3

Formalnie i rzeczowo opracowywane s� zbiory wydane od 1994 r., a tak�e cz��ciowo – w ramach retrokonwersji – zbiory starsze. Retrokonwersj� rozpocz�to w BJ w 1997 r.; z powodu ograniczonych �rodków jest ona przeprowadzana stopniowo; obejmuje dzieła wielotomowe (wprowadza si� 2 Zob. Burchard M.: Katalog Centralny NUKAT – system wymiany danych w procesie opracowania zbiorów polskich bibliotek. „Biuletyn EBIB”. 2003 nr 9 (49) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2003/49/burchard.php. 3 Zob. Materiały z konferencji „NUKAT - rozwój i metodyka tworzenia katalogu centralnego” (Warszawa 6-7 12. 2004) [CD-ROM]. BUW, Warszawa 2004. Z BJ przedstawiono 3 referaty: Sanetra K.: Katalogowanie z zastosowaniem modelu FRBR; Mydel M., Pawica A.: Opracowanie zbiorów w Bibliotece Jagiello�skiej a współpraca z NUKAT: bilans dwóch lat do�wiadcze�; Patkaniowska D.: Słownictwo j�zyka KABA – historia, zmiany, perspektywy (na przykładzie słownictwa z zakresu filologii).


do katalogu komputerowego wszystkie tomy zwi�zane z danym tytułem, bez wzgl�du na dat� wydania), serie wydawnicze (np. seria I i II BN), kolejne dzieła z magazynu wydane przed 1994 (obecnie do roku 1990). Retrokonwersja obejmuje te� polskie wydawnictwa ci�głe - serie wydawnicze od 19 w.

Do bazy BJ wprowadzane s� tak�e opisy bibliograficzne prac doktorskich z UJ, w przyszło�ci planuje si� tak�e opracowywanie prac magisterskich. Na etapie przygotowa� organizacyjnych i testowania formatu jest opracowanie dokumentów elektronicznych (wydawnictw zwartych) w formacie MARC 21. Jednocze�nie aktualizuje si� katalogi tradycyjne kartkowe; karty katalogowe s� drukowane dla kolejnych wpływaj�cych egzemplarzy wydawnictw sprzed 1994 roku (decyduje data wydania dokumentu, a nie data wpływu). Zbiory specjalne s� opracowywane tradycyjnie.

Komputeryzacja Biblioteki Jagiello�skiej jest ogromnym osi�gni�ciem minionego dziesi�ciolecia, jednak proces ten stwarzał (i nadal stwarza) niemało problemów. Najpowa�niejsze z nich to – obok problemów finansowych i kadrowych - problemy techniczne (przerwy w ł�czno�ci, przeci��enie sieci, serwerów i in.). W styczniu br. gło�no było w mediach o awarii Komputerowego Katalogu Zbiorów, obsługuj�cego obok BJ tak�e biblioteki instytutowe; uległ on uszkodzeniu, co w konsekwencji spowodowało nie przetwarzanie danych wprowadzanych do bazy, m.in. opisów katalogowych nowych nabytków. Dla zabezpieczenia danych zdecydowano si� zamkn�� system, przerwa w dost�pie do katalogu trwała 3 tygodnie. Inne problemy w opracowaniu zbiorów były (i s� ) zwi�zane np. z ci�głymi zmianami wersji systemu; zmianami norm, zasad transliteracji, formatów; zmianami zasad tworzenia i modyfikacjami haseł wzorcowych oraz z rozwojem j�zyka KABA i jego przemianami.

Współpraca z CKHW, Zespołem Walidacyjnym jhp KABA oraz z Centrum NUKAT niejednokrotnie wi�zała si� z wieloma trudno�ciami i problemami, które niełatwo było pokona� (np. nierównomierne obci��enie obowi�zkami poszczególnych o�rodków, nierówny rozkład �rodków, zaburzenia w trybie walidacji, skomplikowane procedury poprawek i modyfikacji rekordów bibliograficznych, rekordów khw i in.).

2. Informacja naukowa W chwili obecnej z ka�dego komputera nale��cego do sieci UJ mo�na

korzysta� z krajowych i zagranicznych naukowych baz danych, dost�pnych online. Oprócz baz online w Czytelni Informacji Naukowej mo�na skorzysta� z kilkudziesi�ciu baz na dyskach CD-ROM. Ich lista – w układzie alfabetycznym i dziedzinowym jest aktualizowana na stronie internetowej BJ. W Czytelni Informacji Naukowej mo�na skorzysta� z własnej bazy BJ - bazy BIO, zawieraj�cej materiały do biografii i bibliografii osobowych Polaków �yj�cych w 20. i 21. wieku (zawiera 26 tys. rekordów). W Czytelni Zbiorów Specjalnych dost�pny jest Katalog Wydawnictw Drugiego Obiegu, utworzony przez Fundacj� Dokumentacji Czynu Niepodległo�ciowego (obejmuje 7,5 tys.


opisów ksi��ek, czasopism, druków ulotnych i dokumentów niezale�nego ruchu wydawniczego w Polsce z lat 1976-1990).

Dzi�ki dofinansowaniu z KBN BJ zakupiła licencje na korzystanie z baz zagranicznych; ponadto w 2000 r. BJ przyst�piła do Konsorcjum Czasopism Elektronicznych Springer-Link, uzyskuj�c w ten sposób dost�p do pełnych wersji elektronicznych ponad 500 tytułów czasopism naukowych oraz 2000 ksi��ek wydawnictwa Springer-Verlag. Czytelnicy mog� korzysta� z pełnotekstowych czasopism elektronicznych, ale tak�e z czasopism prenumerowanych przez BJ w wersji drukowanej.

Na stronie internetowej BJ jest aktualizowany spis polskich bibliografii online - Polskie bibliografie i informatory w Internecie, obejmuj�cy �ródła tworzone w Bibliotece Narodowej, bazy dotycz�ce czasopism, centralne katalogi zbiorów bibliotecznych, bibliografie bibliografii, bibliografie zawarto�ci poszczególnych czasopism, bibliografie regionalne, bibliografie publikacji pracowników instytucji naukowych w Polsce, bibliografie dziedzinowe, bazy biograficzne, polskie informatory w Internecie, polskie bazy pełnotekstowe.4

W Czytelni Informacji Naukowej, Czytelni Zbiorów Audiowizualnych, Czytelni Naukowej i Czytelni Europeistycznej istniej� osobne stanowiska dla czytelników korzystaj�cych z Internetu; konieczna jest rejestracja u�ytkowników i limitowanie – do godziny - czasu korzystania z sieci. Z pewno�ci� liczba stanowisk do korzystania z Internetu b�dzie w przyszło�ci rosła; obecnie kolejki nie s�, niestety, rzadko�ci�.

Zmieniła si� działalno�� informacyjna BJ; dotyczy to zarówno informacji o bibliotece i jej zbiorach, działalno�ci naukowej i dydaktyczno-metodycznej, jak i tworzenia nowego wizerunku BJ - nowoczesnej ksi��nicy o historycznych tradycjach. Na stronie internetowej BJ, dost�pnej tak�e w wersji angielskoj�zycznej, umieszczane s� ró�norodne informacje i katalogi online. Nowa strona www BJ powstała w kwietniu 2004 roku. Kilkuosobowy zespół redakcyjny (któremu przewodniczy wicedyrektor BJ mgr T. Malik) aktualizuje informacje według nast�puj�cej mapy serwisu: Aktualno�ci; O bibliotece; Katalogi; Udost�pnianie zbiorów; Bazy danych; Czasopisma naukowe zagraniczne; Zeskanowane zbiory BJ; Projekt Kwa�ny papier; BJ dla niepełnosprawnych; Inne biblioteki; Proponowane poł�czenia: UJ, Kraków, Polska, wiat. Strona www BJ – zawieraj�ca aktualn� i kompetentn� informacj� jest elementem public relations, wyrazem d��enia do stworzenia dobrego wizerunku instytucji, promocji jej działa�, istotnym i nowoczesnym elementem komunikacji mi�dzy bibliotek� a jej otoczeniem

Drog� elektroniczn� s� tak�e przedstawiane informacje dla pracowników BJ. Zawieraj� one: Zarz�dzenia i komunikaty dyrekcji Informacje o wydarzeniach, Spisy telefoniczne, Inne informacje (dotycz�ce spraw pracowniczych, socjalnych i in.). Jedn� z ostatnich inicjatyw jest cykl comiesi�cznych wykładów otwartych pt. „Wyszukiwanie informacji

4 Zob. B�kowska E.: Polskie bibliografie i informatory w Internecie: bazy powstaj�ce w Bibliotece Jagiello�skiej. „Biuletyn EBIB”. 2005 nr 2 (63) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2005/63/bakowska.php.


w Bibliotece Jagiello�skiej: narz�dzia i strategie”, obejmuj�cy nast�puj�ce tematy: Katalogi BJ dost�pne w Internecie; Biograficzne bazy danych Biblioteki Narodowej, dost�pne w Internecie; Polskie bibliografie i informatory w Internecie; Zagraniczne bibliograficzne bazy danych online, dost�pne w UJ; Strategie wyszukiwania.

3. Katalogi W chwili obecnej katalogi BJ s� dost�pne za po�rednictwem Internetu.

Jest to przede wszystkim Komputerowy Katalog Zbiorów BJ, Biblioteki Medycznej i innych bibliotek UJ - tzw. Katalog online VIRTUA, obejmuj�cy – w przypadku zbiorów BJ - polskie wydawnictwa ksi��kowe po 1990 r., zagraniczne – po 1993 r. oraz w wyborze - wcze�niejsze wydawnictwa oraz czasopisma. Tzw. Stary Katalog, czyli Kartkowy Katalog Podstawowy druków wydanych do 1949 r. dost�pny jest komputerowo w formie zeskanowanych kart. Trzecim katalogiem dost�pnym online jest Katalog przybytków r�kopi�miennych od 2001 r.

Zbiory BJ notowane s� tak�e w tradycyjnych katalogach kartkowych. Czytelnik mo�e zamawia� dokumenty w nich zawarte, albo poprzez wypełnienie tradycyjnych rewersów, b�d� komputerowo – poprzez wypełnienie specjalnego formularza. Oprócz wspomnianego wy�ej – maj�cego warto�� historyczn� i obecnie dost�pnego wył�cznie w formie zeskanowanej - Katalogu Podstawowego druków zwartych wydanych do 1949 r. nale�y wymieni�: Katalog Podstawowy czasopism; Alfabetyczny Katalog dla publiczno�ci druków zwartych i seryjnych wydanych w latach 1950-1993 i Alfabetyczny Katalog Czasopism wyd. od 1950 r.; Katalogi rzeczowe: Systematyczny (obejmuj�cy zbiory z lat 1939-1993) i Przedmiotowy (notuj�cy literatur� polsk� wydan� w latach 1950-1992 według j�zyka haseł przedmiotowych BN). Szczególn� warto�� historyczn� ma tzw. Katalog Estreicherowski działowy, z pisanymi r�cznie kartami. Inn� form� katalogów BJ s� katalogi opublikowane, dost�pne w wielu bibliotekach polskich i zagranicznych.

Wszystkie te katalogi s� ch�tnie wykorzystywane przez czytelników, cho� oczywi�cie najwi�cej zamówie� pochodzi z Katalogu Komputerowego, który notuje najnowsz�, aktualn� literatur�. W chwili obecnej mo�liwe jest zamawianie i rezerwacja ksi��ek za po�rednictwem Internetu oraz kontakt czytelnika z bibliotek� poprzez poczt� elektroniczn�. Konsekwencj� tego jest znacz�cy wzrost zamówie� do Wypo�yczalni. Niemniej jednak, w zale�no�ci od potrzeb informacyjno-wyszukiwawczych, tak�e katalogi kartkowe ciesz� si� sporym zainteresowaniem. Podlegaj� one melioracjom oraz pracom konserwatorskim i badawczym, pełni�c rol� kulturotwórcz� i historyczn�, ale równie� – nadal – u�ytkow�.

4. Digitalizacja Nowym wyzwaniem dla bibliotek 21. wieku stało si� zapewnienie

dost�pu do publikacji elektronicznych i ich archiwizacja. Biblioteka Jagiello�ska aktywnie uczestniczyła w tworzeniu Polskiej Biblioteki


Internetowej; w listopadzie 2002 roku przedstawiciele krakowskich bibliotek i uczelni, w tym BJ, podpisali deklaracj� współpracy przy tworzeniu PBI. Na przełomie 2004 i 2005 opracowano w BJ – dla PBI - kilka tysi�cy druków zwartych, głównie dziewi�tnastowiecznych dokumentów z zakresu filologii polskiej, słowia�skiej , historii, folkloru i in. W przedsi�wzi�ciu brało udział 16 bibliotekarzy; projekt koordynowała kierownik Oddziału Komputeryzacji - mgr K. Sanetra.

Biblioteka Jagiello�ska posiada własn� pracowni� digitalizacyjn� i archiwizuje elektronicznie własne zbiory specjalne: r�kopisy, starodruki oraz czasopisma. Na stronie internetowej BJ udost�pnione s� obecnie cyfrowe reprodukcje r�kopisu „De Revolutionibus” Mikołaja Kopernika, autografu Scherza E-dur op. 54 Fryderyka Chopina oraz dwóch starodruków i wybranych czasopism („Naprzód”). W trakcie tworzenia jest wersja elektroniczna Kodeksu Baltazara Behema. Planuje si� digitalizacj� innych dokumentów ze zbiorów specjalnych. W tych projektach BJ zamierza priorytetowo traktowa� r�kopisy i planuje digitalizacj� Ksi�gi Królewskiej, r�kopisów muzycznych, a tak�e druków dzieł Jana Kochanowskiego, druków dzieł medycznych oraz czasopism regionalnych. Biblioteka Jagiello�ska rozpocz�ła te� prace nad utworzeniem elektronicznego archiwum rozpraw magisterskich i doktorskich Uniwersytetu Jagiello�skiego. Prace magisterskie b�d� archiwizowane na mediach elektronicznych typu CD-ROM lub DVD, natomiast dysertacje doktorskie - umieszczane na serwerze BJ i udost�pniane online.5 W planach jest tak�e digitalizacja dziewi�tnastowiecznych czasopism ze zbiorów BJ.

Celem digitalizacji jest zarówno archiwizacja zbiorów, jak i ochrona oryginału, ewidencja zasobu, a tak�e udost�pnienie u�ytkownikom dzieł w formie elektronicznej, co wi��e si� z łatwo�ci� i szybko�ci� dost�pu.

5. Zmiany organizacyjne - udost�pnianie Komputeryzacja biblioteki oraz współpraca z NUKAT w znacz�cy

sposób wpłyn�ły na opracowanie i udost�pnianie dokumentów. Korzystanie przez czytelników z kilkudziesi�ciu terminali rozmieszczonych w ró�nych cz��ciach biblioteki sprawiło, i� informacje biblioteczne udzielane s� w wielu miejscach gmachu.

Konieczne były zmiany organizacyjne, m.in. powstał Oddział Komputeryzacji, Oddział Zabezpieczenia Zbiorów, Oddział Wydawnictw Rzadkich, Oddział Dokumentów Audiowizualnych; poł�czono Oddział Katalogów z Oddziałem Informacji Naukowej. Reorganizacji uległy tak�e inne oddziały, m.in. sekcja skontrum i Oddział Organizacji Prac Bibliotecznych i Dydaktycznych.

Cz��ciowo zmieniła si� droga ksi��ki w systemie opracowania. Aby ksi��ka mogła by� szybciej udost�pniana czytelnikowi, do opracowania przedmiotowego trafia jej drugi egzemplarz – archiwalny, natomiast egzemplarz u�ytkowy bezpo�rednio po utworzeniu rekordu bibliograficznego 5 Zob. Januszko-Szakiel A.: Archiwizacja publikacji elektronicznych jako wyzwanie dla bibliotek – zarys problematyki. „Biuletyn Biblioteki Jagiello�skiej”. 2003 r. 53, s. 215-224.


i rekordu egzemplarza jest kierowany do magazynu i czytelnika. Ogółem w 10 czytelniach w nowym i starym gmachu BJ znajduj� si� 482 miejsca.

Pracownicy oddziałów Gromadzenia i Opracowania zostali wł�czeni w system dy�urów w katalogach i czytelniach (dy�ury popołudniowe i soboty). Ma to szczególne znaczenie przy udzielaniu informacji dotycz�cej katalogu komputerowego, z charakterystykami wyszukiwawczymi w j�zyku KABA. Ten nowy j�zyk haseł przedmiotowych, w oparciu o francuskie i ameryka�skie wzorce, o do�� skomplikowanej gramatyce i słownictwie znacznie ró�ni�cym si� od jhp BN, do którego przez wiele lat był przyzwyczajony polski czytelnik; czeka jeszcze na poznanie i akceptacj� polskiego czytelnika.

W Bibliotece Jagiello�skiej – ze wzgl�du na wielko�� zbiorów – nie zdecydowano si� na tzw. „wolny dost�p” do zbiorów. Istnieje on tylko w czytelniach w odniesieniu do ksi�gozbiorów podr�cznych, których opisy bibliograficzne s� tak�e wprowadzone do katalogu komputerowego i dost�pne online. Wi�kszo�� dokumentów jest przechowywana w magazynach (wg numerus currens), jednak automatyzacja procesów bibliotecznych znacznie skróciła czas realizacji zamówie� – z kilku (i nawet kilkunastu) godzin do 30-40 minut. Komputeryzacja biblioteki spowodowała konieczno�� zmiany regulaminów udost�pniania zbiorów. Łatwy dost�p do ksi��ek, w tym mo�liwo�� zamawiania ksi��ek przez Internet, mo�liwo�� rezerwacji wypo�yczonego dokumentu, tak�e - wzrost liczby studiuj�cej młodzie�y, a co za tym idzie – wzrost liczby czytelników - wpłyn�ły na znacz�cy wzrost zamówie� wypo�yczanych ksi��ek. Łatwo�� zamówienia dokumentów sprawia, i� czytelnicy zamawiaj� wi�cej dzieł i dopiero przy odbiorze w Wypo�yczalni decyduj�, czy ksi��k� wypo�yczy�, czy te� nie. Niestety, kolejki w Wypo�yczalni nie s� rzadko�ci�...

Kilka miesi�cy temu Biblioteka Jagiello�ska uruchomiła opcj� porozumiewania si� z czytelnikami za pomoc� poczty elektronicznej (zawiadomienie o nadej�ciu zarezerwowanej ksi��ki, upomnienie o zwrot i in.). Na stronie internetowej BJ zamieszczono tak�e dla u�ytkowników list� kontaktów i adresów e-mailowych, zwi�zanych z ró�nymi szczegółowymi pytaniami, problemami, informacjami dotycz�cymi funkcjonowania BJ. Omówienie bie��cej działalno�� Biblioteki Jagiello�skiej i pracy jej poszczególnych działów, w tym tak�e kolejnych etapów komputeryzacji, mo�na znale�� na stronie internetowej oraz na łamach poszczególnych roczników - wychodz�cego od 1949 roku – „Biuletynu Biblioteki Jagiello�skiej”.

6. Bibliotekarze Przemianom technologicznym i organizacyjnym ostatniego

dziesi�ciolecia towarzyszyły przemiany w �wiadomo�ci bibliotekarzy. Istotne znaczenie miały: znajomo�� techniki komputerowej, kompetencja i profesjonalizm, przełamywanie barier psychologicznych i stereotypów my�lenia dotycz�cych tradycyjnej roli bibliotekarza, zdolno�� dostosowania do nowej rzeczywisto�ci i otwarcie na zmiany, ch�� permanentnego zdobywania i pogł�biania wiedzy, znajomo�� j�zyków obcych, praktyczne umiej�tno�ci


i wiedza z zakresu informacji naukowej, kształtowanie postaw kreatywno�ci, rzetelno�ci, solidno�ci i odpowiedzialno�ci oraz umiej�tno�ci interpersonalnych i komunikacji z innymi, m.in. w pracy w grupie, a tak�e �yczliwego i przyjaznego stosunku do ludzi.

W podnoszeniu kwalifikacji i kreowaniu nowych postaw bibliotekarzy, a tak�e w szkoleniu u�ytkowników nowoczesnej Biblioteki Jagiello�skiej znacz�c� rol� odegrał (i nadal odgrywa) Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej UJ, z szerok� ofert� specjalistycznych studiów na ró�nych stopniach kształcenia. Warto przypomnie�, i� na pocz�tku lat dziewi��dziesi�tych, u progu komputeryzacji BJ kilkudziesi�ciu pracowników BJ uko�czyło w tym Instytucie studia podyplomowe z zakresu informacji naukowej. Z drugiej strony - w�ród wykładowców Instytutu znajduj� si� tak�e pracownicy Biblioteki, a programy kształcenia obj�ły zagadnienia zwi�zane z komputeryzacj� bibliotek, nowoczesnym zarz�dzaniem, a tak�e – z systemem VTLS/VIRTUA i jhp KABA. Pracownicy BJ przeprowadzali szkolenia wewn�trzne, szkolenia bibliotekarzy z bibliotek instytutowych UJ oraz innych bibliotek Krakowa, a tak�e szkolenia u�ytkowników. Jednocze�nie sami podnosili kwalifikacje poprzez udział w studiach, konferencjach, szkoleniach i warsztatach, a tak�e przygotowywanie publikacji naukowych, podr�czników, artykułów, formatów i instrukcji.

7. Nowy gmach biblioteki We wrze�niu 1996 r. rozpocz�to budow� nowego skrzydła Biblioteki

Jagiello�skiej, według projektu R. Loeglera, które dwukrotnie powi�kszyło dotychczasow� powierzchni� u�ytkow� i magazynow� biblioteki. Nowy gmach, uko�czony w 2001 r., wyra�nie nawi�zuje do formy i skali „starego gmachu”, uznanego za architektoniczny zabytek sztuki modernistycznej, wzniesionego w latach 1931-1939 według projektu W. Krzy�anowskiego.

Oba budynki stanowi� architektoniczn� cało�� i s� poł�czone komunikacj� wewn�trzn�; ł�czy je elegancka forma architektoniczna z subtelnie zaznaczonym detalem, ujednolicona kolorystyka i identyczny materiał elewacji; wspóln� cech� s� rytmiczne podziały na dłu�szych elewacjach oraz zastosowany materiał – jasny szlifowany piaskowiec o ciepłym odcieniu. W nowym gmachu zastosowano du�e przeszklone powierzchnie. Ogólnodost�pna cz�� parteru, hol wystawowy, wypo�yczalnia s� wydzielone z ogólnej przestrzeni za pomoc� wykonanej ze szkła hartowanego, całkowicie składanej �ciany. Po obu stronach osi wej�cia umieszczono ci�gi komunikacyjne: dwie przeszklone windy i schody. Przeszklone �ciany magazynu, przez które wida� uszeregowane na półkach ksi��ki, od razu daj� czytelnikowi poczucie obcowania z ksi��k�. Wprowadzenie tak du�ej ilo�ci przeszkle� wewn�trznych (tak�e w zamkni�tej dla czytelnika strefie pracowni) miało za zadanie stworzenie wra�enia przestrzenno�ci.

W nowym budynku – w strefie ogólnodost�pnej - zaprojektowano na parterze: hol wej�ciowy, sal� konferencyjn� i sal� wystawow�, Wypo�yczalni�, szatnie oraz piony komunikacji prowadz�ce do kilku czytelni, znajduj�cych si�


na pi�trze: Europeistycznej, Naukowej (przeznaczonej dla pracowników nauki – wraz z 10 separatkami do pracy naukowej), Informacji Naukowej, Dokumentów Audiowizualnych (mikrofilmów, mikrofisz, Internetu, płyt CD, zbiorów fonograficznych i in.).

Na drugim pi�trze znajduj� si�: pracownie, Czytelnia Zbiorów Specjalnych (zbiorów graficznych, kartograficznych, muzykaliów, dokumentów �ycia społecznego, wydawnictw rzadkich). W nowym gmachu znalazły te� miejsce magazyny oraz Oddział Zabezpieczenia Zbiorów i skarbiec, przeznaczony na przechowywanie najcenniejszych zbiorów.

Pi�kna, stylowa Czytelnia Główna pozostała w „starym gmachu”; zainstalowano w niej nowoczesne systemy zabezpiecze� (monitoring), urz�dzenia klimatyzacyjne oraz nowy system transportu ksi��ek z magazynu (m.in. w przechowalniach zbudowano stacje automatycznego transportu ksi��ek). W „starym” budynku BJ pozostały tak�e czytelnie: Czasopism Bie��cych, Czasopism Du�ego Formatu (Gazet), R�kopisów i Starych Druków. Tu przeniesiono tak�e Archiwum UJ.

W nowym gmachu w magazynach zastosowano magazynowanie zwarte ksi��ek na regałach przesuwnych; na dwóch ostatnich kondygnacjach przechowuje si� ksi��ki na tradycyjnych regałach stacjonarnych. Bezkolizyjn� i szybk� komunikacj� mi�dzy magazynami a wypo�yczalni� i czytelniami zapewnia system transportu wewn�trznego ksi��ek typu TELELIFT. T� drog� realizowane s� wszystkie zamówienia z magazynów do czytelni i Wypo�yczalni, tak�e rewersy odmowne. W całym nowym gmachu zastosowano nowoczesne systemy klimatyzacji i wentylacji; jednak brak mo�liwo�ci przewietrzenia pomieszcze� oraz zastosowanie jaskrawego o�wietlenia jest dla u�ytkowników tych nowoczesnych, przestronnych pomieszcze� istotn� niedogodno�ci�. Po wybudowaniu nowego gmachu BJ rozpocz�to remont „starego gmachu”, który trwa nadal, pomimo cz��ciowego u�ytkowania tej cz��ci biblioteki.

8. Ochrona zbiorów Biblioteka Jagiello�ska, wchodz�c w skład Narodowego Zasobu

Bibliotecznego, podlega szczególnej ochronie, zgodnie z rozporz�dzeniem Ministra Kultury i Sztuki z dnia 24 listopada 1998 r. W tym celu utworzono stanowiska: pełnomocnika ds. ochrony gmachu oraz in�yniera nadzoruj�cego funkcjonowanie systemów technicznych. Zainstalowano nowoczesne urz�dzenia przeciwpo�arowe i zabezpieczenia techniczne. Bezpo�redni� ochron� fizyczn� pełni� specjalistyczne wewn�trzne słu�by ochrony. W BJ powstało Centrum Monitoringu wraz z zintegrowanym systemem bezpiecze�stwa; zastosowano elektroniczne systemy zabezpieczaj�ce: kamery, czujki, zamki szyfrowe i czytniki kart magnetycznych, a tak�e nowoczesne zabezpieczenia alarmowe i techniczne. Strefa pracowni jest oddzielona od cz��ci ogólnodost�pnej i niedost�pna dla u�ytkowników. Strefa magazynów jest stref� ograniczonego dost�pu dla pracowników.


Obok zabezpiecze� technicznych szczególna ochrona zasobu polega na ograniczeniu udost�pniania wył�cznie dla celów naukowych i ekspozycyjnych. Wprowadzono nowe regulaminy udost�pniania zbiorów dla czytelników, udost�pniania zbiorów dla pracowników BJ dla celów słu�bowych i prywatnych, udost�pniania zbiorów specjalnych oraz nowe procedury działa� w przypadku zagro�enia i nowy Regulamin gospodarki kluczami. W ramach Regulaminu Organizacyjnego BJ okre�lono obowi�zki pracowników zwi�zane z obsług�, bezpiecze�stwem i ochron� zbiorów; wprowadzono tak�e elektroniczny system kontroli czasu pracy. Wprowadzono wymóg bezwzgl�dnego wpisu do Biblioteki - bez karty bibliotecznej czytelnik nie jest wpuszczany poza stref� wej�ciowego holu.

Biblioteka Jagiello�ska wraz z Bibliotek� Narodow� oraz innymi instytucjami (m.in. Wydziałem Chemii UJ) bierze udział w programie rz�dowym „Kwa�ny papier”, którego celem jest pełne okre�lenie zakresu zagro�e� zwi�zanych z kwasow� degradacj� papieru i podj�cie działa� prewencyjnych. W czerwcu 2005 roku planuje si� oddanie hali technologicznej przy Bibliotece Jagiello�skiej, w której b�dzie si� mie�ci� aparatura do odkwaszania dokumentów i ksi��ek (tzw. Klinika Papieru).

9. Zako�czenie Trwa proces transformacji bibliotek naukowych - ze zorientowanych na

zbiory ku zorientowanym na dost�p i u�ytkownika; komputeryzacja bibliotek wi��e si� z konieczno�ci� przebudowy istniej�cych struktur i rozwi�za� organizacyjnych, z przesuni�ciem funkcji bibliotek – z ich zada� usługowych, naukowych i dydaktycznych – ku funkcjom informacyjnym.

Przyszło�� bibliotek zwi�zana jest z konsorcjami. „Konsorcja – powoli – b�d� si� stawa� super-bibliotekami, zdolnymi do tworzenia systemów i usług, jakich pojedyncze biblioteki – samodzielnie nigdy nie byłyby w stanie wykreowa� i nimi zarz�dza�.” 6

Wydaje si� jednak, i� przemiany w bibliotekach naukowych musz� uwzgl�dnia� specyfik� poszczególnych placówek oraz koegzystencj� obu form funkcjonowania biblioteki: modelu tradycyjnego i modelu informacyjnego. Nie tylko humani�ci nie wyobra�aj� sobie pracy: bez tradycyjnej ksi��ki i biblioteki - bez ksi�gozbioru w klasycznym znaczeniu. Post�p technologiczny, wzgl�dy ekonomiczne, a tak�e dost�p do aktualnej i szybkiej informacji - przemawiaj� za modelem elektroniczno-informacyjnym; jednak kulturotwórcza i historyczna rola biblioteki nie mo�e by� zagro�ona.

Biblioteka Jagiello�ska jest przykładem, i� oba modele mog� by� twórczo wykorzystane i realizowane, a nowe funkcje biblioteki i rozwi�zania organizacyjne mog� współistnie� obok, a nie - zamiast - starych. Współistnienie „starego” i „nowego” gmachu; dbało�� o zbiory i wprowadzanie najnowocze�niejszych sposobów ich ochrony, opracowania i udost�pniania; współpraca z mi�dzynarodowymi i krajowymi bibliotekami, konsorcjami 6 Piotrowicz G.: Konsorcja bibliotek uczelnianych – wczoraj, dzi�, jutro. „Biuletyn EBIB”. 2002 nr 7 (36) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2002/36/piotrowicz.php.


i organizacjami oraz dost�p do �wiatowych �ródeł informacji; wykorzystanie „starych” katalogów i czytelni – obok nowoczesnych centrów informacji; pozostawienie niektórych sprawdzonych rozwi�za� organizacyjnych – obok nowych projektów, doskonalenia struktury organizacyjnej i kadrowej; ł�czenie funkcji informacyjnych biblioteki z jej warto�ciami historycznymi i kulturowymi – składa si� na nowy obraz „starej” Jagiellonki oraz ma realne i symboliczne znaczenie ł�czenia tradycji i nowoczesno�ci.

Biblioteka Jagiello�ska nie jest najnowocze�niejsz� z polskich bibliotek, ale przemiany �wiatowego i polskiego bibliotekarstwa ostatniego dziesi�ciolecia na trwałe wpisały si� w jej tradycj� i historyczn� ci�gło��.

B I B L I O T E K I N A U K O W E W K U L U R Z E I C Y W I L I Z A C J I

Jan Janiak, Maria Wrocławska Uniwersytet Łódzki w Łodzi Biblioteka Uniwersytecka [email protected]

„Filozofia codzienno�ci”: tradycyjne i nowoczesne formy pracy i zarz�dzania bibliotek� (na przykładzie Biblioteki

Uniwersytetu Łódzkiego): rozwa�ania powa�ne i niepowa�ne

The “Everyday Life Philosophy”: traditional and modern professional and management activity (the example of the

Library of the University of Łód): serious and non-serious reflections

Abstrakt W referacie przedstawiono prób� analizy a posteriori procesu projektowania i wprowadzania zmian organizacyjnych i funkcjonalnych w Bibliotece Uniwersytetu Łódzkiego, w kontek�cie jej rozbudowy, z punktu widzenia „filozofii codzienno�ci”. Przyj�ta koncepcja wolnego dost�pu do ksi�gozbioru na 5-ciu kondygnacjach nowej cz��ci gmachu zdeterminowała zarówno zmiany organizacyjne w „starym”, jak i planowan� organizacj� w „nowym” gmachu BUŁ. W „starym” gmachu zostanie utrzymane magazynowanie zbiorów zgodnie z numerus currens oraz kontynuowany b�dzie tradycyjny sposób udost�pniania (rewersy). W nowym gmachu udost�pni si� za po�rednictwem systemu RFID ok. 5% posiadanego przez BUŁ zasobu. Celem podj�tych działa� organizacyjnych i funkcjonalnych jest doprowadzenie do działania nowej struktury organizacyjnej obejmuj�cej „stary” i „nowy” gmach jako spójnej i efektywnie działaj�cej cało�ci.

Słowa kluczowe filozofia codzienno�ci; Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego; zmiany organizacyjne i funkcjonalne; magazynowanie; udost�pnianie; numerus currens; wolny dost�p do ksi�gozbioru

Abstract The paper is an attempt of analysis a posteriori – from the “every day life philosophy“ point of view – of the planning and implementing processes connected with organizational and performance changes in the Library of the University of Łód�. For last year the new part of the Library building has been raised, designed for five-level free access which has determined organization changes in an “old” building for last months and determines organization solutions to be in the “new” one. The Library will continue the “numerus currens” storage system connected with “voucher” loan system in the “old” premises and will keep ca 5% of the newest stock in the free-access area which will be connected with RFID loan-system. The main goal of our organizational activity nowadays is the implementation of the new organization structure in both – “old” and “new” premises – that will work as an effective and coherent system.

Key words every-day-life philosophy; Library of the University of Łód�; organizational and performance changes; storage; loan system; numerus currens; free access to collection

„Filozofia codzienno�ci”: tradycyjne i nowoczesne formy pracy… 103

Poj�cie „filozofia codzienno�ci” w tematyce konferencji organizowanej przez bibliotek� szkoły technicznej intryguje i zaciekawia. Dlatego podj�li�my prób� opisania naszych codziennych zmaga�, które �wiadcz� o tym, i� „filozofia codzienno�ci” nie była i nie jest nam obca jakkolwiek nie byli�my �wiadomi tego, �e jeste�my jej wyznawcami.

„Filozofia (...) z istoty swej ma charakter ogólny i powszechny. A rzecz� zainteresowanych, tak�e w przypadku filozofii codzienno�ci, jest przeniesienie i zastosowanie ogólnych twierdze� do tego, co zindywidualizowane i rozwijaj�ce si�.”1 Okre�lona w ten sposób filozofia codzienno�ci wydaje si� by� raczej poj�ciem odnosz�cym si� do jednostki, a nie do instytucji, ale przecie� na funkcjonowanie instytucji składa si� wysiłek poszczególnych osób – jednostek. Zatem filozofia codzienno�ci, jak i inne do�wiadczenie jednostkowe wpływa na procesy społeczne, o czym w innym miejscu pisze M. Szyszkowska, nadal jednak pozostaje indywidualnym procesem postrzegania rzeczywisto�ci i „(...) ma na celu formowanie pewnych wła�ciwo�ci w jednostkach, które w istotny sposób wa�� na stosunkach mi�dzy lud�mi.”2

W minionych 10 latach cztery „momenty historyczne” zawa�yły na rozpocz�tym i nie zako�czonym jeszcze po dzie� dzisiejszy procesie zmian organizacyjnych w Bibliotece UŁ. Pierwszym było wprowadzenie (po długim okresie przygotowawczym nie wolnym od l�ków, bł�dów, wypacze� oraz „dzieci�cej choroby lewicowo�ci w automatyzacji”3) zintegrowanego systemu bibliotecznego „Horizon” w codzienn� rzeczywisto�� BUŁ i zamkni�cie katalogów kartkowych na dniu 31.12.1997. Oznacza to, �e wszystkie druki zwarte, które ukazały si� po tej dacie wprowadzane s� tylko do bazy systemu „Horizon”. Doda� koniecznie trzeba, �e w rezultacie ostrej politycznej walki z „dzieci�c� chorob�” nie uruchomiono modułu „udost�pnianie”, albowiem nasz zdrowy rozs�dek, nie�wiadomych jeszcze wyznawców filozofii codzienno�ci, nakazywał ostro�no�� w zwi�zku z pojawiaj�c� si� w snach niektórych uczelnianych decydentów wizj� budowy nowego, a raczej rozbudowy obecnego gmachu biblioteki. Z tych sennych marze� decydenci zwierzali si� czasami dyrektorowi biblioteki, który traktował jednak owe �yczenia jako zapowied� realnego spełnienia si� dziejowej konieczno�ci. Oczywiste było, �e dopiero przy wprowadzeniu wolnego dost�pu do ksi�gozbioru zaniechany tymczasowo moduł „Horizona” b�dzie zastosowany i racjonalnie wykorzystany. Zanim jednak filozofia komputerowej rzeczywisto�ci stała si� faktem, nale�ało powoła� Samodzieln� Sekcj� ds. Komputeryzacji, znale�� osob�, która zechciałaby podj�� si� trudów kierowania ni� oraz znale�� i zatrudni� informatyków.

Decyzja o zamkni�ciu jednego i otwarciu drugiego ci�gu katalogu całkowicie odmiennego ze wzgl�du na zmian� no�nika informacji oznacza w ka�dej bibliotece rewolucj� funkcjonaln� i „ideologiczno–filozoficzn�”,

1 Szyszkowska M.: Spotkania w salonie. Twój Styl, Warszawa 1998, s. 92-93. 2 Szyszkowska M.: Twórcze niepokoje codzienno�ci. Twój Styl, Warszawa 1999. 3 Lenin W.I.: Dzieci�ca choroba “lewicowo�ci” w komunizmie. Ksi��ka i Wiedza, Warszawa 1949.

Jan Janiak, Maria Wrocławska 104

poniewa� codzienno�� czytelników i codzienno�� bibliotekarzy staje si� od tej chwili całkiem now� i odmienn� od poprzedniej - codzienno�ci�. Okazało si� te� wkrótce, �e nale�y dokona� (wymuszonych przez system „Horizon”) zmian w dotychczasowej strukturze organizacyjnej dwu oddziałów: Magazynów i Konserwacji Zbiorów oraz Oddziału Opracowania Alfabetycznego – jednemu uj�to, a drugiemu dodano Sekcj� Inwentarza. Zmian� tej u�wi�conej 60-letnim istnieniem biblioteki codzienno�ci w funkcjonowaniu obu oddziałów jedni przyj�li z aprobat�, a drudzy z niepokojem o los własny. Okazało si� raz jeszcze (i nie ostatni przecie�), �e filozofia codzienno�ci uprawiana (�wiadomie lub nie�wiadomie) przez zarz�dzaj�cych instytucj� nie musi cieszy� si� powszechn� aprobat� tych lub owych przedstawicieli personelu, którzy mog� przecie� by� wyznawcami innej szkoły filozoficznej.

Drugi „moment historyczny” nast�pił, gdy podj�to decyzj� o współpracy Biblioteki UŁ z Narodowym Uniwersalnym Katalogiem Centralnym (NUKAT). Współpraca ta była poprzedzona korzystaniem przez BUŁ (od roku 2001) z utworzonej przez konsorcjum bibliotek VTLS Centralnej Kartoteki Haseł Wzorcowych (CKHW). Po powołaniu do �ycia NUKAT-u konieczna okazała si� zmiana trybu współpracy, w szczególno�ci niezb�dne okazało si� usprawnienie importu rekordów, w tym nowych rekordów bibliograficznych opracowywanych w BUŁ i wysyłanych do NUKAT-u. Podstawowym zało�eniem współpracy z NUKAT pozostaje do dzi� ujednolicenie bazy własnej BUŁ z CKHW oraz zachowanie zgodno�ci rekordów bibliograficznych w bazie BUŁ z opisami w katalogu centralnym. Opisy zgodne z NUKAT stanowi� ju� około 50% całej liczby. Do�wiadczenia trzyletniej współpracy, przyj�te procedury, problemy jakie pojawiały si� w tym okresie, a tak�e sposób ich rozwi�zywania zostały szczegółowo omówione w publikacjach M. Junknikel4 i Augustyniak 5.

Ciche zadowolenie z uzyskanej wreszcie (i nie zakłócanej niczym niespodziewanym, wielkim a gro�nym) „małej stabilizacji”6 w procesie wdra�ania automatyzacji zostało zakłócone nagł� decyzj� władz uczelni o rozbudowie biblioteki i tym samym nast�pił trzeci moment historyczny. Decyzja ta została podj�ta nagle, ale przecie� nie bez aktywnego udziału dyrekcji BUŁ, albowiem na przestrzeni wielu lat kolejni rektorzy i senatorzy Uniwersytetu Łódzkiego nasłuchali si� niemało o tragedii, dramacie i zbli�aj�cym si� nieuchronnie czasie Apokalipsy z powodu całkowitego zapełnienia si� nie tylko dziesi�ciopi�trowego gmachu magazynu i jego podziemi, ale i wszystkich piwnic, korytarzy i schronów. Zapadła ta decyzja w chwili, gdy jedynym pomieszczeniem, w którym nie zmontowano jeszcze metalowych, solidnych regałów, był gabinet dyrektora biblioteki. Nikt si� nie spodziewał, �e plany rozbudowy zostan� szybko wykonane, dziura w ziemi

4 Junknikel M.: Współpraca z NUKAT z punktu widzenia biblioteki pracuj�cej w systemie Horizon. [W:] Internet w bibliotekach II: ł�czno��, współpraca, digitalizacja (Wrocław, 23-26 wrze�nia 2003 roku) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/iwb2/junknikel.php. 5 Augustyniak M.: Współpraca z NUKat z perspektywy do�wiadcze� Biblioteki Uniwersyteckiej w Łodzi [w druku]. „Przegl�d Biblioteczny”. 2003 nr 3-4. 6 Ró�ewicz T.: wiadkowie, albo nasza mała stabilizacja. Wydawnictwo Literackie, Kraków 1986.


jeszcze szybciej wykopana, kamie� w�gielny przez premiera RP wmurowany, a słowa bardzo niegdy� popularnej socrealistycznej pie�ni masowej7 przyoblek� si� w niepokoj�co gwałtownie rosn�ce z dnia na dzie� coraz wy�sze i wy�sze kształty murów nowego gmachu.

Dlaczego wi�c zamiast rado�ci zdominowały nas raczej l�k i niepokój? Dlaczego zamiast satysfakcji z tego, �e oto nareszcie po latach zmaga�, przekonywania ka�dego kto chciał i nie chciał słucha�, składania wyja�nie� oraz memoriałów tudzie� udzielania dramatycznych wywiadów masowym mediom o konieczno�ci budowy nowej biblioteki, gdy przybyli oto in�ynierowie i robotnicy z koparkami, buldo�erami d�wigami – gapimy si� na to budowanie nieco zatroskani, a nawet jakby zakłopotani ? Otó� przyczyn� tego małego entuzjazmu w niewielkim gronie bibliotecznych decydentów było jednoznaczne postawienie sprawy przez władze uczelni: w rozbudowanej cz��ci obecnego gmachu nale�y umo�liwi� czytelnikowi wolny dost�p do ksi�gozbioru. Decyzja ta była równoznaczna z rezygnacj� z numerycznego (numerus currens) układu porz�dkuj�cego od roku 1945 zbiory i przej�ciem na układ dziedzinowy. Mo�na wi�c rzec: oto wyzwanie. A nawet wykrzykn�� patetycznie: oto wielkie wyzwanie! Było ono tym wi�ksze, �e nale�ało szybko rozwa�y� (roztropnie posługuj�c si� w coraz w wi�kszym stopniu z pełn� �wiadomo�ci� zasadami filozofii codzienno�ci), a rozwa�ywszy, szybko podj�� decyzje, które rozwi�zywałyby nast�puj�ce problemy: • jaki system klasyfikacyjny byłby najbardziej przydatny, elastyczny

i pojemny dla dziedzinowego układu ksi�gozbioru, bior�c pod uwag� jego uniwersalny charakter; czy zastosowa� jaki� istniej�cy system, czy opracowa� własny ?

• jaki zastosowa� system zabezpieczenia ksi�gozbioru przed kradzie�ami i zniszczeniami, umo�liwiaj�cy te� racjonalne i skuteczne zarz�dzanie nim?

• jakie przyj�� kryteria typowania ksi��ek do wolnego dost�pu ? • w jaki sposób zorganizowa� zamian� dotychczasowego systemu ustawienia

i oznacze� na symbolik� w przyj�tej klasyfikacji dziedzinowej ? • ile woluminów powinno si� przenie�� „w pierwszym rzucie” do wolnego

dost�pu, skoro docelowo nowy budynek ma pomie�ci� 700.000 woluminów?

• ile woluminów powinno si� przenie�� do magazynu zwartego w podziemiu nowego gmachu?

• kto b�dzie szkolił grup� pracowników biblioteki wytypowanych do prac w nowym systemie klasyfikacyjnym?

• czy b�d� konieczne zmiany organizacyjnej (ł�czenie dotychczasowych, tworzenie nowych jednostek organizacyjnych)?

• czy z braku odpowiednich aktów prawnych b�dzie mo�liwe utworzenie grupy bibliotekarzy dziedzinowych ?

7 Niech si� mury pn� do góry. Lista przebojów 1953.


• czy władze uczelni zrozumiej� i zaakceptuj� konieczno�� utworzenia nowych etatów, czy odwrotnie – licz� po cichu na oszcz�dno�ci w tym wzgl�dzie?

• czy b�dzie mo�liwe pozyskanie z jakiego� �ródła (uczelnia, sponsor, UE) około 1,5 mln zł na digitalizacj� katalogu kartkowego ?

Udzielenie odpowiedzi na wymienione pytania równało si� w istocie podj�ciu odpowiednich decyzji, a te z kolei były podejmowane z uwzgl�dnieniem wielu uwarunkowa�. Na wyborze systemu klasyfikacyjnego - na przykład - w du�ym stopniu zawa�yła wieloletnia, kole�e�ska współpraca z Bibliotek� Uniwersytetu Warszawskiego i jej dyrekcj�. Z uwag� �ledzili�my sposoby rozwi�zania w BUW problemu przej�cia z numerus currens na układ dziedzinowy w wolnym dost�pie. Zastosowanie w zaprzyja�nionej bibliotece Klasyfikacji Biblioteki Kongresu Stanów Zjednoczonych (KBK) było dla nas bardzo wa�n� przesłank� do przyj�cia tego samego rozwi�zania, bowiem dawało mo�liwo�� praktycznego i roboczego zapoznawania si� z do�wiadczeniami warszawskiej biblioteki. Niemałe znaczenie miała tak�e decyzja dyrekcji Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego zastosowania KBK w przyszłym, nowym gmachu tej ksi��nicy. W ten sposób powstał kr�g trzech współpracuj�cych ze sob� bibliotek, stosuj�cych ten sam, nowy na gruncie polskiego bibliotekarstwa system klasyfikacyjny i wymieniaj�cych si� do�wiadczeniami w zło�onym procesie jego wdra�ania.

Przyj�cie KBK postawiło na pierwszym miejscu kwesti� przeszkolenia w umiej�tno�ci posługiwania si� tym systemem grupy bibliotekarzy, którzy stanowiliby awangard� nowej jednostki organizacyjnej – Sekcji KBK. Dzi�ki pomocy ówczesnego dyrektora BUW Henryka Hollendra udało si� zaprosi� do BUŁ pana Romana Fr�ckowskiego – bibliotekarza pracuj�cego w Rudgers University Library (New Jersey, USA), który jako stypendysta Fundacji Fulbrighta przez cztery tygodnie intensywnego szkolenia przygotował grup� 9 bibliotekarzy do nowej, nieznanej im przedtem metody opracowania zbiorów. Konsekwencj� zastosowania KBK była decyzja o poł�czeniu dwóch Oddziałów: Opracowania Alfabetycznego i Opracowania Rzeczowego Zbiorów w jeden Oddział Opracowania Zbiorów, likwidacji dwóch sekcji katalogu i utworzeniu Sekcji Klasyfikacji Biblioteki Kongresu USA (Sekcja KBK) w tym Oddziale. Zmiany te zaaprobowała Rada Biblioteczna, a Rektor UŁ zatwierdził je ostatecznie odpowiednim zarz�dzeniem.

Wolny dost�p do ksi�gozbioru wymaga ze strony biblioteki szczególnej troski o uniemo�liwienie kradzie�y i niszczenia udost�pnionego czytelnikom zasobu pi�miennictwa gromadzonego przez wiele lat z du�ym nakładem publicznych �rodków finansowych. W okresie sporz�dzania dokumentacji projektowej oraz kosztorysu budowy i wyposa�enia nowego gmachu BUŁ zamierzano zastosowa� magnetyczny system ochrony zbiorów. Po dwóch latach jakie upłyn�ły od powstania zatwierdzonego przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu projektu, a tym samym przyznania Uniwersytetowi Łódzkiemu pieni�dzy na rozpocz�cie inwestycji okazało si�, �e w wielu bibliotekach na �wiecie, a szczególnie w Stanach Zjednoczonych, funkcjonuje


z powodzeniem nowoczesny radiowy system zabezpieczenia zbiorów RFID (Radio Frequency Identification)8, który pozwala na bie��c� kontrol� wypo�ycze� i jednocze�nie umo�liwia zachowanie porz�dku na regałach. Dyrekcja Biblioteki UŁ zwróciła si� zatem do władz Uczelni z wnioskiem, jak wydawało si�, nie maj�cym wielkich szans na realizacj�, o zamian� magnetycznego systemu ochrony zbiorów na RFID i o odpowiedni� korekt� zatwierdzonego przez ministerstwo bud�etu. Ró�nica w cenie obu systemów wynosi 700.000 zł na rzecz RFID i o tak� wła�nie kwot� władze uczelni wyst�piły do MENiS przedstawiaj�c argumenty przemawiaj�ce za zastosowaniem radiowej ochrony i kontroli zbiorów. Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu, szcz��liwie dla BUŁ, przychyliło si� do pro�by uczelni.

Ksi�gozbiór Biblioteki UŁ liczy obecnie ponad 1.800 tys. woluminów. W rozbudowanej cz��ci gmachu przewiduje si� docelowo umieszczenie 700.000 wol. Nie jest jednak mo�liwe szybkie przygotowanie tak wielkiego zasobu do wolnego dost�pu, poniewa� z ka�d� ksi��k� nale�y dokona� nast�puj�cych czynno�ci: sklasyfikowa� zgodnie z KBK, naklei� symbol klasyfikacji na okładce i na grzbiecie, zaprogramowa� chip i wklei� go do ksi��ki, naklei� kod paskowy, a tak�e wprowadzi� symbol do rekordu ksi��ki w systemie „Horizon” i zmieni� dotychczasowy znak jej miejsca i status.

Filozofia codzienno�ci wskazuje nam – jako post�powanie wła�ciwe – w pierwszym etapie przemieszczenie do nowego gmachu wyodr�bnionego i osobno oznakowanego, wieloegzemplarzowego ksi�gozbioru dydaktycznego, z którego najcz��ciej korzystaj� studenci. Podj�li�my te� decyzj�, aby ten zbiór, bez podziału na dziedziny, udost�pni� w systemie wolnego dost�pu. Równolegle b�d� podj�te prace zwi�zane z przygotowaniem do wolnego dost�pu około 40.000 wol. ksi��ek wytypowanych z ksi�gozbioru głównego, zgodnie z dziedzinowym podziałem KBK. Z kolei do magazynu zwartego z udost�pnianiem tradycyjnym w podziemiu nowego gmachu przeniesionych b�dzie ok. 120.000 wol. W starym dziesi�ciopi�trowym magazynie pozostanie wi�c wi�kszo�� ksi�gozbioru i b�dzie on udost�pniany albo na zamówienie czytelnika w nowym gmachu (przy pomocy sterowanych elektronicznie wózków), albo w Czytelni Głównej i Czytelni Czasopism Bie��cych, które pozostan� w „starej” cz��ci gmachu. Trzeba w tym miejscu doda�, �e do nowego gmachu przenios� si�: Oddział Gromadzenia, Oddział Opracowania, Oddział Informacji Naukowej, Wypo�yczalnia Miejscowa, Wypo�yczalnia Mi�dzybiblioteczna oraz administracja biblioteki. W „starym” gmachu pozostanie – oprócz czytel� - Oddział Zbiorów Specjalnych.

Rozbudowana Biblioteka UŁ, która składa� si� b�dzie z cz��ci „starej” i „nowej” musi mie� odpowiedni� obsad� pracownicz�. Okazało si�, szcz��liwie dla nas, �e władze uczelni nie zamierzaj� dokona� redukcji personelu, czego si� obawiali�my. Przeciwnie – przewiduj� sukcesywne tworzenie nowych etatów, z całkowitym zrozumieniem podchodz�c

8 zob. np. Robowski M.: Technologia RFID w bibliotekach [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2004/59/robowski.php.


do konieczno�ci sprawnego zaspokojenia informacyjnych potrzeb czytelników w nowych warunkach.

Digitalizacja katalogów kartkowych jest – wobec rozbudowy biblioteki – niezb�dna. Katalog kartkowy pozostanie w „starej” jej cz��ci, co bardzo utrudni czytelnikom korzystanie z niego. Natomiast katalog zdigitalizowany, zaopatrzony w odpowiedni aparat wyszukiwawczy, byłby dost�pny ze wszystkich komputerów dla czytelników i w nowym i w starym gmachu. Władze uczelni w pełni uznaj� t� konieczno��, co daje nam nadziej� je�li nie na sfinansowanie przedsi�wzi�cia przez uczelni�, to przynajmniej na starania władz o niezb�dn� kwot� 1,5 mln. PLN.

Opisanym tu wieloletnim działaniom nie towarzyszyła – jak wspomnieli�my na pocz�tku – refleksja filozoficzna. Były one podyktowane potrzebami biblioteki, bie��cymi i przewidywanymi, cz�sto wynikaj�cymi nagle, na skutek szybko zmieniaj�cych si� i niezale�nych od nas okoliczno�ci.

Prób� analizy naszych poczyna� z punktu widzenia filozofii codzienno�ci podejmujemy dopiero teraz, obj�li�my ni� kolejne decyzje i dodatkowo pokusili�my si� o kilka refleksji ogólnej natury bibliotecznej.

Z pewno�ci� decyzja o automatyzacji BUŁ była nie tylko pierwsz�, ale i najpowa�niejsz� ze wszystkich dotychczasowych. Ka�da nast�pna decyzja była oczywi�cie konsekwencj� tej pierwszej, lecz nie to i nie dokonane za jej przyczyn� zmiany organizacyjne stanowi� o jej wadze i powadze.

Decyzja o komputeryzacji spowodowała zmian� mentalno�ci i bibliotekarzy BUŁ i czytelników, jakkolwiek w zasadzie była tylko zmian� narz�dzia pracy. Jej efekty psychologiczne i „propagandowe” maj� o wiele wi�ksze znaczenie, ni� bezpo�rednie skutki organizacyjne. Otó� bibliotekarze „przestawili si�” na prac� w nowym, nowoczesnym trybie i po rozpocz�ciu współpracy z NUKAT dostrzegli po�ytki płyn�ce ze współkatalogowania. Czytelnicy za� przekonali si�, �e biblioteka mo�e zaspokaja� ich potrzeby informacyjne zwi�zane ze współczesn� technologi�.

Zwi�zane z przemianami emocje pracowników, tak�e negatywne, skupiły si� na zmianach organizacyjnych i na komputerach – czyli na nowej sytuacji, która pocz�tkowo wydawała im si� nieprzyjazna. Nic w tym dziwnego, skoro „na naszym sposobie my�lenia, a wi�c zarazem i sposobie �ycia, ci�� negatywnie pewne teoretyczne mniemania, których si� nie weryfikuje, lecz biernie przejmuje z pokolenia na pokolenie”9, a bibliotekarzom BUŁ przypadła akurat najtrudniejsza rola weryfikatorów.

Wydaje si� nam jednak, �e zaj�ci emocjami i trudami bibliotekarze nie zauwa�yli nawet dnia, w którym nowa sytuacja stała si� dla nich po prostu codzienno�ci�.

Mo�emy zatem chyba powiedzie�, �e uczestnicy procesu przemian wyrazili – niektórzy �wiadomie, inni nie�wiadomie, swoj� „(...) niezgod�, by poddawa� si� rzeczywisto�ci, zamiast j� przetwarza�”, co – jak wiadomo – jest my�l� przewodni� filozofii codzienno�ci.10

9 Szyszkowska M.: Spotkania w salonie. Twój Styl, Warszawa 1998, s. 90. 10 Tam�e, s. 91.


Ka�da kolejna decyzja dotycz�ca BUŁ i towarzysz�ce jej zmiany przyjmowane były przez pracowników z mniejszymi ju� emocjami i traktowane przez nich jako oczywiste.

Proces podejmowania decyzji dotycz�cej zamkni�cia katalogów kartkowych mo�na pewnie podsumowa� nast�puj�co: tradycja – wsparta bardzo istotnie brakiem funduszów na digitalizacj� – nakazała nam zachowanie okre�lonego ci�gu katalogowego w formie dotychczasowej, wiedza specjalistyczna wskazała konieczno�� automatyzacji, za� do�wiadczenie podpowiedziało, �e czytelnicy w przewa�aj�cej wi�kszo�ci potraktuj� nowy katalog jako nale�ne im udogodnienie.

Wszelkie decyzje istotne dla przyszło�ci biblioteki poprzedzone były spotkaniami, rozmowami i naradami, które mo�na nazwa� „konsultacjami społecznymi”. Było to konieczne z dwóch oczywistych powodów: z jednej strony osobom podejmuj�cym decyzje potrzebna była wiedza, do�wiadczenie i wsparcie bibliotekarzy, z drugiej za� nale�ało – doceniaj�c i wykorzystuj�c ow� wiedz� i do�wiadczenie, uczyni� bibliotekarzy współodpowiedzialnymi za zmiany w bibliotece. Pracownicy biblioteki byli zatem wł�czeni w proces decyzyjny, co – mamy nadziej� – umo�liwiło i ułatwiło im pełniejsz� identyfikacj� z bibliotek�. Wydaje si� nam, �e jako zarz�dzaj�cy bibliotek� uczynili�my swoim post�powaniem zado�� opisywanemu w filozofii codzienno�ci wskazaniu wzmacniania w pracownikach poczucia emocjonalnego zespolenia z miejscem pracy.11

Podj�cie ka�dej z omówionych w referacie decyzji było trudne. Bardzo mocno czuli�my, jak niewygodne jest poczucie odpowiedzialno�ci i jakiej wymaga odwagi. Z drugiej strony, skoro „zakres odpowiedzialno�ci, który nam przypada w udziale, przybli�a zarazem zakres przyznanej nam wolno�ci”12, to pewnie powinni�my by� wdzi�czni losowi za dan� nam szans� poznania ogromu tego zakresu.

Wydaje nam si� te�, �e ze spokojem mo�emy powiedzie� o sobie, i� podejmuj�c kolejne decyzje i dokonuj�c zmian twórczo wykorzystali�my nasze do�wiadczenia i nawyki zawodowej, czyli „dziwili�my si� �wiatem” w sensie filozofii codzienno�ci, zgodnie z okre�leniem owego „dziwienia si�” jako d��no�ci do celów, które przysłoni�te s� cz�sto naszymi do�wiadczeniami i przyzwyczajeniami.13.

Cz��ci� rzeczywisto�ci, bardzo istotn� dla człowieka jest otoczenie i jego oddziaływanie na�. Maria Szyszkowska zwraca w swoich ksi��kach uwag� na nieciekaw� codzienno�� budownictwa mieszkaniowego. Jednak wołanie o uwzgl�dnianie przez architektów obok wygody – tak�e struktury psychicznej człowieka i liczenie si� przez nich z jego stanami emocjonalnymi oraz oczywiste przecie� stwierdzenie, �e pi�kno onie�miela i zobowi�zuje, mo�emy przyj�� jako wskazanie dla projektantów budynków i wn�trz bibliotecznych. S�dzimy, �e nowy gmach BUŁ b�dzie postrzegany przez

11 Szyszkowska M.: Stwarzanie siebie. Geminis Interlibro, Warszawa 1998, s. 130. 12 Szyszkowska M.: Zagubieni w codzienno�ci. Twój Styl, Warszawa 2000, s. 86. 13 Szyszkowska M.: Twórcze niepokoje codzienno�ci, op. cit., s. 185.


czytelników jako miejsce przyjazne i dogodne do pracy. Zapewne nie b�dzie onie�miela�, jak – w pewnym sensie – onie�miela Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, ale – mamy nadziej� – b�dzie zobowi�zywa�. „Architektura jest jednym z rodzajów sztuki, której oddziaływanie na psychik� człowieka (...) rzadko sobie u�wiadamiamy”14 My jak my – ale architekci – projektanci budynków i wn�trz bibliotecznych!

Biblioteki w opinii ogółu pozostaj� – mimo nowoczesno�ci i oczywistych dla bibliotekarzy zmian – ostoj� tradycji i spokoju, za� jako takie zdaj� si� doskonałym miejscem do pracy i gromadzenia si� wszelkiego rodzaju „dziwaków”. Zreszt� bibliotekarze uwa�ani bywaj� za dziwaków cho�by dlatego, �e wybrali taki zawód i miejsce pracy. Zatem obrona dziwaków zawarta w filozofii codzienno�ci powinna by� bliska naszemu �rodowisku; tym bardziej, �e dla Marii Szyszkowskiej „dziwak” jest „człowiekiem odbiegaj�cym od szablonu, urzeczywistniaj�cym inny od powszechnie panuj�cego, własny system warto�ci”15. Czy �wiadomo��, �e tak jeste�my postrzegani, nie jest nam miła? „Dlaczego mieliby�my ceni� najwy�ej, a raczej, jedynie to, co statystycznie najcz�stsze?” pyta Szyszkowska. No wła�nie!

Na koniec jeszcze jedna refleksja. Zgodnie z „filozofi� codzienno�ci”: „Lenistwo, to (...) stan, który powinien by� dany ka�demu, co pewien czas, w okresie nasyconym wypełnianiem obowi�zków, [...który] przynosi nie tylko wzmo�enie energii psychofizycznej, a wi�c czyni nas silniejszymi i zdrowszymi, uwalniaj�c od stresów, ale daje te� mo�liwo�� zastanowienia si� nad sob�”16. Zastanawiamy si� czasem, sk�d wobec tego czerpali�my, przez ostatnie lata, „nasycone wypełnianiem obowi�zków”, energi�, siły i zdrowie, skoro nigdy nie udało nam si� popa�� w lenistwo?

Organizatorzy konferencji – ustalaj�c problematyk� – skłonili nas do refleksji nad codzienn�, gor�czkow� prac�. Zatrzymali�my si� na chwil� w biegu i wyrwali ze „stanu pustki filozoficznej”17 – to był pierwszy sukces konferencji – zanim si� jeszcze zacz�ła.

14 Szyszkowska M.: Stwarzanie siebie, op. cit., s. 126. 15 Szyszkowska M.: Twórcze niepokoje codzienno�ci, op. cit., s. 163. 16 Szyszkowska M.: Stwarzanie siebie ,op. cit., s. 115. 17 Tam�e, s. 90.


Danuta Konieczna Uniwersytet Warmi�sko-Mazurski w Olsztynie Biblioteka Główna [email protected]

Biblioteka akademicka jako instytucja promuj�ca proces kształcenia

Academic library as the institution promoting educational process

Abstrakt Tematem referatu b�dzie przedstawienie roli biblioteki w kształceniu umiej�tno�ci zdobywania informacji i wykorzystania jej w edukacji studentów, zarówno w toku studiów, jak i w przyszłych procesach kształcenia ustawicznego. Zostanie zwrócona uwaga m.in. na sprawy procesu bolo�skiego, form kształcenia, zdalnego nauczania, kultury organizacyjnej bibliotek, organizacji przestrzeni bibliotecznej, promocji usług, przygotowania personelu. Zbadane zostan� programy studiów bibliotekoznawstwa pod k�tem przygotowania przyszłych bibliotekarzy do prowadzenia zaj�� dydaktycznych w bibliotece. Temat referatu nawi�zuje do Raportu IFLAFAIFE 2004, który omawia rol� bibliotek w procesie ustawicznego kształcenia. Przedstawione zostan� zało�enia nt. prowadzenia zaj�� dydaktycznych w Bibliotece UWM w Olsztynie w nowym gmachu bibliotecznym.

Słowa kluczowe kształcenie u�ytkowników bibliotek; kształcenie ustawiczne; nauczanie zdalne; usługi biblioteczne; bibliotekarze - kształcenie; IFLA; Biblioteka UWM

Abstract The paper will describe the role of academic libraries in information literacy and its use for higher education, both during day-time courses and future lifelong learning. Among others the Bologna Process, forms and methods of education in libraries, distance learning, organizational culture in libraries, organization of library space, promotion of library services, training of library staff will be discussed. The librarianship course syllabi will be explored from the point of view of the preparation of future librarians for educational tasks in libraries. The theme will refer to the IFLAFAIFE 2004 World Report devoted to the position of libraries in lifelong learning. The proposed didactic activities in the new library building of the Warmia and Mazury University in Olsztyn will be presented.

Key words library user training; lifelong learning; distance learning; library services; librarians - training; IFLA; UWM library

70–ta Generalna Konferencja IFLA, która w 2004 roku miała miejsce w Buenos Aires w Argentynie, odbywała si� pod hasłem – „Biblioteki narz�dziem edukacji i rozwoju”. Jednym z tematów tej konferencji były zagadnienia dotycz�ce umiej�tno�ci posługiwania si� informacj� (information literacy), które były przedmiotem kilku referatów, omawianych w ramach specjalnej sesji Education and Research. Na zako�czenie Konferencji przedstawiony został równie� Raport IFLA/FAIFE 2004, dotycz�cy roli bibliotek w procesie ustawicznego kształcenia i sposobu, w jaki biblioteki

Danuta Konieczna 112

ró�nych typów maj� promowa� umiej�tno�ci uczenia si� oraz uczestniczenia kształceniu ustawicznym1. Okre�lenie - umiej�tno�ci informacyjne, lub umiej�tno�ci posługiwania si� informacj�, którego angielskim odpowiednikiem jest termin „information literacy” ma wiele definicji. W literaturze polskiej szczegółowo omawia je Lidia Derfert-Wolf, a w literaturze angielskiej m.in. Sandy Campell2. Powszechnie stosowana jest definicja przyj�ta w 1989 roku przez American Library Association (ALA), gdzie przyjmuje si�, �e o umiej�tno�ciach posługiwania si� informacj� mo�na mówi� wtedy, gdy dana osoba jest w stanie stwierdzi�, kiedy informacja jest potrzebna, a nast�pnie wie, gdzie j� odnale��, umie j� oceni� oraz efektywnie wykorzysta�. Definicja ta jest ró�nie oceniana i przyjmowane s� jej ró�ne interpretacje, jednak�e zdaniem S. Campell, definicja proponowana przez ALA mie�ci w sobie całe spektrum wiedzy, jak� powinno si� posiada�, aby umiej�tnie wykorzysta� posiadane informacje.

Umiej�tno�ci informacyjne staj� si� szczególnie istotne w dobie rozwijaj�cego si� społecze�stwa informacyjnego i rozwoju technologii informacyjnej. Nie wystarczaj� ju� proste instrukcje, jak korzysta� z biblioteki, ale nale�y wł�czy� do umiej�tno�ci informacyjnych równie� wiedz� o tym, jak korzysta� z najnowszych osi�gni�� techniki, aby by� dobrze poinformowanym. Koncepcja społecze�stwa informacyjnego stanowi wa�ny element tego zagadnienia i mo�e dlatego staje si� ono tak powszechne w wielu krajach oraz na forum mi�dzynarodowych organizacji. Posiadanie informacji stanowi warunek rozwoju kulturowego i społecznego, a zdobycie wiedzy, jak dotrze� do poszukiwanej informacji jest wa�nym elementem programów edukacyjnych, przygotowuj�cych do uczestnictwa w globalnej infrastrukturze informacyjnej.

Umiej�tno�ci posługiwania si� informacj� s� ostatnio szeroko dyskutowane i to nie tylko w �rodowisku bibliotek akademickich. Coraz cz��ciej odnosi si� to do ogólnej koncepcji kształcenia w zakresie umiej�tno�ci informacyjnych – od szkoły podstawowej do szkoły wy�szej oraz dalej, w ramach kształcenia ustawicznego. Edukacyjn� rol� biblioteki szkolnej podkre�laj� ostatnio mi�dzynarodowe instytucje, takie jak: IFLA, UNESCO, IASL (Mi�dzynarodowe Stowarzyszenie Bibliotekarzy Szkolnych), które przedstawiaj� cele bibliotek szkolnych jako instytucji edukacyjnych, promuj�cych metody i techniki pracy umysłowej oraz informacyjnej, które s� podstaw� nowej strategii nauczania. Zagadnienia te omawia Marcin Drzewiecki w ostatnio wydanej ksi��ce3. Uwaga jego jest m.in. skupiona na pytaniu, co ł�czy biblioteki szkolne i biblioteki akademickie. Czy zdajemy sobie spraw� z faktu, �e u�ytkownikami bibliotek akademickich s� absolwenci szkół �rednich, którzy teoretycznie przeszli ju� cykl szkole� z zakresu umiej�tno�ci

1 Zob. http://www.ifla.org/faile/raport/FAIFE-raport2000.htm [odczyt 23.03.2005]. 2 Derfert-Wolf L.: Information literacy – koncepcje i nauczanie umiej�tno�ci informacyjnych. „Biuletyn EBIB“. 2005 nr 1 (62) [dok.elektr.] http://www.ebib.oss.wroc.pl/2005/62/derfert.php [odczyt 23.03.2005]; Campbell S.: Defining information literacy in the 21th century [dok.elektr.] http://www.ifla.org/IV/ifla70/prog04.htm [odczyt 23.03.2005]. 3 Drzewiecki M.: Edukacja biblioteczna i informacyjna w polskich szkołach. Wydaw. SBP, Warszawa 2005.

Biblioteka akademicka jako instytucja promuj�ca proces kształcenia 113

posługiwania si� informacj� i powinni by� wyposa�eni w wiedz� niezb�dn� do korzystania z informacji dost�pnej w bibliotece akademickiej.

Dlaczego wi�c tak wiele problemów i niewiedzy, jak� cz�sto wykazuj� studenci, je�eli chodzi o umiej�tno�ci informacyjne, gdy pojawiaj� si� w bibliotekach akademickich? M. Drzewiecki podkre�la, �e ostatnio przeprowadzone reformy edukacyjne w polskich szkołach prowadz� do pewnych zmian w tym zakresie. Czynione s� starania, aby młodzie� szkoln� skuteczniej przygotowa� do samokształcenia i korzystania z informacji poprzez specjalne zaj�cia z edukacji czytelniczej i medialnej. Zanim jednak doczekamy si� w naszych bibliotekach akademickich dobrze przygotowanych absolwentów szkół �rednich, pozostaje otwarty problem ze stworzeniem w bibliotekach akademickich optymalnych warunków, aby stały si� one instytucjami promuj�cymi proces kształcenia.

Biblioteki akademickie, zdaniem wi�kszo�ci autorów, pełni� powinny wiod�c� rol� w zakresie nauczania umiej�tno�ci informacyjnych. Jakkolwiek przejawy takich zaj�� były ju� wcze�niej dostrzegane to jednak dzisiaj nale�y znacznie szerzej rozumie� to zagadnienie. Zmienia si� �rodowisko akademickie – ulega te� zmianie terminologia okre�laj�ca prowadzone w uczelniach zaj�cia. Od okre�lenia typu przysposobienie biblioteczne, podstawy informacyjne, szkolenia biblioteczne, szkolenia bibliograficzne przyjmuje si� obecnie termin kształcenie w zakresie umiej�tno�ci informacyjnych. Biblioteki akademickie, z uwagi, �e s� jednostkami wy�szych uczelni, z punktu widzenia historycznych zaszło�ci, zawodowych predyspozycji, mo�liwo�ci intelektualnych oraz praktycznych rozwi�za� maj� najodpowiedniejsze uprawnienia do prowadzenia tego typu zaj��. Staj� si� przez to pełnymi uczestnikami procesu nauczania.

Wszelkie zaj�cia obejmuj�ce przygotowanie do korzystania z informacji ukierunkowane s� na kształcenie ustawiczne. Abdelazin Abid, przedstawiciel UNESCO na Kongresie IFLA w Buenos Aires w 2004 roku rozpocz�ł swoje wyst�pienie pt. Information literacy for lifelong learning stwierdzeniem, �e aby posiada� umiej�tno�ci informacyjne człowiek potrzebuje wiedzie� dlaczego, kiedy i jak wykorzysta� wszystkie �ródła i narz�dzia dostarczaj�ce informacji4. Zauwa�ył przy tym, �e umiej�tno�� korzystania z informacji i jej krytycznego oceniania jest podstaw� kształcenia ustawicznego. Dotyczy ono wszystkich dyscyplin i wszelkich poziomów edukacji. UNESCO zaproponowało nowy Information Literacy Programme na lata 2004-2005, którego celem jest m.in. promocja umiej�tno�ci informacyjnych, opracowanie nowych programów, współpraca wielu instytucji, równie� bibliotek, wszystkich zainteresowanych kształceniem umiej�tno�ci informacyjnych.

Kształcenie tych umiej�tno�ci i rol� w ustawicznym kształceniu dostrzegaj� równie� ministrowie edukacji 29 krajów europejskich, którzy podpisali w 1999 roku tzw. Deklaracje Bolo�sk�. Dokumentem zwi�zanym z Deklaracj� głosz�c� znaczenie szkolnictwa wy�szego jest Komunikat

4 Abid Abdelaziz: Information literacy for lifelong learning [dok. elektr.] http://www.ifla.org./IVifla70/prog04.htm [odczyt 23.03.2005].


ze spotkania europejskich ministrów ds. szkolnictwa wy�szego, przyj�ty w Pradze w 2001r. Ministrowie podkre�lili w nim, �e „Kształcenie ustawiczne stanowi zasadniczy element Europejskiego obszaru szkolnictwa wy�szego. W Europie przyszło�ci, zbudowanej na społecze�stwie i gospodarce opartej na wiedzy, strategie kształcenia b�d� musiały sprosta� wyzwaniu konkurencyjno�ci i wykorzystania najnowszych technologii w celu zwi�kszenia spójno�ci, równo�ci szans i jako�ci �ycia”5 Konsekwencj� tego stwierdzenia jest oddziaływanie na instytucje szkolnictwa wy�szego w celu zwi�kszenia mo�liwo�ci kształcenia przez całe �ycie. We wspomnianych dokumentach pojawiaj� si� propozycje wprowadzenia zaj�� z ”information literacy” do systemu punktów kredytowych, takich jak ECTS (Europejski System Transferu Punktów Kredytowych), co zapewni� mo�e wi�ksz� elastyczno�� systemu kształcenia i zdobywanie kwalifikacji ułatwiaj�cych mobilno�� studentów, równie� w ramach systemu gromadzenia punktów.

Niew�tpliwie najwi�ksze osi�gni�cia w zakresie przygotowania studentów do umiej�tnego posługiwania si� informacj� maj� biblioteki akademickie w Stanach Zjednoczonych. Zasady prowadzenia takich zaj�� s� opracowane przez specjaln� sekcj� Association of College & Research Libraries (ACRL). Prace rozpocz�te w 1997 roku zostały uwie�czone w 2000 roku opracowaniem dokumentu zawieraj�cego standardy pt. Information literacy competency standards for higher education6. Jest to obszerny dokument uwzgl�dniaj�cy sprawy terminologii i definicji, powi�zania z technologi� informacyjn�, znaczenia tego typu zaj�� w procesie kształcenia na poziomie wy�szymi w samokształceniu, zasadach wykorzystania standardów i oceny zdobytych przez studentów umiej�tno�ci posługiwania si� informacj�. Zawarte w dokumencie kwalifikacje przedstawiaj� w zarysie proces, w czasie którego wydziały, bibliotekarze i inni pracownicy szkół wy�szych wpływaj� na poziom zdobycia umiej�tno�ci informacyjnych. Dokument wymienia 5 podstawowych standardów i 22 zawartych w nich szczegółowych wskazówek. Zgodnie z nimi student kształcony w zakresie umiej�tno�ci informacyjnych:

1. jest w stanie okre�li� istot� i zakres potrzebnych informacji, 2. umie uzyska� potrzebne informacje w sposób skuteczny i sprawny, 3. potrafi krytycznie oceni� informacj� i jej �ródła oraz wł�czy�

wyselekcjonowan� informacj� w zakres swojej wiedzy i system warto�ci, 4. indywidualnie lub jako członek zespołu potrafi skutecznie wykorzysta�

informacje w celu osi�gni�cia okre�lonych celów, 5. rozumie liczne uwarunkowania etyczne, prawne i społeczne dotycz�ce

korzystania z informacji oraz zdobywa i korzysta z informacji w sposób etyczny i legalny.

Zawarte w przedstawionych standardach 22 wskazówki bli�ej charakteryzuj� istot� zdobywanych umiej�tno�ci. Podobny dokument,

5 Deklaracja Bolo�ska i co dalej: zbiór komunikatów, wytycznych i sugestii. Materiały ze strony internetowej MENiS http://www.menis.gov.pl. Pozna� 2004, s. 33. 6 Dokument elektroniczny dost�pny na stronie ACRL http://www/ala.org/acrl/ilcomstan.ala/acrl/arclstandards/ [odczyt 23.03.2005].


opracowany na podstawie Standardów dla studiów wy�szych, ale z pewnymi modyfikacjami, został zatwierdzony w 2004 roku przez ALA jako Information literacy standards for science and technology. Przedstawia on umiej�tno�ci w zakresie posiadanych informacji, jakie powinni posiada� studenci nauk �cisłych i technicznych7. Podstawowe dwa standardy ACRL uzupełnia kilkoma dokumentami dotycz�cymi szczegółowych zasad nauczania, omówieniem modelowych sytuacji, wyja�nieniami terminologicznymi, przewodnikami słu��cymi nauczaniu w bibliotekach akademickich. Biblioteki powinny prowadzi� te szkolenia w oparciu o programy nauczania i w �cisłej współpracy w wykładowcami poszczególnych wydziałów.

Jako przykład kształcenia w zakresie umiej�tno�ci posługiwania si� informacj� w Stanach Zjednoczonych mo�na przytoczy� działania Berkeley Library Uniwersytetu Kalifornijskiego8. Studenci i inni zainteresowani mog� dowiedzie� si� podstawowych informacji ze strony WWW Biblioteki. Program szkolenia nawi�zuje do wspomnianych wcze�niej standardów zaproponowanych przez ACRL. Zało�eniem Biblioteki Berkeley jest zwrócenie uwagi na fakt, �e wielu studentów nie ma odpowiedniej wiedzy w zakresie umiej�tno�ci informacyjnych w momencie rozpoczynania studiów na uniwersytecie. Nie wiedz� oni o tym, gdzie znale�� wła�ciwe �ródła, jak równie� jak je krytycznie oceni�. Tak wi�c proponowany kurs jest cz�sto jedyn� okazj�, aby pozna� ró�nice mi�dzy „surfowaniem” w sieci a konkretnymi poszukiwaniami informacji. Biblioteka proponuje te� studentom odpowiedni� strategi�, krok po kroku, poszukiwania informacji na okre�lony temat, kieruje do wła�ciwych �ródeł elektronicznych, stron internetowych, nie tylko bibliotek specjalnych na terenie Uniwersytetu Kalifornijskiego, ale równie� do innych bibliotek uczelnianych na terenie Stanów Zjednoczonych. Wskazuje równie� na mo�liwo�� konsultacji z bibliotekarzami w sprawach wymagaj�cych bardziej skomplikowanych poszukiwa�. Rzecz� najciekawsz� w tej ofercie jest stworzenie w Bibliotece agendy pod nazw� „The Teaching Library” (Biblioteka Ucz�ca). Jest ona dost�pna na stronie WWW. Organizuje ona dla studentów bezpłatne zaj�cia i wycieczki po Bibliotece, umo�liwiaj�ce nauczenie si� umiej�tno�ci informacyjnych od zagadnie� podstawowych do bardziej szczegółowych. „The Teaching Library” oferuje zaj�cia w formie wycieczek, kursów, szkole� i warsztatów przez cały rok. Wycieczki po bibliotece i szkolenia wprowadzaj�ce do poznania zagadnie� bibliotecznych s� dost�pne nie tylko dla społeczno�ci akademickiej, ale równie� dla wszystkich zainteresowanych tym tematem. Specjalne warsztaty dotycz�ce nauczania umiej�tno�ci informacyjnych obejmuj� wykorzystanie stron WWW biblioteki, katalogi biblioteczne, bazy danych: bibliograficzne, czasopism, autorskie, instytucji rz�dowych oraz strony w Internecie. Osobne warsztaty s� prowadzone przez The Center for Science and Engineering Information Literacy dla studentów reprezentuj�cych nauki �cisłe i techniczne. Wszystkie zaj�cia

7 Information literacy standards for science and technology [dok. elektr.] http://www.ala.org/ACRL [odczyt 23.03.2005]. 8 Dokument elektroniczny http://www.lib.berkeley.edu/teachinglib/ [odczyt 25.03.2005].


s� �ci�le zwi�zane z programem nauczania i wykładowcami poszczególnych przedmiotów. Wykładowca lub opiekun grupy ma mo�liwo�� wcze�niejszego ustalenia terminu zaj�� i zgłosi� swoje uwagi co do tematu i proponowanych �ródeł.

Mówi�c o zagadnieniach umiej�tno�ci informacyjnych warto wspomnie� o działaniach tym zakresie na terenie Rosji. Na Konferencji IFLA w Argentynie mówiła o tych do�wiadczeniach N. I. Gendina9. Zaj�cia z zakresie umiej�tno�ci informacyjnych s� w bibliotekach prowadzone w formie kursu zatytułowanego „Podstawy kultury informacyjnej”. Istniej� 4 modele tych zaj��, zale�nie od poziomu nauczania. Dotycz� one: uczniów szkół ponadpodstawowych, nauczycieli, studentów uczelni humanistycznych (uniwersytetów) i słuchaczy studiów podyplomowych. Ponad 20-letnie do�wiadczenia pozwalaj� na ustalenie zró�nicowanego programu nauczania dostosowanego do wieku i rodzaju aktywno�ci słuchaczy. Zdaniem N.I. Gendiny trudno jest przyj�� „abstrakcyjne” standardy w zakresie umiej�tno�ci informacyjnych. Programy powinny by� opracowane z my�l� o konkretnej kategorii odbiorców, z uwzgl�dnieniem ich potrzeb informacyjnych, poziomu wykształcenia i zawodowej działalno�ci. St�d w Rosji mówi si� o rozwoju systemu standardów ukierunkowanych na stopie� oraz poziom ogólnego i zawodowego kształcenia; jest wi�c dostosowany do poziomu szkoły podstawowej, �redniej ogólnokształc�cej, �redniej zawodowej i akademickiej, na etapie studiów podstawowych i podyplomowych.

Równie� w Europie coraz powszechniej mówi si� o roli biblioteki akademickiej w kontek�cie postrzegania jej jako „biblioteki ucz�cej”. Tematowi temu była m.in. po�wiecona specjalna konferencja stowarzyszenia LIBER (Ligue des Bibliothèques Européennes de Recherche), która odbyła si� w 1997 roku w Bernie w Szwajcarii10. Jej my�l� przewodni� była „idea transformacji dzisiejszej biblioteki naukowej” w „bibliotek� ucz�c�” jutra. Ta nowa rola bibliotek, szczególnie zwi�zanej z uniwersytetami i innymi szkołami wy�szymi, przejawia si� z jednej strony w silniejszym wł�czeniu ich w proces dydaktyczny realizowany na macierzystej uczelni, a z drugiej, w poło�enie znacznie wi�kszego nacisku na funkcje biblioteki w zakresie kształcenia i przygotowania u�ytkownika do samodzielnego korzystania z ró�norodnych �ródeł informacji. Zdaniem R. Sapy, przyszły bibliotekarz, niezale�nie od merytorycznej wiedzy w zakresie bibliotekoznawstwa i informacji naukowej, powinien wynie�� ze studiów takie umiej�tno�ci jak: zdolno�� do współpracy z macierzyst� uczelni� oraz innymi instytucjami, wiedz� w zakresie dydaktyki, rozumienie nowoczesnego �rodowiska elektronicznej informacji, aktywno�� i twórcze my�lenie w reagowaniu na dynamicznie zmieniaj�ce si� otoczenie biblioteki oraz postrzeganie jej w kontek�cie potrzeb u�ytkowników.

9 Gendina N.I.: Information literacy for information culture: separation for unity. Russian research results [dok.elektr.] http://www.ifla.org/IV/ifla70/prog04.htm [odczyt 23.03.2005]. 10 Sapa R.: Kształcenie bibliotekarzy w �wietle konferencji LIBER nt. „Biblioteka ucz�ca”. [W:] wiatowa strategia edukacji bibliotekarzy i specjalistów informacji naukowej, red. M. Kocójowa. Kraków 1998, s. 57-65.


Jak si� okazuje, wa�na rola w kształceniu umiej�tno�ci informacyjnych studentów i innych u�ytkowników przypada bibliotekarzom i ich wła�ciwemu przygotowaniu do tej funkcji. Na Konferencji IFLA w 2004 roku w jednym z referatów dokonano przegl�du programów nauczania szkół bibliotekarskich w wybranych krajach na terenie Indii, Europy i Stanów Zjednoczonych11. Szkoły bibliotekarskie Indii uwzgl�dniaj� te zagadnienia w przedmiocie „ródła i usługi informacyjne”; podejmowane s� te� starania, aby były one szerzej uwzgl�dniane. Na podstawie analizy programów nauczania przedstawianych na stronach internetowych szkół bibliotekarskich w Europie mo�na stwierdzi�, �e zagadnienia te nie s� uwzgl�dniane jako obowi�zkowy element tych programów. Jednak�e niektóre szkoły, np. na terenie Danii, wprowadziły moduł obejmuj�cy zagadnienia nauczania zagadnie� informacyjnych w odniesieniu do u�ytkowników jako cz�� studiów magisterskich z my�l� o pracy zawodowej absolwentów. I jakkolwiek zagadnienia te s� przedmiotem prac magisterskich czy doktorskich oraz innych opracowa� naukowych to problematyka „information literacy” powinna pojawia� si� znacznie cz��ciej. Uwzgl�dnienie tych zagadnie� jest najbardziej widoczne w ameryka�skich szkołach kształc�cych bibliotekarzy. Przedmioty te okre�lane s� jako „library instruction”, „bibliographic instruction”, „user education” itp. W ostatnich latach pojawia si� równie� termin „information literacy”. Zauwa�alne s� tendencje coraz powszechniejszego uwzgl�dnienia tego przedmiotu w programach studiów w czasie ostatnich 30 lat. W 1976 roku na 55 szkół tylko 4 (7%) uwzgl�dniało kurs dotycz�cy przygotowania studentów do kształcenia umiej�tno�ci informacyjnych u�ytkowników bibliotek. W 2004 roku na 48 analizowanych programów (maj�cych akredytacj� ALA) a� 43 (90%) szkoły uwzgl�dniało ten przedmiot w swoim programie. Tak wi�c widoczne jest znacz�ce zainteresowanie t� problematyk�, co przekłada si� na coraz powszechniejsze prowadzenie zaj�� ze studentami mi�dzy innymi w bibliotekach akademickich. Rosn�ca liczba szkół, oferuj�cych kursy w zakresie nauczania u�ytkowników znajduje równie� odbicie w zainteresowaniu studentów bibliotekoznawstwa tego typu zaj�ciami. Warto równie� wspomnie�, �e w Stanach Zjednoczonych od 1989 roku istnieje organizacja – National Forum on Information Literacy, promuj�ca kształcenie w zakresie umiej�tno�ci informacyjnych. Skupia ona 98 stowarzysze� i organizacji zajmuj�cych si� t� problematyk� i dostrzegaj�cych jej znaczenie dla celów edukacji społecze�stwa12.

