pełna treść tej publikacji dostępna jest w pliku .pdf (1 mb)

Ppłk dypl. Ludwik Sadowski(1896–1964)

Ppłk. dypl. Ludwik SadowskiOddział II Sztabu Głównego. Rezultaty pracy pokojowej

i udział w przygotowaniu do wojny

OpracowanieMaciej Sobieraj

Wstępem opatrzył Andrzej Suchcitz

Opracowanie graficzne, projekt typograficzny i projekt okładkiMałgorzata Rybicka

Redakcja, skład i łamanieBernard Nowak

KSIĄŻKA ZOSTAŁA WYDANA PRZY POMOCY FINANSOWEJURZĘDU DO SPRAW KOMBATANTÓW

I OSÓB REPRESJONOWANYCH

ISBN 978–83–7038–028–1

Copyright by Wydawnictwo Test, 2014http://bernard-nowak-wydawnictwo-test.com

tel. 606 359 936, e-mail: [email protected]

Druk: Drukarnia Oprawa, Łódźwww.oprawa.biz

– 5 –

SPIS TREŚCI

Andrzej Suchcitz, Ppłk dypl. Ludwik Sadowski i jego elaborat o Oddziałe Drugim / 7Maciej Sobieraj, Nota edytorska / 17

Wstęp A. Materiał użyty do opracowania / 19 B. Uwagi ogólne / 22

Rozdział I. Organizacja pokojowa Oddziału II Sztabu Głównego / 23 A. Organizacja Centrali / 23 B. Organizacja placówek Oddziału II w kraju / 31 1. Placówki wywiadowcze / 31 2. Placówki radiowywiadowcze / 33 3. Placówki kontrwywiadowcze / 34 4. Łączność radiowa O[ddz.] II w granicach państwa / 35 C. Placówki Oddziału II za granicą / 36 1. Atachaty wojskowe / 36 2. Placówki wywiadowcze Oddziału za granicą / 36 3. Placówki dywersyjne za granicą / 38 4. Łączność radiowa z placówkami zagranicznymi / 38 D. Wyszkolenie / 38 E. Sprawy finansowe / 39 F. Resumé / 40

Rozdział II. Przegląd pracy pokojowej Oddziału II SG / 42 A. Wywiad ofensywny / 42 1. Wywiad płytki na Niemcy / 42 2. Wywiad głęboki na Niemcy / 43 3. Wywiad płytki na Rosję / 45 4. Wywiad głęboki na Rosję / 46 5. Wywiad na Litwę / 48 6. Wywiad na Czechosłowację / 48 B. Kontrwywiad i ochrona tajemnicy wojskowej / 49 C. Radiowywiad – kryptologia – szyfry własne – łączność wewnętrzna Oddziału II SG / 56 1. Radiowywiad i kryptologia / 56 a. radiowywiad na Niemcy / 56 b. radiowywiad na Rosję Sowiecką / 57 c. inne zagadnienia zwiedzane z radiowywiadem / 57 2. Szyfry własne / 58 3. Łączność radiowa Oddziału II / 59 D. Zagadnienia techniczne / 60 E. Dywersja / 60 F. Informowanie dowódców i wojska nieprzyjaciela [brak]

G. Współpraca ze sztabami innych państw / 66 H. Rola i działalność Oddziału II SG w okresie kryzysu sudeckiego i ankesji Czech / 67 1. Dziedzina polityczna i wywiadowcza / 67 2. Dziedzina dywersji / 71 a. działania dywersyjne na Zaolziu / 71 b. dywersja na Rusi Zakarpackiej / 74

Rozdział III. Ocena sytuacji wojskowej Niemiec i Rosji (do marca 1939 r.) / 78 A. Ocena sytuacji wojskowej Niemiec / 79 B. Ocena sytuacji wojskowej Rosji / 81

Rozdział IV. Przygotowania wojenne Oddziału II SG / 84 A. Wstęp / 84 B. Ogólnie o przygotowaniach mobilizacyjno-organizacyj nych Oddziału II / 84 C. Centrala służby informacyjno-wywiadowczej / 85 D. Attachaty wojskowe / 86 E. Oddziały II Sztabów Dowództw Operacyjnych / 86 F. Oficerowie wywiadowczy wielkich jednostek oraz oficerowie informacyjni pułków / 89 G. Organy wywiadu zaczepnego / 89 1. Ogólnie o wojennej sieci wywiadowczej / 89 2. Ekspozytury Oddziału II SG / 90 3. Placówki wywiadowcze za granicą / 91 H. Organy kontrwywiadowcze / 93 1. Samodzielne Referaty Informacyjne DOK i ich placówki / 93 2. Służba cenzury pocztowej / 94 3. Ogólne przygotowania kontrwywiadowcze / 94 I. Organy radiowywiadu i łączności / 95 1. Radiowywiad i szyfry obce / 96 2. Szyfry własne / 97 3. Łączność radiowa Oddziału II SG / 98 J. Zaopatrzenie techniczne [brak] K. Przygotowania dywersyjne (nieopracowane)

Rozdział V. Praca Oddziału II w okresie marzec – wrzesień 1939 r. / 100 A. Ocena sytuacji niemieckiej / 100 Wstęp / 100 1. Okres od 16 IV do 3 VI 1939 r. / 101 2. Okres od 4 VI do 15 VII 1939 r. / 102 3. Okres od 16 VII do 12 VIII 1939 r. / 102 4. Okres od 13 VIII do 27 VIII 1939 r. / 103 5. Okres od 28 VIII do 31 VIII 1939 r. / 103 6. Okres od l IX do 17 IX 1939 r. / 104 7. Krótka ocena wiadomości dostarczonych przez Oddział II o koncentracji niemieckiej / 104 B. Ocena sytuacji rosyjskiej w okresie marzec – do 17 IX 1939 r. / 104

Spis załączników / 107

– 7 –

Przez wiele lat głównym źródłem wiedzy historycznej o przedwojennym Oddziale II Sztabu Głównego, wykorzystywanym przez krajowych historyków zajmujących się tematyką polskiego wy-wiadu, był elaborat Oddział II Sztabu Głównego. Rezultaty pracy pokojowej i udział w przygotowaniu do wojny, autorstwa ppłk. dypl. Ludwika Sadow-skiego.1 Maszynopis liczy 133 strony, plus sześć stron załacznika nr 1 do rozdziału V. W dodatku było 15 załączników, które istniały tylko w jednym egzemplarzu i z których, niestety, tylko mniejsza część się zachowała. Tekst elaboratu został sporzą-dzony w kilku egzemplarzach, dwa będące obec-nie w Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie i jeden, przywieziony do Kraju po 1945 (przez gen. bryg. I. Modelskie-go?), który znajdował sie w Wojskowym Instytucie Historycznym, a obecnie w Centralnym Archiwum Wojskowym. Elaborat powstał w Biurze Rejestracyj-nym Ministerstwa Spraw Wojskowych. Biuro po-wstało z końcem października 1939, z zadaniem zebrania relacji oficerów i zbadania przyczyny klęski jesiennej 1939 roku. Na czele Komisji stanął płk dypl. Fryderyk Mally, a sama Komisja podle-gała II Wiceministrowi Spraw Wojskowych, puł-kownikowi dyplomowanemu, następnie generałowi brygady, Izydorowi Modelskiemu. Zakresem pracy Biura było:

a) zagadnienia historyczne – polegające na poszukiwaniu relacji, aktów i dokumentów, dotyczą-cych przygotowania i prowadzenia wojny w 1939 r.

b) zebranie i ewidencjonowanie ich,c) zagadnienia rejestracji personalnej przez ba-

danie spraw tych oficerów, którzy ponoszą winę za stan przygotowania do wojny lub których zachowa-nie się w czasie wojny uwłacza obowiązkom oficer-skim2

W załączniku do instrukcji pisania relacji padło sformułowanie, że piszący oficer „[…] ma prawo

i obowiązek napisać to wszystko, co wg jego mnie- mania wyjaśnia bieg wydarzeń, zgodnie ze swą najlepszą wiedzą i sumiennością.”3 Otwierało to możliwość zasadnej jak i niezasadnej krytyki, za- łatwienia osobistych porachunków, przypodoba-nia się nowym władzom. Toteż i niejeden piszacy wykorzystał to w tym duchu.

W Biurze Rejestracyjnym utworzono 9 referatów tematycznych oraz kancelarię. Jeden z utworzonych referatów, Informacyjny, miał zająć się zbieraniem relacji, a następnie napisaniem opracowania do-tyczącego zagadnienia Kontrwywiadu, Informacji (czyli Wywiadu) i Żandarmerii. Właśnie na jego czele stanął mjr dypl. Ludwik Sadowski. Podobnie jak pozostałe komórki, referat ten miał „wyjaśnić przyczyny wojskowe i polityczne naszej klęski, a tym samym dać Narodowi i przyszłym Sądom odpowiedź i dane do oceny ludzi, którzy tę klęskę spowodowali. Bowiem Naród Polski zdał egzamin ze swego bohaterstwa jak najwspanialej, klika rządząca jak najhaniebniej.”4 A więc widać, czego się spodziewano po zbiorowych opracowaniach, zwieńczających jakby badania zebranych indywi-dualnych relacji.

Referat Informacyjny Biura Rejestracyjnego MSWojsk. był podzielony na pięć zagadnień:

I. Służba Oddziału II,II. Organy bezpieczeństwa MSWojsk,III. Propaganda,IV. Żandarmeria,V. Współpraca z Referatem Ogólnym i Refera-

tem Prawnym Biura Rejestracyjnego.Najistotniejszy był pierwszy, który został podzie-

lony na trzynasćie podpunktów do opracowania. Były to:

1. Odtworzenie organizacji pokojowej i wojennej Oddziału II Szt. Gł. i jego organów.

2. Odtworzenie obsady personalnej O. II i jego organów w czasie pokoju i wojny.

3. Odtworzenie rocznych budżetów O. II.

Andrzej Suchcitz

PPŁK DYPL. LUDWIK SADOWSKI I JEGO ELABORAT O ODDZIALE DRUGIM

1 Przypisy umieszczone są na końcu wstępu.

– 8 –

4. Zobrazowanie, charakterystyka pracy i sto- sunków oraz wyniki dizałalności O. II SG w czasie pokoju.

5. Przygotowanie oraz wyniki mobilizacji O. II.6. Szczegółowa ocena wiadomości o nieprzyja

cielu, dostarczonych przed wojną przez O. II jako elementów decyzji Naczelnego Wodza.

7. Zobrazowanie, charakterystyka i ocena działal ności O. II i jego organów w czasie kampanii wrześniowej.

8. Odtworzenie zakresu i stopnia ingerencji O. II i jego organów w politykę wewnetrzną i zagra- niczną w okresie pomajowym.

9. Odtworzenie nazwisk, stanowisk oraz charakterystyka działalności oficerów O. II, którzy prze- szli do służby MSWewn., MSZagr., i innych re- sortów państwowych w okresie pomajowym.

10. Ustalenie odpowiedzialności osób kierowniczych w O. II za działalność polityczną, fałszy- wą ocenę npla, niewłaściwą obsadę i przygotowania pers[onalne], organizację, przygotowania mob[ilizacji] i techn[icznego], bezczyn- ność i nadużycia finansowe itp.

11. Zebranie danych o działalności poszczególnych osób wzgl[ędnie] organów O. II po 17. 9. 1939 r., a przed objęciem tych spraw przez O. II w Paryżu.

12. Zewidencjonowanie i przekazanie O. II mate- riałów dotyczących organizacji OdeB, taktyki etc. wojska niemieckiego i sowieckiego, zawartych w aktach Biura Rejestracyjnego.

13. Zewidencjonowanie materiałow historycznych odnośnie kampanii wrześniowej, dotyczących działań npla, zawartych w aktach Biura Reje- stracyjnego (dla Biura Historycznego).5

Jak widać, obok całkiem rzeczowych zagadnień, które mogły być opracowane z pożytkiem dla wie-dzy historycznej, jak i przede wszystkim potrzeb samego Oddziału II, były i zagadnienia o charak-terze czysto politycznym, mające cechy rozgrywek personalno-politycznych. Do takich należą pozycje 10 i 11 oraz, w mniejszym stopniu, pozycje 8 i 9.

Z końcowego opracowania ppłk. Sadowskiego widać, że pokrył tylko część wskazanych zagad-nień, trzymając się raczej spraw fachowych Od-działu II, co zresztą podkreślił w swoim wstępie. Warto też podkreślić, że mimo częstych, wysoce niesprawiedliwych ocen autor sam był tego świa-dom. Pisał, że „ocena poszczególnych dziedzin

organizacji pracy pokojowej i przygotowań wojen-nych Oddziału II Szt[abu] Gł[ównego] – aczkolwiek oparta na sprawozdaniach – musi być jednak z natury rzeczy oceną indywidualną [podkreślenie w ory- ginale – A.S.] referenta i wyrazem tylko jego po-glądów na daną dziedzinę. Poglądy te mogą być gdzieniegdzie mylne czy niesłuszne, bowiem autor niniejszego opracowania slużył w Oddziale II Szta-bu] Głównego w latach 1924-1931 włącznie, a później miał możność obserwacji służby Oddziału II tylko z zewnątrz i w niedostatecznej mierze. Z tych powodów opracowanie niniejsze nie może rościć sobie pretensji do historycznego obiektywizmu, na który jeszcze nie czas. Aczkolwiek autor starał się traktować powierzone mu studium z jak największą obiektywnością, to niektóre oceny mogą i muszą być niesłuszne i krzywdzace bądź też mało kry-tyczne […]. Zdarzyć się również może, iż niektóre wnioski opracowania mogą być potraktowane jako niesprawiedliwe przez czołowych oficerów dawne-go Oddziału II Szt. Gł., których większość – trzeba przyznać – włożyła w swą pracę dużo wysiłku, inteligencji i dobrej woli.”6 Nie dziw więc, że ba-zując wiedzę o Oddziale II przed 1939 r. na tym opracowaniu, historycy, i tak już będący skrępo-wani cenzurą PRL, w dodatku widzieli temat przez pryzmat opracowania ppłk. Sadowskiego, który w wielu miejscach dawał nader wypaczony i niespra-wiedliwy obraz pracy i osiągnięć tejże instytucji.

Opracowanie ppłk. L. Sadowskiego powstało na podstawie zebranych około 190 sprawozdań, z czego uratowało się około 55-ciu. Pozostałe zo-stały zniszczone podczas ewakuacji z Francji w czerwcu 1940 roku. Trudno jednak zgodzić się z twierdzeniem autora opracowania, że prze-ważajaca „większość spalonych sprawozdań nie zawierała cenniejszego materiału i nie przedsta-wiała wiekszej wartości.”7 Szkoda, że nie zachował się załącznik z ich wykazem oraz indywidualnymi ocenami. Co gorsza, mało ze spalonych sprawoz-dań odtworzono po przybyciu do Anglii, mimo, że większość z ich autorów również znalazło się na Wyspach Brytyjskich. Należy pamiętać, że ppłk. Sadowski wciąż stał na czele Referatu Informacyj-nego Biura do wiosny 1941 i miał okazję zebrać ponownie, chociażby częściowo, zniszczone we Francji sprawozdania. W zbiorach Archiwum Insty-tutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie w głównym zespole sprawozdań ofice-

– 9 –

rów Oddziału II zachowało się 110 relacji i prze-słuchań, z tym, że niektórzy uzupełniali swoje relacje kilkakrotnie. Dodatkowo pojedyńcze spra-wozdania można też znaleźć w aktach Lotnictwa Polskiego oraz w osobistych kolekcjach.8 Ciekawie zauważyć, że sam ppłk. Sadowski nie napisał spra-wozdania ze swojej przedwojennej działalności, chociaż nieraz ponaglał innych do złożenia spra-wozdań, a następnie o ich uzupełnienie.

Kim był autor owego słynnego elaboratu? Ludwik Lucjan Sadowski urodził się 24 września 1896 roku w małej miejscowości Roczyce w wadowickim powiecie. Był synem Jana i Wiktorii Syrek.9 Uczę-sczał do szkoły powszechnej w Myślenicach, a od 1906 do miejscowego gimnazjum w Wadowicach, następnie od 1909 do III Gimnazjum w Krakowie, gdzie zdał maturę w 1914 roku. Wyższe studia na Wydziale Prawa i Administracji na Uniwersyte- cie Jagiellońskim odbywał fragmentarycznie w okresie późniejszym, w latach 1916-1921, zaliczając pięć semestrów. Z wybuchem wojny latem 1914 młody Sadowski zgłosił się do Legionów, otrzymu-jąc przydział do 1 kompanii 2 Pułku Piechoty, w którym służył do sierpnia 1915 roku, gdy został bardzo ciężko ranny w bitwie niopodal Rarańczy. Został wówczas odznaczony austriackim Srebrnym Medalem za Waleczność, II klasy. Przez dziewięć miesięcy przebywał w szpitalach w Czerniowcach, Debreczenie, Budapeszcie i Krakowie. W marcu 1916 skierowany został do II batalionu uzupełnień 2 Pułku Piechoty LP w Kozienicach. Następnie, od lipca 1916 do lutego 1917, był przy sądzie woj-skowym, odbywając tamże szereg kursów. W lutym 1917 przeniesiono go do Powiatowego Urzędu Zaciągu w Pińczowie, po czym pomiedzy lipcem a wrześniem 1917 był na VI kursie wyszkolenio-wym przy 6 Pułku Piechoty LP w Zambrowie. We wrześniu powrócił do macierzystego pułku, będą-cego częścią Polskiego Korpusu Posilkowego. W bi-twie pod Raranczą i przebiciu się II Brygady Legio-nów przez front austriacko-rosyjski nie brał udziału, ponieważ wraz z dwoma innymi podoficerem został odesłany z pułkowym archiwum do Krakowa. Po zmyleniu żanadarmów austriackich w Płaszowie, dotarli do celu. Tu też, od kwietnia do sierpnia 1918 r., służył w 2 Pułku Piechoty Polskiej Siły Zbrojnej Królestwa Polskiego. Zwolniony, przedostał się do Złoczowa, gdzie działał w lokalnym POW. Przejściowo internowany przez Ukraińców, uciekł i,

po wyzowleniu tej części Polski, wstapił w szeregi odradzającego Wojska Polskiego.10

Po krótkim okresie służby w Dowództwie Wschód, z początkiem nowego roku otrzymał przydział li- niowy jako dowódca plutonu w I Batalionie Grupy ppłk. Izydora Modelskiego. Awansowany na pod-porucznika, odbył kampanię galicyjską. Na froncie przebywał do jesieni 1919 r., z przydziałem do 9 Dywizji Piechoty, m.in. do Lotnej Kompanii Karabi-nów Maszynowych. W październiku 1919 ppor.Sadowski został przeniesiony do Naczelnego Do-wództwa WP w Warszawie, gdzie do maja 1920 był referentem repatriacyjnym i zastępcą szefa Sekcji Jeńców w Oddziałe IV. Awansowany na po-rucznika 1 kwietnia 1920. Latem 1920 był na sta-nowisku szefa Sekcji Jeńców w dowództwie Etapów 6 Armii, po czym powrócił do stolicy na poprzednie stanowisko, na którym zastał go koniec wojny pol-sko-bolszewickiej. Na tym przydziale pozostawałw pierwszych miesiącach po wojnie. Wówczas to jego przełożony, mjr Hoszowski, wystawił mu opinię jako będący „Wybitnie inteligentny, nadzwyczaj szybko orientujący się, świetny organizator, umysł lotny o szerokim horyzoncie, żołnierz dzielny (ranny w pierś). Charakter zrównoważony, ambitny, bar-dzo przedsiębiorczy. Ideowiec (legionista) kocha swój zawód. Oceniając jego wybitną dwuletnią pracę w mojej Sekcji – uważam, że Armia nasza zyskuje w nim bardzo zdolnego oficera zawodowe-go, w przyszłości oficera Sztabu Generalnego”.11

Z tego samego okresu pochodzi opinia zanoto-wana w akcie weryfikacyjnym stopnia porucznika, w którym określono go jako oficera bardzo zdol-nego, wykazujacego samodzielność i dużo indywi-dualnej inicjatywy. Jak zobaczymy, opinia o sa-modzielności będzie pewnym stałym motywem we wszystkich dalszych opiniach jemu wystawianych. Po krótkim stażu w macierzystym 2 Pułku Piechoty Legionów, został skierownay w styczniu 1922 na członka komisji Mieszanej Delegacji RP do spraw Repatriacji z Rosji. Formalnie pozostawał jako referent w Oddziale I Sztabu Generalnego. Jesie-nią tegoż roku rozpoczął studia w Wyższej Szkole Wojennej. Warto zwrócić uwagę, że wśród kole-gów rocznika, który nazwano „Force Morale”, wyszło dwóch przyszłych szefów Oddziału II Szta-bu Głównego/Naczelnego Wodza, generałowie Józef Smoleński i Stanisław Gano, jak również inni wyżsi oficerowie wywiadu, jak mjr dypl. Adam Stu-

– 10 –

dencki, płk. dypl. Olgierd Giedroyć, płk. dypl. Antoni Rosner i kpt. Marian Chodacki. Było szereg przyszłych attache wojskowych np. ppłk. dypl. Władysław Łoś i gen. bryg. Witold Mikulicz- -Radecki. Mniej słynnym absolwentem był ppłk. dypl. Ludwik Lepiarz, który jako zastępca szefa Sztabu DOK VI we Lwowie okazał się być szpie-giem sowieckim.12 Zdemaskowany przez nasz kon-trwywiad, postrzelił się i zmarł z rany.

Po dwuletnim kursie Sadowski uzyskał tytuł oficera Sztabu Generalnego (od 1928 przemianowa-nego na oficera dyplomowanego) oraz wysoką opinią tak szkolną, jak i służbową. W pierwszej napisano, że miał „[…] charakter wyrobiony i pra- wy, ambitny i b. taktowny. Inteligentny, sprytny, orienatacja bardzo szybka, b[ardzo] sumienny, sa-modzielny i energiczny. Posiada inicjatywę, dobry organizator, znakomity wykonawca. B[ardzo] duża ideowość”. W drugiej napisano: „Wybitny. […] B[ardzo] inteligentny, posiada wszechstronne zdol-ności intelektualne. Uzdolniony wojskwo. B[ardzo] dobry organizator, wychowawca i kierownik”.13

Świeżo awansowany kpt. SG Ludwik Sadowski został skierowany do Oddziału II Sztabu General- nego i , z przerwami, miał pozostać w służbie wywiadowczej niemal do końca kariery wojskowej. Przydzielony do Wydziału Ewidencji jako refe-rent w Studium „Niemcy”, na którym to stanowisku pozostawał do 1928 roku, wykazując się „gorliwą i owocną pracą”, za którą został odznaczony tego roku Srebrnym Krzyżem Zasługi. Również wtedy został przeniesiony na stanowisko p.o. kierownika Ekspozytury nr.I V Oddziału II w Krakowie, następ-nie przeniesionej do Katowic, na ktorym to stano-wisku został zatwierdzony w październiku 1930. Rozpoczęły się cztery lata intensywnej pracy bez-pośrednio w polu, prowadząc wywiad na tym kie-runku przeciwko Niemcom. Ekspozytura przynosiła pozytywne efekty zdobywając m.in. cenne infor-macje o niemieckich organizacjach cywilno-wojsko-wych, kontrwywiadu, przemysłu, tajnej policji oraz Reichswehry. Jak stiwerdził Henryk Ćwięk, w roku 1929-1930 ekspozytura IV zdobyła „27 dokumen-tów niemieckich, z których 7 było bardzo dobrych, 15 dobrych, a 5 średnich. Przedstawiła także 9 opracowań, w tym 5 dobrych i 4 średnie oraz 77 meldunków, z których 15 oceniono jako bardzo dobre, 51 jako dobre, 9 było średnich, a 2 o niskiej wartości”. Szefostwo Oddziału II oceniło prace eks-

pozytury jako bardzo dobrą. Z przeniesieniem m.p. do Katowic zwiekszył się obszar odpowiedzialności aż po linię Zbąszyn–Berlin i miała cztery posterunki oficerskie. W roku 1930 przełożeni zwrócili uwagę, że Sadowski „niekiedy zdradza skłonność do od- ruchów impulsywnych”, mający jednak wysoką cy- wilną odwagę. Jego przełożony, ongiś kolega z ła- wy szkolnej Wyższej Szkoły Wojennej mjr dypl. S. Gano, będący teraz szefem Wydziału II A (wywiad ofensywny) Wydziału Wywiadowczego, uważał Sadowskiego za wybitnego pracownika służby wywiadowczej, który „Wie czego chce, umie do celu dążyć i dawać prawidłową ocenę zjawi-ska. Wyczucie rzeczywistości mocne. Formułowanie decyzji jasne i wyczerpujące”. Odnośnie inteligencji pisał: „wybitnie inteligentny i wszechstronny, z pewną skłonnością do paradoksalnego ujmowa-nia zagadnień. Bystrość umysłu i szybkość orientacji wybitne. Decyzje przemyślane, życiowe i wykonal-ne[…]; odnośnie oceny zdolności organizacyjnych i administracyjnych Gano zauważył, że opiniowany miał „wybitnie rozwinięty zmysł organizacyjny, po-wodujący dobre rozplanowanie pracy, wykonawca i administrator nieco słabszy. W pracy dokładny i sumienny, obserwujący przepisy.” Zauważył też, że chociaż sam nie podlegał wpływom innych osób, to nie umiał wywierać wpływu na podwładnych.14 Szef Wydziału Wywiadowczego Oddziału II, ppłk. Dypl. Stefan Mayer uważał, że „wywiadowczo pracuje opiniowany z wybitnymi rezultatami […], energiczny w poszukiwaniu wiadomości i jest wzo-rowym informatorem[…]”.15 Oprócz pochlebnych opinii swoich przełożonych w Warszawie, zyskał nader entuzjastyczną opinię Inspektora Armii na Śląsku, gen. dyw. Leona Berbeckiego, złożoną na ręce szefa Oddziału II. Pisał on: „[…] uważam za mój obowiązek zawiadomić Pana Pułkownika, że w czasie 2-letniej współpracy mojej z ekspozyturą poznałem kpt. dypl. Sadowskiego jako b[ardzo] dobrego i niezwykle cennego oficera, który wszyst-kie powierzone mu przeze mnie w toku służby mojej zadania wykonywał najdokładniej i najsumienniej, i w pracy swej okazał nieprzeciętny spryt, poważ-ną solidność, obowiązkowość i sumienność. Bardzo trafne wyczucie istoty poruczonych mu zagadnień, samodzielność i inicjatywa umożliwiły mu wszech-stronne i wyczerpujące opracowywanie tematów, przez co zawsze uzyskiwałem niezawodne i dosko- nałe elementy do właściwych moich prac”.16 Jesz-

– 11 –

cze w 1931 [roku] został odznaczony Krzyżem Nie- podleglości.