Analiza programów nauczania, prezentowana na stronach internetowych instytutów bibliotekoznawstwa w polskich uczelniach kształc�cych bibliotekarzy i specjalistów informacji naukowej wykazała, �e 9 na 10 szkół w mniejszym lub wi�kszym stopniu uwzgl�dnia w swoich programach zagadnienia nauczania w zakresie umiej�tno�ci informacyjnych. Najwi�ksze osi�gni�cia w tym zakresie ma Instytut Informacji Naukowej

11 Karisiddappa C.R., Pors N.O., Weech T.L.: Literacy concepts in the LIS curriculum [dok. elektr.] http://www.ifla.org/IV/ifla70/prog04.htm [odczyt 23.03.2005]. 12 National Forum on Information Literacy [dok. elektr.] http://www.infolit.org/ [odczyt 23.03.2005].


i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Jagiello�skiego, gdzie na III roku studiów obowi�zuje przedmiot „Dydaktyka informacji naukowej”. Tre�ci programowe dotycz� nie tylko pracy edukacyjnej w bibliotekach szkolnych, ale równie� szkolenia dorosłego u�ytkownika informacji. Równie� w programie studiów na Akademii Pedagogicznej w Krakowie istnieje przedmiot „Technologia informacyjna w kształceniu ogólnym”, uwzgl�dniaj�cy przede wszystkim kształcenie umiej�tno�ci informacyjnych uczniów. Elementy przygotowania studentów do zaj�� z zakresu umiej�tno�ci informacyjnych znajduj� si� równie� w programach studiów na Uniwersytecie l�skim. Przedmiot ten nosi nazw� „Pedagogika biblioteczna”, gdzie m.in. omawiane s� formy pracy z czytelnikiem w ró�nych typach bibliotek, zagadnienia edukacji medialnej oraz informatycznej jako wa�nego zadania biblioteki. W programie podkre�lono zagadnienie współdziałania bibliotekarza z kadr� szkoły w zakresie wspomagania procesu edukacyjnego w ró�nych typach szkół. W kilku uczelniach (Uniwersytet Warszawski, UMCS w Lublinie, Uniwersytet Wrocławski, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Akademia Bydgoska, Akademia wi�tokrzyska) zagadnienia te mieszcz� si� cz��ciowo w ramach przedmiotów: „Czytelnictwo i metodyka pracy z czytelnikiem”, „Metodyka pracy z czytelnikiem” lub marginalnie w innych przedmiotach. S� one zazwyczaj powi�zane ze specjalno�ci� kształcenia przyszłych bibliotekarzy dla potrzeb bibliotek szkolnych. Trudno odnale�� w nich najnowsze �wiatowe tendencje dotycz�ce kształcenia u�ytkowników informacji w zakresie umiej�tno�ci informacyjnych, w tym w odniesieniu do potrzeb bibliotek akademickich.

O tym, �e coraz cz��ciej pracodawcy wymagaj� przygotowania do prowadzenia zaj�� z u�ytkownikami informacji, �wiadczy te� analiza ofert pracy w skali mi�dzynarodowej przeprowadzona przez Laurel A. Clyde13. Przebadała ona w 2002 roku 291 ofert pracy. Okazało si�, �e 150 ofert (51,5%) zawierało elementy dotycz�ce zapotrzebowania na prace w zakresie edukacji i nauczania. Uwa�a ona, �e nale�y wprowadzi� te zagadnienia na dodatkowych, uzupełniaj�cych szkoleniach dla pracowników bibliotek, wł�czaj�c równie� problematyk� nauczania na odległo��.

Biblioteka akademicka powinna równie� stwarza� warunki pozwalaj�ce studentom i innym u�ytkownikom na odbycie zaj�� w zakresie umiej�tno�ci informacyjnych. Polskie biblioteki, maj�ce cz�sto złe warunki lokalowe, rzadko kiedy maj� sale dydaktyczne i pracownie, aby takie zaj�cia prowadzi�. Co wi�cej, w organizacji przestrzeni bibliotecznej istnienie sal dydaktycznych i specjalnych pracowni nie zawsze istnieje w �wiadomo�ci bibliotekarzy i architektów. Badania Anny Walczak prowadzone w 2003 roku nt. modelu przestrzeni bibliotecznej wykazały, �e tylko 12% ankietowanych (na 170 ankiet) widziało potrzeb� istnienia sal wykładowych i konferencyjnych w gmachu bibliotecznym14.Biblioteka jest ci�gle postrzegana jako przestrze� 13 Clyde L.A.: Librarians and breaking barriers to information literacy: implications for continuing professional development and workplace learning [dok. elektr.] http://www.ifla.org/IV/ifla70/prog04.htm [odczyt 23.03.2005]. 14 Walczak A.: Model przestrzeni bibliotecznej [dok.elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/torun/walczak/php [odczyt 23.03.2005].


do�� tradycyjna, głównie nastawiona na magazyny i czytelnie. A przecie� wygl�d biblioteki i organizacji przestrzeni bibliotecznej jest integraln� cz��ci� kultury organizacyjnej biblioteki i biblioteki jako instytucji ucz�cej. Architektura biblioteczna, szczególnie nowych gmachów bibliotecznych projektowanych czy modernizowanych na Zachodzie, coraz cz��ciej odchodzi od sztywnych podziałów na czytelnie, wypo�yczalnie, ale stara si� zapewni� przyjazne miejsce do pracy, nauki, odpoczynku, kontaktów społecznych. Dotyczy to nie tylko projektów sal bibliotecznych, ale równie� architektury wn�trz, wyposa�enia, mebli, ro�linno�ci, a wi�c tych elementów, które maj� zapewni� atrakcyjno�� miejsca i sprawi�, aby biblioteka stała si� placówk� przyci�gaj�c� studentów i innych u�ytkowników. Wobec coraz powszechniejszych tendencji do korzystania z Internetu i zdobywania t� drog� dokumentów w wersji elektronicznej – nale�ałoby stworzy� optymalne warunki do nauki i pracy w pi�knych lokalach bibliotecznych. Temu słu�� m.in. kabiny do pracy indywidualnej, pokoje pracy grupowej (w Bibliotece London School of Economic jest takich pokoi 15), wydzielone miejsca czytania prasy i odpoczynku, jak równie� dobrze wyposa�one pracownie słu��ce celom dydaktycznym. Ostatnie Seminarium LIBER: Architecture Group (marzec 2004, Bolzano) wiele uwagi po�wi�ciło wła�nie projektowaniu bibliotek XXI wieku. Wa�ne stało si� hasło wskazuj�ce na funkcje biblioteki akademickiej – od biblioteki „obsługuj�cej” do biblioteki „ucz�cej”, od wypo�yczalni podr�czników do multimedialnego centrum edukacyjnego. Organizacja nowej przestrzeni sprawia, �e biblioteka przestaje by� tylko miejscem wypo�yczaj�cym ksi��ki, ale przede wszystkim miejscem sprzyjaj�cym uczeniu si�. Temu słu�y równie� wolny dost�p do zbiorów. Samodzielne poszukiwania materiałów na interesuj�cy u�ytkownika temat pozwala mu na bli�sze zapoznanie si� ze zbiorami bez konieczno�ci zamawiania ka�dorazowo danej ksi��ki za po�rednictwem bibliotekarza.

Jak w perspektywie zasygnalizowanych problemów wygl�da sytuacja w nowej Bibliotece Uniwersytetu Warmi�sko-Mazurskiego w Olsztynie. Biblioteka ma to szcz��cie, �e projektowana była w okresie, gdy sprawy wolnego dost�pu i konieczno�� prowadzenia zaj�� dydaktycznych ze studentami były ju� dostatecznie rozpoznane i docenione. W zwi�zku z powy�szym, w programie u�ytkowym nowego gmachu bibliotecznego (dokument powstał w 2000 roku) zostały ju� przewidziane sale dydaktyczne z my�l� o potrzebie kształcenia studentów w zakresie umiej�tno�ci informacyjnych. W wyniku współpracy z architektem powstał w nowym gmachu wydzielony segment (tzw. segment dydaktyczny), gdzie zostały zlokalizowane 3 sale dydaktyczne. S� to dwie sale tradycyjne – jedna na 28 miejsc, druga na 52 miejsca i pracownia komputerowa na 20 miejsc. S� one zlokalizowane na I pi�trze, w s�siedztwie 2 sal pracy grupowej (ka�da po 10 miejsc). Pokoje dydaktyczne b�d� wyposa�one w sprz�t audiowizualny w celu łatwiejszego prowadzenia zaj��. Szczególnie zale�ało naszej Bibliotece na zaprojektowaniu pracowni komputerowej. wiadomo��, �e studenci powinni by� nauczani umiej�tno�ci w zakresie korzystania z baz elektronicznych jest


powszechna; gorzej jest z realizacj� tego zadania w sytuacji, gdy nie ma odpowiednich warunków do ich prowadzenia. Posiadanie własnej pracowni z pewno�ci� ułatwi realizacj� zaj�� z zakresu „elektronicznych umiej�tno�ci informacyjnych”.

W zwi�zku z przygotowywaniem optymalnych warunków do kształcenia studentów w zakresie umiej�tno�ci informacyjnych Biblioteka UWM podejmuje szereg działa� ułatwiaj�cych te działania. W tym celu planowane s�: - powołanie zespołu pracowników, odpowiadaj�cych za proces kształcenia; - przeszkolenie pracowników w zakresie umiej�tno�ci dotycz�cych

prowadzenia zaj�� ze studentami (chodzi m.in. o organizacj� specjalnych warsztatów dla pracowników bibliotek akademickich, pozwalaj�cych na zdobycie takich umiej�tno�ci);

- nawi�zanie �cisłej współpracy z wydziałami, a przede wszystkim z prodziekanami ds. dydaktycznych w celu zainteresowania ich ofert� Biblioteki na temat szkole� studentów;

- przygotowanie strony WWW , zawieraj�cej podstawowe informacje o szkoleniach oraz wybranych tematach z zakresu umiej�tno�ci informacyjnych;

- przygotowanie ulotek informacyjnych na temat planowanych zaj��. Chodzi równie� o to, aby w �wiadomo�ci bibliotekarzy akademickich

została zaakceptowana ich rola w nauczaniu, pełniona nie sporadyczne, lecz jako podstawowa powinno�� zawodu. Wa�ne jest te�, aby biblioteka akademicka była traktowana w �rodowisku uczelni jako jednostka podstawowa, w randze wydziału, a zaj�cia w niej prowadzone mogły znale�� uznanie i odpowiedni� rang�.


Bibliografia [1] Information literacy competency standards for higher education. Association of College and

Research Libraries, 2000 [dok. elektr.] http://www.ala.org/acrl/ilcmstan.ala/acrl/acrlstandards [odczyt 23.03.2005].

[2] Buschman J., Warner D. A.: Researching and shaping information literacy initiatives in relation to the web: some framework problems and needs. „The Journal of Academic Librarianship”. 2005 nr 1, s. 12-18. [3] Derfert-Wolf L.: Information literacy – koncepcje i nauczanie umiej�tno�ci informacyjnych. „Biuletyn EBIB”. 2005 nr 1 (62) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2005/62/derfert.php [odczyt 23.03.2005]. [4] Drzewiecki M.: Edukacja biblioteczna i informacyjna w polskich szkołach. Wydaw. SBP,

Warszawa 2005. [5] Owusu-Ansah E. K.: Information literacy and higher education: placing the academic

library in the center of a comprehensive solution. „The Journal of Academic Librarianship”. 2004 nr 1, s. 3-16.

[6] Owusu-Ansah E. K.: The academic library in the service of college and universities: toward a new paradigm. „The Journal of Academic Librarianship”. 2001 nr 4, s. 282-294.

[7] Pawley Ch.: Information literacy: a contradictory coupling. „The Library Quarterly”. 2003 nr 4, s. 422-452.

[8] wiatowa strategia edukacji bibliotekarzy i specjalistów informacji naukowej, red. M. Kocójowa. Wydaw. UJ, Kraków 1998.

[9] World Library and Information Congress: 70th IFLA General Conference and Council (22- 27 August 2004, Buenos Aires, Argentyna) [dok. elektr.] http://www.ifla.org./IV/ifla70/prog04.htm.

[10] Zybert E. B.: Kultura organizacyjna w bibliotekach. Wydaw. SBP, Warszawa 2004.


Iwona Sójkowska Politechnika Łódzka w Łodzi Biblioteka Główna - Oddział Informacji Naukowej [email protected]

Promocja biblioteki akademickiej: do�wiadczenia Biblioteki Głównej Politechniki Łódzkiej

Promotion of an academic library: experiences of the Main Library of the Technical University of Lodz

Abstrakt Biblioteka akademicka jako skarbnica wiedzy pełni funkcj� upowszechniania zdobyczy nauki współtworz�c kultur� i kształtuj�c współczesne oblicze cywilizacji. Obsługuje przede wszystkim macierzyst� uczelni�. Jednak�e kr�g odbiorców ulega ci�głemu rozszerzeniu. Wynika to ze zwi�kszaj�cej si� liczby u�ytkowników (wzrost liczby studentów wszystkich uczelni) oraz zainteresowania bibliotek� innych osób poszukuj�cych ró�norodnych informacji (uczniowie, bezrobotni, osoby pracuj�ce w poszczególnych sektorach gospodarki, emerytowani pracownicy). Wzrost zainteresowania bibliotek� wynika równie� z działa� promocyjnych instytucji maj�cych na celu upowszechnianie osi�gni�� naukowych a tak�e wypracowanie kultury korzystania z zasobów biblioteki. Referat przedstawia zarys codziennych działa� podejmowanych w bibliotece kształtuj�cych jej wizerunek i presti�. Omówiono rol� biblioteki w strukturze organizacyjnej uczelni; warunki funkcjonowania biblioteki; kształtowanie kultury wewn�trz instytucji i rozpowszechnianie jej w �rodowisku zewn�trznym. Wa�nym elementem referatu jest zaprezentowanie działalno�ci marketingowej, a w szczególno�ci promocji biblioteki w bli�szym i dalszym otoczeniu.

Słowa kluczowe biblioteki - marketing; obsługa u�ytkowników; usługi biblioteczne; kultura �wiadczenia usług; promocja biblioteki

Abstract Contemporary academic and university libraries accumulate expertise and general knowledge and disseminate achievements of science and humanities by means of establishing and creating culture and shaping the face of contemporary civilization. The libraries serve generally, but not solely, their universities. Their readership continues to grow with the increasing number of students and growing interest of other people looking for information sources (e.g.: school pupils, the unemployed, workers of different branches of economy, the retired) Institutions that disseminate scientific accomplishments keep promoting the culture of library usage thus enlarging interest in libraries. The paper shows the range of everyday activities of the libraries taken up in order to form the library image and prestige. The role and significance of the university library in the structure of university is also discussed, as well as library working conditions and forming culture inside the institution and disseminating it in the outside environment. The authors consider library marketing an important matter, particularly library promotion in its close

Key words libraries - marketing; user service, library services; library services culture; library promotion

Promocja biblioteki akademickiej: do�wiadczenia BGPŁ 123

1. Wst�p Biblioteki uczelniane nale��ce do sieci bibliotek naukowych

wyró�niaj� si� spo�ród innych odmienno�ci� funkcji społecznej, polegaj�cej na słu�eniu rozwojowi i potrzebom nauki oraz na rozwijaniu kultury umysłowej i technicznej społecze�stwa1. Podstawowym celem ich działalno�ci jest tworzenie i prowadzenie warsztatu pracy dla pracowników nauki, studentów a tak�e coraz cz��ciej dla pozostałych osób zatrudnionych w uczelni lub osób spoza niej.

Biblioteka, obok wydziałów i jednostek pozawydziałowych, zajmuje istotne miejsce w strukturze uczelni. Znajduje si� na równorz�dnej pozycji wraz z innymi jednostkami, cho� realizuje zadania o odmiennym charakterze. Jako skarbnica wiedzy gromadzi i przechowuje dorobek pi�mienniczy, udost�pnia zbiory i usługi, priorytetowo traktuj�c potrzeby odbiorców uczelnianych. Współtworz�c kultur� akademick� biblioteka zobowi�zana jest do utrzymywania szeroko poj�tych kontaktów ze społeczno�ci� uczelni. Czy to jednak wystarczy, aby biblioteka akademicka była znacz�cym i cenionym elementem społecze�stwa i kultury?

W genezie i tworzeniu bibliotek akademickich trudno zauwa�y� przypisanie im zada� charakterystycznych dla instytucji kultury w społeczno�ci lokalnej. Jednak w 21. wieku, szczególnie w Polsce, gdzie od wielu lat nast�puje znaczna degradacja bibliotek publicznych i spadek czytelnictwa2, biblioteka akademicka powinna sta� si� dynamicznie rozwijaj�c� si� instytucj�, która jest nie tylko warsztatem pracy dydaktyczno-naukowej, ale tak�e elementem kultury o zasi�gu wykraczaj�cym poza obszar uczelni. Proces budowania �wiadomo�ci istnienia biblioteki w �rodowisku lokalnym wymaga podj�cia działa� przybli�aj�cych bibliotek� akademick� społeczno�ci lokalnej.

Zadaniem ka�dej biblioteki akademickiej powinno by� wykreowanie wizerunku przyjaznej i potrzebnej instytucji, spełniaj�cej oczekiwania u�ytkowników w sposób sprawny i nowoczesny. Pomoc� w budowaniu takiego wizerunku oraz lepszej pozycji biblioteki mo�e sta� si� marketing. Według A. Pomykalskiego istot� marketingu jest planowanie i wdra�anie koncepcji produktu (idei, dóbr i usług), cen, promocji i dystrybucji prowadz�cej do wymiany, dzi�ki której d��y si� do spełnienia oczekiwa� jednostek i organizacji3. Zgodnie z literatur� przedmiotu celem oddziaływania marketingowego jest osi�gni�cie zamierzonego zysku, przyci�gni�cie nowych klientów obietnic� dostarczenia im produktu najwy�szej warto�ci oraz utrzymanie dotychczasowych klientów przy zapewnieniu im oczekiwanego zadowolenia4. Dostosowuj�c t� definicj� do realiów bibliotekarskich mo�na przyj��, i� zyskiem b�dzie rozszerzenie oddziaływania na nowych 1 Ło� L.: Biblioteki naukowe. Ossolineum, Wrocław 1980, s. 7. 2 Zagadnienia te stanowi� przedmiot bada� IKiCzBN. Ich wyniki publikowane s� w specjalistycznych czasopismach. Dla przykładu warto przytoczy� artykuł po�wiecony czytelnictwu - Straus G.: Czyta 56%. Badania IKiCz BN. „Nowo�ci Wydawnicze”. 2003 nr 5, s. 18-21. 3 Pomykalski A.: Strategie marketingowe. Wydaw. Politech. Łódz., Łód� 2000, s. 9. 4 Kotler P., [i in.]: Marketing: podr�cznik europejski. PWE, Warszawa 2002, s. 37.

Iwona Sójkowska 124

czytelników, zach�cenie ich do korzystania z biblioteki, zapewnienie satysfakcji oraz u�wiadomienie odbiorcom, i� niezale�nie od sytuacji �yciowej zawsze mog� korzysta� z usług i zasobów ksi��nicy, nie tylko akademickiej.

Niniejszy referat przedstawia Bibliotek� Główn� Politechniki Łódzkiej (PŁ) oraz jej usługi jako przedmiot prowadzonych dotychczas oraz planowanych działa� promocyjnych, a tak�e próbuje sformułowa� zarys strategii popularyzacji instytucji w�ród aktualnych i potencjalnych u�ytkowników.

2. U�ytkownicy Biblioteki Głównej PŁ jako podmiot działa� promocyjnych biblioteki

Marketing opiera strategie oddziaływania na nabywców na czterech głównych narz�dziach – produkcie, cenie, promocji i dystrybucji. Biblioteki buduj�c strategie marketingowe wykorzystuj� głównie promocj�, która stanowi form� komunikowania si� z odbiorc�5. Stosuj�c promocj� przekazuj� u�ytkownikom informacje o oferowanych produktach, a wi�c wszelkich dobrach, usługach lub ideach, które mog� zaspokoi� potrzeby i preferencje nabywców6. Aktualni i potencjalni nabywcy tworz� rynek, w obr�bie którego w zale�no�ci od potrzeb promocyjnych definiuje si� kategorie odbiorców. Proces ten zwany segmentacj� polega na wyodr�bnieniu spo�ród całego rynku grup nabywców, charakteryzuj�cych si� podobnymi potrzebami i oczekiwaniami7. Zamierzeniem działa� promocyjnych biblioteki jest zaktywizowanie �rodowiska obecnych oraz przyszłych czytelników, poprzez dotarcie z aktualn� ofert� do okre�lonych grup u�ytkowników.

Okre�lenie odbiorców udost�pnianych zasobów oraz ich odpowiednia segmentacja ma w teorii marketingu, a tak�e w praktyce, olbrzymie znaczenie dla zidentyfikowania szczegółowych celów promocji i opracowania metod ich wdra�ania. Planuj�c działania promocyjne w celu popularyzacji instytucji w�ród szerokiego kr�gu odbiorców, biblioteka powinna dokładnie okre�li�, jakie działania i do kogo powinny by� skierowane, oraz uwzgl�dni� liczebno�� i znaczenie poszczególnych grup u�ytkowników (segmentów rynku). Proponowany podział rynku odbiorców w przypadku biblioteki akademickiej przedstawiono w tabeli 1.

5 Pomykalski A.: op. cit., s. 173. 6 Pomykalski A.: op. cit., s. 129. 7 Pomykalski A.: op. cit., s. 102.


Tabela 1. Segmentacja u�ytkowników biblioteki akademickiej

BIBLIOTEKA AKADEMICKA (BGPŁ) UYTKOWNICY WEWN�TRZNI UYTKOWNICY ZEWN�TRZNI pracownicy naukowo-dydaktyczni, pozostali pracownicy uczelni, studenci pierwszego roku, studenci innych roczników, dyplomanci, doktoranci.

mieszka�cy regionu: - pracownicy innych instytucji, - bezrobotni, - studenci innych uczelni, - uczniowie szkół ponadgimnazjalnych. Pracownicy i studenci uczelni z innych regionów kraju i z zagranicy.

ródło: Opracowanie własne

Najliczniejsz� grup� u�ytkowników biblioteki s� studenci.

Ich oczekiwania uzale�nione s� od etapu studiowania. Studenci ni�szych roczników poszukuj� przede wszystkim skryptów i podr�czników oraz podstawowych dla swojego kierunku studiów czasopism w j�zyku polskim. Doktoranci i dyplomaci rozszerzaj� dotychczasow� podr�cznikow� wiedz� korzystaj�c z zagranicznych baz danych i serwisów czasopism pełnotekstowych. Liczn� grup� stanowi� studenci innych uczelni poszukuj�cy zarówno literatury podr�cznikowej jak i czasopi�mienniczej, której brakuje w ich macierzystej bibliotece. Ch�tnie korzystaj� równie� z elektronicznych �ródeł informacji.

W kr�gu zainteresowa� pracowników dydaktyczno-naukowych uczelni znajduj� si� zbiory literatury obcoj�zycznej oraz elektroniczne �ródła informacji. Grupa pracowników administracji wykorzystuje głównie prawnicze bazy danych. Coraz cz��ciej u�ytkownikami biblioteki s� tak�e mieszka�cy regionu. Poszukuj� oni wiadomo�ci uzupełniaj�cych wiedz� zawodow� lub przydatnych dla rozwijania zainteresowa� hobbystycznych ukierunkowanych na nauki techniczne. Niewielk� grup� stanowi� bezrobotni, którzy przychodz� do biblioteki w celu zapoznania si� z codzienn� pras�, a szczególnie z ogłoszeniami dotycz�cymi ofert zatrudnienia. Kolejnym segmentem rynku s� uczniowie łódzkich szkół ponadgimnazjalnych. Z pomoc� biblioteki odnajduj� niezb�dne wiadomo�ci do pisanych referatów lub prac dyplomowych oraz przygotowuj� si� do egzaminu dojrzało�ci. Kontakt z bibliotek� jest dla nich najcz��ciej pierwszym kontaktem z uczelni�, by� mo�e maj�cym wpływ na pó�niejszy wybór kierunku studiowania.

Struktur� liczebno�ci zarejestrowanych grup u�ytkowników w Bibliotece Głównej PŁ przedstawia rysunek 1.


Rysunek 1. Struktura u�ytkowników zarejestrowanych w PŁ

Studenci PŁ (82,2%)

Inni pracownicy PŁ (8,5%) Studenci innych

uczelni (2,7%)

Doktoranci PŁ (3,6%)

Pozostali czytelnicy

(1,3%)

Pracownicy naukowi PŁ

(1,7%)

ródło: Opracowanie własne Ka�da z opisanych powy�ej grup u�ytkowników ma swoje

oczekiwania w stosunku do usług biblioteki i do ka�dej z nich osobno nale�y przygotowa� ukierunkowan� ofert�, której realizacja zaowocuje wzrostem zadowolenia i satysfakcji z korzystania z biblioteki, oraz przyci�gnie nowych, do tej pory niezainteresowanych u�ytkowników. Pami�ta� nale�y tak�e, �e oczekiwania u�ytkowników zmieniaj� si� w czasie, a adaptacja biblioteki do realizacji nowych potrzeb nie jest natychmiastowa. Dlatego te� badaj�c potrzeby poszczególnych grup u�ytkowników nale�y nie tylko wiedzie�, jakie s� ich oczekiwania na dzi�, ale tak�e, jakie mog� by� w przyszło�ci.

3. Usługi Biblioteki Głównej PŁ oraz jako�� ich �wiadczenia jako przedmiot promocji biblioteki

To, czym biblioteka przyci�ga u�ytkowników („nabywców” w sensie marketingowym) to jej oferta, czyli zbiory i usługi. Nowoczesna ksi��nica to ju� nie tylko zbiór wydawnictw zwartych i ci�głych, wypo�yczalnia i czytelnie. Dynamiczny rozwój współczesnej cywilizacji jest przyczyn� wielu zmian zachodz�cych w strukturze i organizacji wielu bibliotek. Dzisiejsze oblicze biblioteki w du�ej mierze kształtuj� nowe techniki i technologie. Biblioteki powołane, by gromadzi� i udost�pnia� dorobek pi�mienniczy cywilizacji, wraz z jej rozwojem stały si� multimedialnymi instytucjami d��cymi do uatrakcyjnienia swojej oferty zgodnie z duchem oczekiwa� u�ytkowników.

W Bibliotece Głównej PŁ, oprócz tradycyjnych usług, tj. udost�pniania materiałów drukowanych poprzez czytelnie i wypo�yczalni�,


ju� od wielu lat wprowadza si� nowe usługi, które s� odzwierciedleniem zachodz�cych zmian. Magazyny biblioteczne, przez wiele lat zamkni�te dla u�ytkowników, s� dzi� cz��ciowo otwarte, co sprzyja samodzielnemu, bardziej efektywnemu wyszukiwaniu informacji w ksi��kach i czasopismach. Czytelnik przegl�daj�c zgromadzone w magazynach zasoby mo�e decydowa� o dalszym sposobie korzystania z nich, pozostaj�c w�ród regałów lub wypo�yczaj�c wybrane pozycje na zewn�trz, o ile pozwala na to status wybranego egzemplarza.

ródłem informacji o drukowanych zasobach biblioteki jest katalog, który stanowi doskonałe narz�dzie popularyzacji zasobów w�ród wszystkich grup u�ytkowników. Obecnie udost�pniane s� dwa rodzaje komputerowych katalogów rejestruj�ce cało�� zbiorów. Ponad 80% opisów bibliograficznych zbiorów zawiera katalog w systemie HORIZON. Jego uzupełnieniem jest Komputerowy Katalog Kartkowy zawieraj�cy zeskanowane karty katalogowe dla starszych materiałów. Dost�pno�� obu katalogów w Internecie oraz funkcjonuj�ca ju� od kilku lat mo�liwo�� zamawiania zbiorów jest wyj�ciem naprzeciw oczekiwaniu u�ytkowników, dla których priorytetem jest łatwiejszy dost�p do zasobów biblioteki. Z kolei powiadamianie poczt� elektroniczn� o upływaj�cym wkrótce terminie zwrotu jest kolejn� usług�, która ma uczyni� nasz� bibliotek� bardziej przyjazn� dla u�ytkowników.

Wraz z rozwojem usług komputerowych ksi��nica Politechniki Łódzkiej ju� w roku 1992 przyst�piła do udost�pniania elektronicznych �ródeł informacji, pocz�tkowo prenumeruj�c jedynie abstraktowe bazy danych. W ostatnich latach oferta uzupełniona została o serwisy czasopism pełnotekstowych. Dostosowuj�c ofert� do oczekiwa� u�ytkowników z roku na rok zwi�kszana jest liczba �ródeł informacji w postaci elektronicznej dost�pnych w sieci uczelnianej, a ich zakres tematyczny dobierany jest zgodnie z sugestiami u�ytkowników ze �rodowiska akademickiego. W obecnej ofercie u�ytkownicy maj� dost�p do ponad 40 �ródeł elektronicznych rejestruj�cych literatur� polsk� i �wiatow�.

Biblioteczne pracownie komputerowe z dost�pem do internetowych �ródeł informacji stały si� ju� norm�. Na przełomie ostatnich o�miu lat liczba komputerów z dost�pem do Internetu w obr�bie Biblioteki Głównej PŁ zwi�kszyła si� z 4 do ponad 50. Do dyspozycji u�ytkowników oddano równie� nagrywark� CD ROM, drukarki czarno-białe i kolorow� oraz skanery. W tych cz��ciach biblioteki, w których jest dost�p do materiałów drukowanych, znajduj� si� równie� samoobsługowe kserografy.

W ostatnim kwartale 2004 r. biblioteka PŁ przyst�piła do tworzenia i udost�pniania cyfrowych archiwów swoich zasobów. Digitalizacja jest odpowiedzi� na oczekiwania czytelników, a w szczególno�ci studentów politechniki uskar�aj�cych si� na niewystarczaj�c� liczb� egzemplarzy skryptów uczelnianych.

Wiele z opisanych tu nowych usług wymagało istotnych zmian organizacyjnych w bibliotece, powołania nowych oddziałów, sekcji oraz zespołów zadaniowych. By sprosta� oczekiwaniom u�ytkowników, biblioteka


wykazuje daleko posuni�t� elastyczno�� i ch�� zmian. Pracownicy biblioteki zawsze ch�tnie przyjmuj� do realizacji nowe inicjatywy i pomysły, a prezentacja efektów ich wdro�enia to dla nich najwi�ksza nagroda. Wewn�trzna akceptacja zmian to wa�ny element funkcjonowania instytucji, gdy� bez niej ka�da biblioteka postrzegana b�dzie jako skostniała, nie�yczliwa i nieprzyjazna u�ytkownikom. Pami�ta� jednak nale�y, �e nie tylko ilo�� i ró�norodno�� usług jest dla u�ytkowników wa�na. Równie istotna jest jako�� ich realizacji, a tak�e warunki stworzone u�ytkownikowi w celu korzystania ze zbiorów i usług biblioteki.

Miar� jako�ci usług jest wygoda korzystania z nich oraz zwi�zane z tym zadowolenie i satysfakcja u�ytkownika. D��enie do poprawy jako�ci usług w BGPŁ przejawia si� poprzez udost�pnianie coraz wi�kszej liczby usług w miejscu pracy u�ytkownika, bez potrzeby przychodzenia do biblioteki (katalog, zamawianie, bazy danych, pełne teksty – dost�pne w Internecie, z biurka pracownika czy z pokoju w akademiku), a w przypadku tych usług, których nie da si� zrealizowa� poza bibliotek� (np. wypo�yczanie, zasoby dost�pne tylko na miejscu) – stworzenie jak najlepszych warunków do korzystania z nich w bibliotece.

Przeniesienie w II połowie 2002 roku biblioteki do samodzielnego, przestronnego obiektu umo�liwiło wzmo�enie działa� zmierzaj�cych do doskonalenia jako�ci usług. W du�ym stopniu now� jako�� zapewnił ju� sam nowy budynek. Nowoczesne, estetycznie zaprojektowane i wyposa�one wn�trza, komfortowe warunki pracy dla u�ytkowników, ale tak�e dla bibliotekarzy, znacznie poprawiły relacje bibliotekarz - u�ytkownik. Dobre warunki korzystania ze zbiorów i usług nie tylko sprawiły, �e u�ytkownicy ch�tniej przychodz� do biblioteki, ale tak�e podniosły presti� biblioteki w uczelni i mie�cie. Na terenie Biblioteki Głównej PŁ stworzono warunki do pracy indywidualnej i grupowej oraz do samodzielnego korzystania z zasobów Internetu na licznych stanowiskach komputerowych wyposa�onych w niezb�dne oprogramowanie biurowe, rozmieszczonych w ró�nych cz��ciach ksi��nicy. U�ytkownicy mog� zatem sporz�dza� własne notatki lub surfowa� w Internecie niezale�nie od tego, w jakiej cz��ci biblioteki przebywaj�.

Obecnie biblioteka jest nie tylko miejscem, w którym mo�na zapozna� si� z literatur� czy uzyska� informacje niezb�dne w procesie dydaktyczno-naukowym. Kreuj�c przyjazny charakter d��y, aby sta� si� miejscem spotka� młodych ludzi. Sprzyja temu dobra lokalizacja w kampusie uczelnianym, w pobli�u osiedla akademickiego oraz przestrze� biblioteki zapewniaj�ca jednocze�nie i komfort nauki i wypoczynku.

4. Przykłady działa� promocyjnych podejmowanych przez BGPŁ Pierwsze akcje promocyjne w Bibliotece Głównej PŁ miały miejsce

ju� w latach 90-tych. Wówczas podejmowano ró�norodne przedsi�wzi�cia popularyzuj�ce instytucj�. Charakteryzowały si� one du�� spontaniczno�ci�. Popularyzacja ograniczała si� do komunikowania ze �rodowiskiem uczelni.


Przy pomocy poczty wewn�trznej przekazywano pracownikom dydaktyczno-naukowym stan aktualnej oferty, głównie drukowanej. Pisma kierowane do jednostek uczelni przygotowywane były na papierze firmowym, na którym umieszczono logo biblioteki oraz podstawowe dane adresowe, buduj�c w ten sposób podstawow� �wiadomo�� istnienia biblioteki. Do studentów kierowano ulotki reklamowe zawieraj�ce ogólne informacje o bibliotece.

Bardzo wa�nym wydarzeniem, które u�wiadamiało i przypomniało mieszka�com miasta o istnieniu Biblioteki Głównej PŁ okazał si� I Festiwal Kultury, Nauki i Sztuki w Łodzi w roku 2001. Udział biblioteki w Festiwalu został wcze�niej starannie zaplanowany, cho� ówczesne działania trudno okre�li� mianem budowania strategii promocji zgodnie z marketingowym zało�eniem. Celem promocyjnego przekazu festiwalowego było zaktywizowanie �rodowiska uczelni oraz pozauczelnianego do korzystania ze zbiorów i usług biblioteki a tak�e kształtowanie wizerunku biblioteki jako instytucji przyjaznej u�ytkownikom. Imprezy festiwalowe przygotowano z my�l� o pracownikach uczelni, studentach oraz uczniach szkół ponadgimnazjalnych. Podstawowym elementem reklamuj�cym udział biblioteki w festiwalu były plakaty. Rozwieszono je na terenie uczelni oraz rozesłano wraz zaproszeniami do łódzkich szkół �rednich oraz bibliotek publicznych. Inn� form� popularyzacji instytucji była towarzysz�ca festiwalowi wystawa dotycz�ca historii biblioteki. Podczas festiwalu oprowadzano liczne wycieczki. Zainteresowani mogli zobaczy� bibliotek� od zaplecza. Bezpo�rednie spotkanie z czytelnikami spoza uczelni stworzyło warunki do zaakcentowania istnienia biblioteki i znaczenia oferowanych przez ni� usług. Udział biblioteki w festiwalu stał si� niezast�pionym elementem budowy presti�u ksi��nicy w łódzkiej społeczno�ci. Festiwalowe do�wiadczenia przyczyniły si� do powa�niejszych rozwa�a� nad zmodyfikowaniem oferty zgodnie z sugestiami u�ytkowników oraz podj�ciem planowanych kampanii promocyjnych. Niestety, wprowadzona w kolejnych latach przez organizatorów nowa formuła Festiwalu nie daje szansy na prezentacj� swoich usług na terenie własnej instytucji, w zwi�zku z czym ta forma promocji biblioteki w �rodowisku nie jest aktualnie mo�liwa do realizacji.

Kolejnym bardzo wa�nym momentem sprzyjaj�cym popularyzacji BGPŁ w mie�cie było przeniesienie ksi��nicy do nowego gmachu. W uroczystym otwarciu 17. wrze�nia 2002 r. uczestniczyli przedstawiciele nauki, kultury, regionalnych władz, �rodowisk studenckich oraz pracownicy. O wydarzeniu poinformowane zostały łódzkie media. W efekcie przez kilka kolejnych dni pojawiały si� relacje telewizyjne i radiowe, a tak�e liczne artykuły w codziennej prasie. Dzi�ki tym wydarzeniom ksi��nica pokazana została jako jedna z najnowocze�niejszych instytucji w województwie, z du�ym dorobkiem w kształtowaniu kultury i wiedzy technicznej.

Najskuteczniejszym no�nikiem promuj�cym instytucj� s� publikacje informuj�ce o bibliotece, jej produktach i usługach. Nale�y do nich zaliczy� informatory, foldery i ulotki reklamowe. Ich tre�� uzale�niona jest od


marketingowego zdefiniowania segmentu nabywców. Ka�dego roku przygotowywana jest uaktualniona wersja „Informatora dla I roku studentów PŁ”. Informator ma ciekaw� szat� graficzn� oraz tre�� odpowiadaj�c� zainteresowaniu studentów rozpoczynaj�cych nauk�. Zauwa�ono, �e broszury informacyjne ciesz� si� równie� popularno�ci� w�ród osób spoza uczelni. Rozdawane s� wycieczkom szkolnym i grupom bibliotekarzy. Ze wzgl�du na du�e zainteresowanie �rodowiska pozauczelnianego postanowiono zmodyfikowa� najbli�sze wydanie informatora tak, aby omawiało mo�liwo�ci korzystania dla wszystkich pocz�tkuj�cych u�ytkowników biblioteki.

W 2003 roku, z okazji organizowanej w BGPŁ konferencji naukowej, podj�to decyzj� o wydaniu ogólnego informatora o Bibliotece Głównej PŁ, skierowanego przede wszystkim do �rodowiska pozauczelnianego. Znalazł si� w nim rys historyczny, obecna struktura biblioteki, zbiorów i u�ytkowników oraz zarys oferowanych usług. Informator rozprowadzany jest w�ród bibliotekarzy z innych bibliotek, zainteresowanych uczestników wycieczek oraz osób indywidualnych.

Omówione przedsi�wzi�cia stanowi� jedynie cz�� działa� popularyzuj�cych bibliotek�. Spo�ród innych regularnie realizowanych wymieni� nale�y: • oferowanie testowych dost�pów do elektronicznych �ródeł informacji

a ast�pnie zbieranie opinii o produkcie; • modyfikowanie strony internetowej BGPŁ, jako �ródła aktualnych

informacji o organizacji pracy i ofercie biblioteki kierowanej do wszystkich grup u�ytkowników;

• utrzymywanie i moderowanie listy dyskusyjnej BIPOL-L8; • przygotowywanie informacji o bibliotece w postaci wkładek do indeksów,

przed ich rozdaniem studentom I roku; • regularne sporz�dzanie i publikowanie na stronach internetowych oraz

na li�cie dyskusyjnej wykazów nowych nabytków biblioteki; • udost�pnienie skrzynki „skarg i wniosków” przy wej�ciu do biblioteki, by

móc skuteczniej zbiera� opinie u�ytkowników; • Regularne organizowanie wystaw ksi��ek poł�czone z mo�liwo�ci� ich

bezpo�redniego zakupu do zbiorów biblioteki (przy współpracy dostawców ksi��ek);

• coroczne organizowanie kiermaszów ksi��ek, adresowane głównie do studentów. Prowadzenie od kilku lat systematycznych szkole� ró�nych grup u�ytkowników;

• przeprowadzanie lekcji bibliotecznych dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych;

• przygotowywanie ogłosze� do łódzkiej prasy informuj�cych o zmianach w organizacji pracy.

8 W roku 2005 planuje si� rozszerzenie akcji zbierania adresów email od pracowników i studentów PŁ, przede wszystkim z intencj� wdro�enia systemu powiadamiania o zbli�aj�cym si� terminie zwrotu ksi��ek, ale tak�e po to, by t� drog� zach�ci� u�ytkowników do zapisania si� na list� dyskusyjn�.


Uzupełnieniem form promowania biblioteki, adresowanych do u�ytkowników spoza uczelni, a szczególnie do pracowników innych instytucji i uczniów szkół ponadgimnazjalnych jest sala wystawowa i znajduj�ce si� tu eksponaty muzealne pieczołowicie zbierane przez wiele lat funkcjonowania biblioteki. Stała ekspozycja urozmaicana jest okresowo przygotowywanymi wystawami. W tym roku jest to wystawa zatytułowana „Najstarsza ksi��ka w zbiorach BGPŁ”.

Dotychczas podejmowane przedsi�wzi�cia nie wyczerpuj� marketingowych mo�liwo�ci promowania. Poszukiwane s� nowe, atrakcyjne rozwi�zania popularyzuj�ce działalno�� biblioteki. W niedalekiej przyszło�ci planuje si�: • organizowanie spotka� z pracownikami w ich macierzystych

jednostkach.-celem spotka� ma by� prezentacja usług i zasobów dost�pnych w bibliotece i poza jej siedzib�;

• opracowanie systemu promowania aktywno�ci poszczególnych wydziałów poprzez nagradzanie np. „Złotymi Ekslibrisami”;

• wyznaczenie bibliotekarza do bezpo�redniej współpracy z wydziałami uczelni. Jego zadaniem b�dzie promowanie zasobów ksi��nicy i rozpoznawanie potrzeb pracowników na wydziałach;

• zorganizowanie uroczystego senatu w pomieszczeniach BGPŁ; • przygotowanie materiałów reklamowych, z których czytelnicy mogliby

korzysta� podczas wizyt w bibliotece, a tak�e poza instytucj� (torby, notatniki, podkładki, zakładki do ksi��ek, długopisy, dyskietki, itp.);

• redagowanie gazetki informacyjno-promocyjnej b�d�cej drukowanym �ródłem informacji o wszystkich działaniach biblioteki;

• organizowanie dla młodzie�y ko�cz�cej szkoły ponadgimnazjalne tzw. „otwartych drzwi”;

• przeprowadzanie konkursów czytelniczych sprawdzaj�cych znajomo�� udost�pnianych zasobów i rodzaju �wiadczonych usług;

• organizowanie lub uczestniczenie w realizacji ró�nych przedsi�wzi�� kulturalno-edukacyjnych;

• rozpocz�cie pracy naukowo-badawczej w zakresie rozpoznania historii gmachu i jego znaczenia dla gospodarki i kultury regionu9;

• rozszerzenie współpracy z regionaln� pras�.

5. Systematyzacja działa� promocyjnych Prowadzone dotychczas w bibliotece okazjonalne lub cykliczne

działania promocyjne wymagaj� usystematyzowania, którego podstaw� stanowi� b�dzie budowa strategii oddziaływania na u�ytkowników. Zgodnie z marketingowym zało�eniem proces przygotowania strategii promocji obejmuje kilka etapów: • wybór celów promocji (strategicznych i szczegółowych); • okre�lenie grup odbiorców przekazu; 9 BGPŁ zlokalizowana jest w pofabrycznym gmachu K. F. Schweikerta, zbudowanym ok. 1910 r.


• wybór �rodków przekazu; • wybór sposobu informowania10.

Rysunek 2. Działania zwi�zane z formułowaniem strategii promocji

Strategiczne

cele promocji Odbiorcy rodki

przekazu Sposoby

informowania

Biblioteka

Informowanie, zach�canie, przypominanie w celu utrzymania obecnych i przyci�gni�cia nowych u�ytkowników

Poszczególne grupy u�ytkowników

Bezpo�rednie, po�rednie

Materiały reklamowe, strona www, lista dyskusyjna, poczta elektroniczna itp.

ródło: Opracowanie własne na podstawie: Pomykalski A.: op. cit., s.177.

Biblioteka Główna komunikuj�c si� z wybranymi grupami

u�ytkowników informuje, zach�ca oraz przypomina o dost�pie do gromadzonych zasobów. Działania te ukierunkowane s� na zwi�kszenie �wiadomo�ci istnienia i roli BGPŁ w �rodowisku oraz aktywizacj� aktualnych i potencjalnych grup u�ytkowników. Buduj�c szczegółowe cele promocji d��y do utrzymania obecnych, przyci�gni�cia jak najwi�kszej liczby nowych u�ytkowników. W zale�no�ci od szczegółowych celów i grupy odbiorców wybierane s� �rodki przekazu i sposoby informowania. Oddziaływanie informacyjne kierowane do w�skiej grupy aktualnych u�ytkowników, np. do pracowników naukowych mo�e przyj�� form� komunikowania si� za po�rednictwem poczty wewn�trznej lub elektronicznej. Kieruj�c kampani� promocyjn� do szerokiego grona odbiorców, w tym potencjalnych, wła�ciwym wydaje si� wykorzystanie Internetu lub lokalnej prasy. Warto zauwa�y�, i� przekaz promocyjny powinien zosta� starannie przygotowany tak, aby w odpowiednim czasie i we wła�ciwy sposób realizował zamierzenia biblioteki.

Rozpoznanie teorii marketingu, a szczególnie mechanizmów promocji usprawniło proces komunikowania si� Biblioteki Głównej PŁ ze �rodowiskiem. W dalszym ci�gu jednak nie opracowano dokumentacji zawieraj�cej strategie działa� promocyjnych oraz plan wdra�ania zamierze�.

Systematyzacja działa� powinna przebiega� w oparciu o przygotowany plan realizacji zamierze� w przyj�tym czasie. Takie podej�cie ułatwi pó�niejsze wdra�anie kolejnych przedsi�wzi�� i kontrolowanie ich przebiegu. W przyszło�ci przewiduje si� tworzenie planów kampanii promocyjnej i rejestrowanie jej przebiegu oraz monitorowanie efektów działa�.

W praktyce bada� marketingowych dookre�lania efektów działa� najcz��ciej wykorzystuje si� obserwacje, wywiady, rozmowy, ankiety

10 Pomykalski A.: op. cit., s. 177.


i statystyki. Wymienione instrumenty pomiarowe dostarczaj� cennych informacji o u�ytkownikach, ich preferencjach, zadowoleniu i satysfakcji.

W oparciu o analiz� statystyk prowadzonych w bibliotece zauwa�ono, i� w latach 2002-2004 wzrosła liczba zarejestrowanych czytelników, wypo�ycze�, u�ytkowników stanowisk komputerowych oraz ilo�� sesji w elektronicznych �ródłach informacji. Podstawowe dane zamieszczone zostały w tabeli nr 2. Tabela 2. Wybrane statystyki BGPŁ Zarejestrowani

u�ytkownicy Wypo�yczenia U�ytkownicy

pracowni komputerowych

Sesje w elektronicznych �ródłach informacji

Wycieczki

2002 19511 117613 12520 5602 47 2003 20529 129665 24772 7848 23 2004 21299 142323 27931 16913 21 ródło: Opracowanie własne

W roku 2002 przeprowadzono rekordow� ilo�� wycieczek, w których

uczestniczyli u�ytkownicy spoza uczelni. Wi�kszo�� wycieczek miała miejsce w ostatnim kwartale i zwi�zana była z rozpocz�ciem pracy w nowym obiekcie bibliotecznym. Znacz�cy wzrost liczby u�ytkowników stanowisk komputerowych w 2003 r. zwi�zany był z uruchomieniem na terenie biblioteki dodatkowej pracowni. Ze wzgl�du na szczególne znaczenie decyzji wyboru baz danych i serwisów czasopism oraz ponoszone z tego tytułu nakłady finansowe satysfakcjonuj�cy jest wzrost zainteresowania elektronicznymi �ródłami informacji. Całokształt działa� przeprowadzonych w ramach kreowania biblioteki przyjaznej i potrzebnej wpłyn�ł na wzrost zainteresowania oraz wysoki poziom satysfakcji u�ytkowników. Potwierdziły to przeprowadzone w 2003 roku badania ankietowe11.

W oparciu o analiz� wyników ankiety okre�lono wysoki poziom zadowolenia wynikaj�cego z korzystania biblioteki. Wysok� jako�� obsługi i poziom satysfakcji potwierdziły równie� wyniki ankiety przeprowadzonej na wybranej losowo grupie u�ytkowników w styczniu 2005 roku.

Zwi�kszaj�ce si� warto�ci danych statystycznych biblioteki z pewno�ci� cz��ciowo s� wynikiem promowania instytucji. Nale�y jednak pami�ta� o innych czynnikach mog�cych mie� wpływ na warto�ci rejestrowane w statystykach. Przy interpretacji danych statystycznych warto zwróci� uwag� na rosn�c� ilo�� osób podejmuj�cych studia, rozszerzaj�c� si� ofert� biblioteki, itp. czynniki.

11 B. Feret, I. Gajda, I. Sójkowska: Łódzka fabryka informacji naukowej. Badanie satysfakcji i oczekiwa� u�ytkowników Biblioteki Głównej Politechniki Łódzkiej. [W:] Czytelnik, czy klient?: materiały z konferencji (Toru� 4-6 grudnia 2003) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/torun/feret.php [odczyt 10.03.2005].


5. Podsumowanie W Bibliotece Głównej PŁ od wielu lat podejmuje si� szereg działa�

promuj�cych bibliotek�. I cho� działania te z pewno�ci� przyczyniaj� si� do wi�kszego zainteresowania bibliotek� i jej usługami w czasie trwania akcji promocyjnej lub krótko po niej, to jednak jest bardzo trudno oceni�, czy i jak du�e s� efekty długofalowe. Nie mo�na tak�e powiedzie�, �e podejmowane akcje promocyjne s� efektem realizowania wcze�niej opracowanej „strategii promocyjnej biblioteki”, je�liby przez poj�cie to rozumie� odpowiedni formalny i zatwierdzony dokument. Niemniej jednak mo�na przyj��, i� zauwa�alny wzrost zainteresowania bibliotek� oraz osi�gni�cie pozytywnego wizerunku zarówno w społeczno�ci akademickiej jak i poza ni� s�, w du�ej mierze wynikiem przedsi�wzi�� popularyzuj�cych bibliotek�. Warto zauwa�y�, i� budowanie presti�u i popularno�ci biblioteki to zadanie na całe lata.

Bior�c pod uwag� struktur� u�ytkowników biblioteki akademickiej, główn� grup�, do której kierowane s� działania promocyjne s� studenci i pracownicy uczelni. St�d te� rola społeczna biblioteki uczelnianej ogranicza si� głównie do jej u�ytkowników wewn�trznych. Nie bez znaczenia jest tak�e fakt, i� uprawniona przez ustaw� publiczna rola biblioteki akademickiej zaczyna sta� w sprzeczno�ci z interesami uczelni, które chc� inwestowa� swoje �rodki finansowe przede wszystkim we własn� kadr� i studentów. Coraz cz��ciej podnosz� si� głosy, �e wzorem uczelni zachodnioeuropejskich zasoby biblioteki powinny by� dost�pne nieodpłatnie jedynie dla �rodowiska własnej uczelni. Taka postawa z pewno�ci� nie b�dzie sprzyjała realizacji funkcji społecznej biblioteki akademickiej w przyszło�ci.

Bibliografia [1] Analiza funkcjonowania bibliotek naukowych w Polsce [dok. elektr.]

http://ssk2.bu.amu.edu.pl/standaryzacja [odczyt 30.03.2005]. [2] Feret B., Gajda I., Sójkowska I.: Łódzka "fabryka" informacji naukowej. Badanie

satysfakcji i oczekiwa� u�ytkowników Biblioteki Głównej Politechniki. [W:] Czytelnik czy klient?: materiały z konferencji (Toru� 4-6 grudnia 2003) [dok.. elektr.]

http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/torun/feret.php [odczyt 10.03.2005]. [3] Feret B., Garnysz C., Ro�niakowska E.: Akademicka „fabryka” informacji naukowej.

stare mury – nowoczesne wn�trza. [W:] Akademickie centrum zasobów informacyjnych, konferencja (20-21 marca 2003) [dok. elektr]. Bibl. Gł. Politech. wi�tokrz., Kielce 2003. D:\Referaty\Feret Bła�ej, Garnysz Czesława, Ro�niakowska El�bieta.doc.

[4] Kaczmarek S.: Badania marketingowe, metody i techniki. PWE, Warszawa 2000. [5] Kotler P. [i in.]: Marketing:. podr�cznik europejski. PWE, Warszawa 2002. [6] Ło� L.: Biblioteki naukowe. Ossolineum, Wrocław 1980. [7] Pomykalski A.: Strategie marketingowe. Wydaw. Politech. Łódz., Łód� 2000. [8] Sójka J.: Promocja w strategii marketingowej biblioteki. „Zeszyty Naukowe Akademii

Ekonomicznej w Poznaniu. Prace habilitacyjne”. 1997 z. 136, s. 1-112. [9] Zawada A.: O promocji biblioteki. „Biuletyn EBIB”. 2003 nr 3 [dok. elektr.]

http://ebib.oss.wroc.pl/2002/32/zawada.php [odczyt 10.03.2005]. [10] Zybert E. B.: Organizacyjna kultura jako�ci w bibliotekach. „Bibliotekarz”. 2005 nr 1,

s. 2-8.


Aldona Chachlikowska Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Biblioteka Uniwersytecka [email protected]

Kulturotwórcza rola biblioteki naukowej na przykładzie Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu

Culture-making role of a research library with the case example of Poznan University Library

Abstrakt Naukowa biblioteka uczelniana nastawiona jest głównie na obsług� procesu dydaktycznego i bada� naukowych prowadzonych we własnej uczelni oraz �rodowisku naukowym miasta. Jest jednak tak�e instytucj� publiczn�, uniwersaln�, maj�c� obowi�zek dzielenia si� swoj� wiedz�, do�wiadczeniem i zbiorami z całym społecze�stwem. Wychodz�c z tej przesłanki, a zarazem rozumiej�c obowi�zek kulturotwórczy ksi��nicy, biblioteka naukowa, a szczególnie biblioteka uczelni wy�szej, powinna d��y� do tego, aby by� postrzegan� jako instytucja otwarta, przyjazna i szerz�ca kultur�. Referat jest prezentacj� propozycji i działa� Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu z zakresu szeroko poj�tych form i mo�liwo�ci upowszechniania kultury. Kierujemy je do ró�nych grup aktywnych i potencjalnych u�ytkowników biblioteki: studentów i pracowników Uczelni, mieszka�ców miasta, regionu, a tak�e mieszka�ców całego kraju, poprzez dokumentowanie dziedzictwa kulturowego narodu.

Słowa kluczowe biblioteka naukowa; u�ytkownicy biblioteki; upowszechnianie kultury

Abstract A research academic library primarily provides services to staff and undergraduates fulfilling the function of assisting the didactic process and research work carried out in the fields represented at a given university or within the research community of the town. However, it is also a public institution that has an additional task of sharing its expertise, experience and its collections with the general public. Consequently, assuming the responsibility for disseminating culture and culture-making use of the nation's heritage, a research library, and an academic library in particular, should aim at being viewed as an open and friendly place. The paper presents proposals and actual activities of Pozna� University Library in the field of broadly understood forms of disseminating culture. The activity of documenting the nation's cultural legacy is targeted at a broad spectrum of active and potential users of the Library: undergraduates, research workers and University staff, as well as general public from and outside the town.

Key words research library; library users; dissemination of culture

Biblioteka uczelni wy�szej jest instytucj� predystynowan� głównie do wspomagania procesu dydaktycznego i bada� naukowych realizowanych w uczelni. Powaga i zakres tego obowi�zku powoduj� coraz cz�stsze bariery w dost�pie do zasobów bibliotek dla osób z t� instytucj� nie zwi�zanych. Zaostrzaj�ce si� regulaminy i z tym ł�cz�ce si� ograniczenia w udost�pnianiu zbiorów powoduj�, tak�e w opinii publicznej, eliminowanie zewn�trznych

Aldona Chachlikowska 136

kategorii u�ytkowników. Skupienie si� biblioteki naukowej jedynie na zadaniach „lokalnych” mo�e w efekcie doprowadzi� do sytuacji, �e stanie si� ona jedynie miejscem udost�pniania ksi��ek i informacji, z czasem zreszt�, przede wszystkim za po�rednictwem Internetu.

Biblioteka akademicka, podobnie jak ka�da inna, musi zabiega� o u�ytkowników. Jest faktem, �e przyrost czytelników w bibliotekach wy�szych uczelni w przeci�gu ostatniego dziesi�ciolecia jest bardzo wysoki. Wi��e si� to z gwałtownym wzrostem liczby studentów. Aktywno�� czytelnicza tej grupy pozostawia jednak bardzo wiele do �yczenia i sytuuje nas bli�ej ko�ca statystyk europejskich1.

Wszelkie działania bibliotekarzy zmierza� powinny do budowy i kreowania pozytywnego wizerunku biblioteki, aby w �wiadomo�ci społecznej istniała jako instytucja dost�pna i przyjazna, maj�ca poprawne stosunki z otoczeniem. Wa�ny jest w tym kontek�cie pracownik biblioteki, który powinien by� odbierany przez u�ytkowników jako człowiek dobrze wykształcony, �wietnie zorientowany w mo�liwo�ciach dost�pu do informacji i id�cy z duchem czasu. Najwy�szy ju� czas wygra� walk� ze stereotypami, które od lat kr�� wokół bibliotekarskiej profesji. Tym celom podporz�dkowana by� powinna jej działalno�� promocyjna. Biblioteka, mimo �e jest instytucj� typu non-profit, nie powinna stroni� od promocji i reklamy swojej działalno�ci. Pracownicy biblioteki powinni dba� te� o to, aby swoj� organizacj� wewn�trzn� i kultur� pracowników minimalizowa� l�k zwi�zany z kontaktami z ni�. Tylko takie podej�cie do obowi�zków pozwoli by� bibliotece naukowej konkurencyjn� na rynku instytucji zapewniaj�cych dost�p do wiedzy i dóbr kultury2. Z cał� pewno�ci� zadania kulturotwórcze w pracy biblioteki wpisane s� w szeroko poj�t� wewn�trzn� i zewn�trzn� działalno�� marketingow� i promocyjn�. Zaznaczy� nale�y jednak, �e wszelkie prace zwi�zane z zastosowaniem strategii marketingowych w pracy biblioteki powinny by� poprzedzone badaniami, które umo�liwi� nam dobre rozpoznanie czytelników i pracowników własnych.

Bardzo pomocne w dotarciu do ró�nych grup u�ytkowników mo�e by� sformułowanie i uwidocznienie na stronie www biblioteki naukowej misji, któr� zamierza kierowa� si� ona w swojej działalno�ci. Misja zawiera� powinna cele generalne funkcjonowania biblioteki jak: okre�lenie zakresu działalno�ci, strategi�, czyli program działania biblioteki, warto�ci, którymi zamierza kierowa� si� w swojej pracy i standardy okre�laj�ce działalno�� biblioteki. By� mo�e warto uzupełni� misj� o cele cz�stkowe, z których z pewno�ci� na uwag� zasługuje upowszechnianie kultury w regionie3.

Kulturotwórcza praca Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu kierowana jest do wszystkich naszych u�ytkowników: studentów i pracowników Uczelni; pracowników naszej Biblioteki i bibliotek sieci;

1 Kołodziejska J.: Lokalno�� i uniwersalno�� bibliotek. Biblioteka Narodowa, Warszawa 2000, s. 69. 2 Zybert B.E.: Kultura organizacyjna w bibliotekach. Wydawnictwo SBP. Warszawa 2004, s. 207-210. 3 G�boły� Z.: Misja biblioteki naukowej w teorii i praktyce. [W:] Zarz�dzanie strategiczne i marketingowe w bibliotekach. Wydawnictwo Wy�szej szkoły Bankowej w Poznaniu, Pozna� 2004, s. 23-24.

Kulturotwórcza rola biblioteki naukowej na przykładzie BU w Poznaniu 137

mieszka�ców miasta; regionu; kraju. Niektóre tylko do okre�lonych grup, inne dotycz� wszystkich zainteresowanych. Z naszej filozofii działania wynika nast�puj�ce podej�cie: pragniemy zaspokoi� potrzeby studentów i pracowników Uczelni i usatysfakcjonowa� czytelnika z zewn�trz. Wychodz�c z zało�enia, �e je�eli Biblioteka postrzegana b�dzie jako o�rodek kultury, w którym nale�y bywa�, gdy� oferuje ciekawe formy uczestniczenia w imprezach kulturalnych a nawet sp�dzenia wolnego czasu (bez konieczno�ci ponoszenia kosztów), to z pewno�ci� zaowocuje to wzrostem liczby klientów zainteresowanych rozmaitymi rodzajami �wiadczonych przez ni� usług.

1. Zadania kulturotwórcze, których głównym odbiorc� s� studenci i pracownicy Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza

Pracownicy Biblioteki działaj� na rzecz podniesienia kultury informacyjnej studentów, doktorantów a tak�e pracowników Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Kultura informacyjna rozumiana jest przez nas jako umiej�tno�� funkcjonowania w społecze�stwie wiedzy. Czynimy to głównie poprzez realizowane zaj�cia dydaktyczne, szkolenia i udzielanie specjalistycznych informacji, z których korzystaj�: obligatoryjnie - wszyscy studenci pierwszego roku studiów UAM, cz�sto - zorganizowane grupy doktorantów, a czasem tak�e zainteresowani pracownicy Uczelni. Programy tego typu zaj�� skierowane s� na przekazanie i utrwalenie kompetencji informacyjnych, które umo�liwiaj� wyszukiwanie informacji, krytyczn� ich ocen�, a nast�pnie umiej�tne wykorzystanie. Przewidywanym efektem powinno by� lepsze funkcjonowanie osób szkolonych w społecze�stwie informacyjnym, a przede wszystkim sprawniejsze „zarz�dzanie informacj�”. Biblioteki poprzez swoj� prac� z cał� pewno�ci� współtworz� społecze�stwo informacyjne. Nasza aktualna w tym zakresie inicjatywa to poszerzanie mo�liwo�ci korzystania przez studentów i pracowników z dost�pu do Internetu. W fazie tworzenia jest pomieszczenie Biblioteki, które ma poł�czy� funkcj� czytelni internetowej z klubem, w którym obok dost�pu do Internetu, mo�na b�dzie przejrze� codzienn� pras� i tygodniki – a wszystko to w pi�knej scenerii starego, zabytkowego gmachu.

Wskazana wy�ej grupa u�ytkowników, poszerzona o osoby korzystaj�ce z coraz szerzej stosowanego nauczania na odległo��, jest odbiorc� naszych zada� z zakresu medializacji nauki. Biblioteki w pełni �wiadomie zaczynaj� si� przekształca� z magazynów ksi��ek w miejsca organizacji dost�pu do zasobów. Do tej kategorii nale�y te� upowszechnianie i prezentacja wyników bada� poprzez wystawy, odczyty, prelekcje, czy udział w przedsi�wzi�ciach popularyzuj�cych nauk�. Coraz cz��ciej rol� biblioteki b�dzie obudowywanie zaj�� dydaktycznych, poprzez organizowanie dost�pu


do przetworzonych a niedost�pnych dla czytelników w oryginale �ródeł i wskazywanie sposobów dochodzenia do informacji, poprzez ró�ne media4.

Wa�ne przedsi�wzi�cia o zadaniach kulturotwórczych kierujemy do pracowników naszej Biblioteki i bibliotek sieci uniwersyteckiej.

W tym przedziale mieszcz� si�, organizowane od wielu ju� lat, zebrania naukowe, które poprzez rozmaito�� form i tematyki umo�liwiaj� pogł�bienie wiedzy zawodowej, zapoznanie si� z referatami prezentowanymi przez naszych pracowników na ró�nego rodzaju konferencjach, wysłuchanie sprawozda� z wyjazdów zagranicznych, poznanie znawców ro�nych dyscyplin wiedzy, których zapraszamy w ramach popularyzowania nauki. Pracownicy mog� te� przedstawia� efekty własnych zainteresowa� naukowych i pasji. Zebrania naukowe odbywaj� si� zazwyczaj w drugi poniedziałek miesi�ca. Stały termin jest wa�ny, poniewa� wytwarza u pracowników nawyk uczestniczenia w nich.

Tradycyjnie ju� dbamy o ci�głe podnoszenie kwalifikacji pracowników Biblioteki Uniwersyteckiej. Odbywa si� to poprzez szkolenia zawodowe, szkolenia w zakresie narz�dzi informatycznych, bezpłatne lektoraty j�zyków obcych i sta�e w innych bibliotekach, cz�sto zagranicznych. Popierany jest tak�e udział w konferencjach naukowych. Wychodzimy z przytoczonego ju� zało�enia, �e wykształcony pracownik ma pozytywny wpływ na wizerunek biblioteki.

Wszyscy pracownicy naszej instytucji otrzymuj�, poprzez poczt� elektroniczn�, informacj� o wa�nych wydarzeniach i imprezach, które odb�d� si� w Uczelni czy w Bibliotece. Wpływamy w ten sposób, obok zach�ty do uczestniczenia w tych propozycjach, tak�e na poczucie dumy i �wiadomo��, �e pracujemy w instytucji wa�nej, stanowi�cej integraln� cz�� Uniwersytetu, w której ma miejsce wiele wydarze� z zakresu szeroko poj�tej kultury.

Podkre�lamy wspólnym spotkaniem tradycje �wi�teczne, Dzie� Bibliotekarza czy inne wydarzenia odbywaj�ce si� w Bibliotece lub maj�ce wpływ na jej działalno��. Jest to dobrze odbierane przez pracowników i w pozytywny sposób wpływa na ich zwi�zek z instytucj�.

Ka�dego roku, w zwi�zku z majowym �wi�tem bibliotekarzy, organizujemy dla naszych pracowników wspólny wyjazd, którego program przewiduje zazwyczaj wizyt� w interesuj�cej bibliotece czy archiwum oraz program turystyczny, który nadaje temu wyjazdowi charakter integracyjny. Propozycja ta wpływa ta na konsolidacj� naszego �rodowiska a to z kolei przejawia si� w efektywniejszej wspólnej pracy. Przykłady wyjazdów: wizyta w Archiwum Archikatedralnym w Gnie�nie, w filii Wydziału Teologicznego UAM w Go�cikowie-Parady�u, W Bibliotece Colegium Polonicum w Słubicach i Bibliotece Uniwersytetu Viadrina we Frankfurcie na Odr�, w Pałacu Górków w Szamotułach i kilka innych.

4 Jazdon A.: Miejsce biblioteki w medializacji nauki. Niepublikowany artykuł wygłoszony na konferencji „Strategie bibliotek w działaniach edukacyjnych , informacyjnych i medialnych”, Jarocin, 15-16 listopada 2004.


2. Du�e obszary naszej działalno�ci i propozycji, zasi�giem swoim obejmuj� nie tylko �rodowisko uniwersyteckie, ale wszystkich mieszka�ców Poznania i Wielkopolski

Jak ju� wcze�niej wspomniano, Biblioteka Uniwersytecka swój publiczny charakter realizuje poprzez udost�pnianie zbiorów wszystkim zainteresowanym. Odbywa si� to głównie poprzez czytelnie i za po�rednictwem Internetu. Wizerunek instytucji kreowany za pomoc� mediów ma olbrzymie znaczenie. Wiemy bowiem, �e Internet jest obecnie najbardziej powszechnym sposobem gromadzenia informacji. Zach�caj�ca, przyjazna, przejrzysta i estetyczna strona internetowa, szybko udost�pniaj�ca dane, informuj�ca o wydarzeniach, nowo�ciach i ofertach imprez kulturalnych jest najlepsz� reklam� instytucji. Staramy si�, by nasza strona internetowa odpowiadała tym wymogom. Zwi�zana jest z tym nasza aktualna praca nad jej funkcjonalno�ci� i unowocze�nieniem.

Wraz z pocz�tkiem roku akademickiego, od kilku ju� lat, Biblioteka Uniwersytecka bierze aktywny udział w programie Pozna�skiego Festiwalu Nauki i Sztuki. Z tym zwi�zany jest szereg propozycji: wystawy w gmachu głównym Biblioteki, prelekcje, prezentacje naszych zbiorów specjalnych, zapoznawanie u�ytkowników z nowymi formami korzystania ze zbiorów, np. prezentacja i wykład po�wi�cony Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej, a tak�e sposobom mikrofilmowania zbiorów. Odwiedzaj�cym Festiwal oferujemy pokazy i prezentacje zwi�zane z konserwacj� ksi��ek, bieleniem papieru czy odkwaszaniem go. Z tej mo�liwo�ci zapoznania si� ze zbiorami i działalno�ci� Biblioteki korzystaj� głównie: uczniowie szkół �rednich, cz�sto w formie zorganizowanych wycieczek, studenci pragn�cy poszerzy� wiedz� kierunkow� oraz osoby zainteresowane naszymi zabytkami czy tematyk� wykładu.

Zbiory Biblioteki Uniwersyteckiej popularyzujemy tak�e poprzez prac� wydawnicz�. Słu�y temu głównie upominkowa seria Antiquitates Minutae, dzi�ki której do r�k u�ytkowników trafiaj� reprinty map, starych sztambuchów, telegramów ko�ciuszkowskich, nut czy litografii. Ilustracjom towarzyszy zawsze opracowanie wyja�niaj�ce. Podobne zadanie ma, ukazuj�ca si� od 2002 roku, seria pocztówek starego Poznania. Wydawane s� one w ramach dzielnic miasta, w kompletach, zawieraj� wkładk� z informacj� i spis widokówek, a tak�e stosown� okładk�. Szeroko poj�t� wiedz� bibliotekoznawcz�, bibliologiczn�, historyczn�, filologiczn� i kulturoznawcz� upowszechniamy dzi�ki innym naszym wydawnictwom: ksi��kom ukazuj�cym si� w serii Prace Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu i ogólnopolskiemu rocznikowi Biblioteka. Biblioteka - wydawana przez nas od o�miu lat, kontynuuje tradycje czasopisma pod tym samym tytułem, wydawanego przez Bibliotek� Uniwersyteck� w latach 1960-1970. W pracy redakcyjnej d��ymy do tego, aby nasz rocznik stawał si� czasopismem coraz bardziej znacz�cym merytorycznie i edytorsko. Zaznaczy� nale�y, �e od 2004 roku czasopismo jest recenzowane. W szeroko poj�t� działalno�� wydawnicz� wpisuj� si� tak�e, organizowane przez nas ju� od dziesi�ciu lat w lutym,


Pozna�skie Przegl�dy Ksi��ki Naukowej oraz uczestniczenie z ofert� naszego wydawnictwa w pa�dziernikowych, organizowanych przez Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna�skich Dniach Ksi��ki Naukowej. Pozna�ski Przegl�d Ksi��ki Naukowej to autorska propozycja Biblioteki Uniwersyteckiej dla pozna�skich oficyn wydawniczych. Na wystawie prezentowane s� ksi��ki naukowe i popularnonaukowe wydane przez oficyny w ostatnim roku. W ramach Przegl�du nie jest przedstawiany kompletny dorobek poszczególnych wydawnictw, lecz tylko te pozycje, które najlepiej charakteryzuj� profil wydawniczy, publikowane serie i pojedyncze najciekawsze lub najbardziej warto�ciowe tytuły.

Od roku 2002 Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu jest uczestnikiem bardzo wa�nego dla rozwoju kultury regionalnej projektu, a mianowicie Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej (WBC). Jest to wspólna inicjatywa pozna�skiego �rodowiska akademickiego, a jej uczestnikami s� biblioteki naukowe i publiczne Poznania. Naczelnym zadaniem WBC jest stworzenie dost�pu przez Internet do czterech typów zasobów (kolekcji), z których przynajmniej dwie wpisuj� si� w regionalne działania kulturotwórcze: biblioteka dziedzictwa kulturowego – to kolekcja zawieraj�ca najcenniejsze zabytki pi�miennictwa polskiego (starodruki, r�kopisy, ikonografia, mapy, listy) i biblioteka regionaliów, obejmuj�ca pi�miennictwo zwi�zane z Poznaniem i Wielkopolsk�. Olbrzymim atutem biblioteki cyfrowej jest fakt, �e dzi�ki Internetowi zasoby swoje udost�pnia wszystkim zainteresowanym, a nie tylko grupie specjalistów. Do marca 2005 roku Biblioteka Uniwersytecka wprowadziła do WBC 1345 pozycji. W�ród nich były bardzo poszukiwane ksi�gi adresowe z przełomu 19. i 20. wieku, tzw. publikacje grupowe, a przede wszystkim dziewi�tnastowieczna prasa wielkopolska (ogólna, specjalistyczna i lokalna) oraz najbardziej interesuj�ce zasoby dokumentów �ycia społecznego, np. telegramy ko�ciuszkowskie. W najbli�szych planach znajduj� si�, najcz��ciej zamawiane przez czytelników, pozycje z Oddziału Zbiorów Specjalnych. Poniewa� materiały udost�pniane s� w formie obrazu w formacie DjVuSolo, staramy si� zaopatrywa� teksty w indeksy, aby czytelnikom ułatwi� poszukiwania. Statystyki informuj�, �e pod wzgl�dem wykorzystania zasobów WBC, Biblioteka Uniwersytecka jest na trzecim miejscu w�ród 14 instytucji bior�cych udział w projekcie.

Wa�nym zadaniem, z punktu widzenia rozwoju prac historycznych i zainteresowa� regionalnych, jest zaproponowany przez nas sposób upowszechniania, niedost�pnych ju� w formie oryginalnej, czasopism wielkopolskich poprzez seri� wydawnicz�, przygotowywan� w Bibliotece Uniwersyteckiej: Spisy zawarto�ci dziewi�tnastowiecznej prasy wielkopolskiej. Mamy nadziej�, �e perspektywicznie b�dzie to znakomity materiał skierowuj�cy do zasobów Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej. Dzi�ki tym publikacjom ułatwiony jest dost�p do zawarto�ci (w chwili obecnej) 23 tytułów czasopism. Zawarto�� spisów, obok wersji drukowanej, znajduje si� w Internecie w wersji pełnotekstowej, a tak�e w postaci bazy


wyszukiwawczej. Dost�p do internetowych mo�liwo�ci poszukiwania w tych bazach, odbywa si� za po�rednictwem strony www Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu.

Najnowszym, zrealizowanym niedawno kulturotwórczym zadaniem Biblioteki Uniwersyteckiej, które b�dzie słu�yło wszystkim mieszka�com regionu, jest przygotowanie Informatora: Dokumenty �ycia Społecznego w Wielkopolsce. Idea przygotowania informatora zapocz�tkowana została w listopadzie 2003 r. na �rodowiskowym seminarium bibliotekarzy wielkopolskich na temat „Problematyki gromadzenia i opracowania Dokumentów �ycia Społecznego”. To wówczas, maj�c na celu upowszechnianie wiedzy regionalnej, podj�to zamiar rozpoznania stanu posiadania przez biblioteki wielkopolskie ró�nego szczebla (do gminnych wł�cznie), wielkopolskie archiwa, muzea, teatry a nawet domy kultury - ró�nych rodzajów dokumentów �ycia społecznego. W rozesłanej do tych instytucji ankiecie i zał�czniku do niej, b�d�cym szczegółowym wykazem rodzajów dokumentów �ycia społecznego (d�s) pytano o: ich rodzaj, czas powstania, ilo��, stan opracowania (czy jest to inwentarz, katalog czy opracowanie komputerowe), a tak�e, czy instytucje zamierzaj� gromadzi� wszystkie posiadane d�s-y, czy mogłyby niektóre z nich przekaza� instytucjom specjalizuj�cym si� w ich gromadzeniu, i wreszcie o to czy s� skłonne wypo�ycza� posiadane zbiory, celem zaprezentowania ich na wystawach czy pokazach. Na ankiet� odpowiedziały i przekazały informacj� o swoich zasobach dokumentów �ycia społecznego 84 instytucje. Pi�� z nich poinformowało, �e nie wydzielaj� dokumentów �ycia społecznego z zasadniczych zbiorów, w zwi�zku z czym nie mog� poda� informacji szczegółowych. Generalnie, zasoby dokumentów �ycia społecznego w Wielkopolsce s� du�e i bardzo urozmaicone. Najwi�cej gromadzi si� prasy regionalnej. Bardzo niewiele instytucji zgodziłoby si� jednak przekaza� swoje zbiory innej placówce, specjalizuj�cej si� w gromadzeniu okre�lonego ich rodzaju. Wi�kszo�� natomiast ch�tnie je wypo�yczy na wystawy i w celach skopiowania. Ankiety zostały szczegółowo opracowane w Bibliotece Uniwersyteckiej. Informator o zasobach dokumentów �ycia społecznego w Wielkopolsce, który miał zosta� wydrukowany jako efekt tej pracy, postanowiono udost�pni� w formie elektronicznej. Wydaje si� to wygodniejsze, szczególnie bior�c pod uwag� mo�liwo�� sukcesywnego uzupełniania go. Informator pozwala korzystaj�cemu uzyska� nast�puj�ce dane: szczegółowe informacje adresowe wraz z nazwiskiem i numerem telefonu osoby, która jest odpowiedzialna za gromadzenie dokumentów �ycia społecznego, rodzaje posiadanych d�s-ów i ich ilo�� oraz najcenniejsze zbiory tego rodzaju. Wej�cie do elektronicznego Informatora znajduje si� na stronie www Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu. Adres (do upowszechnienia) rozesłany został do wszystkich bibliotek, które z nami współpracowały. Informator funkcjonuje od lutego 2005 roku.

Kolejn� form� działalno�ci kulturotwórczej bibliotekarzy, która od ubiegłego roku wpisuje si� w kalendarz imprez kulturalnych miasta


i regionu, jest majowy Tydzie� Bibliotek. Pomysłodawc� i organizatorem generalnym tej formy popularyzacji bibliotek jest Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich. Rok temu hasło przewodnie Tygodnia brzmiało: „Biblioteki w Europie były zawsze”. W roku 2005 jest nim hasło „Biblioteka otwarta dla Ciebie”. W Bibliotece Uniwersyteckiej wykorzystujemy t� wspaniał� okazj� do zaprezentowania naszych zbiorów, nowo�ci i zmian organizacyjnych, a tak�e zaproszenia na wykłady i prelekcje ludzi interesuj�cych dla czytelników, lub �rodowiska szeroko poj�tych pracowników ksi��ki. To tak�e tydzie� dni otwartych w Bibliotece Uniwersyteckiej, poł�czonych z kiermaszem ksi��ek. Oczekujemy wówczas wszystkich zainteresowanych zwiedzeniem Biblioteki,a głównie uczniów szkół �rednich, jako naszych przyszłych, potencjalnych czytelników i u�ytkowników, a tak�e mieszka�ców miasta i regionu, którzy maj� okazj� zapozna� si� z działalno�ci� i ofert� najwi�kszej biblioteki naukowej w Polsce północno-zachodniej. Pragniemy tak�e, poczynaj�c od 2005 roku, prezentowa� osobom zainteresowanym udogodnienia, jakie Biblioteka sukcesywnie przygotowuje dla osób z ró�nymi rodzajami niepełnosprawno�ci.

Biblioteka Uniwersytecka stała si� te� wa�nym pozna�skim salonem wystawienniczym. Doskonale poło�ona w centrum miasta, zlokalizowana w starym zabytkowym gmachu, który funkcj� wystawiennicz� ma wpisan� w swoj� koncepcj� architektoniczn�, jest przedmiotem zabiegów ze strony ró�nych instytucji, organizacji i indywidualnych twórców. W ci�gu ostatnich 5 lat zorganizowano w Bibliotece 31 wystaw; 16 z nich przygotowali pracownicy Biblioteki Uniwersyteckiej i oparte były o zasoby własne. Autorami 15 kolejnych były osoby z Bibliotek� nie zwi�zane, a tematyka wystaw była bardzo ró�na. Organizowane były m. in. wystawy przedstawiaj�ce dorobek wydawnictw pozna�skich; plony podró�y zagranicznych pracowników Uniwersytetu; wystawy wynikaj�ce z kontaktów z ambasadami i przedstawicielstwami kulturalnymi pa�stw europejskich; po�wi�cone wybitnym przedstawicielom nauki �rodowiska pozna�skiego, a tak�e wystawy plastyków prezentuj�ce exlibrisy czy grafik� ksi��kow�.

3. Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu uczestniczy w programie tworzenia Narodowego Zasobu Bibliotecznego

Realizujemy w ten sposób jedno z najwa�niejszych kulturotwórczych zada� bibliotek posiadaj�cych w swoich zbiorach zabytki pi�miennictwa oraz inne dokumenty o warto�ci historycznej, kulturalnej i artystycznej. Zadaniem tym jest ochrona dziedzictwa narodowego 5. Biblioteka zobowi�zana jest do stworzenia optymalnych warunków dla gromadzenia oraz zachowania kompletu publikowanych oraz r�kopi�miennych dokumentów powstałych w Polsce w ci�gu jej dziejów, a tak�e powstałych poza Polsk�, ale tre�ciowo lub formalnie z ni� zwi�zanych6. Nasza dotychczasowa praca w tym zakresie to przejrzenie pod k�tem Narodowego Zasobu Bibliotecznego 1/3 cało�ci

5 Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach. Dziennik Ustaw Nr 85, poz. 539. 6 Bili�ski L.: Narodowy zasób biblioteczny – od koncepcji do realizacji. „Bibliotekarz”. 1999 nr 4, s.13.


zbiorów. W efekcie tej pracy wyselekcjonowane zostały: druki dotycz�ce szeroko rozumianej Wielkopolski (w jej granicach historycznych) do 1948 roku; wszystkie druki polskie do roku 1863; ksi��ki znacz�ce dla historii i kultury polskiej, np. maj�ce interesuj�ce znaki własno�ciowe, wpisy autorskie, ciekawe dedykacje, pochodz�ce z ksi�gozbiorów podworskich i kolekcji znanych osób; druki bibliofilskie, charakteryzuj�ce si� ciekaw� opraw� i bogato ilustrowane; druki polonijne z 19. i pocz�tku 20. wieku, pochodz�ce głównie ze Stanów Zjednoczonych Ameryki, Brazylii i Argentyny. Zbiory te przechowywane s� w osobnym magazynie, a udost�pniane w podlegaj�cej ochronie Czytelni Zbiorów Specjalnych. Naszym dalszym zamierzeniem jest digitalizacja Narodowego Zasobu Bibliotecznego i utworzenie ogólnopolskiego katalogu tych zasobów.

Szeroko rozumiana działalno�� kulturotwórcza Biblioteki to cała gama zada�, które s� nierozł�cznie zwi�zane z jej funkcj�. Celem tej pracy powinien by� dobry wizerunek biblioteki i poinformowany o jej mo�liwo�ciach i formach pracy zadowolony u�ytkownik. Pracownicy biblioteki powinni j� realizowa� w sposób atrakcyjny dla odbiorców i satysfakcjonuj�cy dla siebie.


Jadwiga Wielgut-Walczak Akademia Sztuk Pi�knych im. Jana Matejki w Krakowie Biblioteka Główna [email protected]

Jaka biblioteka potrzebna jest artystom? What kind of library do the artists need?

Abstrakt Biblioteka Główna Akademii Sztuk Pi�knych im. Jana Matejki w Krakowie jest najstarsz� i najwi�ksz� spo�ród bibliotek polskich szkół artystycznych. W swojej historii, si�gaj�cej połowy XIX wieku, ł�czy tradycje biblioteki akademickiej, muzealnej i miejskiej publicznej. Dziedzictwo przeszło�ci w postaci bogactwa zbiorów i zabytkowego pomieszczenia dawnego Muzeum Techniczno-Przemysłowego im. dra Adriana Baranieckiego godzi na co dzie� z bowi�zkami współczesnej biblioteki uczelnianej, finansowanej przez Ministerstwo Kultury. Jak z takim niełatwym, a równocze�nie inspiruj�cym poł�czeniem ci��aru tradycji z wyzwaniami codziennej działalno�ci, radzi sobie zespół bibliotekarzy? Jakie pytania sobie zadaje? Gdzie szuka odpowiedzi? Czy je znajduje? I co z tego wyniknie dla szerokiego �rodowiska artystycznego Krakowa, od lat odwiedzaj�cego pi�kny budynek przy ulicy Smole�sk, gdzie od jakiego� czasu w Czytelni z widokiem na Wawel mo�na ju� tak�e zacz�� wygl�da� przez inne okna na �wiat. Z tego wygl�dania rodz� si� pytania nast�pne. Jaka biblioteka potrzebna jest artystom? Co to znaczy biblioteka artystyczna? Na te i inne pytania b�dziemy szuka� odpowiedzi w artykule.

Słowa kluczowe biblioteka artystyczna; centra kulturalne; dziedzictwo kulturowe; działania współczesne; tradycja; zbiory specjalne - udost�pnianie

Abstract The Main Library of the Jan Matejko Academy of Fine Arts in Kraków is the largest and oldest art school library in Poland. Its history goes back to the first half of the 19th century. It combines the tradition of academic, museum and public library. The heritage of the past materialized in large and valuable collections and historical interiors of former Technical Industrial Museum established by dr Adrian Baraniecki is combined with the duties of a contemporary university library, financed by the Ministry of Culture. How does our team of librarians cope with that difficult but inspiring task every day? What sort of questions do they ask themselves? Where do they look for answers? Do they find them? And what are the consequences for the wide Cracow artistic society visiting our beautiful building at Smole�sk street ? For some time now in the reading room with a view of the Wawel Castle one can also see the outer world through another kind of windows. As a result of these changes, new questions arise. What kind of library do the artists need? What does the art library mean? We will try to find answers to these and many other questions in our article.

Key words art library; cultural centres; cultural heritage; modern activities; tradition; special collection - loan system

Jaka biblioteka potrzebna jest artystom? 145

1. Dwa nurty w historii zbiorów Akademii Biblioteka Główna Akademii Sztuk Pi�knych im. Jana Matejki

znajduje si� w budynku dawnego Muzeum Techniczno-Przemysłowego przy ul. Smole�sk w Krakowie. Zarówno lokal jak i zbiory stały si� własno�ci� Akademii po likwidacji Muzeum w roku 1950. Do tego czasu zbiory Akademii gromadziła Biblioteka mieszcz�ca si� w głównym gmachu przy pl. Matejki. Dzisiaj pełni funkcj� Biblioteki Wydziałowej Malarstwa i Rze�by, podległej Bibliotece Głównej.

Pocz�tki obecnej Akademii Sztuk Pi�knych im. Jana Matejki datuje si� na rok 1818, kiedy to w ramach Oddziału Literatury na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiello�skiego rozpocz�ła działalno�� istniej�ca ju� wcze�niej w Krakowie Szkoła Rysunku i Malarstwa. W strukturze Uniwersytetu pozostała do roku 1833. W ramach represji po powstaniu listopadowym, jakie dotkn�ły szkolnictwo wy�sze Krakowa, Szkoł� przył�czono do Instytutu Technicznego. Samodzielno�� i nazw� Szkoły Sztuk Pi�knych uzyskała w roku 1873, wtedy te� funkcj� dyrektora otrzymał Jan Matejko. Jego usilne starania doprowadziły w roku 1879 do wybudowania dla Szkoły pierwszego odr�bnego gmachu, b�d�cego do dzisiaj głównym budynkiem Akademii. W nowym lokalu Szkoły Sztuk Pi�knych Bibliotek� umieszczono w przestronnej du�ej sali na pierwszym pi�trze, tu� obok gabinetu dyrektora. Gromadziła ona, oprócz ksi��ek i czasopism, tak�e zbiory graficzne (ryciny, sztychy, fotografie, reprodukcje), traktowane na równi z modelami, odlewami, obrazami etc. jako niezb�dne pomoce w edukacji artystycznej. Wiadomo, i� wcze�niej, w okresie funkcjonowania Szkoły Rysunku i Malarstwa w ramach Instytutu Technicznego (1833-1873) istniał zbiór ksi��ek gromadzonych w ramach biblioteki Instytutu dla potrzeb uczniów Szkoły, nie był natomiast wyodr�bniony w postaci oddzielnego inwentarza, nie miał osobnego pomieszczenia – st�d te� pocz�tki istnienia Biblioteki Akademii, pojmowanej jako odr�bny uporz�dkowany zbiór ksi��ek, datujemy na rok przeniesienia si� do nowego gmachu.

Niemal równocze�nie, bo w roku 1868, rozpoczyna si� historia zbiorów, które stały si� własno�ci� Akademii osiemdziesi�t kilka lat pó�niej, w połowie wieku 20., by od tego momentu całkowicie zdominowa� jej pierwotny ksi�gozbiór. Jest to historia zbiorów Miejskiego Muzeum Techniczno-Przemysłowego, zało�onego w roku 1868 przez dra Adriana Baranieckiego, lekarza i społecznika, pioniera przeniesienia na polski grunt zachodnioeuropejskich idei muzealnictwa przemysłowo-technicznego, realizowanych poprzez �wiadome wspieranie r�kodzieła artystycznego oraz integracj� sztuki i przemysłu. Wpływ pierwszej w Polsce (i jednej z pierwszych w Europie) placówki tego typu na bujny rozkwit sztuki stosowanej do dzisiaj jest przedmiotem studiów i bada�. Muzeum, zlokalizowane pocz�tkowo w wynaj�tych pomieszczeniach klasztoru Franciszkanów, dopiero na przełomie lat 1913/1914 doczekało si� przeprowadzki do nowego, starannie zaplanowanego gmachu przy ulicy Smole�sk. Adrian Baraniecki przeznaczył własn� kilkutysi�czn� kolekcj�

Jadwiga Wielgut-Walczak 146

ksi��ek dla potrzeb fundowanej przez siebie instytucji, tworz�c w ten sposób podwaliny przyszłych zbiorów. Gromadził wydawnictwa dotycz�ce historii sztuki i kultury oraz rzemiosła artystycznego, przemysłu i techniki. Biblioteka, zało�ona i funkcjonuj�ca od samego pocz�tku istnienia Muzeum, zajmowała w jego strukturze pozycj� bardzo wa�n�. Muzeum, finansowane ze �rodków gminy miasta Krakowa, nawi�zuj�ce, w my�l zało�e� Baranieckiego, do bogactwa tradycji Muzeum Aleksandryjskiego, dzisiaj okre�liliby�my zapewne mianem dobrze zorganizowanego instytutu sztuki, kultury i nauki. Oprócz gromadzenia eksponatów prowadziło bardzo o�ywion� i ró�norodn� działalno�� edukacyjn�, w postaci bezpłatnych kursów, wykładów, wystaw, a tak�e tworzenia pracowni do�wiadczalnych w formie warsztatów wzorcowych, powierzaj�c prowadzenie ich wybitnym fachowcom w swojej dziedzinie. Dla przykładu: pierwszym takim warsztatem uruchomionym przy Muzeum Przemysłowym był warsztat introligatorski poprowadzony przez Bonawentur� Lenarta. Muzeum wyposa�one było w drukarni�, wykorzystywan� zarówno dla licznych wydawnictw własnych jak i zlecanych z zewn�trz.

Dla potrzeb kształcenia w zakresie sztuk plastycznych, architektury, rzemiosł i przemysłu rozwijana była Biblioteka. Pierwotny ksi�gozbiór rósł szybko dzi�ki kolejnym darom i zakupom. Bud�et, zwłaszcza przy porównaniu z sytuacj� obecn�, przedstawiał si� wprost imponuj�co. Biblioteka dost�pna była bezpłatnie, godziny otwarcia planowano tak, by dost�p do zbiorów uczyni� mo�liwym przede wszystkim dla osób pracuj�cych, a wi�c otwierano j� rano i wieczorem, a tak�e w niedziele. Nowy budynek przy ul. Smole�sk pozwalał na swobodny rozwój ksi�gozbioru, nie maj�cego poprzednio dobrych warunków w klasztornych ciasnych zabudowaniach. Jasna, du�a czytelnia na pi�trze, umeblowana funkcjonalnymi wygodnymi stołami i krzesłami, maj�ca w bezpo�redniej blisko�ci du�y magazyn z ksi��kami i czasopismami oraz zgromadzone w odr�bnym Gabinecie Rycin zbiory grafiki, fotografii, druków bibliofilskich i okładek ksi��kowych, szybko stała si� miejscem znanym i lubianym w Krakowie, cenionym z powodu dobrych warunków do pracy z ksi��k� oraz zasobno�ci zbiorów. Dobre warunki dla zbiorów, a tak�e gwarancja ich szerokiego udost�pniania, w odpowiedni sposób przyci�gały kolejnych donatorów. Najwi�kszym i najgło�niejszym darem stała si� kilkunastotysi�czna kolekcja ksi��ek i grafik, ofiarowanych przez znan� lwowsk� kolekcjonerk�, Helen� D�bcza�sk�. D�bcza�ska ofiarowała swoje zbiory (ł�cznie z cennymi tkaninami i porcelan�) dla miasta Krakowa w roku 1907, natomiast na pocz�tku lat 20. ksi�gozbiór i grafik� odebrała z Wawelu z powodu przechowywania ich w złych warunkach – by umie�ci� zbiór wła�nie w Bibliotece Muzeum Techniczno-Przemysłowego na Smole�sk, gdzie do dzisiaj znajduje si� wi�kszo�� kolekcji.

Zasoby Biblioteki w ci�gu kilkudziesi�ciu lat istnienia poddawane były kilkakrotnym reorganizacjom i melioracjom, zgodnie z kierunkami przeobra�e�, jakim podlegała placówka Baranieckiego. Postaci�, która


znacz�co zawa�yła na jej kształcie w okresie najwi�kszej �wietno�ci, jakimi pozostały niew�tpliwie lata mi�dzywojenne, był Kazimierz Witkiewicz. Absolwent malarstwa na krakowskiej ASP, grafik ksi��kowy, bibliofil i bibliotekarz, był kustoszem zbiorów na Smole�sk w okresie 1912-1939, dyrektorem Muzeum w latach 1945-1950 a pó�niej, po przej�ciu Biblioteki przez ASP, do roku 1963 dyrektorem jej zbiorów. W latach dwudziestych i trzydziestych ogniskował i rozwijał bujny ruch bibliofilski, był animatorem i projektantem wielu inicjatyw wydawniczych, stoj�cych na najwy�szym poziomie edytorskim. Te zamiłowania oraz talent organizatorski owocowały tak�e działaniami tak oryginalnymi, jak na przykład zało�ony przez niego w roku 1930 Rycerski Zakon Bibliofilski z Kapituł� Białego Kruka, do dzisiejszego dnia odbywaj�cy dwa razy do roku swe spotkania w Gnie�dzie Białego Kruka, tj. słu�bowym mieszkaniu byłego dyrektora Muzeum na parterze budynku przy ul. Smole�sk.

2. Dziejowy zakr�t W nowej rzeczywisto�ci powojennej zarówno szkolnictwo w zakresie

rzemiosła artystycznego jak i działalno�� instytucji wspieraj�cych jego rozwój, nie miały wi�kszych szans na przetrwanie. Muzeum im. A. Baranieckiego zlikwidowano w roku 1950. Spadek po zasobnej placówce stał si� przedmiotem stara� i zabiegów z wielu stron. W rezultacie cz�� zbiorów otrzymały muzea i inne instytucje krakowskie. Szcz��liwie dla Akademii, ale my�l�, �e i dla szerokiego �rodowiska artystycznego Krakowa, budynek przy ul. Smole�sk oraz przewa�aj�ca cz�� ksi�gozbioru i zbiorów graficznych Biblioteki, przypadły w udziale najstarszej polskiej szkole artystycznej.

Nie wnikaj�c w kulisy podj�cia takiej wła�nie a nie innej decyzji przyzna� trzeba, i� otwarta formuła pa�stwowej szkoły wy�szej dawała wi�ksze mo�liwo�ci zarówno dla powi�kszania jak i udost�pniania zbiorów ni� mogło to zapewni� jakiekolwiek muzeum (wiadomo było o usilnych zabiegach Muzeum Narodowego w kierunku przej�cia budynku). Doprawdy, niewiele decyzji z trudnego okresu powojennej transformacji ustrojowej w Polsce okre�li� mo�na mianem trafnych, a nawet szcz��liwych. Z pewno�ci� zaliczy� do nich mo�emy przekazanie budynku dawnego Muzeum Techniczno-Przemysłowego i zbiorów jego Biblioteki krakowskiej Akademii Sztuk Pi�knych. Jaka inna instytucja, mogła lepiej zagwarantowa� kontynuacj� o�wiatowych działa� Muzeum Przemysłowego, pełni�cego przecie� w istocie rzeczy przez wiele lat rol� szkoły przemysłu artystycznego i zatrudniaj�cego w szeregach swojej kadry naukowej nazwiska tej miary, co Matejko i Łuszczkiewicz? Muzeum, b�d�cego inicjatorem pierwszych w Polsce kursów naukowych dla kobiet, piel�gnuj�cego w działaniach wydawniczych i bibliofilskich zagadnienia pi�knej ksi��ki, bliskie tak�e Akademii? Muzeum, którego Biblioteka była długi czas najwi�ksz� miejsk� bibliotek� publiczn� Krakowa? Dziedzictwo tradycji krzewienia rzemiosła artystycznego i zwi�zanej z ni� działalno�ci stowarzysze� twórczych takich


jak Polska Sztuka Stosowana czy Warsztaty Krakowskie, czyni�cej z Muzeum A. Baranieckiego prawdziwie kulturotwórczy o�rodek, promieniuj�cy nie tylko na Kraków, ale i dalej – szcz��liwym zrz�dzeniem losu dziedzictwo to powierzono Akademii Sztuk Pi�knych w Krakowie, której historia wielokrotnie wcze�niej splatała si� z histori� Muzeum Przemysłowego, głównie dzi�ki pracy twórczej i działalno�ci krakowskich artystów oraz ludzi zwi�zanych ze sztuk�. Pocz�wszy od pocz�tku lat 50. okoliczno�ci dziejowe poł�czyły w jedn� cało�� tak�e ksi�gozbiory oraz zbiory graficzne obydwu instytucji.

3. Pół wieku na Smole�sk Od decyzji o likwidacji Muzeum w styczniu 1950 do rzeczywistego

przej�cia przez Akademi� budynku i wi�kszej cz��ci zbiorów w lutym 1952 min�ły dwa lata. Istniej� pewne �wiadectwa, a reszty mo�emy si� domy�la�, i� przez te dwa lata mogło nie by� pełnej kontroli nad zbiorami. Jednak te, które zostały, przedstawiały si� imponuj�co: ok. 50 tysi�cy ksi��ek, broszur (głównie katalogów wystaw) i czasopism (w�ród nich wiele niezwykle rzadkich tytułów); ok. 3 tysi�cy plakatów; ponad 20 tysi�cy grafik, rysunków, fotografii, okładek ksi��kowych i druków bibliofilskich; ok. 3 tysi�cy starych druków; liczne wydania bibliofilskie z 19. i 20. wieku.

W sytuacji, gdy zbiory na placu Matejki, cho� tak�e cenne, były kilkakrotnie mniejsze i nie tak ró�norodne, decyzja władz Akademii z roku 1954, o ustanowieniu przej�tej Biblioteki swoj� Bibliotek� Główn�, wydaje si� oczywista. Pocz�wszy od tej chwili zasadniczy wysiłek uczelni w kierunku pomna�ania zbiorów skierowany był na reprezentacyjn� Bibliotek� przy ul. Smole�sk. Naturalnie, ta zmiana nie mogła nie mie� wpływu na sytuacj� Biblioteki z pl. Matejki, której rol� pozostało teraz pełnienie funkcji biblioteki wydziałowej dla kierunku malarstwa i rze�by.

W oczach czytelników przychodz�cych poprzednio na ul. Smole�sk, na pierwszy rzut oka chyba niewiele si� zmieniło. Zbiory pozostały te same; słoneczna, pełna zieleni czytelnia tak�e; cało�ci� kierował po dawnemu Kazimierz Witkiewicz, personel biblioteki pozostał zatrudniony na tych samych etatach. Status biblioteki wy�szej uczelni dawał wolny dost�p do zbiorów dla wszystkich. W budynku wkrótce rozpocz�ły swoj� działalno�� dwa nowe wydziały Akademii, do dzisiaj wspólnie z Bibliotek� u�ytkuj�ce pomieszczenia przy ulicy Smole�sk: Wydział Form Przemysłowych i Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki. Zarówno Kazimierz Witkiewicz, jak i jego nast�pczynie na stanowisku dyrektora, dokładali wszelkich stara�, by utrzyma� poziom gromadzenia zbiorów tej jedynej w swoim rodzaju, specjalistycznej, zawodowej biblioteki artystycznej – na dotychczasowym poziomie. Wkrótce, na pewno ju� od pocz�tku lat 70. najwi�kszym problemem stało si� przepełnienie magazynów. Ciasnota i brak miejsca na nowe zbiory odcisn�ły swoje pi�tno na funkcjonowaniu Biblioteki. Konsekwencje takiej sytuacji s� nam dobrze znane: niemo�no�� efektywnego rozmieszczenia zbiorów, kłopoty z opracowaniem i udost�pnianiem,


niebezpieczne warunki pracy dla ludzi, degradacja ksi�gozbioru. Kłopoty lokalowe doskwierały w tamtym okresie przede wszystkim bibliotekarzom i zbiorom, a mniej czytelnikom, maj�cym po dawnemu do dyspozycji przestronn� czytelni�, zyskuj�c� w miar� upływu lat na swoim zabytkowym charakterze jako niezmiernie rzadki przykład zachowanego niemal w cało�ci wystroju modernistycznego wn�trza z okresu działalno�ci Warsztatów Krakowskich. Czytelnia na Smole�sk p�kała w szwach w okresach sesji egzaminacyjnych, miała tak�e swoich wiernych bywalców przez cały rok: malarzy i rze�biarzy, historyków sztuki, architektów, konserwatorów, projektantów, znajduj�cych tu zawsze poszukiwane materiały do pracy, a tak�e szczególn� atmosfer�, wynikaj�c� zapewne z urody wn�trza, ale mo�e jeszcze z jakiego� innego powodu?...

Prawdziwe kłopoty, ju� nie tylko lokalowe, zacz�ły si� pod koniec lat 90. wraz z załamaniem si� bud�etów polskich szkół wy�szych.

4. Pomi�dzy zagro�eniami a nadziej� Jak wygl�da tera�niejszo�� najwi�kszej i najstarszej spo�ród bibliotek

polskich szkół artystycznych? Najwi�ksze zagro�enia – najwi�ksze nadzieje. I codzienno�� pomi�dzy nimi... Najwi�ksze zagro�enia? – W wyniku załamania bud�etu zachwianie dotychczasowego poziomu gromadzenia zbiorów. Przy kilkuletnich zaległo�ciach malej� szanse na uzupełnienie braków. Próby ratowania sytuacji poprzez intensyfikacj� systemu wymiany i pozyskiwania darów daj� tylko cz��ciowy efekt. Najwi�ksze nadzieje? – W ci�gu kilku najbli�szych lat powinna zdecydowanie poprawi� si� sytuacja lokalowa: Biblioteka otrzyma dodatkow� znacz�c� powierzchni� w bezpo�redniej blisko�ci dotychczasowych pomieszcze�. To nadzieja na normaln� egzystencj� i na upragniony rozwój. T� decyzj� władz uczelni lokujemy wr�cz w kategorii sukcesu – jako przejaw wła�ciwego usytuowania spraw biblioteki w hierarchii spraw akademii, zwi�zanych z procesem dydaktycznym.

5. Płaszczyzna codzienno�ci Płaszczyzna codzienno�ci rozci�gaj�ca si� pomi�dzy zagro�eniami

a nadziej�. Zale�na od nich, od gro�nych ogranicze� – ale tak�e od celów, jakie sobie stawiamy. W przypadku Biblioteki Głównej ASP w Krakowie planowanie zada� tera�niejszych i przyszłych nie mo�e si� obej�� bez dobrej znajomo�ci jej historii. Wszystkie pytania, jakie sobie stawiamy, musz� do tej historii nawi�zywa�, musz� si� o ni� opiera�.

Biblioteka Akademii im. Jana Matejki jest przede wszystkim bibliotek� pa�stwowej wy�szej szkoły artystycznej. Stanowi jej maj�tek, jest utrzymywana z jej bud�etu, przyznawanego przez ministerstwo kultury. Posiadaj�c cenne zbiory graficzne, wyodr�bnione w Gabinecie Plakatów i Gabinecie Rycin, oraz inne zbiory specjalne w postaci kolekcji starych druków, czy rzadkich wyda� bibliofilskich z 19. i 20. wieku, pełni� musi z konieczno�ci funkcje biblioteki muzealnej, naturalnie w stosunku


do wydzielonych partii zbiorów. Kontynuuj�c tradycje jedynej w swoim rodzaju specjalistycznej biblioteki zawodowej, jak� była Biblioteka Muzeum Techniczno-Przemysłowego, u�ytkuj�c jej dawny zabytkowy lokal, dysponuj�c bogatymi zbiorami, powinna i ma takie ambicje, aby pozosta� bibliotek� otwart� dla szerokiego �rodowiska artystycznego – przede wszystkim Krakowa, ale i całej Polski.

Przy ł�czeniu wielu funkcji nale�y postawi� sobie pytanie przede wszystkim o równowag� sił, o wła�ciwe rozło�enie akcentów – mam na my�li zachowanie równowagi pomi�dzy funkcj� biblioteki akademickiej a muzealnej. Gwoli wyja�nienia od razu dodam, �e nie chodzi tu bynajmniej o rozdział �rodków finansowych na gromadzenie zbiorów. Mniej ni� skromne �rodki bud�etowe od wielu lat przeznaczane s� wył�cznie na zakupy nowych ksi��ek i czasopism, natomiast zbiory plakatów, grafik, fotografii etc. powi�kszane s� wył�cznie poprzez pozyskiwanie darów: od samych artystów, a tak�e z galerii i innych instytucji kultury. Zachowanie równowagi dotyczy jednak zagadnie� tak wa�nych, jak przydział czynno�ci bibliotekarzy (pozyskiwanie, opracowanie, zabezpieczenie i udost�pnianie) oraz odpowiednie miejsce przechowania. Przypominaj�c istotne pytanie Artura Jazdona, odnosz�ce si� do zbiorów specjalnych gromadzonych przez biblioteki akademickie, zawarte w tytule wyst�pienia: Zbiory specjalne - luksus czy narodowy obowi�zek?– po zastanowieniu odpowiadamy na nie: obowi�zek. Mo�e nie a� narodowy, mo�e tylko krakowski, ale z pewno�ci� obowi�zek.

Wysiłek utrzymania i rozwijania działów zbiorów graficznych podejmujemy powodowani nie tylko poczuciem odpowiedzialno�ci za powierzone nam dziedzictwo, ale przede wszystkim gł�boko przekonani o korzy�ciach takiego rozwi�zania dla wsparcia edukacji artystycznej studentów. Widz�c na przykład wyra�ne zainteresowanie zbiorem plakatów, a pokazała to najlepiej ubiegłoroczna du�a wystawa jubileuszowa ze zbiorów Biblioteki Głównej w Muzeum Narodowym w Krakowie, nie sposób było nie zastanowi� si� nad sposobem bezpiecznego ich udost�pniania. Powstał pomysł stworzenia bazy, dost�pnej z ka�dego komputera wł�czonego w sie� wewn�trzn� budynku przy ul. Smole�sk, a wi�c mog�cej słu�y� od razu studentom wydziału projektowego i konserwacji, natomiast po pewnych modyfikacjach „sieciowo-sprz�towych” tak�e studentom grafiki i malarstwa, maj�cym zaj�cia w innych budynkach. Realizacj� rozpoczynamy w roku bie��cym od digitalizowania plakatów oraz przenoszenia danych bibliograficznych z katalogu kartkowego do komputera. W tym roku rozpoczynaj� si� tak�e prace przy tworzeniu podobnej bazy dla du�o wi�kszej ni� plakaty, ponad dwudziestotysi�cznej kolekcji Gabinetu Rycin, w skład której wchodzi grafika europejska z daru Heleny D�bcza�skiej, grafika 20.-wieczna polska, zbiór fotografii I. Kriegera, rzadki zbiór okładek ksi��kowych, etc. etc. Dobrym sposobem na zwrócenie uwagi zarówno wewn�trz uczelni jak i �rodowiska poza ni� jest przygotowanie interesuj�cej wystawy ze zbiorów własnych. Wysiłek wło�ony w zdobywanie �rodków


finansowych i sponsorów dla wystawy stokrotnie si� opłaca, umo�liwia bowiem zaistnienie zbiorów w �wiadomo�ci osób nimi zainteresowanych.

Wszyscy wiemy, jak wiele znaczy zainteresowanie tym, co robimy, efektami naszej pracy. Aprobata i współdziałanie mog� skutkowa� nasz� mobilizacj� i kolejn� inicjatyw�. W ubiegłym roku, nieoczekiwanie nawet dla nas samych, rozwin�ła si� interesuj�ca i owocna w skutkach współpraca z Wydziałem Malarstwa naszej Akademii, dzi�ki której zamieraj�ca, prawd� powiedziawszy, (przypuszczali�my, i� z powodu braku nowych ksi��ek) Biblioteka Wydziałowa na pl. Matejki o�ywiła si�, wr�cz o�yła – za spraw� uruchomionej tam mediateki. Sto kilkadziesi�t płyt i kaset video z filmami o sztuce i artystach, wy�wietlanych na trzech stanowiskach ze słuchawkami, zacz�ło przyci�ga� coraz wi�cej młodych ludzi, do tej pory raczej omijaj�cych bibliotek�. Wydział zaanga�ował si� w zdobycie materiałów filmowych i komputerów, my w ich opracowanie – no i w rezultacie … jest o czym my�le� na przyszło��.

Takich przykładów jest wi�cej, warto je wymieni� chocia�by dla uruchomienia naszej wyobra�ni. Spójrzmy na nowy drewniany regał na bie��ce czasopisma w czytelni. W zabytkowym pomieszczeniu, umeblowanym stołami i krzesłami projektu Karola Homolacsa, nie mo�na dostawi� byle jakiego mebla. Ten, który od kilku miesi�cy ju� wykorzystujemy, powstał jako praca seminaryjna studentki z Wydziału Architektury Wn�trz, pod czujnym okiem jej profesora. Drugi przykład: płyta CD o Bibliotece. Wspólne dzieło bibliotekarzy, przygotowuj�cych teksty oraz fotografów i studenta z Katedry Komunikacji Wizualnej Wydziału Form Przemysłowych, autora projektu graficznego, znowu pod opiek� jednego z profesorów Wydziału. Mamy pi�kny materiał promocyjny, a student (III rok) dzi�ki tej pracy zapoznał si� z Bibliotek�. No i znowu jest o czym my�le� na przyszło��. W jaki sposób przypomnie� młodym artystom o ksi��ce, mo�e na pocz�tek przez katalogi z wystaw? Nie prowadzili�my dokładnych bada�, ale mo�emy z pewno�ci� poszczyci� si� jednym z wi�kszych w Polsce zbiorem takich katalogów. To bardzo interesuj�ce dokumenty działalno�ci twórczej.

Na koniec podstawowy ksi�gozbiór Biblioteki – co z nim? Ponad 70. tysi�cy woluminów ksi��ek i czasopism z historii sztuki i kultury, sztuk plastycznych, konserwacji, kostiumologii i nauk pomocniczych – dost�pnych jest przy pomocy katalogu kartkowego, zast�powanego od pewnego czasu elektronicznym w systemie VTLS/Virtua. Koszty utrzymania systemu, jakie ponosi niewielka uczelnia, s� wysokie, ci�gle jeszcze niewspółmierne w stosunku do korzy�ci, jakie mo�e w zamian czerpa�, bowiem w internetowym katalogu jest dopiero kilka tysi�cy tytułów. Po zamkni�ciu katalogów kartkowych w roku 2004 pojawiły si� naturalnie plany retrokonwersji. Ale skoro mowa o korzy�ciach, płyn�cych z uczestnictwa w bibliotecznym systemie zintegrowanym, z pewno�ci� oprócz katalogu dost�pnego w Internecie trzeba wspomnie� tak�e i o innych, bo to wa�na strefa naszej codzienno�ci. My�l� w tym wypadku o ró�nych formach


wzajemnej współpracy bibliotek, podejmowanej przy okazji wdra�ania systemu i przy codziennej dalszej pracy: w obr�bie miasta, regionu czy całego kraju – daj�cej nam wszystkim �wiadomo�� wspólnoty, oparcie, zmuszaj�ce do szerszego spojrzenia na wiele spraw. Krakowski Zespół Biblioteczny z pewno�ci� mo�e słu�y� dobrym przykładem.

Płaszczyzna naszej codziennej pracy, rozci�gaj�ca si� pomi�dzy zagro�eniami a nadziej�. Zale�na tak�e od nas. Do którego z tych obszarów przypiszemy siebie, bibliotekarzy? Jeste�my zagro�eniem czy nadziej� dla naszych bibliotek? Chcemy by� nadziej�.


Agnieszka Majewska Politechnika Cz�stochowska w Cz�stochowie Biblioteka Wydziału Zarz�dzania [email protected] Mariola Szyda Politechnika Cz�stochowska w Cz�stochowie Biblioteka Główna [email protected]

Oczekiwania studentów w zmieniaj�cych si� bibliotekach na przykładzie trzech bibliotek wydziałowych

Politechniki Cz�stochowskiej Student expectations in the changing libraries based on

the example of three faculty libraries of the Main Library of Czestochowa University of Technology

Abstrakt Celem referatu jest zaprezentowanie miejsca i roli trzech bibliotek wydziałowych Biblioteki Głównej Politechniki Cz�stochowskiej w procesie edukacji studentów i spełnianiu ich oczekiwa�. Rezultaty przeprowadzonej ankiety pozwol� oceni� działalno�� bibliotek wydziałowych, ich zasoby i dost�p do elektronicznych �ródeł informacji. Rozpoznanie i zrozumienie potrzeb u�ytkowników oraz analiza satysfakcji przyczyni si� do wprowadzenia zmian.

Słowa kluczowe biblioteki wydziałowe; u�ytkownicy bibliotek - badania; biblioteki akademickie - kształcenie u�ytkowników

Abstract The purpose of this paper is to present the position and the role of the three faculty libraries of the Main Library of Cz�stochowa University of Technology in the students education process and in meeting their expectations. The results of the survey allow assessing the activity of the faculty libraries, their resources and access to electronic sources. The recognition and understanding of user needs and the analysis of their satisfaction contribute to implementing changes.

Key words faculty libraries; library user - survey; academic libraries - user education

1. Wst�p Nauczanie i usługi biblioteczne to okre�laj�ce i uzupełniaj�ce si�

cechy charakterystyczne dla instytucji wy�szego nauczania. Uczelnia spełnia swoj� misj� poprzez wzajemne oddziaływanie nauczyciela i studenta oraz poprzez zapewnienie dost�pu i przewodnictwa w korzystaniu z wiedzy i informacji zapisanej w postaci wszystkich mo�liwych form. Funkcj� zapewnienia dost�pu do wiedzy i przewodnictwa w jej korzystaniu wypełniaj�

Agnieszka Majewska, Mariola Szyda 154

biblioteki akademickie poprzez wspieranie procesu dydaktycznego i tworzenie zaplecza informacyjnego uczelni.

Biblioteki szkół wy�szych wchodz� w skład struktury organizacyjnej uczelni. Powoływane do �ycia przez uczelnie wy�sze, zgodnie z potrzebami szkoły posiadaj� okre�lony zakres powinno�ci. Działaj�c w oparciu o statut uczelni, posiadaj� jednocze�nie własny regulamin. W pierwszej kolejno�ci maj� za zadanie słu�y� pracownikom nauki i studentom, wspieraj�c procesy naukowe, badawcze, dydaktyczne i edukacyjne. W drugiej kolejno�ci – jako biblioteki publiczne – s� dost�pne tak�e dla innych u�ytkowników. Misj� biblioteki akademickiej jest wi�c sprostanie rosn�cemu zapotrzebowaniu na informacj� i wiedz� wszystkich kategorii jej u�ytkowników, a zasadniczym celem wspomaganie nauki i dydaktyki poprzez gromadzenie, przetwarzanie i udost�pnianie pierwotnych i wtórnych �ródeł informacji niezb�dnych dla podstawowych grup odbiorców: pracowników naukowych i studentów. 1

Biblioteki uczelniane wypełniaj� swoj� funkcj� dostarczaj�c odpowiednich �ródeł i tworz�c warsztat biblioteczny dla potrzeb u�ytkowników i dlatego ksi�gozbiór biblioteki powinien charakteryzowa� si� jak najwi�kszym stopniem kompletno�ci w zakresie tematycznym wyznaczonym przez profil obsługiwanej uczelni.2 Ponadto, ci�głej zmianie ulegaj� potrzeby, wymagania i oczekiwania u�ytkowników wobec bibliotek. Corocznie napływaj� nowi studenci ko�cz�cy ró�ne szkoły i wywodz�cy si� z ró�nych �rodowisk, a zmieniaj�ce si� warunki socjalne i ekonomiczne maj� du�y wpływ na postrzeganie przez nich usług bibliotecznych i zmian� oczekiwa� wobec biblioteki.3

Czytelnicy odwiedzaj�cy biblioteki oczekuj� pomocy i cho� wszyscy pragn� by� obsłu�eni dobrze, to ich oczekiwania s� zró�nicowane. Czego innego oczekuje pracownik naukowy, prowadz�cy badania specjalistyczne, a czego innego student. Równie� w�ród studentów te oczekiwania s� ró�ne – w zale�no�ci od tego, czy ucz� si� na studiach dziennych, zaocznych, wieczorowych, czy mieszkaj� w pobli�u uczelni, czy s� przyjezdni.

Sprostanie wszystkim wymogom i oczekiwaniom u�ytkowników nale�y do niełatwych zada� współczesnych bibliotek. Wydaje si�, �e mo�na temu zaradzi� jedynie poprzez dokładn� ich znajomo��.

System biblioteczno-informacyjny Politechniki Cz�stochowskiej tworzy Biblioteka Główna wraz z trzema bibliotekami wydziałowymi: Wydziału Elektrycznego, Wydziału In�ynierii Procesowej, Materiałowej i Fizyki Stosowanej, Wydziału Zarz�dzania oraz biblioteki zakładowe pozostałych wydziałów. Nadzór nad ksi�gozbiorem i pracownikami bibliotek wydziałowych sprawuje Biblioteka Główna. 1 Sokołowska-Gogut A.: Zarz�dzanie zmianami w bibliotece akademickiej. [W:] Wdra�anie nowoczesnych technik zarz�dzania w instytucjach non-profit na przykładzie biblioteki akademickiej (Kraków, 28-30 wrze�nia 1998) : materiały z konferencji. Kraków 1998, s. 22. 2 Serafin M.: Biblioteka akademicka w �wietle obowi�zuj�cego prawa. „Biuletyn EBIB”. 2004 nr 2 (53) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2004/53/serafin.php. 3 Kosik T.: Okre�lanie potrzeb czytelników i ocena stopnia ich realizacji w Bibliotece Głównej Akademii Medycznej w Bydgoszczy. [W:] Czytelnik czy klient?: ogólnopolska konferencja bibliotekarzy (Biblioteka Główna UMK, Toru� 4-6 grudnia 2003) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/torun/kosik.php.

Oczekiwania studentów w zmieniaj�cych si� bibliotekach… 155

U�ytkownikami Biblioteki Głównej s� przede wszystkim studenci i kadra naukowo-dydaktyczna Politechniki Cz�stochowskiej. Z zasobów Biblioteki korzystaj� równie� m.in. uczniowie szkół �rednich, nauczyciele i kadra in�ynierska miasta i okolic.

Biblioteki wydziałowe słu�� przede wszystkim studentom i pracownikom wydziału macierzystego i pełni� wa�n� rol� w całej strukturze akademickiej. B�d�c cz��ci� systemu informacyjnego uczelni stanowi� dla swych u�ytkowników baz� informacyjn� o tematyce �ci�le zwi�zanej z profilem obsługiwanego wydziału. Podstawowym zadaniem bibliotek wydziałowych jest zapewnienie u�ytkownikom mo�liwo�ci jak najszybszego dotarcia do poszukiwanych informacji. Z my�l� o czytelnikach prowadzona jest odpowiednia polityka gromadzenia zbiorów, planowane dogodne godziny otwarcia bibliotek, projektowane usługi i tak organizowana praca, aby jak najlepiej im słu�y�.4

Opinia o funkcjonowaniu biblioteki bierze si� z jako�ci oferowanych przez ni� usług, dlatego nale�y pami�ta�, �e dobra biblioteka to taka, która dobrze realizuje usługi, a tym samym spełnia oczekiwania u�ytkowników i jest wobec nich przyjazna5.

Przeprowadzone badania ankietowe pozwoliły na ustalenie opinii na temat funkcjonowania trzech bibliotek wydziałowych.

2. Omówienie wyników ankiety Punktem wyj�cia bada� ankietowych była próba odpowiedzi na

pytanie: Czy i w jakim stopniu s� zaspokajane oczekiwania u�ytkowników bibliotek wydziałowych Politechniki Cz�stochowskiej? W szczególno�ci celem przeprowadzonej ankiety była ch�� poznania opinii u�ytkowników na temat pracy personelu, zasobów tych bibliotek i dost�pno�ci do nich, mo�liwo�ci ich przeszukiwania oraz poznanie powodów, dla których u�ytkownicy korzystaj� z bibliotek wydziałowych.

Pocz�tkowo ankiet� zamierzano przeprowadzi� jedynie w�ród studentów, jako dominuj�cych u�ytkowników bibliotek wydziałowych. Ankieta spotkała si� jednak z du�ym zainteresowaniem ze strony pracowników naukowo-dydaktycznych. W rezultacie badaniami obj�to zarówno studentów, jak i pracowników naukowo-dydaktycznych korzystaj�cych ze zbiorów trzech bibliotek wydziałowych: Biblioteki Wydziału Zarz�dzania, Biblioteki Wydziału In�ynierii Procesowej, Materiałowej i Fizyki Stosowanej oraz Biblioteki Wydziału Elektrycznego. W sumie rozdano 150 ankiet 120 studentom i 30 pracownikom. Wróciły 134 prawidłowo wypełnione kwestionariusze – 112 od studentów i 22 od pracowników.

4 Po�nik A.: Badanie potrzeb u�ytkowników bibliotek akademickich na przykładzie Biblioteki Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie. [W:] Czytelnik czy klient?: ogólnopolska konferencja bibliotekarzy (Biblioteka Główna UMK, Toru� 4-6 grudnia 2003) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/torun/posnik.php. 5 Tam�e.


Na pierwsze pytanie ankiety - czy personel biblioteki wydziałowej spełnia oczekiwania czytelników w zakresie �wiadczonych usług - wszyscy ankietowani studenci i pracownicy wskazali odpowied� „tak”. Tak dobra ocena wystawiona pracownikom wydaje si� by� bardzo wa�na, poniewa� opinia o bibliotekarzach kształtuje ogólny wizerunek biblioteki.

W ostatnich latach w ka�dej z bibliotek wydziałowych zaszły jakie� zmiany. We wszystkich studenci mog� korzysta� z sieci internetowej, przeszukiwa� komputerowy katalog Biblioteki Głównej Politechniki Cz�stochowskiej i rezerwowa� ksi��ki. Ponadto opcje wyszukiwania katalogu komputerowego zostały dostosowane do u�ytkowników bibliotek wydziałowych tak, aby mogli przeszukiwa� tylko zasoby własnej biblioteki. Dodatkowo biblioteka Wydziału Zarz�dzania zmieniła pomieszczenie na wi�ksze w nowo wybudowanym budynku.

Zamierzano pozna� opini� u�ytkowników na temat wprowadzonych zmian i tym samym upewni� si�, �e wszelkie działania modernizacyjne w bibliotekach wydziałowych s� celowe, zauwa�ane i doceniane przez u�ytkowników.

Wszyscy ankietowani, zarówno pracownicy jak i studenci (100% odpowiedzi), wypowiedzieli si�, �e zmiany jakie zostały przeprowadzone, to zmiany w kierunku pozytywnym, a tym samym potwierdzili i docenili ogromne wysiłki i wkład pracy bibliotekarzy.

Kolejne pytanie kwestionariusza dotyczyło liczby komputerów w bibliotekach wydziałowych. Czy ilo�� komputerów jest wystarczaj�ca? Odpowiedzi na to pytanie ilustruje wykres nr 1.

Wykres 1. Komputery w czytelni wydziałowej

0102030405060708090

100

studenci pracownicy

tak

nie



Z uzyskanych odpowiedzi na kolejne pytanie ankiety – czy ilo�� komputerów w czytelni wydziałowej jest wystarczaj�ca (wykres 1) wynika, �e ilo�� komputerów z mo�liwo�ci� dost�pu do Internetu nie jest wystarczaj�ca.. Według 99 ankietowanych studentów (ok. 88%), ta ilo�� nie jest zadowalaj�ca. Tylko 13 osób (ok. 11% ) uznała, �e ilo�� komputerów jest wystarczaj�ca. Je�eli chodzi o pracowników, to dla 14 z nich (ok. 64% badanych) obecna ilo�� jest wystarczaj�ca, 8 pracowników (ok. 37%) uwa�a, �e jest to jednak za mało. U�ytkownik oczekuje wi�c, �e przychodz�c do biblioteki wydziałowej uzyska natychmiastowy dost�p do wszystkich mo�liwych �ródeł informacji, w tym tak�e do �ródeł elektronicznych, ograniczenia sprz�towe stoj� jednak na przeszkodzie w spełnieniu tych oczekiwa�. Przed bibliotekami wydziałowymi staje wi�c wyzwanie – udost�pnienie wi�kszej ilo�ci stanowisk komputerowych.

Wykres 2. Trudno�ci z wyszukiwaniem informacji w katalogu komputerowym

0102030405060

studenci pracownicy

tak

raczej tak

nie

raczej nie

ródło: Opracowanie własne Interesuj�ce wyniki przyniosło kolejne pytanie ankiety, dotycz�ce

trudno�ci w korzystaniu z katalogu komputerowego (wykres 2). Okazało si�, �e �adnych lub prawie �adnych trudno�ci z wyszukiwaniem informacji w katalogu komputerowym nie mieli studenci. Odpowiedzi „nie” udzieliło 57 studentów (ok. 51%) lub „raczej nie” 42 osoby (ok. 37 %). Tylko 8 studentów (ok. 7% badanych) miało trudno�ci. Mo�na wi�c przypuszcza�, �e jest to wymierna korzy�� z prowadzonych szkole� bibliotecznych dla studentów. Tak wi�c mo�na s�dzi�, �e korzystanie z elektronicznych �ródeł informacji jakim w tym przypadku jest katalog nie sprawia studentom problemów i jest dla nich ułatwieniem.

Natomiast pewne problemy z wyszukiwaniem informacji w katalogu komputerowym mieli pracownicy (odpowied� tak - 13,64%, raczej tak –22,72%). Tu przyczyn� mo�e by� nie wystarczaj�ca ilo�� szkole� skierowanych do kadry naukowo-dydaktycznej.


Wykres 3. Ocena dost�pu do poszukiwanych informacji poprzez elektroniczne �ródła

0102030405060708090

studenci pracownicy

bardzo dobry

dobry

dostateczny

niedostatecznynie mam zdania


Informacja elektroniczna wpisała si� ju� na stałe w funkcje biblioteki i stała si� wa�nym elementem w działalno�ci biblioteki, tak�e wydziałowej. Ten rodzaj informacji postrzegany jest przez u�ytkowników jako najbardziej aktualny, a równocze�nie w dobie informatyzacji - podstawowy. St�d wa�na ocena dost�pu do elektronicznych �ródeł informacji, zawarta w ankiecie w kolejnym pytaniu (wykres 3). Dost�p ten oceniany jest przez 85 osób (co stanowi ok. 76% ankietowanych) jako dobry – przez 15 osób (ok. 14%) ankietowanych studentów, dostatecznie – 8 osób ( ok. 7 %,) a niedostatecznie – 4 osoby (co stanowi ok. 3%).

Je�eli chodzi o opinie pracowników, bardzo dobrze oceniło go 3 pracowników (ok. 14% badanych), dobrze – 12 osób (ok. 55%), a za dostateczny uznało – 7 osób (ok. 32%). Oceny niedostatecznej nie wystawił �aden z ankietowanych pracowników.

Kolejnym punktem ankiety było pytanie dotycz�ce powodów, dla których czytelnicy korzystaj� z bibliotek wydziałowych. W tym pytaniu czytelnicy mieli mo�liwo�� podania kilku odpowiedzi. Badania potwierdziły przypuszczenia bibliotekarzy, i� najcz�stszym powodem korzystania z zasobów bibliotek wydziałowych jest szybszy dost�p do ksi��ek i czasopism – 85 studentów wskazało t� odpowied�. Biblioteki wydziałowe daj� wi�c mo�liwo�� zminimalizowania czasu oczekiwania u�ytkownika na poszukiwan� przez niego informacj� ze wzgl�du na usytuowanie biblioteki na terenie wydziału 6. W dalszej kolejno�ci ankietowani wskazywali

6 Smoderek A., Trojanowski J.: Koncepcja zmiany kwalifikacji: „czytelnik-klient biblioteki” w aspekcie zmieniaj�cych si� standardów zachowa� u�ytkownika biblioteki akademickiej XXI wieku. [W:] Współpraca


na fachow� pomoc w poszukiwaniu potrzebnych materiałów - 30 osób, 23 osoby wskazało na aktualny ksi�gozbiór, a mo�liwo�� skorzystania z sieci internetowej – 17 osób.

Podobnie odpowiadali ankietowani pracownicy naukowo-dydaktyczni. Dla wszystkich 22 ankietowanych pracowników wa�ny jest szybszy dost�p do informacji, w dalszej kolejno�ci (15 osób) wskazywano na aktualny ksi�gozbiór, nast�pnie fachow� pomoc (10 osób). Tylko 6 osób wskazało na mo�liwo�� skorzystania z sieci Internetowej, by� mo�e dlatego, �e ka�dy z pracowników naukowo-dydaktycznych ma taki dost�p w swoim instytucie lub katedrze.

Wykres 4. Dost�p do ksi�gozbioru w czytelni wydziałowej

0

5

10

15

20

25

30

35

40

studenci pracownicy

aktualny sposób udost�pniania

wolny dost�p do ksi�gozbioruposzeregowanego wg działów

nie ma znaczenia

wolny dost�p do całegoksi�gozbioru


W ostatnim pytaniu (wykres 4) zapytano o mo�liwo�ci dost�pu do ksi�gozbioru w bibliotekach wydziałowych. Ksi��ki, z których czytelnicy korzystaj� najcz��ciej, uszeregowane s� według działów, natomiast pozostała cz�� ksi�gozbioru - według sygnatur, w tym tak�e zbiory audiowizualne. Wła�ciwa organizacja ksi�gozbioru w bibliotekach wydziałowych pozwala w sposób kompleksowy zaspokoi� potrzeby informacyjne u�ytkowników.

Dla 39 ankietowanych studentów (ok. 33%) aktualny sposób udost�pniania ksi�gozbioru jest najlepszy, 16 osób (ok.15% badanych) opowiedziało si� za wolnym dost�pem do ksi�gozbioru uszeregowanego według działów. Dla 37 studentów (ok. 34%) nie ma to znaczenia, a 20 osób (ok. 18%) �yczyłaby sobie wolny dost�p do całego ksi�gozbioru.

Je�li chodzi o pracowników, to 9 osób (ok. 41% ankietowanych) opowiedziało si� za aktualnym dost�pem do zasobów, 2 osoby (ok. 9%)

bibliotek naukowych w zakresie obsługi u�ytkowników (Warszawa 23-24 wrze�nia 2002) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/pw/referaty/ASmoderek_JTrojanowski.pdf.


wolałoby wolny dost�p do ksi�gozbioru działowego, a 4 osoby (czyli ok. 18%) wolny dost�p do cało�ci ksi�gozbioru. Dla 7 ankietowanych pracowników (ok. 31%) nie ma to znaczenia.

Badania ankietowe potwierdziły pozytywn� ocen� otwartego dost�pu do ksi�gozbioru, który jest wprowadzony w ka�dej z bibliotek wydziałowych.

3. Podsumowanie Punktem odniesienia ka�dej biblioteki, w tym tak�e wydziałowej, s�

potrzeby i oczekiwania jej u�ytkowników. Tak wi�c, aby ka�da biblioteka mogła spełnia� swoje zadania wła�ciwie, istotne jest dostosowanie si� do potrzeb u�ytkownika. Coraz cz��ciej czytelnik przychodz�c do biblioteki chce uzyska� gotow� odpowied�, zwykle jest to spowodowane brakiem czasu na samodzielne szukanie �ródeł informacji. Oznacza to, �e u�ytkownik oczekuje uzyskania od bibliotekarza ju� gotowej informacji, a nie �ródła gdzie tak� informacj� mo�e znale��. Bibliotekarz musi tym wymaganiom sprosta�.

Główn� potrzeb� czytelników bibliotek wydziałowych jest szybki i łatwy dost�p do zbiorów, nie tylko ksi��ek i czasopism, ale tak�e do internetowych baz danych. Rozwój technik informatycznych stał si� dla u�ytkowników niezb�dnym elementem w poszukiwaniu informacji. Jak wynika z rozmów z czytelnikami, które s� tak�e �ródłem informacji o potrzebach u�ytkowników, czytelnicy chcieliby mie� dost�p do sieci internetowej drog� radiow� na terenie biblioteki wydziałowej. S� tak�e zainteresowani prac� na własnym sprz�cie komputerowym podł�czonym do stałego ł�cza internetowego w bibliotece.

U�ytkownicy wymagaj�, aby biblioteki wydziałowe były dobrze wyposa�onym centrum informacyjnym, gdzie szybko mo�na znale�� poszukiwan� informacj�, ograniczaj�c czas na jej uzyskanie do minimum. Rosn� ich wymagania co do narz�dzi wyszukiwawczych.

Jednak najlepiej wyposa�ona biblioteka nie jest w stanie sama zaspokoi� wszystkich potrzeb czytelników korzystaj�cych z jej zasobów. Rozwój technik informacyjnych, wzrost kosztów zakupu ksi��ek i czasopism powoduj�, �e mimo najwi�kszych stara� bibliotekarzy nie na mo�liwo�ci spełnienia wszystkich oczekiwa� czytelników.


Bibliografia [1] Borowicz R.: Plany �yciowe młodzie�y - zagadnienia metodologiczne. „Studia

Socjologiczne”. 1980 nr 4. [2] Bugiel J.: Oczekiwania studentów wobec uczelni technicznej. [W:] Pierwszy rok studiów

w Uczelni Technicznej. Wydaw. Eureka, Kraków 1996. [3] Haber L.H.: Czego oczekuj� studenci od �rodowiska akademickiego. Kraków 1994. [4] Kosik T.: Okre�lanie potrzeb czytelników i ocena stopnia ich realizacji w Bibliotece

Głównej Akademii Medycznej w Bydgoszczy. [W:] Czytelnik czy klient? (Toru� 4-6 grudnia 2003 roku): materiały konferencyjne [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/torun/kosik.php [odczyt 29.03.2005].

[5] Mocydlarz M.: Oczekiwania, rola i szkolenia bibliotekarzy i u�ytkowników w dobie biblioteki cyfrowej, rozdz. II. „Biuletyn Porozumienia Biblioteka z Horyzontem”. 2000 nr 2.

[6] Od biblioteki do mediateki - koncepcje unowocze�nienia. [W:] Media i edukacja. Pozna� 1998.

[7] Po�nik A.: Badanie potrzeb u�ytkowników bibliotek akademickich na przykładzie Biblioteki Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie. [W:] Czytelnik czy klient?: ogólnopolska konferencja bibliotekarzy (Biblioteka UMK, Toru� 04-06.12.2003) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/torun/posnik.php [odczyt 29.03.2005].

[8] Serafin M.: Biblioteka akademicka w �wietle obowi�zuj�cego prawa. „Biuletyn EBIB”. 2004 nr 2 (53) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2004/53/serafin.php [odczyt 29.03.2005].

[9] Sokołowska-Gogut A.: Zarz�dzanie zmianami w bibliotece akademickiej. [W:] Wdra�anie nowoczesnych technik zarz�dzania w instytucjach non-profit na przykładzie biblioteki akademickiej (Kraków 28-30 wrze�nia 1998): materiały z konferencji. Kraków 1998.

[10] Smoderek A. , Trojanowski J.: Koncepcja zmiany kwalifikacji: „czytelnik-klient biblioteki” w aspekcie zmieniaj�cych si� standardów zachowa� u�ytkownika biblioteki akademickiej XXI wieku. [W:] Współpraca bibliotek naukowych w zakresie obsługi u�ytkowników (Warszawa 23-24 wrze�nia 2002): materiały konferencyjne [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/pw/referaty/ASmoderek_JTrojanowski.pdf.

[11] Wizja polskiego bibliotekarstwa edukacyjnego w zjednoczonej Europie (Bytom 27.03.2003 r.): materiały konferencyjne. Bytom 2004.

[12] Wojciechowski J.: Praca z u�ytkownikiem w bibliotece. Wydaw. SBP, Warszawa 2000. [13] Wojciechowski J.: Bibliotekarstwo: kontynuacje i zmiany. Wydaw. UJ, Kraków 1996. [14] Wojciechowski J.: Organizacja i zarz�dzanie w bibliotekach. PWN. PWN, Warszawa,

Kraków 1997. [15] Zybert E. B.: Kultura organizacyjna w bibliotekach: nowe i stare idee w zarz�dzaniu

bibliotek�. Wydaw. SBP, Warszawa 2004.


Ewa Piotrowska, Renata M. Zaj�c Akademia Pedagogiczna w Krakowie Biblioteka Główna [email protected]

Jako�� usług w Oddziale Informacji Naukowej Biblioteki Głównej Akademii Pedagogicznej w Krakowie:

komunikat z bada� Quality of services in Information Department of the Main

Library of Pedagogical University in Cracow: research report

Abstrakt Artykuł przedstawia wysiłki podejmowane w ostatnich latach przez Oddział Informacji Naukowej Akademii Pedagogicznej w Krakowie w celu nawi�zania wła�ciwych relacji ze społeczno�ci� u�ytkowników w kontek�cie nowych technologii informacyjnych. Opisano niektóre metody pomocne w budowaniu pozytywnego wizerunku biblioteki. Szczególn� uwag� zwrócono na satysfakcj� klienta. Po kilku latach wprowadzania technologii komputerowych przebadano naszych u�ytkowników. Głównym celem badania ankietowego było wskazanie czynników wpływaj�cych na opinie klientów na temat u�yteczno�ci usług oferowanych przez Oddział Informacji. Ankieta pokazuje preferencje i oczekiwania respondentów dotycz�ce informacji. Wyniki b�d� przydatne w procesie modyfikacji działa� podejmowanych w naszym Oddziale. Odpowiedzi w wi�kszo�ci s� pozytywne, ale to nie oznacza, �e nie b�d� czynione kolejne wysiłki w celu podniesienia jako�ci usług. W przyszło�ci podobne badania b�d� kontynuowane.

Słowa kluczowe jako�� usług informacyjnych; poziom satysfakcji klienta; public relations w bibliotekach; działalno�� informacyjna bibliotek

Abstract The article evaluates the efforts made by the Information Department of the Main Library of Pedagogical University in Cracow in recent years in order to establish appropriate relations with the community of users within the new information technology context. Some methods aimed at building a positive image of the library are described. The stress is particularly laid on the role of customers' satisfaction. After a few years of computer technology implementation we have surveyed our users. The main goal of this research was to present factors, which influence the customers' opinions about the usefulness of services offered by the Information Department. The survey shows the respondents' preferences and expectations concerning the information content. Its findings will be used in the process of modification of certain activities conducted by our Department. The answers are generally positive but it doesn't mean that no efforts should be made in this field. In the future similar research will be conducted.

Key words quality of information services; level of customer satisfaction; public relations in libraries; informational activities of libraries

W bibliotece naukowej jednym z najistotniejszych zada� jest

zaspokajanie potrzeb informacyjnych klientów, którzy staj� si� podmiotem jej działa�. Biblioteki coraz cz��ciej przyjmuj� strategi� marketingow�, czyli nastawion� na klienta maj�c �wiadomo��, �e bez czytelników nie b�dzie

Jako�� usług w Oddziale Informacji Naukowej BGAP w Krakowie 163

biblioteki. Nastawienie marketingowe to integracja trzech elementów: jako�ci, obsługi klienta i marketingu. O jako�ci usług biblioteki �wiadczy poziom satysfakcji (zadowolenia) u�ytkowników. Jest wiele definicji jako�ci. The British Standards Institution (BSI) definiuje jako�� jako: ogół cech i charakterystyk produktu lub usługi, maj�cych wpływ na jego zdolno�� zaspokojenia okre�lonych lub implikowanych potrzeb [4]. W bibliotece jako�� usługi jest okre�lana poprzez niezawodno��, szybko�� jej zapewniania, kompetencje personelu i indywidualne podej�cie do obsługi ka�dego klienta [2]. Zadowolenie u�ytkownika to stan psychiczny, w którym u�ytkownik znajduje si� w czasie korzystania z usługi bibliotecznej, ale równie� emocje, które s� pó�niej zwi�zane ze wspomnieniem wizyty w bibliotece, a co za tym idzie nastawienie do instytucji jako cało�ci. Usatysfakcjonowani u�ytkownicy okazuj� lojalno�� oraz informuj� innych potencjalnych klientów o zaletach biblioteki i pot�guj� pozytywny wizerunek w �rodowisku lokalnym. W Oddziale Informacji Naukowej podj�li�my prób� zbadania jako�ci oferowanych usług z perspektywy u�ytkowników naszej biblioteki.

W ci�gu ostatnich dziesi�ciu lat w Bibliotece Głównej Akademii Pedagogicznej nast�piło wiele zmian zwi�zanych z komputeryzacj� opracowania zbiorów, udost�pniania oraz wyszukiwania informacji. W bibliotece działa zintegrowany system Virtua. Ponadto Oddział Informacji Naukowej stworzył w Internecie serwis informacyjny z dziedziny pedagogiki i psychologii oraz szereg innych nowych usług informacyjnych (m. in. oparta na zbiorach naszej biblioteki komputerowa baza danych z zakresu pedagogiki i literatury oraz zamieszczona od 2001 r. na stronie WWW Biblioteki Głównej AP bibliografia dorobku pi�mienniczego pracowników naszej uczelni i katalog prac doktorskich). Na obowi�zkowych szkoleniach bibliotecznych zach�camy studentów, by rozpoczynali wyszukiwanie informacji w bibliotece od kontaktu z Oddziałem Informacji Naukowej. Równocze�nie prowadzimy tak�e szkolenia dla pracowników naukowych zwi�zane z posługiwaniem si� elektronicznymi �ródłami informacji naukowej. Po kilku latach funkcjonowania nowych �ródeł informacyjnych postanowili�my sprawdzi� ich przydatno�� i stopie� wykorzystania, a tak�e poziom zadowolenia u�ytkowników z usług informacyjnych oferowanych całej społeczno�ci internetowej. Badania ankietowe, które chcemy w przyszło�ci regularnie powtarza�, maj� nam pomóc w doskonaleniu systemu jako�ci usług oraz wyznaczy� nast�pne kroki w zacie�nianiu współpracy z u�ytkownikami informacji naukowej.

Ankiet� przeprowadzono od listopada 2004 do stycznia 2005 roku. Formularz umieszczono na stronach WWW Biblioteki Głównej AP oraz rozdawano w Oddziale Informacji Naukowej.

Pytania miały w wi�kszo�ci form� zamkni�t�, badani odpowiadaj�c na pytanie wybierali opcje: zdecydowanie tak, tak, nie mam zdania, nie, zdecydowanie nie.

Ewa Piotrowska, Renata Zaj�c 164

Wykres 1. Respondenci

W dwóch pytaniach były do wyboru odpowiedzi tak lub nie. Przy

niektórych zapytaniach badani mogli umie�ci� swoje propozycje ewentualnych zmian.

W badaniach wzi�ło udział 109 osób (w tym 82 ankiety wypełnione zostały poprzez Internet), z czego 86 badanych było studentami, 8 – pracownikami naukowymi, 1 – doktorantem AP, 8 – nauczycielami, 6 – inne osoby.

Na pytanie 2 o zadowolenie z godzin otwarcia OIN przewa�aj�ca wi�kszo�� (63% osób) odpowiedziało twierdz�co, 14% – zdecydowanie tak, 15% osób nie miało zdania, a tylko 8% osób nie było zadowolonych.

Wykres 2. Pytanie 2

Pytanie 2

zdecydowanie tak14%

tak63%

nie mam zdania15%

nie8%

zdecydowanie nie0%

Kolejne pytanie – 3 dotyczyło zadowolenia ze sposobu informowania o usługach �wiadczonych przez OIN i tu równie� 46% ankietowanych osób odpowiedziała tak, 17% – zdecydowanie tak, 26% badanych nie miało zdania, a 11% odpowiedziało negatywnie.

Nasi respondenci

pracownicy AP7%

doktoranci AP1%

nauczyciele7%

inni u�ytkownicy6%

studenci79%


Wykres 3. Pytanie 3

Pytanie 3

zdecydowanie

tak

17%

tak

46%

nie mam zdania

26%

nie

11%

zdecydowanie

nie

0%

Zapytanie 4 - o przydatno�� szkole� bibliotecznych dotycz�cych wyszukiwania informacji w katalogach i komputerowych bazach danych przyniosło w wi�kszo�ci odpowiedzi pozytywne: 42% osób odpowiedziało zdecydowanie tak, 45% – tak, tylko 6% osób nie miało zdania, 6% było przeciw, a jedna osoba odpowiedziała, �e szkolenia s� zdecydowanie nieprzydatne.

Wykres 4. Pytanie 4

Pytanie 4

zdecydowanie tak42%

tak45%

nie mam zdania6%

nie6%

zdecydowanie nie1%

W nast�pnym pytaniu (5) chcieli�my si� dowiedzie�, czy internetowa strona biblioteki zawiera wystarczaj�ce informacje o zasobach i usługach biblioteki. 17% osób odpowiedziało zdecydowanie twierdz�co, znów wi�kszo��, bo a� 60% odpowiedziało tak, 8% badanych nie miało zdania, dla 13% osób strona WWW nie zawierała wystarczaj�cych informacji, a 2% ankietowanych było zdecydowanie niezadowolonych.

Dwa kolejne pytania dotyczyły stworzonych stosunkowo niedawno


Wykres 5. Pytanie 5

�ródeł informacyjnych i wykazały, �e mimo ich promocji wiele osób jeszcze ich nie zna. Na pytanie 6. czy osoba korzysta z „Serwisu informacyjnego OIN”, zamieszczonego na stronie domowej Biblioteki Głównej AP 54% badanych odpowiedziało twierdz�co, 46% - negatywnie. Z bibliografii dorobku pi�mienniczego pracowników AP, zamieszczonej na stronie WWW BG AP korzystało 41% osób, pozostałe 59% osoby odpowiedziały negatywnie(pytanie 7).

Na pytanie o łatwo�� w obsłudze naszego katalogu komputerowego (pytanie 8) zdecydowana wi�kszo�� (59%) dała odpowied� tak, 22% – zdecydowanie tak, 7% nie miało zdania, dla 9% ankietowanych katalog nie jest łatwy i przyjazny w obsłudze, a 3% odpowiedziało – zdecydowanie nie.

Wykres 6. Pytanie 8

Pytanie 8

zdecydowanie tak22%

tak59%

nie mam zdania7%

nie9%

zdecydowanie nie3%

Kolejne pytanie (9) - czy nale�y zwi�kszy� liczb� stanowisk komputerowych do korzystania z katalogu AP i Internetu przyniosło odpowiedzi głównie pozytywne. 45% uwa�a zdecydowanie, �e nale�y zwi�kszy� liczb� stanowisk, 39% ankietowanych odpowiedziało tak, 12% nie

Pytanie 5

zdecydowanie tak17%

tak60%

nie mam zdania8%

nie13%

zdecydowanie nie2%


miało zdania, a tylko 4% badanych uwa�a, �e mamy wystarczaj�c� liczb� stanowisk komputerowych.

Wykres 7. Pytanie 9

Pytanie 9

zdecydowanie tak45%

tak39%

nie mam zdania12%

nie4%

zdecydowanie nie0%

W dwóch ostatnich zapytaniach chcieli�my dowiedzie� si�, jak

odbieraj� nas czytelnicy. Zdecydowanie zadowolonych z kultury obsługi w OIN (pytanie 10) było 36% badanych, zadowolonych – 47%, 10% nie miało zdania, ale zdarzyły si� te� odpowiedzi negatywne: niezadowolonych z kultury obsługi było 5% osób, a zdecydowanie niezadowolonych – 2%

Wykres 8. Pytanie 10

Pytanie 10

zdecydowanie tak36%

tak47%

nie mam zdania10%

nie5%

zdecydowanie nie2%

Zdecydowanie pozytywnie oceniło kompetencje i pomoc personelu w obsłudze u�ytkowników 28% badanych, pozytywnie – 56% badanych, 15% nie miało zdania, a 1% ocenił nas negatywnie (pytanie 11).


Wykres 9. Pytanie 11

Pytanie 11

zdecydowanie tak28%

tak56%

nie mam zdania15%

nie1%

zdecydowanie nie0%

Badani przekazali nam te� wiele cennych uwag i propozycji zmian. U�ytkownicy mieli kłopoty z korzystaniem z katalogu komputerowego, skar�yli si� na niewystarczaj�c� liczb� pozycji ksi��kowych w bibliotece, brak dost�pu do elektronicznych czasopism (biblioteka posiada tylko dost�p do bazy EBSCO).

Podsumowuj�c, przebadane osoby w wi�kszo�ci pozytywnie oceniły nasz� prac�. Wydaje si�, �e godziny pracy naszego Oddziału spełniaj� oczekiwania u�ytkowników (ju� po zako�czeniu bada� ankietowych wydłu�ono jeszcze czas pracy całej biblioteki w soboty o godzin�). Sposoby informowania o usługach OIN oraz informacje zawarte na redagowanej przez nasz Oddział stronie domowej biblioteki te� oceniono raczej jako wystarczaj�ce, ale my w dalszym ci�gu szukamy nowych form promocji naszej pracy. Wypowiedziano si� zdecydowanie za przydatno�ci� obowi�zkowych szkole� bibliotecznych, które w zało�eniu maj� ułatwi� u�ytkownikom korzystanie z zasobów naszej biblioteki. Oprócz szkole� dla studentów pierwszych lat codziennie pomagamy naszym czytelnikom w wyszukiwaniu informacji, poszukuj�c literatury w krajowych i zagranicznych bazach danych, wyja�niaj�c zasady funkcjonowania Internetu itp.

Jak wykazała ankieta, jeszcze wi�ksz� uwag� musimy po�wi�ci� promocji naszego „Serwisu informacyjnego OIN”, który z zało�enia ma ułatwi� u�ytkownikom wyszukiwanie cennych �ródeł z pedagogiki i psychologii znajduj�cych si� w Internecie. Przy ogromnej ilo�ci informacji zgromadzonej w sieci wa�ne jest, by u�ytkownicy trafiali do informacji odpowiednio wyselekcjonowanych i sprawdzonych pod wzgl�dem merytorycznym, co staramy si� robi�, wyszukuj�c do naszego serwisu tylko strony godne polecenia, a tak�e sami tworz�c umieszczane w serwisie zestawienia bibliograficzne z zakresu pedagogiki i nauk pokrewnych. Na wi�ksz� uwag� czytelników zasługuje te� bibliografia dorobku pi�mienniczego pracowników AP, któr� zna mniej ni� połowa badanych. Link do komputerowej bibliografii umie�cili�my


na stronie domowej Uczelni, informujemy te� o niej studentów odwiedzaj�cych nasz Oddział.

Mimo zdecydowanie pozytywnych uwag na temat łatwo�ci korzystania z naszego katalogu komputerowego zdarzaj� si� te� u�ytkownicy maj�cy kłopoty z jego obsług�. Jeste�my do dyspozycji naszych czytelników, pełni�c dy�ury przy terminalach i wyja�niaj�c na bie��co wszystkie w�tpliwo�ci, których wci�� jednak, mimo szkole� bibliotecznych, nie brakuje. Wynika to jeszcze cz�sto z niepełnej znajomo�ci obsługi komputera, a tak�e z szybkich zmian, jakie nieustannie dokonuj� si� w samym systemie bibliotecznym.

Tak, jak oczekiwali�my, czytelnicy licz� te� na wi�ksz� liczb� stanowisk komputerowych, gdy� nie wszyscy dysponuj� dost�pem do Internetu. Ten postulat te� został ju� cz��ciowo spełniony ju� po zako�czenie bada� ankietowych. W styczniu w bibliotece przybyło 8 nowych terminali ze stanowiskami do katalogu komputerowego i Internetu (ogółem 20 stanowisk), a kolejne terminale b�d� udost�pnione w ci�gu 2 najbli�szych miesi�cy.

W planach s� dalsze zakupy nowego sprz�tu komputerowego. Na pytania o kultur� obsługi oraz kompetencje i pomoc personelu Oddziału Informacji Naukowej zdecydowana wi�kszo�� badanych odpowiedziała pozytywnie, ale do refleksji pobudza nas te� kilka odpowiedzi negatywnych.

Kolejne badania ankietowe b�d� przeprowadzone w 2005 roku we wszystkich działach pracuj�cych bezpo�rednio z u�ytkownikami, co w efekcie da nam cało�ciowy obraz poziomu zadowolenia z usług Biblioteki Głównej Akademii Pedagogicznej w Krakowie.

Bibliografia [1] Kubów S.: Jako�� usług w Bibliotece Dolno�l�skiej Szkoły Wy�szej Edukacji we Wrocławiu

w �wietle ankiety. „Biuletyn EBIB”. 2002 nr 3 (32) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2002/32/kubow.php.

[2] Kuczkowski M.: Klient w bibliotece – trudne wyzwanie? [W:] Czytelnik czy klient?: ogólnopolska konferencja bibliotekarzy (Toru� 4-6 grudnia 2003) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/torun/kuczkowski.php.

[3] Wanik K.: Podwy�szanie standardu usług w bibliotece wydziałowej poprzez ankietowanie czytelników. „Biuletyn EBIB”. 2003 nr 4 (44) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2003/44/ankieta.php.

[4] Kemp I. Wildhardt T., red.: Zarz�dzanie bibliotek� : najnowsze kierunki w bibliotekarstwie brytyjskim. Wydaw. SBP, Warszawa 1998.

S e s j a c z w a r t a / S e s s i o n f o u r

��

��


Elzbieta Gabrys-Deutscher Technische Universität Hannover, Germany Technische Informationsbibliothek Die Virtuelle Fachbibliothek Technik ViFaTec [email protected]

Virtuelle Fachbibliothek Technik ViFaTec Wirtualna biblioteka techniczna ViFaTec

Engineering subject gateway ViFaTec Abstrakt Wirtualna biblioteka techniczna ViFaTec (http://www.vifatec.de) powstała w Niemieckiej Bibliotece Narodowej z dziedziny techniki i nauk �cisłych (http://www.tib.uni-hannover.de). Pomysł tego projektu powstał w roku 1998, w kwietniu 2000 wirtualna biblioteka techniczna była ju� dost�pna w Internecie. Podstawowym zadaniem naszej biblioteki wirtualnej jest zredukowanie przeładowania informacj� i ułatwienie in�ynierom korzystania z informacji fachowych poprzez ułatwienie dost�pu do nich. Dostosowanie wyboru �ródeł informacji i sposób ich prezentacji do potrzeb in�ynierów to podstawowe zadania wirtualnej biblioteki technicznej ViFaTec. W celu ułatwienia orientacji biblioteka wirtualna jest zbudowanaz nast�puj�cych modułów: metawyszukiwarka, serwis tematyczny o kontrolowanej jako�ci i specjalistyczna wyszukiwarka internetowa. Metawyszukiwarka literatury technicznej przeszukuje równocze�nie nast�puj�ce bazy danych: TIBORDER katalog German National Library of Science and Technologyz dost�pem do tekstów elektronicznych niemieckich raportów naukowych i mo�liwo�ci� bezpo�redniego zamówienia tekstów, bazy spisów tre�ci czasopism naukowych i materiałów konferencyjnych, wybrane bazy bibliograficzno-abstraktowe, jak np. INSPEC, CEABA . Serwis tematyczny o kontrolowanej jako�ci - ang. subject guide - ułatwia u�ytkownikowi dost�p do �ródeł informacji. W serwisie znajduj� si� wybrane �ródła informacji elektroniczne jak i materiały drukowane o wysokiej jako�ci. U�ytkownik znajdzie tu m.in. bazy bibliograficzno-abstraktowe, fachowe czasopisma, kompendia i leksykony, pakiety programów, faktograficzne bazy danych, katalogi urz�dze� i kalendarze konferencji. Nasza wyszukiwarka internetowa indeksuje strony niemieckich instytutów naukowych z zakresu in�ynierii, szczególnie strony internetowe z opisem ofert usługi, szkolenia, technologie.

Słowa kluczowe portal internetowy; in�ynierowie; informacja techniczna; wyszukiwanie informacji; �ródła informacji; serwis tematyczny

Abstract The basis of the Engineering Subject Gateway ViFaTec (http://www.vifatec.de) is the German National Library of Science and Technology (http://www.tib.uni-hannover.de). The idea of the gateway originates from 1998 and it went online in April 2000.The central aim of our Engineering Subject Gateway is to reduce information overload. Engineers and other people interested in technical matters should get a better use of available information sources by improving accessibility to them. The preparation of information according to the demands of engineers is a core service of ViFaTec: Specific standards, customs, and practices have to be allowed for, not only selecting relevant information resources but also indexing or presenting the content of ViFaTec. There are different modules to use when researching in order to make this clear and easy to handle for the user: meta search engine, subject guide and the specialised search engine. The meta search engine for technical literature offers a simultaneous search and retrieval over a set of databases. Included for the first release are: TIBORDER the online catalog of the German National Library of Science and Technology with a direct online access to full text German research reports and web based document delivery system, Current

Virtuelle Fachbibliothek Technik ViFaTec 173

Contents services journals and conference proceedings and a few periodical index databases hosted by FIZ Technik like INSPEC or CEABA FIZ Technik is an engineering and business information centre. Information in a clear and well-structured form is offered by the subject guide. Only special chosen collections of relevant high quality printed and electronic sources are listed, not single publications or websites like company homepages. Users can find here: periodical index databases, lists of books and journals, important reference books, software, databases with materials properties, product information and conference calendars. Our specialized search engine allows access to the services of all German research institutes in engineering.

Key words Internet portal; engineers; information behaviour; information needs; information sources; resource guide

Das Feld der wissenschaftlichen Information für das Ingenieurwesen ist bekanntermaßen ein sehr komplexes. Die Informationsüberflutung und -zersplitterung sind zwar nicht erst im „Informationszeitalter“ entstanden, allerdings haben sich die Probleme bei der Verbreitung des Internets mit seinen vereinfachten Publikationsmöglichkeiten massiv verstärkt. Nicht nur die Menge, sondern auch die unterschiedliche Qualität der Informationen im Internet stellen den informationssuchenden Ingenieur vor erhebliche Probleme. Das Internet ist eben keine riesige Informationsquelle mit konstanten Qualitätsstandards, sondern ein Kommunikationsmedium. Die in ihm transportierte Information ist genauso gut oder so schlecht wie die an diesem Kommunikationsnetz teilnehmenden Sender. Die Beurteilung der Qualität der Informationen ist hier oft viel schwieriger als im konventionellen Bereich.

Der informationssuchende Ingenieur sieht sich nun mit dieser unübersichtlichen Informationslandschaft konfrontiert. Die Ingenieurtätigkeit ist von stetem Aufgabenwechsel gekennzeichnet, wobei jedes Aufgabengebiet eine breite, oft interdisziplinäre Thematik aufweist. Dies führt dazu, dass Ingenieure oft nicht sicher mit der Terminologie und den vorhandenen Informationsquellen in allen für das Projekt relevanten Ingenieurdisziplinen und Naturwissenschaften sind. Erschwerend kommt hinzu, dass der Informationsbedarf in den fremden Fachgebieten nicht die Grundlagen, sondern hochspezialisiertes Detailwissen betrifft. Ingenieure arbeiten meistens unter hohem Zeitdruck. Dies impliziert die Forderung nach sofortiger Verfügbarkeit der benötigten Informationen, damit das Projekt nicht zum Stillstand kommt. Wichtig ist auch dabei, dass die Informationen, z.B. Werkstoffeigenschaften, korrekt sind. Die Bedeutung der Zuverlässigkeit der Informationen für Ingenieure wird deutlich, wenn man sich das Investitionsvolumen für z.B. eine Chemieanlage vergegenwärtigt. Fehlinformationen zu Stoffdaten bedeuten bei einer verfahrenstechnischen Unternehmung mehr als nur Vergeudung von Arbeitszeit und Kosten eines Laborprojektes.

Ingenieure lernen die Strategien einer Informationssuche oftmals von ihren Hochschullehrern oder Kollegen. Diese Strategien sind leider oft

El�bieta Gabrys-Deutscher 174

ineffektiv und vermitteln falsche Vorstellungen von den Möglichkeiten der Bibliothek und der dort arbeitenden Informationsspezialisten.1

Diese Bestandsaufnahme zeigt deutlich, dass ein kompetenter Vermittler zwischen dem Nutzer, seinem Informationsbedarf und dem „Informationsdschungel“ dringend benötigt wird.

Die Vermittlung eines inhaltlichen Zugangs zu Wissen durch systematische Erschließung gehört schon seit langem zu den bibliothekarischen Aufgaben. Jetzt wird die Aufgabe auf Internetquellen und elektronische Volltexte erweitert. Diese Aufgabe ist alles andere als einfach, denn unübersichtliche Informationslandschaften und Nutzer, welche den eigenen Informationsbedarf unzureichend verbalisieren können, gleichzeitig aber sehr hohe Komforterwartungen bei der Fachinformationssuche haben, erhöhen die Anforderungen an die Informationsvermittler.

Als Deutsche Zentrale Fachbibliothek für Technik und deren Grundlagenwissenschaften stellt sich die TIB2 bereits seit Jahrzehnten erfolgreich ihrer Aufgabe als innovativer und kompetenter Informationsversorger, als Schnittstelle der Wissenschaft zum Wissenschaftler. Auf der Basis ihrer exzellenten Bestände präsentiert sich die TIB heute als eine der weltweit größten Spezialbibliotheken und leistungsfähigsten Dokumentlieferanten ihrer Fachgebiete. Mit der Virtuellen Fachbibliothek Technik3, die seit April 2000 im Netz ist, und der Virtuellen Fachbibliothek Physik4 bieten wir interessierten Fachleuten einen zeitgemäßen Zugang zu fachrelevanten Informationen und Dienstleistungen an5.

1 Kerins G., Madden R., Fulton C.: Information seeking and students studying for professional careers: the cases of engineering and law students in Ireland. “Information Research”. 2004 vol.10, no. 1 [Available at http://InformationR.net/ir/10-1/paper208.html]. 2 http://www.tib.uni-hannover.de/ueber_uns/ 3 http://www.vifatec.de 4 http://www.vifaphys.de 5 beide ViFas sind in das interdisziplinäre Portal vascoda integriert http://www.vascoda.de/


Abb. 1. Homepage der Virtuellen Fachbibliothek Technik

Für die Virtuelle Fachbibliothek Technik sind zwei Merkmale charakteristisch: − Nachweis aller relevanten Informationsformen, nicht nur der Literatur − Nachweis aller relevanten Informationsquellen, unabhängig davon, ob

sie sich im Besitz der Bibliothek befinden oder auf externen Servern gespeichert sind.

Die Suche nach relevanter Fachliteratur ist für den informationssuchenden Nutzer von übergeordneter Bedeutung. Ziel der Metasuche6 ist es, basierend auf den Erkenntnissen aus dem Nutzerverhalten, den Zugriff auf relevante Fachliteratur zu erleichtern, indem eine parallele Recherche in wichtigen Datenbanken ermöglicht wird.

Derzeit sind in die Metasuche 14 bibliographische Datenbanken eingebunden, u.a. − Katalog der TIB mit Büchern und Forschungsberichten − Zeitschriftenaufsätze − Konferenzbeiträge − Elektronische Zeitschriftenaufsätze − E-Prints − kostenpflichtige Datenbanken von FIZ Technik7, wie z.B. INSPEC und

CEABA Die Recherche in der Metasuche und die Kurztitelanzeige sind

kostenfrei. Bei kostenpflichtigen Datenbanken ist eine direkte Durchschaltung auf die bibliographischen Datensätze bei vorhandenen Lizenzen realisiert. TIBORDER- und FIZ Technik-Kunden können sich auch ohne Lizenzen die

6 http://www.tib.uni-hannover.de/digitale_bibliothek/metasuche/ 7 http://www.fiz-technik.de/


einzelnen Datensätze kostenpflichtig anzeigen lassen: Sie authentifizieren sich über eine Login-Seite und erhalten dann die vollständigen bibliographischen Angaben. Vorab werden sie über die entstehenden Kosten für die vollständige Anzeige des Datensatzes informiert. Der Betrag wird über die übliche TIBORDER-Rechnung eingefordert.

Im Anschluss an die Recherche wird der direkte Zugriff auf Volltexte entweder direkt elektronisch oder über Dokumentlieferung angeboten.

Abb. 2. Metasuche für technische Fachliteratur

Ein Kernstück der Virtuellen Fachbibliothek Technik ist der Fachinformationsführer8, der für den Nutzer als Wegweiser zu den relevanten Informationsquellen fungiert.

8 http://vifatec.tib.uni-hannover.de/fit/index.php3?L=g


Abb. 3. Fachinformationsführer

Im Fachinformationsführer werden nur Zusammenstellungen9 von

relevanten gedruckten als auch elektronischen Informationsquellen verzeichnet und nicht einzelne Publikationen oder Internetseiten. Dem Nutzer soll eine übersichtliche Sammlung der Informationsquellen je Fachgebiet angeboten werden, deshalb werden nur ausgewählte, qualitativ hochwertige und aktuelle Informationsressourcen integriert. Wir weisen nicht nur kostenfreie Internet-Sites, sondern auch kostenpflichtige und konventionelle Informationsquellen nach. Maßgebend ist die fachliche Relevanz. Der Nutzer soll über die Existenz von hochwertigen Quellen informiert werden und selbst entscheiden können, welche er letztendlich nutzt. Das ausschließliche Verzeichnen von kostenlosen Internetressourcen erweckt beim Nutzer oft den falschen Eindruck, dass es nur diese Informationsquellen gibt.

Wir wählen aus dem Meer der Informationen solche aus, die für Ingenieure nützlich sein können, und stellen sie dem Nutzer gebündelt und systematisch geordnet zur Verfügung, vgl. Abb.410

9 Der Fachinformationsführer entspricht in seinem Konzept der Bibliographie der Bibliographien 10 Gabrys-Deutscher E., Tobschall E.: Kooperationen für die Virtuellen Fachbibliotheken. „Bibliotheksdienst“. 2002 Heft 8/9, S. 1058-1064 http://bibliotheksdienst.zlb.de/2002/02_08_05.pdf


Abb. 4. Konzept des Fachinformationsführers der Virtuellen Fachbibliothek

Im Fachinformationsführer verzichten wir bewusst auf die differenzierte Bewertung der Qualität der Internetquellen. Ist eine Quelle in den Fachinformationsführer aufgenommen, so ist dies bereits ein Indiz für die Qualität. Die Qualität von Information kann nur in einem nutzungsrelevanten Kontext bestimmt werden. Sie hängt in starkem Maße vom Informationsbedarf als auch von der Qualitätswahrnehmung des Nutzers ab.

Der Fachinformationsführer liefert Antworten auf Fragen wie: "Wo finde ich Informationen über Fachliteratur zur

Verfahrenstechnik?" "Wo finde ich Informationen über Korrosionsbeständigkeit von

Werkstoffen?" "Wo finde ich Informationen zu Forschungsprojekten auf dem

Fachgebiet Mikrosystemtechnik?" "Wo finde ich Produzenten von korrosionsbeständigen Pumpen ?",

usw. Wir haben in den Fachinformationsführer in der Rubrik Fachliteratur

auch fachlich strukturierte Listen mit vorformulierten Anfragen nach aktueller Literatur aus dem Bestand der TIB aufgenommen.

Um die hohe Qualität der verzeichneten Informationsquellen zu gewährleisten, verwenden wir bei der Auswahl der Internetquellen ähnliche Verfahren wie bei der Auswahl der konventionellen Literatur. Auswahl und sachliche Erschließung der Informationsquellen erfolgt durch unsere Fachreferenten, welche die entsprechenden Fachgebiete betreuen. Der Fachreferent kennt seine Zielgruppe und ihren Informationsbedarf als auch den Informationsraum des Fachgebiets. Durch dieses Verfahren wird für die konventionellen Literaturformen gewährleistet, dass der Bestand der Bibliothek den Informationsbedarf ihrer Nutzer widerspiegelt. Es ist sinnvoll, diese Entscheidungskompetenz auch auf die Internetquellen zu übertragen.


Der Fachinformationsführer kann aufgrund des hohen Arbeitsaufwandes bei der manuellen Auswahl, Katalogisierung, sachlichen Erschließung und regelmäßigen Überprüfung der Informationsquellen nur einen begrenzten Umfang haben. Die manuelle Überprüfung der aufgenommenen Seiten ist zusätzlich zum automatischen Link-Check notwendig, weil die Internetdienste oft ihren Dienst einstellen, ohne die Seiten vom Netz zu nehmen, bzw. an Dritte verkaufen. In unserem Fachinformationsführer befinden sich derzeit über 1500 Datensätze. Wie ein Blick auf die laufend vergebene ID-Nummer zeigt, haben wir in vier Jahren 500 Datensätze löschen müssen, weil viele Portale ihren Dienst eingestellt haben.

Fachkollegen als Informationsquelle spielen bei Ingenieuren eine sehr wichtige Rolle. Der Fachkollege ist imstande, die Problematik sofort zu erfassen. Die Antworten sind ballastfrei, weil er in der Regel die Informiertheit des Fragenden gut einschätzen kann, auf das konkrete Problem adaptiert, bewertet und in der dem Fragenden geläufigen Fachterminologie formuliert. Vorteilhaft bei der mündlichen Kommunikation ist natürlich der Dialog, was die Effizienz einer Informationssuche steigert und Missverständnisse zu vermeiden hilft. Der Dialog mit Fachkollegen ist oft die einzige Möglichkeit, Informationen zu vagen, noch nicht in der Fachterminologie formulierten Ideen zu finden. Abgesehen von chemischen Strukturen sind die in Bildern kodierten Informationen, z.B. eine Apparateskizze, nicht als Input für eine Literaturrecherche zu gebrauchen. Visualisierung hat aber eine grundlegende Bedeutung für technologisches Denken.

Es sollen auch nicht die Nachteile mündlicher Kommunikation außer acht gelassen werden. Der größte Nachteil dieser Kommunikationsform ist ihr exklusiver Charakter. Einige Mitglieder der Arbeitsgruppe oder des Unternehmens können von Informationen abgeschnitten werden. Ein anderer Nachteil mündlicher Kommunikation liegt in der begrenzten Zahl der Kontakte, die ein Ingenieur durchschnittlich hat. Deshalb ist besonders wichtig, dem informationssuchenden Ingenieur bei der Suche nach Fachleuten zu helfen. Im Fachinformationsführer werden Kompetenznetze11, Kooperationsbörsen und Expertendatenbanken verzeichnet. Um die Erfüllung des Informationsbedarfs nach Fachexperten noch mehr zu unterstützen, bieten wir die Suchmaschine Technik an.

Die Suchmaschine Technik12 informiert schwerpunktmäßig über aktuelle Dienstleistungsangebote von ingenieurrelevanten Hochschulinstituten, außeruniversitären Forschungseinrichtungen, z.B. Instituten der Fraunhofer-Gesellschaft und Max-Planck- Instituten sowie Ingenieurverbänden. Damit wird ein breites Spektrum des Technologietransfers abgedeckt, angefangen bei Spezialausstattungen (z.B. Laser-Stylus-Profilometer) über freie Laborkapazitäten bis zu

11 http://www.kompetenznetze.de/ 12 http://vifatec.tib.uni-hannover.de/sut/index.php3?L=g


Beratungsangeboten. Anders als bei Leistungsangeboten von Technologietransferstellen kann mit der Suchmaschine Technik bundesweit und fachbezogen nach Dienstleistungsangeboten aus dem Bereich der Forschung gesucht werden. Die Suche nach fachlicher Unterstützung wird hierdurch erheblich vereinfacht und beschleunigt.

Abb. 5. Suchmaschine Technik

Organisatorische Veränderungen in den Unternehmen und die rasante

technologische Entwicklung beeinflussen die Arbeitsweise von Ingenieuren und stellen so die Aussagekraft von Erkenntnissen zu den Informationsangewohnheiten in Frage. Um die Akzeptanz seitens der Zielgruppe zu erhalten, muss die Virtuelle Fachbibliothek Technik auf diese Änderungen reagieren. Auch die Schnelllebigkeit des Internets erfordert eine kontinuierliche Weiterentwicklung der Virtuellen Fachbibliothek Technik.

Für den Ingenieur umfasst heutzutage der Stand der Technik auch die internationalen Entwicklungen, vor allem in englisch- und deutschsprachigen Ländern. ViFaTec wäre also auch für polnische Ingenieure von Interesse. Wir sollten bei der Zusammenarbeit der Bibliotheken über die bloße gegenseitige Kenntnisnahme und ein Verlinken unserer Informationsdienste hinaus weiterdenken und eine grenzüberschreitende Kooperation im Bereich der internationalen Informationsquellen anstreben. Nur so kann es uns gelingen, einen einmaligen „single point of access“ für Ingenieure dauerhaft zur Verfügung zu stellen.


Maria Burchard Centrum NUKAT w Warszwie [email protected]

Narodowy Uniwersalny Katalog Centralny NUKAT a przemiany w bibliotekach

National Union Catalog NUKAT and changes in libraries

Abstrakt Działaj�cy od prawie trzech lat katalog NUKAT powstaje metod� współkatalogowania i jest �ródłem gotowych rekordów dla bibliotek współpracuj�cych. Katalog centralny NUKAT: − ułatwił uzyskanie informacji o miejscu przechowywania dokumentu w Polsce oraz o jego

dost�pno�ci w bibliotece lokalnej; stanowi to istotne ułatwienie w prowadzeniu wypo�ycze� bibliotecznych;

− umo�liwił przyspieszenie i racjonalizacj� katalogowania zbiorów, poprzez organizacj� współkatalogowania wykluczaj�c� dublowanie pracy;

− umo�liwia budowanie spójnego systemu danych w skali kraju; − wymusza w bibliotekach współpracuj�cych restrykcyjne stosowanie norm, formatów

i przepisów katalogowania oraz pod��anie za zmianami w tym zakresie; − ma wpływ na organizacj� pracy w bibliotekach współpracuj�cych. Wszelkie inicjatywy i przedsi�wzi�cia podejmowane w bibliotekach powinny by� analizowanew kontek�cie współpracy z katalogiem NUKAT i budowanej w nim informacji o zbiorach.

Słowa kluczowe współkatalogowanie; rekordy bibliograficzne; wymiana informacji bibliograficznych; dokumenty biblioteczne - lokalizacja; informacja o dokumentach; standardy katalogowania

Abstrakt NUKAT has been operating for nearly three years now. It is built by means of shared cataloging as a source of ready-made records available for downloading to all contributing libraries. − National Union Catalog NUKAT: − facilitated access to information on the location and accessibility of documents in the

contributing libraries in Poland and consequently facilitated the interlibrary loan service; − enabled rapid and rational cataloging due to shared cataloging method excluding the

duplication of work − allows to build consistent country-wide data system; − requires its contributors to follow uniform and up-to-date cataloging rules, formats and

standards, at the same time following the changes in the field; − has a considerable impact on the organization of the workflow in the contributing

libraries. All projects and initiatives developed by libraries ought to be analyzed with regard to their potential interaction with NUKAT and information on the library collections it contains.

Key words shared cataloging; bibliographic records; exchange of bibliographic information; library documents - location; document information; cataloguing standards

Maria Burchard 182

1. Wprowadzenie Narodowy Uniwersalny Katalog Centralny NUKAT oparty jest na

koncepcji zbiorowego katalogowania w bazie centralnej i udost�pniania bibliotekom gotowych danych do kopiowania. Jest przedsi�wzi�ciem ogólnokrajowym realizowanym przez biblioteki naukowe, a w szczególno�ci biblioteki akademickie przygotowuj�ce rekordy haseł wzorcowych oraz rekordy bibliograficzne dla dokumentów gromadzonych w swoich zbiorach. Rekordy te, po zatwierdzeniu do katalogu centralnego s� nast�pnie wielokrotnie, w miar� potrzeby, wykorzystywane w katalogach lokalnych jako podstawa ich budowania. Koordynacj� współkatalogowania i kontrol� wprowadzanych do NUKAT-u rekordów prowadzi zespół Centrum NUKAT w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie.

Do tworzenia koncepcji katalogu centralnego polskie biblioteki naukowe przyst�piły w ko�cu 1997 r. z baga�em rekordów utworzonych w katalogach lokalnych pod koniec lat 80. i w pierwszej połowie lat 90. Katalogi te budowane były z wykorzystaniem rozmaitego oprogramowania bibliotecznego obsługuj�cego ró�nego rodzaju, cz�sto niestandardowe, formaty zapisu danych oraz z ograniczon� �wiadomo�ci� znaczenia poj�cia kartoteki haseł wzorcowych (khw). Był to wynik prowadzonego wówczas �ywiołowo i w rozproszeniu procesu komputeryzacji katalogów bibliotecznych. Zabrakło centralnej koordynacji i dalekowzrocznej strategii w realizacji tego zadania. Do pracy w systemach skomputeryzowanych biblioteki przeniosły swój warsztat wypracowany przez lata przy budowaniu katalogów kartkowych, wraz z ró�nymi lokalnymi nawykami i odr�bno�ciami. Nie było warunków, przede wszystkim finansowych, ale tak�e odpowiedniej dojrzało�ci �rodowiska bibliotekarskiego, aby komputeryzacj� katalogów bibliotecznych rozpocz�� od zbudowania katalogu centralnego, a dopiero w drugiej kolejno�ci budowa� katalogi lokalne jako jego pochodne [3] [4]. Nie potrafili�my dostrzec nadzwyczajnych mo�liwo�ci, jakie niosła niedoskonała jeszcze wówczas ł�czno�� sieciowa. Nie dostrzegano równie� potrzeby współpracy i nie było powszechnej gotowo�ci do poł�czonego działania. Jedyne inicjatywy wspólne zrealizowane w gronie bibliotek u�ytkuj�cych system VTLS, odbierane były jako utrudnienie katalogowania i odbieranie autonomii bibliotekom [1] [2]. Takie wła�nie były reakcje na przygotowane teoretycznie przez Ann� Paluszkiewicz, a nast�pnie upowszechniane poprzez szkolenia i wdra�ane od pocz�tku w bibliotekach u�ytkuj�cych system VTLS, zagadnienia podstawowe dotycz�ce zasad tworzenia i stosowania rekordów khw oraz stosowania formatu - pocz�tkowo USMARC, pó�niej MARC 21 [6] [7]. Były to inicjatywy oddolne, dzi�ki którym została zapocz�tkowana w 1993 r. Centralna Kartoteka Haseł Wzorcowych (CKHW) [1], a w 1995 r. Centralny Katalog Czasopism (CKTCz) [5]. Obie te bazy jako jedyne z utworzonych w latach 90. zostały pó�niej wykorzystane w katalogu centralnym NUKAT i s� w nim nadal rozwijane.