Następne dwa lata kpt. dypl. L. Sadowski spędził w linii, dowodząc kompanią ckm oraz, w zastęp-stwie, I batalionem 74 Pułku Piechoty wchodzącym w skład częstochowskiej 7 Dywizji Piechoty. Tu rów- nież zdobył sobie opinię wybitnego oficera, mimo drobnego zatargu z zastępcą dowódcy pułku i ka- rą 14-dniowego aresztu domowego. W 1932 roku zajął pierwsze miejsce dla 74 PP w dywizyjnych za- wodach strzeleckich. Od września 1933 do 1937 roku Sadowski, który w styczniu 1935 awansował na majora dyplomowanego, był kierownikiem Sa-modzielnego Referatu Bezpieczeństwa Wojennego w Sztabie DOK VIII w Toruniu. Wciąż w służbie wywiadowczej, z tym, że teraz przeszedł bardziej do zakresu prac kontrwywiadowczych.

Samodzielny Referat Bezpieczeństwa dzielił się na trzy referaty: Służby Wewnętrznej, Bezpieczeń-stwa Terenowego i Społeczny. Poza ścisle wojsko-wym aspektem, musiał teraz współpracować więcej z innymi organami pokrewnych władz cywilnych, np. Policją Państwową oraz Wydziałem Społeczno-Po-litycznym (do 1934 r. były zwane Departamentami Bezpieczeństwa) pomorskiego Urzędu Wojewódz-kiego.17 Tu również poprzednie opinie o mjr Sa- dowskim zostały potwierdzone. Szef Sztabu DOK. VIII, ppłk dypl. Stanisław Dworzak, wysuwał go jako kandydata na dowódcę batalionu, równocze-śnie stwierdzając, że „na obecnym stanowisku na-daje się doskonale”. Już po roku na nowym stano-wisku, szef Sztabu DOK pisał o nim, że w „sztabie na stanowisku wymagającym większej inicjatywy i samodzielności okazał się doskonałym pracowni-kiem.” Dwa lata później Pomocnik dowódcy OK VIII napisał o mjr. dypl. Sadowskim, że „Wyróżnia się samodzielnością i zdecydowanym sądem. Pracu-je nad sobą wszechstronnie (nie tylko wojskowo). Bardzo inteligentny i oczytany, wyrobiony społecz-nie. Zyskuje przy bliższym poznaniu, gdyż zalety duchowe górują znacznie nad fizycznymi.W dąże-niach i zamierzeniach uparty i konsekwentny. Jed-nostka typu kierowniczego – w linji mi nie znany.”18

W 1937 mjr dypl. L. Sadowski został przeniesiony do Warszawy, z przydziałem do Departamentu Do- wodzenia Ogólnego w Ministerstwie Spraw Woj-skowych. Jego zadaniem było zorganizowanie Wydziału Bezpieczeństwa i nadanie właściwego kierunku pracom Samodzielnym Referatom Bezpie-

czeństwa w poszczególnych DOK. Wydział Bezpie- czeństwa tworzył referaty: Społeczny, Narodowo-ściowy, Wschodni, Zachodni, Dyscyplinarny, Bez-pieczeństwa Technicznego, Mobilizacji i wycofania oraz kancelaria.19 W rocznej kwalifikacji za rok 1938 odnostowano, że wyniki „osiągniete w ostat-nim roku przez służbę bezpieczeństwa w wojsku w znacznej mierze zawdzięczać należy jego pracy.” Po dwóch latach szefowania Wydziałem, w marcu 1939 został przeniesiony do linii na dowódcę III batalionu 48 Pułku Piechoty z 11 Dywizji Piechoty w Stanisławowie.

Jednak, z pogarszającą się sytuacją polityczną i nadciągającą wojną, już 25 sierpnia 1939 mjr Sadowski został przeniesiony na stanowisko szefa Oddziału II Sztabu naprędce sformowanego Kor-pusu Interwencyjnego, pod dowództwem gen. bryg. Stanisława Skwarczyńskiego. Wepchnięty w kory-tarz pomorski, jego zadaniem było zapobiec ewen-tualnej próbie zagarnięcia terytorium Wolnego Miasta Gdańska przez Niemców w odosobnionej akcji. Z najazdem niemieckim i słowackim wzdłuż całej granicy polsko-niemieckiej i polsko-słowackiej plan ten stał się nieaktualny. Korpus Interwencyjny został wyciągnięty z Pomorza i odesłany do dyspo-zycji Armii Rezerwowej „Prusy”, gdzie wszedł w jej skład jako Zgrupowanie Południowe. Ciekawe jest spostrzeżenie gen. Paszkiewicza, dowódcy 12 DP tegoż Zgrupowania, który w swej relacji pisał: „Oficerem informacyjnym był mjr dypl. Sadowski, miał on dobre informacje i znał całą sytuację, tak nieprzyjacielską jak i własną. Referatów tych [drugim był mjr dypl. Jan Rudnicki, szef Oddziału III Operacyjnego dtwa Zgrupowania Południe – A.S] oficerów nie słuchano. Oni nie mieli żadnego gło- su.”20 Wieczorem 8 września Zgrupowanie było od-cięte od Wisły. Sadowski, wraz z innymi oficerami sztabu Zgrupowania, zorganizował improwizowane oddziały z taborytów, żandarmów i przygodnych żołnierzy (pięć sekcji po 12 żołnierzy). Podczas im-prowizowanej akcji pod Iłżą, celem otwarcia drogi dla Zgrupowania ku przeprawom na Wiśle, mjr Sadowski, dowodząc I sekcją, został ranny w udo podczas natarcia na wzg[órze] 246 na południe od Iłży. Następnego dnia Zgrupowanie przestało istnieć. Resztki Grupy w następnych dniach prze-prawiły się przez Wisłę.21 Mjr Sadowski przedostał się wraz z dowództwem Zgrupowania przez Wisłę i dołączył do Armii „Lublin”, gdzie 12 września przy-

– 12 –

dzielono go do Oddziału II Sztabu Armii. Wraz z nią brał udział w dalszych działaniach, aż do bi-twy pod Tomaszowem Lubelskim. Wzięty do niewoli niemieckiej, wkrótce zbiegł do Zamościa. Tam, po krótkim leczeniu, przedostał się do Rumunii.

Jak dla wielu, zaczął się i dla mjr. Sadowskiego nowy etap służby, tym razem w siłach zbrojnych RP poza granicami kraju. W Rumunii przebywał krót-ko, bedąc na przełomie października i listopada 1939 już w Paryżu.22 Szybko został przyjęty do odtwarzającego się Wojska Polskiego. 10 listopa-da został przydzielony do nowopowstałej Komisji Rejestracyjnej Ministerstwa Spraw Wojskowych.23 Na czele Biura staną płk. Dypl. Fryderyk Mally, a same Biuro podlegało II wiceministrowi Spraw Wojskowych, czyli niesławnej pamięci płk. dypl. dr Izydorowi Modelskiemu. Major Sadowski prowadził Referat Informacyjny (jeden z 9 referatów Biura) do klęski Francji w czerwcu 1940. Większość tego czasu spędził zbierając relacje oficerów Oddziału II, wysyłając uzupełniające pytania, analizą zebra-nych materiałów oraz pisząc pierwsze brulionu syntetycznego opracowania. Autor odkrył rąbek obrazu, jak wygladała jego praca w Paryżu. Mia-nowicie, stwierdzał, „że rozmowy moje z poszcze-gólnymi oficerami Oddziału II nie nosiły przeważnie charakteru przesłuchań, a toczyły się w atmosferze rozmowy, mającej na celu podanie oficerowi tema- tów, jakie dla mojej pracy były potrzebne. Często- kroć pisałem dla danego oficera dyspozycje rapor- tów. Przesłuchiwania w formie protokołów były prze- prowadzane tylko w tym wypadku, jeżeli zacho-dziły momenty natury kryminalnej (nadużycia, zachowanie się w akcji).”24

W maju 1940 roku został awansowany na pod-pułkownika dyplomowanego.25 Wraz z Biurem zo- stał ewakuowany z Paryża do Angers, w przed-dzień wkroczenia Niemców do francuskiej stolicy. Z Angers Biuro Rejestracyjne zostało skierowane do portów Le Verdon i Bordeaux, skąd zostało ewaku-owane drogą morska do Anglii, gdzie przybyto 23 czerwca do portu Liverpool. Biuro jednak przetrwa- ło do marca 1941, gdy zostało definitywnie roz- wiązane. Na jego i na miejsce Komisji Rejestracyj- nej gen. J. Hallera powołano Komisję badania od- powiedzialności za wyniki kampanii wojskowej 1939, pod przewodnictwem prof. dr. Bohdana Wi-niarskiego. Znamienne, że jedyną negatywną opi-nia wystawiona Sadowskiemu pochodziła z okre-

su działalności tejże właśnie komisji, nieznanego z nazwiska autora. Zresztą trudno mówić o opinii. Jest to zasadniczo jeden niewybredny paszkwil przeciwko ppłk. Sadowskiemu, zresztą nie tylko przeciwko niemu. Bowiem jest to obszerne „opraco-wanie”, ułożone alfabetycznie, które właściwie jest obrzydliwym atakiem na możnych i mniej możnych oraz zwykłych ludzi, którzy w mniemaniu anonimo-wego autora komisji byli współodpowiedzialni za katastrofę jesienią 1939 roku, a następnie mieli być jego apologetami.26

Pierwsze miesiące w Wielkiej Brytanii ppłk. Sa-dowski – formalnie wciąż będąc referentem Infor-macyjnym Biura Rejestracyjnego – przebywał w obozach Wojska Polskiego w Szkocji, pracując nad swoim elaboratem. Poprzeplatane było to z po- bytem w szpitalu w Peebles. Jesienią 1940 roku został przydzielony do Obozu Oficerskiego nr 1 w Kirkcaldy na północnym wybrzeżu Firth of Forth, vis a vis Edynburga. Kilkakrotnie był dyżurnym oficerem obrony przeciwlotniczej. Był to okres, w któ- rym obawiano się możliwości drugorzędnej, po-mocniczej inwazji niemieckiej z Norwegii. Z końcem listopada 1940 roku Obóz Oficerski nr. 1 został przemianowany na Oddział Wydzielony Kirkcaldy, jako oddział wchodzący w skład nowo powstałej 7 Brygady Kadrowej Strzelców. Brygada Kadrowa, licząca około 300 żołnierzy, miała zadanie przy-gotowania obrony Dunfermline oraz Rosyth. Ppłk Sadowski, który dotychczas miał przydział do 1 kompanii, został przeniesiony do Dowództwa Od-działu Wydzielonego. Lecz już po tygodniu, 5 grudnia, dowódca I Korpusu Polskiego udzielił mu czterotygodniowego urlopu zdrowotnego, wpierw do Peebles, a następnie do Londynu. Tu 1 lutego 1941 został przeniesiony do dyspozycji szefa Od-działu II Sztabu Naczelnego Wodza, pozostając w nim do lipca tego roku.27 Właśnie wtedy kończył pisanie pracy o Oddziale II Sztabu Głównego. Oddawszy gotowy maszynopis gen. Modelskiemu, był wolny na nową pracę.

W sierpniu 1941, podczas wizyty szefa Wydzia-łu Wywiadowczego Oddziału II Sztabu NW w Sta-nach Zjednoczonych Ameryki Północnej, mjr. Jana Żychonia, doszło do podpisania umowy o współ-pracy w dziedzinie wywiadu pomiędzy obu kra-jami. Warto przypomnieć, że był to jeszcze okres neutralnośći Ameryki. Ze strony amerykańskiej umowę podpisał płk. William Donovan, od lipca

– 13 –

szef nowego Urzędu Koordynacji Informacji. Umo-wa obejmowała „wymianę dokumentów, informacji i innych danych z terenu Europy oraz spoza krajów europejskich” oraz „informowanie wywiadu Stanów Zjednoczonych przez Oddział II Sztabu NW o niemieckiej działalności w Ameryce Północnej i Połu-dniowej […].” Uzgodniono również ustanowienie na terenie Ameryki ekspozytury polskiego wywiadu. Na jej kierownika powołano własnie ppłk. dypl. Ludwika Sadowskiego, który przybrał pseudonim „Sadwik”. Ekspozytura „Estezet” Oddziału II Sztabu NW została ulokowana w Nowym Jorku, pod po-krywką Konsulatu Generalnego RP w tymże mie-ście. Sadowski formalnie występował jako radca konsularny. Ekspozytura „Estezet” obejmowała swo-ją działalnością „Stany Zjednoczone, Kanadę, Bra-zylię, Argentynę, a pośrednio także: Peru, Boliwię, Chile, Paragwaj i Urugwaj. Do jej zadań należała obserwacja sytuacji wojskowej i politycznej krajów obu Ameryk, zachowań Polonii, agitacji i penetracji komunizmu, ze specjalnym uwzględnieniem jego stosunku do Stanów Zjednoczonych i Kanady oraz spraw polskich, a także stanu, rozwoju i postawy towarzystw ukraińskich oraz analizę prasy mniej-szościowej […].” Jak z tego widać, w porównaniu z innymi ekspozyturami terenowymi Oddziału II, Ekspozytura „Estezet” miała duże zadania kontrwywiadowcze. Od października Sadowski miał stały regularny kontakt z urzędem gen. Donova-na. Po ataku Japończyków na Amerykę 7 grudnia 1941 roku, współpracę rozszerzono na dostarcza-nie informacji wywiadowczej dotyczącej ZSRR.

W przeciągu dwunastu miesięcy, pomiedzy 1 lipcem 1942 a 30 czerwca 1943 roku, „Estezet” prze- kazał Amerykanom 3 195 materiałów wywiadow-czych, co stanowiło trochę ponad 50% wszystkich dostarczonych im informacji wywiadowczych w tym czasie. Amerykański wywiad bardzo wysoko cenił otrzymywane od Polaków informacje. W 1943 Amerykanie zgodzili się na stałego przedstawiciela polskiego Sztabu przy Komitecie Szefów Połączo-nych Sztabów. Został nim płk dypl. Leon Mitkiewicz, z rangą zastępcy szefa Sztabu NW. Jego biuro też przejęło dostarczanie materiałów wywiadowczych. Ppłk. Sadowski otrzymał zadanie reorganizacji ekspozytury, która została zlikwidowana z końcem sierpnia 1943. Na jej miejsce utworzono zmniejszo-ną Samodzielną Placówkę Wywiadowczą „Estezet”, która zachowała pracę na Kanadę i Amerykę Połud-

niową. Sadowskiego odwołano do centrali w Lon-dynie, gdzie przez kilka miesięcy wydaje się, że miał przydział [nieetatowy] do Wydziału Studiów Oddziału II Sztabu NW.28

W marcu 1944 został mianowany szefem Eks-pozytury „T” Oddziału II Sztabu NW. Ekspozytura, podlegająca Wydziałowi Wywiadowczemu, miała siedzibę w Jerozolimie. Miała ona w pewnym sensie działać jako centralny organ kierowniczy służby informacyjno-wywiadowczej na tym terenie, zwró-cona przede wszystkim w kierunku prowadzenia działalności wywiadowczej przeciw ZSRR i jej pe-netracji regionu Bliskiego i Środkowego Wschodu. Miała zadanie nie tyle bezpośredniego montowa-nia działalności wywiadowczej, a raczej gromadze-nie i studiowanie materiałów zebranych i dostar-czonych przez jej terenowe placówki w Teheranie, Bagdadzie, Jerozolimie i Kairze. Placówki terenowe zakładały natomiast posterunki informacyjne.

Centrala ekspozytury dzieliła się na trzy wydzia- ły: ogólny, wywiadowczy i kontrwywiadowczy. Głównym ośrodkiem zaczepnego wywiadu był radiowywiad raczej niż agentura. Była to najwięk-sza z terenowych ekspozytur, mająca na etacie 118 osób. Prowadziła również rekrutację i szkolenie tak oficerów wywiadowczych, niższych pracowników wywiadu jaki i agentów na potrzeby tak teraźniej-sze, jak przede wszystkim na okres następny, w któ-rym to kładziono nacisk na zorganizowanie czterech stacji do podsłuchu sowieckich radiostacji. Ekspozy-tura „T” miała być w pewnym sensie filią centrali w Londynie, prowadzącą wywiad na ZSRR. Plany, aby przenieść siedzibę ekspozytury do Turcji, spełzły na niczym, wobec sprzeciwu władz tureckich. Wobec tego Ekspozytura została przeniesiona z Jerozolimy do Kairu w końcu roku 1944. Tu, po połączeniu z Ekspozyturą „Bałk” Oddziału II, prowadzącą wy-wiad na Bałkanach, utworzono Ekspozyturę „Eswu”. Miała szereg placówek w Palestynie, Syrii, Libanie, Iranie, Turcji i Grecji. Głównym zadaniem tejże ekspozytury, oprócz normalnej pracy wywiadowczej w tych krajach, miało być przygotowanie pracy na kierunku ZSRR – z tym, że chwilowo bacznym obser-wowaniem i śledzeniem raczej niż przez montowanie siatki agenturalnej.29 Po ustaleniu nowej organizacji i zadań, ppłk. dypl. Sadowski został odwołany do centrali w marcu 1945. Wcześniejszy wniosek, z grudnia 1944, na awans do stopnia pułkownika, wysta- wiony przez płk. Gano, nie został uzwględniony pozytywnie.30

– 14 –

Jak Sadowski widział polityczną sytuację Polski oraz perspektywę emigracji politycznej? Niezmier-nie ciekawe światło rzuca na to pytanie ambasador RP w Ankarze, Michał Sokolnicki. W swoim dzienniku odnotował dłuższą rozmowę którą miał z ppłk. Sadowskim na początku lutego 1945. W jej trakcie Sadowski ocenił sytuacje Polski i rządu RP „[…] z gorzkim sceptyzmem. Rolę Mikołajczyka ro- zumiał jako próbę, spóźnioną może, ratowania tego, co jeszcze by się dało – rodzaj ofiary złożonej z siebie, w pełnym przecież przekonaniu, że jego samego próba ta mogłaby zaprowadzić na kaźń lub na Sybir […] Wydziwić się nie może oświadcze-niu Arciszewskiego przeciw kompensatom na Zacho-dzie. W ogóle, rząd ten nie wnosi nic nowego, i jeśli po to tylko urządzono kryzys i osłabiono pozycję w Londynie, aby powtarzać tylko naszą gotowość do zgody, to znaczy, że nic poza szkodą nie uzyskali-śmy […] Sadowski utrzymuje, że ostatnią chwilą do rozstrzygającej rozmowy z Rosją był pobyt Sikor-skiego w Moskwie; później niewiele można już było uzyskać. Nie ma sposobu na wymożenie czegokol-wiek na zwycięskich Sowietach – i alianci do nicze-go Rosji nie zmuszą […], opanowanie administracji przez Komitet Lubelski nad całą Polską prędzej czy później zmusi kolejarzy, nauczycieli, sędziów, nawet urzędników do przyjęcia posad i zagospodarowy-wania. Życie jest życiem. Cel osiągnięcia per fas et nefas porozumienia polegał na tym, aby zarówno rząd, jak armia mogły powrócić do kraju, aby po- wstało, chociaż zmniejszone, ognisko organizacji i siły. Nieosiągnięcie tego skazuje emigrację – wraz z wszystkimi jej instytucjami i wojskiem – na zlikwi- dowanie, prędzej czy później [..]” Uważał, że emigracja, pozbawiona bazy finansowej – jest w po-zycji bez wyjścia. Ambasador Sokolnicki uważał, że ważne było utrzymanie chociaż części Polski nieza- wisłej i nieustępliwej (czytaj: emigracja polityczna – A.S.), która może stać sie „punktem oparcia w no-wych okolicznościach”. Jak odnotował autor dzien-nika, „Sadowski nie podziela mego optymizmu i na przykładach wziętych z doświadczeń Polaków na wygnaniu w Rosji stwierdza głęboką demoralizację dusz, dokonywaną przez komunizm. Gangrena za-czyna się od zatrucia pojęć religijnych. Do utrzyma-nia się Polski drugiej – niezachwianej i nieustępliwej – za granicą – nie przywiązuje on wagi. Będzie to zespół pozbawiony wszelkiej siły, wkrótce rozproszo- ny. Powraca wciąż do przykładu nieszczęsnej emi-gracji rosyjskiej.

Pozostaliśmy obydwaj przy swoim.Ja [Sokolnicki – A.S.], podtrzymując walory mo-

ralne, nie dopuszczam mysli o sprzeniewierzeniu sie niepodleglości; twierdząc poza tym, że żadne ustępstwa na tej pochyłej płaszczyźnie wroga by nie zadowoliły i nas faktycznie nie uratowały. On [Sadowski – A.S] – w gruncie rzeczy nie przyznając się do tego – ale uważa drogę ustępstw za jedyną realną; jej nieudanie się – za przepieczętowanie przez nas samych naszej klęski”.31 Toteż tłumaczy odsunięcie się ppłk. Sadowskiego na emigracji z jakiejkolwiek działalności polityczno-wojskowej, jakiej podejmowało się wielu z jego kolegów rówieśni- ków, którzy podobnie jak on nie pojechali do znie-wolonego kraju.

Po przybyciu do Anglii ppłk. Sadowskiego prze-niesiono do dyspozycji szefa Sztabu NW, następnie Głównego. Gospodarczo przydzielony do Polskie- go Biura Wojskowego w Edynburgu, chociaż za-mieszkał przy ulicy Hillcroft Crescent w dzielnicy Ealing w zachodnim Londynie. W czerwcu 1947 gospodarczo przeniesiony został z PBW w Edyn-burgu, do Kwatery Głównej Inspektora Generalne-go PKPR. Myślał o pracy jako pracownik handlo-wy lub w dziale informacji bezpieczeństwa oraz rozważał możliwość osiedlenia się albo w Anglii lub w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Po ostatecznym zwolnieniu z szeregów PKPR pozostał na miejscu w zachodnim Londynie. Znalazł pracę w firmie E.G. Brisch and Partners Limited. Była to polska firma, która wprowadziła „do przemysłu brytyjskiego i na kontynencie znakomity system klasyfikacji materiałów i części, wynaleziony i opa- tentowany przez inż. Brischa. Z czasem system do- stosowany został do komputerów.” System klasyfi-kacji wprowadzony został dla przemysłu inżynie-ryjskiego, w którym każdy przedmiot, wykonana praca i ekwipunek miał swój identyfikacyjny numer klasyfikacyjny.32 W firmie tej ppłk. Sadowski pra-cował niemal do śmierci. Zmarł 14 czerwca 1964 roku, mając niespełna 67 lat. Pogrzeb odbył się z kaplicy Ballarda na cmentarzu South Ealing (grób BB-C-33). Nabożeństwo żałobne odprawiono 27 czerwca, w opactwie OO. Bernardynów na Ealingu. Zmarły pozostawił wdowę, Janinę Zofię z Samborskich (ur. 1903) oraz siostry.