Jeszcze na etapie projektowania katalogu centralnego �cierały si� dwa pogl�dy na temat jego kształtu [2]. Cz�� zespołu projektantów sprzeciwiała

Narodowy Uniwersalny Katalog Centralny NUKAT… 183

si� rygorystycznemu nakazowi sporz�dzania i stosowania w katalogu centralnym rekordów khw i budowaniu tego katalogu w trybie online za pomoc� klienta systemu centralnego. Ponadto forsowany był pomysł scalenia w bazie katalogu centralnego niejednorodnych danych z istniej�cych katalogów lokalnych. Akcentowano przy tym funkcj� informacyjn� budowanej bazy, a nie brano pod uwag� konsekwencji wynikaj�cych z takiego posuni�cia. Tymczasem u progu 21 w. Polsce potrzebne było zbudowanie wreszcie �ródła gotowych rekordów, a wi�c zespołowo tworzonego zbioru prawidłowych, wiarygodnych danych. Tylko takie przedsi�wzi�cie mogło przyczyni� si� do jako�ciowej zmiany w budowaniu dost�pnego w Internecie systemu informacji o zbiorach polskich bibliotek. Ró�nego rodzaju katalogi centralne, b�d�ce wynikiem sumowania dorobku wielu bibliotek, od lat prowadzi Biblioteka Narodowa, ale słu�� one li tylko informacji, nie zawsze zreszt� precyzyjnej z powodu braku konsekwentnego stosowania kontroli za pomoc� khw oraz zastosowania innych znanych i dost�pnych rozwi�za�, które uczyniłyby z nich katalogi na miar� dzisiejszych mo�liwo�ci i potrzeb.

2. Tempo i poziom katalogowania Katalog centralny NUKAT wkrótce zako�czy trzeci rok działania.

Zaanga�owanych w jego budowanie jest obecnie 49 bibliotek, w tym wszystkie najwi�ksze w kraju biblioteki akademickie1. Blisko dziesi�� nast�pnych wyraziło gotowo�� współpracy i obj�tych b�dzie najbli�szym szkoleniem planowanym na maj 2005 r.

Czy utworzenie katalogu centralnego NUKAT wpłyn�ło na przemiany w bibliotekarstwie polskim? Z pewno�ci� tak. Najbardziej spektakularnym skutkiem utworzenia katalogu centralnego NUKAT jest przyspieszenie budowania katalogów lokalnych, podniesienie poziomu katalogowania oraz widoczna w �rodowisku bibliotekarskim zmiana podej�cia do tego zagadnienia. Nikt dzi� nie kwestionuje potrzeby stosowania w katalogu komputerowym rekordów kartoteki haseł wzorcowych pochodz�cych z jednego centralnego zbioru. Biblioteki, które jeszcze jej nie stosuj�, skazuj� si� na marginalizacj� i pr�dzej czy pó�niej b�d� musiały si� zmierzy� z problemem ujednoliconego dost�pu do danych.

Współkatalogowanie w bazie centralnej, cecha katalogu, która budziła tyle obaw, przyniosła wspaniały - prognozowany zreszt� efekt - likwidacj� wielokrotnego katalogowania tych samych dokumentów i obni�enie jego kosztów. Ka�dy dokument skatalogowany jeden raz do katalogu centralnego jest wielokrotnie wykorzystywany w katalogach lokalnych. Biblioteki zyskały czas na systematyczne katalogowanie dokumentów zarejestrowanych dot�d jedynie w katalogach kartkowych. Dokumenty najnowsze, najcz��ciej powtarzaj�ce si� w bibliotekach, powielane s� wielokrotnie w katalogach lokalnych (nawet do 27 razy). Po 33 miesi�cach współkatalogowania w katalogach lokalnych bibliotek współpracuj�cych z NUKAT-em w�ród

1 Lista bibliotek współtworz�cych NUKAT dost�pna jest w Internecie na stronie: www.nukat.edu.pl.

Maria Burchard 184

rekordów skopiowanych �rednio 58% to rekordy autorstwa innych bibliotek, a tylko 42% to rekordy własne.

Wkład bibliotek w zawarto�� katalogu centralnego oczywi�cie nie jest równomierny. S� biblioteki, w których liczba rekordów skopiowanych z katalogu NUKAT wielokrotnie przewy�sza liczb� rekordów wprowadzonych. S� te� takie, które ci�gle wi�cej rekordów wprowadzaj� ni� kopiuj� i na współkatalogowaniu zyskuj� mniej ni� 50%. Zale�y to od wielu czynników. Najwi�kszy wkład w opracowanie rekordów do katalogu centralnego wnosz� du�e biblioteki uniwersyteckie, które otrzymuj� egzemplarz obowi�zkowy, realizuj� znacz�ce zakupy i posiadaj� du�e wyspecjalizowane w katalogowaniu zespoły bibliotekarzy. Jest jak najbardziej po��dane, aby katalogowanie koncentrowało si� w takich bibliotekach. Je�li praca w nich jest dobrze zorganizowana, to i korzy�ci ze współkatalogowania s� znacz�ce, a przyspieszenie rozwoju katalogu lokalnego widoczne. Dobrym przykładem jest tutaj Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, która wprowadziła do NUKAT-u najwi�cej rekordów bibliograficznych (ł�cznie dla dokumentów zwartych i ci�głych) - 72 258, ale dzi�ki kopiowaniu, obok rekordów własnych pozyskała do katalogu lokalnego 55 294 rekordy autorstwa innych bibliotek, powi�kszaj�c go ł�cznie w ci�gu niespełna trzech lat o 127 452 rekordy. Stanowi to 35% zawarto�ci całego katalogu komputerowego BUW. Warto doda�, �e pozostał� cz�� katalogu - 65% BUW budowała od 1994 r., czyli ponad 8 lat przeznaczaj�c dodatkowo, w okresie przed przeprowadzk� do nowego gmachu, niemałe �rodki na retrokonwersj� katalogów kartkowych.W 27 bibliotekach współkataloguj�cych liczba rekordów autorstwa innych bibliotek skopiowanych do katalogu lokalnego przewy�sza liczb� skopiowanych rekordów własnych - w 11 przypadkach kilkakrotnie.


Wykres 1. Przyrost rekordów wprowadzanych do katalogu centralnego NUKAT i z niego kopiowanych w latach 2002-2005

0

200000

400000

600000

800000

1000000

1200000

cze-02 gru-02 gru-03 gru-04 mar-05

Rekordy khwRek.bibliogr. wprow. ogółemRekordy bibliogr. skopiowane ogółem

Istotne zmiany w rozkładzie współkatalogowania mo�e przynie��

przył�czenie si� Biblioteki Narodowej do współpracy z katalogiem NUKAT. Jest ona zainteresowana przej�ciem katalogowania wpływu bie��cego wydawnictw polskich. Rysuje si� zatem szansa na racjonalny podział pracy. Biblioteka Narodowa b�dzie wydawa� „Przewodnik Bibliograficzny”na podstawie rekordów przez siebie opracowanych, biblioteki akademickie zajm� si� katalogowaniem wydawnictw zagranicznych i retrokonwersj�, a rekordy dla wydawnictw polskich skopiuj�. Układ zapowiada si� bardzo korzystnie, pod warunkiem, �e Biblioteka Narodowa b�dzie katalogowała wystarczaj�co szybko, tak jak potrzebuj� tego biblioteki akademickie.

3. Wpływ współkatalogowania na organizacj� pracy w bibliotekach Opracowanie rekordów do katalogu centralnego wymaga sporych

umiej�tno�ci i do�wiadczenia. Wymaga te� prowadzenia katalogowania �ci�le według obowi�zuj�cych w katalogu NUKAT procedur dotycz�cych kolejno�ci przygotowywania i modyfikowania rekordów oraz wzajemnego ich wi�zania. Je�li biblioteka nie przystosuje wewn�trznej organizacji pracy do ustalonych w katalogu NUKAT procedur, współkatalogowanie staje si� dla niej uci��liwe. Wydłu�a si� opracowanie jednego dokumentu i oczekiwanie na mo�liwo�� skopiowania z NUKAT-u rekordu do własnego katalogu.

Jakie czynno�ci zwi�zane z drog� ksi��ki w bibliotece powinny zosta� zrewidowane i przystosowane do nowych warunków katalogowania?

Uczestniczenie we współkatalogowaniu stwarza nowe nie wyst�puj�ce dotychczas sytuacje. Dokument, który wpłyn�ł do biblioteki, mo�e ju� mie� pełny rekord bibliograficzny w katalogu centralnym, mo�e

Maria Burchard 186

tak�e mie� rekord, ale bez charakterystyki przedmiotowej, mo�e wreszcie wymaga� pełnego opracowania ł�cznie z rekordami khw. W ka�dym z tych przypadków dokument powinien by� skierowany na inn� �cie�k� opracowania. Warto wi�c zadba� o stworzenie, ju� na samym pocz�tku drogi ksi��ki, stanowiska zajmuj�cego si� kopiowaniem rekordów z katalogu centralnego i kierowaniem dokumentów do wła�ciwego opracowania. W ten sposób cz�� z nich mo�e by� bardzo szybko przygotowana do udost�pnienia. W realizacji współkatalogowania istotne jest tak�e tempo przygotowywania rekordów bibliograficznych i kontrolowania ich na poziomie lokalnym. W interesie biblioteki jest, aby jak najszybciej nada� im status, który powoduje podj�cie kontroli tych rekordów przez administratorów Centrum NUKAT. Przetrzymywanie rekordów, wydłu�anie ich przygotowania zwi�ksza prawdopodobie�stwo, �e do katalogu centralnego wejd� rekordy sprawniej przygotowane przez inne biblioteki i mo�e si� okaza�, �e czas ju� wło�ony w danej bibliotece w przygotowanie rekordów został stracony.

Warte rozwa�enia jest poł�czenie tworzenia rekordu bibliograficznego z opracowaniem przedmiotowym przy jednym stanowisku pracy. Taka zmiana organizacji katalogowania skraca czas pracy nad jednym dokumentem i jest korzystna z punktu widzenia efektywno�ci pracy administratorów katalogu centralnego. Pełny rekord bibliograficzny kontrolowany jest jednokrotnie. Rekord bez charakterystyki przedmiotowej wraca do kontroli przynajmniej jeszcze jeden raz, gdy inny bibliotekarz uzupełni w nim tematy. Tego rodzaju zmiana w organizacji katalogowania nie jest prosta. Podział na tzw. katalogowanie formalne i opracowanie przedmiotowe jest bibliotekach polskich gł�boko zakorzeniony w tradycji i wszelkie próby zmian napotykaj� na du�y opór bibliotekarzy.

4. Centralny system informacji o zbiorach bibliotek Poprzez kopiowanie rekordów bibliograficznych z katalogu

centralnego do katalogu lokalnego biblioteki uczestnicz� w budowaniu centralnego systemu informacji o miejscu przechowywania dokumentów znajduj�cych si� w polskich w bibliotekach naukowych. Jest to korzystny dla obu stron dodatkowy efekt współkatalogowania, który wpływa na warto�� informacyjn� budowanego wspólnie w katalogu NUKAT zbioru rekordów. Zatem rozwój katalogu centralnego, to przede wszystkim coraz pełniejszy dost�p do informacji o miejscu przechowywania skatalogowanych w NUKAT dokumentów. Obecnie w katalogu NUKAT to ponad 440 000 rekordów bibliograficznych doł�czonych jest ponad milion symboli bibliotek. Oznacza to, �e ponad milion rekordów bibliograficznych znajduj�cych si� w katalogach lokalnych bibliotek zostało skopiowanych z NUKAT-u2. rednio miesi�cznie pobieranych jest do katalogów lokalnych ponad 31 000 rekordów bibliograficznych i o tyle symboli bibliotek podnosi si� w ka�dym miesi�cu warto�� informacyjna katalogu centralnego. 2 Według statystyki do 3.04.2005 r. do katalogów lokalnych skopiowano z NUKAT-u 1 036 354 rekordów bibliograficznych.


Katalog centralny powinien by� jako pierwszy przeszukiwany przez o�rodki informacji oraz wypo�yczalnie mi�dzybiblioteczne w poszczególnych bibliotekach. Zapis w katalogu centralnym pozwala bowiem skierowa� czytelnika do najbli�szej mu, czasami s�siedniej biblioteki. Ponadto wykorzystuj�c hiperł�cze od nazwy biblioteki doł�czonej do rekordu dokumentu w katalogu centralnym, mo�emy dosta� si� do kopii danego rekordu w katalogu lokalnym okre�lonej biblioteki i uzyska� informacj� o dost�pno�ci tego dokumentu.

Godne polecenia jest tak�e okresowe porównywanie zawarto�ci dawnego katalogu lokalnego, zarówno komputerowego z okresu przed powstaniem katalogu centralnego, jak i kartkowego z baz� NUKAT oraz systematyczna wymiana starych rekordów lub opisów kartkowych na rekordy z katalogu centralnego. Jest to łatwy i mało kosztowny sposób na „bierne” rekatalogowanie, przynosz�cy po�ytek zarówno bibliotece, która ujednolica i rozbudowuje swój katalog lokalny, jak i z punktu widzenia katalogu NUKAT, w którym dopełniana jest informacja o miejscu przechowywania dokumentów.

5. NUKAT jako czynnik budowy nowoczesnego bibliotekarstwa Realizowanie współkatalogowania na tak du�� skal�, jak to ma

miejsce w katalogu NUKAT, stwarza dobre warunki do krytycznej obserwacji i oceny przyj�tych i stosowanych w polskim bibliotekarstwie metod katalogowania. Nakłada tak�e na zespół Centrum NUKAT obowi�zek �ledzenia przemian w bibliotekarstwie mi�dzynarodowym, formatach, przepisach katalogowania, a tak�e zasadach tworzenia i stosowania rekordów haseł wzorcowych oraz w rozwoju j�zyków informacyjnych. Konieczne jest konfrontowanie przemian z praktyk� realizowan� w polskim katalogowaniu, pod��anie za nimi, aby wspólnie wytwarzane dane były najwy�szej jako�ci, przygotowane na rozwój systemów komputerowych i pełne wykorzystanie oferowanych przez nie narz�dzi. Od pocz�tku komputeryzacji katalogów najpierw biblioteki akademickie, pó�niej Centrum Formatów i Kartotek Haseł Wzorcowych i wreszcie Centrum NUKAT pełniły w tym zakresie wiod�c� rol� propaguj�c nowoczesne katalogowanie poprzez organizowanie szkole� oraz przygotowywanie prac metodycznych. Obecnie, na mocy przygotowywanego porozumienia, zadania te b�d� dzielone pomi�dzy Centrum NUKAT i Instytut Bibliograficzny Biblioteki Narodowej. Pierwszym rezultatem wspólnych działa� tych jednostek b�d� nieco zmienione zasady katalogowania ksi��ek, wypracowane na podstawie zmian w przepisach mi�dzynarodowych, od dawna prowadzonych dyskusji i ustale� w grupie bibliotek akademickich, analizy powtarzaj�cych si� bł�dów w katalogowaniu oraz propozycji i oczekiwa� Biblioteki Narodowej. Nowa wersja formatu MARC 21 rekordu bibliograficznego dla ksi��ki zostanie niebawem ogłoszona i wdro�ona do stosowania we wszystkich współkataloguj�cych bibliotekach. Przyczyni si� to istotnie do szerokiego upowszechnienia i szybkiego wdro�enia w polskich bibliotekach najnowszych uzgodnionych

Maria Burchard 188

zasad katalogowania. Zastosowanie ich w katalogu centralnym stopniowo przeło�y si� na popraw� jako�ci danych w katalogach lokalnych bibliotek współpracuj�cych. Na podstawie porównania numerów kontrolnych rekordów macierzystych i ich wszystkich kopii, wszelkie modyfikacje wprowadzone do rekordów w katalogu NUKAT przeniesione zostan� automatycznie do kopii tych rekordów w katalogach lokalnych.

Katalog centralny NUKAT oferuje u�ytkownikom dwa znacz�ce podzbiory danych. Zbiór rekordów bibliograficznych oraz ponad milionowy zbiór rekordów kartoteki haseł wzorcowych3. Ten ostatni ma znaczenie szczególne. Zgromadzone w nim ujednolicone nazwy osobowe, nazwy ciał zbiorowych nie powinny by� kojarzone wył�cznie z katalogami bibliotecznymi. Maj� one bowiem wymiar uniwersalny i powinny by� wykorzystywane jako klucze dost�pu do ró�nego rodzaju baz informacyjnych, w przyszło�ci tak�e baz archiwalnych i muzealnych. Jest to jeden ze sprawdzonych sposobów panowania nad chaosem i zapewnienia kompleksowej odpowiedzi na pytania zadawane przez coraz bardziej wymagaj�cego u�ytkownika.

6. Zako�czenie Organizacja i procedura wprowadzania, kopiowania oraz aktualizacji

danych w katalogu NUKAT powoduj�, �e wszyscy zarejestrowani w katalogu bibliotekarze pracuj� dla wszystkich. Przygotowany przez jednego bibliotekarza rekord bibliograficzny trafia do wielu katalogów, przygotowany przez innego rekord khw trafia do wielu katalogów słu��c w ka�dym jako punkt dost�pu do wielu rekordów bibliograficznych. Utworzone przez jednego bibliotekarza rozwini�te hasło przedmiotowe słu�y innym do tematowania wielu dokumentów. Dodany do rekordu bibliograficznego temat dokumentu pojawia si� we wszystkich kopiach tego rekordu, je�li biblioteki sobie tego �ycz�. Współpraca w katalogu centralnym przełamała izolacj� bibliotek. Przyniosła nie tylko korzy�ci. Nało�yła na bibliotekarzy zobowi�zanie do pracy na najwy�szym poziomie oraz wymusiła akceptacj� w swoim katalogu rekordów i modyfikacji wykonanych przez innych bibliotekarzy. Ró�nego rodzaju działania wył�cznie na poziomie katalogu lokalnego straciły sens. Nie wszyscy potrafi� si� z tym pogodzi�. Niektórzy z du�ym zapałem przerabiaj� cudze rekordy, usiłuj� obroni� lokalne rozwi�zania, które w dłu�szej perspektywie s� nie do obrony. Nale�y si� bowiem pogodzi� z faktem, �e katalogi ulokowane w Internecie przestały by� nasze, a stały si� wspólne. Mo�na je ogl�da� z ka�dego zak�tka �wiata i dla ka�dego powinny by� zrozumiałe. Dlatego jedyne reguły, których nale�y restrykcyjnie przestrzega�, to s� mi�dzynarodowe normy i standardy. Ich stosowanie gwarantuje mi�dzynarodowe porozumienie. Rozwi�zania lokalne prowadza do izolacji.

Nale�y sobie zdawa� spraw�, �e krok, który wykonało bibliotekarstwo polskie rozpoczynaj�c współkatalogowania w NUKAT jest wej�ciem na drog�

3 1 132 568 rekordów khw w dniu 3.04.2005 r.


kolejnych przemian. Wa�ne jest, aby prowadziła ona we wła�ciwym kierunku i na pewno łatwiej odnale�� ten kierunek w zespole.

Bibliografia [1] Burchard M.: Centralna baza haseł wzorcowych bibliotek akademickich. „Zagadnienia

Informacji Naukowej”. 1996 nr 2, s. 11-16. [2] Kompromis w sprawie Narodowego Uniwersalnego Katalogu Centralnego NUKAT.

„Bibliotekarz”. 2000 nr 10, s. 4-7. [3] Grabowska M.: Problemy koordynacji automatyzacji bibliotek w Polsce. [W:]

Komputeryzacja bibliotek: materiały z konferencji (24-26 maja 1993, Toru�). Toru� 1994, s. 31-46.

[4] wiatowe trendy rozwoju komputerowych systemów bibliotecznych. [W:] Komputery w bibliotekach - Polska ’94: materiały z Ogólnopolskiej Konferencji Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich: I Forum SBP ’94 (Chorzów, 10-12 czerwca 1994). Warszawa 1994, s. 30-40.

[5] Suszko-Sobina I.: Centralny katalog wydawnictw ci�głych 1995-1998. [W:] Materiały na mi�dzynarodow� konferencje nt.: „Współpraca bibliotek naukowych w zakresie automatyzacji” (Kraków, 16-19 listopada 1998). Warszawa 1998, s. 41-46.

[6] Paluszkiewicz A.: Struktura danych w skomputeryzowanych katalogach bibliotecznych. „Bibliotekarz”. 1993 nr 12, s. 6-8.

[7] Formaty USMARC wykorzystywane w zautomatyzowanych systemach bibliotecznych. „Przegl�d Biblioteczny”. 1994 nr 1/2, s. 45-54.


Bo�ena Bednarek-Michalska Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika w Toruniu Biblioteka Uniwersytecka Elektroniczna Biblioteka EBIB, Warszawa [email protected]

Czy Open Access powinien by� dla nas wa�ny? Is Open Access important?

Abstrakt Spogl�daj�c w przyszło�� z my�l� o budowaniu społecze�stwa informacyjnego, widz�c zagro�enia, jakie niesie komercjalizacja wiedzy i dost�p do niej, warto zastanowi� si� nad now� rol� bibliotek w nowym millennium. Rola ta niew�tpliwie b�dzie zwi�zana z budowaniem odmiennych zasobów wiedzy i udost�pnianiem ich w nieco inny sposób. W zwi�zku z tym wa�nym jest, by�my przyjrzeli si�, jak przygotowuje si� do tego procesu �wiat i poznali inicjatyw� Open Access, która nie jest w Polsce popularna, a w �wiecie przybrała ju� ogromne rozmiary. Tak�e na starym kontynencie powoli wpływa na decyzje Parlamentu Europejskiego i rz�dów niektórych pa�stw. Dlaczego wg autorki inicjatywa ta jest tak wa�na? Czy Polska musi w ni� wej��? Artykuł b�dzie prób� odpowiedzi na te pytania. Technologie tak dalece zmieniły dost�p do wiedzy, �e nale�y od nowa pewne procesy rozstrzygn��, nazwa� i poprowadzi�. rodowiska naukowe i bibliotekarskie musz� zweryfikowa� swój dotychczasowy pogl�d na udost�pnianie wiedzy. Zastanowi� si�, czy nie powinien on by� bardziej zorientowany na u�ytkownika, który znajduje si� w centrum zainteresowania, gdzie przestrzega si� jego niezbywalnych praw do dost�pu do informacji i edukacji - praw człowieka zapisanych w Deklaracji ONZ. Nieograniczony dost�p do wiedzy jest najwi�kszym wrogiem nietolerancji, a w dłu�szym okresie podnosi jako�� ycia wszystkich ludzi i zapewnia osi�gni�cie wysokiego poziomu rozwoju cywilizacyjnego i gospodarczego. Bibliotekarze mog� wspomóc proces budowania nieograniczonego dost�pu do zasobów wiedzy, dzi�ki temu mog� wyznaczy� sobie główny i nadrz�dny cel, któremu b�d� w najbli�szych latach słu�y�.

Słowa kluczowe wolny dost�p do wiedzy; informacja; społecze�stwo informacyjne; zasoby wiedzy

Abstract Looking into the future and thinking about building an information society, seeing threats of commercialization of knowledge and its access, we should consider the new role of libraries in the new millennium. The role will undoubtedly be connected with building different knowledge resources and creating different types of access to it. Therefore, it is important to observe the world's effort in the field in the form of the widely popular Open Access initiative, still relatively unknown in Poland. It has begun to influence the decisions of the European Parliament and governments of some countries. Why is the initiative important, according to the author? New technologies have changed access to knowledge to such an extent that some processes must be rethought, renamed and implemented. Scientific and library communities must verify their previous views on knowledge dissemination. They should consider orienting it more towards the user, who is in the center of attention, and who has rights of access to information and education as specified in the UN Declaration on Human Rights. Unrestricted access to knowledge is the biggest enemy of intolerance, and in the long run improves the quality of life of all people, leading to high level of civilization and economic development. Librarians can assist in the process of building unrestricted access to knowledge resources and thus find the ulterior goal to reach in the coming years.

Czy Open Access powinien by� dla nas wa�ny? 191

Key words open access; information; information society; information management; knowledge resources

1. Obywatel – informacja i wiedza Społecze�stwo informacyjne to nowy typ wła�nie powstaj�cego

społecze�stwa, którego rozwój opiera si� o szybkie zmiany technologiczne, telekomunikacyjne i mentalno�ciowe. Specjali�ci zajmuj�cy si� przekształceniami społecznymi ostatnich lat twierdz�, �e warunki, jakie nale�y spełni�, �eby w ogóle mówi� o społecze�stwie informacyjnym, to s� przede wszystkim: zbudowanie sieci, dost�pnej dla ka�dego obywatela, stworzenie zasobów informacji, które b�d� mu słu�yły i produktywne ich wykorzystanie. Traktujemy informacj� jak towar, produkt kreuj�cy czy wpływaj�cy na konkretny zysk firmy. Przy czym zysk ten mo�e by� ró�nie postrzegany, w zale�no�ci od instytucji, która go wytworzy. Inaczej zysk b�dzie postrzegała instytucja publiczna, inaczej firma komercyjna. Jednakowo� musimy pami�ta�, �e informacja b�dzie wpływała na nasze �ycie codzienne w skali znacznie szerszej ni� dotychczas. Ju� zreszt� tak si� dzieje [1].

Je�li warunkiem koniecznym jest budowanie zasobów wiedzy dost�pnych dla ka�dego obywatela, z ka�dego miejsca w pa�stwie, to jaki system przepływu informacji i wiedzy ma zbudowa� pa�stwo obywatelskie? Otwarty czy zamkni�ty? Tani czy drogi? To s� pytania, jakie sobie tej chwili stawiamy.

Z dokumentów �wiatowych i europejskich omawiaj�cych zasady budowania społecze�stwa informacyjnego wynika, �e system przepływu informacji ma by� zorientowany na jej u�ytkownika. Prawa człowieka i obywatela (por. Deklaracj� Praw Człowieka) s� tak kreowane, �e wypływa z nich jasno, i� ka�dy człowiek powinien mie� niezbywalne prawo dost�pu do informacji i edukacji. A komentarze do tych zapisów mówi� wyra�nie, �e nieograniczony dost�p do wiedzy jest najwi�kszym wrogiem nietolerancji, podnosi jako�� ycia wszystkich ludzi, a pa�stwom ma zapewni� osi�gni�cie wysokiego poziomu rozwoju cywilizacyjnego i gospodarczego.

Rekomendowane przez ONZ cele, wynikaj�ce z Deklaracji Millennium1, które powinni�my osi�gn�� jako �wiatowa społeczno�� do 2015 roku, s� nast�puj�ce: a) podł�czenie wsi do sieci i zało�enie tam punktów dost�pu do Internetu; b) podł�czenie wszystkich szkół do sieci; c) podł�czenie wszystkich centrów naukowych do sieci;

1 Resolution adopted by the General Assembly [without reference to a Main Committee (A/55/L.2)] 55/2. United Nations Millennium Declaration [dok. elektr.] http://www.un.org/millennium/declaration/ares552e.htm [odczyt 18.04.2005].

�

Bo�ena Bednarek-Michalska 192

d) podł�czenie wszystkich bibliotek, archiwów, muzeów i centrów kultury do sieci;

e) podł�czenie szpitali i przychodni zdrowia do sieci; f) podł�czenie wszystkich agend rz�dowych do sieci; g) zbudowanie nowych programów nauczania, które b�d� odpowiadały

ideom budowania społecze�stwa informacyjnego; h) zbudowanie zasobów wiedzy i zapewnienie rozwoju technologii

wspomagaj�cych udost�pnianie tych zasobów we wszystkich j�zykach; i) zapewnienie wszystkim dost�pu do mass-mediów; j) zapewnienie dost�pu do nowych technologii połowie populacji �wiata.

Cele powy�sze mog� nie zosta� osi�gni�te, je�li nadal b�dziemy mieli te ograniczenia, które wyst�puj� dzi� i z którymi si� ci�gle borykamy.

2. Globalizacja i komercjalizacja wiedzy Ambitne zapisy znajduj�ce si� w deklaracjach organizacji czy

konstytucjach pa�stw nie wsz�dzie i niejednako przekładaj� si� na praktyk� i codzienno��. Co z tego, �e wszyscy wiemy, jakie prawa nam powinny przysługiwa�, a nawet ju� przysługuj� w wielu rozwini�tych krajach, kiedy zapisy sobie, a �ycie sobie. Nadal edukacja, wiedza czy informacja nie jest dost�pna wszystkim i nie jest dost�pna za darmo. Najlepsze szkoły kosztuj�, wiedz� i informacj� ch�tniej si� handluje, ni� udost�pnia j� za darmo; jest to w dzisiejszych czasach DOSKONAŁY TOWAR.

Pot��ne koncerny wydawnicze, prasowe, medialne, które ł�cz� si� w jeszcze wi�ksze, globalizacja wchodz�ca w obszar pozyskiwania informacji i przetwarzania jej, powoduj�, �e coraz wi�kszemu zawłaszczeniu podlegaj� wszelkiego rodzaju dane, tak�e naukowe. Trend ten, który nasilił si� w ostatnim czasie przez rozwój sieci i technologii komputerowych, spowodował niepokój w �wiecie nauki, zwłaszcza w�ród tych, którzy nadal postrzegaj� prac� na polu nauki jako słu�b� ludzko�ci, nie jako sposób na dorobienie si� maj�tku. Ruch Open Access zrodził si� wła�nie z tego niepokoju.

3. Dost�p do wiedzy - ograniczenia Open Access jest ruchem walcz�cym o wolny i darmowy dost�p do

cyfrowych zasobów wiedzy. Znane s� nam tak�e inne inicjatywy, które id� dokładnie w tym samym kierunku, ale dotycz� np. walki o rozwój wolnego oprogramowania, nie patentowania softwaru, takie jak GNU2, czy poluzowania ogranicze� prawa autorskiego, takie jak Creative Commons [3].

Dookoła, czy mo�e wobec Internetu, kształtuj� si� zatem ró�ne postawy społeczne (otwarte lub zamkni�te) i wynikaj�ce z tego wolno�ci lub ograniczenia – zarówno finansowe, jak i prawne czy biurokratyczne. Ludzie albo widz� w tym medium doskonały obszar do zarobienia du�ych pieni�dzy (np. na produkowaniu informacji i usług o ni� opartych), albo przestrze�

2 GNU - http://www.gnu.org.pl/ [odczyt 18.04.2005].


swobody absolutnej, która pozwala na darmowe wykorzystanie wszystkich zasobów sieci do podnoszenia własnej edukacji i poznawania �wiata oraz przestrze� wolnej kreacji i promocji twórczo�ci.

Banalnym przykładem post�powania komercjalizacji zasobów mo�e by� dost�p do archiwów czasopism. Par� lat temu Gazeta Wyborcza i Rzeczpospolita dawały wolny dost�p do swoich baz danych i artykułów, teraz trzeba im za to płaci�. Czy� nie kłóci si� to z misj� dzienników (prawo prasowe), które popularyzuj� na swoich łamach jak najszerszy dost�p do informacji i edukacji, cz�sto tak�e upominaj� władze pa�stwowe, przypominaj�c jednocze�nie, czym jest społecze�stwo obywatelskie? Je�li gazety całego �wiata zrobi� to samo, jednocze�nie przestaj�c drukowa� wersje tradycyjne (bo to te� przestanie si� opłaca�), ile bibliotek b�dzie sta� na opłacenie subskrypcji dost�pu do wszystkich gazet? Jaki b�dzie dost�p kolejnych pokole� do archiwów czasopism? Co nas czeka? Wiedza dost�pna dla wybranych i bogatych? Czy o taki model i system nam chodzi?

To samo z bazami danych adresowymi, encyklopediami czy informacj� gospodarcz�. Obawiam si�, �e im „dalej w las”, tym wi�cej wyprodukujemy sobie zakazów dotycz�cych nie tylko przepływu informacji, ale i rozwoju technologii. Ogranicze� nam przybywa, zarówno tych wypływaj�cych z podnoszenia kosztów jak i regulowania wszystkiego, co da si� uregulowa�. Internet wydawał si� nam w latach 90. oaz� wolno�ci, ale dzi� do Internetu wkracza wolno porz�dek prawny i wiele z nim zwi�zanych ogranicze�.

4. Nowa sytuacja bibliotek W takiej oto nowej sytuacji znalazła si� nauka a z ni� biblioteki,

których misja od wieków jest jednaka i jasna. Udost�pnia� dziedzictwo nauki i kultury ka�demu i za darmo, w dogodnych warunkach. Z jednej strony t� wielk� przeszkod� w dost�pie do wiedzy s� restrykcje wynikaj�ce z nadmiernej ochrony niektórych praw, z drugiej rosn�ce koszty wytworzenia i dost�pu do wiedzy. Jak poradzi� sobie z tymi problemami, by zachowa� star�, jak �wiat, rol� bibliotek i słu�ebn� misj� nauki?

Prze�led�my dla przykładu zapisy dotycz�ce opłat opublikowane na stronach Polskiej Biblioteki Internetowej (www.pbi.edu.pl) , która z zało�enia miała by� bezpłatna i dost�pna ka�demu obywatelowi; pokazuj� one skal� problemu: Konieczno�� ochrony praw autorskich osób uprawnionych powoduje, i� zostanie opracowany równie� katalog dzieł dost�pnych odpłatnie, zgodnie z wol� uprawnionych do dzieł. Trwaj� prace nad warunkami i form� realizacji płatno�ci za dost�p do płatnych pozycji bibliotecznych. W�ród mo�liwych rozwi�za� znajduj� si� opłaty przez SMS, konta indywidualne u�ytkowników lub banki elektroniczne. W tych rozwi�zaniach b�d� uwzgl�dniane dwa warianty opłat. Opłaty ponoszone przez PBI jako udost�pniaj�c� utwór w postaci pliku elektronicznego oraz opłaty za ewentualne kopiowanie plików na dysk u�ytkownika.


Je�li biblioteki przerzuc� płatno�ci za udost�pnianie dzieł na barki czytelników, to jak� rol� rezerwuje sobie w tym zakresie pa�stwo obywatelskie, utrzymywane przez tego� samego czytelnika? Czy tylko stra�nika restrykcyjnego prawa i podpisuj�cego gołosłowne deklaracje o równym dost�pie obywatela do edukacji? A mo�e te koszty powinno ponie�� Pa�stwo wpłacaj�c organizacjom zbieraj�cym tantiemy odpowiednie kwoty? A mo�e sami autorzy dobrze zastanowi� si�, co dla nich jest wa�niejsze, popularno�� i wzrost czytelnictwa czy tantiemy? Czy biblioteki maj� opustosze� z powodu rosn�cych kosztów, wprowadzania opłat za wypo�yczenia ksi��ek, płyt, filmów i wszelkich wytworów nauki czy kultury? A co z tantiemami i prawami autorskimi naukowców, jakie organizacje b�d� zbiera� tantiemy dla nich?

Zmierzamy prost� drog� do sytuacji, gdzie twórcom nie wystarcza ju� jednorazowa płatno��, jak� dostawali do tej pory za swój wytwór, ale musz� pobiera� pieni�dze od ka�dego u�ycia dzieła. Fryzjerzy i taksówkarze musz� płaci� za słuchanie przez ich klientów piosenek, czytelnicy za wypo�yczon� ka�dorazowo powie��, mo�e i dziennikarzom te� si� nale�� tantiemy za wysłuchiwanie w radio czy telewizji ka�dego komunikatu przez nich wyprodukowanego? A jak policzy�, ile razy została po�yczona ksi��ka Stanisława Lema, a ile razy Małgorzaty Musierowicz? B�dziemy to liczy� w bibliotekach i wysyła� pieni�dze do organizacji zarz�dzaj�cych prawami, które zapłac� autorom sprawiedliwie wg stopnia zaczytania dzieła?

Je�li restrykcje prawne b�d� nadal zmierzały w tym kierunku, to nie mamy co marzy� o zbudowaniu społecze�stwa informacyjnego. Je�li sami twórcy nie u�wiadomi� sobie jasno, �e prawo autorskie zacznie działa� na ich niekorzy��, bo ograniczy ich popularno��, zasi�g oddziaływania na �wiat, zmieni czytelnictwo i odbiór kultury, zubo�y intelektualnie młodych, to przyjdzie nam powalczy� dłu�ej o prawo do uczestnictwa w kulturze. Nie mo�emy dopu�ci� do sytuacji, w której w bibliotekach cyfrowych b�dziemy mie� tylko dzieła stare, sprzed 70 lat, na które wygasły prawa autorskie i dlatego mo�na je wypo�ycza� czy pokazywa� w sieci do woli. Kto je b�dzie czytał, jaki odsetek społecze�stwa? I jaki z tego wyniknie obraz �wiata?

Je�li pa�stwo, tworz�ce prawo, widzi tak budowanie społecze�stwa wiedzy, budowanie zasobów i dost�pu do nich, obci��aj�c podwójnie swoich obywateli kosztami tego procesu, to nie mamy szans na rozwój.

5. Bibliotekarze wobec Open Access Dlatego powinni�my wchodzi� w inicjatyw� Open Access

i współtworzy� nowe zasady udost�pniania dziedzictwa kultury, nowe modele finansowania dost�pu do wiedzy, nowe platformy archiwizacji zasobów, inne prawo – powinni�my mie� na uwadze wszystkie elementy godz�ce racje zarówno autorów, dostawców wiedzy, producentów, jak i bibliotekarzy, archiwistów czy muzealników działaj�cych dla dobra całego społecze�stwa. Bibliotekarze nie b�d� w ramach tej inicjatywy walczy� o wolny dost�p dla siebie, tylko dla innych i tak widz� te podstawow� warto��, która przy�wieca


słu�bie publicznej. Musimy naciska� na instytucje pa�stwa, odpowiedzialne za edukacj� i kultur�, by zacz�ły budowa� nowy system dost�pu do wiedzy i płatno�ci z tym zwi�zanych. Open Access jest inicjatyw�, która wypracowuje takie modele. Dlatego musimy zna� t� inicjatyw� i bra� aktywny udział w jej popularyzacji, rozwoju i wdra�aniu rozwi�za�, które w jej ramach si� wypracuje.

W inicjatywie tej uczestnicz� przede wszystkim naukowcy i bibliotekarze, ale nie tylko, ludzie kultury tak�e, informatycy i wszyscy ci, którym idea wolno�ci dost�pu do osi�gni�� nauki i kultury jest bliska. Nie dajmy si� zwariowa�, apelujmy o tworzenie prawa przyjaznego czytelnikom. Zweryfikujmy swoje postawy – zwłaszcza te zamkni�te – jeszcze raz wró�my do zasad, które tworzyli�my wieki temu buduj�c biblioteki.

6. Instytucje wobec Open Access Co powinny w tej chwili zacz�� zrobi� w Polsce instytucje, by

przyswoi� Open Access? Jakie zalecenia mo�na wyczyta� w artykułach opisuj�cych to zjawisko i czy da si� je zaadaptowa� u nas w kraju? Członkowie tej inicjatywy działaj� szczególnie aktywnie w obszarze publikowania naukowego – a konkretnie publikowania artykułów w czasopismach naukowych. W jej ramach opisuje si� trzy strategie: Gold: publikuj swoje artykuły w czasopismach otwartych, je�li istniej� tytuły, które odpowiadaj� twojej dziedzinie (w tej chwili ich liczba nie jest du�a - około 1500 tytułów, 72084 artykułów, co daje mniej ni� 5% całej produkcji �wiata)3; Green: Publikuj pozostałe teksty w czasopismach o płatnym dost�pie (jest ich w tej chwili około 23,500 tytułów, co daje 95% całej produkcji �wiata) i archiwizuj je jednocze�nie w swoich instytucjonalnych archiwach otwartych; Grey: Publikuj tylko w czasopismach płatnych (23,500 tytułów) najwi�kszych wydawców, nigdzie indziej.

3 Takim otwartym czasopismem działaj�cym w obszarze bibliotekoznawstwa w Polsce jest Biuletyn EBIB, który zreszt� był dofinansowywany w roku 2002 przez BOAI – Budapest Open Access Initiative.


Slajd 1.

��

��

��

��

��

��

��

Slajdy opracowali: Tim Brody and Stevan Harnad (Southampton University)

Mo�na ich u�ywa� za darmo do promowania inicjatywy open access i self-archiving.

W ramach złotej strategii czekaj� nas nast�puj�ce zadania: 1. stworzy� nowe lub przekształci� ponad 23,000 tytułów czasopism

dotychczas ukazuj�cych si� w czasopisma otwarte; 2. znale�� finansowanie (granty rz�dowe) na pokrycie kosztów

publikowania elektronicznego ($500-$1500+) 3. przekonywa� autorów, którzy rocznie publikuj� około 2.500,000, by

publikowali je w nowych darmowych czasopismach zamiast w płatnych.

W ramach zielonej strategii czeka nas jedno zadanie: 4. przekonywa� autorów, którzy rocznie publikuj� około 2.500,000

w płatnych tytułach, by publikowali je tak�e dodatkowo w repozytoriach otwartych lub na swoich stronach WWW (Springer ju� si� na to zgodził4).

Optymalna strategia na dzi�, jak� promuj� angielscy i ameryka�scy naukowcy, wygl�da nast�puj�co: publikuj ile si� da w czasopismach otwartych (5%) (poszukaj ich w Directory of Open Access Journals http://www.doaj.org) oraz dodatkowo staraj si� archiwizowa� w repozytoriach te, które s� drukowane w tradycyjnych i płatnych (95%). Dla instytucji natomiast, które chc� wdro�y� nowe zasady, zaleca si� nast�puj�ce kroki: 1. Uniwersytety: powinny adaptowa� polityk� udost�pniania wszystkich

dzieł powstałych na uczelni za darmo w Internecie stosuj�c złot� lub zielon� strategi�; promowa� Open Access w �rodowisku naukowców; zaoszcz�dzone pieni�dze zamiast wydawa� na drogie subskrypcje kierowa� na dofinansowanie czasopism otwartych;

2. Wydziały: powinny stworzy� wydziałowe archiwa zasobów cyfrowych;

4 Zobacz wywiad z szefem Springera: Poynder Richard, Put Up or Shut Up. “Information Today”. 2004, vol. 21 no. 8.


3. Biblioteki Uniwersyteckie: powinny rozpocz�� budow� bibliotek cyfrowych i da� wsparcie wszystkim wydziałom w zakresie gromadzenia i zarz�dzania tym zasobem, przestrzega� standardów i copyright; kierowa� poszukiwania naukowców do repozytoriów Open Access na całym �wiecie; promowa� repozytoria i wiedz� przez nie dostarczan�; promowa� Creative Commons;

4. Instytucje finansuj�ce nauk�: powinny wspiera� open access finansuj�c bezpo�rednio badaczy i ich badania (stosuj�c złot� lub zielon� strategi�); finansowa� (zgodnie z zasadami jawno�ci i przejrzysto�ci) czasopisma, które s� publikowane w sieci i udost�pniane za darmo.

5. Wydawcy: powinni zastosowa� raczej strategi� złot� ni� zielon�.

Z bada� projektu ROMEO5 wynika, �e coraz wi�ksza liczba wydawców daje zielone �wiatło autorom w zakresie dodatkowego publikowania zarówno w repozytoriach, jak i na własnych stronach WWW. Jest to wła�ciwa �cie�ka, z której raczej nie b�d� si� wycofywali. Slajd 2.

RoMEO Directory of Publishers who have given theirGreen LightGreen Light to Self-Archivinghttp://www.sherpa.ac.uk/romeo.php

http://romeo.eprints.org

Proportion of journals already formally giving their green lightgreen light to author/institution self-archiving (already 92%)(already 92%) continues to grow::

65%7179%7087Postprint

+6% (= 71%)7+13% (= 92%)1185Preprint

29%328%678Neither yet

(100%)107(100%)8919

%Publishers%JournalsGreen lightto self-archive:



I cho� dzi� w Polsce wiele z tych zalece� zdaje si� niemo�liwych do spełnienia, wynika to raczej z nieznajomo�ci nowo proponowanych modeli, ni� niech�ci. Wydaje si� nam, �e �adna inna polityka nie jest mo�liwa, ni� ta, które znamy od lat. Statystyki jednak i badania wykonane w ramach 5 Rights MEtadata for Open archiving - RoMEO jest projektem angielskim, w ramach którego badano rynek publikacji elektronicznych i aspektów prawnych z tym zwi�zanych. W tej chwili kontynuuje si� go w ramach projektu SHERPA [dok. elektr.] http://www.lboro.ac.uk/departments/ls/disresearch/romeo/ [odczyt 19.04.2005].


europejskich projektów SHERPA http://www.sherpa.ac.uk/ i RoMEO pokazuj�, �e mo�e by� inaczej. Poni�ej mamy procentowe dane statystyczne pokazuj�ce, jaka liczba artykułów mogłaby w roku 2003 by� dost�pna dla wszystkich, gdyby sami autorzy naciskali na wydawców, �eby zastosowali strategi� cho�by tylko zielon�, tzn. �eby pozwolili im opublikowa� ten sam tekst w repozytorium uczelnianym. Slajd 3.

% of ISI-indexed articles that could have been OA in 2003 (if their authors had acted on their publishers’

green light to self-archive

By number of Articles

257236

72677

5224745624

297181

22095

UnspecWhiteYellowBlueGreenOA

56% of known and 85% of totalcould already be self-archived

Publisher self-archiving policies, by article from JCR 2003 and Project Romeo listings athttp://www.sherpa.ac.uk/romeo.php

http://www.isinet.com/isihome/media/presentrep/essayspdf/openaccesscitations2.pdf



7. Dlaczego Open Access warto wspiera�? Na szcz��cie inicjatywa Open Access zakre�la coraz szersze kr�gi

i zdobywa popularno�� nie tylko w�ród ludzi najbardziej zainteresowanych dost�pem do zasobów wiedzy, ale tak�e w�ród polityków i decydentów. W Pary�u 30 stycznie 2004 roku została podpisana przez pa�stwa OECD – w tym Polsk� - deklaracja zwi�zana z dost�pem do wiedzy finansowanej z pieni�dzy publicznych. Deklaracja ta wylicza korzy�ci, jakie społecze�stwom daje swobodny i darmowy dost�p do wiedzy. Warto je tu przypomnie� tym, którzy optuj� za takim my�leniem, �e wytworzenie wiedzy musi kosztowa�, a zatem i dost�p do niej musi by� płatny.

Przyjmuj�c za Deklaracj� pa�stw OECD, �e: • optymalna wymiana informacji w skali mi�dzynarodowej decyduj�co

wpływa na innowacje i rozwój bada�;


Slajd 4.

The objective of open-access is:

to maximize researchimpact

by maximizing research access



• nieskr�powany dost�p do baz danych promuje nauk� i wspiera podnoszenie wiedzy naukowców;

• wolny dost�p pozwala maksymalizowa� korzy�ci płyn�ce z publicznych inwestycji w wytwarzanie wiedzy;

• znaczny wzrost mocy obliczeniowej pozwala na udost�pnienie olbrzymich ilo�ci danych a tym samym poszerzenie tematyki bada�;

• nauka, ekonomia i społecze�stwo mo�e osi�gn�� istotne korzy�ci, dzi�ki mo�liwo�ciom otwieranym przez technologi� cyfrow� a ograniczanie dost�pu do bada� stwarza wielkie ryzyko dla ich efektywno�ci;

• szeroka dost�pno�� krajów rozwijaj�cych si� do baz wiedzy przyczynia si� do ich wi�kszego udziału w globalnym systemie edukacyjnym a tym samym rozwoju ekonomicznego;

• ochrona prywatno�ci obywateli, własno�ci intelektualnej i tajemnic handlowych, wymaga zabezpiecze�, lokalne prawo mo�e regulowa� dost�p do wiedzy. Pa�stwa OECD nakre�laj� podstawowe zasady, jakimi b�d� si�

kierowa�, by zbudowa� nowy system przepływu informacji naukowej i dost�pu do niej. B�d� to: 1. otwarto��; 2. przejrzysto��; 3. zgodno�� prawem; 4. odpowiedzialno��; 5. profesjonalizm; 6. przestrzeganie prawa własno�ci intelektualnej; 7. stosowanie jednakowych standardów;


8. wydajno�� i efektywno��; 9. jako�� i bezpiecze�stwo.

W my�l tych zasad pa�stwa te zobowi�zały si�, �e zbuduj� za publiczne pieni�dze odpowiednie efektywne elektroniczne systemy przepływu wiedzy. Mam nadziej�, �e te oficjalne deklaracje ułatwi� tak�e Polsce zbudowanie takiego systemu, który b�dzie przyjazny u�ytkownikom. Rol� bibliotekarzy jest �ledzi� poczynania pa�stwa i kontrolowa� je w zakresie, za jaki czuj� si� odpowiedzialni. Jakie� symptomy takiego nowoczesnego my�lenia ju� wida� w urz�dowych dokumentach. Wystarczy przejrze� now� ustaw� o finansowaniu nauki. S� w niej zapisy, które dosłownie mówi� o tym, �e b�d� pieni�dze na ucyfrawianie zasobów bibliotek. Jeszcze par� lat temu nie było o tym w ogóle mowy, a bibliotekarze musieli „dobija� si�” o zapisanie bibliotek w strategii ePolska.

Art. 14: Finansowanie programów lub przedsi�wzi�� okre�lanych przez Ministra obejmuje działania dotycz�ce: Ust. 6) rozwoju infrastruktury informacyjnej i informatycznej nauki oraz jej zasobów w postaci cyfrowej. Art. 13. 1. Finansowanie działalno�ci wspomagaj�cej badania obejmuje: 1) sporz�dzanie ekspertyz, opinii i ocen naukowych; 2) tworzenie, przetwarzanie, udost�pnianie i upowszechnianie informacji naukowych i naukowo-technicznych; 3) upowszechnianie, promowanie i popularyzowanie osi�gni�� naukowych lub naukowo-technicznych; 4) promowanie przedsi�wzi�� innowacyjnych wykorzystuj�cych wyniki bada� naukowych lub prac rozwojowych.6 Bibliotekarze mog� tak�e, lobbuj�c za darmowym dost�pem

do wiedzy, powoływa� si� na konkretne inicjatywy podj�te przez doskonale im znane instytucje naukowe takie, jak Instytut Maxa Plancka [4] czy CERN [5]. Ten ostatni przyj�ł niedawno zobowi�zanie, �e b�dzie wszystkie swoje badania udost�pniał za darmo w sieci. Nie jest to zobowi�zanie nowe, poniewa� CERN zakładał tak� jawno�� i przejrzysto�� ju� w 1953 roku, ale dopiero nowe technologie pozwalaj� j� realizowa� w tak szerokim zakresie. CERN buduje od 2003 roku now� polityk� promocji bada� akceptuj�c zasady Open Access i swoim autorytetem zach�ca wszystkich badaczy do publikowania otwartego. Wsparcie takich instytucji mo�e bardzo powa�nie wpłyn�� na innych w kreowaniu polityki otwarto�ci w tym zakresie. Bibliotekarze zatem musz� pozna� wszystkie proponowane rozwi�zanie i powoli promowa� je w swoich �rodowiskach. Tak jest nasza rola dzi� i do takiej pracy zach�cam wszystkich.

O jednym nie wolno nam zapomnie�, �e przechodzenie z jednego modelu do drugiego b�dzie trwało do�� długo i �e jest to proces trudny. Przez 6 USTAWA z dnia 8 pa�dziernika 2004 r. o zasadach finansowania nauki. Dz.U. z 2004 r., nr 238, poz. 2390 [dok. elektr.] http://ks.sejm.gov.pl/proc4/ustawy/2794_u.htm [odczyt 18.04.2005].


najbli�sze lata b�dziemy mieli do czynienia z koegzystencj� obu modeli i nale�y to akceptowa�. Nie spieszmy si�, raczej starajmy si� my�le� o rozwi�zaniach, które zachowaj� jako�� elektronicznego publikowania i zapewni� długotrwało�� istnienia takim archiwom.

Bibliografia [1] Goli�ski M.: Społecze�stwo informacyjne - problemy definicyjne i problemy pomiaru.[W:]

Polskie do�wiadczenia w kształtowaniu społecze�stwa informacyjnego: dylematy cywilizacyjno-kulturowe: materiały ogólnopolskiej konferencji naukowej (Kraków, 28 wrze�nia 2001 r.), red. ksi�gi konferencyjnej Lesław H. Haber [dok. elektr.] http://winntbg.bg.agh.edu.pl/skrypty/0037/cz0-r11.html [odczyt 18.04.2005].

[2] Europa i społecze�stwo globalnej informacji - Recommendations to the European Council, tzw. Raport Bangemanna [dok. elektr.] http://europa.eu.int/ISPO/infosoc/backg/bangeman.html [odczyt 18.04.2005].

[3] Hofmokl J., Tarkowski A.: Creative Commons, innowacje w systemie prawa autorskiego i rozwój wolnej kultury. „Biuletyn EBIB”. 2005 nr 3 (64) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2005/64/hofmokl_tarkowski.php.

[4] Plan of Action [plan działa� rekomendowany na szczycie społecze�stwa informacyjnego w Genewie, World Summit on the Information Society do adaptowania we wszystkich pa�stwach, 9 grudnia 2003]. Document WSIS-03/GENEVA/DOC/5-E.

[5] Declaration on Access to research data from public funding. OECD, Paris 2004 [dok. elektr.] http://www.oecd.org/document/0,2340,en_2649_34487_25998799_1_1_1_1,00.html [odczyt 18.04.2005].

[6] Conference on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities. Max Planck Institute [dok. elektr.] http://www.zim.mpg.de/openaccess-berlin/ [odczyt 18.04.2005].

[7] CERN confirms commitment to Open Access. CERN Press and Publications, Geneva 31.03.2004 [dok. elektr.] http://info.web.cern.ch/Press/PressReleases/Releases2005/PR04.05E.html [odczyt 18.04.2005].

[8] Harnad S., Carr L., Brody T., Oppenheim C.: Mandated online RAE CVs Linked to University Eprint Archives: Improving the UK Research Assessment Exercise whilst making it cheaper and easier. “Ariadne”. 2003 nr 35 [dok. elektr.] http://www.ariadne.ac.uk/issue35 harnad.

[9] Poynder R.: British Politicians Call on U.K. Government to Support Open Access. “Information Today” 2005.

[10] Resolution adopted by the General Assembly [without reference to a Main Committee (A/55/L.2)] 55/2. United Nations Millennium Declaration [dok. elektr.] http://www.un.org/millennium/declaration/ares552e.htm [odczyt 18.04.2005].


Anna Łozowska Politechnika Szczeci�ska w Szczecinie Biblioteka Główna [email protected]

Technologie informacyjne: mi�dzy DOI a Open Access Information technology: between DOI and Open Access

Abstrakt Referat omawia dwie pozornie sprzeczne tendencje w sieciowej komunikacji naukowej. Z jednej strony identyfikacja dokumentów w sieci poprzez DOI w celu ułatwienia ecommerce ograniczenia dost�pu, z drugiej - inicjatywy wolnego dost�pu do dokumentów i oprogramowania w Internecie. Edukacyjna rola bibliotek w procesach współczesnej komunikacji opartej na nowoczesnych technologiach.

Słowa kluczowe DOI; open access; open source; komunikacja naukowa; biblioteki - innowacje

Abstract The paper presents two seemingly opposing trends in communication technology based on the internet: on one hand the identification of documents by DOI - to enable access limitations - and on the other the Open Access initiative. The educational role of libraries in modern communication processes based on new technologies is also presented.

Key words DOI; open access; open source; scientific communication; libraries - innovations

Internet jako �ródło zasobów i medium komunikacji naukowej jest nieocenionym narz�dziem pracy dla całego �wiata nauki, w tym i dla bibliotek. Zasoby cyfrowe w sieci, zwłaszcza dokumentów naukowych przyrastaj� jednak w takim tempie, �e widoczna stała si� potrzeba ich dokładniejszej identyfikacji.

DOI – Digital Object Identifier to dosłownie identyfikator obiektów cyfrowych słu��cy do stałej identyfikacji i wymiany obiektów własno�ci intelektualnej w �rodowisku cyfrowym (sieciach). DOI słu�y do identyfikacji dokumentów elektronicznych w podobny sposób jak ISSN do czasopism a ISBN do ksi��ek. Rozwojem tego systemu i zarz�dzaniem nim zajmuje si� International DOI Foundation (IDF) - organizacja o celach non-profit, powstała 10 pa�dziernika 1998 roku, maj�ca swoje biura w USA i w Szwajcarii.

DOI składa si� z prefiksu i sufiksu i mo�e by� tworzony dla ka�dej jednostki własno�ci intelektualnej, któr� twórca uzna za wart� oddzielnego potraktowania np. rozdział z ksi��ki, artykuł, zdj�cie, wykres, fragment artykułu, oprogramowanie, utwór muzyczny, itp.

Prefiks definiuje organizacj�, która rejestruje jaki� dokument – obiekt oraz agencj� rejestruj�c�, natomiast sufiks okre�la jednoznacznie dokument [5, 8].

Technologie informacyjne: mi�dzy DOI a Open Access 203

I tak np. 10.1016 jest to prefiks firmy Elsevier Science; 10.1002 jest to prefiks wydawcy J.Wiley a;10.1108 – oznacza prefiks wydawnictwa Emerald a 10.1093 – to prefiks Oxford University Press.

Całkowity DOI mo�e wygl�da� tak: doi:10.1016/j.serrev.2004.09.013 lub doi: 10.678/[SICI] 0002-8231(199601)47:1<1: SPOTEO>2,3.TX:2-K[11].

Nie ma �adnych ogranicze� co do długo�ci sufiksu, cho� w pocz�tkowym okresie implementacji wymagana długo�� całego identyfikatora wynosiła 128 znaków. Sufiks jest unikalny, jednostkowy, niepowtarzalny, ale istnieje du�a dowolno�� w oznakowaniu dokumentu; w sufiks mo�e by� te� wł�czony ISBN lub ISSN.

System DOI zapewnia stało�� identyfikacji i lokalizacji dokumentu elektronicznego poprzez odesłanie do wła�ciwego URL, za którego aktualizacj� odpowiedzialny jest rejestruj�cy czyli najcz��ciej wydawca, autor b�d� inna jednostka. U�ytkownik nie powinien w ogóle odczu� zmiany adresu internetowego, gdy� system automatycznie przekieruje poszukuj�cego danej pozycji pod wła�ciwy, uaktualniony adres. Działa wi�c jak stały URL, a opiera si� na tzw. URN, czyli systemie, symbolicznych nazw przydzielanym �ródłom, działaj�cym jak stałe odsyłacze [8], przebijaj�c si� poprzez ró�norodno�� platform technologicznych. Je�li prawa autorskie odst�puje si� innej stronie, DOI nie ulega zmianie.

Poni�sze przykłady obrazuj� sposób działania DOI: - u�ytkownik natrafia w przypisach bibliograficznych na artykuł

Panagiota Kanti, Ian I. Kogan, Keith A. Olive and Maxim Pospelov: Single-brane cosmological solutions with a stable compact extra dimension. Phys. Rev. D 61,106004 (2000) Issue 10 – 15 May 2000. DOI: 10.1103/PhysRevD.61.106004 available at

http://dx.doi.org/10.1103/PhysRevD.61.106004 Klikni�cie na „ink” przenosi zapytanie da bazy danych IDF, w której

oprogramowanie szuka tego DOI i zwi�zanego z nim URLa. Jest on nast�pnie odsyłany do przegl�darki u�ytkownika, a ta zaczyna poszukiwanie wła�ciwego serwera, na którym jest pełen tekst dokumentu. Dalszy dost�p i zwi�zane z nim komunikaty zale�� od wła�ciciela praw autorskich i od oprogramowania .Autor (lub inny u�ytkownik) znaj�c DOI danej publikacji chce uzyska� do niej dost�p lub zwyczajnie sprawdzi�, gdzie jest ona zlokalizowana lub poleci� komu�. Wówczas wpisuje w przegl�dark� nast�puj�cy adres: http://dx.doi.org/nr DOI a po klikni�ciu i poł�czeniu z serwerem dx.doi.org (zarz�dzanym przez International DOI Foundation)system wyszukuje DOI i aktualny zwiazany z nim URL i przekierowuje u�ytkownika w sposób dla niego niezauwa�alny na wła�ciw� stron�.

DOI zademonstrowano po raz pierwszy w lutym 1997 na dorocznym spotkaniu ameryka�skich wydawców, którzy rok wcze�niej zaanga�owali si� we współprac� z Corporation for National Research Initiatives (CNRI), instytucj� non-profit, wiod�c� w technologiach maj�cych zastosowanie w internecie. Model DOI �wietnie pasował do technologii Handle System

Anna Łozowska 204

opracowanej wła�nie przez CNRI. Pierwsza du�a publiczna demonstracja odbyła si� na targach ksi��ki we Frankfurcie w pa�dzierniku 1997, a uczestniczyło w niej 400 wydawców, którzy do�� szybko zorientowali si� w przydatno�ci DOI tak do handlu w sieci i ochrony własno�ci intelektualnej jak i w systemach wyszukiwawczych [11].

Pierwszymi uczestnikami fazy „prototypowej” były wydawnictwa J. Wiley’a, Academic Press oraz czasopismo „Nature”, które podj�ły decyzj� o wzajemnych cytowaniach (cross publication citing). Oznaczało to, �e przypisy bibliograficzne w artykułach ka�dego z tych wydawców zawierały linki do pozostałych i był to pocz�tek inicjatywy CrossRef polegaj�cej na poł�czeniu publikacji dost�pnych online za pomoc� linków, co daje mo�liwo�� przechodzenia z pełnego tekstu artykułu w czasopismach danego wydawcy do pełnego tekstu artykułu w czasopismach innych wydawców. CrossRef tworzy baz� metadanych dla artykułów dostarczanych przez wydawców, w�ród tych metadanych jest te� DOI działaj�cy jako „przeł�cznik” do lokalizacji dokumentu.

Jedn� z cech DOI jest stało��. DOI s� wyszukiwane poprzez baz� http://dx.doi.org, gdzie URLe s� przypisane do ka�dego zarejestrowanego dokumentu. Je�li URL si� zmienia, wła�ciciel praw autorskich uaktualnia URL poprzez CrossRef i z bazy IDF nast�puje przekierowanie do wła�ciwej lokalizacji dokumentu. Pewnym problemem s� zmiany we własno�ci firm wydawniczych i muzycznych, ich fuzje i inne zmiany organizacyjne. W takim wypadku DOI wszystkich dokumentów s� przenoszone (jako własno�� intelektualna) na nowego wła�ciciela i to on dokonuje aktualizacji URL, ale same identyfikatory pozostaj� stałe. Wielk� zmian� było przej�cie przez firm� Elsevier w 2002 roku platformy IDEAL wydawnictwa Academic Press, ale poszło to nadzwyczaj gładko. Po przeniesieniu danych zamkni�to serwer IDEALa i zaktualizowano w ci�gu paru dni adresy internetowe dla wszystkich DOI. Automatycznie linki od wszystkich innych wydawców zacz�ły przekierowywa� u�ytkowników do bazy czasopism ScienceDirect, tj. platformy Elsevier’a.

Rejestracj� DOI zajmuj� si� powstałe w tym celu agencje, działaj�ce jako firmy komercyjne, ale te� niektóre z narodowych bibliotek, np. Wielkiej Brytanii, Holandii, Niemiec [3] zarz�dzaj� DOI w swoich krajach, wykonuj�c czynno�ci agencji. Agencj� jest równie� CrossRef, b�d�ce członkiem Zarz�du IDF, Biuro Publikacji Unii Europejskiej, czy R.R. Bowker. Członkostwo w IDF zgłosiła równie� CENL, tj. Conference of European National Libraries. Agencje wnosz� do IDF roczne opłaty ustalone wg liczby rejestrowanych DOI, natomiast same, działaj�c jako instytucje komercyjne stosuj� ró�ne stawki przyjmuj�c zgłoszenia od zainteresowanych. Gdyby indywidualny twórca chciał zarejestrowa� swój „obiekt”, mo�e to zrobi� poprzez IDF za opłat� jednorazow� 1000 USD, ale po pewnym czasie IDF i tak skieruje dokument do jakiej� agencji [5]1.

1 Pod koniec marca 2005 informacja ta znikn�ła z serwera IDF.


Wła�ciwe korzy�ci z DOI mo�na oceni� z ró�nych pozycji: • wydawców: ułatwia zarz�dzanie tre�ciami cyfrowymi (prawami

wydawniczymi) tak dla u�ytku wewn�trznej rejestracji jak i zewn�trznej dystrybucji. Nadanie ka�demu dokumentowi DOI wraz z linkiem do tre�ci czyni prac� administratorów stron webowych znacznie łatwiejsz�, gdy� DOI działa jak stały URL. Modyfikacja adresu serwera, na którym jest dokument, dokonana w bazie IDF uaktualnia wszystkie przypisy i lokalizacje stron nawet te w bookmarkach;

• u�ytkowników: wygoda w wyszukiwaniu i w dost�pie do interesuj�cych dokumentów. Po prostu klikaj� na pod�wietlony tekst w przypisie w identyczny sposób jak na link do kolejnej strony WWW. Mog� sobie skopiowa� DOI ciekawszych dokumentów i nie martwi� si� o aktualizacj� ich adresów. Dzieki CrossRef przemieszczaj� si� do wła�ciwej strony , na której jest dokument. Nie musz� by� �wiadomi ogromu operacji, jakie wykonuje odpowiednie oprogramowanie, nie musz� nawet wiedzie�, �e posługuj� si� jakim� systemem identyfikacji;

• wypo�ycze� mi�dzybibliotecznych i serwisów oferuj�cych elektroniczn� dostaw� dokumentów: wiarygodna ich identyfikacja ma podstawowe znaczenie;

• opisu bibliograficznego: bardzo wa�ne jest wykorzystanie DOI jako standardowej cz��ci opisu bibliograficznego, jako metadan�, zwłaszcza w bibliograficznych bazach danych, gdy� usprawni to elektroniczn� dostaw� dokumentów i zakup pojedynczych artykułów. Zapewnia stało�� lokalizacji, co eliminuje konieczno�� aktualizacji w opisie bibliograficznym adresów internetowych.

Od ko�ca lat 90-tych 20. wieku korzy�ci ze stosowania DOI doceniło wiele instytucji, działaj�cych w sferze nauki i e-handlu. Jak wspomniano wy�ej, do IDF przyst�piły niektóre narodowe biblioteki, Biuro TSO w Wielkiej Brytanii zajmuj�ce si� dokumentacj� rz�dow�, które stało si� agencj� DOI, EC/Office of Publications oraz ró�ne firmy z Hiszpanii, Korei, Włoch, Niemiec [9]. DOI stał si� doskonałym narz�dziem dla CrossRef, które to porozumienie obecnie skupia ju� ponad 300 wydawców [10]. Od 1998 r. zarejestrowano ju� ok. 11 mln DOI z ponad 9100 czasopism a obecnie u�ycie tego identyfikatora rozci�ga si� na referaty w materiałach konferencyjnych, ksi��ki i rozdziały w ksi��kach oraz hasła w encyklopediach. W ci�gu miesi�ca u�ytkownicy klikaj� na DOI w przypisach 5-6 mln razy [10].

W poprzednim okresie CrossRef pobierało opłaty za wyszukiwanie przy u�yciu DOI – od swoich członków - 0,12 USD za ka�de, od bibliotek - 500 USD i od konsorcjów – 2500 USD rocznie. Oceniono jednak, �e działa to zaporowo i w 2003 r. zaprzestano pobierania opłat, co natychmiast spowodowało wzrost aktywno�ci u�ytkowników , którzy (na 31 marca 2004) wykorzystali DOI 43,278,000 razy [10]. Pobierane s� tylko opłaty za członkostwo od ka�dego wydawcy i niewielkie za ka�de zarejestrowane DOI.

Anna Łozowska 206

Twórcy baz danych płac� stałe, niewielkie roczne opłaty za wyszukiwanie. Biblioteki wykorzystuj� DOI ju� bez opłat, głównie poprzez przypisy bibliograficzne oraz umieszczaj� DOI w opisach bibliograficznych dokumentów(jako linki do pełnych tekstów), z których tworz� lokalnie bazy danych.

W pocz�tkach rozwoju systemu DOI podkre�lano entuzjastycznie, �e skupił on przy jednym stole autorów, wydawców, twórców muzyki i filmów, producentów baz bibliograficznych i �e wszyscy mog� odnie�� z DOI korzy�ci [2]. Rzeczywisto�� jednak nie okazała si� jednakowo ró�owa dla wszystkich. Rejestracj� - jak dotychczas - obj�to głównie publikacje naukowe, zwłaszcza artykuły w czasopismach a ostatnio inne rodzaje dokumentów naukowych, o czym wspomniano wy�ej. Wył�czne prawa wydawnicze do takich publikacji, gwarantowane umow� maj� wydawcy i to oni rejestruj� publikacje, a autorzy bardzo cz�sto nie wiedz� o takim działaniu, b�d� nie interesuje ich, do czego słu�y DOI. Umowy, np. z firm� Elsevier, zawieraj� zapisy, �e transfer praw wydawniczych obejmuje prawo wydawcy do adaptacji i prezentacji artykułu w systemach komputerowych i programach, wł�cznie z odtwarzaniem lub publikacj� w formach czytelnych maszynowo i w zwi�zku z elektronicznymi systemami wyszukiwania. Inny zapis mówi, �e dystrybucja przez internet (www) i inne sposoby udost�pniania online autoryzowanej wersji artykułu jest najlepiej zarz�dzana przez wydawc�.

Tak wi�c korzy�ci z łatwiejszego wyszukiwania i identyfikacji dokumentów elektronicznych s� ewidentne – ale głównie dla wydawców. Po wyszukaniu poprzez DOI wła�ciwego dokumentu pojawia si� propozycja zakupu i dost�pu do pełnego tekstu przez, np. 24 godziny. Sprzyja to –paradoksalnie – ograniczeniu dost�pu, przynajmniej przy obecnym modelu prenumeraty czasopism. Poza tym DOI okre�la jak na razie dokumenty zarejestrowane przez wydawców jako oficjalne recenzowane publikacje, dost�pne z platformy wydawcy, działa wi�c jako technologia ochronna, pozwalaj�ca wła�cicielowi praw autorskich decydowa� kto i jak mo�e korzysta� z pełnego tekstu publikacji. Implementacja DOI w sektorach „pozatekstowych” post�puje znacznie wolniej, cho� identyfikator ten w zamierzeniu twórców ma by� u�ywany do zastosowa� publicznych w wielu dziedzinach, gdzie mamy do czynienia z własno�ci� intelektualn� oraz by� niezale�ny od konkretnych rozwi�za� prawnych [5, 8].

Ograniczenia w dost�pie do literatury naukowej wskutek ci�głego wzrostu cen oraz polityki licencyjnej wydawców i twórców baz danych wzbudziły powszechny sprzeciw �wiata nauki , zwłaszcza u�ytkowników sieci Internet (bibliotekarze odegrali w nim bardzo wa�n� rol�!) poprzez ruch Open Access i powstanie elektronicznych archiwów [6, 7]. W 2000 roku przedstawiciele ameryka�skich bibliotek naukowych oraz animatorzy komunikacji naukowej opracowali w Tempe (Arizona) zasady dla nowo powstaj�cych systemów naukowego publikowania [12]. Zasada trzecia mówi, �e publikacje naukowe powinny by� archiwizowane w bezpieczny sposób tak, aby były długotrwale dost�pne, a w przypadku prac elektronicznych opatrzone


stałym symbolem identyfikacyjnym umo�liwiaj�cym linkowanie i cytowania: uwa�a si�, �e jest ona realizowana w Open Archives, ale identyfikatory tam stosowane nie s� te same, co stosowane przez komercyjnych wydawców jako DOI, cho� mog� dotyczy� tych samych dokumentów.

Repozytoria Open Archives wykorzystuj� oprogramowanie wolno dost�pne, tzw. Open Source, ale tylko niektóre jego implementacje u�ywaj� technologii Handle System – tej samej, w której rozwini�to DOI. Najpro�ciej ujmuj�c jest to oprogramowanie, które przydziela stałe identyfikatory (tzw. handles) obiektów cyfrowych i innych zasobów w Internecie oraz zarz�dza ich działaniem poprzez odesłania [4].

Na spore zamieszanie w identyfikacji dokumentów dost�pnych w Open Archives wskazywali uczestnicy Open Access Forum, które odbyło si� jako dwa – niemal równoległe – spotkania w pa�dzierniku 2004 roku w Londynie i w listopadzie 2004 w Monterey w Kalifornii. Tylko 21 repozytoriów u�ywa oprogramowania DSpace opartego na „handles”, natomiast a� 90 pracuje w oprogramowaniu GNU Eprints [7]. Wida� tu wyra�nie brak spójnych działa� , co mo�e wynika� z braku �wiadomo�ci co do znaczenia identyfikacji dokumentów, do�� niejasnych kosztach rejestracji dokumentów elektronicznych przez indywidualnych twórców oraz godzenia si� autorów na ograniczenie praw wobec własnej twórczo�ci.

W ostatnim czasie pojawiły si� oznaki pewnej liberalizacji polityki wydawców w zakresie praw autorskich, np. firmy Elsevier, Springer i ACS [1, 7] zezwalaj� na umieszczanie preprintu artykułu na stronach Web w internecie, wł�czaj�c w to serwery preprintów oraz na stronach lub serwerach osobistych autora lub instytucji –ale z linkiem na stron� domow� czasopisma, co przynajmniej w prosty sposób ł�czy te same dokumenty. Wobec nacisków wielu wydawców, w zwi�zku z inicjatywami Open Access, rozwa�a si� w porozumieniu z CrossRef celowo�� rejestracji dokumentów (poprzez DOI) zdeponowanych w instytucjonalnych archiwach oraz obj�cia tym systemem nowych rodzajów dokumentów, takich jak patenty, raporty techniczne, dysertacje. Pozytywny jest te� fakt wycofania si� z pobierania opłat od bibliotek za u�ywanie DOI [10].

Nowe sformułowania w umowach wydawniczych, wymuszane – jak mo�na s�dzi� – przez inicjatywy �wiata nauki toruj� wprawdzie drog� do rozszerzenia dost�pu do informacji, ale wszyscy autorzy musieliby si� nimi gł�biej zainteresowa�. Bibliotekarze maj� wi�c wiele do zrobienia w zakresie edukacji, jak korzysta� ze �rodowiska cyfrowego; a wsparciem dla bibliotek mog� by� działania instytucjonalne zmierzaj�ce do przekształcenia DOI w norm� ISO , podobnie jak to si� stało w przypadku ISSN i ISBN [5]. Jesieni� 2004 roku podczas posiedzenia komitetu ISO TC46/SC9 zaakceptowano system DOI do wdro�enia jako standard i powołano w tym celu grup� robocz�. International DOI Foundation została wyznaczona jako agencja zarz�dzaj�ca systemem DOI. Nasilaj� si� równie� naciski ze strony instytucji rz�dowych odpowiedzialnych za badania naukowe, np. w medycynie - National Institute of Health w USA, czy nawet parlamentu

Anna Łozowska 208

brytyjskiego, aby archiwizowa� i udost�pnia� publicznie artykuły prezentuj�ce wyniki bada� sponsorowanych ze �rodków publicznych [1, 7]. Mo�na mie� nadziej�, �e doprowadzi to z czasem do przyj�cia wspólnych standardów identyfikacji dokumentów dost�pnych w �rodowisku cyfrowym, co w znacznym stopniu usprawni współczesn� komunikacj� naukow�.

Bibliografia [1] ACS Publications. Temat: ACS broadens access to its articles. Do: Anna Łozowska.

7 marca 2005; 23:00. Korespondencja osobista. [2] Dickinson J.: Making sense of digital identifiers for Internet and other online

applications: summary of the LITA preconference. “Conference Reports Libr. Coll. Acq & Tech. Serv.” no 24 [dok. elektr.] http://vls.icm.edu.pl/pdflinks/05022112483401812pdf [odczyt 2 pa�dziernika 2003].

[3] Grabowska M.: Bibliografia u progu XXI wieku. „Biuletyn EBIB“. 2003 nr 50 [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2003/50/grabowska.php [odczyt 20 wrze�nia 2004].

[4] Handle System [dok. elektr.] http://www.handle.net/ [odczyt 25 marca 2005]. [5] The Digital Object Identifier System. International DOI Foundation [dok. elektr.]

www.doi.org [odczyt 28 kwietnia 2004, 15 i 25 marca 2005]. [6] Kami�ski A.: E-printowa rewolucja. „Biuletyn EBIB“. 2002 nr 33 [dok. elektr.]

http://ebib.oss.wroc.pl/2002/33/kaminski.php [odczyt 21 pa�dziernika 2004]. [7] Kaser D.: Open Access Forum. “Online”. 2005 vol. 29, issue 1 [dok. elektr.]

http://search.epnet.com [odczyt 21 lutego 2005]. [8] Nahotko M.: Identyfikacja obiektów w sieciach rozległych. [W:] Internet w bibliotekach II

– ł�czno��, współpraca, digitalizacja (Wrocław, 23-26 wrze�nia 2003 roku): materiały konferencyjne [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/iwb2/nahotko.php [odczyt 21 marca 2005].

[9] Paskin N.: DOI: A 2003 Progress Report. “D-Lib Magazine“. 2003 vol. 9, no. 6 [dok. elektr.] http://wwwdlib.org/dlib/juneo3/paskin/06paskin.html [odczyt 20 wrze�nia 2003].

[10] Pentz E.: Recent developments at CrossRef. “Interlending & Document Supply”. 2004 vol. 32, no. 3 [dok. elektr.] http://dandini.emeraldinsight.com/ DOI: http://dx.doi.org/10.108/02641610410552012 [odczyt 17 listopada 2004].

[11] Risher C., Rosenblatt W. R.: The Digital Object Identifier – an electronic Publishing tool for the entire information community. “Serials Review”. 1998 vol. 24, no. 3/4, pp. 12-20 [dok. elektr.] http://vls1.icm.edu.pl/pdflinks/05022208542629433.pdf [odczyt 20 lipca 2004].

[12] Shulenberger D.: Komunikacja naukowa nie jest odpadem toksycznym: otrzymane lekcje. „Biuletyn EBIB”. 2004 nr 57 [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2004/57/shulenberger.php [odczyt 10 lutego 2005].


Grzegorz Płoszajski Politechnika Warszawska w Warszawie Biblioteka Główna Instytut Automatyki i Informatyki Stosowanej [email protected]

Wspomaganie tworzenia katalogu czasopism elektronicznych z powi�zaniami do katalogu czasopism

drukowanych na przykładzie Biblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej

Creation of electronic journals catalog with reference to the catalog of printed journals in the Main Library of the

Warsaw University of Technology

Abstrakt W referacie przedstawiono sposób tworzenia katalogu czasopism elektronicznych na podstawie informacji udost�pnianych przez dostawców, oraz metod� wi�zania informacji o poszczególnych czasopismach elektronicznych z opisami tych samych czasopism w wersji drukowanej w katalogu elektronicznym biblioteki. Opisano technik� konwersji danych z plików uzyskiwanych od poszczególnych dostawców, z uwzgl�dnieniem ró�norodno�ci stosowanych formatów HTML, XLS, TXT, oraz przyj�t� metod� tworzenia ujednoliconych, acz nie zawsze kompletnych opisów bibliograficznych. Przedstawiono przyj�t� posta� plików wyj�ciowych: 1) umo�liwiaj�c� bezpo�redni import do bazy danych w systemie Aleph; 2) tworz�c� list� HTML zbli�on� do listy A-Z. Opisano metod� tworzenia powi�za� z własnym katalogiem czasopism drukowanych i uzyskiwane mo�liwo�ci wyszukiwawcze przy stosowaniu systemu Aleph oraz listy HTML. Wskazano na mo�liwo�� wykorzystywania przez inne biblioteki plików wynikowych tworzonych bez powi�za� z katalogiem drukowanym. Pliki tekstowe mog� by� wykorzystywane oddzielnie dla poszczególnych dostawców, natomiast mog� wymaga� dostosowania ich postaci do wymaga� systemu bibliotecznego obsługuj�cego katalog w danej bibliotece. Lista HTML jest tworzona dla całego zestawu czasopism; dodawanie du�ej ilo�ci danych byłoby pracochłonne, natomiast mo�na z niej łatwo usun�� cz�� danych.

Słowa kluczowe katalogi biblioteczne; czasopisma elektroniczne; konsorcja; lista A-Z

Abstract The paper presents the creation of electronic journals catalog based on information supplied by publishers or suppliers. It also shows how to combine information about single electronic journal with printed descriptions of the same journal in the electronic library catalog. The author presents method of data conversion from files supplied by providers, taking into account different formats used (HTML, XLS, TXT) and the accepted method of creating uniform, though not necessarily complete bibliographic descriptions.Output files can be directly imported to the database in the Aleph system; additional output HTML files create an A-Z list. The Aleph system and HTML list enable connections with home catalog of printed magazines, and new search options. The result files that are not connected to the printed catalog may be also used by other libraries. Text files can be used separately by the providers, though may need to be adapted toa given library catalog system. HTML system is created for a whole set of magazines, as it is much easier to delete unnecessary files than add single ones.

Grzegorz Płoszajski 210

Key words library catalogs; electronic journals; consortia, A-Z list

1. Koncepcja katalogu Biblioteka Główna Politechniki Warszawskiej od kilku lat zapewnia

dost�p online do czasopism elektronicznych, w zdecydowanej wi�kszo�ci w oparciu o umowy konsorcjalne. Podstawowym sposobem dost�pu u�ytkowników do tych czasopism jest korzystanie z odr�bnych serwisów poszczególnych dostawców. Wówczas ma si� do dyspozycji wszystkie mo�liwo�ci, z klasyfikacj� czasopism i wyszukiwaniem pełnotekstowym. Liczba serwisów jednak szybko ro�nie w ostatnich latach, ponadto w niektórych nast�puje stosunkowo cz�sta zmiana liczby udost�pnianych czasopism. ledzenie zmian w odr�bnych serwisach staje si� w tej sytuacji czasochłonne. Niektórzy u�ytkownicy z grona pracowników naukowych Politechniki Warszawskiej zgłaszali �yczenie, by zapewni� im dodatkowo mo�liwo�� przegl�dania i przeszukiwania pełnej listy czasopism wszystkich dostawców. W Bibliotece podj�to prób� utworzenia podobnej listy. Zakładano, �e nie chodzi o jednorazowe jej utworzenie, lecz opracowanie metody umo�liwiaj�cej wzgl�dnie łatwe jej ponowne tworzenie (aktualizowanie); brano przy tym pod uwag� ewentualn� przydatno�� listy dla innych bibliotek uczestnicz�cych w poszczególnych konsorcjach. Uwzgl�dniono tak�e zgłoszony pó�niej postulat, �eby lista zawierała odniesienia do zasobów biblioteki.

Przyj�to nast�puj�ce zało�enia: 1) Tworzona lista/katalog czasopism elektronicznych ma mie� dwie formy:

a) katalogu w systemie bibliotecznym (Aleph), podobnego do katalogu czasopism drukowanych i mog�cego by� wspólnie z nim przeszukiwanym; b) listy alfabetycznej (A-Z) zestawionej z plików HTML odpowiadaj�cych poszczególnym zakresom alfabetu, prezentowanej na stronie biblioteki poza systemem bibliotecznym.

Pierwsza z tych form zapewni mo�liwo�� pełnego przeszukiwania tytułów czasopism technikami stosowanymi w odniesieniu do katalogu bibliotecznego, druga pozwoli na wyszukiwanie typowymi technikami stosowanymi w internecie w odniesieniu do plików HTML. Pierwsza forma powinna by� wygodna dla u�ytkowników korzystaj�cych ju� w miar� wprawnie z elektronicznych katalogów bibliotecznych; druga forma, uwa�ana jest powszechnie za łatwiejsz� dla pocz�tkuj�cych u�ytkowników, a bywa preferowana tak�e przez u�ytkowników do�wiadczonych. 2) Lista/katalog oparty jest wył�cznie na danych udost�pnianych przez

dostawców, przez nich aktualizowanych i uzupełnianych. Nie przewiduje si� r�cznego uzupełniania danych w bazie (po ka�dej aktualizacji), natomiast mo�liwe jest tworzenie dodatkowych plików wej�ciowych dla niewielkiej liczby czasopism elektronicznych pozyskiwanych z ró�nych �ródeł. W tej sytuacji przyj�to rozwi�zanie przewiduj�ce aktualizacj�

Wspomaganie tworzenia katalogu czasopism elektronicznych… 211

listy/katalogu czasopism elektronicznych przez wymian� całej informacji (całej bazy).

3) Katalog czasopism elektronicznych powinien by� odr�bny od katalogu czasopism drukowanych. Chodzi przede wszystkim o zapewnienie bezpiecze�stwa danych dotycz�cych zasobów drukowanych biblioteki przy aktualizacji danych o czasopismach elektronicznych, podczas której przewiduje si� usuwanie lub nadpisywanie du�ych zestawów rekordów.

4) Dane otrzymywane od dostawców b�d� przekształcane tak, by utworzy� opis bibliograficzny czasopism elektronicznych zbli�ony do MARC21 w zakresie podstawowych informacji. Poniewa� nie przewiduje si� zasadniczego uzupełniania informacji o czasopismach na podstawie innych �ródeł, a dostawcy cz�sto udost�pniaj� ich niewiele, wi�c dopuszcza si� niekompletno�� opisu; to odchylenie formalne jest dodatkowym argumentem za tworzeniem odr�bnej bazy, tak by nie miesza� poprawnych i szczegółowych opisów czasopism drukowanych z mało szczegółowymi, a nawet niekompletnymi opisami czasopism elektronicznych.

5) Forma przedstawiania zakresu czasowego poszczególnych czasopism, niejednolita u poszczególnych dostawców, ma by� przede wszystkim mo�liwie czytelna dla u�ytkownika, nawet za cen� ró�nic w stosunku do czasopism drukowanych.

6) Wskazane jest przyj�cie takiego sposobu przetwarzania danych, �eby umo�liwi� innym bibliotekom korzystanie z wyników prac przy mo�liwie niewielkim nakładzie dodatkowej pracy.

2. Dane Biblioteka Główna Politechniki Warszawskiej zapewnia pracownikom

i studentom dost�p do czasopism elektronicznych głównie na podstawie umów konsorcjalnych. Chodzi przede wszystkim o takich dostawców jak Ebsco, Proquest, Elsevier (poprzez ICM), Springer (ostatnio tak�e poprzez ICM), Kluwer (ICM), Wiley. Ponadto Biblioteka zapewnia dost�p do niewielkiej liczby czasopism elektronicznych na podstawie umów indywidualnych.

Dostawcy czasopism elektronicznych umo�liwiaj� pobieranie danych o udost�pnianych czasopismach. Dane te maj� zazwyczaj jedn� z trzech postaci: 1. pliku tekstowego, 2. skoroszytu arkusza kalkulacyjnego Excel, 3. pliku HTML.

Ad. 1. Dane w plikach tekstowych i w skoroszytach Excela maj� struktur� tabelaryczn�, w której rekordy odpowiadaj� wierszom, a poszczególne ich pola kolumnom. Pliki tekstowe zawieraj� opis kolumn w pierwszej linii tekstu; separatorami s� znaki tabulacji. Przy imporcie danych nale�y uwzgl�dni� fakt, �e u jednego z dostawców nazwy traktowane jako ci�gi znaków nie s� stałe, gdy� maj� dodan� liczb� wyst�pie� danych


podanego rodzaju i trzeba albo t� dodatkow� informacj� „odfiltrowa�” (co mo�e wymaga� pisania programów), albo w ogóle pomin��.

Ad. 2. Arkusz Excela ma naturaln� struktur� tabelaryczn�. Pewne problemy z importem danych stwarza fakt, �e u jednego z dostawców (ACS) zamiast jednego wiersza z nazwami pól wyst�puj� dwa wiersze, a ponadto s� one powtarzane co pewn� liczb� wierszy. W chwili obecnej korekt� danych przed importem (z Excela) wykonuje si� r�cznie; r�cznie te� sprawdza si�, czy nie zostały wprowadzone inne jeszcze zmiany. Drug� trudno�� stwarza „zaszycie” w pojedynczej komórce razem z nazw� czasopisma jego adresu URL (Wiley). Poniewa� zmiana ta pojawiła si� niedawno, przyj�to, �e dane ukryte kopiuje si� r�cznie z tej kolumny do nowej kolumny (nazwanej URL); chodzi oczywi�cie o operacj� wykonywan� od razu na całej kolumnie, nie za� o przepisywanie danych w ka�dym wierszu z osobna.

Ad. 3. Pliki HTML nie maj� jednolitej struktury i struktura ta nie jest opisana w sposób dostatecznie jednolity. Ró�na jest liczba kolumn i ich znaczenie. U jednego z dostawców trzeba ł�czy� dane z dwóch kolejnych wierszy. Samo rozpocz�cie odczytywania danych z pliku HTML (HTM) wymaga� mo�e pomini�cia obszernych cz��ci pocz�tkowych. Ponadto niektórzy dostawcy zmieniali posta� danych w pliku HTML.