Podpułkownik dyplomowany Ludwik Sadowski był odznaczony: Krzyżem Niepodleglości, Krzyżem Walecznych czterokrotnie, Srebrnym Krzyżem Za-

– 15 –

sługi, Medalem Wojska, Medalem Pamiątkowym za Wojnę 1918-1921, Medalem 10-lecia Odzyskanej Niepodległości, Srebrnym Medalem za Długoletnią Służbę, Brązowym Medalem za Długoletnią Służbę, amerykańskim Orderem Legion of Merit w stopniu oficerskim, brytyjskimi Defence Medal i War Medal oraz austriackim Srebrnym Medalem za Walecz-ność II klasy.

PRZYPISY1 Np. patrz: Władysław Kozaczuk, Bitwa o ta-

jemnice. Służby wywiadowcze Polski i Rzeszy Nie-mieckiej 1922-1939, Warszawa 1969; Leszek Gondek, Wywiad polski w Rzeszy 1933-1939. Za- rys struktury taktyki i efektów obronnego działa-nia, Warszawa 1978. Zresztą opracowanie ppłk. dypl. L. Sadowskiego pozostaje po dzień dzisiejszy wśród hisrtoryków wywiadu polskiego pewnym punktem odniesienia, chociaż z coraz szerszym i bo- gatszym udostępnieniem i rozeznaniu archiwów wywiadu dokument stał się raczej pomocniczy niż podstawowy.

2 Instytut Polski i Muzeum im. gen.Sikorskiego (dalej IPMS), A.XIV.3/1a, Geneza powstania i dzia-łalności Biura Rejestracyjnego Ministerstwa Spraw Wojskowych, s. 3. Szerzej na temat tej komisji oraz innych komisji, powołanych do badań nad klęską 1939 roku, patrz, Marcin Kwiecień, Wśród potę-pieńczych swarów. Prawne aspekty rozliczeń politycznych wśród uchodźstwa polskiego we Francji i wiel-kiej Brytanii 1939-1943, Kraków 2013, s. 451.

3 Marcin Kwiecień, Wśród potepieńczych…, s.177-178.

4 IPMS, A.XIV.3/1a, Geneza powstania…, s. 65 IPMS, A.XIV.3/1a, Program pracy Biura Rejestra-

cyjnego, Zał. nr 2 Referat Informacyjny Biura Re- jestracyjnego MSWojsk.

6 IPMS, B.I.6a/ dok. 1, Ludwik Sadowski, Oddział II Sztabu Głównego. Rezultaty pracy pokojowej i udział w przygotowaniu do wojny, s. 5, pag. 11.

7 Op. cit., s. 18 IPMS, B.I.6 teczki a do l; tamże LOT.A.I.2/1c,

relacja mjr. Obs. Ferdynanda Bobińskiego. Patrz: Andrzej Suchcitz, Ppłk obs. Ferdynand Bobiński i wywiad lotniczy w 1939 – relacja, w: Studia nad wy-wiadem i kotrwywiadem Polski XX wieku, tom 2, red. W. Skóra i P. Skubisz, Szczecin 2014 (w druku);

tamże KOL. 90/6, sprawozdanie kmdr. ppor. Bru-nona Jablońskiego. Patrz: Andrzej Suchcitz (oprac.), Wywiad Polskiej Marynarki wojennej w relacji kmdr Brunona Jabłońskiego, w: Wywiad i kontrwywiad wojskowy II RP, tom II, red. T. Dubicki, Łomianki 2012, s. 357-364.

9 Niektórzy autorzy mylnie podają jego imię jako Rafał. Np. patrz: Leon Mitkiewicz, W najwyższym sztabie zachodnich aliantów 1943-1945, Londyn 1971, s. 37; Ryszard Świętek, W służbie polskie-go wywiadu w Ameryce Północnej i Południowej 1941-1945, w: Przegląd Historyczny t. XXXIX z. 3, 1988, s. 540. Inni autorzy podają pierwsze imię jako Lucjan (de facto drugie imię Sadowskiego), np. patrz Krzysztof Spruch, Obszar zainteresowań polskiego wywiadu wojskowego na terenie Palestyny w okresie formowania 3 Korpusu Polskich Sił Zbroj-nych, w: Wywiad i kontrwywiad wojskowy II RP, tom III, Łomianki 2013, s. 166, 176-180. Czasami też jest mylony z ppłk. dypl. Stanisławem Sadowskim. Patrz: Aleksander Woźny, Niemieckie przygotowa-nia do wojny z Polską w ocenach polskich naczelnych władz wojskowych w latach 1933-1939, Warszawa 2000, s. 107, 112.

10 Centralne Archiwum wojskowe (dalej CAW), ap.1769.89.4454, Przebieg służby wojskowej, k.5- -6; karta kwalifikacyjna dla Komisji Weryfikacyj-nej, k. 9 i Karta Ewidencyjna, k.14.

11 CAW, ap.1769.89.4454, opinia mjr Hoszow-skiego, dołączona do pisma por. L. Sadowskiego do Oddziału V Sztabu MSWojsk, wyrażajaca chęć służby zawodowej w WP, 1 lipca 1921.

12 Wacław Chocianowicz, W 50-lecie Powstania Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie, Londyn 1969, s. 328-332.

13 CAW, I.340.I.230, opinia o kpt. dypl. L. Sa-dowskim z Wyższej Szkoły Wojennej.

14 CAW, ap.1769.89.4454, roczne uzupełnienie Listy Kwalifikacyjnej za rok 1931, k.33-34; Henryk Ćwięk, Przeciw Abwehrze, Warszawa 2001, s. 155.

15 CAW, ap.1769.89.4454, opinia szefa Wy-działu wywiadowczego Oddziału II Sztabu Głów-nego.

16 CAW, ap.1769.89.4454, pismo gen. dyw. Le-ona Berbeckiego do szefa Oddz. II SG z 15 paź- dziernika 1931 – Oświadczenie o pracy Szefa Ekspozytury Nr. IV, k.32.

17 Odnośnie przykładu schematu organizacyjne-go komórek w DOK patrz: Witold Jarno, Okręg

Korpusu Wojska Polskiego nr IV Łódź 1918-1939, Łódź 2001, s. 132-135.

18 CAW, ap.1769.89.4454, roczna lista kwalifi-kacyjna za rok 1936, k.40.

19 IPMS, A.XIV.3/29A, Organizacja i obsada personalna GISZ, SG i MSWojsk, spisana w Paryżu w 1940 i Londynie 1941 („z pamięci, przy pomocy różnych oficerów, którzy w wymienionych sztabach czy instytucjach pracowali przed wybuchem obec-nej wojny”), s. 55.

20 IPMS, B.I.76b, Wyciąg ze sprawozdania gen. bryg. Gustawa Paszkiewicza, zapis na dzień 7 wrze- śnia 1939.

21 IPMS, B.I.76b, mjr dypl. Jan Rudnicki, Sprawoz-danie z przebiegu działań wojennych Korpusu inter-wencyjnego gen. bryg. Skwarczyńskiego, s. 26- -27; Piotr Zarzycki, Południowe Zgrupowanie Armii „Prusy” we wrześniu 1939 roku, Warszawa 2001, s. 252-254.

22 Mylna informację na temat pobytu mjr. dypl. L. Sadowskiego w Rumunii podano w: Tadeusz Dubic- ki, Andrzej Suchcitz, Oficerowie wywiadu WP i PSZ w latach 1939-1945, tom II, Warszawa 2011, s. 290, gdzie podano, że mjr. dypl. Ludwik Sadowski stał na czele utajnionej komórki wywiadowczej, utworzonej za aprobatą wywiadu rumuńskiego, działającej na kierunku sowieckim do maja 1940. Źródłem tej mylnej informacji jest rękopis pt. Cha-rakterystyka bazy ‘Szeik’ do czerwca 1943. Infor-macje te podał kpt. Lipiński. Patrz: Studium Polski Podziemnej (dalej SPP), A.497 (dawna sygnatura: 5.2.1/ dok. 143). Nie wykluczone, że L. Sadowski brał udział na samym początku w utworzeniu po-dobnej komórki, lecz brak na to innych źródeł.

23 IPMS, R.96/6, Dziennik Personalny MSWojsk. nr.6, Paryż 26 listopada 1939, s.6.

24 IPMS, A.XII.27/67, kopia zeznania ppłk. dypl. L. Sadowskiego z 13 października 1942.

25 Mylnie podano, że awansowałna podpułkow-nika dyplomowanego w marcu 1939, w: Tadeusz Dubicki, Andrzej Suchcitz, Oficerowie…, t. II, s. 290.

26 IPMS, KOL.61/2B, maszynopis bez tytułu i autora, zawierający opinie o oficerach, opracowany w komisji badania odpowiedzialności za wynik kampanii 1939.

27 IPMS, R.129, Rozkazy dzienne Komendy Obozu Oficerskiego nr 1, nastepnie Oddziału Wydzielo-nego Kirkcaldy nr 10 (31 X 1940), 17 (9 XI 1940), 30 (26 XI 1940), 31 (27 XI 1940) i 38 (5 XII 1940); tamże, C.52, Kronika 7 Kadrowej Brygady Strzelców z listopada 1940.

28 Szerzej na ten temat patrz: Andrzej Pepłoński, Wywiad Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie 1939-1945, Warszawa 1995, s. 127-136; Jan S. Ciechanowski, Ameryka Północna i Południowa, w: Polsko-brytyjska współpraca wywiadowcza podczas II wojny światowej, tom I. Ustalenia Polsko-Brytyjskiej Komisji Historycznej, red. T. Dubicki, D. Nałęcz, T. Stir- ling, Warszawa 2004, s. 355-374; tamże, tom II, Wybór dokumentów, red. Jan S. Ciechanowski, Warszawa 2005, s. 485-488.

29 Szerzej patrz: Andrzej Pepłoński, Wywiad…, s. 151-157. Ciekawe, że autor nie pisze nic o Eks- pozyturze „Eswu”; Jan S. Ciechanowski, Bliski Wschód, w: Polsko-brytyjska…, tom I, s. 382-384; Krzysztof Spruch, Obszar zaintersowania…, s. 162-180.

30 IPMS, A.XII.27/67, kopia wniosku awansowe-go na pułkownika dyplomowanego, wystawionego przez szefa O. II Szt. NW płk. dypl. S.Gano, 10 grudnia 1944.

31 Michał Sokolnicki, Ankarski Dziennik 1943-1946, Londyn–Nowy Jork 1974, s. 277-279.

32 Krzysztof Głuchowski, W polskim Londynie 1947-1970, Londyn 1999, s. 57.

– 17 –

Historycy wojskowości, zajmujący się w swoich pracach badawczych zagadnieniami polskiego wywiadu, nie mogą pominąć klasycznej już pozycji z tego zakresu, mianowicie studium ppłka dypl. Lu-dwika Sadowskiego, który je zatytułował Oddział II Sztabu Generalnego (rezultaty pracy pokojowej i udział w przygotowaniu do wojny). Mimo, że jest to opracowanie, to jednak ma ono szczególny walor, mianowicie jest zsumowaniem informacji zebranych od kilkudziesięciu oficerów Oddziału II Sztabu Głównego, w formie relacji lub raczej raportów z konkretnego odcinka pracy, wykonywanych w trakcie swojej służby w Oddziale. Przygotowane zostało na użytek wewnętrzny kierownictwa woj-skowego, odtwarzanego na terenie Francji Wojska Polskiego. Relacje – raporty pisane były prawie na gorąco, bo zaledwie kilka miesięcy po klęsce wrześniowej. Zawarta w nich wiedza była na pew-no subiektywna, podobnie jak przygotowane przez ppłka Sadowskiego studium, jednak jego wartość źródłowa, mimo że historycy mają już dostęp do dokumentów Oddziału II, jest na tyle duża, że war-to było go wydać.

Za wydaniem studium ppłka Sadowskiego prze-mawiał jeszcze jeden, niebagatelny powód. Jest to źródło oddające postrzeganie przyczyn przegra-nej wojny z Niemcami przez wojskowych pozosta-jących w II RP w opozycji do rządów sanacyjnych, również na gruncie wojskowym. Fakt, iż studium dotyczy Oddziału II, w dużej mierze zmitologizo-wanego w powszechnym odczuciu społecznym, jest tym bardziej ciekawe.

Podstawą wydania studium ppłka Sadowskiego jest egzemplarz przechowywany obecnie w war-szawskim zasobie archiwalnym Instytutu Pamięci Narodowej, noszący sygnaturę IPN BU 1666/1213 (dawne sygn. 457/I, 791/1213, 35628). History-cy wojskowości w swoich publikacjach posługiwali się egzemplarzem przechowywanym pierwotnie w Wojskowym Instytucie Historycznym. Niestety, autor

tej edycji nie miał możliwości porównania tych egzemplarzy, ponieważ z racji remontu budynku Cen- tralnego Archiwum Wojskowego nie otrzymał zgo-dy na porównanie tych egzemplarzy1.

Najpełniej wykorzystane zostało studium ppłka Sadowskiego w edycji sprawozdań Oddziału II Sztabu Głównego, przygotowanej przez wytraw-nych badaczy dziejów WP Mariana Zgórniaka i Mieczysława Cieplewicza2. Nie wiedzieć jednak czemu, we wszystkich odniesieniach w przypisach ppłk Sadowski występuje jako „Sablewski”. Nie powołują się natomiast na studium autorzy syntezy udziału Polski w II wojnie światowej, sygnowanej przez Wojskowy Instytut Historyczny, podobnie jak nie wymieniają w Bibliografii selektywnej, wydanych przez M. Zgórniaka i M. Cieplewicza źródeł, co tym bardziej jest dziwne, że w opracowaniu tego tomu wziął udział wspomniany M. Cieplewicz3. W t. III Zarysu dziejów wojskowości polskiej także studium ppłka Sadowskiego nie zostało wymienio-ne. Powodem była zapewne przyjęta konstrukcja, przywoływania wyłącznie źródeł drukowanych4. O ile egzemplarz przechowywany w WIH był wykorzystywany przez historyków w publikacjach wydawanych oficjalnie, o tyle egzemplarz będący własnością archiwum MSW był wykorzystywany wyłącznie w resortowych opracowaniach, pozosta-jących do wewnętrznego użytku, m.in. ppłka An-drzeja Pepłońskiego oraz jego niektórych magi-strantów, którzy swoje prace dyplomowe poświęcili różnym aspektom funkcjonowania Oddziału II SG.

Jest rzeczą interesującą, że wojskowi historycy emigracyjni, autorzy monumentalnej syntezy (acz-kolwiek niedokończonej, w przypadku kampanii wrześniowej) Polskich Sił Zbrojnych w drugiej wojnie światowej, a szczególnie ci, którzy przygotowali cz. 1. t. I5, w której analizują polskie i niemieckie przygotowania do wojny, w przypisach nie od-noszą się do studium ppłka Sadowskiego, które przecież musieli znać.

Nie udało się z całą pewnością ustalić, w jaki sposób studium ppłka Sadowskiego znalazło się

Maciej Sobieraj

NOTA EDYTORSKA

1 Przypisy umieszczone są na końcu noty.

w rękach komunistów. Możemy tylko snuć przy-puszczenia, że mikrofilm został wykonany przez tych oficerów, którzy mieli do opracowania ppłka Sadowskiego dostęp, a następnie zdecydowali się wrócić do Polski. Wiemy, że w lipcu 1945 r. gen. I. Modelski powrócił do Polski i przywiózł ze sobą m.in. tekę zawierająca 2500 krótkich notek bio-graficznych oficerów i polityków, zbieranych przez polską „dwójkę” w Wielkiej Brytanii, w tym zwią-zanych także z wywiadem. Z pisma szefa Informa-cji Wojskowej, płka Kuhla, do gen. Romkowskiego z MSW wynika, że studium ppłka Sadowskiego w tece nie było, aczkolwiek były informacje o samym autorze6. Andrzej Suchcitz sugeruje, że opracowa-nie ppłka Sadowskiego mógł przywieźć do Polski nie tylko gen. Modelski, ale także mjr Tadeusz Nowiński7.

Edytowany dokument liczy 163 strony, ale posia-da luki spowodowane brakiem możliwości odczyta-nia niektórych klatek mikrofilmu, co zostało za-znaczone w tekście. Nie posiada także większości 15 załączników wyszczególnionych przed spisem treści. Na końcu rozdz. V znajdują się jedynie „Za-łącznik I. do rozdziału V”, który w przygotowanej edycji został pominięty, ponieważ został obszernie opisany i ujęty w tabele w przedmowie do zbioru dokumentów Przygotowania niemieckie do agresji na Polskę…8.

Zgodnie ze sztuką edytorską, poprawiona zosta-ła w nieznacznym stopniu stylistyka i interpunkcja. Tekst został opatrzony przypisami, głównie biogra-ficznymi, przygotowanymi na podstawie dostępnej literatury, a zwłaszcza słownika biograficznego A. Suchcitza i T. Dubickiego9 oraz przypisów au-torstwa J.M. Ciechanowskiego, w opracowanych przez niego dokumentach, dotyczących współpracy wywiadowczej polsko-brytyjskiej10.

Maciej Sobieraj

PRZYPISY1 Po likwidacji WIH zbiory rękopiśmienne prze-

szły na własność Wojskowego Biura Badań Histo- rycznych, które przekazało je do Centralnego Ar-chiwum Wojskowego.

2 Przygotowania niemieckie do agresji na Polskę w 1939 r. w świetle sprawozdań Oddziału II Sztabu Głównego (dokumenty), zebrali i opracowali M. Zgórniak i M. Cieplewicz, Wrocław-Warszawa--Kraków 1969.

3 Polski czyn zbrojny w II wojnie światowej. Wojna obronna Polski 1939, red. E. Kozłowski, Warszawa 1979.

4 Zarys dziejów wojskowości polskiej w latach 1864-1939, red. P. Stawecki, t. III, Warszawa 1990.

5 Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej, t. I: Kampania wrześniowa 1939, cz. 1: Polityczne i wojskowe położenie Polski przed wojną, Londyn 1951.

6 AIPN, 1572/998 Emigracja polska, osoby odpo-wiedzialne za złe przygotowanie obrony kraju w 1939 r. Pismo płk. Kuhla…, 14 VI 1949 r.

7 Fototeka Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego w dokumentach Ministerstwa Bezpieczeń-stwa Publicznego, wstęp i opracowanie M. Sobieraj, Lublin 2013, s. 21, przypis 55.

8 Przygotowania niemieckie…, s. 13-19.9 T. Dubicki, A. Suchcitz, Oficerowie wywiadu WP

i PSZ w latach 1939-1945. Słownik biograficzny, t. I-II, Warszawa 2009-2011.

10 Polsko-brytyjska współpraca wywiadowcza pod-czas II wojny światowej, t. II, Wybór dokumentów, wybór i oprac. J. S. Ciechanowski, Warszawa 2005 (wersja polsko-angielska).

Ppłk dypl. Ludwik Sadowski

ODDZIAŁ IISZTABU GENERALNEGO

Rezultaty pracy pokojoweji udział w przygotowaniu do wojny

Odpis ŚciśleTajne Egz.nrWstęp

A. MATERIAŁ UŻYTY DO OPRACOWANIA

Do opracowania zostało wykorzystanych około 190 opracowań, dawnych oficerów Oddziału II, zktórychokoło55zostałozachowanych.ResztazostałaspalonawSaintes.Przeważającawiększośćspa-lonych sprawozdań nie zawierała cenniejszegomateriału i nie przedstawiaławiększej wartości (patrzzałączonywykazsprawozdańwrazzocenami–zał.nr13).WażniejszepunktyspalonychsprawozdańzostaływynotowaneweFrancjiwnotatniku,któryzostałzachowanyiwykorzystanywopracowaniu.Fak-tycznietylkokilkasprawozdańwiększejwartościspalonoimożnapowiedzieć,żewłaściwiecałycenniejszymateriałzostałuratowany.

Większośćtychsprawozdańtraktuje jednaktylkoorganizacjępokojowąOddziału II,wynikiprzed-wojenne,stosunkiwewnętrzneorazprzygotowaniadowojny.MateriałutraktującegopracęinikłezresztąwynikipracyOddziałuIIwczasiewojnyjestznikomailość.

Z tego powodu rezultaty pracy Oddziału II [w] kampanii wrześniowej nie zostały opracowane. ZposiadanychopracowańmożnabyconajwyżejzestawićetapyprzesunięćoburzutówOddziałuII.Dlaustalenia,wjakimstopniuOddziałIIdostarczyłdodnia31VIII1939r.danychonieprzyjacielu,jakoele-mentówdecyzjiNaczelnegoWodza,zostałozrekonstruowaneOdeBnieprzyjacielazchwiląwybuchuwoj- ny,dlaporównaniazdanymionieprzyjacieluprzedstawianymiprzezOddziałIIdokońcasierpnia1939r.Rekonstrukcjatajednakniemożerościćsobiepretensjidozupełnejścisłości.Wyszukanewewszystkichpra-wiesprawozdaniachweFrancjidaneoOdeBnieprzyjacielaniewyczerpująwszystkichużytychwielkichjednostekniemieckich.

Rzadkoktórydowódcapodajewswymsprawozdaniuzidentyfikowanyoddziałniemiecki,zktórymwalczył. Nawet szefowieOddziału II wielkich jednostek nie potrafią podać wszystkich zidentyfikowa-nychwwalce jednostek nieprzyjaciela, cóżdopieromówićo niższychdowódcach. Również iOddział IInie potrafił zrekonstruować ani w czasie kampanii, ani też na emigracji wszystkich wielkich jednosteknieprzyjaciela. Komunikaty informacyjne podawane po opuszczeniuWarszawy były z każdym dniemskąpsze, jeśli chodzi o wiadomości o nieprzyjacielu.Wyniknęło to przede wszystkim z braku łączno-ści zpodległymidowódcami operacyjnymi.W tychwarunkach rekonstrukcja rozwinięcia operacyjnegonieprzyjaciela oparła się na danych zawartych w raportach, danych zOddziału II, publikacjach nie-mieckich (publikacje niemieckie mają przede wszystkim charakter propagandowy i zawierają jedy-nie identyfikację wyższych d[owód]ztw oper[acyjnych]) dostępnych w Paryżu oraz w drobnym stopniuna materiałach zebranych przez p[ana] gen. [Mieczysława] Norwid-Neugebauera1, wykorzystanych wjegoksiążce,audzielonychprzezeńB[iuru]Rej[estracyjnemu]weFrancjidowglądu.

Powracającdomateriałówużytychdoopracowaniadziałuprzygotowańdowojnynaodcinkusłużbyinformacyjnejtrzebastwierdzić,iżniesąonekompletne,amianowicie:

a)braksprawozdańkilkuoficerów,którzypiastowalikierowniczestanowiskawOddzialeII iktórzysprawozdań(niektórzymimokilkakrotnychprzynagleń)nieprzedstawili;

b)wezwaniadouzupełnieńsprawozdań,wystosowanedokilkudziesięciuoficerówOddz[iału]IIzostaływyekspediowanewmiesiącukwietniuimaju1940r.zterminamiczerwcowymi.Tylkokilkaztychuzupełnieńnadeszłoprzedklęskąfrancuską.

1MieczysławNorwid-Neugebauer(1884-1954),gen.dyw.WPiPSZ,działaczniepodległościowy,żołnierzLegionów,wIIRPnastanowiskachdowódczychwarmiiiadministracjiwojskowej,ministerrobótpublicznych,wewrześniu1939r.szefPolskiejMisjiWojskowejwWielkiejBrytanii,szefAdministracjiPSZ.Powojnienaemigracji.AutoropracowaniaKampania wrześniowa 1939 r. w Polsce (Londyn1941).

– 20 –

Dlaskompletowaniazasadniczychsprawozdańiewent[ualnego]dodatkowegonaświetleniazagad-nieńpotraktowanychwopracowaniupobieżniejnaskutekniewyczerpującychmateriałów,byłobypożąda-neuzyskaniewczasiedotegoodpowiednimsprawozdańnastępującychoficerów,wzgl[ędnie]uzupełnieńdosprawozdańprzedstawionych.

Dział wywiadu ofensywnegoPpłkdypl.Mayer2Stefan(uzupełnienie),ppłkHeinrich3Wilhelm(nowesprawozdanie–poprzednie

zostałospalone),ppłkdypl.Skinder4Tadeusz(wskutekpobytuwRumuniisprawozdanianieprzedstawił),kpt.Niezbrzycki5Jerzy(mimokilkuprzynagleń,sprawozdanianieprzedstawił).

Dział organizacyjnyPpłkdypl.Sulma6Stanisław(wskutekpobytuwRumuniisprawozdanianieprzedstawił).Sprawozdania

oświetlającegospodarkęoddziałową:(mjr[Franciszek]Ptak7ikpt.[Henryk]Krajewski8)zaginęłyibyłobywskazanezrekonstruowaćtesprawozdaniaodnowa.

Dział kontrwywiadowczyMjr Szaliński9 Stanisław (uzupełnienie),mjr [Jerzy] Kwieciński10 (sprawy ochrony) sprawozdania nie

przedstawił, urz[ędnik] [Wacław] Łęcki11 (rekonstrukcja sprawozdań o kontrwywiadzie opracowanychprzezeńcorocznie).Kpt.[Mieczysław]Dubik12(wezwanydouzupełnieniasprawozdania,nieprzedstawiłgo).PonadtoprzedstawioneweFrancjisprawozdanianiektórychkierowników,wzgl[ędnie]oficerówS[a-modzielnych]R[eferatów]Inf[ormacyjnych]przydow[ództwach]korpusów,byłypobieżne,niewyczerpująceiwymagająuzupełnienia.

2StefanMayer(1895-1981)płkdypl.WPiPSZ,żołnierzLegionów,uczestnikwojnypolsko-sowieckiej,wIIRPnaróżnychsta-nowiskachdowódczychwstrukturachOddziałuIISG,krótkoprzedwybuchemwojnyszefWydziałIIwOddzialeIISG,podczaswojnywPSZ,m.in.komendantszkoływywiadu,współpracownikbrytyjskich tajnychsłużb.PowojnienaemigracjiwWielkiejBrytanii.3WilhelmHeinrich(1894-1956)płkdypl.piech.WP/PSZ,działaczniepodległościowy,żołnierzLegionów,wIIRPm.in.służba w6ppLeg.,wEkspozyturzenr6wBrześciu,DepartamenciePiechotyMSWojsk.,w75pp,absolwentWSWoj.,szefsztabu14DP,odXI1935r.szefWydziałuIIa(wywiadowczego),wkampaniiwrześniowejz-caszefaBiuraWyw.IIrzutuO.IINW,wPSZm.in.szefWydz.StudiówiSzkoleniaSpadochronowegowO.IIISzt.NW,kdtCentrumWyszk.Spadochronowego,z-cakomen-dantaOficerskiejSzkołyWywiadu.PowojniepozostałnaemigracjiwWielkiejBrytanii.4 TadeuszSkinder (1897-1952)ppłkdypl.piech.WP,płkdypl.PSZ,działaczniepodległościowy,żołnierz Legionów,udział wwojniepolsko-bolszewickiej,m.in.wdziałaniachdywersyjno-wywiadowczychnatyłachfrontu,WIIRP,m.in.służbaliniowaw86pp,w19DP,byłabsolwentemOficerskiejSzkołyTopograficznejwWarszawie,autorempublikacjiztejdziedziny,poprzewrociemajowymukończyłWSWojsk.,następniesłużyłnastanowiskachsztabowychwKOP,wtymwl.1932-1937jakoszefwywiadu,nakrótkowróciłnastanowiskooficeraliniowegow57ppjakozastępcadowódcy,odX1938r.zostałz-cąszefaWydziałuIIa(WywiadOfensywny),odIII1939szefemWydziałuIIa;wkampaniiwrześniowejbyłwIrzucieO.IISGprzySztabieNWjakoz-caszefaO.II;zramieniaZWZkierowałwywiademnaBałkanach,odXII1940r.wPalestyniewOZSBSK,odXII1943byłz-cąszefaOddz.Inf.-Wyw.Szt.NW,odI1945r.zpowodupostępującejchorobywdyspozycjiNW.Powojnienaemigracji wWielkiejBrytanii,m.in.wPKRP,należałdopierwszychczłonkówInstytutuJ.PiłsudskiegowLondynie.5JerzyNiezbrzycki(1902-1968)mjrWPiPSZ,żołnierzPOW,uczestnikwojnypolsko-sowieckiej,oficerOddziałuIISG,m.in.kierownikwywiadunaRosjęSowiecką,podczaswojnywPSZwWielkiejBrytanii,powojnienaemigracji,autorpodpseudoni-memRyszardWragaopublikowałkilkaksiążekocharakterzesowietologicznym.6SulmaStanisław(1893-1968)ppłkdypl.piech.WP/PSZ,działaczniepodległościowy,podczasIwojnyświatowejwwojskuaustriackim,odXI1918r.wWP,wwojniepolsko-bolszewickiejm.in.oficersztabowynaFroncieLitewsko-Białoruskim,uczestnikIPowstaniaŚląskiego,absolwentw1926r.WSWojen.,oficersztabowyw23DP,od1928r.wDOKVI,od1931r.w40pp,następnieszefSztabu15DP,odXI1936szefWydziałuIOrganizacyjnegoO.IISG,podczaskampaniiwrześniowejewaku-owanydoRumunii,gdziepracowałpoczątkowowBazieŁącznościZagranicznejZWZwBukareszcie,anastępnieodIX1943r. wStambule,od1945r.wPalestynie,gdziezewzględunastanzdrowiaprzeszedłwstanspoczynku.W1946r.powróciłdoPolski.7FranciszekPtak(1894-1952)mjrWP/ppłkPSZdypl.int.,żołnierzLegionów,POW,uczestnikwojnypolsko-sowieckiej,powoj-nienaróżnychstanowiskachsztabowychMSWojsk.iDOKIXwBrześciuLit.wzakresiekontrolifinansowej,absolwentWSWo-jen.(WydziałIntendentury),od1931r.kierownikReferatuBudżetowegoO.IISG,wwojnieobronnejPolskiwewrześniu1939r.został kierownikiem Samodzielnego Referatu Finansowego, 18 IX przekroczył granicę z Rumunią, gdzie został internowany, wlistopadzie1939r.ewakuowanydoParyża,gdzieobjąłtosamostanowiskoprzyO.IISztabuNW,następniepoklęsceFrancjiprzedostałsiędoWielkiejBrytaniiipozostałnatymsamymstanowisku,od1943r.kierownikWydziałuFinansowego.Powojniepozostałnaemigracji.

– 21 –

Dział studiówZaginęłociekaweipożytecznesprawozdanieppłk.dypl.[Stanisław]Bienia13,kier[ownika]Ref[eratu]

NiemcywWydzialeStudiów.Zachowane sprawozdania innychoficerównaogół niewystarczają jakomateriałdlawstępnegostudium.

Dział technicznyBrak sprawozdania kierownika S[amodzielnego] Ref[eratu] Tech[nicznego] Ppłk. dypl. [Stanisława]

Gano14,którywezwanydojegozłożeniaprzesłałjewpołowieczerwcadoAngers.SprawozdanietoniedoszłodoBiuraRejestracji.

Dział dywersjiBrakkilkuuzupełniającychinformacjiodSzefaEkspoz[turynr]2.mjr.[Edmunda]Charaszkiewicza15.Wyliczonobliżejjedynieczołowychoficerów,znajdującychsięwAngliibądźnaBliskimWschodzie,

8HenrykKrajewski(1896-?)kpt.WP/PSZ,oficergospodarczym.in.wDOKVIII,oficerKasowyw24ppwŁucku,następnie wDepartamenciePiechotyMSWojsk.,od1928oficerO.IISG.PokampaniiwrześniowejwPSZnaZachodzie.9StanisławSzaliński(1896-1951)mjr/ppłkpiech.WP/PSZ,podczasIwojnyświatowejmłodszyoficerwwojskuniemieckim,uczestnik PowstaniaWielkopolskiego,wojnypolsko-bolszewickiej, powojnie pozostałwWPm.in.w58pp, od1925 r. naróżnychstanowiskachwWydzialeIIb(kontrwywiad)O.IISG,od1930r.jakoszefWydziałuwstopniumajora;wkampaniiwrześniowejwrazzIIrzutemO.IISGewakuowanydoBrześciaLit.,astamtądnaPrzedmościerumuńskie,gdzieprzekroczyłgranicęponapaściwojsksowieckich;początkowointernowanywRumunii,skąduciekłdoFrancji,gdziepozostałpozaliniowymprzydziałem,wczerwcu1940r.ewakuowałsiędoWielkiejBrytanii,gdziepozostałnastanowiskachpomocniczychwwojsko-wymszkolnictwie.PowojniepozostałnaemigracjiWielkiejBrytanii.10JerzyKwieciński(1894-1974)mjrWP/PSZ,podczasIwojnyświatowejsłużbawarmiicarskiej,wIIKorpusiePolskim,wwojniepolsko-bolszewickiejranny,powojniewWPnastanowiskachoficerskichwO.IISG,od1924r.wEkspozyturzeNr8wBrześciuiNr1wWilnie,od1928r.pomocnikattachéwojskowegowTallinie,od1932r.kierownikplacówkiwywiaduwBukareszcie,od1934r.Pradze,odII1936r.kierownikReferatuOchronywWydzialeIIbO.IISG,wewrześniuewakuowałsiędoRumunii,anastępniedoFrancji,gdziepracowałwKGZWZjakokierownikReferatuPersonalnego,poewakuacjidoWielkiejBrytaniizostałszefemReferatuPersonalnegowOddzialeSpecjalnym(VI)Sz.NWinatymstanowiskusłużyłdokońcawojny,powojniewPKPR.PozostałnaemigracjiwWielkiejBrytanii,alew1970r.powróciłdoPolski.11WacławŁęckiurz.cyw.WydziałuIIb,powojniezNiemcamiprzedostałsiędoFrancji,apoklęsceFrancjiprzebywałwWiel-kiejBrytanii.12WacławDubik(1898-?)kpt.WP,m.in.służbaw3ppLeg.,3pspodh.,67pp,referentwWydzialeIIbOddziałuIISGnakierunkuniemieckim,byłbiegłymnaprocesiemjr.JerzegoSosnowskiegooskarżonegoowspółpracęzwywiademniemieckim,pokampaniiwrześniowejprzedostałsiędoFrancji.13StanisławBień(1899-1963)ppłkdypl.WP,płkdypl.PSZ,oficerarmiiaustriackiej,wWPodlistopada1918r.,wwojnie zUkrainąorazRosjąbolszewickąnastanowiskumłodszegooficeraw2ppLeg.,powojniepozostałwmacierzystympułkudo1927r.,anastępniebyłsłuchaczemwCWPwRembertowie,poczymdo1938r.pracowałwszkolnictwiewojskowym,aod1938r.skierowanydojednostkiliniowejjakodowódcabaonuw9ppLeg.,azkońcemgrudniaodkomenderowanydopracynakierunkuniemieckimwWydzialeIVStudiówOddziałuIISG,podczaskampaniiwrześniowejewakuowanyzesztabemNWdoBrześcia,anastępnienaPokucie,skądpowkroczeniuwojsksowieckichprzekroczyłgranicęrumuńską,gdziezostałinternowany,alejużwX1939r.opuściłRumunięiprzedostałsiędoFrancji,gdziesłużył2DSPizniąwyruszyłnafrontwojnyfrancusko- -niemieckiej,poklęscewojskfrancuskichinternowanywSzwajcarii,powojniepozostałnaemigracji,poświęcającsiędokumen-towaniuhistoriidywizji,wktórejsłużyłorazwspomnieniomzszwajcarskiegointernowania.14StanisławGano(1895-1968)ppłkdypl.WP,płkdypl.PSZ,gen.bryg.wst.sp.znominacjiPrezydentaRPnaUchodźstwie,oficerarmiirosyjskiej,wWPodgrudnia1918r.;wwojniepolsko-sowieckiejoficer2ppLeg.,powojniem.in.studiawWSW,służbanaróżnychstanowiskachsztabowych,wl.1926-1929wOddzialeIISGwEkspozyturzenrI,od1929kierownikReferatu„Wschód”,od1930r.p.o.szefaWydziałuWywiadowczegoIIaSG,od1933r.attachéwojskowywHelsinkach,od1935r.służbawliniinastanowiskudowódcybaonu,odII1939ponowniewOddzialeIISGnastanowiskuszefaSamodzielnegoReferatuTech-nicznego,podczaskampaniiwrześniowejewakuowanywramachIIrzutuOddziałuII,powejściuwojsksowieckichprzekroczyłgranicęrumuńskąizostałinternowany,aleszybkozdołałucieciprzystąpiłwrazkilkomainnymioficeramiwywiaduplacówkiwywiadowczewBukareszcieiBudapeszcie,anastępnieweFrancjipozostawałwstrukturachwywiadu,poklęsceFrancjiwy-dostałsiędoWielkiejBrytanii,gdziepełniłfunkcjęzastępcyszefaOddziałuIINW.Pśowojniepozostałnaemigracji,gdziewspółpracowałzwywiademangielskimiamerykańskim.15EdmundCharaszkiewicz(1895-1975)mjrWP,ppłkPSZ,działaczniepodległościowy,żołnierzLegionów,udziałwwojniepol-sko-sowieckiej,oficerIIOddziałuSG,kierownikakcjiprometejskiejnaterenachzajętychprzezZSRS,działańdywersyjnychwobec IIIRzeszy,pokampaniiwrześniowejweFrancji,apotemwWielskiejBrytanii , służbawPSZ.Powojnienaemigracji wWielkiejBrytanii,aktywnyworganizacjachniepodległościowych.

– 22 –

którychinformacjemogłybynaświetlićbliżejniektórekwestieniniejszegowstępnegoopracowania.Rzeczprosta,iżwprzyszłości,dlagruntownegoprzepracowaniadziałalnościOddziałuIItakwczasiepokoju, aprzedewszystkimwczasiewojny,będziekonieczneprzeprowadzeniegłębszychstudiów,dotyczyprzedewszystkimdziałówporuszonychwniniejszymopracowaniupobieżnie,zbrakumateriałów.Ponadtoniezbęd-nymbędziewprzyszłościdlahistorycznegoujęcia,główniezaśdlazebraniadoświadczeńzwojnywdzie-dzinierozpracowanianieprzyjaciela,uzyskaniamateriałówdlazobrazowaniapracyOddziałuIIwczasiewojnytaknaszczebluNaczelnegoDowództwajakteżiwyższychdowództwoperacyjnychitaktycznych.

B. UWAGI OGÓLNEOcenaposzczególnychdziedzinorganizacjipracypokojowej iprzygotowańwojennychOddziału II

Szt[abu]Gł[ównego]–aczkolwiekopartanasprawozdaniach–musibyć jednakznatura rzeczyoce-ną indywidualną referenta iwyrazem tylko jegopoglądównadanądziedzinę.Poglądy temogąbyćgdzieniegdziemylneczyniesłuszne,bowiemautorniniejszegoopracowaniasłużyłwOddzialeIISzt[abu]Gł[ównego]w latach1924-1931włącznie,apóźniejmiałmożnośćobserwacji służbyOddziału II tylkozzewnątrziwniedostatecznejmierze.Ztychteżpowodówopracowanieniniejszeniemożerościćsobiepretensjidohistorycznegoobiektywizmu,naktóryjeszczenieczas.Aczkolwiekautorstarałsiętraktowaćpowierzonemustudiumzjaknajwiększąobiektywnością,toniektóreocenymogąimusząbyćbądźnie-słuszneikrzywdzące,bądźteżzbytmałokrytyczne.Równieżidaneorganizacyjneitd.mogąbyćwpew-nychszczegółachnieścisłe.Nausprawiedliwienietrzebatudodać,iżautorniniejszegoopracowaniamiałdodyspozycjibardzomałąilośćuratowanychdokumentówzokresuprzedwojennego,archiwumbowiemOddz[iału] IIzostałozniszczone,względnie, jakmówiąniesprawdzoneinformacje,dostałysięczęściowo wręceNiemców.Natoutrudnienienatrafirównieżprzyszłyhistoryktychspraw.

Jedna jeszcze sprawawymagawzmianki.Wprzedwojennejopinii społeczeństwautarło sięzdanie otajemniczejiwszechwładnejroliOddziałuIIwpolitycewewnętrznejizewnętrznejpaństwa,wdziedzi-niewpływównapersonaliakadryzawodowejetc.Otóżnależynatymmiejscustwierdzić,iżopracowanieniniejsze traktujepracęOddziału IIzasadniczozpunktufachowego, jakoorganurozpoznanianieprzy-jacielaiwalczącegozrozpoznaniemnieprzyjacielskim.IngerencjaOddziałuIIwzagadnieniapolityczne,niewątpliwieistniejąca,zwłaszczawokresiebezpośredniopoprzewrociemajowym,jestporuszona,jeśliistniałynieulegającewątpliwości,faktylubdanejąstwierdzające.Rzadkoktóresprawozdaniezawierałojednakwtejdziedziniewiarygodneinformacje,naktórychmożnabysięoprzeć.Większośćobracałasię wsferzepodejrzeńiplotek.Oficerowiezaś,którzyjakowykonawcysprawyteprowadzili,przemilczająjewswychsprawozdaniachlubwręczzaprzeczają.Gruntownerozpoznanietegozagadnieniamusibyćzostawioneprzyszłemuhistorykowi,którzyzajmiesięstudiumpolitykiimetodpolitycznychregime’uma-jowego.Dlatychpowodówopracowanieniniejszemożebyćzawodemdlatego,któryszukałwnimtylkorewelacjiotajemniczejroliOddziałuIIwnaszymżyciupaństwowymwlatachprzedwojennych.

Zdarzyćsięrównieżmoże,iżniektórewnioskiopracowaniamogąbyćpotraktowanejakoniesprawie-dliweprzezczołowychoficerówdawnegoOddziałuIISzt[abu]Gł[ównego],którychwiększość–trzebaprzyznać–włożyławswąpracędużowysiłku, inteligencji idobrejwoli.Jestto jednaknieodłączneodwszelkichopracowańnaturyhistorycznej,traktującychzagadnieniaświeżeibłędyhistorycznejeszczenieudowodnione.

Rozdział I

ORGANIZACJA POKOJOWA ODDZ[IAŁU] II SZT[ABU] GŁ[ÓWNEGO]

A. ORGANIZACJA CENTRALIOddziałIISztabuGłównegowokresiepoprzedzającymwojnębyłolbrzymimaparatemzatrudnia-

jącymwsamejtylkoCentraliblisko250oficeróworazchybadwarazytyleurzędnikówiniższychfunk-cjonariuszy.FormalnieorganizacjaOddz[iału]IIopierałasiędoroku1939r.nainstrukcjiorganizacyjnej ietatachwydanychjeszczew1923r.Jużwkrótcepotym,aprzedewszystkimdoroku1926-[19]27,ramyorganizacyjneokazałysięzaszczupłewstosunkudostalerosnącychzadańiobowiązkównakładanychnaOddz[iał]II.PowodowałotostałyrozrostOddz[iału],któryszedłpoczątkoworaczejwkierunkurozbudowypersonalnej,niżistotnychzmianorganizacyjnych.

Rozbudowapersonalnaiorganizacyjnastaniesięzrozumiałą,jeśliweźmiesiępoduwagęgeneralnązasadę,jakąkierowanosięwstosunkudozadańpowierzanychOddziałowiII.Wbrewbowiemwzoromfrancuskim,niemieckimirosyjskimprzyjętozasadę,iżcałośćagendsłużbyinformacyjnejtaknazewnątrz,jakteżinawewnątrzwinnabyćskupionawjednymręku,włonieaparatuzwiązanegozesobąorgani-zacyjnie,naniektórychszczeblachpowiązanegonieorganizacyjnie,alefaktycznieipodległegonaostat-nimszczebluhierarchicznymjednemuszefowi.

WOddzialeIIskumulowanewięcbyływszelkiezagadnieniadotyczące:–zdobywaniawiadomości,–ewidencjonowaniaich,studiowaniaiprzerabianiaorazpodawaniawformiekomunikatów,opraco-

wańetc.dowiadomości[?],–kontrwywiadu,przeciwdywersjiorazochronytajemnicywnajszerszymzrozumieniu,–dywersji,–sprawzwiązanychzzewnętrznąreprezentacjąwojska.Trzebastwierdzić,iżOddziałIIstrzegłstaletejzasadyibroniłsięprzeciwkopróbomodebraniamu

jakiegokolwiekdziałusłużbyinformacyjnej.FormalniesprawapodziałuOddz[iału]IIbyłastawianatylkoraz,wr[oku]1928lub1929,przezmarszałkaPiłsudskiego,którymiałzamiarwydzielićEwidencjęiStudiazOddziałuIIprzenieśćdoG[eneralnego]I[nspektoratu]S[ił]Z[brojnych],wzgl[ędnie]Oddz[iału]III.Spra-watazbliżejnieznanychprzyczynupadła,przyczymnależystwierdzić,iżniemiałaonawłonieOddziałuIIzwolenników.

OilewpierwszychlatachrozrostOddz[iału]IIszedłraczejwkierunkupersonalnym,aramyorgani-zacyjneustalonew1923r.pozostawałymniejwięcejtesame,otyleodr.1932(poodejściugen.PiskorazestanowiskaSzefaSztabuGł[ównego])zaobserwowaćmożnarównież rozbudowęorganizacyjną.DotegookresuczasuOddz[iał]IIskładałsięz3wydziałów:organizacyjnego,ewidencjiiwywiadowczego. W skład tego ostatniegowchodziły referaty prowadzącewywiad głęboki na Rosję i Niemcy, referatszyfrów(szyfrywłasneikryptologia)orazreferattechniczny.BezpośrednioSzefowiOddziałuIIpodlegałSzefEkspozyturyNrII,gdzieskupiałysięzagadnieniadywersjinaWschódinaZachód.PersonalnieOd-dz[iał]IIliczyłniewieleponad1/3stanuzsierpnia1939r.Przyczynyrozbudowyorganizacyjnejiperso-nalnejOddz[iału]odtegookresumiałyzapodłoże:

a)rozrostnakładany[ch]zadańiwzmożeniesięzainteresowańOddziału,b)zaobserwowanewokresiepomajowymwewszystkichdowództwachwojskowych icywilnychten-

dencjęrozbudowypersonalnej,wynikłązprzesłanekbiurokratycznych,chęcidowygodnegourzędowania,protekcjonalizmuetc.

WażniejszymiprzejawamirozbudowyorganizacyjnejOddziałuwokresie1932-1939były:Rozrost działu radiowywiadowczego.Dawnyreferatradio-wywiadowczyzszyframiwłasnymiroz-

rósłsięwtymokresiewwielkiurządnazwanyBiuremSzyfrów,wskładzie4referatów,z7-mastacjami

– 24 –

radiowymiizmotoryzowanymigrupamipodsłuchowymiwterenie.Byłtoolbrzymiiciężkiaparat,nada-jącysięwłaściwiedopracypokojowej,pochłaniającywielkiesumytakwdziedziniepersonalnej,jakteżiwdziedziniezaopatrzeniawsprzęt,sumyniewspółmiernedododatnichzresztąwynikówBiuraSzyfrów wczasiepokoju.

Rozbudowa działu technicznego.Dawnyreferat techniczny–formalniewroku1939Sam[odziel-ny]Ref[erat]Tech[niczny]–przekształconyzostałwfaktycznybogaty InstytutTechniczny–dlaktórego zoszczędnościOddziałuIIwybudowanokosztemponad1/2milionazłotychspecjalnybudynek.

Rozbudowa działu dywersji.Rozbudowategodziałumiałamiejscewokresiefaktycznychakcjidy-wersyjnychnaŚląskuZaolziańskimiRusiPodkarpackiej.Rozbudowaniebyłazresztąznacznaiwstosunkudo zadań, jakie dział dywersji powinien byłmieć dowykonaniawwypadkach konfliktu zachodniegowzgl[ędnie]wschodniego,byłanawetzaszczupła.

Przeorganizowanie płytkego wywiadu na Rosję i Litwę.OrganizacyjnapodległośćKOP-uMin[ister-stwu]SprawWewnętrznychutrudniałakierowaniepłytkimwywiademnaRosjęiLitwęprzezOrganyOd-działu II t.zn.Ekspozytury:Nr IwWilnie iNrVweLwowie.Rozwiązano tozagadnienieprzezpodpo-rządkowanieobuEkspozyturD[owódz]twuKOP-u,któregoorganeminformac[yjnym]byłot.zw.SzefostwoWywiaduKOP.Rozwiązanietousunęłowprawdziemożliwościtarćwterenieorazusprawniłotoksłużbynaniższychszczeblach,zdrugiejjednakstronydoprowadziłodorozbudowyogromnegoaparatuSzefostwaWywiaduKOP,którewr.1939liczyłoprzeszło20oficerówiokoło60podoficerówiurzędnikówcywilnych.

Utworzenie działu planowania.Wr.1937utworzonyzostałnażyczenieSzefaS[ztabu]G[łównego]tzw.wydziałplanowaniawywiaduwojennegoidywersjiwojennej.Rozbudowapersonalnategodziałubyłabardzozresztąnieznaczna(4oficerówdyplomowanych).