W rezultacie do odczytywania plików HTML został napisany program, który odczytuje najpierw informacj� o strukturze danych w pliku, a dopiero potem plik z danymi. Dzi�ki temu po ewentualnym wprowadzeniu przez dostawców kolejnych zmian by� mo�e uda si� jedynie zmieni� opis struktury, bez konieczno�ci modyfikowania samego programu. Przy dotychczasowych zmianach struktury plików HTML ten element koncepcji si� sprawdził.

W przypadku takiego dostawcy jak Kluwer, który jest jednocze�nie wydawc�, pewne podstawowe dane pomini�te w pliku HTML jako oczywiste (np. Amsterdam jako miejsce wydania), zostaj� dopisane automatycznie.

Pliki z danymi zostaj� wczytane do bazy danych utworzonej w MS Access i umieszczone w tablicach. Zdarzaj� si� „niespodzianki” w przypadku nowych dostawców, powodowane przez nietypowe przypadki (np. gwiazdka odsyłaj�ca do uwagi dodana na pocz�tku tytułu czasopisma zamiast np. na ko�cu). Po znalezieniu przyczyn ewentualnych trudno�ci z odczytem i ich usuni�ciu dalsze przetwarzanie odbywa si� ju� pod kontrol� systemu MsAccess. 3. Przetwarzanie danych do postaci USMARC 3.1. Ł�czenie danych

Pierwszy etap przetwarzania dotyczy ł�czenia mi�dzy sob� danych z ró�nych plików dotycz�cych danego dostawcy. S� dwa rodzaje takiego ł�czenia:

1. ł�czy si� dane o takiej samej strukturze, czyli jak gdyby dopisuje kolejne rekordy z ró�nych tabel do jednej tabeli;

2. ł�czy si� ze sob� dane z tabel o ró�nej strukturze w celu uzyskania bardziej kompletnej informacji o poszczególnych rekordach.


Dodawanie rekordów odpowiadaj�cych ró�nym bazom danego dostawcy lub wydawcy jest trywialne, gdy jest zachowana struktura danych (przypadek taki dotyczy zarówno Ebsco - 5 baz, jak i Proquest - 3 bazy).

Drugi przypadek jest nietrywialny ogólnie ze wzgl�du na niepewno�� co do wyboru klucza, według którego miałoby nast�pi� powi�zanie danych z ró�nych tabel. W roku 2005 przypadek ten dotyczy ju� tylko bazy Science Direct Elseviera, dla której wi�kszo�� danych o czasopismach pochodzi z tabeli Excela, natomiast adresy URL z pliku HTML; w przeszło�ci nale�ało odgadywa� rodzaj powi�zania tak�e u niektórych innych producentów: mógł to by� nawet wewn�trzny identyfikator producenta; ISSN nie zawsze wystarczał, gdy� po prostu mógł wyst�powa� tylko w jednej z tabel. Do tego dochodziły ró�nego rodzaju przypadki indywidualne.

3.2.

Porównywanie tytułów – „tytuł zwarty” Konieczne stało si� w szczególno�ci porównywanie tytułów

czasopism. Okazało si�, �e tytuły czasopism w ró�nych tabelach tego samego producenta (dostawcy) bywaj� pisane niejednolicie. Niezale�nie od przyczyn takiego stanu rzeczy nale�ało przedsi�wzi�� kroki ułatwiaj�ce odszukiwanie wła�ciwych tytułów bez konieczno�ci pracy r�cznej. Potrzeba taka była nawet silniejsza w dalszym etapie przetwarzania, gdy porównywane były tytuły udost�pnianych czasopism elektronicznych z tytułami własnych czasopism drukowanych. Do�wiadczenie kazało liczy� si� z mo�liwo�ci� bł�dów literowych; ni emo�na było oprze� si� wył�cznie na ISSN, gdy� nie zawsze wyst�pował.

Po ró�nego rodzaju eksperymentach zastosowano uproszczon� i w pewien sposób „znormalizowan�” wersj� tytułów, nazwan� tu tytułem „zwartym”. Tytuł przekształcany jest do tytułu zwartego przez 1. zast�pienie symbolu & słowem „and”, 2. pomini�cie spacji i wszelkiego rodzaju znaków przestankowych 3. zapisanie go wył�cznie małymi literami.

Osobn� kwesti� było uwzgl�dnienie lub nie rodzajników na pocz�tku tytułu. Tego rodzaju porównania były czynione, ale decyzja uznania czasopism za identyczne lub nie była pozostawiania człowiekowi.

Warto wspomnie�, �e jednym z owoców zastosowania takich porówna� w odniesieniu do własnej bazy jest uzupełnienie brakuj�cych symboli ISSN.

3.3. Umieszczenie danych w rekordach USMARC Podstawowym problemem przy projektowaniu nowej bazy było

zdecydowanie si� na to, które z informacji otrzymywanych od dostawcy zachowa� i przedstawia� u�ytkownikowi, a których nie. Problem wynikał z bardzo du�ych ró�nic w szczegółowo�ci owej informacji. Przytłaczanie u�ytkownika jej nadmiarem uznano za niecelowe, z tym �e granice


umieszczono inaczej dla katalogu, gdzie informacja mogła mie� wi�kszy stopie� szczegółowo�ci, a inaczej dla listy. Zdecydowano si� np. pomija� informacj� o zakresie czasowym abstraktów, gdy była identyczna z zakresem pełnych tekstów. Co wi�cej, zdecydowano si� pomija� w ogóle informacj� o czasopismach, dla których nie było pełnych tekstów w �adnej z form (nawet graficznej).

W rezultacie informacja otrzymywana od dostawców jest zapisywana w nast�puj�cych polach USMARC:

006, 007 i 008; 022 i 922 (ISSN dla wersji drukowanej i elektronicznej, gdy

podawane s� oba); 040; 245; 256; 260; 500; 856. oraz w nast�puj�cych polach

dodatkowych, którym ze wzgl�du na specyfik� systemu Aleph nadano nazwy literowe:

ABS – zakres czasowy abstraktów; BAS – nazwa producenta; EMB – opó�nienie wersji elektronicznej w stosunku do papierowej; FTX – zakresy czasowe; NBA – nazwa bazy (np. ScienceDirect). U�yto te� standardowych dla Alepha pól literowych FMT, LDR. W polu o kodzie LKR zapisywano w pó�niejszym etapie powi�zania

mi�dzy rekordami bazy czasopism elektronicznych a rekordami katalogu czasopism drukowanych; oczywi�cie nie jest to bezpo�rednio informacja od dostawców.

Pewien wysiłek został wło�ony w wyznaczenie wska�ników dla tytułów w przypadku wyst�powania rodzajników, oraz w rozdzielenie nazwy wydawnictwa od miejsca wydania, gdy w danych dostawcy nie były rozdzielone, i „oczyszczenie” nazwy z dodatków formalnych (Ltd, PLC, itp.).

Tworzonym rekordom bibliograficznym przypisuje si� numery systemowe. Wła�ciwie to poszczególnym dostawcom przypisano odr�bne zakresy numerów systemowych, utworzone z odpowiednim zapasem, �eby nie trzeba ich było zbyt cz�sto modyfikowa�. Numery te zaczynaj� si� obecnie od 1 (000000001), gdy� katalog czasopism elektronicznych stanowi odr�bn� baz�, zawsze jednak zakresy te mo�na zmieni�, gdyby była taka potrzeba. Wyra�ne oddzielenie zakresów numerów systemowych poszczególnych dostawców umo�liwia wymian� jedynie cz��ci danych w katalogu, gdy zmiana danych nast�puje tylko u jednego czy dwóch dostawców; zauwa�my, �e lista alfabetyczna natomiast b�dzie wymieniana zawsze cała.

Na tym ko�czy si� tworzenie rekordów bibliograficznych. S� one na koniec eksportowane do plików tekstowych stałej długo�ci. Ka�dy z zakresów odpowiadaj�cych poszczególnym dostawcom mo�e by� eksportowany odr�bnie, tak by zainteresowane biblioteki mogły wykorzystywa� je w dowolnej konfiguracji, zale�nie od tego, w których konsorcjach bior� udział. A oto przykładowy rekord:


000028001 006 L m f d 000028001 007 L cr n un 000028001 008 L 050412s19959999xx f d d 000028001 022 L $$a 1432-0509 000028001 040 L $$a Wa 72 01/Konw20050412 000028001 245 L $$a Abdominal Imaging. 000028001 256 L $$a Dokument elektroniczny. 000028001 260 L $$a New York : $$b Springer-Verlag. 000028001 856 L $$u http://vls.icm.edu.pl/cgi-

bin/sciserv.pl?collection=springer&journal=09428925 $$4 no 000028001 922 L $$a 0942-8925 000028001 BAS L $$a Springer 000028001 FMT L SE 000028001 LDR L nas 22 i 4500 000028001 NBA L $$a SpringerLink.

4. Tworzenie powi�za� z katalogiem czasopism drukowanych Powi�zania tworzy si� na podstawie porównywania rekordów opisu

bibliograficznego utworzonego katalogu czasopism elektronicznych z katalogiem czasopism drukowanych. Podstaw� do decyzji o uznaniu rekordów za identyczne lub równowa�ne jest numer ISSN (przy niedu�ej ró�nicy tytułów). Je�eli nie ma numeru ISSN, decyzj� opiera si� na porównywaniu tytułów; jak ju� wspomniano tworzy si� w tym celu „tytuły zwarte”.

W systemie Aleph dodanie do odpowiednich rekordów bazy czasopism elektronicznych odsyłaczy do czasopism drukowanych powoduje automatyczne utworzenie symetrycznych odsyłaczy z bazy czasopism drukowanych do elektronicznych. Jest to wygodne, gdy� przy zmianie danych operuje si� jedynie danymi z bazy czasopism elektronicznych. Je�eli w nast�pstwie rozbudowy bazy zmieni� si� numery systemowe czasopism elektronicznych, to konieczna b�dzie nie tylko łatwa modyfikacja odsyłaczy z bazy czasopism elektronicznych do drukowanych, ale tak�e odsyłaczy „zwrotnych”. Przebudowa takich odsyłaczy przez system Aleph trwa do�� długo (trzeba tego dokona� we wszystkich bazach) i obci��a system. Aby unikn�� takiej konieczno�ci przyj�to rozwi�zanie ze stałymi numerami systemowymi tych czasopism elektronicznych, które maj� odpowiedniki w czasopismach drukowanych; numerami generowanymi na podstawie numerów systemowych w katalogu czasopism drukowanych. Wówczas typowa modyfikacja danych mo�e przebiega� niemal całkowicie automatycznie, bez r�cznego usuwania lub dodawania powi�za�.

Tworzone s� raporty wskazuj�ce na potrzeb� ewentualnych zmian i ich zakres. Na koniec generowane s� pliki tekstowe przeznaczone do wczytania do systemu Aleph. Maj� one posta� tak� jak w poprzednim etapie, tylko wzbogacone s� o pola odsyłaczowe, np.: 000000070 LKR L $$a DN $$b 000060946 $$l WTU01 $$m Czasopismo dost�pne równie� w formie


elektronicznej. Zob. baza: E-czasopisma PW. $$n Egzemplarze wersji drukowanej dost�pne w bibliotece.

5. Tworzenie listy alfabetycznej Lista alfabetyczna jest tworzona ju� po utworzeniu powi�za�.

Ma w sumie sze�� kolumn: tytuł, ISSN, baza, wydawca, zasi�g (czasowy) i kolumn� „PW”, przewidzian� na wskazywanie powi�za�. Dane z tabel zawieraj�cych opisy bibliograficzne s� zapisywane w pierwszych pi�ciu kolumnach listy, sortowane i zapisywane w odr�bnych plikach HTML odpowiadaj�cych poszczególnym zakresom alfabetu (ze wzgl�du na wielko�� plików zakresy A, C, I oraz J s� podzielone). Sama lista zawiera ponadto plik główny, pokazuj�cy zakresy i odsyłaj�cy do utworzonych plików. Odsyłacze s� prezentowane w tabeli za pomoc� symbolu graficznego; podczepiony adres URL umo�liwia przej�cie do katalogu czasopism drukowanych, od razu do odpowiedniego czasopisma. Przej�cie odwrotne oczywi�cie nie działa, a �ci�lej bior�c działa, tyle �e skierowuje do katalogu czasopism elektronicznych, a nie do listy HTML.

Podobn� list� alfabetyczn� mo�na oczywi�cie tworzy� tak�e w wersji bez powi�za�. Mogłyby j� wykorzystywa� inne biblioteki korzystaj�ce z tych samych czasopism elektronicznych. Tworzenie jej w wersji z powi�zaniami wymagałoby dodatkowych bada� (operacji na danych oraz sprawdzenia działania odsyłaczy, zwłaszcza w innych systemach bibliotecznych).

6. Podsumowanie Po okresie tworzenia i modyfikowania oprogramowania rozpoczyna

si� okres „produkcyjny”, w którym zostan� zebrane dane dotycz�ce z jednej strony pracochłonno�ci aktualizacji danych, a z drugiej zadowolenia u�ytkowników, których wymagania czy oczekiwania stale rosn�. Interesuj�ce te� b�dzie zdanie innych bibliotek.


Małgorzata Jaworowska Politechnika Lubelska w Lublinie Biblioteka Główna [email protected]

Rozwój katalogu komputerowego Biblioteki Głównej Politechniki Lubelskiej

Development of computer catalog of the Main Library of the Lublin University of Technology

Abstrakt W referacie nakre�lono podstawy i kierunki efektywnego tworzenia katalogu komputerowego Biblioteki Głównej Politechniki Lubelskiej na przestrzeni lat 1996-2005. Zaprezentowano katalog komputerowy w systemie VTLS jako jeden z elementów wspieraj�cych rozwój irealizacj� edukacji podmiotowej. Przedstawiono codzienne czynno�ci w tworzeniu katalogu. Zasygnalizowano zmian� prowadzenia usług, rezultatów działa�, jako�ci danych i informacji z uwzgl�dnieniem współpracy z NUKAT.

Słowa kluczowe społecze�stwo informacyjne; katalogi automatyczne; VTLS; NUKAT

Abstract The paper presents foundations and trends in the effective creation of the computer catalog of the Main Library of the Lublin University of Technology in the years 1996-2005. The computer catalog of VTLS system has been shown as an element supporting the development and implementation of subject education. Everyday activities connected with the creation of the catalog have been presented. Changes in services, work outcome, quality of data and information have been described, including cooperation with NUKAT (National Union Catalogue).

Key words information society; automatic catalogs; VTLS; NUKAT

Charakterystyczn� cech� współczesnej cywilizacji jest wytwarzanie i gromadzenie ogromnej ilo�ci informacji. Obszar usług bibliotecznych prze�ywa obecnie prawdziw� eskalacj� w zakresie pełnionych funkcji i zada�. Sukces w tym zakresie zale�y w du�ej mierze od informacji i jej innowacyjno�ci.

Jednym z wymiarów działa� biblioteki naukowej jest bez w�tpienia codzienne wspieranie o�rodka naukowego w wypełnieniu podj�tej misji.

W�ród wielu kierunków realizowania jej w Politechnice Lubelskiej przyj�to, �e „Naszym celem jest przekazywanie studentom nie tylko niezb�dnej wiedzy i umiej�tno�ci, ale tak�e kształtowanie twórczych i odpowiedzialnych postaw [...] wa�nym celem Uczelni jest odpowiedzialny i twórczy udział w procesie tworzenia w naszym kraju nowoczesnego

Małgorzata Jaworowska 218

społecze�stwa informacyjnego [...] w codziennej pracy akademickiej uznajemy jedno�� edukacji i nauki”1.

Mo�liwo�� realizacji tych zamierze� dokonywana jest przez Bibliotek� Główn� Politechniki Lubelskiej poprzez rozpowszechnianie informacji, my�li i wiedzy wspieranej nowoczesnymi i skomputeryzowanymi systemami informacji2. Jedno ze znacz�cych miejsc w systemie biblioteczno-informacyjnym zajmuje katalog komputerowy dost�pny w sieci dla wszystkich u�ytkowników 3. Jest on narz�dziem daj�cym mo�liwo�� uczestnictwa w pracach usprawniaj�cych działalno�� naukow� wszystkim pracownikom nauki i studentom oraz innym potencjalnym u�ytkownikom.

O zainicjowaniu katalogu komputerowego Biblioteki Głównej Politechniki Lubelskiej w systemie VTLS (Virginia Tech Library System) decydowano w pocz�tkach lat 90-tych. Na mocy porozumienia rektorów czterech lubelskich uczelni: Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Politechniki Lubelskiej i Akademii Rolniczej został zło�ony wniosek do Fundacji Mellona o dofinansowanie zakupu sprz�tu i oprogramowania bibliotecznej bazy danych dla czterech bibliotek naukowych Lublina. Zamierzenie realizowano trzyetapowo. W pierwszej cz��ci zakupiono niezb�dne elementy sprz�towe do uruchomienia oprogramowania, w drugim uruchomiono program, za� w trzecim rozpocz�to napełnianie baz4. W trakcie rozpocz�cia prac w Bibliotece Głównej Politechniki Lubelskiej na wst�pie zdecydowano o wprowadzaniu zarówno wpływów, jak i zbiorów ju� opracowanych metod� tradycyjn�5. Przez kilka lat retrokonwersja była dotowana finansowo z wielu �ródeł6. Szybki przyrost danych w bazie katalogowej o zbiorach zwartych i ci�głych, kontrolowanych kartotek� haseł wzorcowych7 (khw) oraz współpraca z Centralnym Katalogiem Wydawnictw Ci�głych8 spowodowały przyspieszenie podj�tych działa�.

Uznano, �e nale�y wprowadzi� do bazy oprócz najbardziej wykorzystywanych pozycji, pozostał� cz�� ksi�gozbioru, ale poddaj�c go wcze�niejszej selekcji. Prowadzono j� sukcesywnie w miar� opracowywania 1 Misja Politechniki Lubelskiej [dok.elektr.] http://www.pollub.pl [odczyt 15.03.2005]. 2 Jaworowska M.: Rozwijanie działalno�ci Biblioteki Głównej Politechniki Lubelskiej na rzecz społecze�stwa informacyjnego. [W:] Udział bibliotek akademickich w kształtowaniu społecze�stwa informacyjnego w Polsce – potencjał, mo�liwo�ci, potrzeby. Wydaw. Uczelniane ATR, Bydgoszcz 2002, s. 135. 3 Jaworowska M.: Sieciowy system informacyjny w Bibliotece Głównej Politechniki Lubelskiej. [W:] Multimedialne i sieciowe systemy informacyjne. Oficyna Wydawnicza PW, Wrocław 2002, s. 512. 4 Nowak G.: Koszty komputeryzacji bibliotek naukowych na przykładzie bibliotek lubelskiego o�rodka naukowego. [W:] Standaryzacja kosztów w bibliotekach naukowych (Kazimierz Dolny, 20-22.09.2000). Wydaw. PL, Lublin 2000, s. 103. 5 Jaworowska M.: Komputeryzacja w systemie VTLS w Bibliotece Głównej Politechniki Lubelskiej. [W:] Infobazy’99: bazy danych dla nauki. Politechnika Gda�ska, Gda�sk 1999, s. 185. 6 Tkaczyk D.: Uczestnictwo bibliotek lubelskich w budowaniu i wykorzystywaniu Katalogu Centralnego NUKAT. „Przegl�d Biblioteczny”. 2004 z. 3/4, s. [231]-251. 7 Paluszkiewicz A.: Rola centralnej kartoteki haseł wzorcowych. „Przegl�d Biblioteczny”. 1999 z. 3, s. 149-155. 8 Suszko-Sobina I.: Centralny katalog wydawnictw ci�głych 1995-1998. [W:] Materiały na Mi�dzynarodow� Konferencj� nt. Współpraca bibliotek naukowych w zakresie automatyzacji (Kraków, 16-19.11.1998). Wydaw. SBP, Warszawa 1998, s. 41-46.

Rozwój katalogu komputerowego BGPL 219

poszczególnych partii ksi�gozbioru. Rozpocz�to od wycofywania publikacji nie kwalifikuj�cych si� do wykorzystywania z uwagi na stopie� zniszczenia, jak i ze wzgl�du na nieaktualn� tre�� oraz pozycje, które były zgromadzone w du�ej ilo�ci egzemplarzy, a nie budziły zainteresowania �rodowiska. Nale�y podkre�li�, �e selekcja była prowadzona na szerok� skal� oraz w szerokim zakresie, aby przygotowa� ksi�gozbiór do opracowania w komputerowym systemie bibliotecznym. Obj�ła ona swoim zakresem druki okre�lane jako druki zb�dne9, druki zdezaktualizowane10 i ksi��ki zaczytane11. Prace te trwały nieprzerwanie od 1996 r do 2004 r. obejmuj�c kolejno ksi�gozbiory zgromadzone w: Wypo�yczalni Podr�czników i magazynie biblioteki, Czytelni Matematyczno-Przyrodniczej, Biblioteki Wydziału Elektrycznego, Biblioteki Wydziału In�ynierii Budowlanej i równocze�nie tworzonej Biblioteki Instytutu In�ynierii i Ochrony rodowiska, a tak�e funkcjonuj�cej Czytelni Oddziału Informacji Naukowej oraz Biblioteki Wydziału Mechanicznego, jak i w ostatnim okresie Biblioteki Wydziału Zarz�dzania i Podstaw Techniki.

Obecnie mo�na stwierdzi�, �e retrokonwersja ksi�gozbioru jest zako�czona, gdy� w katalogu komputerowym znajduje si� ju� 99,9% posiadanych przez bibliotek� zasobów. Na uwag� zasługuje fakt, �e opracowywanie cało�ci ksi�gozbioru odbywało si� centralnie, tj. w Bibliotece Głównej, gdzie wyszkoleni bibliotekarze katalogowanie zbiorów podporz�dkowali współpracy z CKHW (pó�niej Narodowy Uniwersalny Katalog Centralny NUKAT). Pozwoliło to na ujednolicon� metod� opracowywania zbiorów wypracowan� przez biblioteki współtworz�ce CKHW – w tym opis dokumentu z autopsji, zgodne z obowi�zuj�cymi w Polsce normami opracowywania zbiorów, wpisane w wymienny standard USMARC12 (pó�niej MARC 21) wykorzystywany w systemie VTLS.

Te zasady post�powania sprawiły, �e czytelnik korzystaj�c z katalogu komputerowego naszej biblioteki otrzymuje wysokiej jako�ci informacje o zgromadzonych zasobach ksi��ek i czasopism, a w ostatnim czasie i dokumentów elektronicznych. Ponadto katalog komputerowy dostarcza wyselekcjonowanej, specjalistycznej informacji, co przyczynia si� bezpo�rednio do wzrostu znaczenia umiej�tno�ci wyszukiwania informacji, oceniania jej wa�no�ci oraz u�yteczno�ci dla zdefiniowanych przez u�ytkownika zapyta�, gdy� „rola naukowego podmiotu poznaj�cego w nauce nie ogranicza si� do czynno�ci dotycz�cych poziomu gotowej wiedzy”13. Dost�pne dla u�ytkownika rodzaje wyszukiwa� : proste, słowa kluczowe, zło�one kryteria, słowa w hasłach czy stosowanie filtrów pozwala na swobodne kształtowanie obszaru poszukiwa� w katalogu komputerowym14. 9 Byli�ski L.: Selekcja materiałów bibliotecznych. Wydaw. SBP, Warszawa 2004, s. 7. 10 Tam�e, s. 8. 11 Tam�e, s. 9. 12 Paluszkiewicz A.: Struktura danych bibliograficznych w zintegrowanych systemach bibliotecznych. Wydaw. SBP, Warszawa 1997, s. 23. 13 Motycka A.: Twórcze i odtwórcze czynno�ci poznawcze w nauce. [W:] Wiedza a podmiotowo��, red. A. Motycka. Wydaw. IFiS PAN, Warszawa 1998, s. 148. 14 Cało�� informacji o zakresie i sposobie poruszania si� po katalogu (w obecnej wersji Virtua) została


Uruchomienie procesu wyszukiwania wymaga podania odpowiedniego terminu wyszukiwawczego i wyboru odpowiedniej kategorii wyszukiwawczej. Wyszukuj�c, mo�na stosowa� pojedyncze słowa, wyra�enia, nazwy wielowyrazowe, cyfry, mo�na tak�e maskowa� terminy u�ywaj�c * lub ?, albo ł�czy� terminy operatorami logicznymi (and, or, not, near). Wszystkie rezultaty wyszukiwa� mo�na jeszcze ograniczy� stosuj�c filtry, ustawiaj�c je przed zainicjowaniem procesu wyszukiwania (lokalizacj� dokumentu, j�zyk dokumentu, miejsce (kraj) wydania, dat� wydania). Czytelnik wykorzystuj�c tryb wyszukiwania prostego ma mo�liwo�� zaw��enia swoich poszukiwa� przechodz�c od terminów szerszych, bardziej ogólnych do terminów w��szych bardziej, szczegółowych (autor, tytuł, tytuł czasopisma, hasło przedmiotowe, hasło przedmiotowe w j�z. francuskim i angielskim, sygnatur�). Ten tryb wyszukiwania jest pomocny, gdy u�ytkownik nie zna dokładnego terminu wyszukiwawczego. Je�li u�ytkownik rozpocznie korzystanie od słów kluczowych, które wyst�puj� w indeksowanych polach opisów bibliograficznych, wówczas przydatne mo�e okaza� si� zastosowanie filtrów, aby zaw�zi� wynik do oczekiwanych rezultatów. W tym wyszukiwaniu mo�na poda� sze�� terminów, a przy ka�dym zaznaczy� odpowiadaj�c� mu kategori� wyszukiwawcz� (autor, tytuł, hasło przedmiotowe, ISBN, ISSN, wszystko) i wybra� jeden lub wi�cej operatorów logicznych. W przypadku korzystania ze zło�onych kryteriów wyszukiwawczych zapytania s� budowane z wykorzystaniem słów kluczowych wraz z odpowiadaj�cym im kodem kategorii wyszukiwawczej, operatorami logicznymi i nawiasami okr�głymi. Oczywi�cie mo�na równie� stosowa� filtry przed uruchomieniem procesu wyszukiwania. Jednak nale�y podkre�li�, �e z tego trybu wyszukiwania korzystaj� do�wiadczeni u�ytkownicy. Je�eli chodzi o wyszukiwanie według słów w hasłach, to rezultatem jego jest wynik otrzymany z wyszukiwania terminów kontrolowanych przez indeksy. Termin wyszukiwawczy mo�na wprowadzi� wybieraj�c jedn� z trzech form danych: słowo, wyra�enie, dokładnie. Gdzie słowa i wyra�enia pochodz� z dowolnego miejsca wybranej kategorii, za� forma danych „dokładnie” pobierana jest z terminów kontrolowanych indeksem.

Od marca 2005 r. dla ułatwienia korzystania z zasobów znajduj�cych si� w katalogu komputerowym dodano dwa punkty umo�liwiaj�ce łatwiejszy i szybszy dost�p do dokumentów elektronicznych. Jeden dotyczy dokumentów o zasi�gu lokalnym gromadzonych w bibliotece. Drugi za� jest o zasi�gu zdalnym dla gromadzonych w bibliotece dokumentów drukowanych, dla których dodano linki odsyłaj�ce do zdigitalizowanych postaci dokumentów opracowanych przez inne polskie biblioteki (68 dokumentów – stan na 31.03.2005 r.).

umieszczona w „Pomocy” w katalogu komputerowym oraz na stronie internetowej biblioteki, jak opublikowana w formie drukowanej (dla wersji Classic) w „Informatorze dla czytelników” z 1998 r.


Wszystkie rezultaty swoich wyszukiwa� u�ytkownik mo�e zapisa� do schowka. Mo�na je przegl�da�, weryfikowa� (dodawa� nowe i usuwa� – w obr�bie tej samej sesji), zapisa� do pliku (na dyskietk�, płyt�, twardy dysk komputera), wydrukowa� lub przesła� poczt� elektroniczn�. Forma zapisu lub przesłania jest dost�pna w formacie MARC 21, opisie bibliograficznym (pełnym lub skróconym) lub te� wraz z egzemplarzami. Wieloletnie do�wiadczenie wynikaj�ce z obserwacji wykorzystywania katalogu komputerowego obrazuje kształtowanie si� kompetencji u�ytkowników.

Wraz z rozbudow� o nowe informacje o zbiorach, udost�pnienie zdalnego poł�czenia z katalogiem (pocz�tkowo w VTLS-Classic telnet i Gateway, a od pa�dziernika 2003 r. w VTLS-Virtua dost�p przez Chameleon) wzrastało zainteresowanie i umiej�tno�ci u�ytkowników. Kolejne cało�ciowe opracowywanie ksi�gozbiorów poszczególnych agend biblioteki pozwoliło na uruchomienie automatycznej rejestracji wypo�ycze� i zwrotów.

St�d pocz�wszy od lutego 1999 r. u�ytkownicy Wypo�yczalni Podr�czników, a od marca 1999 r. cz��ciowo i magazynu Biblioteki Głównej oraz cało�ci Czytelni Matematyczno-Przyrodniczej mogli by� obsługiwani przez pracowników w zautomatyzowany sposób, ale tak�e od pa�dziernika 2001 r. Biblioteki Wydziału Elektrycznego, od listopada 2001 r. Biblioteki Instytutu In�ynierii i Ochrony rodowiska, od czerwca 2002 r. Biblioteki Wydziału Budowlanego, od lutego 2003 r. Biblioteki Wydziału Mechanicznego, od listopada 2003 r. Biblioteki Wydziału Zarz�dzania i Podstaw Techniki.

Od stycznia 2003 r. zostało uruchomione automatyczne wypo�yczanie czasopism we wszystkich bibliotekach wydziałowych. Daje si� zauwa�y�, �e wypo�yczenia tych dokumentów wzrastaj� (wykres 1).

Wykres 1. Ilo�� wypo�ycze� dokonanych za po�rednictwem katalogu komputerowego w Bibliotece Głównej Politechniki Lubelskiej w latach 1996-2005

0

10000

20000

30000

40000

50000

60000

1999 r. 2000 r. 2001 r. 2002 r. 2003 r. 2004 r. 31marzec2005 r.

Wypo�yczenia kartkowetradycyjne

Wypo�yczenia komputeroweksi��ek w wypo�yczalniach

Wypo�yczenia komputeroweksi��ek w bibliotekachwydziałowych

Wypo�yczenia komputeroweczasopism w bibliotekachwydziałowych

ródło: ródło własne


O pełnych korzy�ciach płyn�cych z umiej�tno�ci korzystania przez u�ytkowników z katalogu komputerowego nale�y mówi� tak�e w kontek�cie współpracy z NUKAT, z którym biblioteka współpracuje w systemie Virtua od chwili jego zainicjowania, tj. od lipca 2002 r. Od tej daty mo�na mówi� o zwi�kszeniu informacyjnej roli katalogu komputerowego. Za po�rednictwem NUKAT z katalogu komputerowego Biblioteki Głównej Politechniki Lubelskiej zacz�ło korzysta� jeszcze wi�ksze grono u�ytkowników. Baza ta dała u�ytkownikom mo�liwo�� jednoznacznej identyfikacji dokumentów wraz z mo�liwo�ci� ich lokalizacji w konkretnej bibliotece poprzez system linków do OPAC-ów bibliotek gromadz�cych wyszukiwane pozycje. Udział biblioteki w napełnianiu bazy NUKAT kształtował si� nast�puj�co (patrz wykres 2).

Wykres 2. Kształtowanie si� ilo�ci opisów bibliograficznych w katalogu komputerowym Bibliotki Głównej Politechniki Lubelskiej w latach 2001-2005

0%

20%

40%

60%

80%

100%

2001 r 2002 r. 2003 r. 2004 r. 31 marzec 2005 r.

Opisy bibliograficzne w BG PL Opisy bibliograficzne w BG PL z NUKAT

ródło: ródło własne

Dało to tak�e łatwiejsze dokonywanie wypo�ycze� mi�dzybibliotecznych, skracaj�c czas �mudnych poszukiwa� w zbiorach.

Nale�y tak�e wspomnie� o Wirtualnym Katalogu Lubelskich Bibliotek Naukowych (WKLBN), przygotowanym i otwartym na pocz�tku 2005 r. przez Oddział Komputeryzacji Biblioteki Głównej Uniwersytetu Marii-Curie Skłodowskiej. Skupia on biblioteki lubelskie pracuj�ce w systemie bibliotecznym Virtua. Katalog ten tworz� Biblioteka Główna Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Biblioteka Główna Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Biblioteka Główna Politechniki Lubelskiej, Biblioteka Główna Akademii Rolniczej oraz Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. H. Łopaci�skiego. Katalog umo�liwia jednoczesne wyszukiwanie w pi�ciu katalogach komputerowych potrzebnej pozycji, by otrzyma� informacj� o jej lokalizacji i dost�pno�ci15.

15 Aktualno�ci [dok. elektr.] http://www.bg.umcs.lublin.pl/nowa/ [odczyt 31.03.2005].


Te trzy katalogi komputerowe: katalog Biblioteki Głównej Politechniki Lubelskiej (dost�pny pod adresem http://biblioteka.pol.lublin.pl), Narodowy Uniwersalny Katalog Centralny (dost�pny pod adresem http://www.nukat.edu.pl) oraz Wirtualny Katalog Lubelskich Bibliotek Naukowych (dost�pny pod adresem http://wklbn.umcs.lublin.pl) stosuj� te same narz�dzia wyszukiwawcze, co ujednolica u�ytkownikom sposób dotarcia do poszukiwanej informacji. Statystycznie nasz katalog odwiedza 76451 u�ytkowników w ci�gu miesi�ca. W marcu br. ilo�� czytelników posługuj�cych si� narz�dziami wyszukiwawczymi w katalogu komputerowym osi�gn�ła 105312 u�ytkowników. Nie jest to imponuj�ca liczba, lecz statystyka ta jest prowadzona dopiero od 14 lutego br. Jak si� zauwa�a, ilo�� osób korzystaj�cych przybywa w miar� rozpowszechniania informacji o nowych dost�pach do katalogu.

W procesie posługiwania si� narz�dziami wyszukiwania w katalogu komputerowym u�ytkownik dokonuje oceny i weryfikacji otrzymywanych odpowiedzi na budowane przez siebie zapytania. W trakcie tych czynno�ci jest mo�liwe zachowywanie ju� uzyskanych wyników oraz przechodzenie do kolejnych lub budowanie nowych w oparciu o ju� wykorzystywane. W toku tak prowadzonego wyszukiwania kształtuje si� aktywno�� rozwijaj�ca my�lenie, a przy weryfikacji informacji - my�lenie krytyczne. Jest ono „zdolno�ci� do obiektywnej oceny przedstawionych argumentów albo krytyki stwierdzonych braków i wyci�gni�cia z tego konstruktywnych wniosków”16.

Stałe dostarczanie i weryfikowanie informacji w konsekwencji doprowadzi do daleko id�cych przewarto�ciowa�, tak�e w podej�ciu do samej wiedzy. W tym momencie staje si� ona raczej zbiorem umiej�tno�ci, cho� równie� i informacji, b�d�c baz� dla m�dro�ci17. Zatem katalog komputerowy mo�e zaanga�owa� u�ytkownika w proces zdobywania wiedzy, przy wykorzystywaniu wiedzy ju� posiadanej. St�d prowadzi do okre�lonych wniosków w sposób uporz�dkowany i wł�cza si� w budowanie struktur wiedzy z dost�pnych informacji18. Wymaga to od u�ytkownika wi�kszego, ni� w klasycznym podej�ciu do korzystania z katalogu tradycyjnego, zaanga�owania si� w proces zdobywania wiedzy19. Twórcze podej�cie u�ytkownika do pracy z katalogiem komputerowym mo�e przejawia� si� zatem w kilku aspektach:

4. poszukiwaniu własnego stylu pracy z katalogiem; 5. braku schematyzmu w wyszukiwaniu informacji poprzez korzystanie

ze słów kluczowych;

16 Kaczmarek T. T.: Poradnik dla studentów pisz�cych prac� licencjack� lub magistersk� [dok. elektr.] http://www.kaczmarek.waw.pl/ksiazki/poradnik_dla_studentow.pdf 17 Osma�ska-Furmanek W.: Technologia informacyjna jako element przestrzeni edukacyjnej. [W:] Media i edukacja w dobie integracji, red. W. Strykowski, W. Skrzydlewski. „eMPi2”, Pozna� 2002, s. 56. 18 Szafraniec M.: Edukacja interkulturowa on-line jako przykład zachowania podmiotowo�ci w edukacji w ramach globalnego społecze�stwa informacyjnego. [W:] Podmiotowo�� w edukacji wobec wyzwa� globalnego społecze�stwa informacyjnego. T. 4, red. nauk. M. Wro�ska, A. Zduniak. Dom wydawniczy Elipsa, Warszawa-Pozna� 2004, s. 126-134. 19 Hanley S.: On constructivism [dok. elektr.] http://www.townson.edu/csme/mcpt/Essays?Constructivism.txt [odczyt 17.06.2002].


6. pobudzaniu u�ytkownika do zwi�kszania zakresu wyszukiwania poprzez stosowanie kryteriów wyszukiwawczych;

7. rozwijaniu w u�ytkowniku aktywno�ci twórczej poprzez udoskonalanie kryteriów wyszukiwawczych w dynamicznie zmieniaj�cym si� katalogu komputerowym;

8. stosowaniu aktywizuj�cych metod wyszukiwania poprzez uaktualnianie danych w katalogu komputerowym (w tym tak�e odsyłaczy);

9. umiej�tnym korzystaniu z pomocy merytorycznej w rozwi�zywaniu napotkanych problemów, zwi�zanych z posługiwaniem si� katalogiem komputerowym poprzez korzystanie z zakładki „Pomoc” oraz z u�yciem poczty elektronicznej do bibliotekarza, jak i przez kontakt telefoniczny lub osobisty z bibliotekarzem;

10. wpływie na systematyczne doskonalenie własnego warsztatu pracy i metod pracy poprzez mo�liwo�� budowania bibliografii i przesyłania lub zapisywania rezultatów wyszukiwa�. W takich obszarach mo�na mówi� nie tylko o twórczym podej�ciu, ale

te elementy przemawiaj� równie� o nakierowaniu katalogu komputerowego na podmiotowo�� korzystaj�cych z niego u�ytkowników.

W czasie gdy intensywny przyrost wiedzy jest tak du�y, i� koncentracja na wybranych dziedzinach wymaga stałego, ustawicznego uczenia si�, wzrost zasobów katalogu komputerowego, a tym samym zwi�kszenie mo�liwo�ci wyszukiwawczych jest jednym z elementów wpływaj�cych na „edukacj� przez całe �ycie”20. Wyzwaniom tym poddawany jest u�ytkownik jako podmiot korzystaj�cy z zasobów biblioteki. W wi�kszo�ci w bibliotece u�ytkownikami s� studenci. Wprawdzie istnieje ró�norodno�� uj�cia podmiotowo�ci u�ytkownika, ale uznaj�c, �e „podmiotowo�� studenta w procesie kształcenia oznacza postrzeganie go jako osoby, jego to�samo�ci i indywidualno�ci, hierarchii warto�ci, celów, standardów; jako kogo�, kto jest zwi�zany z procesem kształcenia i wywiera na niego wpływ, u�wiadamia sobie, rozumie i wspiera swym działaniem interakcje zachodz�ce w procesie kształcenia, potrafi okre�la� cele, zadania i sposoby ich realizacji w procesie kształcenia zgodnie z ogólnie uznanymi warto�ciami, celami, standardami. A zatem podmiotowo�� studenta ł�czy jego osob� z podejmowanym działaniem i uzyskiwanym wynikiem”21. Pod��aj�c za misj� Politechniki Lubelskiej i wspieraj�c jej realizacj�, biblioteka wraz ze swoim katalogiem komputerowym uwydatnia t� działalno��. Powoduje, �e „poczucie wspólnoty pozwala [...] uznawa� nadrz�dne zasady i cele, przy poszanowaniu indywidualnych przekona�, praw i aspiracji wszystkich [...] członków.”22 Dost�p do katalogu komputerowego maj� wszyscy u�ytkownicy bez wzgl�du na płe�, zamo�no�� czy te� przygotowanie medialne. Ka�dy kto 20 Raport o rozwoju społecznym 2004: w trosce o prac�. UNDP 2004 [dok.elektr.] http://www.undp.org.pl [odczyt 10.08.2004]. 21 Rola studentów w nowocze�nie pojmowanym procesie kształcenia. „Gazeta IT”. 2005 nr 3 [dok. elektr.] http://www.gazeta-it.pl/edukacja/git26/rola_studentów.html [odczyt 14.03.2005]. 22 Misja Politechniki Lubelskiej [dok.elektr.] http://www.pollub.pl/ [odczyt 15.03.2005].


poszukuje informacji korzystaj�c z katalogu komputerowego, mo�e bez ogranicze� czerpa� wiedz� o zasobach bibliotecznych u�ywaj�c zarówno j�zyka polskiego jak i j�zyka angielskiego, czy te� j�zyka niemieckiego. Dost�p ten to otwarcie si� biblioteki na potrzeby �rodowiska regionalnego oraz globalnego wynikaj�ce z obserwacji zapotrzebowania społecznego.

W ostatnim czasie dokonuje si� transformacja społecze�stwa z modelu przemysłowego na informacyjny. W tworz�cym si� społecze�stwie informacyjnym23 mo�na przyj��, �e mamy do czynienia z powstaj�c� rzeczywisto�ci�, której docelowego kształtu jeszcze nie znamy, jedynie nakre�lone s� głównie cel i kierunki do realizacji24.

W czasie zmieniaj�cej si� edukacji nale�y mie� �wiadomo��, �e zało�enia i warunki pocz�tkowo przyj�te podlegaj� przekształceniom i zmianom w funkcji czasu, co powoduje, �e do tego samego problemu nale�y podchodzi� cyklicznie i zawsze oka�e si�, i� b�dzie co� jeszcze do ulepszenia.

Biblioteka stawia na długofalowe działanie, st�d du�a uwaga jest po�wi�cana jako�ci usług. Podstaw� miary jako�ci jest satysfakcja i zadowolenie �rodowiska naukowego uczelni. Zatem nale�y tworzy� narz�dzia, które b�d� miały mo�liwo�� stymulacji do natychmiastowych reakcji biblioteki na zmiany otoczenia (�rodowiska lokalnego, globalnego); wówczas biblioteka b�dzie dostosowywa� si� samoczynnie do tych zmian. Tak przyj�te zało�enie wpływa niew�tpliwie na zastosowanie wizualizacji pracy i metody ci�głego usprawniania, prowadz�c do nowej kultury pracy i usług informacyjnych w bibliotece.

23 Denek K.: Edukacja cywilizacji informacyjnej [dok. elektr.] http://belfer.univ.szczecin.pl/~edipp/edukacja4.htm [odczyt 10.02.2003]. 24 Motycka A.: Twórcze i odtwórcze czynno�ci poznawcze w nauce. [W:] Wiedza a podmiotowo��; red. A. Motycka. Wydaw. IFiS PAN, Warszawa 1998, s. 150.


Bibliografia [1] Byli�ski L.: Selekcja materiałów bibliotecznych. Wydaw. SBP, Warszawa 2004. [2] Denek K.: Edukacja cywilizacji informacyjnej [dok. elektr.]

http://belfer.univ.szczecin.pl/~edipp/edukacja4.htm [odczyt 10.02.2003]. [3] Jaworowska M.: Komputeryzacja w systemie VTLS w Bibliotece Głównej Politechniki

Lubelskiej. [W:] Infobazy’99: bazy danych dla nauki. Politechnika Gda�ska, Gda�sk 1999, s. 184-88.

[4] Jaworowska M.: Rozwijanie działalno�ci Biblioteki Głównej Politechniki Lubelskiej na rzecz społecze�stwa informacyjnego. [W:] Udział bibliotek akademickich w kształtowaniu społecze�stwa informacyjnego w Polsce – potencjał, mo�liwo�ci, potrzeby: materiały z konferencji naukowej z okazji 50-lecia Akademii Techniczno-Rolniczej im. Jana i J�drzeja niadeckich (Bydgoszcz-Klonowo 15-17 V 2002). Wydaw. Uczelniane ATR, Bydgoszcz 2002, s. 135-143.

[5] Jaworowska M.: Sieciowy system informacyjny w Bibliotece Głównej Politechniki Lubelskiej. [W:] Multimedialne i sieciowe systemy informacyjne: materiały konferencyjne, red. Cz. Daniłowicz. Oficyna Wydawnicza PW, Wrocław 2002, s. [511]-516.

[6] Misja Politechniki Lubelskiej [dok.elektr.] http://www.pollub.pl [odczyt 15.03.2005]. [7] Kaczmarek T. T.: Poradnik dla studentów pisz�cych prac� licencjack� lub magistersk� [dok. elektr.] http://www.kaczmarek.waw.pl/ksiazki/poradnik_dla_studentow.pdf. [8] Motycka A.: Twórcze i odtwórcze czynno�ci poznawcze w nauce. [W:] Wiedza a

Podmiotowo��, red. A. Motycka. Wydaw. IFiS PAN, Warszawa 1998. [9] Nowak G.: Koszty komputeryzacji bibliotek naukowych na przykładzie bibliotek lubelskich

o�rodka naukowego. [W:] Standaryzacja kosztów w bibliotekach naukowych (Kazimierz Dolny, 20-22.09.2000). Wydaw. PL, Lublin 2000, s. 103-114.

[10] Osma�ska-Furmanek W.: Technologia informacyjna jako element przestrzeni edukacyjnej. [W:] Media i edukacja w dobie integracji, red. W. Strykowski, W. Skrzydlewski. „eMPi2”, Pozna� 2002.

[11] Paluszkiewicz A.: Rola Centralnej Kartoteki Haseł Wzorcowych. „Przegl�d Biblioteczny”. 1999 z. 3, s. 149-155.

[12] Paluszkiewicz A.: Struktura danych bibliograficznych w zintegrowanych systemach bibliotecznych. Wydaw. SBP, Warszawa 1997.

[13] Raport o rozwoju społecznym 2004: w trosce o prac� [dok.elektr.] http://www.undp.org.pl [odczyt 10.08.2004].

[14] Rola studentów w nowocze�nie pojmowanym procesie kształcenia. „Gazeta IT”. 2005 nr 3, [dok. elektr.] http://www.gazeta-it.pl/edukacja/git26/rola_studentów.html [odczyt 14.03.2005].

[15] Suszko-Sobina I.: Centralny katalog wydawnictw ci�głych 1995-1998. [W:] Materiały na Mi�dzynarodow� Konferencj� nt. Współpraca bibliotek naukowych w zakresie automatyzacji (Kraków, 16-19.11.1998). Wydaw. SBP, Warszawa 1998, s. 41-46.

[16] Szafraniec M.: Edukacja interkulturowa on-line jako przykład zachowania podmiotowo�ci w edukacji w ramach globalnego społecze�stwa informacyjnego. [W:] Podmiotowo�� w edukacji wobec wyzwa� globalnego społecze�stwa informacyjnego. T.4, red. nauk. M. Wro�ska, A. Zduniak. Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa-Pozna� 2004, s. 126-134.

[17] Tkaczyk D.: Uczestnictwo bibliotek lubelskich w budowaniu i wykorzystywaniu Katalogu Centralnego NUKAT. „Przegl�d Biblioteczny”. 2004 z. 3/4, s. [231]-251.


Paweł Włodarczyk Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie Biblioteka Główna [email protected] Piotr Picheta Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie Biblioteka Wydziału Górnictwa i Geoin�ynierii [email protected] Piotr Miodunka Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie Biblioteka Główna [email protected]

Dokumenty na no�nikach CD-ROM w polskich bibliotekach naukowych

Electronic documents on the CD-ROMs collected in Polish scientific libraries

Abstrakt Artykuł opisuje zagadnienia dotycz�ce dokumentów elektronicznych na no�nikach optycznych (CD-ROM) w wybranych polskich bibliotekach naukowych. Celem było wskazanie mo�liwych rozwi�za� w gromadzeniu, przechowywaniu i udost�pnianiu takich zbiorów. Omówiono kwestie ochrony, poruszono tak�e zagadnienia prawne (w tym praw autorskich).

Słowa kluczowe biblioteki naukowe; CD-ROM; dokumenty elektroniczne; magazynowanie; prawo autorskie; przechowywanie; udost�pnianie

Abstract The article describes problems of electronic documents on CD-ROMs, collected in selected Polish scientific libraries. The purpose was concerning the advisable solutions to an acquisition, storage and circulation such kind of documents. The problems of protections and copyrights have been also discussed.

Key words scientific libraries; CD-ROM; electronic documents; storage; copyright; circulation

Wst�p Współczesne biblioteki naukowe oprócz ksi�gozbioru tradycyjnego

(dokumenty wydane drukiem), posiadaj� równie� dokumenty elektroniczne. Nale�� do nich ksi��ki i czasopisma elektroniczne, materiały audiowizualne udost�pniane w sieci Internet (tryb online) oraz dokumenty na no�nikach optycznych CD, CD-ROM (tryb offline), których ilo�� na rynku, z roku na rok ro�nie. Dokumenty te, pomimo niezaprzeczalnych walorów i wad, s� nadal efektywnym no�nikiem informacji. Ich trwało�� jest zdecydowanie wi�ksza ni� dyskietek. Wraz ze wzrostem ilo�ci i popularno�ci dokumentów elektronicznych pojawił si� problem ich udost�pniania (równie�

Paweł Włodarczyk, Piotr Picheta, Piotr Miodunka 228

wypo�yczania poza teren jednostki). Taki stan rzeczy wymaga prawnych regulacji udost�pniania zbiorów cyfrowych, krystalizacji fundamentalnych zasad magazynowania, opracowania i ochrony.

1. Dokumenty elektroniczne – terminologia W literaturze przedmiotu z terminem dokumenty elektroniczne

zwi�zanych jest wiele poj�� składaj�cych si� na pełny obraz zjawiska. Poj�cie dokumentu elektronicznego opisuje polska norma dotycz�ca

opisu bibliograficznego dokumentów elektronicznych. Okre�la go jako: dokument istniej�cy w postaci elektronicznej, dost�pny za pomoc� techniki komputerowej 1. Owa posta� elektroniczna dokumentu jest wi�c czynnikiem niezb�dnym, aby dokument uzna� za elektroniczny. Niezb�dne jest te� posiadanie odpowiedniego sprz�tu komputerowego do zapewnienia dost�pu do takiego dokumentu.

Zgodnie z definicj� encyklopedii powszechnej dokument to: informacja wraz z no�nikiem, na którym została zapisana 2. Owym no�nikiem w dokumentach elektronicznych mo�e by� dyskietka, dysk komputera, dysk optyczny (CD-ROM, DVD-ROM) lub spotykane ostatnio coraz cz��ciej pami�ci przeno�ne typu Pen Drive.

Spraw� istotn� jest rozró�nianie wy�ej wymienionych no�ników informacji. W literaturze angloj�zycznej stosuje si� dwie pisownie – disk/disc. Pisownia ’’disk” wskazuje na dysk elastyczny komputera (dyskietk�). Pisownia ’’disc” oznacza, �e mamy do czynienia z dyskiem kompaktowym (CD), który mo�e by� typu audio (muzyczny CD) lub typu komputerowego (CD-ROM) 3.

Informacje zawarte w dokumentach elektronicznych mog� wyst�powa� pod wieloma postaciami. W formie tekstowej lub multimedialnej, przy czym, słowo multimedia oznacza� b�dzie bogate aplikacje z jednolicie poł�czonym tekstem, grafik�, d�wi�kiem, animacj� i w pełni ruchomym obrazem 4. Daje to mo�liwo�� prezentacji przekazu informacyjnego na wielu płaszczyznach.

2. Magazynowanie, ochrona, kontrola i udost�pnianie dokumentów elektronicznych we współczesnych bibliotekach

Powszechne zastosowanie rozległych sieci (Internet, Intranet), nieograniczone mo�liwo�ci transferu danych, coraz pojemniejsze no�niki informacji sprawiaj�, �e oprócz tradycyjnych drukowanych zbiorów, wi�kszo�� bibliotek posiada ju� znaczn� kolekcj� dokumentów elektronicznych. Nale�� do nich: bazy danych, czasopisma elektroniczne (online, offline), a tak�e coraz popularniejsze, multimedialne dokumenty

1 PN-N-01152-13: 2000 Opis bibliograficzny. Dokumenty elektroniczne, s. 4. 2 Petrozolin-Skowro�ska B. (red.): Dokument. [W:] Nowa Encyklopedia Powszechna PWN. Wyd. Nauk. PWN, 1995, s. 96. 3 Pivovarnick J.: CD-ROM nie tylko dla orłów. Intersoftland, s. 10. 4 Parker D.; Starrett B.: Przewodnik po CD-ROM. Intersoftland, s. 200.

Dokumenty na no�nikach CD-ROM w polskich bibliotekach naukowych 229

samoistne wydawniczo i pi�mienniczo (ksi��ki, monografie w postaci elektronicznej, materiały konferencyjne itp.) oraz dokumenty towarzysz�ce, np. ksi��kom lub czasopismom na dyskietkach i no�nikach optycznych.

Aby móc skutecznie poł�czy� tradycyjne zasoby z elektronicznymi, konieczne jest u�wiadomienie sobie znaczenia biblioteki elektronicznej.W literaturze okre�lana jest ona mianem biblioteki hybrydowej, ze wzgl�du na to, �e oprócz zasobu tradycyjnego posiada ksi�gozbiór elektroniczny, który wymusza powoływanie do działa� nowych agend bibliotecznych i udoskonalanie ju� istniej�cych 5.

Popularno�� dysków optycznych, niewielkie koszty zwi�zane z ich zakupem i utrzymaniem, prosta technologia umo�liwiaj�ca ich skuteczne wykorzystywanie, oraz wzrastaj�ce wymagania u�ytkownika, który otwarcie domaga si� mo�liwo�ci pełnego, nieskr�powanego dost�pu, równie� wypo�yczenia na dłu�szy czas, powinny przemodelowa� fundamentalne zasady ich magazynowania, opracowania, ochrony i udost�pniania przez współczesne biblioteki.

2.1. Magazynowanie Do podstawowych problemów zwi�zanych z magazynowaniem płyt

CD-ROM jest ich fizyczne zlokalizowanie, tzn. ustalenie czy s� to dokumenty samoistne wydawniczo i pi�mienniczo (np. ksi��ki elektroniczne), czy te� niesamoistne, towarzysz�ce czasopismom (np. multimedialne uzupełnienia lub rozszerzenia). Po ustaleniu cech formalnych nale�y podj�� decyzj�, czy CD umieszczone zostan� w ci�gu ksi�gozbioru (numerus currens) i b�d� dzieli� miejsce z innymi tradycyjnymi zbiorami, czy te� konieczne jest wydzielenie odr�bnego miejsca i osobnego zakresu sygnatur, z uwzgl�dnieniem podziału na dokumenty samoistne i niesamoistne6.

W przypadku dokumentów elektronicznych samoistnych wydawniczo doskonałym rozwi�zaniem jest wydzielenie odr�bnego miejsca przechowywania w magazynie(ze wzgl�du na inn� posta� fizyczn�) i nadanie im odr�bnej sygnatury np. E 124, gdzie litera „E” jest skrótem od słowa „Elektroniczny”, a oznaczenie „124” okre�la przyporz�dkowanie dokumentu według kolejnego numeru inwentarza, np. zbiorów specjalnych. Sytuacja wygl�da inaczej w przypadku dokumentów niesamoistnych wydawniczo, które towarzysz� np. ksi��kom. W tym przypadku niesłuszne wydaje si� rozdzielanie ksi��ek z płytami od ksi��ek bez płyt (lub z dyskietkami), a to z tego wzgl�du, i� w obu przypadkach jedyn� wyró�niaj�c� cech� jest no�nik optyczny, który w specjalnie zaprojektowanej kopercie doł�czony jest do ksi��ki (oddzielanie płyt od ksi��ek nie wchodzi w rachub�, ze wzgl�du 5 Machalska-Garbacz A.: Nasza przyszło��: biblioteka elektroniczna czy cyfrowa? „Przegl�d Biblioteczny”. 1997 nr 2/3, s. 203-210. 6 Dziadkiewicz W.: Jak bazy CD-ROM zmieniły oblicze biblioteki. [W:] Elektroniczna biblioteka dzisiaj. Efektywne wykorzystanie baz CD-ROM w sieciach komputerowych: materiały II Konferencji Górno�l�skiego Konsorcjum Bibliotek Naukowych (Katowice-Opole, 21-23 kwietnia 1999), red. B. Zaj�czkowska. Wydaw. Akademii Ekonomicznej, Katowice 2000, s. 57-62.


na dodatkow� trudno�� pobierania ich z innych miejsc magazynu i doł�czania do wypo�yczanej ksi��ki). Natomiast bardzo wa�ne jest odpowiednie oznaczenie takiej ksi��ki. Najcz��ciej do sygnatury dopisuje si� oznaczenie typu „+CD” lub „+CD–ROM” lub „+Dok. Elektr.” np. „12345 +CD-ROM” itp., gdzie „12345” to kolejny numer inwentarza, a oznaczenie „CD, CD-ROM, Dok. Elektr.” to oznaczenie dokumentu towarzysz�cego (forma zapisu zale�y wył�cznie od biblioteki). Rozwi�zanie to ma na celu oznaczenie ksi��ek posiadaj�cych towarzysz�cy dokument elektroniczny, po to, by bibliotekarz miał jasno��, i� wypo�yczona ksi��ka zawiera dodatkowo no�nik optyczny.

Sprawa magazynowania dokumentów elektronicznych niesamoistnych wydawniczo znacznie komplikuje si� w przypadku czasopism, których w zasadzie nie wypo�ycza si�, a które posiadaj� towarzysz�ce no�niki optyczne. Najpro�ciej byłoby zastosowa� t� sam� zasad� jak w przypadku ksi��ek (tzn. CD, CD-ROM w kopercie doł�czony do czasopisma), ale traci to sens w chwili, gdy czasopismo udost�pniane jest wył�cznie w czytelni, która nie posiada (lub posiada zbyt mało) samodzielnych stanowisk komputerowych. W tym wypadku płyty przechowywane s� z reguły osobno, i na �yczenie czytelnika udost�pniane z mo�liwo�ci� wypo�yczenia na kilka dni, cz�sto pod zastaw dowodu to�samo�ci (rozwi�zanie niewła�ciwie, gdy� nie powinno si� odbiera� czytelnikowi dokumentów potrzebnych do codziennego funkcjonowania w społecze�stwie). W kwestii nadania sygnatury powinno stosowa� si� takie same reguły jak w przypadku ksi��ek, z t� ró�nic�, i� czasopisma mo�na by oznacza� np. „C 1234 +CD” lub „C 1234 +CD-ROM” lub „C 1234 +Dok. Elektr.” itp., gdzie C to skrót od słowa „Czasopismo”, „1234” kolejny numer wg inwentarza czasopism, a „+CD”, „CD-ROM”, „Dok. Elektr.” to oznaczenie dokumentu elektronicznego towarzysz�cego czasopismu.

Innym wa�nym problemem jest sposób, w jaki płyty b�d� przechowywane. Do najcz��ciej stosowanych rozwi�za� nale�� specjalne zaprojektowane podłu�ne, plastikowe pudełka z otwieranym wieczkiem, w których specjalne zakładki umo�liwiaj� przechowywanie płyt CD. Okazuje si� jednak, �e ten stary, wypróbowany sposób ma dosy� powa�n� wad�, gdy� niemo�liwe jest równoczesne przechowywanie dokumentacji drukowanej w postaci instrukcji obsługi, broszur, b�d� małych ksi��eczek towarzysz�cych no�nikom optycznym. Rozwi�zaniem mog� okaza� si� pudełka zunifikowane do rozmiaru formatu A4 (lub wi�cej), dostosowane do potrzeb biblioteki, na których znajdowa� si� powinny podstawowe informacje przej�te z oryginalnego opakowania (wg normy opisu dokumentu elektronicznego) oraz oznaczenia ewidencjonuj�ce dokument elektroniczny (np. sygnatura, ekslibris). Tak przechowywany dokument elektroniczny wraz z dokumentacj� mo�e by� z powodzeniem udost�pniany u�ytkownikowi.


2.2. Ochrona i kontrola zbiorów Dla bezpiecze�stwa form zapisu elektronicznego konieczne jest

stworzenie odpowiednich warunków klimatycznych i zapewnienie w magazynach czysto�ci chemicznej i biologicznej oraz osłony przed szkodliwym działaniem pól magnetycznych. Ochrona przed promieniowaniem nabiera szczególnego znaczenia dla dokumentów zapisanych na dyskietkach, które cho� s� ju� zdecydowanie archaicznym no�nikiem informacji, nadal znajduj� si� w wielu bibliotekach, jako dodatki do ksi��ek i czasopism. W tym celu powinno si� prowadzi� prace zwi�zane z tworzeniem kopii tych dokumentów na no�niki CD-ROM, które trwało�ci� i pojemno�ci� zdecydowanie przewy�szaj� dyskietki, a koszty ich wytworzenia i utrzymania w obecnej chwili s� ju� niewielkie (wliczaj�c w te koszty przeszkolenie np. pracownika oddziału magazynów, który w ramach swoich obowi�zków b�dzie sporz�dzał kopie).

Dla pełnego bezpiecze�stwa dokumentów zlokalizowanych na kr��kach CD powinno si� �rednio co kilka lat kontrolowa� zawarto�� płyt i w miar� mo�liwo�ci tworzy� kilka kopii zapasowych, zwłaszcza, gdy s� one cz�sto udost�pniane czytelnikowi. Mo�liwe jest równie� stworzenie jednego lub dwóch stanowisk w zale�no�ci od potrzeb, na których przeszkolony pracownik b�dzie na bie��co „wyłapywał” wszystkie uszkodzone płyty wracaj�ce od u�ytkownika.

Innym wyj�tkowo obiecuj�cym i mo�liwym z technicznego punktu widzenia sposobem ochrony i kontroli dokumentów elektronicznych jest wykorzystanie stale rozwijaj�cej si� technologii dysków twardych o du�ych pojemno�ciach. Spadek ich cen oraz ewolucja idei zmierzaj�cych do integrowania systemów informatycznych, skrystalizowała metody i sposoby przeładowywania zawarto�ci płyt CD-ROM oraz tworzenia ich lustrzanych odbi� na stabilnych dyskach. Rozwi�zania te zaowocowały znacznym przyspieszeniem dost�pu do danych, ograniczeniem barier sprz�towych oraz zwi�kszeniem liczby u�ytkowników odczytuj�cych dane pochodz�ce pierwotnie z jednej płyty optycznej. Mowa oczywi�cie o sieciowym udost�pnianiu dokumentów elektronicznych7.

2.3. Udost�pnianie Nowa współczesna koncepcja udost�pniania tradycyjnych

i elektronicznych zasobów bibliotecznych wymaga rozwini�cia odmiennych strategii, gwarantuj�cych dost�p do informacji i dokumentów zgodnie z potrzebami i z zachowaniem zasady przyjaznego wychodzenia na przeciw potrzebom u�ytkowników. W tym celu konieczne jest przemodelowanie organizacji �rodowiska informacyjnego, w którym dotychczasowy dokument elektroniczny stał na piedestale, a u�ytkownik stanowił jego główne, potencjalne �ródło zagro�enia. Oczywi�cie, współczesna biblioteka

7 Koziara A.: Efektywne wykorzystanie potencjału baz danych rozpowszechnianych na no�nikach optycznych. [W:] Elektroniczna biblioteka dzisiaj, op. cit., s. 27-39.


hybrydowa powinna by� daleka od takiego modelu. W tym celu słuszne i konieczne wydaj� si� fundamentalne zmiany w zasadach udost�pniania dokumentów elektronicznych na płytach CD 8.

W pierwszej kolejno�ci nale�y zadba� o efektywn� i racjonaln� polityk� magazynowania, ochrony i kontroli zbiorów elektronicznych, przy czym rozwi�zania te powinny znale�� swoje miejsce w regulaminach i zarz�dzeniach okre�laj�cych zasady funkcjonowania bibliotek. Dopiero jasno sformalizowane sposoby funkcjonowania zaplecza umo�liwi� wprowadzanie zmian w polityce udost�pniania, która realizowana powinna by� w kilku odr�bnych wariantach.

Pierwszy dotyczy wypo�yczania prezencyjnego, tzn. stworzenia wielu samodzielnych stanowisk komputerowych, na których u�ytkownicy swobodnie, be� �adnych ogranicze� i skr�powa� b�d� mogli przegl�da� zawarto�� kr��ków.

Drugi wariant zakłada wypo�yczanie dokumentów elektronicznych na zewn�trz biblioteki, bez wzgl�du na status u�ytkownika (np. student, pracownik), oczywi�cie przy zachowaniu zasad normowanych regulaminem.

Trzeci model obejmuje udost�pnianie zasobów sieciowo, przy wykorzystaniu ł�czy lokalnych i rozległej sieci Internet, bez konieczno�ci fizycznej obecno�ci czytelnika w bibliotece, z zachowaniem prawnych regulacji i odr�bnych zasad korzystania z tego typu usług.

Pierwsze dwa modele wymagaj� sporz�dzenia przez bibliotek� kilku kopii dokumentu elektronicznego i zachowania jednego archiwalnego, jako gwarancj� bezpiecze�stwa, przy czym rol� tak� mo�e pełni� oryginał. Natomiast wariant trzeci wymaga korzystania z serwera sieciowego plików i aplikacji (zawarto�� CD skopiowana na twarde dyski), serwera dedykowanego, przeznaczonego wył�cznie do obsługi CD lub ogólnego, posiadaj�cego zdolno�� obsługi wielu nap�dów CD-ROM (np. jukebox – urz�dzenie do obsługi wielu płyt CD-ROM)9.

3. Cz�� badawcza - udost�pnianie i ochrona informacji na dyskach optycznych w polskich bibliotekach naukowych

Badaniem obj�to 19 najwi�kszych bibliotek naukowych, głównie technicznych10.

Dane uzyskano stosuj�c technik� wywiadu telefonicznego z pracownikami i kierownikami oddziałów: udost�pniania i informacji

8 Ball R.: Obsługa i jako�� usług biblioteki elektronicznej. [W:] Elektroniczne publikacje w bibliotekach; red. M. Kocójowa. Wyd. UJ, Kraków 2001, s. 167-178 . 9 Chrzan W.: Sieciowe bazy danych CD-ROM w systemie bibliotecznej informacji naukowej. [W:] Komputeryzacja bibliotek naukowych w kontek�cie standardów oprogramowania bibliotecznego: materiały konferencji ogólnopolskiej (9-10 maja 1994). Gda�sk 1996, s. 154-169. 10 Bibliotek� Narodow�, Bibliotek� Jagiello�sk�, biblioteki główne uniwersytetów: l�skiego i Zielonogórskiego, Akademii Górniczo-Hutniczej oraz politechnik: Cz�stochowskiej, Gda�skiej, Koszali�skiej, Krakowskiej, Lubelskiej, Łódzkiej, Opolskiej, Pozna�skiej, Rzeszowskiej, l�skiej, wi�tokrzyskiej, Szczeci�skiej, Warszawskiej, Wrocławskiej.


naukowej, oraz poprzez analiz� informacji zawartych na stronach domowych WWW wybranych bibliotek.

W wywiadzie zadano pytania dotycz�ce zasad magazynowania, ochrony, kontroli i udost�pniania dokumentów elektronicznych na no�nikach optycznych.

W wyniku przeprowadzonych rozmów ustalono, �e zbiory elektroniczne, które towarzysz� dokumentom tradycyjnym (niesamoistne wydawniczo), wypo�ycza si� na zewn�trz na takich samych zasadach jak dokumenty tradycyjne.

No�niki optyczne samoistne wydawniczo w wi�kszo�ci bibliotek nie s� wypo�yczane na zewn�trz. Jedynie w bibliotekach głównych Politechniki Koszali�skiej i Politechniki wi�tokrzyskiej wypo�ycza si� CD-ROM-y na zewn�trz na takich samych zasadach jak zbiory tradycyjne.

W wi�kszo�ci bibliotek z reguły nie sporz�dza si� kopii zapasowych. Odst�pstwem jest działalno�� Biblioteki Głównej Politechniki Łódzkiej, w której dokonuje si� kopiowania i udost�pniania płyt („oryginał pod klucz”). Podobnie jest w Bibliotece Uniwersytetu l�skiego, w której sporz�dza i wypo�ycza si� kopie dokumentów (niesamoistne wydawniczo) doł�czonych do tradycyjnych.

W �adnej bibliotece nie sprawdza si� (w odniesieniu do dokumentów wypo�yczanych na zewn�trz) zawarto�ci zwracanych zbiorów elektronicznych (w szczególno�ci dyskietek). Dokonuje si� jedynie kontroli stanu fizycznego zwracanego dokumentu (czy nie ma uszkodze� mechanicznych, zarysowa�, kontroluje si� sygnatur� na CD-ROM, i czy płyta nie została „podmieniona”).

4. Prawne regulacje udost�pniania dokumentów elektronicznych

4.1. Dokumenty elektroniczne w ustawie o bibliotekach Dokumenty elektroniczne w Ustawie z dnia 27 czerwca 1997

r.o bibliotekach (Dz. U. z 1997 r. nr 85, poz. 539 z pó�n. zm. – dalej: ust. o bibl.) zostały wyra�nie wskazane jako jeden z rodzajów materiałów bibliotecznych (art. 5). Jako takie zostały tak�e uwzgl�dnione w rozporz�dzeniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z 5 listopada 1999 r. w sprawie zasad ewidencji materiałów bibliotecznych (Dz. U. z 1999 r. nr 93, poz. 1077 z pó�n. zm.). Rodzi to dalsze konsekwencje wynikaj�ce z ustawowych zada� ka�dej biblioteki, tj. m.in. gromadzenia, przechowywania i ochrony materiałów bibliotecznych oraz udost�pniania zbiorów (art. 4 ust. 1 Ust. o bibl.). Analogicznie do pozostałych materiałów przedstawia si� mo�liwo�� odpłatnego udost�pniania dokumentów elektronicznych. Ustawa stanowi, i� biblioteki zorganizowane przez ministrów, kierowników urz�dów centralnych oraz jednostki samorz�du terytorialnego �wiadcz� swoje usługi bezpłatnie, a na li�cie wyj�tków, której nie mo�na rozszerza� w drodze analogii, brak jest wypo�yczania dokumentów elektronicznych (art. 14 ust 1 i 2 w zw. z art. 8 ust. 2 ust. o bibl.). To ograniczenie nie dotyczy bibliotek, których organizatorami s� inne ni� wymienione wy�ej podmioty (np.


biblioteki szkół wy�szych). Wprowadzenie odpłatnego udost�pniania dokumentów elektronicznych b�dzie jednak miało istotne znaczenie dla sfery praw autorskich, o czym ni�ej.

4.2. Dokumenty elektroniczne a prawo autorskie Zdecydowan� wi�kszo�� dokumentów elektronicznych utrwalonych

na no�niku w postaci dyskietki lub CD-ROM-u stanowi� utwory chronione prawem autorskim. Zatem, podobnie jak w przypadku innych utworów w zbiorach bibliotecznych, dla ustalenia zakresu udost�pniania i korzystania z tej kategorii zbiorów niezb�dne jest odwołanie si� do Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2000 r. nr 80, poz. 904 z pó�n. zm. – dalej: pr. aut.). Działalno�� biblioteki jest wkroczeniem w obszar wył�cznych praw autorskich twórcy b�d� innego podmiotu uprawnionego; jednak wymieniona ustawa przyznaje bibliotekom prawo do tzw. dozwolonego u�ytku publicznego zwanego tak�e licencj� ustawow�, aby mogły one spełnia� swoje statutowe zadania (art. 28 pr. aut.)11. Dozwolony u�ytek polega na mo�liwo�ci korzystania z utworu bez zgody autora oraz, co do zasady, bez uiszczania wynagrodzenia (art. 34 in fine pr. aut.). Specjalnym uregulowaniom podlegaj� programy komputerowe i elektroniczne bazy danych.

4.3. Udost�pnianie dokumentów elektronicznych przed i po 1 maja 2004r.

Podstawow� licencj� ustawow� przyznan� bibliotekom jest mo�liwo�� udost�pniania zgromadzonych w niej utworów ju� uprzednio rozpowszechnionych (art. 28 ust.1 pr. aut. – do 1 maja 2004 r. dotyczyło to utworów opublikowanych). Musi to by� jednak udost�pnianie nieodpłatne, czyli tzw. u�yczenie (zdefiniowane w art. 6 pkt 8 pr. aut.); w przeciwnym przypadku trzeba uzyska� zgod� autora (innego uprawnionego) i liczy� si� z konieczno�ci� zapłaty wynagrodzenia12. Brzmienie art. 28 pr. aut. do 1 maja 2004 r. pozwalało wyra�nie jedynie na udost�pnianie egzemplarzy utworów, 11 Dla ułatwienia lektury tekstu zamieszczamy brzmienie art. 28 pr. aut. przed i po ostatniej nowelizacji: Przed 1 maja 2004 r.

Art. 28. Biblioteki, archiwa i szkoły mog�: 1) udost�pnia� nieodpłatnie, w zakresie swoich zada� statutowych, egzemplarze utworów opublikowanych, 2) sporz�dza� lub zleca� sporz�dzenie pojedynczych egzemplarzy utworów opublikowanych,

niedost�pnych w handlu - w celu uzupełniania, ochrony swoich zbiorów i nieodpłatnego ich udost�pniania.

Po 1 maja 2004 r. Art. 28. Biblioteki, archiwa i szkoły mog�:

1) udost�pnia� nieodpłatnie, w zakresie swoich zada� statutowych, egzemplarze utworów rozpowszechnionych,

2) sporz�dza� lub zleca� sporz�dzanie egzemplarzy rozpowszechnionych utworów w celu uzupełnienia, zachowania lub ochrony własnych zbiorów,

3) udost�pnia� zbiory dla celów badawczych lub poznawczych za po�rednictwem ko�cówek systemu informatycznego (terminali) znajduj�cych si� na terenie tych jednostek. 12 Matlak A.: Działalno�� bibliotek w �wietle nowych regulacji z zakresu prawa autorskiego [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2004/53/matlak.php [odczyt 16.12.2004].


czyli dzieł utrwalonych na no�nikach materialnych, a wi�c tak�e dyskietek i płyt CD-ROM13. Pojawiła si� ponadto interpretacja, �e o egzemplarzu mo�na tak�e mówi� w przypadku np. pliku na serwerze, b�dzie to wówczas egzemplarz niematerialny - „sieciowy”14. Taka interpretacja znacznie poszerza praktyczne znaczenie licencji z art. 28. ust 1., gdy� umo�liwia udost�pnianie utworów np. w sieci Internet. Nie jest ona jednak powszechnie uznawana. Przyjmuje si� raczej, �e niematerialne rozpowszechnianie utworu (czyli np. wprowadzanie do sieci Internet) nie prowadzi do powstania egzemplarza15 a tym samym jest bibliotekom zakazane16.

Z dniem 1 maja weszła w �ycie nowelizacja pr. aut. dostosowuj�ca je do prawa europejskiego, w tym wypadku do dyrektywy 2001/29/WE z dnia 22 maja 2001 r. w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społecze�stwie informacyjnym. Dodany w zwi�zku z tym do art. 28 polskiej ustawy pkt. 3 dopuszcza udost�pnianie zbiorów biblioteki dla celów badawczych lub poznawczych za po�rednictwem ko�cówek systemu informatycznego (terminali) znajduj�cych si� na jej terenie. Nie mo�na zatem udost�pnia� zbiorów w Internecie, poza wewn�trzn� sieci� biblioteki, nawet dla kr�gu osób ograniczonego do u�ytkowników biblioteki (u�ytkowników zarejestrowanych). Przepis nie zawiera warunku nieodpłatnego udost�pniania, uprzedniego rozpowszechnienia dzieła oraz nie posługuje si� poj�ciem egzemplarza. W toku prac nad nowelizacj� ustawy zwracano uwag� na konieczno�� zastrze�enia nieodpłatnego udost�pniania, co jednak nie znalazło odzwierciedlenia w obowi�zuj�cym brzmieniu przepisu17. Brak warunku uprzedniego rozpowszechnienia dzieła umo�liwia udost�pnianie t� drog� pewnych kategorii utworów (np. prac magisterskich i doktorskich)18. Skoro art. 28 pkt. 3 nie mówi o egzemplarzach wzmacnia to interpretacj�, �e egzemplarz mo�e mie� jedynie charakter materialny – tak jak w pkt. 1. Posługuje si� natomiast poj�ciem „zbiory”, co jak si� wydaje, mo�e oznacza� tak�e utwory zapisane jako pliki w pami�ci komputera. Wskazuje si�, i� przepis ten narusza postanowienia dyrektywy, bowiem nie zawiera zastrze�enia o pierwsze�stwie umowy licencyjnej19. Dodany w art. 28 pkt. 3 ma niew�tpliwie zwi�kszy� mo�liwo�ci udost�pniania zasobów biblioteki zezwalaj�c na u�ytek publiczny utworów w zakresie odpowiadaj�cym 13 Barta J. (red.) [i in.]: Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz. Dom Wydawniczy ABC, Warszawa, s. 411-412 ; Kot D.: Korzystanie z utworów przez instytucje u�yteczno�ci publicznej w �wietle technik cyfrowego przetwarzania danych. [W:] Informacja elektroniczna a prawo autorskie: materiały z warsztatów (Warszawa 30 wrze�nia –1 pa�dziernika 1999). Wyd. SBP, Warszawa 2000, s. 22. 14 Kolczy�ski J.: Cyfrowe pola eksploatacji w znowelizowanym prawie autorskim. „Monitor Prawniczy”, nr 18. 15 Barta J. (red.) [i in.]: Ustawa o prawie autorskim…, op. cit., s. 411-412. 16 Kot D.: Korzystanie z utworów…, op. cit., s. 22. 17 UKIE 2004 [dok. elektr.]: Pismo Urz�du Komitetu Integracji Europejskiej z dnia 3 marca 2004 zn. 802/04/DPE/ebr http://orka.sejm.gov.pl/Druki4ka.nsf/($vAllByUnid)/C14579494058EBC2C1256E4C00504CB1/$file/2572-x.pdf [odczyt 12.12.2004] ; Matlak A.: Działalno�� bibliotek w �wietle nowych regulacji z zakresu prawa autorskiego [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2004/53/matlak.php [odczyt 16.12.2004]. 18 Barta J.; Markiewicz R.: Prawo autorskie i prawa pokrewne. Kantor Wydawniczy Zakamycze, s. 72. 19 Tam�e, s. 186.


cz��ciowo polu eksploatacji wymienionemu w art. 50 pkt. 3 pr. aut., budzi jednak sporo w�tpliwo�ci interpretacyjnych20.

Zako�czenie Pomimo, �e dokumenty elektroniczne na no�nikach CD i CD-ROM

reprezentuj� jedn� z kilku grup zbiorów cyfrowych dost�pnych w bibliotekach, nadal nie ma wypracowanych jednolitych zasad post�powania z nimi.

Z drugiej strony, realizacja propozycji uj�tych w referacie wi��e si� z ograniczeniami w sferze logistycznej i finansowej.

Bariera logistyczna wymaga okre�lenia ostatecznych modeli post�powania w odniesieniu do dysków optycznych, które swoje precyzyjne odzwierciedlenia powinny znale�� w regulaminach i zarz�dzeniach, dotycz�cych ochrony, przechowywania, opracowania i udost�pniania.

Jednak to pieni�dze decyduj� o mo�liwo�ciach i zmianach zachodz�cych w wewn�trznym i zewn�trznym otoczeniu biblioteki. Mo�liwo�� udost�pniania płyt CD, CD-ROM u�ytkownikom na terenie placówki wymaga utworzenia czytelni komputerowej lub stanowisk komputerowych w istniej�cych czytelniach. Oprócz problemów lokalowych konieczny jest zatem zakup komputerów, legalnego oprogramowania i wygospodarowania dodatkowych etatów bibliotekarskich (w przypadku pracy zmianowej).

Wypo�yczanie na zewn�trz wi��e si� z konieczno�ci� wielokrotnego skopiowania pojedynczego dokumentu, regularnej kontroli egzemplarzy wracaj�cych od u�ytkownika („wychwytywania” uszkodzonych lub podmienionych no�ników) i utworzenia kolejnego etatu bibliotekarskiego. Oczywi�cie zawsze istnieje mo�liwo�� obarczenia dodatkowymi obowi�zkami wybranego pracownika, np. z oddziału magazynów, gdzie powinny by� przechowywane dokumenty na płytach CD i CD-ROM.

Podobnie sytuacja wygl�da w przypadku udost�pniania sieciowego. Tu konieczne jest utworzenie czytelni komputerowej dla tych, którzy chc� korzysta� z dokumentów na terenie biblioteki oraz zapewnienie poprawno�ci i niezawodno�ci działania serwera, urz�dze� obsługuj�cych wiele nap�dów CD i CD-ROM, b�d� oprogramowania odpowiedzialnego za tworzenie i prac� lustrzanych kopii płyt na dyskach twardych. Na tym etapie istnieje jeszcze jedno powa�ne ograniczenie – regulacje dotycz�ce praw autorskich. Je�li chodzi o udost�pnianie lokalne (Intranet), sytuacja jest wzgl�dnie prosta. Za pomoc� ko�cówek terminali mo�na udost�pnia� zbiory sieciowo na terenie jednostki, co w przypadku du�ych placówek, np. uczelni typu AGH w Krakowie, ma ogromne znaczenie. Niestety, brak prawnych ustale�

20 Szczepa�ska B.: Czy przyst�pienie do Unii Europejskiej zagra�a polskim bibliotekom? Prawa autorskie w �rodowisku cyfrowym – implikacje dla bibliotek [dok. elektr.] http://bg.p.lodz.pl/konferencja/mat_konfer.htm#27 [odczyt 12.12.2004].


odno�nie udost�pniania w sieci Internet prowadzi do spekulacji i rozbie�no�ci w opiniach specjalistów. Swobodna interpretacja to zdecydowanie za mało, aby uruchamia� tak zło�ony i kosztowny proces, który mo�e bardzo szybko zako�czy� si� powa�nymi stratami.

Dokumenty elektroniczne na dyskach optycznych stwarzaj� nowe perspektywy dostarczania informacji. By� mo�e w przyszło�ci pojawi� si� inne, lepsze no�niki. Jednak na dzie� dzisiejszy daj� one wi�ksze mo�liwo�ci odtwarzania i ochrony zbiorów, ni� na przykład dyskietki. Ich wykorzystanie zale�y w du�ej mierze od mo�liwo�ci bibliotek.


Bibliografia [1] Ball, R.: Obsługa i jako�� usług biblioteki elektronicznej. [W:] Elektroniczne publikacje w

Bibliotekach, red. M. Kocójowa. Wydaw. UJ, Kraków 2001. [2] [2] Barta, J. [i in.] (red.): Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz.

Dom Wydawniczy ABC, Warszawa. [3] Barta, J.; Markiewicz R.: Prawo autorskie i prawa pokrewne. Kantor Wydawniczy

„Zakamycze”, Kraków 2004. [4] Chrzan, W.: Sieciowe bazy danych CD-ROM w systemie bibliotecznej informacji

naukowej. [W:] Komputeryzacja bibliotek naukowych w kontek�cie standardów oprogramowania Bibliotecznego: materiały konferencji ogólnopolskiej 99-10 maja 1994). Gda�sk 1996.

[5] PN-N-01152-13: 2000 Opis bibliograficzny. Dokumenty elektroniczne. [6] Drewnowski, R.: Prawnicze bazy danych na CD-ROM-ach. „Poradnik Bibliotekarza”.

2003 nr 11, s. 10-15. [7] Dziadkiewicz, W.: Jak bazy CD-ROM zmieniły oblicze biblioteki. [W:] Elektroniczna

biblioteka dzisiaj. Efektywne wykorzystanie baz CD-ROM w sieciach komputerowych: materiały II Konferencji Górno�l�skiego Konsorcjum Bibliotek Naukowych (Katowice-Opole, 21-23 kwietnia 1999), red. B. Zaj�czkowska. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Katowice 2000.

[8] Golat, R.: Internet – aspekty prawne. Difin, Warszawa 2003. [9] Janiszewska, K.: Elektroniczne dostarczanie dokumentów. SBP, Warszawa 2003. [10] Jin, J. S.: Image processing in multimedia. [W:] Brusilovsky, P.; Kommers, P.; Streitz, N.:

Multimedia, hypermedia, and virtual reality. Models, systems, and applications. First International Conference MHVR’94 (Moscow, Russia, September 1994). Springer-Verlag, Berlin 1994.

[11] Kolczy�ski, J.: Cyfrowe pola eksploatacji w znowelizowanym prawie autorskim. „Monitor Prawniczy”. 2003 nr 18.

[12] Kot, D.: Korzystanie z utworów przez instytucje u�yteczno�ci publicznej w �wietle technik cyfrowego przetwarzania danych. [W:] Informacja elektroniczna a prawo autorskie: materiały z warsztatów (Warszawa 30 wrze�nia – 1 pa�dziernika 1999). Wydaw. SBP, Warszawa 2000.

[13] Koziara, A.: Efektywne wykorzystanie potencjału baz danych rozpowszechnianych na no�nikach optycznych. [W:] Elektroniczna biblioteka dzisiaj. Efektywne wykorzystanie baz CD-ROM w sieciach komputerowych: materiały II Konferencji Górno�l�skiego Konsorcjum Bibliotek Naukowych (Katowice-Opole, 21-23 kwietnia 1999), red. B. Zaj�czkowska. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Katowice 2000.

[14] Kurek-Kokoci�ska, S.: Multimedia, kultura, dokumenty, literatura pi�kna. [W:] Centrum Edukacji Bibliotekarskiej Informacyjnej i Dokumentacyjnej. Multimedia, biblioteka, edukacja. Konferencja Ogólnopolska (Białystok 18-20 maja 2000). Warszawa 2001.

[15] Machalska-Garbacz A.: Nasza przyszło��: biblioteka elektroniczna czy cyfrowa? „Przegl�d Biblioteczny”. 1997 nr 2-3, s. 203-210.

[16] Matlak, A.: Działalno�� bibliotek w �wietle nowych regulacji z zakresu prawa autorskiego [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2004/53/matlak.php [odczyt 16.12.2004].

[17] Parker, D.; Starrett, B.: Przewodnik po CD-ROM. Warszawa 1993. [18] Petrozolin–Skowro�ska, B. (red.): Dokument. [W:] Nowa Encyklopedia Powszechna

PWN. Wydaw. PWN, Warszawa 1995. [19] Pivovarnick, J.: CD-ROM nie tylko dla orłów. Intersoftland, Warszawa 1994. [20] Szczepa�ska, B.: Czy przyst�pienie do Unii Europejskiej zagra�a polskim bibliotekom?

Prawa autorskie w �rodowisku cyfrowym – implikacje dla bibliotek [dok. elektr.] http://bg.p.lodz.pl/konferencja/mat_konfer.htm#27 [odczyt 12.12.2004].

[21] UKIE 2004 . Pismo Urz�du Komitetu Integracji Europejskiej z dnia 3 marca 2004 zn. 802/04/DPE/ebr. [dok. elektr.] http://orka.sejm.gov.pl/Druki4ka.nsf/($vAllByUnid)/C14579494058EBC2C1256E4C00504CB1/$file/2572-x.pdf [odczyt 12.12.2004].


Maria Pawłowska Uniwersytet Jagiello�ski w Krakowie Biblioteka Wydziału Fizyki, Astronomii i Informatyki Stosowanej [email protected] Marek Kro�niak Uniwersytet Jagiello�ski w Krakowie Biblioteka Jagiello�ska, Oddział Gromadzenia i Uzupełniania Zbiorów [email protected]

E-czasopisma: ich promocja i wykorzystanie - do�wiadczenia Biblioteki Jagiello�skiej i bibliotek

instytutowych UJ w tym zakresie E-journals: promotion and usage experience with

Libraries of the Jagiellonian University

Abstrakt Na przykładzie Biblioteki Jagiello�skiej pokazano jak w ostatnich latach zmieniaj� si� sposoby udost�pniania zbiorów i pozyskiwania informacji, w szczególno�ci w jaki sposób Biblioteka propaguje now� form� dost�pu do �ródeł informacji jak� s� e-czasopisma. Zwrócono uwag� na bezsprzeczne zalety czasopism elektronicznych, ale równie� na problemy zwi�zane z dost�pem do nich. Do zalet zaliczono m.in.: szybko�� publikacji i aktualizacji dokumentów (dost�p do preprintów), mo�liwo�� komputerowego przegl�dania numerów archiwalnych i dokumentów �ródłowych, łatwo�� dost�pu do informacji bez wzgl�du na miejsce, czas i odległo��, mo�liwo�� korzystania przez kilku u�ytkowników równocze�nie, wzbogacenie informacji podstawowych o d�wi�k, sekwencje filmowe czy dodatkowe programy komputerowe, wprowadzenie poł�cze� mi�dzy stronami, tzw. linków (czasopisma hipertekstowe i hipermedialne), bezpłatne udost�pnianie czasopism ukazuj�cych si� wył�cznie w wersji elektronicznej, dost�p do czasopism w ramach konsorcjów bibliotek, ni�sze ceny zakupu wydawnictw elektronicznych i inne. Nie pomini�to jednak trudno�ci pojawiaj�cych si� wraz z wprowadzeniem czasopism elektronicznych do bibliotek. S� to przede wszystkim bariery technologiczne i ekonomiczne (brak �rodków na najnowocze�niejsze oprogramowanie i sprz�t komputerowy), ograniczenia wprowadzane przez wystawców w zakresie dost�pno�ci tytułów o wysokiej warto�ci merytorycznej (hasła dost�pu), materiałów nie wolno udost�pnia� w ramach wypo�ycze� mi�dzybibliotecznych, nie zawsze istnieje dost�p do pełnotekstowych wersji artykułów, cz�sto, zwłaszcza dla numerów archiwalnych, s� to tylko abstrakty lub spisy tre�ci. Przede wszystkim jednak skupiono si� na niezwykle wa�nym zagadnieniu – promocji tego nowego �ródła informacji w�ród u�ytkowników bibliotek. Pokazano do�wiadczenia Biblioteki Jagiello�skiej i kilku bibliotek instytutowych działaj�cych w uczelnianej sieci bibliotecznej w zakresie popularyzacji czasopism elektronicznych (online lub na CD ROM-ach). Na koniec pokazano perspektywy rozwoju czasopism elektronicznych i zadania bibliotekarzy uczestnicz�cych w tym procesie.

Słowa kluczowe e-czasopisma; biblioteki naukowe; czasopisma naukowe – wykorzystanie

Abstract The recent changes in accessing collections and information resources are presented on the case of Jagiellonian Library and some of its branch libraries, particularly electronic journals as a novel form of scholarly publishing.

Maria Pawłowska, Marek Kro�niak 240

White underlining the undisputable advantages of online journals, the arising problems are also taken into account. The advantages include the speed of publishing process with possible updates (online-first articles), ready access to source and archival material, the convenient access to information from one’s desktop, multiple simultaneous usage, capabilities for enriching conventional text and graphic data with multimedia stuff, internal and external interlinking (hypertext capabilities and cross-referencing), open-access scholarly journals, and consortia model for online access. The organizational difficulties with providing online journals to the users are also mentioned, as economic aspect of introducting new technology to libraries, limitation on interlibrary loan, and different pricing models for full-text access to current and archival material. Furthermore, the vital issue of promoting the new form of information resources among library patrons is considered. The relevant experiences of Jagiellonian Library and some of branch libraries belonging to the University’s library network are presented. The attention is drawn to overcoming psychological barriers of passing from printed to online resources with users. Finally, the prospects for further development of online resources and tasks of librarians participating in the process are shown.

Key words e-journals; scientific libraries; scientific journals - usage

1. Czasopisma elektroniczne Rozwój technologii multimedialnych, powszechna dost�pno��

komputerów osobistych, pojawienie si� Internetu, sukces WWW i rozwój formatów danych dla pełnych tekstów publikacji przyczyniły si� do sukcesu czasopism elektronicznych. Przede wszystkim jednak rosn�ce zapotrzebowanie na szybk� informacj� przyspieszyło w ostatnich latach zainteresowanie dost�pem do czasopism publikowanych w tej formie. Od roku 1973, kiedy to pojawiło si� pierwsze naukowe czasopismo redagowane w ten sposób, min�ło ju� ponad trzydzie�ci lat1. Pod koniec lat dziewi��dziesi�tych ubiegłego stulecia obserwuje si� działania wydawców zmierzaj�ce do rozpowszechniania elektronicznych replik czasopism naukowych jako uzupełnienia wersji drukowanych. W 1996 roku było około 1700 czasopism elektronicznych, w 1997 – 3400, natomiast pod koniec 1998 roku liczba ta osi�gn�ła 6000 tytułów2. Elektroniczna Biblioteka Czasopism, która powstała w Bibliotece Uniwersyteckiej w Regensburgu, zarejestrowała w 2003 roku ponad 17700 tytułów czasopism elektronicznych. Ponad 70% to czasopisma z zakresu nauk matematyczno-przyrodniczych, techniki i medycyny (STM); 11% tytułów to czasopisma wył�cznie w formie elektronicznej. Najpopularniejsz� grup� czasopism dost�pnych online stanowi� elektroniczne wersje tytułów ukazuj�cych si� w formie drukowanej. Niektóre z nich s� rozbudowanymi serwisami zawieraj�cymi kompletne artykuły z bie��cych, a tak�e archiwalnych numerów, z mo�liwo�ci� ich interaktywnego przeszukiwania. Przykładem mo�e by� doskonale zorganizowany dost�p do całej grupy czasopism wydawanych przez American

1 Piotrowska E.: Czasopisma elektroniczne w bibliotekach naukowych. „Biuletyn EBIB”. 2002 nr 36 [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2002/36/piotrowska.php [odczyt 18 stycznia 2005]. 2 Nahotko Małg., Nahotko M.: Powstanie i rozwój czasopism elektronicznych. [W:] Przestrze� informacji i komunikacji społecznej. „Zesz. Nauk. UJ Prace z Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej”. 2004 z. 10, s. 223-228.

E-czasopisma: ich promocja i wykorzystanie… 241

Physical Society, a w�ród nich do najwa�niejszych, wr�cz fundamentalnych, tytułów z zakresu fizyki, takich jak: Physical Review, Physical Review Letters, czy Reviews of Modern Physics. Physical Review Online Archiwe (PROLA) oferuje dost�p do wszystkich numerów tych czasopism, pocz�wszy od pierwszego tomu Physical Review, który ukazał si� w... 1893 roku3. Bie��ce numery tych czasopism w wersji online wydawane s� równolegle z ich papierowymi odpowiednikami. Innym typem czasopisma elektronicznego, równie� z dziedziny fizyki, mo�e by� udost�pniany od 1998 roku, wył�cznie w formie elektronicznej, New Journal of Physics4. Warto, wspomnie� o jeszcze jednym typie czasopism elektronicznych, tzn. o czasopismach, które wydawane s� na CD-ROM-ach. Dotyczy to zarówno numerów bie��cych tych czasopism, jak równie� ich numerów archiwalnych.

2. Zalety czasopism elektronicznych Najwi�ksz� zalet� czasopism elektronicznych jest szybko�� ich

publikacji i dystrybucji (dost�p do elektronicznej wersji mo�liwy jest przed jego ukazaniem si� w postaci drukowanej). Niezwykle wa�ne jest to, �e czasopisma elektroniczne mog� stanowi� swego rodzaju medium, dzi�ki któremu mo�liwa jest komunikacja mi�dzy autorami, redaktorami i odbiorcami informacji. Doł�czane do artykułów linki pozwalaj� wzbogaci� wiadomo�ci zawarte w artykułach o dodatkowe, nietypowe dla słowa pisanego, informacje. Wykorzystuje si� w tym celu zaawansowane technologie multimedialne – animacje i programy komputerowe, sekwencje filmowe, d�wi�k, kolor, grafik� itp. Dokumenty mog� by� przeszukiwane równocze�nie przez wielu czytelników. U�ytkownik mo�e przeczyta�, wydrukowa�, zapisa� na dyskietce, a nawet przesła� poczt� elektroniczn� wybrane artykuły. Mo�e równie� zapisa� je w�ród swoich „ulubionych”, by zagl�da� do nich wielokrotnie. Niezwykle istotna jest te� mo�liwo�� przegl�dania starszych roczników czasopism oraz powiadamiania o nowych artykułach i spisach tre�ci ukazuj�cych si� numerów za po�rednictwem poczty elektronicznej (funkcje alertowe) lub czytników RSS. Nie bez znaczenia jest fakt, �e wyszukiwanie informacji w czasopismach elektronicznych jest o wiele szybsze, a wykorzystane �ródła bardziej ró�norodne. Za� dla nas, bibliotekarzy, czasopisma elektroniczne s� cenne przede wszystkim dlatego, �e uwalniaj� nas od odpowiedzi na pytanie: jak i gdzie przechowywa� czasopisma w sytuacji, gdy powierzchnia magazynowa kurczy si� coraz bardziej, a tytułów wci�� przybywa.

3. Wady czasopism elektronicznych Nie mo�na jednak pomin�� pewnych niedogodno�ci zwi�zanych

z korzystaniem z czasopism elektronicznych. S� to przede wszystkim bariery technologiczne i ekonomiczne wynikaj�ce z konieczno�ci zakupu i ci�głej 3 http://prl.aps.org 4 http://www.iop.org/EJ/S/3/583/UdJ,rgvyo77tV4xkH69jTA/journal/1367-2630/1


modernizacji, zarówno sprz�tu komputerowego, jak i oprogramowania wykorzystywanego do wyszukiwania i przegl�dania informacji zawartych w czasopismach elektronicznych. Wad� tego typu �ródeł informacji s� ograniczenia wprowadzane przez wydawców czasopism w zakresie dost�pno�ci tytułów o wysokiej warto�ci merytorycznej. Wprowadzane przez dystrybutorów hasła dost�pu pozwalaj� korzysta� z czasopism elektronicznych tylko okre�lonej grupie odbiorców. Wci�� niejasne i niejednolite s� zasady katalogowania i archiwizowania e-czasopism, nie do ko�ca wyja�nione s� zagadnienia prawne zwi�zane z udost�pnianiem informacji zawartych w czasopismach elektronicznych. Jedn� z barier w upowszechnianiu informacji jest zakaz przesyłania kopii artykułów ze �ródeł elektronicznych w ramach wypo�ycze� mi�dzybibliotecznych. Nie zawsze wydawnictwa oferuj� dost�p do pełnych tekstów artykułów; cz�sto s� to tylko abstrakty lub spisy tre�ci poszczególnych numerów. Przegl�danie całych artykułów wi��e si� z konieczno�ci� poniesienia przez czytelnika dodatkowych opłat. Jednak podj�cie decyzji o rezygnacji z prenumeraty czasopism w wersji drukowanej i pozostawienie w bibliotece wył�cznie e-czasopisma jest wci�� jeszcze do�� ryzykowne. Dlatego biblioteki decyduj� si� na zakup czasopisma tradycyjnego, do którego wydawca proponuje wersj� elektroniczn�. Jest to jakby okres przej�ciowy, kiedy bibliotekarze i czytelnicy testuj� ten nowy no�nik informacji.

4. Konsorcja Niew�tpliwie najlepszym sposobem organizacji zakupu i dost�pu do

czasopism wydaj� si� by� porozumienia mi�dzybiblioteczne, zwane konsorcjami. Udost�pnianie zbiorów w ramach konsorcjów pozwala znacznie rozszerzy� kr�g odbiorców informacji, pozwala równie� negocjowa� ceny i warunki zakupu czasopism, co wpływa na pełniejsze i bardziej racjonalne wykorzystanie gromadzonych zbiorów. Takie konsorcja mog� zawi�zywa� du�e biblioteki na terenie jednego miasta, biblioteki gromadz�ce zbiory o podobnej tematyce, ale równie� małe biblioteki, dysponuj�ce niewielkimi funduszami, które chciałyby racjonalniej i efektywniej wykorzysta� swój bud�et. Konsorcja mog� by� zawi�zywane równie� przez wydawców i firmy po�rednicz�ce w dostawie czasopism zagranicznych do bibliotek. Do najbardziej znanych i licz�cych si� w naszym kraju konsorcjów nale��: SCIENCE DIRECT, SPRINGER LINK, SWETSNET NAVIGATOR, eIFL DIRECT i inne. Jedn� z zalet uczestnictwa w konsorcjach jest dost�p do wersji elektronicznych wszystkich czasopism zakupionych przez zrzeszone biblioteki. Warto tutaj wspomnie� o ciekawej inicjatywie, jak� podj�ło kilka uniwersyteckich bibliotek instytutowych. Przez wiele lat biblioteki nauk przyrodniczych prenumerowały niezwykle wa�ne i presti�owe czasopismo „Nature”5. Ka�da z bibliotek kupowała jeden egzemplarz tego czasopisma płac�c za prenumerat� ponad 5.000 złotych rocznie. Tytuł ten dost�pny był 5 http://www.nature.com/nature/index.html


równie� w prenumeracie Biblioteki Jagiello�skiej. Dzi�ki staraniom BJ uzyskali�my dost�p online do tego tytułu, w zwi�zku z czym biblioteki instytutowe mogły zrezygnowa� z prenumeraty wersji papierowej. Zaoszcz�dzone w ten sposób pieni�dze postanowiono przeznaczy� na zakup innych tytułów z tej serii, np. Nature Biotechnolgy, Nature Physics, Nature Materials, czy Nature Chemical Biology.

5. Organizacja dost�pu do czasopism elektronicznych w Bibliotece Jagiello�skiej

Zaproszenie do serwisu czasopism elektronicznych znalazło si� na stronie domowej Biblioteki Jagiello�skiej: http://www.bj.uj.edu.pl

Biblioteka proponuje nast�puj�cy podział czasopism naukowych. 11. Czasopisma pełnotekstowe w wersji elektronicznej – korzystanie z nich

mo�liwe jest wył�cznie z komputerów nale��cych do sieci UJ. Hiperł�cza od tytułów prowadz� bezpo�rednio do zasobów sieciowych poszczególnych czasopism, sk�d przechodzi si� do spisów tre�ci, a nast�pnie do pełnych tekstów artykułów w formacie PDF lub HTML. Niestety, dla niektórych tytułów z bazy eIFL Direct obowi�zuje okres karencji (3-18 miesi�cy) w dost�pie do pełnych tekstów. Lista zawiera ponad 7500 tytułów6.

12. Czasopisma zagraniczne prenumerowane przez Bibliotek� Jagiello�sk� w wersji drukowanej (750 tytułów)7.

13. Pełnotekstowe czasopisma elektroniczne w wolnym dost�pie – korzystanie z czasopism z tej listy jest bezpłatne dla wszystkich u�ytkowników Internetu (820 tytułów)8.

Dost�p do czasopism z pierwszej listy limitowany jest przez adres IP,

czyli sieciowy adres komputera. Mo�na wi�c z nich korzysta� wył�cznie z komputerów nale��cych do sieci Uniwersytetu Jagiello�skiego. Zwrot „czasopisma pełnotekstowe” nie oznacza, niestety, �e wszystkie artykuły mo�na znale�� w bazie i przeczyta� na ekranie komputera. Czasami dotyczy to wył�cznie najnowszych tomów, innym razem w cało�ci mo�na przeczyta� artykuły ze starszych czasopism. Wydaje si� jednak, �e wydawnictwom powinno zale�e� na kompletno�ci informacji odno�nie do zawarto�ci archiwalnych numerów wydawanych przez nich czasopism. W ostatnim okresie obserwuje si� wzmo�one prace w tym zakresie. Pracownicy Oddziału Gromadzenia Biblioteki Jagiello�skiej aktualizuj� na bie��co informacje dotycz�ce dost�pno�ci i kompletno�ci poszczególnych tytułów. Wyszukiwanie informacji w czasopismach elektronicznych nie jest łatwe, gdy� strategie wyszukiwania s� ró�ne dla ró�nych tytułów. Dlatego pracownicy Oddziału Informacji BJ, gdzie najcz��ciej udost�pnia si� czasopisma online, pełni� rol�

6 http://www.bj.uj.edu.pl/~krosniak/Online_Journals_1.htm 7 http://www.bj.uj.edu.pl/~krosniak/Czasopisma_BJ.htm 8 http://www.bj.uj.edu.pl/~krosniak/Open_Access_1.htm


przewodnika dla poszukuj�cych informacji, równocze�nie sami musz� ustawicznie pogł�bia� swoj� wiedz� dotycz�c� nowych technologii informacyjnych.

Wprawdzie dost�p do czasopism elektronicznych jest dla pracowników UJ nieograniczony i wydawa� by si� mogło, �e nikt nie potrzebuje przychodzi� do biblioteki, by znale�� interesuj�c� literatur�, ale w praktyce wcale tak nie jest. Elektroniczne wersje czasopism wci�� jeszcze koegzystuj� z wersjami drukowanymi, wielu starszych roczników na pró�no szuka si� w Internecie. Niezwykle wa�nym problemem okazuje si� by�, w odniesieniu do �ródeł tradycyjnych, długa tradycja u�ytkowania, która zaowocowała wykształceniem okre�lonych nawyków zwi�zanych z ich wykorzystywaniem. Preferowanie elektronicznych, czy te� tradycyjnych �ródeł informacji, zale�y w du�ej mierze od poziomu umiej�tno�ci posługiwania si� komputerami i pewnymi nawykami zwi�zanymi z wykonywan� przez u�ytkownika prac�. Negatywne, lub pozytywne, do�wiadczenia uzyskane podczas korzystania z elektronicznych �ródeł informacji mog� równie� wpływa� na preferencje u�ytkowników. Nale�y tutaj podkre�li�, �e lansowanie wył�cznie �ródeł elektronicznych mo�e prowadzi� do niekompletno�ci zebranych materiałów, a w�ród u�ytkowników, zwłaszcza młodych, wytwarza si� syndrom „lenistwa informacyjnego”. Taki u�ytkownik bardzo cz�sto przyjmuje zasad�: je�li jakiej� informacji nie mog� znale�� w Internecie, to znaczy, �e ona nie istnieje.

6. Biblioteki instytutowe i wydziałowe UJ Nie jest zaskoczeniem fakt, �e wszelkie nowo�ci szybciej i łatwiej

przyjmuj� si� w�ród osób zajmuj�cych si� naukami �cisłymi i technicznymi. St�d wi�ksze zainteresowanie dost�pem do czasopism elektronicznych notuje si� w grupie naukowców uprawiaj�cych takie dyscypliny jak: fizyka, astronomia, matematyka, chemia, informatyka, biotechnologia, czy medycyna. Dzi� warsztat naukowy ka�dego uczonego, ale równie� studenta, zajmuj�cego si� tymi dziedzinami nauki musi by� wyposa�ony w doskonały sprz�t komputerowy i mo�liwo�� szybkiego dost�pu do najnowszej literatury. Wydaje si�, �e w tych dziedzinach mo�emy si� pochwali� bogatym ksi�gozbiorem zgromadzonym w poszczególnych bibliotekach instytutowych UJ, ale równie� bogactwem tytułów czasopism dost�pnych zarówno w formie tradycyjnej, jak równie� online. Biblioteka Jagiello�ska zapewnia uczonym zajmuj�cym si� naukami przyrodniczymi i �cisłymi wszystkie licz�ce si� w �wiecie naukowym czasopisma i dost�p do najwa�niejszych baz danych9. Wi�kszo�� czasopism drukowanych przechowuje si� w Bibliotece Jagiello�skiej, pozostałe maj� w swoim depozycie biblioteki instytutowe i wydziałowe. Czasopisma z depozytu powinny by� co pewien czas oddawane do opracowania i oprawy w BJ. Jednak w�ród tych ostatnich jest pewna grupa tytułów, których za �adne skarby instytuty nie chciały zwróci�, nawet na 9 http://www.bj.uj.edu.pl/zb/bazy_a.htm


krótko, do Biblioteki Jagiello�skiej. Te czasopisma musz� by� zawsze pod r�k�, by móc do nich si�gn�� o ka�dej porze dnia i nocy. Na tym tle wci�� dochodziło do konfliktów mi�dzy Bibliotek� Jagiello�sk� a dyrekcjami instytutów. Dzi� wydaje si�, �e te problemy mamy ju� za sob�. E-czasopisma, dost�pne z ka�dego uniwersyteckiego komputera, mo�na przegl�da�, czyta�, drukowa� i nie ma potrzeby odwiedza� biblioteki, by dowiedzie� si� co nowego opublikowano w literaturze naukowej. Ba, zanim artykuł uka�e si� w e-czasopi�mie, informacj� o nim mo�na znale�� w dost�pnych si� w Internecie preprintach10 . Do�wiadczenia bibliotek instytutowych wykazuj�, �e e-czasopisma, na dobre zago�ciły w�ród pracowników naukowych Uniwersytetu. Pocz�tkowo korzystali z nich młodsi pracownicy naukowi, którzy szybko uczyli si� korzystania z baz danych, jakie oferowała sie� uniwersytecka. Z czasem grono odbiorców tych informacji znacznie si� rozszerzyło. W bibliotekach obserwowano mniejsze zainteresowanie czasopismami drukowanymi. Jednak istniała, i nadal istnieje, pewna grupa uczonych, której nie da si� przekona� do czasopism elektronicznych. Bibliotekarze musz� wykaza� si� olbrzymia dyplomacj�, by takich niedowiarków dyskretnie zach�ci� do podj�cia próby znalezienia informacji za pomoc� komputera. W takich wypadkach trzeba post�powa� bardzo taktownie, bo w�ród tej grupy znajduj� si� bardzo cz�sto uznani profesorowie o znacznym dorobku naukowym. By przełama� bariery natury psychologicznej, wystarczyło zainstalowa� w bibliotece specjalny zestaw komputerowy z doskonał� kolorow� drukark�, skanerem i du�ym monitorem dobrej jako�ci. Gdy niedost�pny w bibliotece artykuł udało si� bibliotekarzowi znale�� w Sieci, pokaza� go na ekranie komputera, a nawet wydrukowa� go w cało�ci, uzyskuj�c doskonałe zdj�cia kolorowe... pierwsze lody zostały przełamane. W ten sposób, metod� małych kroczków i dyskretnej pomocy, udało si� pozyska� wielu nowych zwolenników e-czasopism. Olbrzymia w tym zasługa bibliotekarzy, którzy musz� dzisiaj umie� i wiedzie� coraz wi�cej. Oni pełni� rol� czynnika po�rednicz�cego mi�dzy u�ytkownikiem a �ródłem informacji elektronicznej, mog� sterowa� procesem wyszukiwania informacji, a tak�e dostarcza� informacje do konkretnego u�ytkownika.

7. Biblioteka tylko wirtualna? Jaka wi�c powinna by� współczesna biblioteka? Bo nie ulega

w�tpliwo�ci, �e tradycyjny jej model nie ma ju� racji bytu. Czy ma to by� biblioteka wirtualna, w której podstawow� form� publikacji b�dzie wył�cznie forma elektroniczna, a korzystanie z zasobów w pełni automatyczne? To chyba melodia dalekiej przyszło�ci. Dzi� trzeba zapewni� czytelnikowi dost�p do ró�norodnych naukowych baz danych, zarówno krajowych, jak i zagranicznych, dost�p do kompletnych komputerowych katalogów bibliotecznych z mo�liwo�ci� szybkich wypo�ycze� mi�dzybibliotecznych

10 http://www.arxiv.org


i wysokiej jako�ci sprz�t komputerowy. Nie bez znaczenia s� wi�c fundusze, jakich potrzebuj� biblioteki. No i jeszcze potrzebni s� �yczliwi, cierpliwi, dobrze wyszkoleni bibliotekarze, których nazwa� dzi� mo�na raczej „infotekarzami”, bo s� to „kompetentni nawigatorzy, którzy potrafi� poprowadzi� czytelnika po wci�� jeszcze chaotycznym �wiatowym oceanie informacji”11.

Bibliografia [1] Bartosi�ska-Kasierska M.: Sposoby reklamowania i propagowania czasopism

elektronicznych w bibliotekach naukowych na przykładzie Biblioteki Instytutu Fizyki Molekularnej PAN. „Biuletyn EBIB”. 2002 nr 3 (32) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2002/32/bartosinska.php [odczyt 18.01. 2005].

[2] Dudzi�ska E.: Współpraca bibliotek naukowych w zakresie dost�pu do czasopism elektronicznych i baz danych. [W:] Problemy funkcjonowania bibliotek uniwersyteckich na przełomie wieków: materiały konferencyjne (Olsztyn – Lidzbark Warmi�ski, 28-29 maja 2001) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/bguwm/index.html [odczyt 09.03.2005].

[3] Krawczyk J.: Projekt CrossRef jako rozszerzenie mo�liwo�ci wyszukiwawczych czasopism elektronicznych. [W:] Przestrze� informacji i komunikacji społecznej. „Zesz. Nauk. UJ Prace z Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej”. 2004 z. 10.

[4] Kołodzi�ska E.: Informacja o czasopismach elektronicznych w polskich bibliotekach naukowych – stan obecny i perspektywy. „Biuletyn EBIB”. 2005 nr 2 (63) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2005/63/kolodzinska.php.

[5] Line M.B.: Biblioteka przyszło�ci. „Forum Akademickie”. 2001 nr 11 [dok. elektr.] http://www.forumakad.pl/archiwum/2001/11/artykuly/22-on-biblioteka_przyszlosci.htm [odczyt 16 marca 2005].

[6] Maciejewska Ł.: Czasopisma elektroniczne a konsorcja. Refleksje administratora serwisu e-czasopism. „Biuletyn EBIB”. 2002 nr 7 (36) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2002/36/maciejewska.php [odczyt 16 lutego 2005].

[7] Maciejewska Ł., Urba�czyk B.: Promocja i wykorzystanie czasopism elektronicznych. Z do�wiadcze� Biblioteki Głównej Politechniki Wrocławskiej. „Biuletyn EBIB”. 2001 nr 1 (19) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2001/19/maciejewska.html [odczyt 18 stycznia 2005].

[8] Misiak P.: Infotekarz potrzebny od zaraz. „Forum Akademickie”. 2001 nr 11 [dok. elektr.] http://www.forumakad.pl/archiwum/2001/11/artykuly/25-poczta_elektroniczna.htm [odczyt 16 lutego 2005].

[9] Nahotko Małg., Nahotko M.: Powstanie i rozwój czasopism elektronicznych. [W:] Przestrze� informacji i komunikacji społecznej. „Zesz. Nauk. UJ Prace z Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej”. 2004 z. 10.

[10] Piotrowska E., Zaj�c R.: Czasopisma elektroniczne w bibliotekach naukowych. „Biuletyn EBIB”. 2002 nr 7 (36) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2002/36/maciejewska.php [odczyt 18 stycznia 2005].

[11] Próchnicka M.: Poj�cie i specyfika elektronicznych �ródeł informacji. [W:] Przestrze� informacji i komunikacji społecznej. „Zesz. Nauk. UJ Prace z Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej”. 2004 z. 10.

[12] Rudnicka P.: Kilobajty wiedzy. „Forum Akademickie”. 2002 nr 7/8 [dok. elektr.] http://www.forumakad.pl/archiwum/2002/07-08/ARTYKULY/33-on-kilobajty_wiedzy.htm [odczyt 16 marca 2005].

[13] Stepowicz M.: Cechy formalne czasopism internetowych w odniesieniu do analogicznych publikacji drukowanych. Warszawa 2000. ISBN 83-87629-44-8.

11 Misiak P.: Infotekarz potrzebny od zaraz. „Forum Akademickie”. 2001 nr 11 [dok. elektr.] http://www.forumakad.pl/archiwum/2001/11/artykuly/25-poczta_elektroniczna.htm [odczyt 16 lutego 2005].


[14] Stepowicz M.: Czasopisma w Internecie. „Biuletyn EBIB”. 1999 nr 2 (2) [dok. elektr.]

http://ebib.oss.wroc.pl/arc/e002-07.html [odczyt 18 stycznia 2005]. [15] Zinkiewicz J.: Wielka mała biblioteka. „Forum Akademickie”. 2003 nr 5 [dok. elektr.]

http://www.forumakad.pl/archiwum/2003/05/artykuly/13-za-wielka_mala_biblioteka.htm [odczyt 16 marca 2005].


Danuta Dados, Roman Tomaszewski Akademia Rolnicza im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu Biblioteka Główna i Centrum Informacji Naukowej [email protected]

Ewolucja katalogów bibliotecznych Evolution of library catalogs

Abstrakt Celem referatu jest ukazanie zmian zachodz�cych w katalogach komputerowych. Współpraca bibliotek doprowadziła do rozwoju katalogów centralnych. Ich tworzenie napotyka jednak na wiele problemów pot�guj�cych si� w zale�no�ci od obszaru działania: katalogu uczelnianego, lokalnego, narodowego. Rozbudowane katalogi centralne tworz� przede wszystkim biblioteki naukowe, a korzy�ci z nich czerpi� głównie bibliotekarze. Dla czytelnika podstawowym �ródłem informacji bibliotecznej pozostaje katalog lokalny informuj�cy o zbiorach znajduj�cych si� najbli�ej miejsca pobytu. Coraz trudniejsze wyszukiwanie informacji w Internecie wymusza tworzenie katalogów wyselekcjonowanych bezpłatnych zasobów, np. projektu CORC.

Słowa kluczowe katalogi biblioteczne; katalogi centralne; Internet

Abstract The aim of the paper is to show changes in the computer catalogs. The cooperation of libraries has led to the creation of central catalogs; however, their construction still encounters a lot of problems, growing with their scope: single university, local and national. Large central catalogs are created mostly by scientific libraries and used by librarians. An average reader has access to a local catalog, informing him about collections to be found near his residence. As searching for information on the Internet is becoming more and more difficult, selective catalogs of free resources are being created, e.g. within CORC project.

Key words Library catalogs; central catalogs; Internet

1. Dwa katalogi Dla u�ytkownika biblioteki podstawowym �ródłem informacji o jej

zasobach jest katalog. Zadaniem katalogu jest uporz�dkowanie okre�lonego zbioru według cech bibliograficznych i indywidualnych oraz podanie miejsca przechowania. Dziedzictwem biblioteki tradycyjnej s� katalogi kartkowe: formalne i rzeczowe. Dla przejrzystego zaprezentowania zbiorów konieczne było tworzenie osobnych katalogów druków zwartych, czasopism, zbiorów specjalnych.

Funkcje katalogu kartkowego przej�ł katalog komputerowy, ale wraz z komputeryzacj� niektóre zasady katalogowania straciły na znaczeniu. Nale�y do nich poj�cie hasła głównego. Dokument w katalogu komputerowym reprezentowany jest przez jeden spłaszczony opis odpowiadaj�cy na wszystkie pytania stawiane katalogom.

Ewolucja katalogów bibliotecznych 249

Zautomatyzowanie funkcji katalogowania postawiło biblioteki przed faktem posiadania dwóch katalogów i zrodziło pytanie: co dalej z katalogiem kartkowym? Najcz��ciej do systemu komputerowego wprowadzane s� na bie��co opisy dokumentów wpływaj�cych do biblioteki od okre�lonej daty.

W niektórych bibliotekach kontynuowane jest uzupełnianie katalogów tradycyjnych. Mimo dublowania pracy daje to pewno�� przynajmniej jednego jednolitego i kompletnego �ródła informacji o jej zasobach.

W zdecydowanej wi�kszo�ci bibliotek odrzucono jednak katastroficzne my�li o mo�liwo�ci totalnego utracenia danych i „zamro�ono” katalogi kartkowe.

Do rozwi�zania pozostało zagadnienie zasadnicze, poł�czenia obydwu katalogów, czyli retrokonwersja kartkowego do komputerowego. Biblioteki radz� sobie z tym wielkim organizacyjnym problemem ró�nymi metodami, ale wygl�da na to, �e jeszcze przez długie lata we współczesnej bibliotece naukowej b�d� istniały obok siebie dwa katalogi.

Sw� prawdziw� warto�� katalogi komputerowe mogły wykaza� wraz z rozwojem Internetu. Stały si� wówczas dost�pne w systemie online. Funkcjonuj�c w sieci katalogi OPAC (Online Public Access Catalog) informuj� o zasobach wielu bibliotek. Korzystanie z nich mo�liwe jest z terminali działaj�cych poza bibliotekami i bez wzgl�du na godziny ich otwarcia.

2. Katalog centralny Historyczn� dat� przełomow� dla współczesnego bibliotekarstwa jest

rok 1965 i pojawienie si� formatu MARC. Efekt projektu MAchine Readable Cataloging Biblioteki Kongresu to bibliograficzny rekord mo�liwy do odczytania za pomoc� komputera. Pochodn� struktury formatu MARC jest mi�dzynarodowa norma ISO 2709 Format do wymiany informacji. Ujednolicenie zapisu umo�liwiło realizacj� idei standaryzacji wymiany informacji bibliograficznej. MARC doczekał si� kolejnych edycji, a implementowany do potrzeb sieci bibliograficznych ponad pi��dziesi�ciu wersji narodowych. Jako uniwersalny format wymienny zapisu danych powstał UNIMARC. Równolegle z formatem UNIMARC opracowano schematy przekładania formatów narodowych na uniwersalny i odwrotnie. Poza nielicznymi wyj�tkami formaty z serii MARC opanowały �wiatowe katalogi.

Wypracowanie systemu kompatybilnych formatów zapisu danych bibliograficznych stworzyło warunki umo�liwiaj�ce tworzenie katalogów centralnych online. Katalog centralny to katalog, który mo�e obejmowa� zbiory konkretnej sieci bibliotecznej, ewentualnie zbiory specjalne. Obecnie rozumiany najcz��ciej jako wspólna baza danych współpracuj�cych ze sob� bibliotek, do której poszczególne rekordy przesyłane s� drog� elektroniczn�.

Model katalogu centralnego opartego na wspólnej bazie wyst�puje w kilku opcjach, a jego przykładem jest jeden z najstarszych, katalog MELVYL Uniwersytetu Kalifornijskiego (http://www.melvyl.cdlib.org.).

Danuta Dados, Roman Tomaszewski 250

Ten działaj�cy od 1981 roku online system dysponuje dzi� unikaln� baz� danych licz�c� ponad 23 miliony tytułów. Centralna baza zawiera oddzielne rekordy bibliograficzne dostarczane z bibliotek jedenastu kampusów, pracuj�cych w lokalnych systemach. Rozbudowane indeksy wyszukiwawcze daj� wyniki, w których zawarte s� m.in. lokalne uwagi o rekordzie i wł�czone do rekordu informacje o lokalnych zasobach. Zapewniono dost�p do aktualnej informacji o statusie udost�pniania. MELVYL jest przykładem zautomatyzowanego katalogu centralnego zaprojektowanego z my�l� o ułatwieniu pracy u�ytkownikowi.

Odr�bn� grup� katalogów centralnych stanowi� katalogi tworzone w procesie katalogowania kooperatywnego (współkatalogowania). W bazie centralnej tworzony jest tylko jeden rekord opisu dokumentu, obowi�zuj�cy wszystkie biblioteki sieci. Biblioteka, której potrzebny jest opis dokumentu, kopiuje go do swego katalogu lokalnego. Je�li potrzebnego opisu nie znajduje, to sporz�dza nowy opis bibliograficzny i oddaje do dyspozycji innych bibliotek uczestnicz�cych w sieci. Wszystkie rekordy zastosowane w katalogach lokalnych, a pochodz�ce z katalogu centralnego s� automatycznie aktualizowane. Przewidziana jest tak�e najcz��ciej mo�liwo�� zawarcia umowy wył�cznie na pobieranie gotowych danych. Jako przykład tak tworzonego katalogu mo�na przytoczy� Narodowy Uniwersalny Katalog Centralny NUKat.

Poprzez katalogowanie kooperatywne uzyskuje si� wysok� jako�� i ujednolicenie opisów. Mo�liwo�� kopiowania opisów upraszcza sam proces i obni�a koszty katalogowania w bibliotekach uczestnicz�cych. Katalogowanie wspólne ma jednak wielu przeciwników. Najcz�stsze zarzuty wobec tych katalogów to:

− pracochłonny i kosztowny proces zarz�dzania nimi; − konieczno�� stałej aktualizacji danych; − wyznaczanie jako katalogerów tylko uprawnionych bibliotekarzy; − współkatalogowanie wymaga dyscypliny i akceptacji ustalonych

zasad i procedur;

− skomplikowana procedura katalogowania przedmiotowego. Z uczestnictwa w katalogowaniu kooperatywnym, przynajmniej

w pocz�tkowym okresie tworzenia bazy, najmniej korzy�ci odnosz� du�e biblioteki uniwersalne oraz biblioteki dziedzinowe. Na tych pierwszych, z uwagi na du�e wpływy, spoczywa główny ci��ar przekazywania nowych rekordów. Natomiast te drugie maj� specjalny, mało powtarzalny charakter zbiorów. Bardzo du�� niedogodno�ci� jest ró�norodno�� komputerowych systemów bibliotecznych.

W Internecie funkcjonuj� ró�norakie rozwi�zania, w których nie buduje si� jednej, centralnej bazy danych zawieraj�cej rekordy bibliotek członkowskich, lecz stosuje narz�dzia umo�liwiaj�ce dost�p do poszczególnych katalogów maj�ce na celu umo�liwienie ich przegl�dania bez tworzenia wspólnej bazy.


Standardem szczególnie ułatwiaj�cym porozumiewanie si� ró�nych systemów komputerowych stał si� protokół Z39.50. Jego obecna posta� wywodzi si� z do�� nieudanej pocz�tkowej wersji z 1988 roku. Protokół Z39.50 okre�la formaty i procedury rz�dz�ce wymian� komunikatów pomi�dzy dwoma systemami komputerowymi. Elementami tego dialogu s�: zgłoszenie zapotrzebowania na usług� przez klienta inicjuj�cego nawi�zanie kontaktu oraz odpowied� b�d�ca informacj� pobran� z serwera. Za pomoc� jednego klienta protokół wyszukuje ró�ne punkty docelowe w tym samym czasie, a przy wyszukiwaniu informacji nie wymaga znajomo�ci struktury baz danych systemów docelowych. Protokół umo�liwia, lecz nie standaryzuje zastosowanie usług rozszerzonych, które pozwalaj� na zastosowanie Z39.50 do takich funkcji jak wypo�yczenia mi�dzybiblioteczne, czy współkatalogowanie

W praktyce wyró�ni� mo�na przynajmniej dwa rodzaje oprogramowania. Pierwsze z nich umo�liwia sekwencyjny dost�p do wielu baz, jednak�e bez mo�liwo�ci równoczesnego ich przeszukiwania. Taki interfejs zainstalowany jest w Bibliotece Kongresu (http://www.loc.gov/z3950/gateway.html).

Funkcjonuje on w architekturze klient-serwer poprzez protokół Z39.50. Biblioteka Kongresu udost�pnia oprócz katalogu własnych zbiorów przeszukiwanie ponad 300 katalogów i baz rozsianych po całym �wiecie.

Drugi rodzaj to odpowiednie oprogramowanie umo�liwiaj�ce przeszukiwanie równoległe wielu baz danych w tym samym czasie, a u�ytkownik otrzymuje zestawienie rezultatów wszystkich wyszukiwa�. Idea katalogu centralnego zostaje zast�piona przez katalog rozproszony (wirtualny). Katalogi te umo�liwiaj�:

− uzyskanie informacji o konkretnie poszukiwanej pozycji i wypo�yczenie mi�dzybiblioteczne;

− poszukiwania dziedzinowe, tutaj znacznym utrudnieniem dla u�ytkowników jest brak jednorodno�ci opisu rzeczowego;

− wyszukiwanie opisu bibliograficznego w celu skopiowania go do lokalnego katalogu, taka metoda �ci�gania opisów stwarza ich znaczn� niejednolito��.

Szczególnie rozbudowany system katalogów wirtualnych funkcjonuje w Niemczech, a najbardziej znanym jest KVK. Karlsruher Virtuelle Katalog (http://www.ubka.uni-karlsruhe.de/kvk.html) rozpocz�ł działalno�� w lipcu 1996 r. Umo�liwia on równoczesne przeszukiwanie zasobów wszystkich znacz�cych bibliotek Niemiec, Austrii i Szwajcarii oraz 18 innych bibliotek narodowych ( w tym polskiej) i katalogów centralnych. Najnowszym „nabytkiem” KVK jest Rosyjska Biblioteka Pa�stwowa. KVK pozwala na przegl�danie ok. 75 milionów opisów ksi��ek i czasopism znajduj�cych si� w katalogach bibliotecznych i handlowych opracowanych w ró�nych systemach.

Przykład KVK wskazuje na rozległe mo�liwo�ci jakie otwieraj� si� przed katalogami rozproszonymi, ale niestety ich rozwój napotyka na znaczne ograniczenia. Zwi�zane s� one głównie z problemami informatyczno-


sprz�towymi. Warunkiem współdziałania w ramach katalogu wirtualnego jest posiadanie przez wszystkich współuczestników wysokiej klasy serwerów zaimplementowanych prawidłowo na potrzeby protokołu Z39.50. Lokalne systemy zaprojektowane pierwotnie na konkretnie ograniczone potrzeby mog� negatywnie znosi� dodatkowe obci��enie. Pami�ta� te� nale�y, �e minimalny czas wyszukiwania w całym rozproszonym systemie musi by� dostosowany do poziomu najsłabszego serwera.

O rosn�cym znaczeniu katalogów wirtualnych dla u�ytkowników mo�na si� przekona� na podstawie statystyk Katalogu Rozproszonego Bibliotek Polskich, KaRo. System ten pracuj�cy od 2001 r. z bramk� Z39.50 na UMK w Toruniu daje dost�p do ok.60 katalogów (w tym NUKat i Biblioteki Narodowej). KaRo jest przykładem kolejnego utrudnienia na jakie napotykamy przy korzystaniu z katalogów wirtualnych. Mowa o stosowaniu lub niestosowaniu przez biblioteki w lokalnych opisach znaków diakrytycznych.

3. Sieci biblioteczne o zasi�gu �wiatowym Idea katalogowania kooperatywnego stała si� zacz�tkiem powstania

Online Computer Library Center (OCLC). W 1971 roku zacz�ł pracowa� system wspólnego katalogowania bibliotek stanu Ohio. Szybko doł�czyły do niego biblioteki innych stanów, a pó�niej stopniowo innych krajów. W 1979 r. wzbogacono system o moduł wypo�ycze� mi�dzybibliotecznych. Pocz�tkowo zgodnie z obowi�zuj�c� teori� budowania zintegrowanych systemów bibliotecznych, wszystkie funkcje biblioteczne w instytucjach członkowskich miały by� sterowane centralnie. Szybko jednak zrezygnowano z takiej koncepcji. Ostatecznie powstał system ł�cz�cy funkcje lokalne (np. gromadzenie, wypo�yczanie) z systemem centralnym w zakresie katalogowania i wypo�ycze� mi�dzybibliotecznych. Obecnie OCLC (http://www.oclc.org) to najwi�ksza organizacja �wiadcz�ca usługi dla bibliotek. OCLC oferuje ponad 80 baz danych w tym 44 pełnotekstowe, 7500 czasopism pełnotekstowych online, kieruje licznymi projektami badawczymi i wdro�eniowymi. Do najciekawszych nale�y wprowadzona w 1995 r. usługa PrompCat, polegaj�ca na dostarczaniu bibliotekom rekordów MARC z katalogu centralnego OCLC równocze�nie z ksi��kami otrzymywanymi przez nie od dostawców. OCLC rejestruje dokumenty ze wszystkich dziedzin wiedzy, desygnowany został na narodow� baz� czasopism. Tym co zawsze wyró�niało OCLC to najlepiej rozwini�ty system wypo�ycze� mi�dzybibliotecznych. Kontynuacj� zało�onego przed ponad trzydziestu laty wspólnego katalogu jest WorldCat. To stale uzupełniane �ródło opisów jest najwi�ksz� bibliograficzn� baz� na �wiecie. Nowym projektem OCLC jest uruchomione w 2000 r. współkatalogowanie �ródeł elektronicznych.

OCLC od pocz�tku swego istnienia przyj�ł zasad� ekspansji nastawion� bardziej na ilo��, ani�eli na jako��.

Przez długi czas podstawowym celem OCLC pozostawało katalogowanie online dla bibliotek. Stopniowo nast�powała zmiana


w sposobie my�lenia i obecnie system prócz danych bibliograficznych zapewnia równie� dost�p do informacji prymarnej, a odbiorc� jego usług staje si� u�ytkownik ko�cowy informacji. Od roku 1991 funkcjonuje usługa FirstSearch udost�pniaj�ca informacj� bibliograficzn� online o ksi��kach, artykułach, dysertacjach, filmach i programach komputerowych z dowolnej dziedziny wiedzy. FirstSearch oferuje mo�liwo�� konkretnego wyszukiwania za opłat�.

W 1974 r. biblioteki uniwersytetów Harvard, Yale i Columbia oraz Nowojorska Biblioteka Publiczna zało�yły Research Libraries Group. Ten skład od pocz�tku narzucił zachowany do dzi� elitarny charakter sieci. RLG przyj�ła w 1978 system BALLOTS zapewniaj�cy mo�liwo�� wyszukiwania rzeczowego, którego nie miała sie� OCLC, oraz lepsz� kontrol� wprowadzanych do systemu opisów dokumentów. Jednocze�nie zmieniła nazw� na RLIN (Research Libraries Information Network). Ide� przewodni� organizacji stała si� koordynacja tworzenia zbiorów. Na przestrzeni swego istnienia RLG wyznaczała bardzo ró�norodne ambitne zadania, cz�sto odbiegaj�ce od schematu oczekiwanego od sieci. RLG realizowała programy zabezpieczania zbiorów, specjalistyczne bazy danych takie jak katalog centralny r�kopisów, katalog dzieł sztuki Scipio. Współpracuje z British Library (np. projekt CJK dotycz�cy zbiorów wschodnioazjatyckich) i z Bibliotek� Narodow� Francji. Dost�p do katalogu http://www.loc.gov/z3950/rlinamc.html.

W roku 1977 rozpocz�ła działalno�� Washington (pó�niej Western) Library Network. Ta stosunkowo mało znana w Europie sie� grupuj�ca biblioteki północno- zachodnich regionów USA wyró�nia si� jako�ci� dokona�. W WLN od pocz�tku wprowadzono zasad� rejestracji indywidualnych cech bibliotecznych dokumentów, zaplanowano po raz pierwszy zautomatyzowan� kartotek� haseł wzorcowych autorów, haseł przedmiotowych i odsyłaczy, obowi�zuje centralne sprawdzanie ka�dego opisu dokumentu wprowadzanego do tego katalogu. Szczególnym wyró�nikiem tej sieci jest centralny podsystem gromadzenia z elektronicznym przekazywaniem zamówie� do dostawców.

W 1999 r. nast�piło poł�czenie WLN i OCLC i powstało OCLC/WLN Pacific Northwest Service Center (http://www.oclc.org.western).

Najstarsza europejska zautomatyzowana sie�, holenderska PICA, tworzona jest od 1969 r. Szczególn� cech� wyró�niaj�c� holenderskie rozwi�zania jest stworzenie sieci obejmuj�cej wszystkie typy bibliotek. Tego typu system sprawia wiele problemów przy opracowaniu rzeczowym. Innym wyró�nikiem PICA jest własny format. Od lat zacie�nia si� współpraca PICA z OCLC (http://www.oclcpica.org/). Jednym z efektów tej współpracy jest EUCAT, Europejski Indeks Katalogów Centralnych w skład którego wchodz� Holenderski Katalog Centralny i niemiecka sie� północnych landów.


4. Przyszło�� U�ytkowników katalogów online mo�na podzieli� na dwie kategorie:

− bibliotekarzy i profesjonalistów z dziedzin pokrewnych; − u�ytkowników ko�cowych (czytelników). Ich praca z katalogiem przebiega w odwrotnych kierunkach. Dla bibliotekarza katalogi centralne s� narz�dziem pracy polepszaj�cym

usługi informacji naukowej, ułatwiaj�cym wypo�yczenia mi�dzybiblioteczne, dostarczaj�cym informacje potrzebne w gromadzeniu, a przede wszystkim opisy bibliograficzne wykorzystywane w katalogowaniu. Omówione powy�ej zintegrowane systemy biblioteczne powstały i były rozbudowywane w celu usprawnienia pracy bibliotekarzy.

Dla czytelnika wa�ne jest szybkie i nieskomplikowane dotarcie do potrzebnej informacji. Dlatego najpierw poszukuje materiałów �ródłowych w odwiedzanej przez siebie bibliotece. W dalszej kolejno�ci w przypadku nie znalezienia potrzebnej pozycji rozszerzy zakres swych poszukiwa� do katalogów innych bibliotek znajduj�cych si� w pobli�u miejsca zamieszkania. Dopiero jako ostatni� mo�liwo�� rozpatrzy skorzystanie z wypo�yczalni mi�dzybibliotecznej. Biblioteka Główna AR na terminalach czytelni i wypo�yczalni oferuje w szybkim dost�pie katalog Pozna�skiej Fundacji Bibliotek Naukowych (PFBN) oraz bazy Biblioteki Narodowej, katalogi KaRo i NUKat. Po konsultacji z bibliotekarzem i przy dalszej z nim współpracy korzysta z nich ok. 14% u�ytkowników. Jak wykazuje przeprowadzony w�ród czytelników wywiad, katalogi centralne wykorzystywane s� nie tylko w celu poszukiwania konkretnej pozycji (Katalog PFBN i KaRo), lecz równie� w celu zgromadzenia materiału bibliograficznego. Z katalogów centralnych korzystaj� w zdecydowanej wi�kszo�ci studenci ostatnich lat i pracownicy naukowi.

Mimo tego, �e udost�pnienie katalogów centralnych u�ytkownikom ko�cowym stało si� jakby zjawiskiem wtórnym w stosunku do zało�e� wst�pnych, to realia współczesnego bibliotekarstwa wymuszaj� wr�cz ich otwarto�� i dostosowanie do potrzeb tych�e u�ytkowników.

Jedn� z przyczyn jest „konkurencyjno��” Internetu. Coraz wi�ksza liczba studentów i pracowników nauki ogranicza poszukiwanie materiałów do tego co oferuj� wyszukiwarki internetowe. Oferta Internetu obejmuje ju� wolny dost�p do wielu czasopism naukowych, materiałów konferencyjnych, a nawet całych ksi��ek. Mo�na „wej�� do biblioteki” nie wychodz�c z domu. Poszukiwania publikacji w tradycyjnie rozumianym katalogu bibliotecznym odbierane s� jako strata czasu. Dlatego katalogi te musz� dostosowa� si� do wymogów u�ytkowników.

Musimy wyj�� z podstawowego zało�enia, �e Internet nie jest dla biblioteki konkurencj�, lecz uzupełnieniem. Takie zało�enie prowadzi do wniosku, �e dopiero w bibliotece u�ytkownik znajdzie fachow� pomoc w wykorzystaniu internetowych zasobów. Na stronie biblioteki, szczególnie dziedzinowej, znajdzie linki do wyselekcjonowanych stron, w katalogu uaktualniane URL, a poza tym mo�e liczy� na porad� bibliotekarza.


Najwi�kszym utrudnieniem dla korzystaj�cych z katalogów OPAC jest niejednolite opracowanie rzeczowe, a dodatkowo brak tezaurusów. Dotyczy to szczególnie katalogów rozproszonych. Dodatkowo zastosowanie znormalizowanych haseł przedmiotowych grozi zagubieniem specyfiki w�skich dziedzin wiedzy. Bibliotekarze kataloguj�cy pozycje z poszczególnych dziedzin, musz� wypo�rodkowa� mi�dzy wykorzystaniem własnych uwzgl�dniaj�cych pewn� specyfik� tezaurusów, a wykorzystaniem znormalizowanych haseł przedmiotowych. Dlatego pozycje dziedzinowe powinni klasyfikowa� bibliotekarze dziedzinowi. Wyszukiwanie polegaj�ce jedynie na okre�leniu wła�ciwych terminów wyszukiwawczych, ogranicza wykorzystanie faktycznych zasobów katalogu. System powinien umo�liwia� wy�wietlenie i przeszukiwanie tezaurusa. Najłatwiej wymagania dotycz�ce wyszukiwania rzeczowego mo�na realizowa� w katalogach specjalnych. S� to katalogi grupuj�ce zasoby bibliotek i instytucji o tej samej specjalizacji np.:

− Katalog Wirtualny Historii Sztuki (Virtueller Katalog Kunstgeschichte) (http://www.ubka.uni-karlsruhe.de/vk_kunst.html)

− Katalog Wirtualny Niderlandzki Kr�g Kulturowy (Virtueller Katalog Niederländischer Kulturkreis) (http://vollfix.uni-muenster.de/vifanie/NedGuideDt/vknl_muenster.html)

− Katalog osiemnastu bibliotek Konsorcjum Bibliotek Prawniczych Nowej Anglii, NELLCO (http://www.law.suffolk.edu/union/index.cfm)

Wyj�cie naprzeciw potrzebom u�ytkownika prowadzi do wniosku o potrzebie budowania systemu bibliotecznego w oparciu o katalogi regionalne. Taki system przyj�ł si� w Niemczech gdzie działaj� katalogi wirtualne, ł�cz�ce katalogi bibliotek z jednego terytorium. Niektóre z nich z uwagi na swe zasoby s� szeroko wykorzystywane. Nale�� do nich:

− Karlsruher Gesamtkatalog ( Centralny Katalog Bibliotek Karlsruhe) (http://www.ubka.uni-karlsruhe.de/hylib/ka_opac.html)

− EUCOR OPAC (Centralny Katalog Bibliotek Europejskiej Konfederacji Uniwersytetów Górnego Renu) (http://www.ubka.uni-karlsruhe.de/eucor.html)

− VBRP ( Katalog Wirtualny Nadrenii Palatynatu) (http://www.plb.de/vbrp2/vbrpfind.html).

Idealnym rozwi�zaniem byłoby poł�czenie katalogu regionalnego z bibliografi� regionaln�.

5. Katalogowanie Internetu Niewiele czynników wywołało tak wielki wpływ na współczesne

społecze�stwo jak Internet. Od produkcyjnego społecze�stwa nastawionego na konsumpcj� wprowadził nas do społecze�stwa informacji, dla którego celem jest wiedza. Obecnie sie� Internetu to chaos, z którego z trudem wydobywamy warto�ciowe informacje. Internetowe serwisy informacyjne podejmuj� próby uporz�dkowania stron WWW. Czyni� to poprzez wyszukiwarki, katalogi tematyczne i indeksy, serwisy specjalistyczne itd.


Znalezienie potrzebnej informacji jest coraz trudniejsze, poniewa� dost�pne wyszukiwarki przegl�daj� tylko wycinek Internetu. Brak organizacji zasobów Internetu utrudnia korzystanie z nich zarówno bibliotekarzom, jak i pozostałym u�ytkownikom. Internet postawił bibliotekarzy przed problemem nowej koncepcji zbiorów bibliotecznych. Biblioteka, poprzednio b�d�ca dysponentem własnych zasobów, staje si� równie� miejscem upowszechniania dokumentów obecnych w sieci, a wi�c niepodlegaj�cych tradycyjnemu opracowaniu bibliotecznemu, w tym katalogowaniu. Tym, co mo�e by� pomocne w organizacji dost�pu do zasobów elektronicznych s� metadane.

Metadane definiowane jako dane o danych obejmuj� informacje o tre�ci i formie wszelkich zasobów informacji w formie elektronicznej. Podobnie jak opisy katalogowe stanowi� zbiór elementów opisuj�cych �ródło. Z punktu widzenia opracowania formalnego mo�na wyró�ni�:

- metadane podstawowe - zawarte bezpo�rednio w publikacji albo z ni� zwi�zane oraz pochodz�ce od autora lub producenta publikacji;

- metadane bibliograficzne - utworzone przez biblioteki. W bazie danych metadane oznaczaj� te dane, które opisuj� własno�ci

poszczególnych pól. Znajduj� zastosowanie nie tylko w bibliotekarstwie, lecz tak�e w archiwach, muzeach i zarz�dzaniu dokumentami firmowymi. Metadane mog� stanowi� cz�� dokumentu, lub innego obiektu, do którego si� odnosz�, lub mog� by� od niego oddzielone. Dostarczaj� wiadomo�ci na temat formatu i powi�za� pomi�dzy zasobami. Dzi�ki metadanym mo�na uzyska� szczegóły dotycz�ce stron elektronicznych oraz dost�p do pełnotekstowych baz danych. Istnieje szereg koncepcji prezentowania metadanych:

− dostosowywanie struktury klasycznych bibliograficznych formatów danych, np. z serii MARC;

− nowe schematy przygotowane z my�l� o opisie zasobów elektronicznych.

Tych drugich istniej� ju� setki, a w�ród nich bardziej znane jak Dublin Core czy Warwick Framework. Tworzone schematy zestawów metadanych ró�ni� si� pod wzgl�dem elastyczno�ci rozumianej jako swoboda w okre�laniu liczby elementów opisu i zasad jego tworzenia oraz pod wzgl�dem mo�liwo�ci dodawania elementów i kwalifikatorów. To czy metadane b�dzie mo�na wł�cza� w obecnie stosowane systemy biblioteczne zale�y od ich kompatybilno�ci z katalogami online.

Dublin Core Metadata Element Set jest standardem pomy�lanym dla tworzenia metadanych. Zestaw metadanych Dublin Core obejmuje aktualnie pi�tna�cie elementów, których znaczenie jest uszczegółowiane przez doł�czanie kwalifikatorów. Pocz�wszy od 1995 r. odbywaj� si� coroczne warsztaty, na których spotykaj� si� twórcy i u�ytkownicy Dublin Core. Format ten znajduje coraz szersze zastosowanie praktyczne, gdy� jego struktura jest jasna dla u�ytkowników ko�cowych oraz elastyczna.

W�ród licznych projektów katalogowania Internetu na szczególn� uwag� zasługuj�:


− projekt ameryka�skich bibliotek publicznych LII [Librarian’s Index to the Internet];

− projekty portali dziedzinowych np. ROADS, DESIRE, IMesh; − i najciekawszy CORC.

Zainicjowany przez OCLC pod koniec 1998 r. pilota�owy projekt wspólnego katalogowania zasobów internetowych, zaowocował uruchomieniem w lipcu 2000 r. usług nazwanych CORC (Cooperative Online Resource Catalog). W tworzeniu tego produktu, którego celem jest powstanie bazy danych wyselekcjonowanych zasobów internetowych, uczestniczy ponad 400 bibliotek. U�ytkownicy dostarczaj� URL do bazy danych CORC, a nast�pnie proces katalogowania jest zautomatyzowany. W Systemie Wspólnego Katalogowania Zasobów Online, rekordy mo�na tworzy� i utrzymywa� zarówno w formacie MARC jak Dublin Core, przy czym system wspomaga wypełnienie poszczególnych pól. MARC opisuje �ródła kupowane, a wi�c uzupełnia rekordy bibliograficzne danymi dotycz�cymi procedury gromadzenia. Format Dublin Core znajduje zastosowanie do katalogowania materiałów darmowych w sieci oraz dokumentów elektronicznych tworzonych przez biblioteki. Wymienno�� danych pomi�dzy tymi dwoma formatami jest jedn� z podstawowych cech systemu.

Wa�n� zalet� CORC jest tworzenie tymczasowych rekordów na podstawie danych pochodz�cych z samego �ródła. Kontrola haseł autorytatywnych odbywa si� automatycznie.

Inne najwa�niejsze cechy CORC to: − prezentacja lokalnych rekordów; − automatyczne klasyfikowanie wg Klasyfikacji Dziesi�tnej Deweya; − sprawdzanie, czy dane �ródło jest w trakcie opracowywania; − ci�gła kontrola jednorodnego lokalizatora zasobów, URL.

Oferuje równie� pliki ułatwiaj�ce proces katalogowania, tj. ró�nego rodzaju tezaurusy, kartoteki wzorcowe, schematy klasyfikacji. CORC dost�pny jest przez kilka ró�nych interfejsów, takich jak standardowy SiteSearch OCLC, czy serwer Z39.50. Katalog CORC stanowi cz�� składow� centralnego katalogu OCLC - WorldCat. Rozproszone informacje dotycz�ce CORC dost�pne s� obecnie na stronach OCLC.

6. Podsumowanie Ukształtowały si� dwa systemy katalogów centralnych. System

zintegrowany ze wspóln� baz� rekordów bibliograficznych oraz nowszy polegaj�cy na integracji systemów, czyli katalog wirtualny. Jeden i drugi maj� swych zwolenników i nie mniej przeciwników. Niezaprzeczaln� zasług� tego pierwszego jest stworzenie banków danych bibliograficznych i wypracowanie modelu współpracy mi�dzybibliotecznej. Wspólnym problemem dla obydwu jest wyj�cie naprzeciw potrzebom u�ytkownika informacji bibliotecznej. Uzupełnieniem zbiorów bibliotek stanie si� oferta Internetu. Wymaga to wypracowania nowych metod katalogowania i archiwizowania zasobów


elektronicznych. CORC jako integralna cz�� WorldCat. Niech to poł�czenie b�dzie symbolem przyszło�ci katalogu bibliotecznego.

Bibliografia [1] Burchard M.: Katalog Centralny NUKAT – system wymiany danych w procesie

opracowania zbiorów polskich bibliotek [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2003/49/burchard.php [odczyt 24.11.2004].

[2] Grabowska M.: Systemy online w bibliotekach. Wydaw. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1995.

[3] Jacquesson A.: Automatyzacja bibliotek. Wydaw. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1999.

[4] Nahotko M.: Metadane jako narz�dzie opracowania dokumentów elektronicznych. [dok. elektr.] http://nahotko.webpark.pl/ibinuj.html [odczyt 26.02.2005].

[5] Nahotko M.: Metadane - sposób na uporz�dkowanie Internetu. Wydaw. Uniwersytetu Jagiello�skiego, Kraków 2004.

[6] Nahotko M.: Stare i nowe standardy opisu dokumentów elektronicznych. [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2002/33/nahotko.php [odczyt 14.02.2005].

[7] Polarczyk M.: ródła informacji i komputerowo zorientowana synteza organizacji bibliotek. [W:] Kierzkowski Z.: Komputerowa wymiana informacji. Wydaw. SORUS, Pozna� 1995.

[8] Sapa R.: Komputerowe katalogi biblioteczne w �rodowisku informacyjnym Internetu. [W:] Biblioteka i informacja w komunikowaniu, pod red. M. Kocójowej. Wydaw. Uniwersytetu Jagiello�skiego, Kraków 2000.

[9] Wolniewicz T.: Wirtualny katalog biblioteczny. [W:] Polski Internet Optyczny: technologie, usługi i aplikacje PIONIER 2001: konferencja. Instytut Informatyki Politechniki Pozna�skiej, Pozna� 2001.


El�bieta Kochan Akademia Ekonomiczna w Krakowie Biblioteka Główna [email protected]

Wykorzystanie nowoczesnych technologii informacyjnych w bibliotece akademickiej na przykładzie Centrum Dokumentacji Europejskiej w Bibliotece Głównej

Akademii Ekonomicznej w Krakowie New information technologies in an academic library based on the example of the European Documentation Centre in

the Main Library of the Cracow University of Economics in Cracow

Abstrakt Po wej�ciu Polski do Unii Europejskiej 1 maja 2004 roku �rodowisko akademickie znalazło si� w nowej sytuacji; uczestniczy bowiem w europejskim programie budowy społecze�stwa informacyjnego, koncentruj�cego si� m.in. na rozwoju szkolnictwa i nauki. Stanowi to nowe wyzwanie dla bibliotek akademickich, które maj� szans� na pokazanie swojego nowego, nowoczesnego oblicza i na czynny udział w tworzeniu �wiatowej cyberprzestrzeni. Na przykładzie działalno�ci Centrum Dokumentacji Europejskiej w Bibliotece Głównej Akademii Ekonomicznej w Krakowie pokazano mo�liwo�ci wykorzystania ró�nych �ródeł przy udost�pnianiu informacji na temat korzy�ci z członkostwa w Unii Europejskiej dla Polaków. Wykorzystanie nowoczesnych technologii informacyjnych - Information Technology IT ma bezpo�redni wpływ na prac� bibliotekarza, zmusza go do kreatywno�ci, podnoszenia kwalifikacji, likwidacji barier w dost�pie do informacji i promowania literatury w zapisie elektronicznym.

Słowa kluczowe społecze�stwo informacyjne; nowoczesne technologie informacyjne; biblioteki akademickie; Unia Europejska – �ródła

Abstract After Poland has joint the European Union on 1 st of May 2004, the academic environment ended up in a new situation, participating in the European programme of building an information society, which focuses, among other things, on the development of education and science. This is a new challenge for academic libraries, which now have a chance to show their new true colours as well as to actively participate in the creation of the world's cyberspace. The article presents different sources of information dealing with advantages of Poland joining the EU, used in EDC in the Main Library of the Cracow's University of Economics. The use of modern information technologies has a direct influence on the work of a librarian, forcing him be more creative, raise qualifications, remove obstacles in accessing information and promote literature in an electronic form.

Key words information society; new information technologies; academic libraries; European Union - sources

El�bieta Kochan 260

1. Wst�p Wobec coraz szybciej post�puj�cego rozwoju technologii

komputerowej i ekspansji Internetu na �wiecie, oraz złamaniu w zasadzie wszelkich barier w dost�pie do jego zasobów, coraz cz��ciej spotykamy si� ze stwierdzeniem, �e by� mo�e za kilkana�cie lat, a w ka�dym razie w niezbyt odległej przyszło�ci istnienie tradycyjnej biblioteki mo�e by� zagro�one. B�d� istnie� tylko wirtualnie w ogromnej, �wiatowej cyberprzestrzeni. Bo kiedy dokument drukowany zostanie zast�piony duplikatem elektronicznym to czy rzeczywi�cie b�dzie potrzebna jeszcze biblioteka w takim wymiarze w jakim istnieje obecnie? „Fizycznie istniej�ca biblioteka czy o�rodek informacji kurczy si� oraz bardziej, a mo�e nawet znikn�� wraz z rozwojem elektronicznych mediów, zasobów i sieci.”1

Jakie w tej sytuacji jest miejsce bibliotekarzy w przekazie tych informacji. Czy mog� one kr��y� po �wiecie pozbawionym barier geograficznych bez jego pomocy?

Nie bez wpływu na �rodowisko akademickie i bibliotek� akademick� pozostaje wej�cie Polski do Unii Europejskiej w maju 2004 roku. Biblioteki europejskie nie s� zorganizowane według jednakowych zasad i brak wspólnych dokumentów reguluj�cych ich funkcjonowanie. Deklaracja Bolo�ska z 19 czerwca 1999 roku i Strategia Lizbo�ska z kwietnia 2004 roku , które zakładaj� szerok� współprac� w dziedzinie szkolnictwa wy�szego w krajach Unii, a w szczególno�ci zalecenia dotycz�ce wzajemnej dro�no�ci kierunków studiów 2 spowoduj� wzrost liczby obcokrajowców na uniwersytetach. Tym samym wro�nie zapotrzebowanie na literatur� wieloj�zyczn�, słowniki, encyklopedie, informatory a tak�e pomoce naukowe na płytach CD czy w zapisie cyfrowym. B�dzie to nowym wyzwaniem postawionym przed bibliotekami. Konieczna b�dzie znajomo�� j�zyków obcych w�ród bibliotekarzy w znacznie wi�kszym ni� dotychczas stopniu, poniewa� u�ytkownik b�dzie oczekiwał odpowiedzi na zadane pytanie cz�sto w j�zyku ojczystym. Tak�e strony WWW i katalogi komputerowe b�d� musiały by� wieloj�zyczne a ich obsługa coraz prostsza, tak aby nie pogł�biły si� ró�nice w poziomie przekazu elektronicznego.

2. Centrum Dokumentacji Europejskiej Aby zilustrowa� obecne problemy współczesnego bibliotekarza,

przedstawiono sytuacj� tego �rodowiska na przykładzie Centrum Dokumentacji Europejskiej Biblioteki Głównej Akademii Ekonomicznej w Krakowie, udost�pniaj�cym swoje zasoby w Czytelni Europejskiej. Centrum Dokumentacji Europejskiej powstało w 1995 roku w wyniku porozumienia mi�dzy Dyrektorem Generalnym Komisji Europejskiej, a ówczesnym Rektorem AE w Krakowie, prof. dr hab. Jerzym Mikułowskim Pomorskim. Pocz�tkowo zbiory znajdowały si� Czytelni Profesorskiej, a w 1999 roku otwarto

1 Borys C. : Internet: implikacje dla bibliotekarzy, pracowników informacji i u�ytkowników ko�cowych. [W:] U�ytkownicy informacji elektronicznej, red. M. Kocójowa. Wydaw. UJ, Kraków 2000, s. 27-29. 2 Zaleca si� tak� organizacje studiów i zasady oceny, �eby studenci mogli zmienia� w czasie studiów uczelnie w ró�nych krajach bez konieczno�ci uzupełniania wykładanych przedmiotów.

Wykorzystanie nowoczesnych technologii informacyjnych… 261

specjalistyczn� Czytelni� Europejsk�, w której zgromadzono wszelkie wydawnictwa tematycznie zwi�zane z Europ�: ksi��ki, opracowania, czasopisma, dokumenty prawne, wydawnictwa statystyczne. Cało�� składa si� z dwóch cz��ci: zbiorów nabywanych przez Bibliotek� z ró�nych �ródeł oraz materiałów otrzymywanych na bie��co - bezpo�rednio z Komisji Europejskiej. Osoby odwiedzaj�ce Czytelni� szukaj� materiałów na ró�ne tematy zwi�zane z problematyk� europejsk� a w szczególno�ci unijn� : danych statystycznych, adresów instytucji, przepisów prawnych, mo�liwo�ci wykorzystania programów pomocowych b�d� stypendialnych, opracowa� na temat historii i tera�niejszo�ci krajów członkowskich. Zadaniem bibliotekarzy tam zatrudnionych jest uruchomi� wszelkie mo�liwe narz�dzia tak , aby u�ytkownik znalazł materiały, które go interesuj�.

3. Wydawnictwa zwarte Gromadzone wydawnictwa zwarte, a wi�c przede wszystkim ksi��ki,

raporty, opracowania, roczniki statystyczne, ró�nego typu informatory zawieraj�ce ogólne wiadomo�ci o Unii, jej instytucjach, przepisach prawnych, �yciu gospodarczym i społecznym s� uło�one i skatalogowane według klasyfikacji Biura Oficjalnych Wydawnictw Wspólnot Europejskich (Office for Official Publications of the European Communities) w Luksemburgu. Główne działy klasyfikacji KWE przedstawiaj� si� nast�puj�co:

1. Instytucje Unii 2. Unia celna i polityka handlowa 3. Rolnictwo, le�nictwo i rybołówstwo 4. Zatrudnienie i praca 5. Zagadnienia społeczne 6. Prawo i procedury 7. Transport 8. Konkurencja i przedsi�biorstwa 9. Finanse 10. Zagadnienia gospodarcze. Konsument 11. Stosunki zewn�trzne 12. Energia 13. Polityka regionalna 14. rodowisko naturalne 15. Badania naukowe i techniczne 16. Informacja, o�wiata i kultura 17. Statystyki

W Czytelni jest wolny dost�p do półek i ze wszystkich materiałów korzysta si� bezpo�rednio. Zawarto�� całego zbioru mo�na przegl�da� przez Internet na stronie domowej Biblioteki w bazie EURO http://kangur.ae.krakow.pl/domaka/euro/index.cgi. Mo�liwo�ci poszukiwa� w indeksie s� ró�norodne: wg autora, tytułu, słowa kluczowego, terminów, j�zyka publikacji, roku wydania czy klasyfikacji KWE. Abstrakty przy ka�dym rekordzie ułatwiaj� selekcj� materiałów w zbiorze.


4. Wydawnictwa ci�głe Centrum posiada kolekcj� czasopism licz�c� ponad 320 tytułów. S� to

zarówno tytuły wydawane w j�zyku polskim jak i w j�zyku angielskim, niemieckim, francuskim. Cała lista tytułów dost�pna jest do przegl�dania ze strony domowej Biblioteki w bazie EURO. Oprócz korzystania z czasopism w wersji drukowanej, istnieje mo�liwo�� dost�pu do 27 tytułów czasopism polskich w wersji elektronicznej takich jak : Gazeta Prawna, Rzeczpospolita, Prawo Unii Europejskiej, Prawo Europejskie i Mi�dzynarodowe. Z angloj�zycznych czasopism jest dost�pnych aktualnie 106 tytułów, np. : Monthly Bulletin / European Central Bank /, EU Review, Biblio Flash. Stwarza to mo�liwo�� korzystania z zawarto�ci tych czasopism w trybie on-line przez Internet dla wszystkich go�ci na naszej stronie domowej.

5. Bazy danych na CD-ROMach W Centrum oferuje si� szeroki dost�p do baz danych na CD-ROMach

mi�dzy innymi takich jak : − Official Journal of the European Communities – pełen tekst

wszystkich serii wchodz�cych w skład Dziennika Urz�dowego Wspólnot Europejskich.

− Eurostat Yearbook – baza opracowywana przez Eurostat, czyli Biuro Statystyczne Wspólnot Europejskich, gdzie publikuje si� dane statystyczne dotycz�ce wszelkich dziedzin gospodarki, handlu zagranicznego, i statystyki regionalnej wraz z wykresami, mapami i wyja�nieniami dotycz�cymi symboli, skrótów i akronimów.

− EU-Worterbuch Franzosicht-Deutsch, słownik francusko-niemiecki Unii Europejskiej, w którym wykorzystano m.in. 1500 aktów prawnych UE, stworzono 10000 haseł i 70000 terminów z zakresu działalno�ci Unii. Wi�kszo�� poj�� odsyła do �ródeł, a pełnotekstowe poszukiwanie pozwala na odczyt tekstów w obu wersjach j�zykowych.

− Fundusze Strukturalne – multimedialny przewodnik, wydany przez Reprezentacj� Komisji Europejskiej w Polsce. Jest wa�nym �ródłem wiedzy o funduszach strukturalnych dost�pnych dla samorz�dów, firm, instytucji, szkół i innych podmiotów. Tekst równolegle dost�pny jest pod adresem : www.delpol.pl/dowload/fundun/index.htm.

6. Zdalny dost�p do baz ze strony domowej Centrum Dokumentacji U�ytkownicy mog� ze strony internetowej:

http://kangur.ae.krakow.pl/Biblioteka/Centrum odwiedza� strony internetowe dotycz�ce UE. Aby zanalizowa� tylko ruch zewn�trzny na naszej stronie, korzystamy z profesjonalnego systemu trackingowego GEMIUS, którego u�ytkownikami s� nie tylko firmy komercyjne, ale tak�e naukowcy badaj�cy wykorzystanie Internetu. W ten sposób obserwujemy ilo�� miesi�cznych


i dziennych wej��, ilo�� czasu sp�dzonego na witrynie, wpisywane zapytania oraz z jakich stron poszukuj�cy dociera do naszej informacji. W 2004 roku takich zewn�trznych odsłon zanotowali�my 18 820.

W serwisie internetowym Welcomeurope, mo�na zapozna� si� z programami ogłaszanymi przez główne instytucje unijne, pobra� formularze wniosków i otrzyma� wskazówki pomocne przy ich wypełnianiu. Obecnie tłumaczymy i przedstawiamy programy dotycz�ce wył�cznie szkół wy�szych tj.: Socrates II, Descartes Prize, Life 2005. Ł�cz�c si� z portalem Europa, który od czasu akcesji ukazuje si� w polskiej wersji j�zykowej poszukuj�cy informacji o Unii, otrzymuj� codziennie aktualizowane dane na temat prawa, usług, instytucji, dokumentów prawnych oraz orzecznictwa. Mo�na tam znale�� elektroniczne wersje wielu publikacji wydawanych przez Biuro Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich.

Korzystaj�cy z Internetu u�ytkownicy maj� tak�e dost�p do tak znanych baz w trybie on-line jak :

− CELEX – najwi�kszej bibliograficznej, pełnotekstowej bazy prawniczej udost�pnianej przez Wspólnot�, która zawiera tysi�ce dokumentów legislacyjnych takich jak : traktaty, umowy mi�dzynarodowe, Orzeczenia Trybunału Sprawiedliwo�ci, zapytania parlamentarne i prawodawstwo wtórne;

− ECLAS / European Comission Library Automated System/ - skomputeryzowany katalog zbiorów Biblioteki Centralnej Komisji Europejskiej w Brukseli, która powstała w 1978 r.;

− OIL – baza dostarczaj�ca tygodniowych i miesi�cznych wska�ników dotycz�cych cen produktów przemysłu paliwowego i gazowego wytwarzanych w krajach członkowskich;


− SESAME – baza dokumentuj�ca projekty prac badawczych zwi�zanych z przemysłem energetycznym;

− Europrawnik – komputerowy system informacji o prawie Unii Europejskiej, kompleksowa i aktualna informacja o orzeczeniach Europejskiego Trybunału Sprawiedliwo�ci, programach pomocowych, z wyborem pełnotekstowych �ródeł prawa pierwotnego i wtórnego, indeksami, słownikiem angielsko-polskim i bibliografi� europejsk� zawieraj�c� ponad 1000 publikacji ksi��kowych.

7. O�rodek Bada� Europejskich im. J.H. Retingera Akademia Ekonomiczna w Krakowie otrzymała w darze pami�tki po

Józefie Retingerze /1888-1960/ , jednym z twórców zjednoczonej Europy, krakowianinie i Europejczyku wielkiego formatu. Ten unikatowy kompleks dokumentów osobistych, fotograficznych, archiwaliów Ruchu Europejskiego jest przechowywany w Centrum Dokumentacji Europejskiej i jest wspaniałym poł�czeniem wizji wspólnotowej i wizjonerstwa politycznego z obecnym członkostwem Polski w Unii.

8. Podsumowanie Korzystaj�cy z usług Centrum Dokumentacji Europejskiej , zarówno

studenci, pracownicy naukowi jak i młodzie� z liceów i Klubów Europejskich z regionu małopolski szukaj� informacji na stronach tematycznych, w słownikach, przewodnikach, mog� czyta� czasopisma elektroniczne i publikacje na stronach polskich i zagranicznych portali. Mo�na tak�e składa� kwerendy drog� komputerow�, a pracownicy Centrum udzielaj� odpowiedzi wysyłaj�c odpowiedzi poczt� elektroniczn�. W 2004 roku takich zapyta� wpłyn�ło 96 .

Do dyspozycji czytelników jest 20 miejsc, 2 stanowiska komputerowe umo�liwiaj�ce przegl�danie baz danych i poł�czenia z Internetem. Istnieje mo�liwo�� korzystania z czytnika mikrofisz, drukarki , kopiowania danych na dyskietki i korzystanie z kserografu . Wł�czenie tych wszystkich nowoczesnych narz�dzi do codziennej pracy wpływa nie tylko szybki dost�p do informacji ale np. korzystanie z wersji elektronicznej wielu dokumentów zmniejsza koszty pozyskiwania i gromadzenia tych dokumentów.

Czytelnia jest czynna od poniedziałku do pi�tku w godzinach od 9.00 do 18.00 a w soboty od 9.00 do 15.00. U�ytkownikom pomagaj� w poszukiwaniach i w orientacji w zbiorach pracownicy znaj�cy biegle j�zyk angielski i niemiecki. S� to absolwentki bibliotekoznawstwa i informacji naukowej, które dodatkowo uko�czyły inne kierunki studiów /finanse i bankowo��/, studia podyplomowe z wiedzy o integracji europejskiej czy kursy j�zykowe na poziomie Advanced w Londynie. Bior� udział w konferencjach naukowych dotycz�cych szeroko rozumianej tematyki europejskiej, szkoleniach i pokazach obsługi baz danych, publikuj� artykuły b�d� bibliografie przedmiotowe z tematyki europejskiej, organizuj� w budynku Biblioteki


wystawy tematyczne dotycz�ce wydarze� unijnych i publikacji oraz na bie��co klasyfikuj� otrzymywane publikacje w bazie EURO tworzonej w Centrum .

Współczesny bibliotekarz, b�d�c przewodnikiem po �wiecie informacji musi mie� umiej�tno�� wiadomego znajdywania wiedzy, a tak�e przewidywania co mo�e si� przyda�, nie w oderwaniu od rzeczywisto�ci ale w ł�czno�ci ze �wiatem obecnym, działalno�ci� badawcz� i potrzebami społecze�stwa do samodzielnego uczenia si�, wyszukiwania i selekcjonowania informacji. Współczesny pracownik biblioteki staje si� czynnym uczestnikiem tworz�cego si� społecze�stwa informacyjnego. W�ród u�ytkowników s� te� tacy, którzy nie potrafi� korzysta� jeszcze z komputera i innych nowoczesnych urz�dze� i wtedy pomoc bibliotekarza jest konieczna i niezb�dna. Poznaj�c nowe technologie teleinformatyczne pomaga innym wykorzystywa� zgromadzone zasoby informacyjne a tym samym uczestniczy w realizacji podstawowych celów społecze�stwa informacyjnego jakimi s�: powszechny dost�p do informacji, rozwój edukacji i upowszechnienie Internetu jako �rodka komunikacji obywatelskiej i informacji publicznej.

Bibliografia [1] Pawłowski K.: Społecze�stwo wiedzy szansa dla polski. Wydaw. Znak, Kraków 2004. [2] U�ytkownicy informacji elektronicznej, red. nauk. M. Kocójowa. Wydaw. UJ, Kraków 2000. [3] Polskie biblioteki akademickie w Unii Europejskiej (Łód�, 23-25 czerwca 2004 r.): materiały

konferencyjne. Wydaw. Politechniki Łódzkiej, Łód� 2004.

S e s j a p i � t a / S e s s i o n f i v e

��

��


Dorota Gill-Tarnowska Uniwersytet Szczeci�ski w Szczecinie Biblioteka Filologii Polskiej i Słowia�skiej [email protected]

Status edukacyjny bibliotekarza wczoraj i dzi� Librarian educational status - past and present

Abstrakt Ze stanowiskiem bibliotekarza spotykamy si� ju� w staro�ytno�ci. Jego rola, funkcja i zadania zmieniały si� na przestrzeni wieków w zale�no�ci od typów bibliotek. W ostatnich latach status bibliotekarza ulega widocznej ewolucji. Niestety jeszcze ci�gle panuje rozpowszechniony stereotyp biblioteki i bibliotekarza. Przy czym stereotyp bibliotekarza jest zdecydowanie bardziej niekorzystny ni� biblioteki. Definicje nie oddaj� zło�ono�ci i specyfiki zawodu, ograniczaj�c si� do podstawowych zada�. Problemem tym zaj�ł si� Henryk Hollender i w sposób niekonwencjonalny przedstawił charakterystyk� działa� zawodowych. Wyodr�bnił cztery grupy odpowiadaj�ce specjalizacjom zawodowym, okre�laj�c przy tym rodzaj wykonywanych czynno�ci. Biblioteka jest szczególnym miejscem, gdzie oprócz absolwentów bibliotekoznawstwa zatrudniani s� równie� przedstawiciele innych zawodów i specjalno�ci. Ró�ne s� przyczyny wyboru zawodu bibliotekarza, ró�ny jest równie� stopie� zadowolenia z wykonywanych zada�. Wcze�niej, w XIX w. był to zawód o wysokiej randze, dzisiaj zawód z przyszło�ci�, daj�cy mo�liwo�� wykorzystywania, poza wiedz� profesjonaln�, posiadanych umiej�tno�ci. Według opinii ekspertów bibliotekarz XXI wieku musi by� osob� wszechstronn� i posiada� okre�lone cechy charakteru i osobowo��. Bibliotekarz przyszło�ci powinien równie� mie� �wiadomo�� konieczno�ci ci�głego podnoszenia swoich kwalifikacji i umiej�tno�ci. Praca w bibliotece mo�e by� �ródłem satysfakcjii zadowolenia.

Słowa kluczowe bibliotekarz; stereotyp bibliotekarza; specjalizacje zawodowe; ranga zawodu; przygotowanie do zawodu; wymagane kwalifikacje

Abstract There is some information about a librarian position going back to the ancient times. His role and functions have been changing in the following centuries depending on types of libraries. In recent years the position of a librarian has changed significantly. Unfortunately, the stereotypes of a library and of a librarian still do exist, the stereotype of a librarian being much worse than the stereotype of a library. All definitions do not show the complexity and uniqueness of a librarian's job because they are confined to his basic tasks. The problem was investigated by Henryk Hollender, who characterized librarian's tasks unconventionally. He separated four groups which corresponded to professional specializations and defined their activities. A library is a specific place, where not only library science graduates are employed but also people of other professions. People choose the librarian's job for various reasons and their level of satisfaction also varies. In the 19th century the librarian profession possessed high status. Now it is a profession with a future enabling people to employ their knowledge and skills. According to experts, the librarian of the 21st century should be versatile and have specific character and personality. The librarian of the future should be aware of the necessity of developing his qualifications and skills. Working in a library can bring satisfaction and contentment.

Key words librarian; librarian stereotype; professional specialization; professional status; job preparation; required qualifications

Status edukacyjny bibliotekarza wczoraj i dzi� 269

1. Bibliotekarz - zawód o wielu obliczach1

Zadajemy sobie pytanie, kim jest współcze�nie, jak� rol� odgrywał w społecze�stwie na przestrzeni wieków?

Ze stanowiskiem bibliotekarza spotykamy si� ju� w staro�ytno�ci. W tym te� czasie było to zaj�cie dla wtajemniczonych, wymagało bowiem rzadkiej wtedy umiej�tno�ci czytania, pisania, jak równie� orientacji w pi�miennictwie. Jak ogromn� warto�� przedstawiał ówczesny bibliotekarz, ilustruje przypowie�� z czasów biblioteki aleksandryjskiej i króla egipskiego, Ptolemeusza. Otó� bibliotek� w Pergamonie w północnozachodniej Małej Azji zało�ył Attalus I, ale w pełni rozbudował j� dopiero Eumenes II. Jak mówi podanie, próbował on uprowadzi� Ptolemeuszowi jego bibliotekarza. Ptolemeusz, chc�c w ten sposób zabezpieczy� go przed porwaniem trzymał nieszcz��nika w wi�zieniu2.

W okresie Odrodzenia i O�wiecenia bibliotekarzem mógł zosta� ka�dy wykształcony człowiek, tak wi�c bibliotekarzami bywali urz�dnicy ksi��cy i królewscy, miło�nicy ksi�g, poeci, uczeni. Praca w bibliotece była jednak traktowana jako zaj�cie uboczne. Sytuacja zacz�ła si� zmienia� w XIX w., kiedy to zacz�to domaga� si� fachowego przygotowania i pełnego zatrudnienia. W drugiej poł. XIX w. we Francji, Anglii i Niemczech wprowadzono egzaminy bibliotekarskie, otwarto szkoły zawodowe i powołano do �ycia pierwsz� katedr� bibliotekoznawstwa3.

Rola, funkcja i zadania bibliotekarza zmieniały si� na przestrzeni wieków, w zale�no�ci od celów i typów bibliotek. Pocz�tkowo bibliotekarz pełnił funkcj� stra�nika ksi�g i zawartej w nich wiedzy. Ostatecznie wykrystalizował si� w II poł. XIX w. i miał wówczas wysok� rang�. Przykładem jest hierarchia stanowisk w Bibliotece Uniwersyteckiej we Lwowie, która przedstawiała si� nast�puj�co: amanuent, skryptor, kustosz, bibliotekarz. W ksi��nicach tego okresu stanowisko bibliotekarza mógł zajmowa� tylko dyrektor biblioteki4. Jak obecnie przedstawia si� powy�sze zagadnienie? Na temat społecznej rangi zawodu wypowiedzieli si� w przeprowadzonych przez A. Górskiego badaniach studenci Podyplomowych Studiów Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej US, studenci studiów zaocznych Filologii Polskiej US, specjalizuj�cy si� w bibliotekoznawstwie i informacji naukowej, z reguły zatrudnieni, jako bibliotekarze oraz studenci zaoczni na kierunku Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej WSP w Krakowie.

W Szczecinie wypowiedziało si� 73,3% badanych, przy czym: • 10% respondentów przydzieliło ocen� pozytywn�. Wskazywali

na posłannictwo, rol� i znaczenie bibliotekarstwa w zmieniaj�cych si� warunkach społeczno-gospodarczych;

1 Stachowska-Musiał E.: Bibliotekarz – zawód o wielu obliczach. [W:] Zawód bibliotekarza dzi� i jutro: materiały z ogólnopolskiej konferencji (Nał�czów 18-20 wrze�nia 2003). Wydaw. SBP, Warszawa 2003, s. 81-89. 2 Dahl S.: Dzieje ksi��ki. Wrocław, Warszawa 1965, s .26. 3 Encyklopedia wiedzy o ksi��ce. Wrocław 1971, s. 205-206 4 Stachowska-Musiał E.: Bibliotekarz - zawód o wielu obliczach …, op.cit., s. 81.

Dorota Gill-Tarnowska 270

• 63,3% stwierdziło, �e jest to zawód pod ka�dym wzgl�dem niedoceniany w społecze�stwie, co wynika ze słu�ebnej jego roli i powszechnej nieznajomo�ci prac i zada� bibliotekarzy. W Krakowie:

• 6,7% - stwierdziło, �e ranga zawodu jest wysoka, • 21% - zawód mało doceniany, • 52,8% - zawód niedoceniany przez czytelników, władze zwierzchnie,

a tak�e inne grupy zawodowe, • 16,2% - ranga zawodu jest niska, • 3,3% - ranga zawodu jest bardzo niska.

O powa�anie społeczne zawodu pytał Adam Rusek w ankiecie przeprowadzonej w�ród bibliotekarzy zatrudnionych w bibliotekach publicznych kilku województw, a efekt przedstawia si� nast�puj�co: • 2,1% respondentek uznało, �e bibliotekarze s� w Polsce wysoko

powa�ani, • 10,5% okre�liło szacunek społeczny wobec zawodu za przeci�tny, • 38% powa�anie okre�liło, jako raczej niskie, • 33,9% uznało, �e powa�anie jest niskie, • 8,2% zawód powa�any jest bardzo nisko5.