Rozbudowa personalna aparatu kierowniczego ochrony tajem nicy wojskowej. Wzrastająceten-dencjedowzmożeniaochronytajemnicywewszystkichdziedzinachspowodowały–nieznacznezresztą– wzmocnienieobsadypersonalnejwwydzialekontrwywiadowczym(WydziałIIb).Ponadtorozbudowywa-nostaleaparatCentralnejAgentury,takodnośniepersonelukierowniczego,jakteżiagencyjnego.

Rozbudowa aparatu wywiadu zaczepnego i studiów. Wporównaniuzrokiem1930,personelwy-wiaduzaczepnegoistudiówzostałdośćznaczniezwiększony.Rozrostpersonalnytychdziałówbyłjednak wpełniusprawiedliwionyznacznymwzrostemnadchodzącegomateriałuwywiadowczego,zwiększeniemilościplacówekirozszerzeniemsferyzaintersowańodnośnieNiemieciRosji.Wydajesięnawet,iżaparatpersonalnyRef[eretu]Studiów„Niemcy”powinienbyłbyćrozbudowanyznaczniej,niżtegowlatach1932--1939dokonano.Stałarozbudowaorganizacyjnaipersonalnadoprowadziładotego,iżwr[oku]1937fak-tycznystanorganizacyjnyipersonalnyOddziałubyłkompletnieniewspółmiernydonieżyciowegojużzupeł-nieetapu.StantenobciążałponadtowdużejmierzefunduszdyspozycyjnyOddziału,którymusiałopłacać zniegonadetatowypersonelcywilny.

ToteżOddziałstarałsięprzerzucićswedodatkowewydatkipersonalnenabudżetnormalnyMSWojsk.,któreodrzucałostaletesugestie,wychodzączzałożenia,żeOddziałzeswegofunduszudyspozycyjnego,zktóregoitakrobiłcoroczneoszczędności,możepokryćnieprzewidzianeetatemwydatkipersonalne.

Wr.1937przystąpionodokomisyjnegoopracowanianowejorganizacjiietatów.Komisja,opierającsięnastaniefaktycznym,opracowałanowyetat,któryzuwaginanadmiernąilośćprzewidzianegoper-soneluniezostałzatwierdzony.Etatprzepracowanyizredukowanywciągu1938r.zostałzatwierdzonyprzezGISZdopierowczerwcu1939r.,niezdążyłjednakwejśćwżycie,gdyżdokońcawojnyniezdołanouzgodnićspraworganizacyjnychzodnośnymiorganamiMSWojsk.

Ztychwzględówomówienieorganizacjipokojowejopierasięnastaniefaktycznym,jakiistniałwr[oku]1939,anienanowejorganizacji,którafaktyczniewżycienieweszła,aniteżnastarychetatach,które,byłyzupełnienieaktualne.

OrganizacjępokojowąwcentraliOddziałuIItraktująnastępującezałącznikidoniniejszegoopraco-wania:

Schematorganizacyjnycentrali(zał[ącznik]nr1),Obsadapersonalna(zał[ącznik]nr2),

– 25 –

OddziałemIIkierowałszef(etatgen.brygady).Ostatnio,od1II[19]39r.,szefembyłpłkdypl.Smo-leński1Józef,przedtym,zadwomanawrotami,płkdypl.Pełczyński2Tadeusz.

Podlegalimubezpośrednio:Iz-caSzefaOddziału(odwiosny1939r.płkdypl.Englicht3Józef),IIz-caSzefaOddziału(płkdypl.Ciastoń4Jan,odXI1937r.),Szef wydziału wywiadowczego (przez długie lata ppłk dyplMayer Stefan, który zdał formalnie

funkcjęwmaju1939r.ppłk.dypl.HeinrichowiWilhelmowi.Zostałjednakzatrzymanyifaktyczniepełniłdotychczasoweswefunkcjedowybuchuwojny).

Samodzielnyreferatogólny.

W zakres I z-cywchodziłynastępującezagadnienia:1.Sprawyewidencjiistudiówwszystkichpaństw,któreleżaływnaszejsferzezainteresowania.Podle-

gałmuwzwiązkuztymWydziałIVBiuraStudiów.PonadtoIz-camiałzleconenastępującezagadnienia:2.Sprawynaszychattacheswojskowychzagranicą.WsprawachtychIz-cawystępowałjakoreferent

tychspraw,zasadniczobowiemformalnieattacheswojskowipodlegaliSzefowiSzt[abu]Gł[ównego]przezSzefaOddziałuII.Byłonjednakdopewnegostopniapierwszymszczeblemprzełożeństwawstosunkudonich.

3.Sprawyzwiązaneztzw.zagadnieniemprometejskim.Wtymcharakterzepatronowałonakcjipro-metejskiejprowadzonejprzezEkpoz[yturę]Nr2,aczkolwiekostatniopodlegałaonaformalnieIIz-cySze-faOddziału.Chodziłotuzresztątylkooosobępłk.Englichta,którytymzagadnieniembardzointeresowałsięiwyręczałSzefaOddziałuwkierownictwie.

4.FormalniekontaktzMSZwsprawachpolitycznych,przeważniezszefamidepartamentówiwydziałów.

1JózefSmoliński(1894-1978)płkdypl.WP/PSZ,gen.bryg.(emigr.),żołnierzLegionów,udziałwwojniepolsko-sowieckiej,oficerkawalerii,absolwentWSWoj.,oficersztabowynaróżnychszczeblachjednostekliniowychiSG,odII1939r.szefOddziałuIISG,wkampaniiwrześniowejkierujeIrzutemO.IIprzyNaczelnymDowództwie,po6IXewakuacjawkierunkugranicyrumuńskiej,którąprzekracza18IXpoagresjisowieckiej;wRumuniidalejkierujenieoficjalniestrukturamiO.II,odXI1939r.wParyżu,gdziezłożyłsprawozdaniezdziałalnościO.II,zastępcagen.SosnkowskiegojakokomendantaZWZ,kolejnyprzydziałtoWSWoj. wSzkocji,sztabInspektoraWyszkoleniaWojska,zastępcaszefaSztabuNW,powojniepozostałnaemigracji,gdziepoświęciłsięutrwaleniuhistorii7p.uł.lubelskichorazCentrumWyszkoleniaKawalerii,działałspołeczniewemigracyjnychinstytucjach naterenieWielkiejBrytanii.2TadeuszPełczyński(1892-1985)płkdypl.piech.WP,gen.bryg.PSZ,żołnierzLegionów,udziałwwojniepolsko-sowieckiej, wWPnaróżnychstanowiskachsztabowychiliniowych,wl.1927-1932szefO.IISG,1932-1935dowódca5ppLeg.,1935- -1939ponownieszefO.IISG,wkampaniiwrześniowejdowodziłpiechotądywizyjną19DP,pozostałwkraju,gdziewstąpiłdoSZP/ZWZ/AK,wl.1940-1941komendantOkręguLublinZWZ,1941-1944szefsztabuKGZWZ,od1943równocześniezastępcadowódcyAK,uczestnikPowstaniaWarszawskiego,1944-1945wniewoliniemieckiej,powojniepozostałnaemigracji,gdziekierowałm.in.KomisjaHistorycznąAKprzySztabieGłównymwLondynie,działaczemigracyjnychinstytucjipolitycznych ikombatanckichnaterenieWielkiejBrytanii,autorhistorycznychpublikacjipoświęconymdziejomAK.3JózefEnglicht(1891-1954)płkdypl.piech.WP,żołnierzLegionów,uczestnikwojnypolsko-sowieckiej,wWPdo1924r.nastanowiskachliniowegooficera,awlatach1924-1937służyłnaróżnychstanowiskachwOddzialeIISG,m.in.wReferacie„Ro-sja”iwWydzialeEwidencji,gdziedoszedłdostanowiskaszefa,awlatach1930-1937łączyłtostanowiskozfunkcjązastępcyszefaOddziałuIISG,byłabsolwentemWSWoj.;wokresie1937-1939(doIV)byłoficeremliniowymw79pp,aodIV1939r.powróciłdoOddziałuIInastanowiskoIzastępcySzefaOddziałuII;wkampaniiwrześniowejdowodziłIIrzutemOddziałuII,którydopołowywrześniadotarłnadgranicęrumuńsku,powkroczeniuwojsksowieckichinternowanywRumunii,gdziekierowałwyjazdamioficerówOddziałudoFrancjidokądsamsięudałwpołowieXI1939r.,apoklęsceFrancjiudałsiędoWielkiejBrytanii,gdziepełniłm.in.funkcjękomendantaCentrumWyszkoleniaPiechotyPSZwSzkocji.PowojniepozostałnaemigracjiwWielkiejBrytanii.4 Jan Ciastoń (1896-1975) płk dypl.WP, żołnierz Legionów, uczestnikwojny polsko-sowieckiej, absolwentWSWoj., służba wOddzialeIISG,zkrótkąprzerwąnasłużbęw31ppStrzelcówKaniowskichnastanowiskudowócy,gdziedoszedłdostanowi-skaIIzastępcyszefaOddziałuIISG,pokampaniiwrześniowejbyłinternowanywRumuniiskądprzedostałsiędoFrancji;pojejklęsceudałsiędoWielkiejBrytanii,aletamznalazłsięwgrupieoficerówuznanychzawinnychklęskiPolskiwwojniezNiemcami izostałnapewienczasodizolowanywoboziewRothesaynawyspieBut,anastępniewobozieBroughton.Powojniezostałnaemigracji.

– 26 –

PrzedobjęciemstanowiskaIz-cyprzezpłk.Englichta(1II[19]39)kontaktbezpośredni,itobezpo-średniozmin.[Józefem]Beckiem,utrzymywałówczesnyszefOddziałuIIpłkdypl.Pełczyński.

II z-ca Szefa Oddziału II miałpowierzonenastępującezagadnieniaa)sprawyorganizacyjne,mobilizacyjne,wyszkoleniowe,personalne,administracjafunduszemdyspo-

zycyjnym,kancelariaOddziałuII–wszystkieskupionewWydz[iale]IOgólnym.b)zagadnieniatechniczneprowadzoneprzezSamodzielnyReferatTechniczny.c)SprawydywersjiprowadzonebezpośrednioprzezEkspozyturęNr2(wchodziławskładCentrali).d)Planowaniewywiaduwojennegoidywersjiwojennej(WydziałIIIplanowania).Szef Wydziału II wywiadowczegopodlegałbezpośrednioSzefowiOddziałuikierowałcałokształtem

pracywywiadowczej(WydziałIIa),kontrwywiadowczej(Wydz[iał]IIb)orazszyframiiradiowywiadem(BiuroSzyfrów).PonadtobyłonfachowymzwierzchnikiemSzefostwaKOP.FormalnieSzefostwoWywiaduKOPwchodziłowskładdowództwaKOPipodlegałoszefowisztabuKOP.

Samodzielny Referat Ogólny,równieżpodległybezpośrednioSzefowiOddziału,prowadziłsprawyreprezentacyjneorazattacheswojskowychpaństwobcychwWarszawie.

Poniżejzamieszczonyjestpodziałwewnętrznyizakresdziałaniawydziałówwkolejnościichpodległo-ścipierwszemu,drugiemuz-cywzgl[ędnie]SzefowiWydziałuWywiadowczego.

I ZastępcaWydział IV(Studiów)–szefppłkdypl.Banach5Kazimierz.Obejmowałcałokształtinformacjiwojsko-

wych,politycznychigospodarczych,przedewszystkimRosji,NiemieciLitwy.Ponadto,wmniejszymznacz-niezakresie,innychpaństweuropejskichizamorskich.

Zakresdziałania:segregacja,ewidencja,ocena,studiumorazopracowaniewformieperiodycznychwzgl[ędnie]specjalnychopracowańmateriałówuzyskanychdrogąwywiadowczą,odattacheswojskowych,zMSZ,wdrodzewymianyodpaństwsojuszniczychizaprzyjaźnionych.Studiumprasyiliteraturywojsko-wej.

WskładWydziałuStudiówwchodziły:Sam[odzielny]Referat„Niemcy”,Sam[odzielny]Referat„Rosja”,Sam[odzielny] Referat Studiów Ogólnych (zagadnienia wojskowe, polityczne, gospodarcze innych

państwpozaRosjąiNiemcami),BibliotekaOddziału II (formalnie składowa część Centr[alnej] BibliotekiWojsk[owej], licząca około

15000tomówliteraturyfachowej).Kreślarnia (podlegająca formalnie SzefowiWydziału IOg[ólnego], faktycznie SzefowiWydz[iału]

Studiów).OgółemWydziałStudiówliczyłostatnioprzeszło40oficeróworazkilkunastuurzędników.

II ZastępcaWydział Ogólny I(ppłkdypl.SulmaStanisław)obejmowałzagadnieniaorganizacyjne,mob[ilizacyj-

ne],wyszkolenie,personalne,finansowe,administracyjne,kancelarięiarchiwum.Dzieliłsięna:ReferatWyszkolenia–mob[ilizacyjny],ReferatOrg[anizacyjny]–personalny,Sam[odzielny]ReferatBudżetowy.

5KazimierzBanach (1897-1966)płkdypl.WP/PSZ, żołnierz Legionów,uczestnikwojnypolsko-sowieckiej, następniekrótko wjednostceliniowej,absolwentWSWoj,oficersztabowywOddzialeIViI,wykładowcawWSWoj.,od1937r.wOddzialeIISGnastanowiskuszefaWydziału IV (Studiów iEwidencji);wkampaniiwrześniowejbył szefemWydziałuStudiów I rzutu OddziałuIISG,internowanywRumunii,skądjużwXIwyjechałdoFrancji,gdziezostałwłączonydoorganizacjiWydziałuIII Ewidencji,poklęsceFrancjiprzybyłdoWielkiejBrytaniiipozostałwstrukturachOddziałuIISG,następniewOddzialePlano-waniaSztabuNWnastanowiskuszefa.Powojniepozostałnaemigracji.

– 27 –

Kancelarię.ArchiwumOddziału(naForcieLegionów).OgółemWydziałOgólnyliczyłokoło12oficerów,ponad20urzędnikówiokoło10niższychfunkcjonariuszy.ZakrespracyWydziałuOgólnegoobejmowałważnydziałorganizacjiimobilizacji,czylipodstawowe

elementyprzygotowańwojennych,orazdziałpersonalny,awięcwpływnaobsadęosobowąOddziału.Faktycznie jednakrolaWydziałuOgólnego,anawet IIZastępcywprzygotowaniachmob[ilizacyjnych],wposunięciachpersonalnych,anawetwyszkoleniubyłalitylkowykonawczo-administracyjna.Jeśliidzieomob[ilizację]służbyinf[ormacyjno]-wywiadowczejwdziedzinieorganizacyjnej,anawetipers[onalnej]najważniejszyidecydującygłosmiałtuSzefWydziałuWywiadowczegoorazwdrobnejmierzeSzefWy-działuPlanowania.PoszczególnekomórkiWydziałuwywiadowczegomiałynawetswekomórkimob[iliza-cyjne],któremiałyjednakuzgadniaćsweprojektyizarządzeniazWydziałemII(Ref[erat]Wyszk[oleniai]Mob[ilizacji]).Tosamodotyczyobsadypers[onalnej],codoktórejprzeprowadzałWydziałprzeważnietylkoformalnąprocedurępersonalną.

Wydział III Planowania wywiadu wojennego i dywersji wojennejSzef–ppłkdypl.Skrzydlewski6Józef,obejmującynastępującekomórki:SamodzielnyReferatPlanowaniaWojennego,ReferatPlanowaniaDywersjiWojennej,ReferatPropagandyiPlanowaniaPropagandyDywersyjnej.Byłytoreferatyjednoosobowe,ogółempracowałowWydziale4oficerówdyplomowanych.Komórka

ta,stworzonawpoczątkach1937r.,naspecjalneżyczenieSzefaSztabuGł[ównego],miałazazadanieprzygotowanieelementówdozorganizowaniawywiaduwojennego,zasadniczoniezależnegoodpracują-cejsieciagencyjnejpokojowej.

ZakresdziałaniategoWydziałunależydoprzygotowańwojennychiomawianyjestztegopowodu(jakrównieżwynikipracy)wrozdzialeIV.Tutrzebatylkozaznaczyć,iżwramachstosunkówwewnętrznychorazfaktycznejorganizacjiOddziałuIIstworzenieWydziałuPlanowaniabyłoposunięciemzbytpóźnym,organizacyjniechybionym,zaśśrodkifinansoweprzeznaczonenawojennąsiećwywiadowczązbytszczu-płe.Wydajesię,żeorganizacyjnieracjonalniejszymbyłobystworzenietakiejkomórkiwramachWydziałuwywiadowczego (były zresztą drobne komórki zajmujące się tym zagadnieniem), a przedewszystkimprzyznaniecorokuodpowiednichśrodków,niena„planowanie”,anafaktycznąorganizacjęsieciwojennej.

SamodzielnyReferatTechniczny(szefppłkdypl.GanoStanisław).ByłszerokorozbudowanymInstytu-temTechnicznym,mającymzazadanieprzygotowanienaukoweitechnicznewszystkichśrodkówtechnicz-nychdlapotrzebwywiaduidywersji,jakrównieżsprzętuzabezpieczeniowegodlaplacówekkrajowych izagranicznych.

Samodzielny Referat Technicznybyłogromnymikosztownymaparatemzatrudniającymwroku1937– 7oficerówiokoło60osóbcywilnegopersonelu,wtym8urzędnikówzwyższymwykształceniem.Podziałwew[nętrzny]–zuwaginarozlicznośćjegokomórek–zawartyjestwzałącznikunr3.

SamodzielnyReferatTechnicznyzajmowałdużybudynek,zbudowanykosztem1/2milionazłzoszczęd-ności,poczynionychprzezOddz[iał] II idysponowałdobrzeinowocześnienowourządzonymi laborato-

6JózefSkrzydlewski(1896-1952)ppłkdypl.WP,oficerarmiiniemieckiej,uczestnikPowstaniaWielkopolskiego,wojnypolsko- -sowieckiej,absolwentWSWoj.,do1929służbanastanowiskachsztabowych,następniewOddzialeIISGnastanowiskurefe-rentawReferacieEwidencji„Niemcy”,którymod1931r.kierował,wlatach1931-1934udziałwpracachdelegacjipolskiejnakonferencjęrozbrojeniowąwGenewie,od1934r.służbaw81ppnastanowiskudowódcybaonu,w1936r.powróciłdoOddziałuII,gdzieotrzymałzadaniezorganizowaniaWydziału„P”(PlanowaniaWywiaduiDywersjiWojennej),w1938or-ganizowałakcjedywersyjnenaZaolziuiRusiZakarpackiej(teostatniewewspółpracyzWęgrami),w1939r.dostałzadaniezorganizowaniaakcjipropagandowejnaterenieWolnegoMiastaGdańska,wkampaniiwrześniowejkierowałWydziałemInfor-macjiIrzutuOddziałuIISztabuNW,powkroczeniuwojsksowieckichinternowanywRumuniiskądwXIewakuowanydoFrancji,gdzieotrzymałprzydziałliniowydo1DywizjiGrenadierównastanowiskoszefasztabu;wwojniefrancusko-niemieckiejdostałsiędoniewoliiprzebywałwkilkuoflagach.PowojniewstąpiłdoPSZ,aw1947,podemobilizacji,powróciłdoPolski,gdziew1951r.zostałaresztowanyipoddanyintensywnemuśledztwuprzezfunkcjonariuszyMBP,codoprowadziłodojegośmierci.

– 28 –

riami.Trudnozdaćsprawęzjegowynikówpracyzewzględunabraksprawozdańwtejdziedzinieodkierownikaipersonelu.

OgólnewzmiankiwinnychsprawozdaniachoceniająwynikipokojoweSamodzielnegoReferatuTech-nicznego na ogół b[ardzo] pozytywnie.Wszyscy jednakowoż zgodnie podkreślają, iż był to ogromnyaparatprzywiązanyściśledomiejsca,aprzeztonastawionoraczejnapracępokojową.Kosztinwestycjiiutrzymaniabył–jaksięzdaje–zupełnieniewspółmiernydokorzyści,jakiezniegoOddziałmógłczer-paćwczasiepokoju.Zdajesię,iżżadenzOddziałówIInacałymświecietakrozbudowanejplacówkiniemiał.Byćmoże,iżrezultatyjegopracybadawczejmogłyokazaćsięznaczniepożyteczniejszewokresiepóźniejszym,zasadniczobowiemnowewynikipróbistudiów(niezależnieodbieżącychpractechnicznych)zaczęłypojawiaćsięwlatach1938-[19]39.

Ekspozytura Oddziału II Nr 2(długoletniszef–mjrCharaszkiewicz[Edmund]).GłównymzadaniemEkspozyturybyłydywersjanaWschódinaZachód,przezprzygotowanieodpowiedniegomateriałuludz-kiego,wyszkoleniegoizaopatrzeniewsprzętdywersyjny.Plandywersjimiałpolegaćnaorganizowaniuośrodkówwalkidywersyjnejwkrajachn[ie]p[rzyjacie]lskich,naobszarachPolski,któremogłybyćzajęteprzeznieprzyjacielaorazwkrajachneutralnych,któremogłynieprzyjacielazaopatrywać.Ponadtoprze-pracowywanowEkspozyturzeNr2zagadnienietechnicznegozwalczaniadywersjin[ie]p[rzyjacie]lskiej, cobyłoponiekąddublowaniemSamodzielnegoReferatuTechnicznego.

WreszcieEkspozyturamiałazleconeprowadzenie tzw.akcjiprometejskiej,omówionejbliżejwroz-dzialeII,którejzresztąpoświęcałagrosswychśrodkówpersonalnychifinansowych,zeszkodądlawłaści-wejdywersji.

Ekspozytura Nr 2 dzieliła się na następujące działy (bardziej szczegółowy podział zawarty jest wzałącznikunr3,schematorganizacyjny–patrzszkic–zał[ącznik]nr4):

Sam[odzielny]Ref[erat]„Zachód”(terenyRzeszy,Gdańska,CzechosłowacjiiLitwy),Sam[odzielny]Ref[erat]„Wschód”(terenyrosyjskieiakcjaprometejska),Sam[odzielny]Ref[erat]TerenówWłasnychZachodnichiPołudniowych,Ref[erat]Tech[niki]Dywer[syjnej],Ref[erat]Bezpiecz[eństwa]Technicznego(technicznezagadnieniaprze-ciwdywersyjne),Ref[erat]Propagandynanieprzyjaciela(stworzonytużprzedwojną),Ref[erat]Administracyjny.OgółemEkspozyturaNr2liczyławCentrali…oficerówi…urzędnikówcywilnych.Podległejejpla-

cówkizagranicąiwkrajuwyliczonewzałącznikunr2.

Wydział II awywiadowczy(szefppłkdypl.HeinrichWilhelm,któryzwiosną1939,przejąwszyfor-malnieWydziałwyw[iadowczy],zdałfunkcjęppłk.dypl.Skinderowi).

WydziałIIaobejmowałcałokształtzagadnieńwywiadugłębokiegonaNiemcy,RosjęiCzechosłowa-cję.PodlegałymuoficerskieplacówkiwywiadowczewNiemczech,RosjiiCzechosłowacjiorazwkrajachsąsiadującymizNiemcami(limitrofowych).PonadtoszefWydziałubyłfaktycznymkierownikiemwywiadupłytkiegonaNiemcy;formalniebowiemekspozyturyzachodnie,podlegającewginstrukcjiorg[anizacyjnej]SzefowiOddziałuII,kierowanebyłyfaktycznieprzezSzefaWydziałuWywiadowczego,zktóregoramie-niawystępowałSzefWydz[iału]IIa.

WydziałIIadzieliłsięnadwareferaty:Ref[erat]„Z”(Zachód)–wywiadgłębokinaNiemcy,tużprzedwojnąrównieżwywiadnatereniePro-

tektoratuiSłowacji.Ref[erat]„W”(Wschód)–wywiadgłębokinaRosjęprzed1939r.,równieżnaCzechosłowację.OgółemWydziałIIaliczyłwostatnimokresieokoło25oficerówi12urzędnikówcywilnych.

Wydział II b(długoletniszef–mjrSzalińskiStanisław)obejmowałzagadnieniekontrwywiadu,zwal-czaniadywersjiobcejnatereniewojska,współpracęwzwalczaniudywersjiobcejnaodcinkucywilnym,

– 29 –

ochronętajemnicywojskowej,informowanieSzefaSzt[abu]Gł[ównego]iMSWojsk.owewnętrznejsytuacjipolitycznej,społecznejinarodowościowejorazsprawynarodowościowewwojsku.

Dzieliłsięnareferaty:Ref[erat]Ogól[ny](sprawyorg[anizacyjne]imob[ilizacyjne]),Ref[erat]Sam[odzielny]Kontrwywiadowczy,Ref[erat]OchronyTajemnicyWojskowej,Ref[erat]Narodowościowo-Polityczny,CentralnąAgenturę(bezpośrednieprowadzenieaferszpiegowskichwogóleikomunistycznychwwoj-

sku, o ile zazębiały się naobszarze kilkuDOK, obserwacjapolitycznawwojsku,wreszcie obserwacjadziałaczypolitycznych,cywilnych),

CentralnaKartoteka,Kancelaria.OgółemWydz[iał]IIbliczyłwrazzCentralnąAgenturąokoło17oficerów,4podoficerówi30urzęd-

ników(bezpersoneluagencyjnego).SzefWydz[iału]IIbkierowałpracąsam[samodzielnych]ref[eratów]informacyjnychprzyDOKiDowództwieFloty,którepodlegałymupodwzględemfachowo-technicznym.

Szefostwo Wywiadu KOP(szefmjrGurbski7 Jan)–podlegałoformalnieD[owód]cyKOPimieściłosięwinnymbudynkuprzyul.Chaubińskiego[wWarszawie],SzefWywiaduKOPpodlegałjednakżeSze-fowiWydz[iału]Wywiadowczegopodwzględemfachowo-technicznym,wpraktycebyłatopodległośćfaktyczna,bowiemaniD[owód]caKOP,ani teżSzefSzt[abu]KOPniewgłębialisięwszczegółypracytechnicznej,aichzainteresowaniadotyczyłyraczejdziedzinybezpieczeństwawpasiegranicznym.

ZakresdziałaniaSzefostwaWywiaduKOPwchodziły:WywiadpłytkinaRosjęSowiecką,LitwęorazdrobnyodcinekwschodniejczęściPrusWschodnichpro-

wadzonyprzezEkspozyturęwileńską,lwowskąi9placówekwyw[iadowczych]KOP.Odr[oku]1938,tzn.odchwiliprzyjęciap[ołu]d[niowo]-wschod[niego]odcinkaprzezpułkKOP„Stryj”

(przezplacówkiwyw[iadowcze]KOPwStryjuiSanoku,późniejJaśle),równieżwywiadnaRuśZakarp[ac-ką]iSłowację.

Kontrwywiadwcałympasiegranicznym,objętymprzezKOP(sprawykontrwywiadowczewtympasiezostaływyłączonezkompetencjid[owód]cówOK).Wrejonachwięcejzagrożonychrozwiązanotąsprawęwtensposób,iżkierownikplacówkiKOPbyłjednocześniekierownikiemplacówkiSam[odzielnego]Ref[e-ratu]Inf[ormacyjnego](Równe,Tarnopol).

Wyszkoleniepersonelu sł[użby] inf[ormacyjno]-wyw[iadowczej]wewłasnymzakresie (przypomocywykładowcówipomocytechnicznejCentrali).

EwidencjaistudiumuzyskanychwiadomościprzedprzekazaniemichCentrali,Sprawysłużbygranicznej(bezpieczeństwa,zwalczanieprzemytuetc.)WewnętrzniedzieliłosięSzefostwoWywiaduKOPnastępująco:Wydział„Z”(sprawyorg[anizacyjno]-mob[ilizacyjne]orazstudiumnieprzyjaciela),Sam[odzielny]Ref[erat]Ofensywny(wszystkiesprawyagencyjne),Wydz[iał]Kontrwyw[iadowczy],Sam[odzielny]Ref[erat]SłużbyGranicznej(sprawybezpieczeństwagranicyizwalczanieprzemytuetc),

7JanGurbski(1897-1996)mjrWP,ppłkPSZ,płkznominacjiPrezydentaRPnaUchodźstwie,podczasIwojnyświatowejoficerarmiirosyjskiej,następniew1DSPol.,oficerIKorpusuPolskiego,PolskiejSiłyZbrojnej,wWPodXI1918r.,uczestnikwojny zUkraińcamiibolszewikami,powojniepozostałwwojskum.in.w36ppLegiiAkademickiej,23pp,od1931r.pełniłsłużbę wWydzialeWywiadowczymO.IISGnakierunkurosyjskim,od1934zastępcaiod1937szefaWywiaduKOP;wkampaniiwrześniowejorganizowałdziałalnośćwywiadowcząnagranicypolsko-sowieckiej,powkroczeniuwojsksowieckichdoPolskiewa-kuowałsięwrazześcisłymsztabemdoRumunii,gdziekontynuowałdziałalnośćorganizacyjno-wywiadowczą,alewXII1939r.poprosiłoodkomenderowaniedoFrancji,gdziepodjąłsłużbęwtworzonych jednostkach liniowych,wkampaniifrancusko-niemieckiejwziąłudziałwwalkach2DSPjakoszefsztabu,apoklęscearmiifrancuskiejprzeszedłwrazzdywizjądoSzwajcarii,gdziezostałinternowany.PowojniepozostałnaemigracjiwSzwajcarii,wspierałdziałalnośćpolskichinstytucjinaobczyźnie.

– 30 –

Sam[odzielny]Ref[erat]Ogólny(ogólne,administracyj[ne],kancelaria).SzefostwuWywiaduKOPpodlegaływtereniebezpośrednioEkspozyturyOddziałuIINr1wWilnie

iNr5weLwowie.AczkolwiekrozwiązanieorganizacyjneprzekazująceKOP-owicałokształtpłytkiegowywiadunaRosję

iLitwęikontrwywiadówwpasiegranicznymusunęłomożliwościtarćwtereniemiędzyorganamiwojska iKOPorazusprawniłotoksłużby,niemniejmiałoidużoujemnychstron.Wpierwszymrzędziedoprowa-dziłodorozbudowyogromnegoaparatuWD[owód]ztwieKOP.SzefostwoWywiaduKOPliczyłoostatniookoło20oficerówi60podoficerów,urzędnikówcywilnych.Wprawdzieutrzymaniepersonelunieobcią-żałobezpośredniobudżetowoOddziałuII,bowiempersonelSzefostwaWyw[iadu]KOPbyłutrzymywanyz budżetuMSWew., a personalnie było dla Centrali pewnym ułatwieniem (możnośćwyboru personeluspośródoficerówKOP),niemniejogromnyaparatpochłaniałdużesumynawydatkipersonalnezbudżetupaństwowego.SzefostwoWyw[iadu]KOProzbudowałosobiedotegonadmierniekomórkijużistniejącewCentrali i dublował pracę tamwykonywaną. Ponadto stworzenie nowego szczebla organizacyjnegomiędzyCentraląaekspozyturaminiewątpliwieoddaliłoekspozyturyodCentrali,acogorszaobciążyłojeniepotrzebniezadaniamikontrwywiadowczymiorazzagadnieniamibezpieczeństwagranicy.

Reasumującmożnapowiedzieć,iżbyłatoorganizacjazbytecznierozbudowana,kosztownapersonal-nieibudżetowo,niewspółmierniedużawstosunkudododatnichzresztąwynikówwpracy,aorganizacyjniewłaściwiezbędna.Przyjętysystemorganizacyjnywypłynąłnietylkozpotrzebyusprawnieniasłużby,alerównieżzewzględuniemającychwielewspólnegozesprawnościąsłużbywywiadowczej,amianowiciebyłwyrazemtendencjiD[owód]ztwaKOP-udokompletnejsamodzielnościwdziedziniesłużbygraniczneji–jaksięzdaje–zosobistychambicjiwywiadowczychobukolejnychszefówwyw[iadu]KOP.

DyslokacjaplacówekKOP–załączniknr...

Biuro Szyfrów(długoletniszef–ppłkdypl.Langer8Gwido)–zakresdziałania:radiowywiadnaRosjęiNiemcy,studianadrozwiązywaniemszyfrównieprzyjacielskich,przygotowywanieszyfrówwłasnychdlapotrzebbieżącychiwojennych,przygotowanie!szkoleniepersoneluorazłącznośćradiowaOddziałuII.

PodziałorganizacyjnyBiuraSzyfrów:Ref[erat]B[iura]S[zyfrów]I(szyfrywłasne),Ref[erat]B[iura]S[zyfrów]II(radiowywiadnaRosję).DlapodsłuchudysponowałReferatB[iura]S[zy-

frów]IIstałymiradiostacjami:Warszawa,Lida,RówneiKołomyja,Ref[erat]B[iura]S[zyfrów]III(szyfryrosyjskie),Ref[erat]B[iura]S[zyfrów]IV(radiowywiadnaNiemcy,szyfryniemieckie,kontrwywiadradio.Ogólne

zaopatrzenie techniczneoraz łączność radiowaOddziału II).DlapodsłuchudysponowałReferatB[iura]S[zyfrów]IVtrzemaradiostacjami(Starogard,PoznańiKrzesławicepodKrakowem)orazwr[oku]1939 4ruchomymigrupamipodsłuchowymidlacelówkontrwywiadowczych.

Dyslokacjaorganówradiowywiadowczychiłącznościradiowej–patrzszkiczał[ącznik]nr9.OgółemliczyłoBiuroSzyfrów…….oficerówi….urzędników(nieliczącstacjiradioigruppodsłucho-

wychwterenie).ByłatoorganizacjaciężkadlaOddziałuikosztowna(dużailośćurzędnikówopłacanabyłazfunduszudyspozycyjnego)inadającasięwłaściwiedopracypokojowej.

8GwidoLanger(1894-1948)ppłkdypl.WP,podczasIwojnyświatowejoficerarmiiaustriackiej,wniewolirosyjskiej,odXII1918r.wpolskiej5DSyber.,ponownieniewolasowiecka,skąduciekłiwstąpiłdoWPwXI1920r.,gdziedo1927r.pełniłsłużbęnastanowiskachsztabowych,ukończyłWSWoj.,wl.1927-1929zostałskierowanydo1DPLeg.nastanowiskoszefasztabu,skądzostałodkomenderowanydoO.IISGnastanowiskokierownikaReferatuRadio-Wywiadu,od1932Samodzielne-goReferatuRadiowywiadowczego,któregojednymzzadańbyłorozszyfrowanieniemieckiegosystemukodowaniainformacjizapomocąmaszyny„Enigma”,podczaskampaniiwrześniowejbyłoficeremIIrzutuO.IISGiwrazzpodległympersonelemewakuowałsięnaPrzedmościeRumuńskie,skądpowkroczeniuarmiisowieckiejprzeszedłdoRumunii,skądprawienatychmiastzostałprzezsłużbyfrancuskieewakuowanydoFrancji,gdziekierowałpolskągrupąkryptologówwramachfrancuskiegoośrod-kakryptograficznego,poklęsceFrancjipozostałwkonspiracyjnychstrukturachWPweFrancjiiwspółpracowałzfrancuskimikryptologami(zawiedząpolskichprzełożonych);podkoniec1941r.zagrożonyaresztowaniempróbowałdwukrotnieprzedo-staćsiędoHiszpanii,alezostałaresztowanyprzezNiemcówiprzebywałwspecjalnychobozachdokońcawojny.PozakończeniuwojnypozostałwWielkiejBrytanii.

– 31 –

B. ORGANIZACJA PLACÓWEK ODDZIAŁU II W KRAJU1. Placówki wywiadowczeWywiadpłytkinaNiemcy,RosjęiLitwę(odr[oku]1938równieżnaRusiZakarpackiejinaSłowacczy-

znę)prowadziłytzw.ekspozyturyOddziałuII,dysponującwterenieodpowiedniąilościąposterunkówofi-cerskich(nazachodzie),wzgl[ędnie]placówekwywiadowczychKOP(nawschodzieipołudniowymwscho-dzie).Obszardziałaniaposzczególnychekspozyturbyłnastępujący:

ZachódEkspozytura Nr 3 – Bydgoszcz(długoletniszef–mjrŻychoń9Jan),zposterunkamioficerskimi:Gru-

dziądz,Starogard,Mława,Poznań,Leszno(tenostatniprzyjętyodEkspozyturyNr4wkwietniu1939r.),Białystokorazplacówkawyw[iadowcza]wGdańsku(podnazwąReferatLądowyWydziałuWojskowegoGen[eralnego] KomisariatuwGdańsku). Ponadto Ekspozyturadysponowała zorganizowanymi niedługoprzedwojnąplacówkamipłytkiegowywiaduuplasowanymiprzykonsulatachwPileiKwidzyniu.Obszardziałania:PrusyWschodnie,Gdańsk,Pomorzeniemieckie,Grenzmark10.

Ekspozytura Nr 4 – Katowice.(szefmjrdypl.Kuniczak11Stanisław)zposterunkamioficerskimi:Cie-szyn(przejętypoaneksjiCzechosłowacji),ChorzówiNowyTarg.Do25VIII[19]39r.podlegałyEkspozy-turzerównieżposterunkiwOstrowieWlk.orazCzęstochowie,które25VIII[19]39r.przekazanezostałynowostworzonejEkspozyturzeNr6wŁodzi.Obszardziałania:Śląsk.

Ekspozytura Nr 6 – w Łodzi.Zostałazorganizowanatużprzedwybuchemwojnyiprzejęłaposterunki wOstrowieWlk.iCzęstochowieodEkspozyturyNr4.Obszardziałania:DolnyŚląskiGrenzmark.

WschódEkspozytura Nr 1 – w Wilnie(szefmjrPiotrowski12Edmund),którejpodlegałyplacówkiwyw[iadowcze]

KOPnr1wGrodnie,nr2wWilnie,nr3wGłębokiem,nr4wMołodecznie,nr5wStołpcachinr6wŁuniń-cu.Obszardziałania:białoruskiokręgwojskowy(plac[ówki]3-6)orazLitwa(placówkiwWilnieiGrodnie).

9JanŻychoń(1902-1944)mjrWP,młodocianyżołnierzLegionów,wwojniepolsko-sowieckiejbyłpracownikiemO.IISG,wziąłudziałwIIIPowstaniuŚląskim,pojegozakończeniupowróciłdosłużbywO.IISG,od1927kierowałsiatkąwywiadowcząnaterenieWolnegoMiastaGdańska,aod1930r.zorganizowałikierowałEkspozyturąnr3O.IISGwBydgoszczyukierunkowanąnaNiemcy;podczaskampaniiwrześniowejewakuowałsiędoWarszawy,apokapitulacjiprzedostałsiędoFrancji,gdziewspół-pracowałzwywiademfrancuskim,poklęsceFrancjiprzedostałsiędoFrancji,gdziem.in.kierowałwywiadowczymReferatemZachódwSztabieNW,pośmiercigen.Sikorskiegowwynikuoskarżeńniektórychoficerówwywiaduorzekomąwspółpracę zniemieckąAbwherąpoprosiłw1944r.oskierowaniedoliniinastanowiskodowódcybatalionuwVWileńskiejBP.ZginałpodczaswalkpodMonteCassino.10Grenzmark,poprawnanazwatoGrenzmarkPosen-Westpreußen(Pograniczepoznańsko-zachodniopruskie)–prowincjaPruswlatach1922-1938utworzonazczęściPrusZachodnichiProwincjiPoznańskiej(powiaty:babimojski,wschowski,międzyrzecki,skwierzyński,notecki,pilski,złotowski,człuchowskiiwałecki);w1938r.poszczególnepowiatyprzyłączonodoŚląskaidoBran-denburgii,natomiastpozostawionorejencjępilską.11StanisławKuniczak(1900-1974)mjrdypl.WP,ppłkdypl.PSZ,gen.bryg.nominowanyprzezPrezydentaRPnaUchodźstwie,żołnierzLegionów,wWPodXI1918r.,udziałwwojniezUkraińcami,następniewszkolnictwiewojskowym,wIIRPm.in.służyłjakooficerartyleriiw5pal,absolwentWSWoj.,oficersztabowyw24DP,odX1937odkomenderowanydoO.IISGnasta-nowiskoreferentawReferacie„Zachód”wWydzialeStudiów,odIII1938pracujewPoselstwieRPwWiedniuwcharakterzeoficerawywiadu, jednakpozdemaskowaniumusiałpowrócićdokrajunastanowiskoszefaEkspozyturynr4wKatowicach/ /Krakowie,ukierunkowanejnadziałalnośćwywiadowcząnakierunkupołudniowym;wkampaniiwrześniowejewakuowałper-sonelEkspozyturynaWschód,skądpowkroczeniuarmiisowieckiejprzekroczyłgranicęrumuńskąiznalazłsięwBukareszcie,gdzieprzystąpiłdoorganizacjidziałalnościwywiadowczej,wII1940r.podjąłsłużbęReferacie„Niemcy”O.IISztabuNWwParyżu,poklęsceFrancjiprzedostałsiędoWielkiejBrytanii,gdziekierowałm.in.O.IISztabuwIKorpusiePSZwSzkocji.PowojniepozostałnaemigracjiwWielkiejBrytanii,działałworganizacjachistowarzyszeniachpolskichnaObczyźnie.12EdmundPiątkowski(1895-1970)kmdrpor./ppłkWP,podczasIwojnyświatowejwarmiirosyjskiej,anastępnie4DSPolskichgen.Żeligowskiego,uczestnikwojnyzUkraińcami ibolszewikami,wWPsłużyłm.in.w43pStrzelcówKresowych,od1927 wMarynarceWojennej,od1933r.wO.IISGnastanowiskukierownikareferatuwEkspozyturzenr%weLwowie,od1934r.kierownikaReferatuOfensywnegowSzefostwieWywiaduKOP,od1936kierowałEkspozyturąnr1wWilnieukierunkowanąnaprowadzeniewywiadunaterytoriumLitwy iZSRS;w1939r.powróciłdokorpusuoficerówpiechoty;wwojnieobronnej

– 32 –

Ekspozytura Nr 5 – we Lwowie(szefmjrdypl.Binkowski13Józef)zplacówkamiwywiadowczymiKOP:nr7wSarnach,nr8wRównem,nr9wCzortkowie,nr10wTarnopolu,ponadtonr11wStryjuoraznr12wJaśle,przedtymwSanoku.Obszardziałania:kijowskiiodeskiokręgiwojskowe(placówki7-10)orazRuśZakarpackaiWsch[odnia]Słowacja(placówkiwStryjuiJaśle).WywiadnaRuśZakarpackąprze-jęłaEkspozyturaNr5dopierowroku1938,wzwiązkuznasząakcjądywersyjnąnaRuśorazobsadze-niempłd.-wsch.odcinkaprzezKOP.RozszerzenieobszarudziałaniarównieżnaSłowację(przezplacówkę wJaśle)nastąpiłowciągu1939r.,wzwiązkuzdalszymprzejmowaniemgranicyprzezKOP,widocznąpenetracjąniemieckąnaobszarzeSłowacjiorazpotrzebamiwywiadowczymidowództwzorganizowanychwpołowie1939r.natymterenie.

PonadtoobieEkspozyturywschodniedysponowałytzw.placówkamiwyw[iadowczymi]IIlinii.ByłytoniejakocentraleagencyjnetychEkspozytur,prowadzącesprawykierowanebezpośrednioprzezEkspozy-tury.

Ekspozytury Zachodniepodlegałypodwzględempersonalnym i fachowymbezpośrednioCentrali,formalniewginstrukcjiorganizacyjnejw1923r.SzefowiOddziału,faktycznieSzefowiWydziałuWywia-dowczegoprzezSzefaWydziałuIIa.

Ekspozyturywschodniepodlegały–jaktojużporuszonewyżej–SzefowiWywiaduKOP.EkspozyturypodlegałyD[owództw]omOKiichorganomgarnizonowymiadministracyjnym,tylkopod

względemgarnizonowym.Zasadniczoorganizacjawewnętrznaposzczególnejekspozytury,zdrobnymiodchyleniamiuwarunko-

wanymipotrzebamiterenowymiposzczególnychekspozytur,przedstawiałasięnastępującą:Ref[erat] Organizacyjno-wywiadowczy(wekspozyturachwschodnichRef[erat]Ofensywy)–wszyst-

kiesprawydotyczącetechnikiwywiadu,ewidencjapersoneluagencyjnego.Ref[erat] Ewidencyjny–segregacjaiprzepracowaniemateriałówwywiadowczych,opracowywanie

sprawozdańperiodycznych,miesięcznychisporadycznych.Ref[erat] Kontrwywiadowczy – sprawykontrwywiaduofensywnegowekspozyturachwschodnich,

kontrwywiadwpasiegranicznym.Ref[erat] Techniczny–sprawyadministracyjne,budżet,kancelaria,archiwum.Referat Ogólny–sprawyadministracyjne,budżet,kancelariaarchiwum.Zasadniczoorganizacjaekspozytur,którawpodanejwyżejformieutrzymałasiębezwiększychzmian

przezkilkanaście lat idotrwaładowojny,była naogół celowa iwytrzymałapróbępracypokojowej.Celowymrównieżokazałosiępodporządkowanieekspozyturbezpośredniocentrali,dawałoimtonieskrę-powanąswobodępracywtereniewłasnym,uchroniłooddodatkowychzadaństawianychewent[ualnie]przezd[owód]ców terenowychorazpozwoliłopracowaćwgdyrektyw iplanów jednegokierownictwa.Wprawdzieekspozyturymiałyobowiązekwspółpracowaćściślezinspektoratamiarmiinaswychodcin-kach,obowiązekwyrażającysię takwprzyjmowaniuzadańwywiadowczychpotrzebnych inspektorom,jak teżwprzedstawianiu inspektorom częściowo lub całkowiciemateriałówwywiadowczychprzekazy-

1939r.prawiedokońcawrześniakierowałEkspozyturą,od17.09.wsposóbtajny,zagrożonyaresztowaniemprzeszedłnaLitwę,gdziezostałinternowany;poprzedostaniusiędoFrancjiw1940r.otrzymałprzydziałdoKGZWZwAngers,poklęsceFrancjiprzedostałsiędoWielkiejBrytanii,gdziepracowałod1941r.wO.VI(Specjalnym)Szt.NWnastanowiskukierownikaBazyŁącznościZagranicznejnr3wSztokholmiepodprzykryciempracownikaPoselstwaPolskiego,aresztowanyprzezSzwedów w1944r.izmuszonydopowrotudoAnglii,gdziepowróciłwstrukturyMarynarkiWojennej.Powojniepozostałnaemigracji,alekrótkoprzedśmierciąpowróciłdoPolski.13Popr.JózefBińkowski(1895-1950)mjrdypl.WP,podczasIwojnyświatowejżołnierzarmiirosyjskiej,porewolucjiwIKorpu-siePolskim,więzionyprzezbolszewików,odI1919r.wWP,uczestnikwojnypolsko-sowieckiej,powojniem.in.wszkolnictwiepodoficerskim,służbaw5ppLeg.,absolwentWSWoj.,od1930r.wMSWojsk.,od1932r.wO.IISGnastanowiskureferentawReferacie„R”(rosyjskim)WydziałuIIIStudiów,od1933r.szefEkspozyturynr5weLwowieukierunkowanejnaRosjęiSłowa-cję,podczaskampaniiwrześniowejkierowałplacówkądowejściasowietów,anastępnieprzekroczyłgranicęrumuńską,gdziewłączyłsiędodziałalnościwywiadowczej,od1941r.pracowałnakierowniczychstanowiskachwbazachłącznościzagranicznejkolejnowStambule,Jerozolimie,Teheranie,od1943r.wrezerwieoficerskiejwOśrodkuZapasowymArmiiPolskiejnaWscho-dzie;zewzględunastanzdrowieprzeniesionywstannieczynny.Powojniepozostałnaemigracji.

– 33 –

wanychdocentrali.Dziękijednaksamodzielnościekspozyturwterenieścisłaniejednokrotniewspółpraca zinspektoramiukładałasięnaogółharmonijnieibezzgrzytów,cowięcejpozwalałaczęstonazgłębieniezadań,którychcentrala,znaturyrzeczystawiającapostulatywywiadowczewszerszejskali,niemogłabyekspozyturomwskazać.

Wysuwałybysięprzytejokazjizastrzeżeniadotyczącepodziałuobszarudziałalnościposzczególnychekspozyturzachodnich.Doroku1930przedpolepłytkiegowywiadupodzielonebyłona3Ekspozytury(Kraków,PoznańiGdańsk,późniejBydgoszcz).ZlikwidowanieEkspozyturypoznańskiejw1930r.rozsze-rzyłoznacznieodcinkidwóchpozostałychekspozytur.Motywamilikwidacjibyłaprzedewszystkimmniejszaatrakcyjnośćprzedpolapodwzględemwywiadowczym,dającamniejszemożliwościpracywywiadowczej,acozatymidzie,słabszewporównaniudoinnychekspozyturwyniki.Prawdopodobniewchodziłyrównieżw rachubęwzględy oszczędności nawydatkach, administracyjnych.W konsekwencji jednak likwidacjaEkspozyturypoznańskiejbyłaniewątpliwymbłędem.Rozszerzyłaniepomiernieodcinkiobupozostałychekspozytur,stworzyłaimprzedpolapodwzględemwywiadowczymmocnozróżniczkowane,rozpraszaławysiłkinaterenyróżne,zależnieodzainteresowańcentrali,wzgl[ędnie]inspektorówarmii,ponadtozmu-siładoobsługiwaniakilkuprzyszłychd[owód]cówjednostekoperacyjnych(EkspozyturaNr3–czterech),coprzyprzygotowaniudlanichmateriałówzprzedpolasprawiałodużeutrudnienie.NajlepszymidowodempotrzebyofensywnegoorganuwywiadowczegonaśrodkowymodcinkubyłostworzenietużprzedwojnąnowejEkspozyturyNr6wŁodzi,którazorganizowanawpośpiechu tużprzedwojną,dla rozpoznaniaprzygotowańwojennychikoncentracjiniemieckiej,niczdziałaćnaturalnieniemogła.