2. Stereotyp biblioteki i bibliotekarza W ostatnich latach status bibliotekarza ulega widocznej ewolucji. Fakt

ten zwi�zany jest z gwałtownym rozwojem technologii informacyjnych i powstawaniem "społecze�stwa informacyjnego". Mówi si� nawet o pasjonuj�cej erze w zawodzie bibliotekarza i pracownika informacji naukowej. Niestety, jeszcze ci�gle pokutuje rozpowszechniony stereotyp bibliotekarza. Zjawisko to jest o tyle dziwne, �e z bibliotek korzysta 25-40% społecze�stwa, a o tym, jaki jest bibliotekarz wie 60-75%. Głównym �ródłem jest zapewne przeszło��: wyobra�enie bibliotekarza jako kogo�, kto gromadzi, archiwizuje i ochrania ksi��ki. Do tego doł�cza si� niewiedza: kto nie korzysta, ten nie ma poj�cia, jak wygl�da rzeczywisto��.

Niew�tpliwie wpływ na niewła�ciwe wyobra�enie ma równie� do�wiadczenie zwi�zane z ucz�szczaniem do biblioteki szkolnej, która zazwyczaj nie była w najlepszej kondycji6.

Stereotyp funkcjonuje w �wiadomo�ci społecznej jako uproszczony, skrótowy, zabarwiony warto�ciuj�co obraz rzeczywisto�ci, oparty na niepełnej, potocznej wiedzy o �wiecie, utrwalony jednak tradycj� i nie podlegaj�cy modyfikacji.7 Jako przekonania bezdowodowe, powzi�te za spraw� fałszywej wiedzy, stereotypy s� szczególnie dokuczliwe i krzywdz�ce.

5 Rusek A.: Sól zawodu: wykształcenie, praca i bibliotekarstwo w oczach pracowników bibliotek publicznych. Biblioteka Narodowa, Warszawa 1993, s. 55. 6 Wojciechowski J.: W imadle stereotypów. „Bibliotekarz”. 2004 nr 2, s. 4. 7 Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, red. H. Zgółkowa, T.40. Wydaw. KURPISZ, Pozna� 2003, s. 247.


Nale�y wspomnie�, �e ró�ny jest stereotyp biblioteki od stereotypu bibliotekarza. Niestety na niekorzy�� tego ostatniego. Biblioteka kojarzy si� z edukacj�, nauk�, rozrywk�, du�� ilo�ci� ksi��ek. To wrota do wiedzy. Instytucja o odmiennym charakterze, w oderwaniu od rzeczywisto�ci, o odmiennym porz�dku wewn�trznym, gdzie panuje niezwyczajny spokój i cisza. Mniej korzystny jest obraz samego bibliotekarza, i tu wymienia si� trzy typy (wg J. Wojciechowskiego), a mianowicie:

"korzystny", czyli zr�czny profesjonalista, doradca, partner, który chce i potrafi pomóc (biblioteka akademicka). Umie wysłucha� i by� przyjaznym rozmówc� (biblioteki publiczne i szkolne). Tak wypowiada si� nieliczne grono opiniodawców;

"taki sobie" - posta� ambiwalentna, ale akceptowalna. Wprawdzie skuteczny doradca, zarazem jednak m�drala i pyszałek (biblioteka akademicka). Jest u�yteczny, potrafi pomóc okazuj�c równocze�nie wy�szo��. Wyst�puje najrzadziej;

"cerber nie swoich zasobów", typ najgorszy i najpowszechniejszy. Zdecydowanie niesympatyczny, w dodatku ogólny, nie zwi�zany z okre�lon� bibliotek� ani kategori� bibliotekarzy. Fajtłapa b�d� sfrustrowany odludek, �le nastawiony do �wiata i ludzi, beznadziejny nieudacznik8.

Powszechnie panuj�cy zły stereotyp sprawia, �e kandydaci do zawodu przychodz� z przekonaniem o braku konieczno�ci posiadania jakichkolwiek umiej�tno�ci, poza przydatn� umiej�tno�ci� czytania.

W potocznej polskiej �wiadomo�ci społecznej zawód ten kojarzy si� z osob� w szarym, zakurzonym fartuszku. W przypadku kobiety zakłada si�, �e jest to istota mało atrakcyjna, przysłowiowa szara myszka. Taki stereotypowy wizerunek potwierdzaj� badania przeprowadzone w�ród bibliotekarzy i studentów w Instytucie Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego, w marcu 2003 r. W wypowiedziach studentów bibliotekarka przedstawiona jest jako kobieta w swetrze nieokre�lonego koloru, w szaroburej spódnicy, bez makija�u, nie lubi�ca bi�uterii, a jedyny rzucaj�cy si� w oczy element to du�e okulary z grubymi szkłami w niemodnej oprawie.

W ocenie bibliotekarzy nasz wygl�d jest schludny, ale przeci�tny, na luzie, lecz nie rzucaj�cy si� w oczy, stosowny do wykonywanej pracy, podobny do ubioru nauczycielek czy pa� zatrudnionych w muzeach. Okre�lenia elegancki, gustowny, ciekawy, szykowny, atrakcyjny, modny nie kojarzyły si� z ich własnym wygl�dem. Z sonda�u wynika, �e bibliotekarze nieumiej�tnie eksponuj� fizyczn� sfer� swojego wizerunku. W ubiorze, w tym jak człowiek chce wygl�da�, odzwierciedla si� ch�� odgrywania okre�lonej roli społecznej i jego wewn�trzne nastawienie. Jak twierdzi Aneta Firlej-Buzon, elegancki, schludny strój sygnalizuje zdyscyplinowanie, fachowo��, presti� nosz�cych je osób, sugeruje stosunek do pracy, �wiadczy równie� o tym, �e do u�ytkowników odnosimy si� z szacunkiem. Cz�sto jednak bibliotekarze swoim strojem i wygl�dem demonstruj� niezadowolenie z pracy (charakter usługowy) i skromnych uposa�e�. Ten niekorzystny wizerunek 8 Wojciechowski J.: W imadle stereotypów. „Bibliotekarz”. 2004 nr 2, s. 4.


sugeruje, �e nie potrafi zadba� nie tylko o siebie, ale tak�e o innych, a wyci�gni�ty wniosek zostanie uogólniony na cał� bibliotek� i zawód9.

3. Charakterystyka kwalifikacyjna bibliotekarza naukowego Definicje nie oddaj� zło�ono�ci i specyfiki zawodu ograniczaj�c si�

do podstawowych zada�. Zagadnienie to najpełniej wyja�nia "Klasyfikacja zawodów i specjalno�ci" z 1995 r10. Wg niej: "bibliotekarz gromadzi, opracowuje i udost�pnia zbiory biblioteczne w zakresie i za pomoc� metod, form i �rodków dostosowanych do typu biblioteki oraz jej potrzeb i jej u�ytkowników, zajmuje si� równie� upowszechnianiem czytelnictwa" 11.

Problemem tym zajmował si� równie� H. Hollender, a w referacie pt. "W kierunku charakterystyki kwalifikacyjnej bibliotekarza naukowego"12, wygłoszonym na konferencji w Poznaniu w 1994 r. przedstawił charakterystyk� działa� zawodowych. Wyodr�bnił cztery grupy odpowiadaj�ce specjalizacjom zawodowym, okre�laj�c przy tym rodzaj wykonywanych czynno�ci, za jakie s� one odpowiedzialne, ich podstawowe jednostki operacyjne, �rodowisko działania i rodzaj dokumentów, b�d�cych efektami ich pracy. Powy�sze przedstawia tabela 1.

Tabela 1. Charakterystyka kwalifikacyjna bibliotekarza naukowego

Grupa Rodzaj czynno�ci Podstawowa jednostka operacyjna

Rodzaj dokumentów

�rodowisko działania

zdobywca gromadzenie zbiorów

volumen pierwotne i wtórne

teksty

twórca katalogowanie, klasyfikacja, indeksowanie

rekord pochodne teksty

łowca Słu�by informacyjne

rekord pochodne ludzie

dostarczyciel Udost�pnianie zbiorów

volumen pierwotne i wtórne

ludzie

ródło: Stachowska-Musiał E.: Bibliotekarz - zawód o wielu obliczach. [W:] Zawód bibliotekarza dzi� i jutro: materiały z ogólnopolskiej konferencji (Nał�czów 18-20 wrze�nia 2003). Wydaw. SBP, Warszawa 2003, s. 84.

Powy�sze specjalno�ci uj�te w sposób niekonwencjonalny wykazuj�

ró�nice mi�dzy bibliotecznymi procedurami oraz predyspozycje konieczne do ich wykonania:

9 Zybert E. B.: Kultura organizacyjna w bibliotekach: nowe i stare idee w zarz�dzaniu bibliotek�. Wydaw. SBP, Warszawa 2004, s. 103-105. 10 Paszek A.: Bibliotekarz, bibliotekoznawca, specjalista informacji naukowej - na marginesie klasyfikacji zawodów, cz. 1. „Bibliotekarz”. 2004 nr 6, s. 8-11, cz.2. „Bibliotekarz”. 2004 nr 7/8, s. 22-28. 11 Stachowska-Musiał E.: Bibliotekarz - zawód o wielu obliczach…op. cit., s. 83. 12 Tam�e, s. 83.


"zdobywca" - jego powinno�ci� jest systematyczne rozpoznawanie rynku ksi��ki i sprawne poruszanie si� po nim, a nast�pnie gromadzenie i rejestrowanie zbiorów; "twórca" - na podstawie dokumentów oryginalnych tworzy identyfikuj�ce je opisy, czyli rekordy, słu��ce do budowy katalogów, bibliografii itp. narz�dzi wyszukiwawczych. Robi to z my�l� o u�ytkowniku, ale nie ma z nim kontaktu; "łowca" - posługuj�c si� aparatem wyszukiwawczym biblioteki wyławia ze zbiorów teksty i informacje odpowiadaj�ce zło�onym przez u�ytkowników kwerendom i zapytaniom; "dostarczyciel" - zgodnie ze zło�onym zamówieniem dostarcza zbiory czytelnikowi. Tak "dostarczyciel" jak i "łowca" maj� bezpo�redni kontakt z u�ytkownikiem biblioteki i to oni stanowi� jej wizytówk�. Prócz profesjonalnej wiedzy musz� posiada� umiej�tno�� zachowania si� we wszystkich relacjach z czytelnikami. Do wymienionych specjalno�ci nale�y jeszcze doł�czy� wynikaj�ce z nowych realiów ekonomicznych. Wobec konieczno�ci efektywnego zarz�dzania, umiej�tno�ci zdobywania funduszy pojawili si�: bibliotekarz - mened�er czy bibliotekarz ds. marketingu, który zadba o wła�ciwe public relations13.

Zadania i czynno�ci wykonywane przez bibliotekarza wymagaj� okre�lonych przez „Przewodnik po zawodach”14 cech psychologicznych, co ilustruje tabela 2.

Tabela 2. Wymagania psychologiczne w zale�no�ci od wykonywanych czynno�ci

Zadania Wymagania psychologiczne „zdobywca”

Osoba rzutka, energiczna i pełna inicjatywy łatwiej i skuteczniej znajdzie wła�ciwe pozycje dla okre�lonej biblioteki.

„twórca” Wymagana dokładno�� i skrupulatno�� (w procesie opracowania), wytrwało�� i cierpliwo�� (wprowadzanie danych do komputera, �mudne sporz�dzanie kart katalogowych).

„łowca” „dostarczyciel”

Przydatna cierpliwo�� w kontakcie z czytelnikami, szczególnie po kilku godzinach pracy i obsłu�eniu wielu interesantów. Przy takiej pracy wa�na jest równie� zdolno�� koncentracji uwagi. Poniewa� niejednokrotnie musi on obsługiwa� kilka osób naraz i jednocze�nie obserwowa� sal� konieczna jest spostrzegawczo�� i podzielno�� uwagi. Wobec nieustannego kontaktu z u�ytkownikami biblioteki, udzielania najrozmaitszych informacji, rad oraz pomocy wymagane s� tak�e umiej�tno�� post�powania i porozumiewania si� z lud�mi, otwarto��, �yczliwo�� i uprzejmo��.

ródło: Opracowanie własne na podstawie: Paszek A.: Bibliotekarz, bibliotekoznawca, specjalista informacji naukowej - na marginesie klasyfikacji zawodów, cz. 2. „Bibliotekarz”. 2004 nr 7-8, s. 23-24.

Z demokratyzacj� �ycia, otwarciem na �wiat, komercjalizacj� wszystkiego nadszedł czas elektronicznych mediów, Internetu, globalnych poł�cze� telekomunikacyjnych i kontaktów mi�dzynarodowych.

13 Stachowska-Musiał E.: Bibliotekarz - zawód o wielu obliczach…op. cit., s. 84-85. 14 Paszek A.: Bibliotekarz, bibliotekoznawca, specjalista informacji naukowej - na marginesie klasyfikacji zawodów, cz. 2. „Bibliotekarz”. 2004 nr 7-8, s. 22-28.


Wprowadzenie systemów komputerowych do bibliotek zmienia prac� bibliotekarza, wymaga zmiany my�lenia. Wobec osób zatrudnionych w bibliotece zwi�kszaj� si� wymagania kwalifikacyjne. Konieczna jest dobra znajomo�� techniki komputerowej, poniewa� bibliotekarz staje wobec nowych zada�, takich jak: • kupno gotowych rekordów lub ich wymiana, • tworzenie wspólnych standardów opisu dokumentów i j�zyków

wyszukiwawczych, • gromadzenie i udost�pnianie nowych form dokumentów na ró�nych

no�nikach, • zdalne kupowanie w ksi�garniach wirtualnych, • tworzenie wspólnych katalogów dost�pnych online, • digitalizacja zbiorów w celu ich ochrony i szybszego udost�pniania, • wolny dost�p w kolekcjach do tej pory zamkni�tych, • znajomo�� baz danych i sposobów wyszukiwania w nich, • umiej�tno�� posługiwania si� sieciami telekomunikacyjnymi.

Zmienił si� równie� u�ytkownik. Mamy przed sob� pokolenie, które nie lubi czyta�, posługuje si� j�zykiem mało wyrafinowanym, lekcewa��cy w tonie, ��daj�cy wolno�ci słowa, wyznania, znaj�cy j�zyki obce. Obserwuj�c takie zmiany sami musimy zmieni� stosunek do człowieka i jego potrzeb. Wymagania te zmierzaj� do wykreowania jednostki samodzielnej, odwa�nej, chc�cej si� uczy�, nie boj�cej si� podejmowa� decyzji, komunikatywnej, odpornej na krytyk� i kreatywnej15.

Ju� dzi� mo�na stwierdzi�, �e czysto zawodowe przygotowanie bibliotekarzy jest zdecydowanie lepsze ni� dawniej i porównywalne z kształceniem zagranicznym. Rola bibliotekarza - specjalisty informacji naukowej i komunikacji zmienia si� z pasywnej na aktywn�, z elementami marketingu, promocji oraz konieczno�ci� selekcji, oceny i przetwarzania zasobów. Zmianie ulega, naturalnie cz��ciowo, orientacja z ksi��kowo-centrycznej na rzecz zasobów elektronicznych. Konieczna jest te� zmiana modelu wykształcenia z opartego na szerokiej wiedzy ogólnej, na model wyspecjalizowany.16 Tak wi�c model zatrudniania pracowników do okre�lonych przedsi�wzi��, zamiast na okre�lone stanowiska, b�dzie wymagał od przyszłego bibliotekarza zaanga�owania, du�ej elastyczno�ci i zdolno�ci przystosowania do zmieniaj�cych si� warunków, bez których to cech nie b�dzie on w stanie znie�� stresów zwi�zanych z codzienn� prac�.

4. Kultura organizacyjna biblioteki Popularne s� stwierdzenia, �e „nie system, nie struktura ani

najnowocze�niejsze metody i instrumenty, lecz niepowtarzalne jednostki i zespoły przes�dzaj� dzi� o sukcesie firmy”17. Podobnie jest w przypadku 15 Bednarek-Michalska B.: Bibliotekarz dzi� i jutro - jaki powinien by�? „Bibliotekarz”. 1998 nr 12, s. 6-7. 16 Radwa�ski A.: Komputery, biblioteki, systemy. Wydaw. SBP, Warszawa 1996, s. 97. 17 Zybert E. B.: Kultura organizacyjna w bibliotekach: nowe i stare idee w zarz�dzaniu bibliotek�. Wydaw. SBP, Warszawa 2004, s. 107.


bibliotekarzy, którzy s� zasadniczym czynnikiem gwarantuj�cym poziom usług i efektów pracy biblioteki. Ka�da grupa społeczna, firma czy organizacja posiada swoist� kultur� organizacyjn�, cho� w ka�dej instytucji jest ona inna. Kultura organizacyjna stanowi baz� do budowania po��danych zachowa� organizacyjnych, słu�y identyfikacji to�samo�ci wewn�trznej i kształtowaniu zewn�trznego wizerunku. Szczególne zasługi dla upowszechniania kultury organizacyjnej wniósł kierunek okre�lany jako „dynamiczne zaanga�owanie”, rozwijany od ko�ca lat siedemdziesi�tych XX wieku. Istotn� rol� odgrywaj� tu kategorie etyczne, takie jak jako��, doskonało�� oraz system norm i warto�ci uznawanych przez zespoły pracownicze i b�d�cych stymulatorami zachowa� członków instytucji18. Przykładem warto�ci wyst�puj�cych w bibliotekach mo�e by� uczciwo�� i lojalno�� wobec u�ytkownika, przestrzeganie zasady równo�ci wszystkich u�ytkowników, niezale�nie od ich statusu, traktowanie goz szacunkiem, �yczliwo�ci� i uprzejmo�ci�. Bibliotekarz, który nie akceptuje czytelnika, nie powinien podejmowa� takiej pracy. le si� dzieje, je�li np. osoba, która nie lubi dzieci znajduje zatrudnienie w bibliotece szkolnej, ateista w seminarium duchownym, a zagorzały pacyfista w bibliotece wojskowej. W powszechnych bibliotekach o�wiatowych nie powinny znajdowa� si� osoby nastawione elitarnie, dyskwalifikuj�ce czytelników o mniej wyrobionych gustach.

Wa�ne jest tak�e umiej�tne prowadzenie rozmowy, by w jasny sposób przedstawi� u�ytkownikowi swój punkt widzenia, radz�c sobie z obiekcjami rozmówcy, zachowuj�c dla niego szacunek, bez wywierania presji prezentuj�c si� jako osoba kompetentna. Zachowanie bibliotekarza �wiadczy o przestrzeganych warto�ciach i zało�eniach odno�nie wykonywanego zawodu. Inn�, niepisan� norm�, jest zasada po�wi�cania u�ytkownikowi tyle czasu, ile wymaga rozwi�zanie jego problemu. W ka�dej sytuacji odbiorca usług bibliotecznych powinien sta� na pierwszym miejscu i najpierw powinny by� wykonywane czynno�ci zwi�zane z jego obsług�, cho�by oznaczało to rezygnacj� z innych zaplanowanych zada�. Według J. Wojciechowskiego nale�y wypracowa� „ton przyjaznej rzeczywisto�ci”, tzn. unika� nie tylko arogancji i wyniosło�ci, ale tak�e egzaltacji, natarczywo�ci i nadopieku�czo�ci oraz unika� sporów z u�ytkownikami, nawet, je�li s� uzasadnione19. Zachowania pracowników powinny sprawia� wra�enie, �e u�ytkownik w bibliotece jest mile widzianym go�ciem, �e potrafi� udzieli� kompetentnych informacji, pomóc w podj�ciu trafnej decyzji.

�eby osi�gn�� sukces, wspólne organizacyjne przekonania powinny by� widoczne, znane i upowszechniane w�ród wszystkich pracowników. Tote� niezwykle wa�ny jest równie� stosunek bibliotekarzy w ich wzajemnych relacjach. Nale�y pami�ta� o przestrzeganiu �yczliwo�ci i zaufania, unikaniu intryg i niech�ci, umiej�tnym rozwi�zywaniu spraw spornych.

18 Op.cit., s. 17. 19 Op.cit., s. 67-69, 96.


Ka�d� instytucj� nale�y postrzega� kompleksowo, jako zespół klientów zewn�trznych i wewn�trznych. Istotne jest, wi�c tworzenie atmosfery sprzyjaj�cej wykonywaniu obowi�zków i uzyskiwaniu satysfakcji zawodowej. Warto�ci te, obowi�zuj�ce w instytucji wzmacniaj� artefakty behawioralne20. Behawioralnymi wytworami kultury mog� by�: • rytuały inkorporacyjne - zwi�zane z przyjmowaniem do pracy

i szkoleniem; pozwalaj� pracownikowi zerwa� z poprzednia identyfikacj� oraz podj�� now� rol�; przejawiaj� si� w rozmowach z dyrektorem po przyj�ciu do pracy, wdra�aj� do nowej obrz�dowo�ci i zwyczajów;

• działania zwi�zane z wewn�trznym public relations, skierowane na personel; pozwalaj� na osi�gni�cie pełnej identyfikacji z placówk� macierzyst� i zwi�kszenie odpowiedzialno�ci za jej losy i funkcjonowanie oraz wzrost efektywno�ci podejmowanych prac; słu�� temu techniki komunikacji wewn�trznej (ogłoszenia, informacje drog� elektroniczn�, imprezy okoliczno�ciowe, bezpo�rednie spotkania zwierzchnika z pracownikami);

• obrz�dy integracji, czyli spotkania okoliczno�ciowe; obrz�dy te wł�czaj� pracowników do społecznego systemu danej biblioteki oraz umo�liwiaj� chwilowe rozlu�nienie ró�nych form;

• obrz�dy redukowania konfliktów i rozwi�zywania problemów; ich celem jest odbudowa równowagi w zakłóconych relacjach społecznych21.

Praca w bibliotece jest cz�sto �ródłem satysfakcji i zadowolenia, chocia� jej charakter nie zawsze jest znany i rozumiany przez społecze�stwo, w którym z cał� pewno�ci� dominuj� stereotypy. Dlatego obowi�zkiem samych bibliotekarzy jest mówienie o warto�ci tego zawodu, który jest niew�tpliwie zawodem z przyszło�ci�, daj�cym mo�liwo�ci, ale i wymagaj�cym wykorzystania wiedzy profesjonalnej, jak i wszelkich umiej�tno�ci. Do wa�niejszych zada� biblioteki zorientowanej na u�ytkownika b�dzie nale�ało szkolenie odbiorców usług bibliotecznych. Wła�ciwie dobrany warsztat informacyjny ma warto�� u�ytkow�, je�li jest intensywnie wykorzystywany w procesie poznawczym i dydaktycznym. Oznacza to, �e w nowej sytuacji bibliotekarz obok biegło�ci w posługiwaniu si� nowoczesnymi narz�dziami informacyjnymi musi mie� równie� cechy dobrego nauczyciela. Pełnienie takiej funkcji b�dzie wi�c obejmowa� umiej�tno�� prowadzenia lekcji wdra�aj�cych u�ytkowników do samodzielnych poszukiwa� w tradycyjnych �ródłach informacji i w zautomatyzowanych systemach biblioteczno-informacyjnych, które s� podstaw� samokształcenia oraz zach�cania odbiorców do korzystania z nowych form zdobywania informacji. Zaznaczy� równie� trzeba, �e to wła�nie na bibliotekach spoczywa odpowiedzialno�� za odpowiednie przygotowanie absolwentów - nie tylko jako konsumentów, lecz tak�e

20 Artefakty s� elementami kultury organizacyjnej i dziel� si� na j�zykowe, behawioralne i fizyczne. 21 Op.cit., s. 91-93.


twórców wiedzy - do pracy z ró�nymi no�nikami wiedzy w dalszym �yciu zawodowym i nie tylko.22

Według opinii ekspertów "bibliotekarz XXI wieku musi by� badaczem, doradc�, planist�, menad�erem, nadzorc�, przywódc�, członkiem zespołu, osob� rozwi�zuj�c� problemy, ale te� potrafi�c� naprawi� drukark�. Musi by� osob� wszechstronn�. Jego najwa�niejsze cechy to komunikatywno�� i łatwo�� nawi�zywania kontaktów, umiej�tno�� pracy w zespole, elastyczno��, uprzejmo�� i zaanga�owanie, wreszcie zdolno�ci j�zykowe. Aby sprosta� cho�by tylko tym wymaganiom, pracuj�c w dodatku bez nadziei na rozs�dne wynagrodzenie, kandydat na bibliotekarza XXI wieku musi mie� niew�tpliwie tak�e du�e poczucie humoru.

Sprawy finansowe, problemy technologiczne, uregulowania prawne - te i wiele innych aspektów pracy w bibliotece, b�d� stawiały przed bibliotekarzem wymagania zdolno�ci analitycznych, organizacyjnych, przywódczych, znajomo�ci podstaw prawa i ekonomii, wreszcie umiej�tno�ci perspektywicznego i twórczego my�lenia oraz zdecydowania w działaniu. Okazuje si�, �e profesjonalne wiedza to nie wszystko, znajomo�� konkretnej dziedziny wiedzy, nale��cej do profilu uczelni jest nie mniej wa�na od umiej�tno�ci bibliotekarskich. Tak, wi�c bibliotekarze przyszło�ci musz� mie� �wiadomo�� konieczno�ci nieustannego dokształcania. Niew�tpliwie, stały rozwój zawodowy stanowi� b�dzie nieodł�czny składnik codziennej pracy. Ci, którym marzy si� cicha i bezstresowa posada i tzw. mała stabilizacja powinni zawczasu pomy�le� o innej profesji"23.

22 Górski A.: Komputer i jego funkcje w nowoczesnej bibliotece (oczekiwania i mo�liwo�ci). [W:] Bibliotekarze i u�ytkownicy bibliotek w dobie powszechnej komputeryzacji (wzajemne relacje, potrzeby, zwi�zki): materiały konferencyjne (Szczecin, 13-15 listopada 1996), red. J. Goc. Wydaw. Nauk. US, Szczecin 1997, s. 122. 23 Feret B. Marcinek M.: Przyszło�� bibliotek i bibliotekarzy akademickich: studium wykorzystuj�ce metod� delfick�. „Biuletyn EBIB”. 2000 nr 9 [dok.elektr.] http://ebib.wroc.pl [odczyt 22.02.2005].


Bibliografia [1] Dahl S.: Dzieje ksi��ki. Wrocław, Warszawa 1965. [2] Dunin J.: Pismo zmienia �wiat, czytanie, lektura, czytelnictwo. Wydaw. Nauk. PWN,

Warszawa 1998. [3] Encyklopedia wiedzy o ksi��ce. Wrocław 1971. [4] Feret B., Marcinek M.: Przyszło�� bibliotek i bibliotekarzy akademickich: studium

wykorzystuj�ce metod� delfick�. „Biuletyn EBIB”. 2000 nr 9 [dok.elektr.] http://ebib.wroc.pl [odczyt 22.02.2005].

[5] Górski A.: Komputer i jego funkcje w nowoczesnej bibliotece (oczekiwania i mo�liwo�ci). [W:] Bibliotekarze i u�ytkownicy bibliotek w dobie powszechnej komputeryzacji (wzajemne relacje, potrzeby, zwi�zki). Materiały konferencyjne (Szczecin, 13-15 listopada 1996), red. J. Goc. Wydaw. Nauk. US, Szczecin 1997.

[6] Paszek A.: Bibliotekarz, bibliotekoznawca, specjalista informacji naukowej - na marginesie klasyfikacji zawodów, cz. 1. „Bibliotekarz”. 2004 nr 6, s. 8-11, cz.2. „Bibliotekarz”. 2004 nr 7/8, s. 22-28.

[7] Praktyczny słownik współczesnej Polszczyzny, red. H. Zgółkowa. T. 40. Wydaw. KURPISZ, Pozna� 2003.

[8] Radwa�ski A.: Komputery, biblioteki, systemy. Wydaw. SBP, Warszawa 1996. [9] Rusek A.: Sól zawodu: wykształcenie, praca i bibliotekarstwo w oczach pracowników

bibliotek publicznych. Biblioteka Narodowa, Warszawa 1993. [10] Stachowska - Musiał E.: Bibliotekarz - zawód o wielu obliczach. [W:] Zawód

bibliotekarza dzi� i jutro. Materiały z ogólnopolskiej konferencji (Nał�czów 18-20 wrze�nia 2003). Wydaw. SBP, Warszawa 2003.

[11] Wojciechowski J.: W imadle stereotypów. „Bibliotekarz”. 2004 nr 2, s. 3-6. [12] Zybert E. B.: Kultura organizacyjna w bibliotekach: nowe i stare idee w zarz�dzaniu

bibliotek�. Wydawnictwo SBP, Warszawa 2004.


Bolesław Howorka Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, Pozna� [email protected]

Status bibliotekarza w bibliotece naukowej Librarian's status in a scientific library

Abstrakt Autor doprecyzowuje temat referatu i wskazuje, �e zajmuje si� wył�cznie statusem prawnym zawodu bibliotekarza. Omawia regulacje prawne dotycz�ce zawodu i wskazuj�c, �e problematyka ta zawsze stanowiła przedmiot zainteresowania prawników. W dalszej cz��ci referatu wymienione zostały akty normatywne uchylone, które regulowały status zawodowy bibliotekarza. Szerzej omówione zostały przepisy obecnie obowi�zuj�ce, a tak�e przygotowywana ustawa: "Prawo o szkolnictwie wy�szym" (aktualnie w komisjach sejmowych), przepisy dotycz�ce bibliotekarzy zatrudnionych w szkołach wy�szych. Ostatnia cz�� referatu zajmuje si� problemami zwi�zanymi z przepisami o wykonywaniu zawodu w pa�stwach członkowskich UE.

Słowa kluczowe bibliotekarze - status prawny; zawód bibliotekarza

Abstract The author defines more precisely the subject of his report and indicates that he is concerned only with the legal status of the librarian's profession. He discusses legal regulations concerning the profession and points out that the issue at hand has always been the subject of legal interest. Further, the author mentions the abolished laws regulating the professional situation of librarians. The author also describes in more detail active regulations and the one in preparation: "Higher Education Act" (at present in parliamentary commissions), also, regulations concerning librarians employed in institutions of tertiary education. The last part of the report deals with problems connected with regulations on the profession in the member countries of the European Union.

Key words librarians - legal status; the profession

1. Aby okre�li� zakres tematyczny referatu i by nie potraktowa� tego tematu zbyt szeroko oraz unikn�� zwi�zanych z tym nieporozumie� uznałem, �e przede wszystkim konieczne jest odniesienie si� do poj�cia „status”, u�ci�lenie tego okre�lenia dla potrzeb tego opracowania. Wg nowego, popularnego „Słownika wyrazów obcych”1: „Status (łac.) – stan, poło�enie, stan prawny, pozycja społeczna, sytuacja, w której kto� lub co� si� znajduje”. To bardzo szerokie okre�lenie tego poj�cia. Oparcie tre�ci mojego referatu o wła�nie tak� jego definicj� spowodowałoby, �e nie potrafiłbym sprosta� postawionemu przed nim zadaniu i dobrze opracowa� tekst o tre�ci odpowiadaj�cej tytułowi, wła�ciwie i w pełni wywi�za� si� z nało�onego na mnie zadania. Bo te� opisanie ogólnej sytuacji, poło�enia bibliotekarzy w naszych bibliotekach naukowych, odniesienie si� do pozycji społecznej

1 Słownik wyrazów obcych, red. A. Latusek. Wydaw. „Zielona Sowa”, Kraków 2004, s. 816.

Bolesław Howorka 280

osób wykonuj�cych ten zawód, to zadanie trudne, to zadanie, które mogłoby stanowi� przedmiot zainteresowania konferencji, a nie jednego referatu (i tak naprawd� nie wiem, czy byłoby to zadanie wykonalne). Dlatego, jako bibliotekarz i prawnik, nie odchodz�c daleko od powy�ej zacytowanej definicji, si�gn�łem do innego słownika, w którym znalazłem pierwotne, historyczne okre�lenie tego poj�cia, zajrzałem do słownika encyklopedycznego prawa rzymskiego. Bo wła�nie z tego prawa, z tego j�zyka, z łaciny wywodzi si� ten termin. Jak powszechnie wiadomo, system prawny, który powstał w Rzymie, przetrwał wiele wieków i stał si� podstaw� do budowy szeregu współcze�nie obowi�zuj�cych ustaw, m.in. obowi�zuj�cego aktualnie u nas w Polsce „Kodeksu Cywilnego”. „Status” w prawie rzymskim to okre�lenie stanowiska prawnego jakiej� osoby2, jej sytuacji prawnej. To tak�e, obecnie, okre�lenie odnosz�ce si� do sytuacji prawnej okre�lonej, z zasady formalnie wyodr�bnionej, grupy osób. I do tak zdefiniowanego poj�cia, do sytuacji prawnej bibliotekarzy zatrudnionych w bibliotekach naukowych, odnosz� si� w moim referacie.

2. Sytuacja prawna ka�dego pracownika zwi�zana jest przede wszystkim z zakresem zleconych mu czynno�ci składaj�cych si� na wykonywany przez niego zawód. Obowi�zuj�ce przepisy (zał�cznik do rozporz�dzenia Ministra Gospodarki i Pracy3) mówi�, �e: „Zawód zdefiniowany został jako zbiór zada� (zespół czynno�ci) wyodr�bnionych w wyniku społecznego podziału pracy, wykonywanych stale lub z niewielkimi zmianami przez poszczególne osoby i wymagaj�cych odpowiednich kwalifikacji (wiedzy i umiej�tno�ci), zdobytych w wyniku kształcenia lub praktyki. Wykonywanie zawodu stanowi �ródło dochodów.” Wg powołanego rozporz�dzenie zawód mo�e dzieli� si� na specjalno�ci. „Specjalno�� jest wynikiem podziału pracy w ramach zawodu, zawiera cz�� czynno�ci o podobnym charakterze (zwi�zanych z wykonywan� funkcj� lub przedmiotem pracy), wymagaj�cych pogł�bionej lub dodatkowej wiedzy i umiej�tno�ci, zdobytych w wyniku dodatkowego szkolenia lub praktyki.” Powołane przepisy definiuj� takie poj�cia, jak „umiej�tno��” i „kwalifikacje zawodowe”. „Umiej�tno�� okre�lono jako sprawdzon� mo�liwo�� wykonania odpowiedniej klasy zada� w ramach zawodu (specjalno�ci), natomiast przez kwalifikacje zawodowe rozumiane s� układy wiedzy i umiej�tno�ci wymagane do realizacji składowych zada� zawodowych”.4 W pierwszej grupie wielkiej klasyfikacji uwzgl�dniaj�cej poziomy kwalifikacji uj�to przedstawicieli władz publicznych, wy�szych urz�dników i kierowników – ta grupa nie stanowi przedmiotu zainteresowania autora referatu. Druga grupa to specjali�ci. Grupa ta obejmuje zawody wymagaj�ce

2 Prawo rzymskie: słownik encyklopedyczny, red. W. Włodarkiewicz. Wydaw. „Wiedza Powszechna”, Warszawa 1986, s. 144. 3 Rozporz�dzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 8 grudnia 2004 r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalno�ci dla potrzeb rynku pracy oraz zakresu jej stosowania. Dz. U. nr 265, poz. 2644. 4 Patrz tak�e na ten temat: Howorka B.: Zawód bibliotekarza w �wietle przepisów prawnych. [W:] Zawód bibliotekarza dzi� i jutro: materiały z ogólnopolskiej konferencji (Nał�czów 18 – 20 wrze�nia 2003). Wydaw. SBP, Warszawa 2003. (Seria: Nauka - Dydaktyka – Praktyka), z. 64, s. 11–28.

Status bibliotekarza w bibliotece naukowej 281

posiadania wysokiego poziomu wiedzy zawodowej, umiej�tno�ci oraz do�wiadczenia w zakresie nauk technicznych, przyrodniczych, społecznych, humanistycznych i pokrewnych. Główne zadania przedstawicieli tych zawodów to przede wszystkim wdra�anie do praktyki koncepcji i teorii naukowych lub artystycznych, powi�kszanie dotychczasowego stanu wiedzy poprzez badania i twórczo�� oraz systematyczne nauczanie w tym zakresie. W tej grupie s� wymienieni m.in. informatycy (213), a tak�e archiwi�ci, bibliotekoznawcy i specjali�ci informacji naukowej (243), w tym (w bardziej szczegółowym układzie) bibliotekoznawcy (243201), specjali�ci informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej (243202) oraz pozostali bibliotekoznawcy i specjali�ci informacji naukowej (243290). Trzecia grupa to technicy i inny �redni personel. Grupa ta obejmuje zawody wymagaj�ce wiedzy, umiej�tno�ci i do�wiadczenia niezb�dnych do wykonywania głównie prac technicznych i podobnych, zwi�zanych z badaniem i stosowaniem naukowych oraz artystycznych koncepcji i metod działania. Wymienieni tu zostali pracownicy archiwów, bibliotek i informacji naukowej (348), w tym asystenci informacji naukowej (zawód szkolny: technik informacji naukowej) (348201), bibliotekarze (348202) oraz pozostali pracownicy bibliotek i informacji naukowej (348290). Inne grupy nie stanowi� przedmiotu naszego zainteresowania.

Szczegółow� charakterystyk� zawodów: bibliotekarza (348202), bibliotekoznawcy (243201) oraz specjalisty informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej (243202) zawiera „Przewodnik po zawodach” 5. Wi�cej informacji na ten temat znajd� zainteresowane osoby w pracy Anny Paszek, do której odwołuj� si� w przypisie5.

Z przykro�ci� musz� stwierdzi�, �e zarówno przepisy powołanego rozporz�dzenia3, jak i tre�ci zawarte w „Przewodniku…”5 wzbudzaj� wiele w�tpliwo�ci. Przede wszystkim zdumienie bibliotekarzy musi budzi� ograniczenie mo�liwo�ci podj�cia pracy w zawodzie „bibliotekoznawcy” do osób, które uko�czyły bibliotekoznawcze studia wy�sze, prowadzone przez uniwersytety i niektóre uczelnie pedagogiczne. Nie ma tu miejsca dla tych osób, które maj�c wykształcenie wy�sze uko�czyły podyplomowe studia z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej, nie ma tak�e miejsca dla bibliotekarzy dyplomowanych (o tej grupie zawodowej w ogóle nic tam nie ma). Wg rozporz�dzenia i „Przewodnika ...” bibliotekarze mimo, �e posiadaj� uko�czone studia wy�sze („bibliotekarskie lub z dziedzin specjalistycznych reprezentowanych przez dana bibliotek� lub pokrewnych”) nie s� specjalistami . Zaliczono ich do grupy trzeciej, do techników i innego �redniego personelu (sic !), mimo posiadania przez nich wysokiego poziomu wiedzy zawodowej, wiedzy specjalistycznej. To, moim zdaniem, wielkie nieporozumienie.

5 Przewodnik po zawodach, red. J. Kurjaniuk i in. Wydawnictwo Ministerstwa Pracy i Polityki Socjalnej, Warszawa 1998. Informacja za: Paszek A.: Bibliotekarz, bibliotekoznawca, specjalista informacji naukowej – na marginesie klasyfikacji zawodów, cz. I. „Bibliotekarz”. 2004 nr 6, s. 8-11, cz. II. „Bibliotekarz”. 2004 nr 7-8, s. 22-28.


3. Problematyka zawodu stanowiła zawsze przedmiot zainteresowa�

prawników, znajdowała swój znacz�cy wyraz w przepisach prawnych, tak w Konstytucji (np. art. 65 ust. 1), jak i w ustawach (np. w Kodeksie Pracy, w ustawie o szkolnictwie wy�szym, w ustawie o bibliotekach) oraz w przepisach wydanych na podstawie ustaw. Przepisy definiuj� m.in. poj�cie „ zawód” (na co wy�ej wskazałem), stanowi� o grupach zawodowych (m.in. w ustawie o bibliotekach), okre�laj� wymagania kwalifikacyjne wymagane od osób wykonuj�cych okre�lone zawody, sposób uzyskania takich kwalifikacji, tabele stanowisk oraz zasady kształtowania si� wynagrodze� pracowników. Liczne przepisy (ustaw, np. o bibliotekach, o szkolnictwie wy�szym, rozporz�dzenia wydane na podstawie tych i innych ustaw) odnosz� si� do zawodu bibliotekarza.

4. O sprawach zwi�zanych z wykonywaniem zawodu bibliotekarza, tak�e bibliotekarza zatrudnionego w bibliotece maj�cej charakter biblioteki naukowej (w rozumieniu obowi�zuj�cych przepisów ustawy o bibliotekach, o czym dalej) mówiły przepisy pochodz�ce z okresu 1918 – 1939, przepisy wydane przed II wojn� �wiatow�. Informacje o aktach normatywnych (nie tylko o tych pochodz�cych z okresu dwudziestolecia mi�dzywojennego) mo�na znale�� dziele Tadeusza Zarz�bskiego6.

Do problemów zwi�zanych ze stosunkiem słu�bowym i uposa�eniami bibliotekarzy odniosło si� kilka dekretów PKWN (pochodz�cych sprzed dnia 17 kwietnia 1946 r.), przepisów stanowi�cych o stosunku słu�bowym i o uposa�eniach funkcjonariuszy pa�stwowych, pracowników pa�stwowych, pracowników władz, urz�dów, zakładów i instytucji pa�stwowych (informacja: Zarz�bski Tadeusz op. cit.6; poz. 202-204, s. 45). Stosunek słu�bowy m.in. bibliotekarzy normował dekret z dnia 14 maja 1946 r. o tymczasowym unormowaniu stosunku słu�bowego funkcjonariuszów pa�stwowych (Dz. U. Nr 22, poz. 139) (informacja: Zarz�bski Tadeusz, op. cit.6; poz. 242, s. 51).

Dekret z dnia 17 kwietnia 1946 r. o bibliotekach i opiece nad zbiorami bibliotecznymi (Dz. U. Nr 26, poz. 163) nie odnosił si� do spraw zawodu bibliotekarza. O bibliotekarzach dyplomowanych zatrudnionych w bibliotekach naukowych stanowił wydane po wej�ciu dekretu w �ycie przepisy wykonawcze do ustawy z dnia 4 lutego 1949 r. o uposa�eniu pracowników pa�stwowych ...7. Ta ustawa stanowiła tak�e podstaw� do wydania rozporz�dzenia Rady Ministrów z dnia 27 sierpnia 1966 r. w sprawie uposa�enia pracowników słu�by bibliotecznej8. Przepisy te mówiły tak�e o wymogach kwalifikacyjnych pracowników słu�by bibliotecznej.

6 Zarz�bski T.: Katalog aktów normatywnych polskiego prawa bibliotecznego 1773-1983. Biblioteka Narodowa, Warszawa 1985. 7 Dz.U. 1949 nr 7, poz. 39. 8 Dz.U. 1966 nr 37, poz. 225.


O pracownikach wszystkich bibliotek stanowiła ustawa z dnia 9 kwietnia 1968 r. o bibliotekach (Dz. U. Nr 12, poz. 63; z pó�niejszymi zmianami). Art. 29 ust. 1 stanowił: „Pracownicy, zatrudnieni na stanowiskach bibliotekarskich, tworz� zawodow� grup� bibliotekarzy”. Dalej, art. 30 ust. 1 mówił, �e w bibliotekach naukowych mo�na zatrudnia� tak�e inne osoby (pracowników naukowo-badawczych, bibliotekarzy dyplomowanych i pracowników słu�by bibliotecznej, dyplomowanych pracowników dokumentacji naukowej oraz pracowników in�ynieryjnych, technicznych i równorz�dnych). Art. 29 ust. 4 powołanej ustawy stanowił podstaw� do wydania przepisów, jednolitych i obowi�zuj�cych we wszystkich bibliotekach, tak�e w bibliotekach naukowych, przepisów reguluj�cych zasady wynagradzania bibliotekarzy, a tak�e stanowi�cych o wymaganiach kwalifikacyjnych dla pracowników słu�by bibliotecznej – rozporz�dzenia Rady Ministrów z dnia 16 sierpnia 1974 r. w sprawie wynagradzania pracowników placówek upowszechniania kultury, archiwów pa�stwowych i Filmoteki Polskiej (Dz. U. Nr 30, poz. 176). Te przepisy przez ponad dziesi�� lat regulowały problemy zwi�zane ze stanowiskami, kwalifikacjami i wynagrodzeniami wszystkich bibliotekarzy.

Powołane tu przepisy mówi�ce o stanowiskach, wymaganiach kwalifikacyjnych oraz wynagrodzeniach pracowników bibliotek (powołane tu wy�ej rozporz�dzenie Rady Ministrów z dnia 16 sierpnia 1974 r. w sprawie wynagradzania pracowników placówek upowszechniania kultury, archiwów pa�stwowych i Filmoteki Polskiej) stanowiło, �e stosuje si� je m.in. do pracowników zatrudnionych w bibliotekach publicznych i w bibliotekach szkół wy�szych i obowi�zywały do dnia 1 wrze�nia 1985 r. I formalnie – do tej daty, wszystkich bibliotekarzy, tak tych zatrudnionych w bibliotekach publicznych, jak i w bibliotekach naukowych, obowi�zywały w miar� jednolite przepisy. Przepisy rozporz�dzenia z 1974 r. zostały zmienione po wej�ciu w �ycie przepisów ustawy z dnia 26 kwietnia 1984 r. o upowszechnianiu kultury oraz o prawach i obowi�zkach pracowników upowszechniania kultury (Dz. U. Nr 26, poz. 129; z pó�niejszymi zmianami).

5. Obowi�zuj�ca obecnie ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. Nr 85, poz. 539, zmiany: Dz. U. z 1998 r. Nr 106, poz. 668, Dz. U. z 2001 r. Nr 129, poz. 1440, Dz. U. z 2002 r. Nr 113, poz. 984) o sprawach pracowników bibliotek stanowi w art. 29, w którym jest m.in. mowa o bibliotekarzach dyplomowanych. ((„1. Pracownicy zatrudnieni na stanowiskach bibliotekarskich powinni posiada� kwalifikacje bibliotekarskie. Tworz� oni grup� zawodow� bibliotekarzy. 2. Do pracowników, o których mowa w ust. 1, nale��: 1) pracownicy słu�by bibliotecznej: młodszy bibliotekarz, bibliotekarz, starszy bibliotekarz, kustosz i starszy kustosz, 2) bibliotekarze dyplomowani: asystent, adiunkt, kustosz dyplomowany, starszy kustosz dyplomowany. 3. W bibliotekach mog� by� zatrudnieni, w razie potrzeby, specjali�ci innych zawodów zwi�zanych z działalno�ci� biblioteczn�. 4. Minister wła�ciwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego w porozumieniu z wła�ciwymi ministrami okre�li, w drodze rozporz�dzenia,


wymagania kwalifikacyjne uprawniaj�ce do zajmowania okre�lonych stanowisk w bibliotekach oraz trybu stwierdzania tych kwalifikacji”)).

Ustawa o bibliotekach w rozdz. 6 – art. 21 okre�la status biblioteki naukowej, a tak�e stanowi, które biblioteki s� bibliotekami naukowymi. ((„1. Biblioteki naukowe: 1) słu�� potrzebom nauki i kształcenia, zapewniaj�c dost�p do materiałów bibliotecznych i zasobów informacyjnych niezb�dnych do prowadzenia prac naukowo-badawczych oraz zawieraj�cych wyniki bada� naukowych, 2) prowadz� działalno�� naukowo-badawcz� w zakresie bibliotekoznawstwa i dziedzin pokrewnych, a tak�e w zakresie obsługiwanych przez nie dziedzin nauki. 2. Do bibliotek naukowych nale��: 1) Biblioteka Narodowa, 2) biblioteki, których organizatorami s� szkoły wy�sze, 3) biblioteki, których organizatorem jest Polska Akademia Nauk, 4) biblioteki, których organizatorami s� jednostki badawczo rozwojowe, 5) inne biblioteki. 3. Wykaz bibliotek naukowych prowadzi Biblioteka Narodowa. 4. Minister wła�ciwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego okre�li, w drodze rozporz�dzenia, zasady i tryb zaliczania bibliotek, o których mowa w ust. 2 pkt 5, do bibliotek naukowych oraz ustali ich wykaz.”)).

W oparciu o powołane przepisy ustawy o bibliotekach Minister Kultury i Sztuki wydał rozporz�dzenie w sprawie zasad i trybu zaliczania bibliotek do bibliotek naukowych oraz ustalania ich wykazu9. Przepisy te stanowi� (w § 1), �e o status biblioteki naukowej mog� ubiega� si� biblioteki, które prowadz� lub koordynuj� prace badawcze, badawczo-rozwojowe w zakresie bibliotekoznawstwa, informacji naukowej i dziedzin pokrewnych, a tak�e obsługiwanych przez te biblioteki dziedzin gospodarki narodowej i �ycia społecznego. Przepisy § 2 rozporz�dzenia okre�laj� warunki pozwalaj�ce na to, by biblioteka ubiegała si� o zaliczenie jej do grona bibliotek naukowych. Uwzgl�dnia si� tu działalno�� merytoryczn� i dokonania biblioteki [szczegóły w rozporz�dzeniu: lit. a) – e)], a tak�e jej sytuacj� organizacyjn� i kadrow� (zatrudnienie pracowników o odpowiednim przygotowaniu zawodowym i kwalifikacjach naukowych).

Moje w�tpliwo�ci budzi wył�cznie jedna sprawa: czy w sytuacji, kiedy członkiem rz�du jest minister wła�ciwy do spraw nauki, sprawy bibliotek naukowych (w szerokim rozumieniu tego problemu) nie powinny by� przedmiotem zainteresowania tego organu, a nie ministra wła�ciwego do spraw kultury.

6. O sprawach zawodu bibliotekarza zatrudnionego w szkole wy�szej stanowiły i stanowi� przepisy ustaw okre�laj�cych zasady działania tych instytucji. Nale�y tu wskaza�, �e ustawy obowi�zuj�ce w latach 1918 – 1947 problemom bibliotekarzy po�wi�ciły bardzo mało miejsca. Pod rz�dem

9 Rozporz�dzenie z dnia 19 marca 1998 r. ogłoszone w Dz. U. Nr 44, poz. 269. Zał�cznik: Wykaz bibliotek zaliczonych do bibliotek naukowych (24 biblioteki, w tym 10 bibliotek maj�cych charakter głównych lub centralnych, 9 bibliotek głównych bibliotek publicznych, 2 biblioteki towarzystw naukowych i 2 biblioteki muzeów).


ustawy z dnia 13 lipca 1920 r. o szkołach akademickich (Dz.U. Nr 72, poz. 494) weszło w �ycie rozporz�dzenie Prezydenta RP z dnia 24 lutego 1928 r. o stosunku słu�bowym pracowników pa�stwowych szkół akademickich ... (jednolity tekst w Dz.U. z 1933 r. Nr 76, poz. 551), w którym znalazły si� postanowienia mówi�ce o powołaniu do pracy w uczelni bibliotekarzy o najwy�szych kwalifikacjach – kustoszy. To rozporz�dzenie, z nieistotnymi dla bibliotekarzy zmianami, obowi�zywało pod rz�dem kolejnej ustawy (z dnia 15 marca 1933 r. o szkołach akademickich, jednolity tekst ogłoszony w Dz.U. z 1938 r. Nr 1, poz. 6).

W dekrecie z dnia 28 pa�dziernika 1947 r. o organizacji nauki i szkolnictwa wy�szego (Dz. U. Nr 66, poz. 415) nie było �adnych postanowie� dotycz�cych pracowników bibliotek uczelnianych. Nic na ten temat nie mówił, równie�, kolejny akt normatywny reguluj�cy zasady funkcjonowania szkół wy�szych: ustawa o szkolnictwie wy�szym i o pracownikach nauki z dnia 15 grudnia 1951 r. (Dz. U. z 1952 r. Nr 6, poz. 38). Natomiast o tych sprawach stanowił, wydany pod rz�dem tej ustawy, „statut wzorcowy” (Rada Ministrów ustaliła wzorcowy statut szkoły wy�szej uchwał� nr 477 z dnia 4 czerwca 1952 r. ogłoszona w Monitorze Polskim Nr A-57, poz. 883; bibliotek i bibliotekarzy dotyczyły §§ 42-48 tego statutu).

Niew�tpliwie bardzo wa�n� dla bibliotekarzy i dokumentalistów była kolejna ustawa (z dnia 5 listopada 1958 r.) o szkolnictwie wy�szym (nowelizowana, j. t. w Dz. U. z 1973 r. Nr 32, poz. 191). W tym akcie normatywnym, w dziale IV zatytułowanym: „Nauczyciele akademiccy i inni pracownicy szkoły””, w rozdziale 1: „Nauczyciele akademiccy” – po raz pierwszy znalazły si� postanowienia o powoływaniu na odpowiednie stanowiska (starszego kustosza dyplomowanego, kustosza dyplomowanego, adiunkta bibliotecznego, asystenta bibliotecznego, a tak�e starszego dokumentalisty dyplomowanego, dokumentalisty dyplomowanego, adiunkta dokumentacji naukowej, asystenta dokumentacji naukowej) bibliotekarzy dyplomowanych i dyplomowanych pracowników dokumentacji naukowej (art. 80 i 81). Ponadto art. 128 mówił, �e w szkole wy�szej, na podstawie umowy o prac� zawartej przez rektora, zatrudnia si�, na wniosek dyrektora biblioteki głównej, pracowników słu�by bibliotecznej. Art. 129 stanowił podstaw� do stanowienia, w drodze rozporz�dzenia, tabeli stanowisk dla pracowników, o których mowa w art. 128 powołanej ustawy (rozporz�dzenia Rady Ministrów: z dnia 19 wrze�nia 1958 r.; z dnia 27 sierpnia 1966 r. w sprawie uposa�enia pracowników słu�by bibliotecznej).

Wg art. 131 ust. 3 ustawy z dnia 4 maja 1982 r. o szkolnictwie wy�szym (j. t. W Dz. U. z 1985 r. Nr 42, poz. 201) bibliotekarze dyplomowani oraz dyplomowani pracownicy dokumentacji naukowej byli pracownikami naukowo-dydaktycznymi, nauczycielami akademickimi. O ich stanowiskach stanowiły dalsze przepisy tego aktu normatywnego (art. 141 i 142), kolejny art. (143) mówił o ich kwalifikacjach oraz o trybie zatrudniania, a art. 145 ust. 6 o czasie pracy.


7. Z pocz�tkiem roku akademickiego 1990/1991 weszła w �ycie obowi�zuj�ca obecnie ustawa z dnia 12 wrze�nia 1990 r. o szkolnictwie wy�szym (Dz. U. Nr 65, poz. 385 z licznymi pó�niejszymi zmianami). W ustawie tej, w dziale IV „Pracownicy uczelni”, art. 75 ust. 1 stanowi: „Uczelnia zatrudnia nauczycieli akademickich i pracowników nie b�d�cych nauczycielami akademickimi”; i dalej w ust. 4: „Pracownikami uczelni nie b�d�cymi nauczycielami akademickimi s�: ...2) pracownicy biblioteczni oraz dokumentacji i informacji naukowej, ...”. Do pracowników bibliotecznych odnosz� si� przepisy art. 77: „1. Przepisy dotycz�ce pracowników naukowo-dydaktycznych stosuje si� odpowiednio do pracowników wymienionych w art. 75 ust. 4 pkt 2 i maj�cych uprawnienia bibliotekarzy dyplomowanych oraz dyplomowanych pracowników dokumentacji i informacji naukowej, zatrudnionych na stanowiskach: starszego kustosza i starszego dokumentalisty dyplomowanego, kustosza i dokumentalisty dyplomowanego, adiunkta bibliotecznego i adiunkta dokumentacji i informacji naukowej oraz asystenta bibliotecznego i asystenta dokumentacji i informacji naukowej, je�eli ustawa lub przepisy szczególne nie stanowi� inaczej. 2. Przepisy dotycz�ce pracowników dydaktycznych stosuje si� odpowiednio do pracowników bibliotecznych oraz dokumentacji i informacji naukowej, zatrudnionych na stanowiskach: kustosza bibliotecznego, starszego bibliotekarza i starszego dokumentalisty, je�eli ustawa lub przepisy szczególne nie stanowi� inaczej.” W art. 82 zawarte zostały delegacje dla ministra wła�ciwego do spraw szkolnictwa wy�szego do wydania w drodze rozporz�dzenia (chodzi tu: 1) o warunki, jakie powinien spełnia� kandydat na dyplomowanego bibliotekarza oraz na dyplomowanego pracownika dokumentacji i informacji naukowej, 2) o zasady oraz tryb post�powania kwalifikacyjnego przyznaj�cego uprawnienia bibliotekarza dyplomowanego i dyplomowanego pracownika dokumentacji i informacji naukowej, 3) o zasady awansowania dyplomowanego bibliotekarza i dyplomowanego pracownika dokumentacji i informacji naukowej). Kolejne delegacje zostały zawarte w art. 83 ustawy („1. Kwalifikacje zawodowe, jakie powinna posiada� osoba zatrudniana na stanowisku dydaktycznym, okre�la statut uczelni. 2. Minister wła�ciwy do spraw szkolnictwa wy�szego okre�li, w drodze rozporz�dzenia, kwalifikacje zawodowe, jakie powinna posiada� osoba zatrudniona na jednym ze stanowisk, o których mowa w art. 77 ust. 2, uwzgl�dniaj�c sta� pracy i praktyki zawodowe” ). Te przepisy stanowi� podstaw� wydania: 1) rozporz�dzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 29 stycznia 1992 r. w sprawie warunków, jakie powinien spełnia� kandydat na dyplomowanego bibliotekarza oraz na dyplomowanego pracownika dokumentacji i informacji naukowej, zasad i trybu post�powania kwalifikacyjnego, a tak�e zasad awansowania dyplomowanego bibliotekarza i dyplomowanego pracownika dokumentacji i informacji naukowej (Dz.U. Nr 15, poz. 59); 2) zarz�dzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 pa�dziernika 1991 r. w sprawie okre�lenia kwalifikacji zawodowych, jakie powinna posiada� osoba


zatrudniana w uczelni na stanowisku kustosza bibliotecznego, starszego bibliotekarza i starszego dokumentalisty (M.P. Nr 36, poz. 266).

O wynagrodzeniach pracowników szkół wy�szych stanowi art. 117a ust. 1 ustawy, na tej podstawie wydane były i s� wydawane przepisy wykonawcze.

Ustawa o szkolnictwie wy�szym stanowi tak�e o wymaganiach kwalifikacyjnych od osoby ubiegaj�cej si� o stanowisko dyrektora biblioteki głównej uczelni. Art. 66 ust. 1 mówi: „Dyrektorem biblioteki głównej mo�e by� osoba posiadaj�ca uprawnienia bibliotekarza dyplomowanego. Dyrektorem biblioteki głównej mo�e by� tak�e osoba posiadaj�ca tytuł naukowy”.

Nale�y tu doda�, �e podobne regulacje obowi�zuj� w wy�szych szkołach zawodowych. Nale�y tu wskaza� na postanowienia ustawy z dnia 26 czerwca 1997 r. o wy�szych szkołach zawodowych (Dz. U. Nr 96, poz. 590, z pó�niejszymi zmianami – art. 49 pkt 3 i art. 50 ust. 3).

8. Przewiduje si�, �e w najbli�szym czasie przepisy ustawy o szkolnictwie wy�szym z 1990 r. (i nie tylko tej ustawy) ma zast�pi� nowy, kompleksowy akt normatywny – ustawa: „Prawo o szkolnictwie wy�szym”10. Ustawa ta zaliczy do grona nauczycieli akademickich (art. 99 pkt 4) dyplomowanych pracowników bibliotecznych oraz dyplomowanych pracowników dokumentacji i informacji naukowej. Art. 104 mówi o stanowiskach dyplomowanych pracowników bibliotecznych oraz dyplomowanych pracowników dokumentacji i informacji naukowej, a art. 108 zawiera delegacj� dla ministra wła�ciwego do spraw szkolnictwa wy�szego do okre�lenia, w drodze rozporz�dzenia: 1) warunków, jakie powinien spełnia� kandydat na te stanowiska (uwzgl�dniaj�c w szczególno�ci wymagania w zakresie posiadanego wykształcenia, sta�u pracy i osi�gni�� naukowych, pozwalaj�cych na dopuszczenie do post�powania kwalifikacyjnego oraz warunków uzyskiwania zwolnienia z tego post�powania), 2) szczegółowych zasad, formy i trybu post�powania kwalifikacyjnego stanowi�cego podstaw� do przyznawania stosownych uprawnie�, uwzgl�dniaj�c tryb powoływania oraz zasady funkcjonowania komisji egzaminacyjnej, 3) szczegółowych zasad awansowania tych bibliotekarzy (dokumentalistów) z uwzgl�dnieniem wymaga� kwalifikacyjnych warunkuj�cych awans zawodowy, wykaz specjalizacji zawodowych oraz zakres tematyczny, a tak�e 4) wzór za�wiadczenia o uzyskaniu kwalifikacji zawodowych.

Przepisy ustawy de lege ferenda przewiduj� m.in., �e: 1) wszyscy bibliotekarze, tak�e dyplomowani, b�d� zatrudnieni na podstawie umowy o prac� (art. 109 ust. 1); 2) rozwi�zanie stosunku pracy nast�powa� b�dzie w

10 Na stronach Konferencji Rektorów Polskich znajduje si� informacja z dnia 9. marca.2005 r.: Marszałek Sejmu przedstawił zakładany harmonogram prac nad projektem ustawy przewiduj�cy: 1) zako�czenie prac Komisji Sejmowej i drugie czytanie ustawy w kwietniu br.; 2) trzecie czytanie tj. uchwalenie ustawy przez Sejm w pierwszej połowie maja br.; 3) skierowanie ustawy do Senatu RP i powrót projektu wraz z poprawkami Senatu przed upływem 30 dni; 4) uchwalenie ustawy przez Sejm w pierwszej dekadzie czerwca br.


zgodzie z art. 118, tzn. na zasadach okre�lonych w Kodeksie Pracy, z tym, �e rozwi�zanie stosunku pracy za wypowiedzeniem musi nast�pi� z ko�cem semestru; 3) podj�cie dodatkowego zatrudnienia wymaga� b�dzie zachowania procedury, o której mowa w art. 119; 4) odst�pstwo od zasad ogólnych dot. czasu pracy (art. 120 ust. 7), dotyczy tak�e kustoszy, st. bibliotekarzy i st. dokumentalistów (36 godz. tygodniowo); 5) do wszystkich nauczycieli akademickich, a wi�c tak�e i do bibliotekarzy dyplomowanych, odnosi� si� b�d� przepisy o okresowych ocenach (art. 122); 6) o urlopach wypoczynkowych stanowi� b�d� przepisy art. 123; 7) nie wszystkie przepisy art. 124 (o „urlopach naukowych”) b�d� dotyczy� bibliotekarzy dyplomowanych (ust. 1 dot. tylko niektórych profesorów), ale b�d� oni mie� prawo do takich urlopów (ust. 2, 2a i 3) oraz do urlopów dla poratowania zdrowia (ust. 4); 8) bibliotekarzy dyplomowanych obowi�zywa� b�d� przepisy o emeryturach i rentach (art. 127 i nast.), a tak�e przepisy o odpowiedzialno�ci dyscyplinarnej.(art. 129 i nast.); 9) bibliotekarze dyplomowani b�d� mogli otrzymywa� nagrody rektorskie (at. 144). O warunkach wynagradzania za prac� i przyznawaniu innych �wiadcze� zwi�zanych z prac� - dla wszystkich pracowników uczelni – stanowi� b�d�, do czasu obj�cia tych pracowników układem zbiorowym pracy lub regulaminem wynagradzania, przepisy rozporz�dzenia wydanego przez ministra wła�ciwego do spraw szkolnictwa wy�szego w porozumieniu z ministrem wła�ciwym do spraw pracy.

9. Do spraw omawianych w tym tek�cie niewiele wnosz� przepisy ustawy z dnia 25 lipca 1985 r. o jednostkach badawczo-rozwojowych (t. j. Dz. U. z 2001 r., Nr 33, poz. 388 z pó�niejszymi zmianami) o jednostkach badawczo-rozwojowych, które w zasadzie, w sprawach dotycz�cych bibliotekarzy, odsyłaj� do innych przepisów, przede wszystkim do przepisów obowi�zuj�cych w szkołach wy�szych.

O statusie pracowników bibliotek Polskiej Akademii Nauk stanowi� przepisy ustawy z dnia 25 kwietnia 1997 r. o Polskiej Akademii Nauk11. Art. 68 w�ród pracowników placówek naukowych oraz placówek pomocniczych Akademii wymienieni zostali (ust. 1 pkt 2) pracownicy biblioteczni, dokumentacji i informacji naukowej. Art. 71 ustawy stanowi o dyplomowanych bibliotekarzach i o dyplomowanych pracownikach dokumentacji i informacji naukowej (w ust. 1 wymienia si� stanowiska tych pracowników, analogicznie jak w ustawie o szkolnictwie wy�szym), do tych pracowników stosuje si� przepisy o pracownikach naukowych (ust. 2). Problemy płacowe tych pracowników reguluj� rozporz�dzenia Ministra Pracy i Spraw Socjalnych wydane na wniosek Prezesa Akademii (art. 86 ust. 1). W nnych sprawach, nie uregulowanych przepisami ustawy stosuje si� kodeks pracy.

10. Wst�pienie Polski do Unii Europejskiej wymagało wydania

11 Dz. U. z 1997 r. Nr 75, poz. 469; zmiany Dz. U. z 1997 r. Nr 141, poz. 943 i Dz. U. z 1999 r. Nr 49, poz. 484.


przepisów o wykonywaniu zawodów w pa�stwach członkowskich UE. Dla statusu bibliotekarzy, m.in. zatrudnionych w bibliotekach naukowych, wa�ne s� postanowienia ustawy z dnia 26 kwietnia 2001 r. o zasadach uznawania nabytych w pa�stwach członkowskich Unii Europejskiej kwalifikacji do wykonywania zawodów regulowanych12 (ustawa ta stanowi podstaw� do wdro�enia szeregu dyrektyw Wspólnot Europejskich w sprawie uznawania dyplomów uko�czenia studiów wy�szych, uznawania kształcenia i szkolenia zawodowego).

W zwi�zku z t� ustaw� i w oparciu o przepisy ustawy o działach administracji rz�dowej Prezes Rady Ministrów wydał dnia 23 lutego 2004 r. rozporz�dzenie w sprawie wyznaczania ministra wła�ciwego do spraw uznawania kwalifikacji w zawodzie regulowanym bibliotekarza, pracownika dokumentacji i informacji naukowej13 („§ 1. Wyznacza si� ministra wła�ciwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego na ministra wła�ciwego do spraw uznawania kwalifikacji w zawodzie regulowanym bibliotekarza, pracownika dokumentacji i informacji naukowej.” „Wyznaczenie” to jest sprzeczne z przepisami ustawy o szkolnictwie wy�szym, która stanowi, �e w gestii ministra wła�ciwego do spraw szkolnictwa wy�szego s� regulacje dotycz�ce bibliotekarzy zatrudnionych w uczelniach, przede wszystkim bibliotekarzy dyplomowanych, ponadto nie jest zgodne z obowi�zuj�c� klasyfikacj� zawodów3.

Dalsze konsekwencje powołanych tu przepisów to wydanie przez ministra kultury rozporz�dzenia z dnia 23 kwietnia 2004 r. w sprawie sta�u adaptacyjnego i testu umiej�tno�ci odbywanych w toku post�powania o uznanie nabytych w pa�stwach członkowskich Unii Europejskiej kwalifikacji do wykonywania zawodów bibliotekarskich14. Rozporz�dzenie to w § 1 okre�la: „1) warunki, sposób i tryb odbywania sta�u adaptacyjnego, sposób i tryb wykonywania nadzoru nad odbywaniem sta�u oraz oceny nabytych przez wnioskodawc� (osob�, która zamierza podj�� lub wykonywa� działalno�� w Rzeczpospolitej Polskiej – art. 2 pkt 6 powołanej ustawy w brzmieniu dnia 10 maja 2002 r.15 ) umiej�tno�ci, a tak�e sposób ustalania kosztów odbywania sta�u adaptacyjnego oraz tryb ich ponoszenia, 2) warunki, sposób i tryb przeprowadzania testu umiej�tno�ci oraz oceny wykazanych przez wnioskodawc� umiej�tno�ci, a tak�e sposób ustalania kosztów przeprowadzania testu umiej�tno�ci oraz tryb ich ponoszenia - w zawodach regulowanych bibliotekarza oraz bibliotekarza, pracownika dokumentacji i informacji naukowej.”

11. Jestem �wiadomy tego, �e tytuł: „bibliotekarz dyplomowany” ma

12 Dz.U. z 2001 r. Nr 87, poz. 954, z 2002 r. Nr 71, poz. 655, z 2003 r. Nr 190, poz. 1864, z 2004 r. Nr 96, poz. 959. 13 Dz.U. z 2004 r. Nr 31, poz. 265. 14 Dz.U. z 2004 r. Nr 101, poz. 1050. 15 Ustawa o zasadach uznawania nabytych w pa�stwach członkowskich Unii Europejskiej kwalifikacji do wykonywania zawodów regulowanych, ogł. w Dz.U. z 2002 r. Nr 71. 655.


w naszym prawie i w naszym systemie biblioteczno-informacyjnym swoj� tradycj� i jest wła�ciwie rozumiany. U nas tylko, w Polsce. Jak tu ju� wspomniałem, w niektórych krajach UE (np. w Niemczech) taki tytuł odnosi si� do kogo� innego, tytuł taki maj� osoby, które legitymuj� si� dyplomem uko�czenia trzyletnich studiów bibliotekarskich, studiów zawodowych (ich odpowiednikiem jest nasz licencjat). W Anglii spotkałem si� z innym okre�leniem, odnosz�cym si� do osób maj�cych status odpowiadaj�cy statusowi „naszego” bibliotekarza dyplomowanego – „scientific librarian”. Nie wiem, jakie regulacje prawne obowi�zuj� w tym kraju, tam zreszt� wielu spraw nie reguluj� przepisy, ale zwyczaj („usus”). Mo�e i u nas, w Polsce, ale to ju� w dalszej przyszło�ci, warto byłoby zastanowi� si� nad zmian� nazwy tego tytułu, zast�pi� okre�lenie ”bibliotekarz dyplomowany” nazw� „bibliotekarz naukowy”?

12. Nale�ałoby si� tak�e zastanowi� nad tym, czy w sytuacji, kiedy biblioteki publiczne maj� „swoj�” ustaw� (bo przecie� obowi�zuj�ca ustawa o bibliotekach nie na wiele przydaje si� bibliotekom naukowym) problemy bibliotek naukowych wykonuj�cych zadania centrów (uczelnianych, instytutowych i in.) informacji naukowej oraz działaj�ce jeszcze (niezbyt liczne) o�rodki informacji naukowej, a pracownicy tych bibliotek i o�rodków, nie zasługuj� na odr�bn� ustaw�, np. ustaw� o krajowym systemie biblioteczno-informacyjnym (i jego pracownikach) lub o podobnym tytule (nazwa aktu normatywnego nie jest tutaj istotna), ustaw� ustalaj�c�, �e nad systemem i wchodz�cymi w jego skład jednostkami organizacyjnymi nadzór w zakresie zgodno�ci ich działa� z przepisami sprawuje minister wła�ciwy ds. nauki, który koordynuje działalno�ci� systemu. Moje propozycje w tej sprawie s� zgodne z wnioskami przyj�tymi na konferencji bibliotekarzy, która odbyła si� w 2003 r. w Nał�czowie16, były opublikowane w „Bibliotekarzu” pod koniec 2003 r.17

16 Ogólnopolska konferencja pt.: Zawód bibliotekarza dzi� i jutro (Nał�czów 18-20 wrze�nia 2003 r.). 17 Howorka B.: Ustawa o krajowym systemie biblioteczno-informacyjnym. „Bibliotekarz”. 2003 12, s. 3-5. Tematu tego dotycz� tak�e prace „społecznego zespołu ds. nowej ustawy bibliotecznej”; ich wyniki zostały opublikowane na łamach „Bibliotekarza” (1993 nr 3, s. 5-10, 1994 nr 10, s. 5-7, 1994 nr 7/8, s. 3-12) i „Biuletynu ZG SBP” ( 1994 nr 1, s. 51-60 i nr 2, s. 47-53 i s. 54-58).


Wiesława Gmiterek Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Biblioteka Główna [email protected]

Bibliotekarze dyplomowani –wczoraj, dzi� i jutro Diploma librarians - past, present and future

Abstrakt W swoim referacie autorka przedstawia historyczny zarys zagadnie� zwi�zanych z miejscem i rol� bibliotekarzy dyplomowanych w bibliotekach naukowych. Pisze m.in. o tym, �e ju� w okresie mi�dzywojennym bibliotekarze naukowi stanowili elit� zawodu oraz o tym, jak po II wojnie �wiatowej ich status si� zmieniał; jak zmieniały si� ich obowi�zki i prawa w my�l nowelizowanych co kilka lat przepisów. Udowadnia, �e wymagania wobec bibliotekarzy dyplomowanych zawsze były bardzo wysokie - tak na egzaminie, jak i po nim. Były okresy, kiedy dyplomowanych doceniano: mieli krótszy tydzie� pracy i wi�cej czasu na działalno�� naukowo - badawcz�, a ich pensje odpowiadały wysokim kwalifikacjom. Ale były te� lata, kiedy ich nie doceniano. Autorka szczegółowo opisuje wymagania egzaminacyjne na bibliotekarza dyplomowanego, które kilkakrotnie ulegały zmianie. Omawia tak�e dyskusj� na temat bibliotekarzy dyplomowanych, jaka przez lata toczyła si� i toczy na łamach czasopism bibliotekarskich. Próbuje te� odpowiedzie� na pytanie: jakie powinno by� miejsce i rola bibliotekarzy dyplomowanych w najbli�szej przyszło�ci.

Słowa kluczowe bibliotekarstwo - Polska; bibliotekarze - status prawny

Abstract In her paper the author presents the role of diploma librarians in scientific libraries from a historical perspective. She states that as early as in the between-war period scientific librarians were the elite of the profession. She then describes how their status changed after World War II and how their tasks evolved in the light of new regulations. The author proves that expectations towards them have always been very high - both at the exam and afterwards. There were periods when diploma librarians were appreciated - their working week was shorter; they had more time for research and the salaries were equivalent to their high qualifications. However, there were also times when diploma librarians went unappreciated. The author describes in detail diploma librarian exam requirements, which had changed several times in the past. She also presents different views presented in librarians' press and attempts to describe the place and role of diploma librarians in the future.

Key words librarianship - Poland; librarians - legal status

Pierwsze zapisy prawne dotycz�ce bibliotekarstwa pojawiły w Polsce

w czasie dwudziestolecia mi�dzywojennego. Wspomnie� nale�y o Ustawach o Pa�stwowej Słu�bie Cywilnej z 1922, 1930 i 1933 roku. Od 1930 roku mamy do czynienia ze szczegółowymi normami dotycz�cymi słu�by przygotowawczej i egzaminu kandydatów na stanowiska I i II kategorii w pa�stwowej słu�bie bibliotecznej. W�ród pracowników bibliotek pojawiły si� wtedy dwie kategorie, zale�ne od wykształcenia i wykonywanych obowi�zków słu�bowych. Do I kategorii kwalifikowali si� ci, którzy mieli

Wiesława Gmiterek 292

uko�czone studia wy�sze i znali biegle co najmniej dwa j�zyki obce – a to �wiadczy o tym, �e wymagania ju� wtedy były niemałe. Bibliotekarze II kategorii musieli mie� wykształcenie �rednie i zna� jeden j�zyk obcy. Zarówno pierwsza, jak i druga grupa musiała obowi�zkowo zda� egzaminy - mo�na było do nich podchodzi� dwa razy. Je�li komu� dwukrotnie si� nie powiodło - zwalniano go z pracy w bibliotece. Wspominam o tym, �eby pokaza�, i� ju� w tym czasie bibliotekarze wyra�nie dzielili si� na naukowych i technicznych. Przej�cie z jednej grupy do drugiej było mo�liwe jedynie po uzyskaniu odpowiednich kwalifikacji.

Po II wojnie �wiatowej status bibliotekarzy naukowych te� był uregulowany prawnie. I tak dekret z 1946 roku1 o dodatku naukowym do uposa�enia mówi o pracownikach naukowych szkół wy�szych uprawnionych do dodatku naukowego i wymienia w�ród nich tak�e pracowników naukowych bibliotek. Tak�e dekret z 1948 roku2 wymienia pracowników naukowych bibliotek.

Teraz kilka słów o egzaminach obowi�zuj�cych w tym okresie. W latach 1948-1958 w miejsce egzaminów pa�stwowych pojawiły si� dwustopniowe praktyki mi�dzybiblioteczne. Ale ju� w 1958 roku z praktyk zrezygnowano3. Do 1954 roku sytuacja płacowa bibliotekarzy naukowych nie zmieniała si�. Dopiero w roku 1956, zgodnie z rozporz�dzeniem Rady Ministrów4 oddzielono płace i stanowiska bibliotekarzy od innych pracowników naukowych. Mo�na by powiedzie�, �e bibliotekarz jako pracownik naukowy przestał istnie�, ale nie na długo...

O tym, �e warto byłoby stworzy� now� kategori� bibliotekarzy – bibliotekarzy dyplomowanych, a nie naukowych jak było dotychczas – zacz�to mówi� na pocz�tku 1958 roku. Realizacja tej zapowiedzi rozpocz�ła si� w listopadzie tego roku. Ju� w ustawie o szkołach wy�szych5 i rozporz�dzeniach do niej znalazły si� zapisy dotycz�ce tego tematu. Mowa m.in. o rozporz�dzeniach w sprawie warunków, jakim powinni odpowiada� kandydaci na bibliotekarzy dyplomowanych w szkołach wy�szych oraz w sprawie zasad i trybu składania egzaminów bibliotekarskich. Uzupełnieniem ustawy i rozporz�dze� były „Zasady powoływania na stanowiska bibliotekarzy dyplomowanych” z dnia 11 listopada 1961 roku. Pojawił si� te� akt prawny dotycz�cy statusu dyplomowanych pracowników dokumentacji naukowej, technicznej i ekonomicznej6. Wspomniane przepisy ostatecznie ustaliły stanowiska bibliotekarzy dyplomowanych oraz

1 Dekret z dnia 31 pa�dziernika 1946 roku o dodatku naukowym do uposa�enia. Dz.U. nr 60, poz. 330. 2 Dekret z 7 kwietnia 1948 roku o uposa�eniach pa�stwowych pracowników nauki. Dz. U. nr 20, poz. 137. 3 M�ciszowa A.: Bibliotekarz dyplomowany, organizator czy naukowiec. „Przegl�d Biblioteczny”. 1968 R. 36, z. 3/4, s. 244. 4 Rozporz�dzenie Rady Ministrów z 2 czerwca 1956 roku w sprawie ustalenia stanowisk słu�bowych i uposa�e� pracowników słu�by bibliotecznej zatrudnionych w bibliotekach szkół wy�szych, PAN oraz w niektórych innych bibliotekach. Dz. U. nr 20, poz. 99. 5 Ustawa z dnia 5 listopada 1958 roku o szkolnictwie wy�szym. Dz. U. 1958 nr 68, poz. 336. 6 Rozporz�dzenie Rady Ministrów z 17 listopada 1961 roku w sprawie warunków zatrudniania oraz kwalifikacji pracowników techniczno – badawczych i dyplomowanych pracowników dokumentacji naukowej w Polskiej Akademii Nauk. Dz. U. nr 52, poz. 286.

Bibliotekarze dyplomowani – wczoraj, dzi� i jutro 293

dyplomowanych pracowników dokumentacji naukowej, jednocze�nie okre�laj�c wymagania wobec tych grup zawodowych i stawiaj�c im konkretne zadania. W tym czasie powołano komisje egzaminacyjne; jasno okre�lono zasady egzaminów na bibliotekarza dyplomowanego i na dyplomowanego pracownika dokumentacji naukowej oraz ustalono tryb ich przeprowadzania.

Bibliotekarzami dyplomowanymi byli: starszy kustosz dyplomowany, kustosz dyplomowany, adiunkt biblioteczny i asystent biblioteczny. �eby zosta� bibliotekarzem dyplomowanym, trzeba było mie� wy�sze wykształcenie i praktyk� zawodow�; nale�ało te� zda� egzamin bibliotekarski albo mie� stopie� naukowy doktora. Egzamin bibliotekarski składał si� wtedy z cz��ci pisemnej i ustnej. W cz��ci pierwszej kandydat pisał prac� z dziedziny bibliotekoznawstwa, z bibliografii i nauki o ksi��ce; był te� zobowi�zany do przetłumaczenia tekstu naukowego z j�zyka angielskiego, francuskiego, rosyjskiego albo włoskiego. Egzamin ustny obejmował m.in. organizacj� i technik� funkcjonowania biblioteki o charakterze naukowym; prawo dotycz�ce szkół wy�szych i bibliotek; wybrane zagadnienia z dziedziny bibliografii. Nie musiał zdawa� egzaminu bibliotekarskiego ten, kto posiadał tytuł magistra bibliotekarstwa albo magistra po uko�czeniu studiów wy�szych na Uniwersytecie Łódzkim w zakresie filologii polskiej, historii b�d� socjologii ze specjalizacj� bibliotekarsk�. Zwolnione z niego były te� osoby sprawuj�ce funkcj� kierownika praktyk mi�dzybibliotecznych organizowanych przez Ministerstwo Szkolnictwa Wy�szego. Do egzaminu nie przyst�powali tak�e ci, którzy posiadali �wiadectwo stwierdzaj�ce zło�enie do 1948 roku egzaminu (ustanowionego w 1930 rozporz�dzeniem Rady Ministrów) na stanowiska I kategorii w pa�stwowej słu�bie bibliotecznej lub �wiadectwo stwierdzaj�ce odbycie praktyki mi�dzybibliotecznej II stopnia, zako�czonej zdaniem egzaminu przed Komisj� powołan� przez Ministra Szkolnictwa Wy�szego7.

Uposa�enie bibliotekarzy dyplomowanych - na podstawie rozporz�dzenie z 1961 roku8 - kształtowało si� na poziomie pensji pracowników naukowych. I tak starszy kustosz i kustosz zarabiali tyle co docent, natomiast adiunkt i asystent tyle co pomocniczy pracownik nauki.

Obowi�zki i prawa bibliotekarzy dyplomowanych oraz ich zadania okre�lała Ustawa o Szkołach Wy�szych9 i akty wykonawcze do niej. I tak do zada� bibliotekarzy nale�ało m.in.: organizowanie bibliotek i zbiorów zgodnie z wymaganiami nowoczesnego bibliotekarstwa naukowego, prowadzenie prac naukowo-badawczych oraz prac bibliograficznych i dokumentacyjnych, a tak�e współudział w kształceniu studentów poprzez prowadzenie zaj�� z przysposobienia bibliotecznego. Dyplomowani mieli te� doskonali� kadr� biblioteczn� oraz organizowa� praktyki dla studentów bibliotekarstwa. 7 Skoczylas W.: Bibliotekarze dyplomowani: kwalifikacje i uposa�enie. „Informator bibliotekarza i ksi�garza”. 1963, s. 168. 8 Rozporz�dzenie z 13 wrze�nia 1961 roku w sprawie uposa�enia pracowników szkół wy�szych, Polskiej Akademii Nauk i jej placówek naukowych. Dz. U. nr 43, poz. 225. 9 Ustawa z 5 listopada 1958 roku, op.cit.


W my�l art. 131 Ustawy o Szkołach Wy�szych starszych kustoszy i kustoszy mianował minister, a pozostałych bibliotekarzy dyplomowanych (adiunktów i asystentów) rektor za zgod� ministra. Umowy o prac� ze wszystkimi zawierał rektor. W inny sposób regulowała spraw� mianowania bibliotekarzy dyplomowanych Ustawa o Polskiej Akademii Nauk10. Tutaj nominacje kustoszy powierzono instancji wy�szej, a adiunktów i asystentów - instancjom ni�szym.

Jednym z pierwszych, który zabrał głos w sprawie bibliotekarzy dyplomowanych, ich egzaminu, uprawnie� i zada� był Ryszard Przelaskowski. W swoim artykule w „Bibliotekarzu” zauwa�ył, �e „utworzenie tej kategorii bibliotekarzy jest niew�tpliwym osi�gni�ciem naszego zawodu i wa�nym etapem w jego rozwoju”11. Innego zdania był Henryk Adler. Miał w�tpliwo�ci do celowo�ci utworzenia nowej grupy pracowników i w swoim artykule - tak�e w „Bibliotekarzu” stwierdził, �e „koncepcja tworzenia nowej, wa�nej a wci�� jeszcze nieokre�lonej grupy bibliotekarzy dyplomowanych nie została przemy�lana do ko�ca”12. Bardzo ciekawy głos w dyskusji zabrał te� Tadeusz Bitner. Udowadniał w swoim artykule celowo�� utworzenia grupy bibliotekarzy dyplomowanych oraz egzaminu bibliotekarskiego13.

W 1965 roku Komisja Egzaminacyjna dla Bibliotekarzy Dyplomowanych podsumowała swoj� działalno�� w pierwszej kadencji. Przewodnicz�cym tej komisji był wtedy prof. dr Ryszard Wroczy�ski, a jego zast�pc� doc. dr Jan Baumgart14. Za ich czteroletniej kadencji do egzaminu przyst�piło 145 osób – nie powiodło si� 32 kandydatom, 18 osób z egzaminu zwolniono. Byli to przede wszystkim dyrektorzy, wicedyrektorzy i kustosze, posiadaj�cy dziewi�cioletni sta� pracy na stanowiskach b�d� stopie� naukowy doktora.

Sprawozdanie Komisji znowu wywołało dyskusj�. Tadeusz Krzy�ewski w artykule w „Przegl�dzie Bibliotecznym” zastanawiał si�, czy egzamin w dotychczasowej formie jest przydatny; okre�lił go nawet jako „szkolarskie obyczaje egzaminacyjne”15. Postulował, aby egzamin składał si� z trzech cz��ci: a/ kolegialnej weryfikacji wykonywanych przez kandydata prac specjalistycznych: edytorskich, bibliograficznych, organizacyjnych, pedagogicznych; b/ fachowej dyskusji na temat prac dokonanych oraz zamierzonych w przyszło�ci przy równoczesnym sprawdzeniu wiadomo�ci szczegółowych z dziedziny bibliotekoznawstwa; c/ egzaminu z j�zyków

10 Ustawa z 17 lutego 1960 roku o PAN. Dz. U. nr 10. 11 Przylaskowski R.: Pragmatyka bibliotekarzy dyplomowanych. „Bibliotekarz”. 1962 nr 2, s. 38. 12 Adler H.: Bibliotekarze dyplomowani – grupa zawodowa czy specjalna słu�ba naukowa. „Bibliotekarz”. 1962 nr 7/8, s. 206. 13 Bitner T.: Uwagi polemiczne o egzaminie dla kandydatów na bibliotekarzy dyplomowanych. „Bibliotekarz”. 1962 nr 11/12, s. 328. 14 Skoczylas W.: Bibliotekarze dyplomowani: kwalifikacje i uposa�enie. „Informator bibliotekarza i ksi�garza”. 1963, s. 168. 15 Krzy�ewski T.: Bibliotekarz dyplomowany - fachowiec czy specjalista od wszystkiego. „Przegl�d Biblioteczny”. 1965 r. 33, z . 4, s. 304.


obcych – mówił o takiej znajomo�ci j�zyków, która wystarczyłaby do wst�pnego opracowania ksi��ek naukowych16.

Istotnym głosem w dyskusji nad miejscem bibliotekarzy dyplomowanych w bibliotekach naukowych był artykuł Aleksandry M�ciszowej. Autorka szukała w nim odpowiedzi na pytanie: kim powinni by� bibliotekarze dyplomowani. Według niej, „jako pracownicy, którzy przez sw� praktyk�, egzamin oraz osi�gni�cia tworz� kadr� o najwy�szych kwalifikacjach - powinni zajmowa� kierownicze i kluczowe stanowiska w bibliotekach”17. Autorka proponowała, aby dyplomowani pracowali mniej, to znaczy aby przysługiwał im np. jeden dzie� w tygodniu wolny od obowi�zków słu�bowych, a po�wi�cony uj�tym w planie pracom naukowym.

Z kolei Zofia Przybyło-Walczakowa w swoim artykule w „Rocznikach Bibliotecznych” stwierdziła, �e „zaliczenie bibliotekarzy do pracowników naukowo-dydaktycznych w szkołach wy�szych było wyrazem uznania ich wysokiej rangi w nowoczesnej organizacji nauki”18. Według autorki, bardzo korzystne było to, �e zdanie egzaminu na dyplomowanego dawało mo�liwo�� uzyskania wy�szego uposa�enia czy prawa do 6-tygodniowego urlopu.19.

Kolejne przepisy dla bibliotekarzy dyplomowanych i dyplomowanych pracowników dokumentacji naukowej ukazały si� w 1967 r. To wtedy wyszło rozporz�dzenie mówi�ce o bibliotekarzach dyplomowanych i dyplomowanych pracownikach informacji naukowej, okre�laj�ce warunki ich zatrudniania w instytutach naukowo-badawczych, w PAN, a tak�e w szkolnictwie wy�szym. Nie zmieniono niczego je�li chodzi o komisje, nadal były dwie: dla bibliotekarzy dyplomowanych i dla dyplomowanych pracowników informacji naukowej.