BłędemrównieżbyłoprzeniesienieEkspozyturyNr4zKrakowadoKatowic,gdziebliskośćgranicy,specjalnewarunkiterenowe,dużepowiązaniesprawofensywnychzaferamikontrwywiadowczymiutrud-niałajejpracęzamiastspodziewanegoułatwienia.WkonsekwencjiEkspozyturaNr4zmieniłamiejscepos-toju(doKrakowa)tużprzedwojną,niemogącnanowymmiejscurozwinąćpotrzebnychśrodkówłącznościiprzekazywania[informacji].

Mankamenty (oraz i dodatnie strony) podporządkowania płytkiego wywiadu na Rosję Sowiecką KOP-owiporuszonezostaływyżej,przyomawianiuorganizacjiSzefostwaWywiaduKOP.

Wydajesięprzytym,iżrównieżiodcinkiekspozyturwschodnichbyłyzbytrozległeiprzedpolajesz-czewięcejzróżniczkowane.Należytakontrolaiwglądnp.szefaEkspozyturywileńskiej(odcinekgranicznyodGrodnapoprzezGłębokiepoŁuniniec)bezpośredniowpracębyłoprawieżewykluczone.Dochodzidotegoodrębnośćterenówdziałania(np.LitwaiRosjaSowieckawzgl[ędnie]RosjaiRuśZakarpacka).Staranosię,rzeczprosta,choćwczęścizapobiectymniedogodnościom.WywiadnaLitwęleżałnp.wrękuusamodzielnionegoreferatuwEkspozyturzewileńskiej.Byłytojednakrozwiązaniapołowiczne.Wydajesięnaogół,że–mimoniewątpliwejoszczędnościnawydatkachadministracyjnych–bardziejcelowym zpunktuwidzeniawywiadowczegojestorganizowanieekspozyturmniejlicznychpersonalnie,niżtomiałomiejsce,operującychna tereniewywiadowczo i,o ilemożności,operacyjnie jednolitym, copozwoliłobynadokładneisystematyczneprzepracowanieprzedpola,acowkonsekwencjidałobyznaczniewiększąznajomośćterenupolskiego.Ekspozyturapowinna„obsługiwać”informacyjnie(niezależnieodzadańcen-trali)jednego,najwyżejzaśdwuprzyszłychd[owód]cówoperacyjnych,cowwynikudałonależyteprzy-gotowaniemateriałuinf[ormacyjnego]onieprzyjacieludlaichsztabu,jakrównieżusprawnienieprzejścianaorganizacjęwojenną.

Ogółemilośćpersoneluwekspozyturachbyłaróżnaizależnaodzadańiodcinków.Wostatnimpół-roczuprzedwojnąskładypersonalneekspozyturzachodnichzostałypowiększone.

Dyslokacjaorganówwywiaduofensywnegowkrajunazachodzie–patrzzał[ącznik]nr5,nawscho-dzie–zał[ącznik]nr6.

2. Placówki radiowywiadowczeDlacelówradiowywiadowczychOddział II (BiuroSzyfrówwWydz[iale]Wyw[iadowczym])dyspo-

nował 7 radiostacjami, których zadaniembył podsłuch pracujących radiostacji niemieckichwzgl[ędnie]rosyjskich.

– 34 –

Byłytostacje:Zachód–stacjaradiotelegraficznanr4–Poznań,stacjanr5–Starogard,stacjanr6–Krzesłowice14

podKrakowem.Wschód–stacjaradiotelegraficznanr1–Warszawa(Cytadela),stacjanr2–Lida,stacjanr6–

Równe,stacjanr7–Kołomyja.Byłytowłaściwiestacjepółstałe,zainstalowanedlapotrzebpokojowychiprzekazującepodsłuchany

materiałdocentrali.PonadtoOddziałutrzymywałwterenietzw.grupyruchome„C”,„Z”,„M”,„P”.Byłytostacjenadawczo-

-odbiorcze,zaopatrzonewprzyrządygoniometryczne,przeznaczonedowykrywanianielegalnychstacjiagencyjnychpracującychdlaobcychwywiadów.Rozlokowanebyłypoczątkowonawschodzie,wr[oku]1939przeszłynazachód(PomorzeiCieszyńskie).

DyslokacjaiwykazradiostacjiigrupruchomychOddz[iału]II–patrzzał[ączniki]nr9i10.

3. Placówki kontrwywiadowczeSprawykontrwywiadowczewterenieleżaływkompetencjiorganówkontrwywiadowczychwchodzą-

cychwskładsztabówd[owó]dztwokręgówkorpusu,wzgl[ędnie]wskładDowództwaFloty.Byłototzw.samodzielne referaty informacyjneDOK. Podlegały one formalnie d[owód]comOK, fachowoOddzia-łowi II (szefowiWydz[iału]Wyw[iadowczemu]),przezszefaWyd[ziału] IIb–kontrwywiadowczego.Taformaorganizacyjnawypływałazzasadycałkowitejodpowiedzialnościd[owód]cówOKzaswój teren iutrzymałasię,mimowieluniedogodnościikonfliktów,dowybuchuwojny.Formalniesam[odzielny]ref[e-rat]inf[formacyjny]podlegałcałkowicied[owód]cyOK,byłjegoorganeminformacyjnymizobowiązanybyłwykonywaćwszelkiezleceniad[owód]cyOK,wchodzącewzakressłużbyinformacyjnejnaterenieOK.Faktycznie,jeślichodzioprowadzenieaferkomunistycznych,kontrwywiadowczych,narodowościowychetc.,otrzymywałbezpośredniodyrektywyzcentraliOddz[iału]II,skądzresztąotrzymywałcałyswójfunduszdyspozycyjny.

Tenskomplikowanysystemorganizacyjnydoprowadziłnp.dotego,żeszefsztabuDOKobowiązanybyłdopodpisywania rozliczeń kasowych sam[odzielnego] ref[eratu] In[formacyjnego], których niemiałmożności,anawetprawaskontrolować–niemówiącotym,iżjakoczynnikprzeważnieniefachowy,niepotrafiłbynadzorowaćnależyciepracysa[modzielnego]ref[eratu]inf[ormacyjnego].Dualizmtenniewąt-pliwiemiałwpływujemnynatoksłużbyorganówkontrwywiadowczychipowodowałdośćczęstokonfliktylubnieporozumienia.Wwieluwypadkachbowiem,gdzied[owód]caOKwzgl[ędnie] jego szef sztabuchciałwkraczaćw tok służby sam[odzielnego] ref[eratu] inf[formacyjnego],powodowało to interwencję isprzeciwcentraliOddz[iału]II,aczkolwiekzpunktuwidzeniaformalnegod[owód]caOKijegoszefsztabubyłniewątpliwiefaktycznymzwierzchnikiemsam[odzielnego]ref[eratu]inf[ormacyjnego].Zdrugiejstro-ny,niejednokrotniekierowniksam[odzielnego]ref[eratu]inf[ormacyjnego]zmuszonybyłdowykonywaniazleceńd[owód]cyOK,niewielemającychwspólnegozwłaściwymizadaniamisłużbykontrwywiadowczej.

Rozrost zadań stawianych sam[odzielnym] ref[eratom] inf[ormacyjnym]oraz rozległość terenówOKspowodowały organizację terenowych placówek kontrwywiadowczych poza siedzibami sztabów DOK.Byłytotaknazwaneekspozyturysam[odzielnych]ref[eratów]inf[ormacyjnych](wgnowejorganizacjina-zwanebyłyplacówkamikontrwywiadowczymi,ponieważjednaktanazwanieweszłafaktyczniewżycie,używana jest stara nomenklatura), bezpośrednio podległe sam[odzielnym] ref[eratom] iwykonywującezadaniazwiązanezesłużbąinformacyjno-wewnętrznąnaterenieprzydzielonym.Ilośćekspozyturnatere-nieposzczególnychOKbyłaróżna,narastałazbiegiemlat,wmiaręzwiększaniasięzadań,wzgl[ędnie]powstawanianowychzagadnieńkontrwywiadowczychnaposzczególnychterenach.Ostatnistanilościowyplacówekkontrwywiadowczychwewnątrzpaństwaprzedstawiałsięnastępująco:

DOKI–Sam[odzielny]Ref[erat]Inf[ormacyjny]orazjegoEkspozyturywWarszawieiRadomiu(po-wstaławzwiązkuzochronąRadomskichZakładówPrzemysłowych);agenturakontrwywiadowczawŁomży.

14PoprawnanazwatoKrzesławice(obecnieXVIIdzielnicaKrakowa).

– 35 –

DOKII–Sam[odzielny]Ref[erat]Inf[ormacyjny]wrazzEkspozyturamiwChełmnie15iKowlu.Ponadto,w związku z zazębianiem się spraw kontrwywiadowczych prowadzonych przez KOP oraz prowadzo-nychprzezSam[odzielny]Ref[erat]Inf[ormacyjny]naniektórychterenach,byłprzydzielonydoplacówkiwywiadowczejKOP-ueksponowanyoficerSam[odzielnego]Ref[eratu]Inf[ormacyjnego]dlauzgadniania izałatwianiasprawwspólnych.Tymsposobemkierownikplacówkiwyw[iadowczej]KOPpodlegałwpew-nejmierzed[owód]cyO[kręgu]K[orpusu].Tegorodzajusymbiozaistniałaprzyplacówcewyw[iadowczej]KOPwRównem.

DOKIII–Sam[odzielny]Ref[erat]Inf[ormacyjny]zEkspozyturamiwLidzie,BiałymstokuorazagenturąkontrwywiadowczawSuwałkach.

DOKIV–Sam[odzielny]Ref[erat]Inf[ormacyjny]zEkspozyturamiwŁodziiCzęstochowie.DOKV–Sam[odzielny]Ref[erat]Inf[ormacyjny]zEkspozyturamiwKatowicach,CieszynieiwTarnowie

orazagenturąwBielsku.DOKVI–Sam[odzielny]Ref[erat]Inf[ormacyjny]zEkspozyturamiwStryjuiStanisławowieorazzeks-

ponowanymoficeremprzyplacówcewyw[iadowczej]KOPwTarnopolu.DOKVII–Sam[odzielny]Ref[erat]Inf[ormacyjny]wKaliszu.DOKVIII–Sam[odzielny]Ref[erat]Inf[ormacyjny]zEkspozyturamiwBydgoszczyiwTrzebie16.DOKIX–Sam[odzielny]Ref[erat]Inf[ormacyjny]zEkspozyturamiwPińsku,SiedlcachiBaranowiczach.DOKX–Sam[odzielny]Ref[erat] Inf[ormacyjny]zEkspozyturamiwKielcach,Rzeszowie,Samborze

orazagenturąwDrohobyczu.D[owódz]twoFloty–Sam[odzielny]Ref[erat]Inf[ormacyjny]zEkspozyturąnaHelu(dlaochronyprac

fortyfikacyjnych).PonadtoprzyGISZ,MSWojsk.orazSztabieGł[ównym]istnielispecjalnioficerowieinfor[macyjni],pod-

legliwprostCentrali.Dyslokacjaorganówkontrwywiadowczych–patrzszkic(zał[ącznik]nr8).Wewnętrzno-organizacyjnie Sam[odzielny] Ref[erat] Inf[ormacyjny] był podzielony na następujące

działy:Ref[erat] kontrwywiadowczy–prowadzenieaferwszelkichkontrwywiadowczychorazkomunistycz-

nychwwojsku.Ref[erat] Ochrony–Ochronatajemnicywojskowejwwojsku,bezpośredninadzórochronywzakła-

dach ścisłego przemysłu wojennego, ochrona prac fortyfikacyjnych, współpraca w dziedzinie ochrony zwładzamipaństwowymiizakładamiogólnegoprzemysłuwojennego.

Ref[erat] Narodowościowy–sprawynarodowościoweipolityczne.Ponadto, w skład Sam[odzielnego] Ref[eratu] Inf[ormacyjnego] wchodził Ref[erat] Mob[ilizacyjny],

referentprasowy,kierownikkancelariizkartoteką.Każdysam[odzielny]ref[erat]inf[ormacyjny]posiadałswelaboratoriumfotograficzneiradiostację.

Łączność radiowa Oddz[iału] II w granicach państwaDor.1930Oddz[iał]IInieposiadałwewn[ętrznej]sieciradiowej.Dlałącznościzagranicznejużytko-

wałradiostacjęMSZ,umieszczonąwgmachuSzt[abu]Gł[ównego].Wr[oku]1930zakupionopierwsze 4stacjeradiotelegraficznenadawczo-odbiorcze,któreoddanododyspozycjiszefomekspozytur.Równo-cześnieprzejętoradiostacjęMSZjakostacjęcentralną.Odr[oku]1932datujesięstałarozbudowasieciradioOddz[iału] II.Zaopatrzonowstacje[radiotelegraficzne]wszystkiesam[odzielne]ref[eraty] inf[or-macyjne],[a]ponadtodużąilośćinnychplacówekofensywnychikontrwywiadowczych.ZwiększającasięzrokunaroksiećradiowaOddz[iału]IIspowodowałautworzenieszeregustacjikierowniczych,mającychnaceluusprawnieniełączności.Stacjitakichpowstało9.Ponadtozaopatrzonowstacjęcentralnąistacjekierowniczeaparaturędoautomatycznegonadawania iodbioruorazzainstalowanoprzykażdejstacji

15Autorsiępomylił–chodzioChełmLubelski.16Błędniezapisano–chodzioTczew.

– 36 –

zapasoweźródłoprądu,wpostacisilnikówelektryczno-spalinowych,couniezależniłofunkcjonowaniestacjioddopływumiejscowegoprądu.

OgółemwięcOddz[iał]IIposiadałprzedwojnąok.40stacjiprzystosowanychdopracy24-godzinnej(wtym3stacjecentralne).

Wykazsieciradiowej(patrzzał.nr9).Dyslokacjestacji(szkiczał.nr10).Rozbudowawewn[ętrzna] sieci radiobyłanaogółkrokiempożytecznym i celowym.Uniezależniała

onaOddz[iał]IIodsiecitelegraficznejwzgl[ędnie]telefonicznejigwarantowałaciągłąłącznośćplacówekzcentralą imiędzysobą.Niemniej istniejącasiećradiomogłazapewnićdobrąłącznośćtylkowczasiepokoju.Sprzętużywanybyłsprzętemtypustałego,zupełnienieprzystosowanymdoszybkiejzmianymp.

Całyprawiesprzętradiowybyłdostarczanyprzezf[ir]mę„Ava”,założonąprzypoparciuOddz[iału]II,którejwspółwłaścicielamibyliurzędnicyBiuraSzyfrów.Sprawata,będącaprzedmiotemdochodzeńBiu-raRej[onowego],niezostałazakończonaipowinnabyć[w]odpowiednimczasienanowowszczęta(akta warchiwumBiuraRej[onowego].

C. Placówki Oddziału II za granicą1. Attachaty wojskoweZ chwilą wybuchu wojny Polska posiadała attaché wojskowych w następujących stolicach: Berlin

(3oficerów),Moskwa (2oficerów),Paryż (3oficerów), Londyn (2oficerów),Rzym,Waszyngton, Tokio, Ankara,Helsinki,Tallin,Ryga,Kowno,Belgrad,Bukareszt(2oficerów),Budapeszt,Sofia,Lizbona,Sztokholm(oficerz siedzibąwWarszawie)oraz tzw. szefaWydz[iału]Wojsk[owego]KomisariatuGen[eralnego] wGdańsku.WydziałWojskowywGdańsku,niezależnieodzagadnieńzwiązanychwmarynarkawojenną,byłprzykrywkądlaplacówkiwyw[iadowczej](tzw.Ref[erat]LądowyWydz[iału]),orazspełniałfunkcjęKRO[?]dlaobywatelipolskichwGdańsku.

AttachéwojskowiformalniepodlegaliszefowiSzt[abu]Gł[ównego],faktycznieszefowiOddz[iału]II.ReferentemsprawattachéwojskowychbyłIz[astęp]caszefaSzt[abu]Gł[ównego].Utrzymanieichpokry-wanebyłozfunduszówMSZ.

2. Placówki wyw[iadowcze] Oddziału za granicąZachód Wlatach1933-[19]34wywiadpolskinaterenieNiemiecprzeszedłdużykryzys.Istniejącaodszeregu

latsiećnaterenieBerlinaokazałasięsieciąinspirowaną.Właściwie Oddz[iał] nie rozporządzał wówczas żadną siecią wywiadowczą, bowiem kierownicy

2placówekberlińskich(mjr[Jerzy]Sosnowski17,por.st.sp.Czajkowski18)[byliniemieckimiagentami].Sprawamjr.Sosnowskiegowymagabliższegooświetlenia,którebywyjaśniło,wjakiejmierzeOddz[iał]IIponosiod-powiedzialnośćzadługoletnietolerowaniedwustronnegoagenta,którypochłaniał50%sumwywiadowczychprzeznaczonychnawywiadwNiemczech,coniewątpliwieopóźniłonależytąrozbudowęnaszejsieciwy-w[iadowczej]wNiemczech.OświetlenietejsprawymoglibydaćnaterenieAnglii:ppłkdypl.Mayer,ppłkdypl.Heinrich,kpt.Niezbrzycki(obajostatnifungowalijakoekspercinaprocesieSosnowskiego,orazkpt.Dubik).[SosnowskiiCzajkowski]byli,jaksięniebawemokazało,nausługachwyw[iadu]niemieckiego,zaśsieć 3placówekbyławwiększościrównieżsieciąinspirowaną.

17JerzySosnowski(1896-1942)mjrWP,żołnierzLegionów,następniewarmiiaustriackiej,wWPodXI1918r.naróżnychsta-nowiskach,wwojniepolsko-sowieckiejsłużyłw8p.uł.,wykonywałteżzadaniawywiadowcze,powojniem.in.służbaw13p.uł.,odI1926r.podjąłsłużbęwO.IISGwReferacie„Zachód”,odkwietniategorokuodpowiedzialnyzazorganizowanieplacówkiwywiadowczejwBerlinie,w1934r.zostałzdekonspirowanyiaresztowanyprzezGestapo,w1936r.wramachwymianyszpie-gówzostałprzekazanyPolsce,gdzietrafiłdoaresztu,oskarżonyowspółpracęzniemieckąAbwherą,postawionyprzedsądemzostałskazanyna15latwięzienia;podczaswojnyobronnejwewrześniu1939r.zostałewakuowanynaWschód,gdzietrafił wręcesowieckie,którzychcieligonakłonićdowspółpracy.18JózefGryf-Czajkowski(1894-1934)por.rez.WPoficerkontrwywiaduwDOKVIIIiwywiadu,zwerbowanyprzezniemieckąAbwherępodczasmisjiwBerlinie,popowrociedoPolskiiprzejściuwstannieczynnykontynuowałdziałalnośćszpiegowskąnarzeczNiemiec;aresztowanyiskazanynakaręśmierci.Wyrokwykonano.

– 37 –

Pozatymi3placówkamibyłyjedyniedwiejednoosoboweplacówkiwNiemczech,dostarczająceską-pegozresztąmateriałuinformacyjnegoigospodarczego,orazplacówkawParyżu,mającazaczepienie wpacyficznychkołachniemieckich.Koniecznąwięcstałasięrewizjacałejsiecidotychczasowejizmonto-waniesiecinowej,comusiałobyćrozłożonenaszereglat.Organizacyjnaformabudowysiecipolegałaprawiewyłącznienaosadzeniuoficerówwywiadowczychprzynaszychplacówkachkonsularnych idy-plomatycznychwNiemczech,wzgl[ędnie]wkrajachlimitrofowych,przeważniewcharakterzeurzędnikówkontraktowych.

ZaletyiwadywyborutychformorganizacyjnychomówionesąbliżejwprzeglądziepracypokojowejOddz[iału]II(rozdz.II).

Wlatach1933-[19]38zostałyzorganizowanenast[ępujące]placówkiwyw[iadowcze]przyprzed-stawicielstwachkonsularnych:Monachiumw1933,Wrocławw1933,Düsseldorfw1933,Lipsk[w]1935,Szczecin [w]1935, Frankfurt n.Menem [w]1936,Hamburg [w]1937,Królewiec [w]1937 (ponownie,przedtympodlegałaplacówkaEkspozyturzeNr3ibyłajakiśczasnieczynna),Berlin[w]1937-[19]38 (2placówki),KwidzyńorazWiedeń–jeszczeprzedaneksjąAustrii.

Byłytowszystkoplacówkijednoosobowe(wprzeważającejwiększościoficerówzawodowychwzgl[ęd-nie]st.sp.).PodlegałyformalnieSzefowiWydz[iału]II,referentemichsprawbyłreferatzWydz[iału]II.

Odmarca1939r.obsadaniektórychplacówekzostałazdwojonaoraz stworzononowąplacówkęprzyGen[eralnym]KonsulaciewOpolu.

Organizacjaplacówekprzyprzedstawicielstwachwkrajachlimitrofowychmiaławpierwszymrzędzienaceluprzejęciepracywywiadowczejnawypadekwojny,wdrugiejzaśkolejnościciążącąpracęwywia-dowcząorazpracęwerbunkową,

Organizacja placówek przy przedstawicielstwach starała się zapobiec choćby częściowo komplet-nejlikwidacjisiecinawypadekwojny,wobeclikwidacjiplacówekoficjalnychwNiemczech.Wciągulat1933-[19]39zostałyzorganizowaneplacówkiwKopenhadze,Sztokholmie(zsubagenturąwHelsinkach),Amsterdamie,Bernie([z]subagenturąwRzymie),wParyżupracującarównieżkontrwywiadowczoipro-wadzącawywiadrosyjski(przezemigranckiekoławeFrancji).Byłatoponadtoplacówkałącznikowadowywiadufrancuskiego.OgółemwięcprzedwojnąprowadziłowywiadgłębokinaNiemcy:

12placówekoficerskichnaterenieNiemiec(Berlin2placówki),Düsseldorf,Frankfurtn.Menem,Ham-burg,Królewiec,Kwidzyn,Lipsk,Monachium,Szczecin,WiedeńiWrocław.Ponadto,jakwspomnianowyżej,EkspozyturaNr3posiadała2placówkiwywiadowczewkonsulatachwPileiOlsztynie.Placówkitenależyjednakzaliczyćdoplacówekwyw[iadu]płytkiego.

6 placówek oficerskichw krajach limitrofowych (Kopenhaga, Sztokholm, Amsterdam, Paryż, Berno,Budapeszt),plus2agenturywywiadowcze(HelsinkiiRzym).

PołudnieOdr[oku]1930do[19]33istniałaplacówkaoficerskawPradze,znastawieniemgłównymnasprawy

ukraińskie.Traktowanaonabyłaprzedewszystkim jakoplacówkakontrwywiadowcza(podlegałanawetjakiśczasWydz[iałowi]IIb–kontrwywiadowczemu)orazjakoplacówkałącznikowadowywiaduczeskiego.

Wzmożonadziałalnośćwyw[iadu]sowieckiegoirosnącewCzechosłowacjiwpływyrosyjskiewdzie-dziniepolitycznej,kulturalnejetc.orazwspółpracawojskowaspowodowałyprzekazanieplacówkipraskiejkierownictwuwywiadunaRosję(Ref[erat]wWydz[iale]IIa).

Wr[oku]1935placówkapraskazostałazlikwidowana,wobeczerwaniawspółpracywywiadowczejz.Czechami.Pozostawionotamjedynieagenturę;ustawionopóźniejrównieżagenturęwUżhorodzie,dlaobserwowaniawpływówsowieckichnaRusiZakarpackiej.

DopieropoaneksjiAustriiprzystąpionowpośpiechudoorganizacjiplacóweknaterenieCzechosłowa-cji,amianowiciewPradze,MorawskiejOstrawieiBratysławie.Byłytoplacówkijednoosobowe,uplasowa-neprzyoficjalnychnaszychprzedstawicielstwach.

Ogółem przedwybuchemwojny Centrala posiadała 2 placówki głębokiegowywiadu naNiemcy w Protektoracie (Praga, Morawska Ostrawa), jedną na Słowację (Bratysława) oraz jedną agenturę

– 38 –

wUżhorodzie,późniejwSewluszu19.Podlegałyone,podobniejakplacówkizachodnie,szefowiWydz[iału]IIa,drogąprzezReferat„W”.PrzekazanieplacówekReferatowi„Z”zreferentemtychsprawnastąpiłodopieronadwatygodnieprzedwojną.