Korzystn� zmian� dla bibliotekarzy dyplomowanych wprowadziła Karta Praw i Obowi�zków Nauczyciela z 1972 roku20. Wł�czenie bibliotekarzy do Karty dało im kilka zasadniczych korzy�ci, m.in.: podwy�k� płac, skrócenie dnia pracy do 6 godzin dziennie, zni�ki kolejowe równie� dla współmał�onków, prawo do dodatkowej powierzchni mieszkaniowej, prawo do dodatków specjalnych za prac� naukow� oraz dodatki za prac� wykonywan� w warunkach uci��liwych dla zdrowia. Dyplomowani najbardziej ucieszyli si� oczywi�cie z podwy�ki płac, ale tak�e ze skrócenia im czasu pracy do 6 godzin dziennie. Było to dla nich szczególnie wa�ne, bo dzi�ki temu mieli czas na prac� naukow�.

16 Ibidem, s. 220. 17 M�ciszowa A.: Bibliotekarz dyplomowany, organizator czy naukowiec. „Przegl�d Biblioteczny”.1968 r. 36, z. 3/4, s. 254. 18 Przybyło-Walczakowa Z.: Bibliotekarz dyplomowany w �wietle prawa i praktyki. „Roczniki Biblioteczne”. 1973 r. 17, s. 29. 19 Ibidem, s. 39. 20 Karta Praw i Obowi�zków Nauczyciela z 27 kwietnia 1972 roku. Dz. U. 1982 nr 3, poz. 19.


Wró�my jednak do egzaminów na bibliotekarza dyplomowanego. W roku 1967 nowe przepisy21 zwi�kszyły liczb� osób, które mogły si� ubiega� o zwolnienie z egzaminu na bibliotekarza dyplomowanego. Je�li bibliotekarz miał du�y dorobek organizacyjny, naukowy i dydaktyczny – mógł by� zwolniony z egzaminu; oczywi�cie o wszystkim decydowała Komisja.

Nauka o bibliotece i informacji naukowej na bie��co si� rozwijała, dlatego pod koniec lat 60-tych zaistniała konieczno�� wprowadzenia zmian w programie egzaminu dla bibliotekarzy dyplomowanych. Nowe wymagania weszły w �ycie wraz z zarz�dzeniem ministra o�wiaty i szkolnictwa wy�szego z 1968 roku22. Teraz na egzamin pisemny składała si� praca na jeden z sze�ciu tematów z zakresu bibliotekoznawstwa oraz streszczenie tej pracy w j�zyku obcym. Z kolei egzamin ustny obejmował 10 grup zagadnie�, zwi�zanych m.in. z organizacj� nauki i kultury w Polsce, funkcjonowaniem bibliotek naukowych czy histori� bibliotek w kraju i zagranic�. Co ciekawe, kandydatów obowi�zywała te� znajomo�� problematyki dotycz�cej polityki wewn�trznej i zagranicznej Polski – i to była zupełna nowo��. Ponadto na egzaminie wymagana była znajomo�� dwóch j�zyków obcych: w jednym j�zyku trzeba było stre�ci� wybrany przez egzaminuj�cego tekst, w drugim j�zyku – nale�ało odczyta� i zanalizowa� elementy potrzebne do opisu bibliograficznego i katalogowego danego wydawnictwa. Wymagania w stosunku do kandydatów na dyplomowanych zdecydowanie wi�c wzrosły.

Egzamin na bibliotekarza dyplomowanego zmienił si� zasadniczo w roku 198323. Teraz cz�� pisemna polegała na przygotowaniu (przed egzaminem) pracy na temat wybranej przez kandydata specjalizacji. Temat był wcze�niej akceptowany przez Komisj� Egzaminacyjn�. Nast�pnie prac� opiniowali dwaj recenzenci i dopiero, je�li recenzje były pozytywne – kandydat mógł przyst�pi� do egzaminu ustnego. Na egzamin ustny składały si�: a/ obrona pracy pisemnej; b/ sprawdzenie wiedzy z zakresu problematyki organizacji nauki i kultury oraz roli i znaczenia biblioteki w �yciu społecznym; c/ sprawdzenie znajomo�ci problemów bibliotekoznawstwa, bibliotekarstwa oraz informacji naukowej; d/ cz�� specjalistyczna obejmuj�ca zagadnienia wybranej specjalno�ci bibliotekarskiej. Na egzaminie ustnym kandydat dostawał trzy pytania: z cz��ci ogólnej, z cz��ci specjalistycznej oraz z zagadnie� podejmowanych w pracy pisemnej.

Egzamin w nowej formule trwał co prawda dłu�ej, pozwalał jednak kandydatowi na spokojne przygotowanie pracy pisemnej na podstawie dost�pnych �ródeł i materiałów oraz na swobodny wybór specjalizacji -

21 Rozporz�dzenie Rady Ministrów z 22 kwietnia 1967 roku w sprawie warunków zatrudniania w instytutach naukowo–badawczych w PAN i szkolnictwie wy�szym bibliotekarzy dyplomowanych i pracowników słu�by bibliotecznej (...). Dz. U. 1967 nr 14, poz. 63. 22 Zarz�dzenie Ministra O�wiaty i Szkolnictwa Wy�szego z dnia 12 czerwca 1968 roku w sprawie trybu działania Komisji Egzaminacyjnej dla Bibliotekarzy Dyplomowanych oraz składania egzaminu bibliotekarskiego. Monitor Polski nr 27, poz. 181. 23 Rozporz�dzenie Rady Ministrów z 19 wrze�nia 1983 roku w sprawie warunków zatrudniania oraz zasad awansowania dyplomowanych bibliotekarzy i dyplomowanych pracowników dokumentacji naukowej w szkołach wy�szych. Dz. U. nr 57, poz. 256.


najcz��ciej tej samej dla egzaminu ustnego i pisemnego. Przede wszystkim za� kandydat maj�c wi�cej czasu nie musiał si� tak stresowa� jak przy poprzedniej formie egzaminu.

Je�li chodzi o j�zyki obce nadal obowi�zywała znajomo�� dwóch j�zyków. Nowo�ci�, która na pewno przypadła do gustu kandydatom, było to, �e egzaminy j�zykowe mo�na było zdawa� w swojej uczelni, przed komisj� dla kandydatów na adiunktów.

Wraz ze zmienion� form� egzaminu nast�piły zmiany w statusie bibliotekarza dyplomowanego i dyplomowanego pracownika dokumentacji naukowej. Zmiany te wprowadziła znowelizowana Ustawa o Szkolnictwie Wy�szym24, która umocniła pozycj� zawodow� bibliotekarzy, bowiem zarówno bibliotekarzy dyplomowanych jak i dyplomowanych pracowników dokumentacji naukowej wł�czyła do grupy pracowników naukowo-dydaktycznych, ze wszystkimi tego konsekwencjami. Oznaczało to: wy�sz� pensj�, sze�ciotygodniowy urlop, prawo do urlopu zdrowotnego oraz mo�liwo�� awansowania do funkcji dyrektora wł�cznie. Jednocze�nie jednak w 1982 roku na skutek nowelizacji Karty Nauczyciela bibliotekarze dyplomowani stracili skrócony czas pracy: 30-godzinny tydzie� pracy zamieniono na 40- godzinny.

Ch�tnych do egzaminu na stanowisko bibliotekarza dyplomowanego było coraz wi�cej. W latach 1984-1987 do Komisji Egzaminacyjnej wpłyn�ły 173 wnioski, spo�ród których zwolniono z egzaminu 53 osoby. W zdecydowanej wi�kszo�ci byli to dyrektorzy albo kierownicy bibliotek. Wi�kszo�� z nich posiadała stopie� naukowy doktora lub doktora habilitowanego oraz du�y dorobek naukowy w dziedzinie bibliotekoznawstwa i informacji naukowej. W kadencji, o której mówimy (lata 1984 - 1987) odbyło si� 5 sesji egzaminacyjnych. Do egzaminu przyst�piły 54 osoby, nie zdało 925. Kandydatów na bibliotekarzy dyplomowanych na pewno przera�ały du�e wymagania. Trzeba było wło�y� sporo wysiłku w przygotowania do egzaminu – to trwało czasami nawet kilka lat, a płatny urlop z tego tytułu nikomu si� nie nale�ał. Kandydat musiał ł�czy� prac� zawodow� z nauk� czy pisaniem pracy.

Wymagania wobec bibliotekarzy były wysokie nie tylko przed egzaminem na dyplomowanego, ale i po nim. Dyplomowani podlegali okresowej ocenie merytorycznej tak jak pozostali pracownicy naukowi uczelni. Oceniano przede wszystkim ich prac� naukowo–badawcz�. I tak, �eby zosta� starszym kustoszem dyplomowanym, trzeba było mie� czteroletni sta� pracy na stanowisku kustosza i wykaza� si� opublikowanym dorobkiem naukowym.

W tym okresie na łamach czasopism bibliotekarskich problem bibliotekarzy dyplomowanych poruszali : Bolesław Howorka, Krystyna Babiak, Jan Sójka i Artur Jazdon. W swoich artykułach zwracali uwag� na

24 Ustawa z dnia 4 maja 1982 roku o Szkolnictwie Wy�szym. Dz. U. 1982 nr 14, poz. 113. 25 Pidłypczak–Majerowicz M.: Sprawozdanie z działalno�ci Komisji Egzaminacyjnej dla Bibliotekarzy i Dokumentalistów Dyplomowanych w kadencji 1984–1987. „Przegl�d Biblioteczny”. 1990 nr 1/2, s. 48.


niekonsekwencje prawne w ustawodawstwie dotycz�ce statusu bibliotekarzy dyplomowanych. Znowu od�yła sprawa czasu pracy. Bolesław Howorka podkre�lał, i� je�li bibliotekarz szkolny, nie obarczony obowi�zkami pracy naukowo-dydaktycznej pracuje 30 godzin tygodniowo – to tym bardziej bibliotekarz dyplomowany powinien mie� obni�ony tygodniowy wymiar czasu pracy26.

Dyskusyjn� spraw� stała si� te� celowo�� zdawania dwóch j�zyków obcych. Artur Jazdon zauwa�ył, �e „trudno zrozumie� pobudki, jakimi si� kierowano, zalecaj�c kandydatom na bibliotekarzy dyplomowanych i dyplomowanych pracowników informacji naukowej zdawanie egzaminów z dwóch j�zyków obcych, gdy na przykład pracownik naukowy, który obronił doktorat i stara si� o stanowisko adiunkta - zda� musi przed komisj� uczelnian� egzamin tylko ze znajomo�ci jednego j�zyka”27.

Z kolei Jan Sójka w swoim artykule „Przyczynek do dezintegracji zawodu bibliotekarskiego” udowadniał, �e przepisy prawne dotycz�ce wynagradzania bibliotekarzy dyplomowanych w ró�nych bibliotekach s� niespójne, a mity o bardzo wysokich uposa�eniach bibliotekarzy dyplomowanych w szkołach wy�szych s� nieprawdziwe. J. Sójka argumentował, �e ze wzgl�du na udział bibliotekarzy dyplomowanych w realizacji programów dydaktycznych i badawczych nale�ałoby da� im dodatkowe preferencje: oddzielny pokój do pracy, płatny urlop naukowy, sta�e zagraniczne, krótszy tygodniowy wymiar czasu pracy28.

Tymczasem Janusz Dunin dowodził, �e „ci którzy zdobyli si� na trud osi�gni�cia stanowiska bibliotekarza dyplomowanego stanowi� w wi�kszo�ci najbardziej zwi�zan� z zawodem, najlepiej przygotowan� i najwi�cej publikuj�c� grup�, zajmuj�c� wi�kszo�� stanowisk kierowniczych”29. Niepokoiła go niewielka liczba kandydatów zgłaszaj�cych si� na egzamin.

Bardzo wa�nym głosem w tocz�cej si� dyskusji był referat Krzysztofa Migonia, ówczesnego przewodnicz�cego Komisji dla Bibliotekarzy Dyplomowanych, wygłoszony na Konferencji Dyrektorów Bibliotek Naukowych Szkół Wy�szych 15 listopada 1989 roku. K. Migo� wskazał na konieczno�� utrzymania egzaminu na bibliotekarza dyplomowanego. Dowodził, �e „bibliotekarstwo jako zawód twórczy potrzebuje swojej elity. Zawody maj�ce elity maj� wysoki presti� społeczny, co z kolei wpływa na dobór adeptów do tych zawodów. Wysokiej rangi zawodu bibliotekarza nikt nie da z zewn�trz; rang� te trzeba dopiero wypracowa�”30.

Dyskusja m.in. na temat dalszego umacniania pozycji zawodowej bibliotekarzy dyplomowanych została przerwana 1 wrze�nia 1990 roku now�

26 Howorka B.: Akty normatywne o bibliotekarzach dyplomowanych. „Bibliotekarz”. 1985 nr 2, s. 28. 27 Jazdon A.: Głos w sprawie egzaminu na dyplomowanego bibliotekarza i dyplomowanego pracownika dokumentacji naukowej. „Bibliotekarz”. 1985 nr 6, s. 21. 28 Sójka J.: Przyczynek do dezintegracji zawodu bibliotekarskiego. „Bibliotekarz”. 1983 nr 4, s. 81. 29 Dunin J.: Jeszcze o bibliotekarzach dyplomowanych. „Przegl�d Biblioteczny”. 1987 z. 3/4. 30 Migo� K.: Czy i jak tworzy� grup� bibliotekarzy dyplomowanych: refleksje przewodnicz�cego Komisji Egzaminacyjnej (referat wygłoszono 15 listopada 1989 roku). „Bibliotekarz”. 1990 nr 8/ 9, s. 24.


Ustaw� o Szkolnictwie Wy�szym. Zgodnie z nowymi przepisami, bibliotekarz dyplomowany stracił status nauczyciela akademickiego. To wzbudziło niepokój całego �rodowiska, bo wi�zało si� m.in. z obni�eniem rangi zawodu bibliotekarskiego. To ta ustawa nieoczekiwanie obdarzyła kustoszy i starszych bibliotekarzy uprawnieniami pracowników dydaktycznych. Dostali skrócony czas pracy, do 6 tygodni wydłu�ył im si� urlop wypoczynkowy oraz otrzymali prawo do rocznego urlopu zdrowotnego. Te przywileje do tej pory mieli tylko bibliotekarze dyplomowani. Po wprowadzeniu nowej ustawy, jedyna ró�nica pomi�dzy bibliotekarzami dyplomowanymi a cz��ci� dawnej słu�by bibliotecznej została zatarta – jedyna, bo zasadniczych ró�nic finansowych nie było ju� od dawna.

Nowa ustawa postawiła bibliotekarzy dyplomowanych w dwuznacznej sytuacji: z jednej strony nie znale�li si� oni w grupie pracowników naukowo-dydaktycznych, z drugiej za� mieli ich uprawnienia, bo w ustawie napisano „je�eli ustawa lub przepisy nie stanowi� inaczej”31.

W �lad za Now� Ustaw� o Szkolnictwie Wy�szym poszła nowelizacja przepisów wykonawczych dotycz�cych bibliotekarzy dyplomowanych. 29 stycznia 1992 roku zacz�ło obowi�zywa� rozporz�dzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie warunków, jakie powinien spełnia� kandydat na bibliotekarza dyplomowanego oraz dyplomowanego pracownika dokumentacji naukowej, a tak�e zasad i trybu post�powania kwalifikacyjnego oraz trybu awansowania. Rozporz�dzenie to z jednej strony obni�yło poprzeczk� kandydatom na bibliotekarzy dyplomowanych, z drugiej za� te poprzeczk� podniosło32. Od tej pory obowi�zywał egzamin z jednego j�zyka obcego zdawany przed komisj� powołan� przez rektora danej uczelni. Nieodzownym jednak warunkiem dopuszczenia kandydata do egzaminu stało si� posiadanie opublikowanego dorobku naukowego z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej. Ten dorobek był oceniany przez Komisj� powołan� przez Ministra Edukacji Narodowej. Dopiero po tej ocenie kandydat mógł by� dopuszczony lub niedopuszczony do egzaminu. Mógł te� by� całkowicie zwolniony z egzaminu b�d� te� z jego cz��ci.

Nowa Ustawa o Szkolnictwie Wy�szym oraz nowe przepisy wykonawcze wywołały znowu dyskusj� na temat statusu bibliotekarzy dyplomowanych , ich miejsca, roli , zada� i obowi�zków w bibliotece. W swoim referacie chciałabym zwróci� uwag� na niektóre z nich.

I tak Bolesław Howorka w swoim artykule zwracał uwag�, �e dyplomowani nie maj� prawa do premii, nie okre�lono ich prawa do nagród - nie otrzymuj� ich z puli przeznaczonej dla pracowników uczelni nie b�d�cych nauczycielami akademickimi, nie nagradza si� ich tak�e ze �rodków przeznaczonych dla nauczycieli akademickich33.

Jan Sójka dowodził, �e nowa ustawa jak �adna poprzednia skomplikowała status pracowników bibliotek uczelnianych: „dziel�c zespoły

31 Ustawa z dnia 12 wrze�nia 1990 roku o szkolnictwie wy�szym. Dz. U. 1990 nr 65, poz. 385. 32 Gmiterek W.: Bibliotekarze dyplomowani po siedmiu latach degradacji. „Bibliotekarz”. 1998 nr 1, s. 12. 33 Howorka B.: Starszy kustosz dyplomowany kategoria s. „Bibliotekarz”. 1992 nr 2, s. 6.


na trzy wyra�ne kategorie, obdzielaj�c przywilejami osoby posiadaj�ce tytuł zawodowy magistra, ograniczyła ich d��enia do uzyskania uprawnie� bibliotekarza dyplomowanego”34.

Ja tak�e w 1998 roku wł�czyłam si� do tej dyskusji. Moim zdaniem, ustawa nie przyczyniła si� do podniesienia presti�u zawodu bibliotekarza. Wr�cz przeciwnie, w bibliotekach naukowych powoli zanika grupa bibliotekarzy o najwy�szych kwalifikacjach35.

Zupełnie inne zdanie miał Julian Fercz. Polemizuj�c z moim artykułem stwierdził, �e „bibliotekarze dyplomowani to pozostało�� po PRL-u i panuj�cych w nich stosunkach pracy”36. Proponował wi�c, jako jedn� z trzech mo�liwo�ci, likwidacj� grupy zawodowej bibliotekarzy dyplomowanych, poprzedzon� wcze�niej reform� systemu ich kształcenia. J. Fercz chciał, aby w wyniku tej reformy bibliotekarzy podzielono na trzy grupy. Aby wej�� do grupy najwy�szej bibliotekarz musiałby uko�czy� studia magisterskie z bibliotekoznawstwa lub studia podyplomowe. Do tego doszłaby praktyka – autor proponował dwuletni�. Bibliotekarze nale��cy do tej najwy�szej grupy byliby bibliotekarzami naukowymi, zast�piliby wi�c bibliotekarzy dyplomowanych37.

Z kolei Anna Bogłowska zaproponowała likwidacj� grupy bibliotekarzy dyplomowanych i podział pracowników bibliotek akademickich na: kustoszy (i tu byliby bibliotekarze dyplomowani), bibliotekarzy oraz asystentów bibliotekarza. Do ostatniej grupy nale�eliby pracownicy z wykształceniem �rednim i podstawowym38.

Omawiaj�c dyskusj� tocz�c� si� na łamach prasy bibliotekarskiej, nie sposób jest nie wspomnie� o kontrowersyjnym referacie Marii liwi�skiej, wygłoszonym na konferencji w 1996 roku w Łodzi. Z referatu wynika, �e bibliotekarze dyplomowani nie prowadz� �adnej pracy naukowej, nie wł�czaj� si� w proces komputeryzacji bibliotek, nie chc� by� dyrektorami, mało tego - nie chc� te� wykonywa� prozaicznych czynno�ci bibliotekarskich. Chc� tylko przywilejów i podwy�ek. M. liwi�ska zaproponowała, aby przesun�� bibliotekarzy dyplomowanych do grupy nieuprzywilejowanej, czyli wydłu�y� im czas pracy, skróci� urlop i zmniejszy� wynagrodzenie39.

Na tej samej konferencji w Łodzi Radosław Cybulski i Hanna Kolendo dowodzili czego� zupełnie innego. Podkre�lali, �e trzeba w ko�cu rozwi�za� problemy bibliotekarzy dyplomowanych, których wysokie kwalifikacje zawodowe nie s� nale�ycie honorowane i nie stwarza si� im nale�ytych warunków do prowadzenia prac naukowo-badawczych. Autorzy stwierdzali, �e elita bibliotekarska powinna wywodzi� si� przede wszystkim

34 Sójka J.: Status niektórych stanowisk w bibliotekach szkół wy�szych. „Bibliotekarz”. 1991 nr 9, s. 7. 35 Gmiterek W.: op. cit., s. 10. 36 Fercz J.: O zb�dno�ci bibliotekarzy dyplomowanych. „Bibliotekarz”. 1998 nr 12, s. 9. 37 Ibidem, s. 10. 38 Bogłowska A.: Nie przedłu�ajmy fikcji. Głos o statusie bibliotekarza. „Bibliotekarz”. 1997 nr 7/8, s. 21. 39 liwi�ska M.: Bibliotekarska elita i pariasi: przygotowanie do zada� i realizowane funkcje. [W:] Zawód bibliotekarza dzi� i jutro: materiały z konferencji (Łód�, 15-16. 10. 1996). Warszawa 1997, s. 59-64.


z bibliotekarzy dyplomowanych, poniewa� nie ma lepszego sprawdzianu najwy�szych kwalifikacji ni� egzamin na bibliotekarza dyplomowanego40.

Podsumowuj�c dyskusj� do roku 2000 stwierdzi� nale�y, �e ju� wtedy niektórzy dowodzili, �e bibliotekarze dyplomowani s� niepotrzebni ze wzgl�du na charakter ich prac w bibliotece. Z drugiej za� strony pojawiały si� mocne głosy samych dyplomowanych domagaj�cych si� przywrócenia im pełnego statusu nauczyciela akademickiego.

W roku 2000 pojawiły si� cztery projekty Prawa o Szkolnictwie Wy�szym. Dwa z nich: projekt ministerialny oraz projekt zwi�zkowy stały si� przedmiotem dyskusji w �rodowisku bibliotekarskim. Oba dokumenty w kwestii statusu bibliotekarza dyplomowanego ró�niły si� zasadniczo. W projekcie ministerialnym dyplomowani odzyskuj� status nauczycieli akademickich, jaki posiadali od 1962 roku, a który odebrała im ustawa z roku 1990. Dyplomowani podlega� maj� okresowym ocenom i post�powaniu dyscyplinarnemu. O tym projekcie pisze w swoim artykule Bolesław Howorka41.

Z kolei J. Fercz opisuje w swoim artykule dwa projekty, ale popiera projekt zwi�zkowy, nad stworzeniem którego pracował42. W projekcie zwi�zkowym dyplomowani nie odzyskuj� w pełni statusu nauczyciela akademickiego. Ciekawostk� w tym dokumencie jest fakt, �e wprowadza on zale�no�� pomi�dzy kwalifikacjami a wykonywan� prac�43.

W styczniu 2005 roku do Sejmowej Komisji Edukacji, Nauki i Młodzie�y wpłyn�ł projekt nowej Ustawy Prawo o Szkolnictwie Wy�szym. W tym projekcie bibliotekarze dyplomowani usytuowani s� w�ród nauczycieli akademickich i podlegaj� obowi�zkom i uprawnieniom pracowników naukowo-dydaktycznych.

Warto podkre�li�, �e bez wzgl�du na to jaka ustawa w danej chwili obowi�zuje, tak naprawd� miejsce i rola bibliotekarzy dyplomowanych w bibliotece akademickiej nie zmieniaj� si�. Ta grupa stanowi i stanowi� b�dzie elit� w tym zawodzie. To oni s� w wi�kszo�ci dyrektorami bibliotek, kierownikami oddziałów, autorami referatów na konferencjach oraz artykułów naukowych z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej. Przypadki bibliotekarzy biernych, mało kreatywnych, nie pracuj�cych naukowo s� rzadkie. Najcz��ciej s� to osoby odchodz�ce w najbli�szym czasie na emerytur�.

W swoim referacie przedstawiłam miejsce i rol� bibliotekarzy dyplomowanych wczoraj i dzi�. Pozostaje jeszcze odpowied� na pytanie: jakie b�dzie ich „jutro”, czyli jaka b�dzie ich rola i miejsce w najbli�szej przyszło�ci.

40 Cybulski R., Kolenda H.: Bibliotekarze dyplomowani – frustracje, oczekiwania, potrzeby, op. cit., s. 49-58. 41 Howorka B. : Nad tekstem najnowszych przepisów Ustawy Prawo o Szkolnictwie Wy�szym. „Bibliotekarz”. 2000 nr 5, s. 3. 42 Fercz J.: Biblioteka uczelniania w nowym prawie o szkolnictwie wy�szym. „Bibliotekarz”. 2000 nr 11, s. 11. 43 Ibidem, s. 11.


Kiedy ja zdawałam egzamin na bibliotekarza dyplomowanego, profesor Krzysztof Migo� bardzo trafnie powiedział, �e głównym zadaniem dyplomowanych była i jest praca naukowo badawcza. To oni powinni pisa� o tym, co si� dzieje w ich macierzystych bibliotekach i o tym co posiadaj� w swoich zbiorach. �eby mogli jednak to robi�, nale�y stworzy� im sprzyjaj�ce ku temu warunki, przede wszystkim da� wi�cej czasu na prac� naukow�.

My�l�, �e warto byłoby powoła� zespół, który zaj�łby si� sprawami wła�nie tej grupy. Zespół mógłby sprawdzi�, czym tak naprawd� zajmuj� si� bibliotekarze dyplomowani, czy ich wysokie kwalifikacje s� nale�ycie wykorzystywane i czy maj� zapewnione warunki do pracy naukowo-badawczej. Mógłby równie� opracowa� przejrzyst� struktur� awansu zawodowego. Chodzi o to, by zajmowane stanowisko pracy i wysoko�� uposa�enia odpowiadały kwalifikacjom i wykształceniu bibliotekarzy.

Bardzo niepokoj�c� spraw� jest fakt, �e w niektórych bibliotekach nie ma bibliotekarzy dyplomowanych, co wi�cej nie ma ch�tnych do zdawania egzaminu. A przecie� dyrekcje bibliotek powinny swoj� polityk� kadrow� zach�ca� młodych, zdolnych ludzi do podnoszenia kwalifikacji. Wydaje mi si�, �e w interesie całego �rodowiska bibliotekarskiego jest, aby bibliotekarzy dyplomowanych było coraz wi�cej.


Barbara Bara�ska-Malinowska Politechnika Cz�stochowska w Cz�stochowie Biblioteka Główna [email protected]

Strategia w codziennej pracy bibliotekarza Library management strategy

Abstrakt Artykuł przedstawia problematyk� funkcjonowania biblioteki z perspektywy strategii zarz�dzania jako czynnika �ci�le przekładaj�cego si� na jej codzienne działania. Wskazuje na warto�ci ukryte w kulturze organizacyjnej instytucji, wła�ciwym doborze kadr, odpowiedniego ich wykorzystania dla korzy�ci codziennego funkcjonowania. Przybli�a (w miar� obiektywny) obraz codziennej bibliotekarskiej profesji. Analizuje w jakim stopniu i w jakich obszarach swojej codzienno�ci bibliotekarz wykorzystuje swoj� wiedz�i do�wiadczenie zawodowe a w jakich ta sama codzienno�� zmusza go do kształcenia i doskonalenia swoich umiej�tno�ci.

Słowa kluczowe biblioteki - organizacja i zarz�dzanie; bibliotekarz - zawód; bibliotekarstwo

Abstract The article presents the problem of library functioning in the prospect of management strategy as a factor closely affecting its day-to-day activity. It shows the value of the institution organizational culture, the proper choice of staff, their disposition in everyday activity; presents (quite objectively) a picture of an ordinary librarian profession; analyses to what extent and in what areas librarians make use of their knowledge and professional experience but also the situation when the same job forces them to broaden their knowledge and develop skills.

Key words libraries - organization and management; librarian - a profession; librarianship

1. Wst�p Na jednym z warsztatów szef polskiego oddziału pewnej

mi�dzynarodowej korporacji tak rozpocz�ł dyskusj� o potrzebie zmian: „Mamy ci�gle jeszcze pierwsz� pozycj� na rynku. Ale nasza pozycja

jest gorsza ni� trzy lata temu, konkurencja bardzo wyra�nie zwi�kszyła swe udziały w rynku. Nasza stopa zysku jest zdecydowanie ni�sza ni� dwa lata temu, a nasze koszty zdecydowanie wzrosły. Jeste�my zbyt zbiurokratyzowani, nie mamy przejrzystej wizji. Poziom motywacji jest za niski, pracownicy s� za słabo wci�gni�ci w sprawy firmy. Uwa�am, �e potrzebujemy zmian – powa�nych i szybkich. O tym chciałem z wami porozmawia� podczas tych warsztatów.”1

I chocia� przytoczona sytuacja odnosi si� do firmy generuj�cej zyski, a zatem pozornie nie maj�cej nic wspólnego z instytucj� non-profit, z jak� łatwo�ci� przenie�� j� mo�na na nasz grunt działania.

1 Chełmi�ski D.: Wizja z konferencji, konferencja z wizj�. „Personel”. 2004 nr 9, s. 104-108.

Barbara Bara�ska-Malinowska 304

��Czy bibliotekarze potrafi� z tak� sam� czujno�ci� dba� o kondycj� swoich instytucji?

��Czy ich sposób zarz�dzania opiera si� na koncepcji zarz�dzania przez jako��, czyli nie ko�cz�cych si� usprawnieniach - doskonalenia si� bez ko�ca we wszystkich aspektach działalno�ci w celu zdobycia i utrzymania dobrego wizerunku biblioteki w otoczeniu społecznym.

Celem referatu jest próba odpowiedzi na wy�ej zadane pytania, jak równie� te postawione przez organizatorów konferencji:

��w jakim stopniu bibliotekarze wykorzystuj� w swojej codzienno�ci wieloletnie tradycje biblioteczne a tak�e swoj� wiedz� specjalistyczn� i do�wiadczenie zawodowe ?

��na ile s� przygotowani do przemian kulturowych i cywilizacyjnych w otoczeniu bibliotek ?

2. Istota skutecznej strategii działania Dla instytucji - człowiek stanowi przyczyn� działania. To cel jej

istnienia. W przypadku bibliotek działania te dotycz� zarówno klientów wewn�trznych – pracowników bibliotek jak i zewn�trznych – u�ytkowników. Istot� powodzenia tak dla jednych jak i drugich jest otwarta dwustronna komunikacja i mo�liwo�� uczestnictwa w diagnozowaniu stanu obecnego oraz tworzeniu wizji i strategii działania. Idea tworzenia kultury jako�ci w organizacjach si�ga swoimi korzeniami do organizacji japo�skich. U podstaw tej idei le�y przekonanie, i� zarz�dzanie nie polega na realizacji pomysłów powstałych w głowach szefów r�koma pracowników. Zarz�dzanie polega na tym, aby wykorzysta� potencjał intelektualny wszystkich pracowników organizacji.

Istota kultury jako�ci to wła�ciwe wykorzystanie ludzi. To oni potrafi� sprawi�, �e nawet kiepski system b�dzie działał, a dobry upadnie. Jedynie dzi�ki poł�czeniu wszystkich pracowników w jeden pot��ny umysł, organizacja jest w stanie stawi� czoło ograniczeniom i gwałtownym zmianom zachodz�cym na współczesnym rynku. Potrafi si� zmobilizowa� i zjednoczy�. Wszystko rozpoczyna si� w umysłach i potencjale ludzi, od nich nale�y rozpocz�� wszelkie działania. Jasno okre�li� kultur� organizacyjn�, która jest w ka�dej instytucji bez wzgl�du na to, czy jej �wiadomo�� istnieje w�ród personelu i władz, czy te� nie. Kultura organizacyjna to niepisany kodeks post�powania, zbiór norm warto�ci, zasad post�powania realizowanych przez pracowników. Jednak dopiero wówczas, kiedy nowe sposoby działania stan� si� codzienno�ci� organizacji, b�d� norm� post�powania pracowników, znajd� odbicie w ich pogl�dach, stan� si� cz��ci� kultury organizacyjnej wła�ciwie pojmowanej. Wtedy mo�na mówi� o instytucjonalizacji zmiany. 2

Maj�c wyra�nie nakre�lony kierunek zmian mo�na opracowa� strategi�, która jest podstaw� sukcesu danej organizacji. �eby spełniła swoj� 2 Zybert E. B.: Kultura organizacyjna w bibliotekach: nowe i stare idee w zarz�dzaniu bibliotek�. Wydaw. SBP, Warszawa 2004. (Nauka, Dydaktyka, Praktyka); t. 69, s. 63-66.

Strategia w codziennej pracy bibliotekarza 305

rol�, nale�y j� �mudnie wypracowa�, wdro�y� w praktyce i udoskonala� w miar� tego, jak szybko si� starzeje. Na czym zatem polega istota skutecznej strategii?

Skuteczno�� polega na tym, aby tworzyła ona unikalno��, odmienno��, ró�norodno�� instytucji i pozwoliła zarówno pracownikom jak i odbiorcom usług wyra�nie odró�ni� j� od innych . Skuteczna strategia to taka , która jest obecna w ka�dym calu działania instytucji - to strategia znana, wdra�ana i stosowana przez ka�dego pracownika. Nawet najlepiej opracowana strategia – je�li nie s� w ni� zaanga�owani wszyscy pracownicy – nie przyniesie rezultatów. W jaki sposób zatrzyma� proces wypierania dobrej strategii przez sprawy bie��cego operacyjnego zarz�dzania?

Nale�y wbudowa� w codzienno�� zarz�dzania zało�one cele, przedsi�wzi�cia i monitorowa� wska�niki ich realizacji. Systematyczno�� pomiaru stopnia realizacji strategii wymusza na pracownikach przej�cie od poziomu intencji i dobrych pomysłów do poziomu rzeczywistych mierników. One bowiem okre�laj� sprawno�� działania instytucji oraz poziom zadowolenia u�ytkowników – odbiorców usług.

Cele i programy zawarte w strategii musz� by� mierzalne - czego nie da si� zmierzy�, jest równoznaczne z tym, �e nie da si� osi�gn��. 3 Znakiem współczesno�ci i szybko post�puj�cych zmian jest fakt, �e nowoczesne strategie rozwoju bibliotek coraz cz��ciej musz� opiera� si� na podobnych przesłaniach co strategie rozwoju regionów. Szczególnie silnie nale�y zabiega� u władz samorz�dowych, aby zwrócono uwag� na funkcje, jakie pełni biblioteka w regionie (np. centrum informacji regionalnej, wspieranie małych i �rednich przedsi�biorstw, współpraca mi�dzy sfer� nauki i gospodarki itp.). Nowe zadanie dla bibliotekarzy w obliczu zmian dokonuj�cych si� po wej�ciu Polski do struktur UE to �cisła współpraca z samorz�dem lokalnym i regionalnym we współkreowaniu lokalnej rzeczywisto�ci. Wynika ona nie tylko z dobrej woli obustronnej współpracy, ale zdeterminowana jest warunkami współczesnego rozwoju regionów. Dobra strategia opracowana graficznie i rzeczywi�cie realizowana jest bardzo wa�na i niezb�dna przy staraniach o unijne fundusze, nad którymi nadzór sprawuje samorz�d regionalny. Musi by� zgodna ze strategi� rozwoju uczelni, miasta i regionu. Aby jednak si�gn�� po wspólne �rodki finansowe, najpierw trzeba co� zaoferowa�, czym� si� pochwali�, zainwestowa� we własne pomysły i umiej�tno�ci, aby potem co� otrzyma� w zamian. Tak b�dzie biblioteka postrzegana w społeczno�ci regionalnej, na ile ona sama potrafi wykreowa� swój wizerunek codzienno�ci �wiadczonych usług zgodnych ze zmieniaj�cymi si� potrzebami tej grupy odbiorców.

3 Obłój K.: Strategia sukcesu firmy. PWE, Warszawa 2000, s. 32-35, 77-79.


3. Zmiany sposobu my�lenia i systemu działania Zdaj� sobie spraw�, �e trafi� tymi argumentami tylko do cz��ci

audytorium. Dlaczego? Dlatego, �e to, o czym mówi�, wymaga zmian - najpierw w sposobie my�lenia, potem w sposobie działania. Zmiana wprowadza zam�t, obawy, zmusza do inicjatyw. Trudno wydosta� si� z "gniazda" rutyny. Nie jest to wygodna płaszczyzna do startu ku nowym celom; i ci wszyscy, którym zale�y na zmianach, musz� o takim zagro�eniu pami�ta�.

Warto zwróci� uwag� , �e w bibliotekach współpracuj� ze sob� przedstawiciele 2-3 pokole� prezentuj�cy zupełnie odmienne style, od ubioru pocz�wszy, poprzez etyk� zawodow�, styl zarz�dzania, nastawienia do nowych technologii, współczesnych wymaga� u�ytkowników, na planowaniu własnego rozwoju zawodowego ko�cz�c.

Zrozumienie, w jaki sposób postrzegaj� �wiat ludzie z tych ró�nych grup, czego oczekuj� i jakimi priorytetami si� kieruj�, mo�e pomóc w za�egnaniu konfliktów i podejmowaniu wła�ciwych decyzji personalnych. Mo�na zmieni� niepo��dane rutynowo wykonywane od zawsze nawyki na inne. Mo�na równie� zmieni� nawykowy, negatywny sposób my�lenia na inny. Wprowadzenie w �ycie tych nowych zachowa� to proces, który jeste�my zmuszeni co jaki� czas kontrolowa�. Jednak po wytrwałych próbach osi�gniemy stan nie�wiadomej kompetencji, czyli skutecznie zast�pimy stare przyzwyczajenia nowymi. Nie zapominajmy o jednym. Mało jest wiedzie� - "co" i "jak" - do tego trzeba jeszcze chcie�, mie� motyw, osobisty motyw do wprowadzania zmian. Je�li uto�samiamy si� z placówk�, w której sp�dzamy cz�� ycia, a w jej przyszło�ci dostrze�emy równie� swoj� – to bardzo dobrze. Najwa�niejsze jest i tak to, czy ka�da nowa umiej�tno�� podnosi nasz� warto��. I jak by nie była ona wysoka, zawsze mo�e by� jeszcze wy�sza. To wła�nie satysfakcja z naszych własnych osi�gni�� popycha nas ku nowym celom.

Kilkuletnia praca w tym samym zawodzie czasami przeszkadza w obiektywnej ocenie zawodowych rytuałów, procedur, nawyków czy te� ogólnej kondycji psychicznej całych zespołów pracowników. Dotyczy to nie tylko bibliotekarzy.4 Jednocze�nie da si� zauwa�y�, jak coraz wi�cej osób rozumie, �e prac� nale�y szanowa�, �e w kolejce stoi tylu ch�tnych z podaniem w r�ce, gdy� mamy tylu bezrobotnych. Ta rzeczywisto�� wymusza zmian� postawy. Biblioteki ju� funkcjonuj� na innych zasadach. Wpływ na zmiany ma komputeryzacja, nieustanna konieczno�� szkole�, uczenia si� nowych technik pracy, wzrost wymaga� u�ytkowników i presja studentów zaocznych domagaj�cych si� czytelni otwartych w weekendy.

Wobec szybko nast�puj�cych zmian w otoczeniu bibliotek, warto zastanowi� si� nad spraw� organizacji pracy i podziału obowi�zków w�ród pracowników. Czy lepiej jest, gdy ka�dy wykonuje te same czynno�ci, np.:

4 Kuczkowski M.: Klient w bibliotece - trudne wyzwanie? [W:] Czytelnik czy klient? (Toru� 4-6 grudnia 2003 roku) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/torun/kuczkowski.php.


wpisywanie do inwentarza, do bazy danych, obsługa prenumeraty, wypo�ycze� mi�dzybibliotecznych... itd. Czy mo�e lepszy jest zwyczaj typowego podziału obowi�zków: jedna osoba zajmuje si� ksi��kami, druga - czasopismami. Nale�y podkre�li�, �e ka�dy model ma swoje wady i zalety. Pierwsza forma wydaje si� najwła�ciwsza do stosowania w bibliotece, mo�e z małym wyj�tkiem co do opracowywania haseł przedmiotowych. Jednak najlepiej sprawdza si� system "mieszany", tzn. co do zasady: ka�dy ma swoj� działk�, ale dla wi�kszo�ci czynno�ci przeszkoli� mo�na wi�cej ni� jedn� osob�, w razie czego zast�puj�c� wła�ciw�. Model zast�powalno�ci jest bardziej elastyczny i odpowiedni dla sprawnej organizacji pracy, natomiast bilans nakładów i efektów nale�y kontrolowa� na bie��co.

Inn� pozytywn� zmian� w organizacji pracy jest cz�sta praktyka powoływania do realizacji poszczególnych zada� specjalnych zespołów zadaniowych, zło�onych z osób dobieranych na zasadzie ich kompetencji. Dobrym rozwi�zaniem jest np. zespół mieszany, który mo�e składa� si� z konsultantów z zewn�trz, jak równie� tzw. konsultantów wewn�trznych –pracowników biblioteki. Maj� oni ró�ne role do odegrania w procesie realizacji zadania. Konsultanci wewn�trzni znaj� bibliotek� doskonale, ale ich wizja mo�e by� zdominowana poprzez pryzmat stanowiska, jakie zajmuj� w strukturze biblioteki i działu, w którym sp�dzili wi�kszo�� ycia zawodowego. Konsultanci zewn�trzni nie znaj� wielu szczegółów istotnych dla tej wła�nie biblioteki, ale maj� inn� wiedz�, np. in�yniersk� czy ekonomiczn� i inne spojrzenie na dany problem. Uzyskanie rozs�dnej równowagi w takim zespole zapewni spójno�� koncepcji we wszystkich jej aspektach. Ten model pracy zmusza ludzi do dyskusji, uczy kultury zachowania si� w dyskusji, umiej�tno�ci wyra�ania swoich racji, słuchania innych, analizowania i podsumowania dyskusji, pisania wniosków i składania raportów. Innym sposobem poprawy organizacji pracy (dla lepszego zrozumienia specyfiki poszczególnych działów) jest wymiana pracowników pomi�dzy działami. Zmiany na poszczególnych stanowiskach pracy, a szczególnie w jego organizacji, ułatwiaj� prac� i bezpo�redni� obsług� klienta, ale tak�e uczyni� j� mog� bardziej atrakcyjn� i ciekaw�.5 Szczególnie po��dane s� zachowania personelu zmierzaj�ce do przezwyci��ania istniej�cych, negatywnych stereotypów, utrwalonych w�ród u�ytkowników. Konieczne jest d��enie do budowania wizerunku instytucji przyjaznej ludziom.

4. Partnerstwo bibliotekarz - u�ytkownik Na podstawie własnych do�wiadcze� musz� stwierdzi�, �e praca

z u�ytkownikami wymaga najwi�kszych umiej�tno�ci. I chocia� wielokrotnie podejmowano t� problematyk�, uwa�am, �e zawsze jest aktualna, godna uwagi i bardzo wa�na, je�li nie najwa�niejsza dla biblioteki. Mówi� o niej

5 Sokołowska-Gogut A.: Czy bibliotekarz to zawód dla ludzi przedsi�biorczych? [W:] Przestrze� informacji i komunikacji społecznej, pod red.:M. Kocójowej. „Zesz. Nauk.UJ. Prace z Bibliot. i Inf. Nauk.”. 2004 z. 10, s. 239-240.


trzeba stale a udoskonala� na bie��co. Wiele bibliotek i bibliotekarzy w kraju zweryfikowało swój sposób postrzegania codzienno�ci w kontaktach z u�ytkownikami. Jednak pozostali i tacy, u których brakuje jeszcze nawet �wiadomo�ci takiej potrzeby. Nie mo�na sprowadzi� relacji z czytelnikiem do paru prostych reguł, które zawsze mo�na zastosowa�, a braki w ich znajomo�ci szybko uzupełni�. Pracuj�c z u�ytkownikiem, nale�y szybko działa�, umie� odpowiednio reagowa�, a niejednokrotnie wykaza� si� wiedz� z ró�nych dziedzin, trzeba mie� tak�e wyczucie, intuicj� i wol� współdziałania.

Nie zawsze zdajemy sobie spraw� z tego, jak wielkie znaczenie ma wygl�d pracownika (ubiór), zachowanie si�, (kontakt wzrokowy, sposób mówienia, indywidualne odniesienie), asertywna postawa, komunikatywno��, cierpliwo��, umiej�tno�� mówienia i słuchania, ch�� pomocy. Nawet telefoniczne udzielanie informacji musi by� przeprowadzone według okre�lonych zasad. Cenn� metod� osi�gni�cia po��danych relacji z klientami jest samodoskonalenie pracowników. Słu�y temu: codzienna analiza własnego post�powania i korygowanie ewentualnych bł�dów, poszerzanie wiedzy i umiej�tno�ci przez czytanie najnowszej literatury fachowej pozwalaj�cej wykształci� u pracowników, np. postawy asertywne. Asertywno�� to umiej�tno�� dochodzenia do kompromisu, nawi�zywania współpracy, wła�ciwego prezentowania własnych pogl�dów, taktownej polemiki, zjednywania sympatii innych osób, budowania autorytetu. Ma to wpływ nie tylko na presti� placówki, ale i na wzrost czytelnictwa. Dyrektor biblioteki lub kierownik działu mo�e np. szczegółowo analizowa� i doskonali� relacje pracownik - klient poprzez badania ankietowe, cz�ste dyskusje i narady z personelem na ten temat itp. Przeło�eni powinni oczywi�cie dba� o podwy�szanie kwalifikacji zawodowych personelu, zach�caj�c do podejmowania ró�nych kursów i warsztatów (szczególnie zawieraj�cych programy rozwijaj�ce umiej�tno�ci komunikowania si� z lud�mi).

Niestety, główn� przeszkod� w realizacji takiego programu s� finanse, jak równie� brak odpowiedniej kadry instruktorskiej (w przypadku mniejszych o�rodków). Nie oznacza to jednak całkowitej niemo�no�ci realizacji strategii proklienckiej. Niektóre biblioteki w kraju z takich szkole� ju� skorzystały. Bardzo interesuj�cy projekt szkole� proklienckich przedstawiła Bo�ena Bednarek-Michalska w EBIB 3/2001. Projekt ten jest bardzo ambitny, dostosowany przede wszystkim do potrzeb Biblioteki Głównej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, ale prezentuj�cy równie� program uniwersalny, mo�liwy do wykorzystania przez wiele instytucji (nie tylko bibliotecznych). Jak słusznie zauwa�a autorka, do cech i zachowa� bibliotekarza, które negatywnie wpływaj� na wizerunek biblioteki i z którymi spotykamy si� jeszcze na co dzie�, nale�y m.in. aroganckie traktowanie czytelnika, pouczanie go, jakie jest jego miejsce w bibliotece, ton wy�szo�ci w stosunku do niego, zbywanie go i brak cierpliwo�ci, nieprofesjonalne udzielanie informacji, brak dbało�ci o poziom komunikacji, brak u�miechu w kontaktach z u�ytkownikiem, brak kreatywno�ci w rozwi�zywaniu


problemów klientów, niech�� do wyj�cia naprzeciw ich problemom, a tak�e brak dbało�ci o stanowisko pracy i własny wygl�d.6 Problemem jest codzienno�� bezpo�rednich współczesnych kontaktów z odbiorcami usług, którzy s� wymagaj�cy, cz�sto niecierpliwi lub po prostu nie „grzesz�cy kultur� osobist�”. Wynikaj�ce z tych powodów sytuacje konfliktowe na drodze bibliotekarz - u�ytkownik od zawsze były, s� i b�d� nawet w instytucjach, które dla swoich klientów zrobi� wszystko, aby zechciał do nich wróci� jutro.

Sposobem na wypracowanie skutecznej metody unikania lub rozwi�zywania sytuacji konfliktowych s� warsztaty, treningi lub kursy organizowane przez wyspecjalizowane firmy. Proponuj� one szerok� ofert� szkole� dostosowan� do potrzeb danej instytucji z zakresu efektywnej komunikacji wewn�trznej i zewn�trznej osób i instytucji, kreatywno�ci pracowników, kontroli emocji, walki ze stresem, technik zewn�trznego public relations jako metody promocji i reklamy, pozyskiwania klientów i utrzymywanie ich lojalno�ci, sztuki prezentacji usług, narz�dzi skutecznego słuchania i poprawnego mówienia, technik negocjacji w pozyskiwaniu funduszy dla bibliotek.

Dlaczego warsztaty szkoleniowe s� moim zdaniem najskuteczniejsz� metod� wypracowania ciekawych form pracy z u�ytkownikiem? Uwa�am, �e bezpo�rednia mo�liwo�� sprawdzenia swoich umiej�tno�ci poprzez testy i specjalnie przygotowane �wiczenia daje �wiadomo�� zmian, ale tak�e krytycznego spojrzenia na nas samych, nasze przyzwyczajenia, nawyki i rutyn� zawodow�, któr� mo�na byłoby zweryfikowa�. Ta forma daje tak�e �wiadomo�� pewnych mechanizmów reagowania i technik post�powania co ma przeło�enie na wi�ksz� kontrol� i kształtowanie swoich relacji z klientami. To tak�e inspiracja do pracy nad sob�, do zmiany w sposobie patrzenia na ludzi i ich potrzeby. To �wiadomo��, �e tak naprawd� wiele zale�y od nas.7

Umiej�tne podej�cie do potrzeb klientów jest najtrudniejszym wyzwaniem, wymagaj�cym wszechstronnej wiedzy, do�wiadczenia zawodowego, komunikatywno�ci oraz du�ej odporno�ci na stres. Szczególnie t� ostatni� cech� trudno jest wypracowa� i zachowa� przez wiele lat. Nawi�zanie dialogu pomi�dzy wewn�trznym dostawc� a wewn�trznym klientem stanowi pocz�tek procesu tworzenia jako�ci, ukierunkowanej na klienta zewn�trznego. Zatem podstaw� uzyskania przez organizacj� jako�ci na zewn�trz jest stworzenie jej wewn�trz. Niew�tpliwie jednym z wa�niejszych zada� współczesnego funkcjonowania biblioteki jest stosowanie filozofii równych szans wobec osób niepełnosprawnych. Filozofia ta powinna opiera� si� nie na wyr�czaniu tych osób w ich zadaniach, walce o to by było im łatwiej, ale na takich działaniach, które mogłyby zrówna�

6 Bednarek-Michalska B.: Proklienckie szkolenia bibliotekarzy BG UMK – projekt mened�erski [dok.elektr.] http://www.ebib.oss.wroc.pl. 7 Tekst opracowany na podstawie do�wiadcze� autorki zdobytych podczas warsztatów „Jak słucha�, �eby inni chcieli do nas mówi�. Jak mówi�, �eby inni chcieli nas słucha�” zorganizowanych w BG UMK w Toruniu w grudniu 2003 r. Warsztaty prowadziła firma Progres Toru�, Akademia Psychologii Biznesu podczas ogólnopolskiej konferencji bibliotekarzy „Czytelnik czy klient”.


szanse tej grupie u�ytkowników w dost�pie do edukacji. Znacznie łatwiej zadania te realizuj� instytucje, które maj� architektur� dostosowan� do obsługi osób niepełnosprawnych.

Czy jednak instytucje jeszcze do tego nie przystosowane mog� zosta� wobec nich oboj�tne? Powszechne jest przekonanie, �e bariery w �wiadomo�ci s� trwalsze i trudniejsze do pokonania ni� bariery architektoniczne. Najcz��ciej odrobina dobrej woli i uwa�nego wsłuchania si� w głosy tych �rodowisk mo�e spowodowa� zmiany w regulaminach udost�pniania zbiorów dla tej grupy. I nie jest szczególnie wa�ne, ile razy w ci�gu roku zadzwoni telefon, nadejdzie pro�ba poczt� e-mail od czytelnika niepełnosprawnego, wa�ne jest to, �e ta wła�nie biblioteka �wiadczy takie usługi i jest do nich przygotowana. To �wiadczy o szacunku wobec osób niepełnosprawnych i przekłada si� na ogólny image biblioteki w otoczeniu. Sprawna obsługa b�dzie si� wi�za� z konieczno�ci� dokształcania si� bibliotekarzy, aby lepiej zrozumie� prac� z osobami niepełnosprawnymi. Wi�kszo�� z nas nie posiada takich kwalifikacji i nie ma tak�e cz�sto �adnego do�wiadczenia zawodowego w tym obszarze działa�.

Biblioteki szkół wy�szych w pierwszej kolejno�ci słu�� społeczno�ci akademickiej, ale s� tak�e instytucjami publicznymi �wiadcz�cymi swoje usługi ka�dej innej grupie czytelniczej. Członkostwo Polski w UE to tak�e przemieszanie si� ludzi wywodz�cych si� z ró�nych kultur, pa�stw i narodowo�ci podejmuj�cych studia i prac� w naszym kraju. Zadaniem bibliotekarzy b�dzie identyfikacja poszczególnych grup, ró�nic w podej�ciu do wiedzy i nauki, a to zró�nicuje ich sposób pracy i podej�cie do u�ytkowników. Umiej�tno�ci komunikacyjne s� tak samo cenne zarówno w sferze prywatnej, jak i zawodowej. Im mniej nawet nie�wiadomych barier kontaktu b�dziemy stawia�, tym wi�cej b�dziemy czerpa� rado�ci z obcowania z innymi, którzy oka�� si� du�o bardziej otwarci i przyja�ni ni� do tej pory.

Najwa�niejsze w codziennym funkcjonowaniu biblioteki nie jest to, �e bibliotekarze uwa�aj�, i� robi� wszystko aby u�ytkownik czuł si� w bibliotece dobrze – lecz to, �e chc� zna� reakcje i ocen� samych korzystaj�cych.

5. Podsumowanie Problematyka codziennej pracy bibliotekarza zaprezentowana przeze

mnie nie wyczerpuje całej jej zło�ono�ci. Zamierzeniem moim było zwrócenie uwagi na wybrane, codzienne sytuacje, z którymi spotykamy si� w bibliotekach. Istotna jest umiej�tno�� prognozowania przyszło�ci, jaka czeka biblioteki, aby sprosta� zmianom w formie i sposobie udost�pniania i przekazywania informacji u�ytkownikom. Prognozy mog� wynika� z obserwacji zmian, jakie zachodz� w bibliotekach krajowych i zagranicznych.

Obecnie, w dobie dynamicznych przemian, dokonuj�cych si� zarówno w otoczeniu bibliotek akademickich, jak i w nich samych, najwi�ksze wymagania stawiane s� przede wszystkim personelowi bibliotecznemu, który


przez cały okres swej aktywno�ci zawodowej zmuszony jest do permanentnego samokształcenia, rozwijania i doskonalenia swoich profesjonalnych umiej�tno�ci. Aby sprosta� tym wymaganiom i podoła� nowym zadaniom, współczesny bibliotekarz powinien posiada�: zdolno�ci analityczne, umiej�tno�� zarz�dzania rozproszonymi zasobami, elastyczno��, kreatywno��, umiej�tno�� samokształcenia i wprowadzania innowacji metod pracy. W celu osi�gni�cia doskonało�ci i profesjonalizmu w wykonywaniu codziennych zada�, bibliotekarz musi ł�czy� wieloletnie tradycje biblioteczne ze swoj� wiedz� specjalistyczn� i do�wiadczeniem zawodowym. Ponadto, ze wzgl�du na dynamiczne zmiany zachodz�ce w najbli�szym otoczeniu bibliotek i w nich samych, istnieje konieczno�� ustawicznego doskonalenia zawodowego personelu bibliotecznego. Nie jest to zadanie łatwe i wymaga wiele wysiłku, zarówno ze strony pracowników, jak i dyrekcji bibliotek. Zwi�zane jest ono z indywidualnymi predyspozycjami poszczególnych osób i niejednokrotnie równie� z konieczno�ci� przełamywania barier psychologicznych.8 Dobrze wykształceni bibliotekarze, pracuj�cy z pasj� zawsze zorganizuj� wła�ciw� obsług� informacyjn� dla całej społeczno�ci akademickiej, wykorzystuj�c nowe technologie komunikacyjne, dobieraj�c sprawnie wła�ciwe �ródła informacji dla zainteresowanych u�ytkowników. Oni maj� te� �wiadomo�� i potrzeb� monitorowania kondycji swoich instytucji, nieustannie d��c do usprawnie� jej działalno�ci.

Wa�nym zagadnieniem jest te� edukacja bibliotekarzy w kontek�cie potrzeb społecze�stwa informacyjnego Unii Europejskiej. Aby sprosta� zadaniom jakie niesie członkostwo Polski w UE, musimy aktywnie kreatywnie i otwarcie wspiera� wspólne inicjatywy permanentnej poprawy statusu zawodu bibliotekarza i dba� o dobr� kondycj� bibliotek i ich zasobów oraz technik i sposobów przekazu informacji.

Bibliografia [1] Chełmi�ski D.: Wizja z konferencji, konferencja z wizj�. „Personel”. 2004 nr 9, s. 104-108. [2] Zybert E.B.: Kultura organizacyjna w bibliotekarstwie: stare idee w zarz�dzaniu

bibliotek�. Wydaw. SBP, Warszawa 2004. (Nauka, Dydaktyka, Praktyka); t. 69, s. 63-66. [3] Obłój K.: Strategia sukcesu firmy. PWE, Warszawa 2000, s. 32-35, 77-79. [4] Kuczkowski M.: Klient w bibliotece-trudne wyzwanie? [W:] „Czytelnik czy klient? (Toru�

4-6 grudnia 2003 roku)” [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/torun/kuczkowski.php.

[5] Sokołowska-Gogut A.: Czy bibliotekarz to zawód dla ludzi przedsi�biorczych? [W:] Przestrze� informacji i komunikacji społecznej, pod red. M. Kocójowej. „Zesz. Nauk. UJ. Prace z Bibl. i Inf. Nauk.”. 2004 z.10, s. 239-240.

[6] Bednarek-Michalska B.: Proklienckie szkolenia bibliotekarzy BG UMK – projekt mened�erski [dok.elektr.] http://www.ebib.oss.wroc.pl.

[7] Piotrowicz G.: Bibliotekarz a u�ytkownik-klient we współczesnej bibliotece uczelnianej. [W:] Czytelnik czy klient? (Toru� 4-6 grudnia 2003 roku) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/torun/piotrowicz.php.

8 Piotrowicz G.: Bibliotekarz a u�ytkownik-klient we współczesnej bibliotece uczelnianej. [W:] Czytelnik czy klient? (Toru� 4-6 grudnia 2003 roku) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/torun/piotrowicz.php.


Stefan Kubów Dolno�l�ska Szkoła Wy�sza Edukacji TWP we Wrocławiu Biblioteka [email protected]

Warto�ci zawodowe w bibliotekarstwie w opinii bibliotekarzy i adeptów do zawodu bibliotekarskiego Value of the profession as seen by present and future

librarians

Abstrakt Ze �wiadomo�ci bibliotekarzy i adeptów do tego zawodu znika powoli prze�wiadczenie o jego słu�ebno�ci. Traktowany jest on jak wiele innych profesji. Z drugiej strony jest to jednak zawód, którego istota polega na interaktywno�ci, �wiadczeniu usług i w znacznym stopniu na oddziaływaniu wychowawczym. Ponadto osoby decyduj�ce si� na wybór tego zawodu godz� si� na wykonywanie go za relatywnie ni�sze wynagrodzenia, wi�c jakby przedkładaj� warto�� samej pracy na rzecz innych nad zaspokojenie własnych potrzeb materialnych. Przedmiotem analizy b�dzie stosunek bibliotekarzy i studentów bibliotekoznawstwa do takich m.in. warto�ci, jak sama praca, wykształcenie, rzetelno�� i sumienno��, altruizm, pomocniczo��, sprawiedliwo��, uczciwo��, zaufanie. Badania uka�� ró�nice pokoleniowe w podej�ciu do warto�ci oraz ró�nice wynikaj�ce z wykonywania zawodu i wyobra�eniach o przyszłej pracy.

Słowa kluczowe zawód bibliotekarza; warto�ci zawodowe

Abstract Both present and future librarians (students) seem to forget about the service nature of the job and begin to treat it as any other profession. It is a profession, however, that is interactive, service-oriented and educational. What is more, people choosing it accept low salaries, so they seem to be more interested in the value of the job itself than satisfying their own material needs. The paper analyses of librarians and librarianship students to values such as the job itself, education, reliability and conscientiousness, unselfishness, helpfulness, fairness, honesty, trustfulness. Research shows generation differences in attitudes towards values and differences between people working already and those preparing for the job.

Key words library profession; professional values

Definiowanie warto�ci zdaniem W. Tatarkiewicza „jest niezmiernie trudne, je�li w ogóle mo�liwe”1. Jednak jest to poj�cie tak cz�sto stosowane, �e niepodobna nie próbowa� tego czyni�. Na przestrzeni dziejów, najpierw filozofii, potem innych dziedzin humanistyki, nagromadziło si� ich zreszt� tyle, �e dopracowano si� ich typologii. G. Kloska ogólnie podzielił je na relatywistyczne, subiektywistyczne, relacjonistyczne, instrumentalne

1 Tatarkiewicz W.: Parerga. Warszawa 1978, s. 61

Warto�ci zawodowe w bibliotekarstwie… 313

i kulturowe2. Z kolei M. Misztal podzieliła je na psychologiczne, socjologiczne i kulturowe3.

Za przykład rozumienia warto�ci z punktu widzenia psychologii mo�na przyj�� zdanie J. Maria�skiego, według którego pod poj�ciem warto�ci kryje si� „to wszystko, co wi��e si� z pozytywnymi emocjami, co skupia na sobie pragnienia i d��enia człowieka, co uwa�a si� za wa�ne i istotne w �yciu, godne po��dania, na zdobyciu czego jednostce najbardziej zale�y oraz czego na co dzie� poszukuje jako rzeczy cennej”4. Przykładem uj�cia socjologicznego jest definicja sformułowana przez W. Wi�niewskiego, który pisze, �e warto�� to „czyje� s�dy jednostkowe czy zbiorowe o tym, co godne po��dania lub odrzucenia, a b�d�ce rezultatami warto�ciowania opartego na normach i zasadach, które s� jego korelatami w obr�bie danej grupy czy kultury”5. Wreszcie typowa definicja kulturowa: „Warto�ci� mo�e by� nazwany element podzielanego systemu symbolicznego, który słu�y jako kryterium lub wzorzec do wyboru alternatywnych orientacji, w danej sytuacji wewn�trznie nierozstrzygni�tych”6 .

Oczywi�cie, to nie jedyna typologia warto�ci, jak� zna pi�miennictwo w tej kwestii, ale z punktu widzenia rozpatrywanego zagadnienia bardzo przydatna. J. Szczepa�ski udatnie zintegrował stanowiska socjologiczne i kulturowe, w rezultacie czego nabrała ona cech uniwersalno�ci. W zaproponowanym przeze� uj�ciu przez warto�� powinni�my rozumie� „dowolny przedmiot materialny lub idealny, ide� lub instytucj�, przedmiot rzeczywisty lub wyimaginowany, w stosunku do którego jednostki przyjmuj� postaw� szacunku, przypisuj� mu wa�n� rol� w swoim �yciu i d��enie do jego osi�gni�cia odczuwaj� jako przymus”7.

Jak wiadomo, warto�ci nie funkcjonuj� pojedynczo, lecz w �wiadomo�ci ludzi tworz� si� ich rozmaite układy i powi�zania, co wiedzie do tworzenia si� systemów warto�ci, na ogół o strukturze hierarchicznej. Na to, jakie warto�ci si� na nie składaj�, maj� wpływ ró�ne czynniki: narodowo��, czas, płe�, religia, sytuacja �yciowa, zawód i jego wykonywanie itd.

Nale�y zaznaczy�, �e zarówno warto�ci, jak i zwłaszcza ich systemy, zarówno w odniesieniu do jednostki ludzkiej, jak i zbiorowo�ci, maj� charakter dynamiczny. W odniesieniu do jednostki wpływ na to ma głównie proces socjalizacji i edukacji, a tak�e szczególne do�wiadczenia �yciowe, zwłaszcza te o charakterze traumatycznym8. O wiele wi�cej czynników ma wpływ na warto�ci grupowe. S� to przemiany kulturowe, ze wszystkimi ich przyczynami i nast�pstwami. Ich nast�pstwem jest kształtuj�ce si�

2 Kloska G.: Poj�cia, teorie i badania warto�ci w naukach społecznych. Warszawa 1982. 3 Misztal M.: Problematyka warto�ci w socjologii. Warszawa 1980, s. 17 4 Maria�ski M.: Wprowadzenie do socjologii moralno�ci. Lublin 1989. 5 Wi�niewski W.: Wykształcenie w systemie warto�ci społecze�stwa polskiego. „Studia Socjologiczne”. 1988 nr 1. 6 Parsons T.: cyt. za: S. Marczuk: Badanie warto�ci w socjologii: teoria i empiria. Rzeszów 1988, s. 196. 7 Szczepa�ski J.: Elementarne poj�cia socjologii. Warszawa 1970, s. 97-98. 8 Adamczyk G.: Warto�ci społeczne w �wiadomo�ci młodzie�y niemieckiej i polskiej: studium socjologiczne. Lublin 2003, s. 29-33.

Stefan Kubów 314

w krajach najbardziej rozwini�tych współczesne społecze�stwo, okre�lane wielce wymownie jako „społecze�stwo ponowoczesne”, „społecze�stwo ryzyka” czy „społecze�stwo przemian warto�ci”9. G. Adamczyk twierdzi, �e przemiany te s� rezultatem relatywnie długotrwałego bezpiecze�stwa egzystencji, wojna bowiem wydaje si� czym� nie do pomy�lenia, rosn�cego poziomu wykształcenia, upowszechnienia dost�pu do mediów elektronicznych oraz rosn�cej mobilno�ci społecze�stw. Owo poczucie bezpiecze�stwa codziennej egzystencji sprawia, �e ludzie zaczynaj� ceni� sobie subiektywne „samopoczucie”, mniej za� wa�ne staj� si� jasne jeszcze w połowie minionego stulecia pryncypia, tak istotne w sytuacji zagro�enia egzystencji. O prawdziwo�ci tej tezy niech za�wiadcz� ci�głe, wci�� niezadowalaj�ce próby redefinicji poj�cia patriotyzmu.

O ile w sferze teorii mamy do czynienia z rozmyciem i zmienno�ci� warto�ci, o tyle w sferze praktyki społecznej zdaj� si� mie� one charakter bliski obiektywno�ci lub raczej intersubiektywno�ci. I co do istoty zgoła niekwestionowalny. Intuicyjnie rozumiane s� bowiem podobnie takie warto�ci, jak tolerancja, wolno��, uczciwo��, czy wykształcenie.

W dalszym toku rozwa�a� brane b�d� pod uwag� warto�ci społeczne, czyli takie, które jednostki ludzkie respektuj� w relacjach interpersonalnych. Tak dzieje si� bowiem z lud�mi wykonuj�cymi ró�ne zawody lub pracuj�cymi w tej samej organizacji.

Poj�cie „warto�ci zawodowe” pojawia si� raczej w j�zyku potocznym ni� naukowym i pojawia si� niezwykle rzadko. W polskich katalogach centralnych wyst�puje tylko jedna pozycja ksi��kowa, której tytuł zawiera ten zwi�zek frazeologiczny w tytule i dotyczy warto�ci zawodowych nauczycieli techniki. Kwerenda internetowa przyniosła jeszcze jedn� publikacj� na ten temat, dotycz�c� warto�ci zawodowych jako instrumentu samosterowalno�ci w pracy10.

W Internecie znale�� mo�na ponadto warto�ci zawodowe, jakie osi�ga w rezultacie edukacji uniwersyteckiej absolwent Collegium Medicum w Bydgoszczy: altruizm, odpowiedzialno��, �yczliwo��, współczucie i prawo��. Termin ten pojawia si� te� jako niezbyt szcz��liwy synonim poj�cia „warto�ci korporacyjne”, czyli warto�ci, które albo stanowi� element kultury organizacyjnej albo strategii firmy11.

Warto�ci zawodowe wyst�puj� te� w zawodowych kodeksach etycznych. W przyj�tym w kwietniu 2005 r. przez władze Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich nie zostały one wyeksplikowane wprost, ale mo�na je znale�� w zawartych w nim wskazaniach. Np. zapis o niestawianiu interesu osobistego nad interes publiczny wskazuje takie warto�ci, jak altruizm i ofiarno��.

9 Tam�e, s. 38-39. 10 Terelak J. F., Hys-Marty�ska A.: Samosterowalno�� w pracy a dominuj�ce warto�ci zawodowe. „Studia Psychologica”. 2004 nr 5. 11 Zob. np. Zybert E. B.: Kultura organizacyjna w bibliotekach: nowe i stare idee w zarz�dzaniu bibliotek�. Warszawa 2004, s. 16-17.


Analiza dost�pnych zestawie� warto�ci zawodowych i korporacyjnych wskazuje, �e i jedne i drugie nie zawieraj� jakich� warto�ci specyficznych dla danego zawodu lub organizacji. Zazwyczaj jest to subiektywnie dobrany ich zestaw, który zdaniem zarz�dów firm lub osób wykonuj�cych zawód sprzyja realizacji strategii firmy lub skutecznego wykonywania pracy oraz wła�ciwym relacjom mi�dzyludzkim w ramach firmy lub zawodu oraz mi�dzy osobami wykonuj�cymi zawód a ogółem społecze�stwa.

Np. zarz�d firmy General Electric sformułował zestaw 12 nast�puj�cych warto�ci przestrzeganych w firmie: • uczciwo�� • stwarzanie mo�liwo�ci • energia/tempo działania • wyobra�nia • brak barier • komunikacja • odpowiedzialno�� • zró�nicowanie • praca zespołowa • obsługa klientów • gotowo�� do zmian • szkolenie12

Z kolei firma Black Point podzieliła warto�ci na 3 grupy: osobowe, korporacyjne i aktualnie potrzebne. Do tych pierwszych zaliczono: • rzetelno�� działania, oparta na wiedzy, uczciwo�ci, solidno�ci oraz

dotrzymywania zobowi�za�, • odpowiedzialno�� i gotowo�� do naprawy popełnionych bł�dów, • piel�gnowanie estetycznego wizerunku.

Warto�ci korporacyjne za� to: • nastawienie na realizacj� potrzeb klienta, • przywi�zanie do jako�ci oferowanych produktów i usług, • partnerskie stosunki mi�dzy pracownikami i zarz�dem.

Warto�� aktualna wreszcie to „szczupłe my�lenie jako warunek efektywnego działania”13.

Lista warto�ci zawodowych przywoływanego ju� nauczyciela techniki z powodzeniem oddałaby warto�ci wa�ne dla ogółu stanu nauczycielskiego. Znajdziemy tu podmiotowo�� wychowanków w procesie edukacji, uczciwo��, tolerancj�, uczenie si� i doskonalenie zawodowe, empatia i wiele innych14.

12 Ka�mierczak J.: Rozwój pod własnym nadzorem. „Newsweek Polska”. 2005 nr 5, s. X. 13 www.blackpoint.pl/blackpoint.index.php?s=388:mu=8. 14 Piera�ska J.: Warto�ci zawodowe nauczycieli techniki absolwentów WSP w Opolu. Opole 1988.

Stefan Kubów 316

Nie trzeba dodawa�, �e nikt do tej pory nie podj�ł próby zestawienia warto�ci specyficznych dla zawodu bibliotekarskiego, ani nikt nie wpisał warto�ci do planu strategicznego jakiejkolwiek biblioteki. W ka�dym razie odnosi si� to do realiów polskich.

W tej sytuacji wybrano metod� bada�, która zwiastowała uzyskanie miarodajnych wyników, zarówno w postaci skonstruowania listy warto�ci oraz swoistej ich hierarchii.

Zebrano mianowicie grup� słuchaczy zaocznych i podyplomowych słuchaczy studiów uzupełniaj�cych i magisterskich (ł�cznie 60 osób), deklaruj�cych si� jako pracuj�cy bibliotekarze i w rezultacie dyskusji wypracowano jedena�cie warto�ci. Ten sam zabieg powtórzono w grupie 64 studentów stacjonarnych uzupełniaj�cych studiów magisterskich, którzy wyliczyli dwana�cie warto�ci. Dziesi�� spo�ród nich si� powtórzyło i po jednoznacznym zdefiniowaniu u�yto ich do bada� preferencji. W�ród tych, które si� nie powtórzyły, znalazły si� tak zdawałoby si� wła�ciwa bibliotekarstwu dokładno��, uczciwo�� oraz empatia.

Grupy były do�� homogeniczne, gdy chodzi o skład, wi�c zrezygnowano z dzielenia ich stosownie do dalszych zmiennych (wiek, płe�, miejsce zamieszkania itd.)., które mogły ewentualnie wpływa� na dokonywane preferencje.

W celu zbadania hierarchii tych warto�ci w ankiecie audytoryjnej umo�liwiono opowiedzenie si� za najwy�ej sze�cioma z tych warto�ci.

Uzyskane wyniki s� zdumiewaj�co podobne. W obu grupach za najwa�niejsz� warto�� uznano niemal jednogło�nie zadowolenie u�ytkownika, co wzi�wszy pod uwag� usługowy charakter pracy bibliotekarza nale�y oceni� bardzo wysoko. Obie grupy zgodnie wysoko postawiły wykształcenie oraz post�p techniczny i innowacyjno��. Pewne rozbie�no�ci wyst�puj� w preferencji dobrej atmosfery w pracy oraz zadowolenia z niej. To, �e wy�ej ceni� je sobie pracownicy zgodnie z psychologiczn� teori� warto�ci nale�y tłumaczy� do�wiadczanym ich deficytem i zwi�zan� z tym potrzeb� ich zaspokojenia.

Z kolei studenci wy�ej ceni� sobie bezpiecze�stwo pracy, przez które rozumie� nale�y brak zagro�enia jej utraty, a w tym przypadku spodziewane trudno�ci w jej uzyskaniu. Studenci zdecydowanie wy�ej stawiaj� doskonalenie zawodowe. Wpływa na to prawdopodobnie z jednej strony naturalna w młodzie�czym wieku ch�� uczenia si�, z drugiej nieodczuwane jeszcze obowi�zki rodzinne.

Obie grupy zgodnie, cho� w nieco odmiennych proporcjach, wy�ej stawiaj� sukces firmy ni� sukces własny. Z jednej strony jest to postawa chwalebna, �wiadcz�ca o po��danym w wielu profesjach altruizmie. Z drugiej strony jednak pozwala mie� obawy o ambicje zawodowe bibliotekarzy i adeptów do tego zawodu. Zdaje si� to potwierdza� zgodne stawianie na ostatnim miejscu pracowito�ci. Czy�by stereotyp o pracy w bibliotece w ten sposób znalazł swoje uzasadnienie?


Podsumowuj�c powy�sze stwierdzi� nale�y, �e zasygnalizowana przez konferencj� w 2003 r. problematyka warto�ci zawodowych w bibliotekarstwie15 jeszcze nie spowodowała oczekiwanego rezonansu – ani w �rodowiskach naukowych, ani w�ród praktyków, w tym zwłaszcza przez kadr� kierownicz�. W przeciwie�stwie do organizacji komercyjnych nie docenia si� wci�� ich znaczenia w ukierunkowaniu (samosterowalno�ci) pracy bibliotekarzy oraz motywacji. Tymczasem zwłaszcza w zawodach inteligenckich, wymagaj�cych wysokich kwalifikacji i nieustannej refleksji nad ich natur�, a do takich nale�y bibliotekarstwo, to�samo�� zawodowa i �wiadomo�� warto�ci wydaj� si� czym� zgoła niezbywalnym. Dlatego te� problematyka ta, podobnie jak etyka zawodowa, powinna znale�� si� w programach kształcenia bibliotekarzy pod wspóln� nazw� „deontologia bibliotekarska”. Próba skonstruowania listy warto�ci dla potrzeb zaprezentowanych bada� dowodzi, �e zarówno bibliotekarzom pracuj�cym, jak i adeptom do tego zawodu wiedza i dyskusja na ten temat odczuwana jest jako bardzo potrzebna.

15 Kubów S. (red.): Bibliotekarz w �wiecie warto�ci. Wrocław 2003.


Magdalena Karciarz Dolno�l�ska Szkoła Wy�sza Edukacji TWP we Wrocławiu Biblioteka [email protected]

Etyka w zarz�dzaniu bibliotek� - podstawowe pytania Ethics in library management - basic problems

Abstrakt Referat jest prób� odpowiedzi na pytania zwi�zane z etycznym aspektem zarz�dzania bibliotek�, które powstaj� w praktyce jej funkcjonowania. Rola etyki w bibliotekarstwie jest szeroko dyskutowana, przy czym obok tradycyjnych pyta� pojawiaj� si� nowe problemy i pytania. W referacie zwrócona zostanie uwaga na powinno�ci deklarowane i realizowane przez pracowników instytucji non-profit. Na ich zwi�zek z etycznym, b�d� nieetycznym post�powaniem i odzwierciedleniem tych postaw w zarz�dzaniu bibliotek�. Tak�e na konflikt, który powstaje na linii szef-pracownik wyznaczany przez prawo do prywatno�ci wg pracowników i konieczno�� ich kontrolowania wg pracodawcy. Jakie warto�ci stanowi� o istnieniu równowagi w tym zakresie? Dlaczego powstaj� nadu�ycia? Jakie zastosowanie w tym zakresie ma Kodeks etyki bibliotekarza i pracownika informacji?

Słowa kluczowe biblioteki - zarz�dzanie; etyka

Abstract The paper is an attempt to solve problems connected with the ethical aspect of library management, appearing in practice. The role of ethics in the librarianship has been widely discussed and new problems and questions have emerged beside the traditional ones. The paper draws attention to declared and implemented duties of a non-profit organization staff. It describes the influence of their ethical or unethical behavior on the library management, as well as the conflict between the employer and employees based on the right to privacy versus the need to monitor respectively. What values can introduce balance? Why are there corrupt practices? How can the Code of ethics of a librarian and information worker be applied?

Key words library management – ethics

Schemat zarz�dzania obejmuje takie etapy jak: planowanie, organizowanie, motywowanie i kontrolowanie. Refleksje teoretyczne maj� na celu przedstawienie tych dylematów etycznych, które powstaj� w praktyce funkcjonowania biblioteki. Ich wielostronno�� zmusza do zaw��enia pola rozwa�a� do problemów zwi�zanych z zarz�dzaniem personelem we współczesnej bibliotece. Deklarowane i realizowane powinno�ci pracowników cz�sto pozostaj� ze sob� sprzeczno�ci, zwi�zek pracowników z etycznym b�d� nieetycznym post�powaniem oraz odzwierciedlenie tych postaw w działalno�ci biblioteki to główne problemy poruszane w niniejszym referacie.

Etyka w zarz�dzaniu bibliotek� – podstawowe pytania 319

Nazw� „etyka” oznacza si�: 1. teori� powinno�ci moralnej; 2. teori� faktycznie uznawanych w okre�lonym �rodowisku społecznym

(etos), a cz�sto tak�e praktykowanych w nim norm moralnych post�powania (moralno��);

3. prze�wiadczenia i praktyki moralne danej społeczno�ci i jej poszczególnych przedstawicieli1. Etyka zawodowa natomiast okre�la zespół norm wyznaczaj�cych

okre�lone obowi�zki moralne zwi�zane z wykonywanym zawodem i społecznymi stosunkami zawodowymi2.

Nikogo ju� nie dziwi wprowadzanie do ró�nego typu instytucji programów etycznych. Biblioteki reaguj�c na zmiany zachodz�ce w zarz�dzaniu, równie� realizuj� projekty maj�ce na celu kodyfikacj� norm etycznych niezb�dnych w ich działalno�ci. Programy etyczne maj� na celu ujednolicenie zasad moralnych wyznawanych przez poszczególnych pracowników zatrudnionych w danej placówce. Zasady te kształtuj� si� w procesie do�wiadcze� ludzi wykonuj�cych powierzone im obowi�zki lub s� wynikiem polityki opracowanej przez dan� instytucj�. Na program etyczny składa si�:

1. sformalizowany kodeks zawieraj�cy standardy etyczne; 2. szkolenia, na których ze standardami tymi zapoznawani s� wszyscy

pracownicy; 3. komórka etyczna, której zadaniem jest monitoring przestrzegania

zasad etycznych i ich ci�głe doskonalenie3. Tak skonstruowane programy etyczne pełni� funkcj� zewn�trzn�

i wewn�trzn�. Ich funkcja zewn�trzna polega na budowaniu i podtrzymywaniu dobrego wizerunku organizacji wraz z rosn�c� samo�wiadomo�ci� wpływu oceny publicznej na działalno�� instytucji. Funkcja wewn�trzna natomiast systematyzuje etyczny wymiar obowi�zków zawodowych, misji organizacji, oraz u�wiadamia, �e subiektywna ocena post�powania nie stanowi o profesjonalizmie gdy� „etyczne post�powanie jest nie tylko kwesti� wra�liwo�ci moralnej , ale tak�e wiedzy”4. Ogólnym celem programu etycznego jest: niedopuszczenie do nieetycznych zachowa�, ich wykrywanie, ujawnianie oraz korygowanie zgodnie z obowi�zuj�cymi przepisami.

Prace zwi�zane z projektem Kodeksu etyki bibliotekarza i pracownika informacji wyznaczaj� kierunek działa� osób wykonuj�cych ten zawód. Według wskaza� fundament warto�ci moralnych okre�laj�cych współczesn� misj� zawodu stanowi�:

− ochrona warto�ci intelektualnej; − prawo do swobodnego wyra�ania my�li;

1 Powszechna encyklopedia filozofii, t. 3. Lublin 2002, s. 269. 2 Filozofia: leksykon PWN. Warszawa 2000, s. 121. 3 Lewicka-Strzałecka A.: Etyczne standardy firm i pracowników. Warszawa 1999, s. 66. 4 Tam�e, s. 68.

Magdalena Karciarz 320

− prawo do swobodnego dost�pu do wiedzy, informacji i kultury; − przestrzeganie zasad neutralno�ci w sprawach ideologii, �ycia

politycznego i religii5. Istotn� rol� w tym procesie stanowi osoba zarz�dzaj�ca bibliotek�.

Zarz�dzanie, kierowanie, kontrolowanie oraz ocenianie nale�y do typowych działa� zawodowych mened�era. Dlatego te� mened�er powinien by� liderem działa� zgodnych z warto�ciami etycznymi i prawnymi obowi�zuj�cymi w danej organizacji. Osobowo�� osoby zarz�dzaj�cej bibliotek� (lub inn� organizacj�) tworz� elementy składowe, ukształtowane w procesie edukacyjnym oraz poprzez zdobywane do�wiadczenie zawodowe.

W programach uczelni kształc�cych przyszłych adeptów zawodu bibliotekarza i pracownika informacji naukowej pojawiaj� si� przedmioty obejmuj�ce etyczne zagadnienia dotycz�ce zarz�dzania bibliotek�. Rosn�ca �wiadomo�� nowych pokole� oraz zmiany, które zachodz� w postrzeganiu biblioteki jako instytucji �wiadcz�cej usługi nie niweluj� problemów wynikaj�cych z nadu�y� pracowników bibliotek oraz nadu�y� instytucji w stosunku do pracowników. Czy w programach studiów nie powinny znale�� si� przedmioty z zakresu filozofii, etyki, socjologii daj�ce obraz przekształce� zachodz�cych w społecze�stwie?

Według projektu Kodeksu „biblioteki i o�rodki informacji s� instytucjami zaufania społecznego, dla których naczeln� dewiz� jest dbało�� o dobro publiczne we wszystkich kwestiach pozostaj�cych w ich gestii”6.

Ju� od pierwszego etapu pozyskiwania personelu zauwa�y� mo�na nieetyczne zachowania. Cz�sto liczba �ródeł rekrutacji zostaje ograniczona do rekomendacji znajomych, a o przyj�ciu nowego pracownika przes�dzaj� osobiste „sympatie” kierownictwa. Przeprowadzenie rekrutacji i selekcji pracowników jest procesem zło�onym. Stanowi jeden z najwa�niejszych elementów wpływaj�cych na skuteczne zarz�dzanie bibliotek�. Przygotowany projekt Kodeksu Bibliotekarza i Pracownika Informacji okre�la „podstawowe zasady, które uznaje wi��ce dla wszystkich przedstawicieli zawodu oraz które identyfikuj� misj� społeczn� i odpowiedzialno�� etyczn� we wszystkich �rodowiskach jej wykonywania”7. Stanowi on cenne �ródło porz�dkuj�ce znacz�ce oraz te subtelne ró�nice wykonywanego zawodu. Szczególny nacisk kładzie na charakter pracy, który stawia pracownika w słu�bie u�ytkownika, traktuj�c go z szacunkiem i staraj�c si� pozna� jego potrzeby, zachowuj�c w swych działaniach bezstronno��. Sk�d wi�c w bibliotekach grupy czytelników uprzywilejowanych? Czy o sposobie obsługi czytelnika nie stanowi� osobiste sympatie? Jakie kroki nale�y podj�� w celu ustanowienia procedury obsługi czytelników, by czuli si� traktowani na równych prawach jakie im przysługuj�?

5 Kodeks etyki bibliotekarza i pracownika informacji: projekt. „Bibliotekarz”. 2004 nr 9, s. 3. 6 Kodeks etyki bibliotekarza i pracownika informacji: projekt. „Bibliotekarz”. 2004 nr 9, s. 4. 7 Tam�e, s. 3.

Etyka w zarz�dzaniu bibliotek� – podstawowe pytania 321

Polskie prawo nie reguluje kwestii monitoringu w miejscu pracy. Stwarza to warunki do nadu�y� ze strony pracownika oraz pracodawcy. Pracownik biblioteki ma okre�lony, zgodnie z umow�, zakres obowi�zków. Pracodawca ma prawo do kontrolowania przebiegu ich wykonywania oraz oceny ich efektywno�ci. Gdzie ko�czy si� granica uzasadnionych czynno�ci kontrolnych? Gdzie zaczyna si� nieetyczna inwigilacja? Rozwój nowoczesnych technologii umo�liwia kontrolowanie zachowa� pracowników. Obserwuj�c wydarzenia dotycz�ce kradzie�y w zbiorach specjalnych bibliotek logiczne wydaje si� wprowadzanie technologicznych rozwi�za� zabezpieczaj�cych zbiory. Czy jednak takie działanie rozwi�zuje problemy zachowa� spowodowanych działaniami pracowników? Jak dba� o �wiadomo�� i moraln� odpowiedzialno�� pracowników w dbaniu o wspólne dobro?

Bł�dnym zało�eniem jest, �e istnieje mo�liwo�� rezygnacji przez pracownika ze swojej prywatno�ci po przyj�ciu do pracy. Zaciszne zaplecza biblioteki cz�sto stwarzały warunki przenoszenia �ycia prywatnego na grunt pracy. Rozs�dnym kompromisem, który opiera si� na etycznym post�powaniu zakłada, za ka�dy ma prawo do prywatno�ci. Przykładowo: pracownik, który cz�sto korzysta z Internetu w sprawach prywatnych, nie musi by� karany lub odsuwany całkowicie od korzystania z technologii. Okre�lenie czasu, przez jaki pracownik mo�e korzysta� z poczty elektronicznej, baz danych czy Internetu rozwi�zuje wiele niepotrzebnych sporów. Rzecz w tym, aby odbywało si� to w rozs�dnych granicach i nie miało negatywnego wpływu na wykonywane obowi�zki słu�bowe. Je�eli zdania s� dobrze realizowane, a osoby korzystaj�ce z usług biblioteki zadowolone, nie ma potrzeby tworzenia sztucznych ogranicze�, gdy� te prowadz� cz�sto do demotywacji pracownika. Pracownik �wiadomy warto�ci etycznych wynikaj�cych z etyki zawodu oraz przyj�tego programu etycznego organizacji nie b�dzie nadu�ywał danego mu zaufania. Kodeks etyki bibliotekarza i pracownika informacji, który mo�e by� elementem składowym programu etycznego danej palcówki, nie ma na celu tworzenia kolejnych sztywnych ram post�powania pracowników. Ma na celu zwi�kszenie �wiadomo�ci wykonywanego zawodu oraz odpowiedzialno�ci społecznej z niego wynikaj�cej. Cho� Kodeks etyki nie stanowi dokumentu o skutkach prawnych, jest on niezb�dny dla efektywnego funkcjonowania biblioteki.

Ilo�� problemów etycznych oraz próby ich rozwi�zania wyznacza kierunek bada� istotnych dla całego �rodowiska oraz kształtowania nowego wizerunku bibliotekarza.

Bibliografia [1] Powszechna encyklopedia filozofii, t. 3. Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin

2002. [2] Filozofia: leksykon PWN. Wydaw. Naukowe PWN, Warszawa 2000. [3] Lewicka-Strzałecka A.: Etyczne standardy firm i pracowników. Wydaw. IFiS PAN,

Warszawa 1999. [4] „Bibliotekarz”. 2004 nr 9. [5] Gasparski W., Dietl J. (red.): Etyka biznesu. PWN, Warszawa 1997.


__________________________________________ Teksty referatów, wygłoszonych w czasie konferencji, publikujemy w postaci przygotowanej przez Autorów. Dotyczy to tak�e abstraktów. Wprowadzili�my jedynie niezb�dne zmiany redakcyjne natury technicznej.

pełna publikacja do pobrania

Documents