WschódZbrakumateriałów (patrzwstęp)daneorganizacyjnedot[yczące]wyw[iadu]głębokiegonaRosję

ujętezostałymniejwyczerpująco.WokresieprzedwybuchemwojnyOddz[iał]IIdysponowałnaterenieRosjiSowieckiej4placówkami

oficerskimi(Moskwa2placówki–4oficerów,Kijów–3oficerów,LeningradorazMińsk–2oficerów).ZewzględunabardzoznacznetrudnościwywiaduagencyjnegowRosjiSowieckiejiwogóle,placówkimiałyzadanieprzedewszystkimobserwacyjne,studiumpracy,literaturywojskowej,agencyjnejpracyprawienieprowadziły.NaterenachpaństwsąsiadującychzRosjąistniały3placówkioficerskie,amianowicie:Stam-buł,Teheran,Charbin,zzadaniamiprzygotowaniapracynawypadekwojny, jak równieżprowadząceniewielkizresztąwywiadagencyjny.PodlegałyoneSzefowiWydz[iału]IIa,przezkierownikaRef[eratu]„W”,będącegoichfaktycznymiprawiesamodzielnymkierownikiem.

3. Placówki dywersyjne za granicąEkspozyturaNr 2 posiadała na terenie zagranicznymplacówkiw Paryżu (placówkadla łączności

zemigranckimikołamiprometejskimi),wBratysławieiGdańsku.

4. Łączność radiowa z placówkami zagranicznymiRozbudowęstacjidlaplacówekzagranicznychrozpoczętookoło1937r.Dowybuchuwojnyposiadały

stacjeradiowłaściwietylkoplacówkiwschodnieipołudniowe,amianowicie:PołudnieMorawskaOstrawa,Praga,BratysławaponadtostacjaradioprzyGen[eralnym]KonsulaciewZagrzebiu;WschódMińsk(zapośrednictwemstacjiekspozyturywileńskiej),Kijów(przedwojnąnieczynna)orazTeheran;Zachód:korzystanozurządzeńradiowychwspólniezMSZ,amianowiciezestacjiradiowBerlinie,Bu-

dapeszcie,Kopenhadze,Paryżu,Hadze,SztokholmieiBernie.Ostatnio5stacjiposiadałosprzętOddz[iału]II,częściowoiobsługę.

D. WyszkolenieOddz[iał]IIorganizowałiprowadziłoszeregulatdośćznacznąilośćkursów,przeznaczonychprzede

wszystkimdlaselekcjiiprzygotowaniaoficerskichuzupełnieńwokresiepokojowym,amianowicie:a)KandydacidosłużbyOddz[iale]IIbyliodszeregulatszkoleninakilkumiesięcznychkursachinf[or-

macyjno]-wywiadowczych.KursówtakichprzeprowadziłOddz[iał]II,zdajesięok.16,przezczasswegoistnienia20.

b)Dorocznieodbywałysiękilkumiesięcznekursyszyfrowe,którychabsolwencibądźuzupełnialiko-mórkiBiuraSzyfrowego,bądźprzeznaczenibylinawypadekwojny,jakooficerowieszyfrowiW[ielkich]J[ednostek].Dlawyszukania i selekcjikryptologówdlapotrzebwojskowychprzeprowadzono5ogółemkursów3-miesięcznychoraz2kursydlanajlepszychfrekwentantów.

c)Dlapotrzebbieżącychzorganizowanopółrocznekursytechniczne.Częśćabsolwentówtychkursówobjęłastanowiskareferentówtechnicznychwekspozyturach.

Szkolenie dla potrzeb wojennych wszczęto dopiero w ostatnich latach przed wojną. Przeszkolono wtejdziedziniena2kursachoficerówwyw[iadu]wielkichjednostektaktycznych(zesłużbystałej).Szko-lenie praktyczne mieli przeprowadzić d[owód]cyW[ielkich] J[ednostek] w czasie koncentracji, ćwiczeń

19Sewlusz–dawnanazwaukraińskiegomiastapowiatowegoWynohradiwnaRusiZakarpackiej,wmarcu1939r.anektowanejprzezWęgry.20OIISGzorganizowałdowrześnia1939r.15kursówdlaoficerówsłużbystałej.

– 39 –

terenowych i aplikacyjnych, powołując absolwentów kursów na stanowiska oficerów wywiadowczych.ZapoczątkowanoudziałtychoficerówwpokazachtaktycznychWyższejSzkołyWojennej.Pokryciezapo-trzebowania,jeśliidzieodywizje,czynnebyło100%,brakbyłooficerówwywiadowczychdlakilkudywizjirezerwowych.Kandydaciwysyłaniprzezd[owódz]twodywizjiniezawszejednakposiadaliwarunkiniez-będnedlaoficerawywiadowczegowpolu.Szkolenieoficerówinf[ormacyjnych]pułków(spośródoficerówrezerwowych)stałoznacznieniżejjakościowoiilościowo.Zdajesię,iżodbyłsiętylkojedentakikurs,copokrywałozapotrzebowaniezmobilizowanychpułkówtylkowdrobnejczęści.Rozpoczętoprzeszkolenieoficerówrezerwy,specjalniedobieranych.Mielioniwejśćwskładplacówekkontrwywiadowczych,którychilośćnawypadekwojnymiałabyćpotrojona.

PersonelOddziałówIIarmiiniebyłwogóleszkolony.Dopieroprzedkampaniąprzeszkolonączęścio-wopersonelstudiów[ddziałów]IIarmii.Mankamenttenomówionyjestwdzialeprzygotowaliwojennycho[ddziałów]IId[owódz]twoperacyjnych.

Szkoleniedywersyjneomówionejestwdzialedywersji.

E. Sprawy finansoweSprawyfinansoweOddz[iału] IIporuszonezostały jedyniew3 sprawozdaniach,amianowiciepłk.

dypl.Ciastonia–z-cyszefaOddziałuorazdwuoficerówReferatuFinansowego–mjr.[Franciszek]Pta-kaikpt.[Henryka]Krajewskiego(obajwymienienioficerowieznajdująsięwW[ielkiej]Brytaniiibyłobypożądanezażądaćonichponownychsprawozdań,jeślibywobecnejchwilibyłowskazaneobszerniejszeprzepracowanietejkwestii).Tedwaostatnieniestetyzaginęły,asprawozdaniepłk.CiastoniazawierajątylkoformalnedaneogospodarcefinansowejOddziału,nieporuszającprawiewcaleniedomagań.Ztychprzyczynporuszonazostanieponiżejpokrótcetylko,ogólnieiformalniegospodarkafinansowaOddz[iału]II.

Budżetnacelesłużbyinformacyjnejbyłuchwalanycorocznieprzezciałaustawodawcze,jakofunduszdyspozycyjnyMSWojsk.[Za]ostatnielatawynosił8milionówzł.Funduszdyspozycyjnyprzekazywałmin[-nister]sprawwojsk[owych]szefowisztabu,któryużywałgoprawiewcałejwysokości.Pewnenieznacznesumyprzekazywano innychorganom (żandarmeria).Zabierałpewnąkwotę (50 tys. zł rocznie)GISZ–prawdopodobnienaswójwłasnywywiadwewnętrzny.

Gospodarka,prowadzenieksięgowości,kontrolanależałydoOddziałuIISzt[abu]Gł[ównego],któ-rypodokonaniuzamknięciarokubudżetowegomeldowało tymmin[istrowi] sprawwojsk[owych],a tenwyznaczałKomisjęKontrolnądlapostawieniawnioskunaabsolutoriumgospodarkipieniężnejicelowościzużycia funduszu. Zazwyczajw składKomisji Kontrolnejwchodzili: przedstawicielMSW[ojsk.] (ostatnichparęlatpłkdypl.[Kazimierz]Glabisz21zGISZ),przedstawicielSztabuGł[ównego](ppłkdypl.Aleksan-drowicz22 Aleks[ander]),przedstawicielO[ddziału]II.Szt[abu]Gł[ównego](ostatnioppłkdypl.[Wincenty]Sobociński23)inakontrolęzamkniętegorokubudżetowegoppłkSkrzydlewski.DoKomisjiwchodziłrównież

21KazimierzGlabisz(1893-1981)płkdypl.WP/gen.bryg.PSZ,podczasIwojnyświatowejoficerarmiiniemieckiej,absolwentprawaUAM,uczestnikPowstaniaWielkopolskiego, uczestnikwojnypolsko-sowieckiej,absolwentWSWojen., szef sztabu14DP,oficer14pap,wl.1925-1927oficerO.IIIa(operacyjnego)BiuraŚcisłejRadyWojennej,wl.1927-1929oficerOddziału„Niemcy”O.IISG,wl.1929-31VIII1939r.IOficerdoZleceńGeneralnegoInspektoraSiłZbrojnych,wwojniezNiemcamido3IXOficerdoZleceńNW,następniedowódcaGO„Kielce”,w1940r.przedostajesięnaWęgry,anastępniedoWielkiejBrytanii,gdziem.in.pełnifunkcjeszefaO.ISztabuNW,zastępcydowódcy1BStrz.,1DGrenad.,dowódcy2DGrenad.Panc.,4DP.Powojniepozostałnaemigracji,działającworganizacjachkombatanckich.22AleksanderAleksandrowicz(1896-1959)ppłkdypl.WP,wIwojnieświatowejpoczątkowooficerarmiiaustriackiej,następniewLegionach,uczestnikwojnypolsko-sowieckiej,powojnieoficerw6ppLeg.,absolwentWSWojen.,wykładowcawCentrumWyszkoleniaPiechotywRembertowie,od1934r.oficerO.IIISG,od1937r.OficerdoZleceńszefaSG,OficerOdcinkowyInspektoratuArmiiwToruniu,wwojniezNiemcamiszefO. IIIArmii„Pomorze”,wniewoliniemieckiej,powojniepoczątkowopozostałnaterenieNiemiec,od1948r.naemigracjiwUSA,gdziedziałałworganizacjachkombatanckich.23WincentySobociński(1894-1959)ppłkdypl.WP/płkdypl.PSZ,podczasIwojnyświatowejsłużbawarmiiniemieckiej,wnie-wolibrytyjskiej,w1919r.wArmiigen.HalleraweFrancji,następniewWP,uczestnikwojnypolsko-sowieckiej,wWPnastanowi-skachliniowychm.in.w30DPi20DP,52ppisztabowychwDOKIXwBrześciun.Bugiem,absolwentWSWojen.,od1932r.refe-rentwReferacie„Niemcy”wWydzialeEwidencjiO.IISG,od1938r.szefWydziałuWojskowegoKomisariatuGeneralnegoRP

– 40 –

of[icer]int[endentury]przezszereglatmjrint.Noryl24zBiuraAdminis[tracji]Armii.Komisjakontrolowała wciągurokukomórkiOddz[iału]II,tokpracyiadministrowaniekredytami.Pozakończeniuczynnościswychskładałaprotokółzkontroli,którysięskładałz2części:

1.Uwagiodnośnieracjonalnościwydatkówiwnioskizkontroli.2.ZestawieniekwotpobranychiwydatkowanychprzezOddz[iał]IISzt[abu]Gł[ównego]orazwniosek

oudzielenieabsolutorium.NapodstawieuwagKomisjiSz[ef]Szt[abu]żądałwyjaśnieńOddz[iału] II,wzgl[ędnie]decydował,

jakiezarządzeniamaSztabOddz[iału]IIwydać.Brakinformacjiszczegółowych,czyinajakieniedomaganiaKomisjazwracałauwagę.Wgułamko-

wychrelacji,zwracałapodobnouwagęnakoniecznośćprzerzuceniawydatkówzwiązanychzpoboraminieetatowychurzędnikównaMSWojsk,wytykaćmiaładośćrozrzutnągospodarkęsamochodową.Podob-nomiałarównieżstawiaćwnioskinaograniczeniewydatkówreprezentacyjnychiograniczeniedodatkówfunkcjispecjalnych.Teostatniewydatkipobierałoficerskipersonelwywiadowczyikontrwywiadowczynawszystkichprawieszczeblach.Dodatkiwahałysię,jaksięzdaję,od100–500złmiesięcznie.Wydajesię,iżprzedmiotemkrytykibyływokresieprzedwojennymniektórewydatkireprezentacyjne,wszczególnościzakupyniepotrzebnychmeblizfunduszudyspozycyjnego,wystawnośćprzyjęć,zakupwiększejilościtrun-kówzagranicznych,awreszciewysokiekosztawysyłaniareprezentacyjnychdelegacjizagranicę.

Zastrzeżeniebudzirównieżzałożenieiistnieniedowojnytzw.funduszuzapasowego.Niewiadomo, ukogopowstałatanaiwnakoncepcja(zdajesięwr[oku]1928),byoszczędzaćnawywiadzieiprzygoto-waćsobiefundusznawypadekwojny,skorowszystkimbyłowiadomo,iżwczasiewojnyśrodkinawywiadzawsze[gdy25]sięznalazływramachogólnegobudżetuwojennego.Funduszten,jaksięzdaje,ukrywanoprzedministremskarbuzobawy,byniezmniejszyłotęsumęrocznejdotacji.Fundusztenniedotrwałjednak[w]pełnejwysokościdowojny,bowiempokrytozniego[budowę]dwóchgmachów,najzupełniejzbędnych,amianowicie:budynkuInstytutuTechnicznegoorazbudowędużegogmachuprzyul.Rakowieckiej,gdziemiałw1940r.przenieśćsięcałyOddziałII,aktórysłużyłw5-ciupierwszychdniachwojnyjakosiedzibaNaczelnegoD[owódz]twa.

Oszczędnościnafunduszzapasowesprawiałycoroczne,iżniemożnabyłonależycierozbudowaćsłuż-bywywiadowczej,zwłaszczanaZachodzie,orazorganizowaćwywiadprzeznaczonynawypadekwojny,któryjestzwyklebardzokosztownyiwczasiepokojunieproduktywny26.

F. RESUMÉSkupieniewszelkichagendinformacyjnychistałyrozrostzadańspowodowałrozbudowęorganizacyj-

nąipersonalnąCentraliOddz[iału]IISzt[abu]Gł[ównego].Wokresiebezpośrednioprzedwojnąbyłatomachinaogromna,liczącachybaz700–800ludzi27iobarczonazadaniamiwbardzoszerokimzakresie irozpiętości.Zemściłosiętowdużymstopniunajejsprawnościpokojowej,aprzedewszystkimnamożliwoś-cipełnegowykorzystaniategoaparatuwczasiewojny.

wGdańsku, podczaswojny zNiemcami aresztowanywGdańsku przez gestapo, ale zostałwymieniony na aresztowanych wPolsceNiemców,przezLitwępowróciłdoPolskiizameldowałsięwkwaterzeNW,zeskierowaniemdoIIrzutuO.IISG,interno-wanywRumunii,odXII1939weFrancjizprzydziałemdoKGZWZ,w1940r.organizowałpolskieplacówkiwojskowejłączności wMadrycie i Lizbonie.Od1941r.wWielkiejBrytaniina różnych stanowiskachwO.VISzt.NW,od1942r. szefSztabu 1SBSpad.,pokontuzjiwtrakciewykonywaniaskokum.in.służbawInspektoracieZarząduWojskowego,odXII1944r.szefEkspozytury SamodzielnegoWydziału do SprawNiemieckichMON, od 1948 r. na emigracji w Argentynie, gdzie działał wpolskichorganizacjachkombatanckich.24Noryl–nazwiskobłędnieodczytaneprzezosobęprzepisującątekstzmikrofilmu,chodziomjr.JózefaMoryla(1894-?)ofi-ceraadministracyjnego,którywWPsłużyłnaróżnychstanowiskachkontrolnych,w1939r.byłkierownikiemreferatuwBiurzeAdministracjiArmiiMSWojsk.25Poprawniepowinnobyć„by”.26Zdaniewtejformieniedokońcazrozumiałe.27Podkreślenieodręczne.

– 41 –

Szczególnieujemnekonsekwencjetegoprzerostuorganizacyjnegoipersonalnegobyłynastępujące:1.SzefOddziałumógłmiećwobecogromuzadańtylkokierownictwoogólne.Nawetgdybybyłfa-

chowcemwposzczególnejdziedzinie służbyOddziału II (aprzeważnie takniebyło), niemógłonmiećnigdyaniznajomościwszystkichdziedzinsłużby,aniteżmożliwościpoznaniawszystkichopracowywanychprzezpodległekomórkizagadnień.Mógłbyćtylko„omnibusem”,którydecydowałopierającsięwyłącznienaelementachmuprzedstawionychwzgl[ędnie]własnymwyczuciuczyintuicji.KażdenowezagadnienieprzydaneOddz[iałowi]IIpowodowałowkonsekwencjidalszeodsuwaneszefaOddz[iału]odaparatuwy-konawczegoijegoprzeciążeniesłużbowe.

2.Nawałpracyzmuszałdo tworzeniaorganówz[astępcz]ych (ostatnio liczącz szefemOddz[iału]Wywiadowczego),obdarzonychdużąsamodzielnością.Szeregzagadnieńwychodziłowtensposóbspodkontroliodpowiedzialnegokierownika(miałotomiejsceszczególniewdziedziniesprawwywiadowczych).

3.Szerokarozpiętośćzagadnieńi,wkonsekwencji,wielkailośćkomórekopracowującychróżnorodnesprawyprzyniosławkonsekwencjidużąilośćszczeblihierarchicznych,zwiększonychjeszczeprzezstworze-niez[astęp]cówszefaOddziału.Byłydziały,gdziesprawamusiałaprzejść5,anawet6szczeblihierar-chicznych,zanimdotarładoszefaSzt[abu]Gł[ównego].Powodowałotopowolnośćpracy,robiłoaparatOddz[iału]IIociężałymimałowydajnymwpracy.

4.PrzełożeniOddz[iału]II,wszczególnościszefSG,widzącpewnemankamentysłużbyinformacyj-nej,nigdyniemógłmiećjasnegopoglądu,którydziałszwankuje,bowiemszefOddziałujednakowoichbronił, łagodzącwewnętrzne tarcia.Dodaćdo tego trzeba, iż rozbudowaorganizacyjna robionabyłachaotycznie,bezustaleniazgóryzadańiplanupracy.Dowodemnp.niefortunnaorganizacjaWydz[iału]Planowania.Zdarzałysięwypadki,iżpewneposunięciaorganizacyjnedostosowanebyłydosprawperso-nalnych,aniedozadańdanejkomórki.Brak,dajmynato,jakiejkolwiekprzewodniejmyśliorganizacyjnejwpowierzeniu II-gie[mu]z[astęp]cyszefaOddziału takróżnorodnychspraw, jakadministracja, finanse,dywersja,zagadnieniatechniczneorazplanowaniewywiaduwojennego.

5.NajbardziejjednakujemnąkonsekwencjąbezplanowejrozbudowyaparatuOddz[iału]IIbyłonie-przygotowaniegodopotrzebiwarunkówwojennych.RozbudowującOddziałorganizacyjnieipersonalnie,nieprzemyślanonależytegofunkcjonowaniaposzczególnychkomórekwczasiewojnyidostosowaniaichdotegonajważniejszegocelu.Dowybuchuwojnynieprzeprowadzonowogólerozdziałuzadańmiędzyposzczególnekomórki.

6.Zdawanosobiejednakwidoczniesprawę,iżliczny,ciężkiitrzebapowiedziećmocnozbiurokratyzo-wanyaparatOddziałuniemożespełnićswychzadańwojennych.Skorowydzielonozeńniewielkąkomórkę(20oficerów),tzw.Irzut,jakowłaściwyOddziałOddziałuIISzt[abu]Naczel[nego]D[owódz]twa.Resztazaś,czyliprawiecałyOddziałII,miaławłaściwiekontynuowaćswąpracępokojową.SprawataomówionajestzresztąbliżejwprzygotowaniachdowojnyOddziałuII(rozdziałIV).

OdnośniecelowościformorganizacyjnychplacówekOddz[iału]IIwkrajuizagranicą,omówioneonezostaływniniejszymrozdzialewpunktachomawiającychekspozytury(punktB.1,Sam[odzielne]Ref[eraty]Inf[formacyjne],punktB3orazplacówkiOddz[iału]IIzagranicąpunktc).

Rozdział I I

PRZEGLĄD PRACY POKOJOWEJ ODDZIAŁU II SZTABU GŁÓWNEGO

A. Wywiad ofensywny1. Wywiad płytki na NiemcyNawstępie trzebascharakteryzowaćpokrótcewarunkiwywiadunaNiemcy.Warunki tewykazują

dośćznaczneróżnicewczasokresach,przed ipodojściudowładzyHitlera.Uprzedniomożliwościwy-wiadowczenaReichswehrębyłybardzonieznaczne.Bardzonielicznykorpusoficerskiowysokimmoralemałaarmiazawodowa,złożonawłaściwiezzawodowychpodoficerów,równieżodużychkwalifikacjachmoralnych.Wysokiestosunkowopłace,stałetendencjedouodpornianiakadryzawodowejwdziedziniekontrwywiadowczejutrudniałyniezwyklewerbunekczłonkówReichswehry.Ponadto,właściweprzygoto-waniawojenneczynionebyływłaściwienawyższychszczeblach:Wehrkreis'ówiReichs-wehrministerium.

Zatołatwybyłstosunkowodostępdoorganizacjiparamilitarnych,doprzemysłu,sferurzędniczych,kolejowych,anawetdopolicji.Niezbytciężkiebyłyrównieżwarunkiporuszaniasięwterenie,przydośćliberalnychprzepisachruchuludnościorazniezwyklełatwewarunkiprzejściagranicy(kartycyrkulacyjnenaG[órnym]Śląsku,ożywionytzw.małyruchgranicznynareszciegranicy).

Warunki wywiadowcze zmieniły się – przeważnie na niekorzyść – po dojściu Hitlera do władzy.Wprawdziewobecrozbudowyarmiizwiększyłysięmożliwościwerbunkuszeregowych,jednakkorpusofi-cerskinadalbyłprawieniedostępny.DziałalnośćGestapozmniejszyładostępdoinnychśrodowiskcennychwywiadowczo;zostałyobostrzonetakprzepisyruchuludności, jakrównieżrozciągniętościślejszydozórnadpasemgranicznym.Niemniejważkąprzeszkodąbyłoniewątpliwiepodniesieniesięideowości„prze-ciętnegoczłowieka”,podwpływemstałejpropagandynazistowskiej.Wprawdziedatującysięodwielkiejwojnykorupcjonizmtakwsferachurzędniczych,jakipartyjnychistniałnadal,alerzadziejmożnabyłogojużwykorzystaćdopracywywiadowczej,niżprzedrokiem1933.

Reasumując,wywiadnasznaNiemcywostatnichlatachniemiałzadaniałatwegoizmuszonybyłprze-stawićmetodydziałaniaiposunięciatechnicznestosowanedawniej.

Zasadniczowywiadpłytki(zasadniczoobieekspozyturyposiadałyszeregkontaktówpozaprzedpolem, anawetwgłębiNiemiec,którenależyzaliczyćdowywiadugłębokiego.Ponieważjednakgłównymzadaniemekspozyturbyłwywiadpłytki,omówionajestwtymdzialedziałalnośćekspozyturwogóle)naNiemcyprowadziłydwieEkspozyturyOddziałuII:Nr3wBydgoszczy(długoletniszefmjr[JanHenryk]ŻYCHOŃ)iNr4wKatowicach(ostatniomjrdypl.[Stanisław]KUNICZAK).Począwszyodroku1939,działałynaterenSłowacjiiRusiZakarpac-kiejplacówkiwywiadowczeKOPwStryjuiJaśle(taostatnianiedługoprzedwojną).Każdaekspozyturadyspo-nowaławokresiepoprzedzającymwojnęokoło60-80agentami.Zpunktuwidzeniawywiadowczychpotrzebpokojowych,przedpoleopanowanebyłoprzezobieekspozyturyzupełniedobrze.Inspektoratyarmii,jakoza-lążkidowództwoperacyjnych,uzyskiwaływystarczającemateriałypozwalająceimnarozpoznaniebezpośred-niegoprzedpolawdziedziniewywiadudokumentalnegoorazwywiaduinformacyjnegonawojskoniemieckie.Wkładekspozyturbyłrównieżbardzoduży,przewyższającywielokrotniewkładwywiadugłębokiego,nasta-wionegoraczejnawywiadobserwacyjny.Przeważającawiększośćdokumentóworazgrosinformacjiwojskowychbyłauzyskiwanaprzezekspozytury,zczegowiększośćprzezEkspozyturęNr3wBydgoszczy.Wywiadpłytkidysponowałdobrymikontaktamiwmarynarce,lotnictwie,kolejnictwie.Niestety,nieudałosięuzyskaćdobregokontaktuoficerskiego,zwłaszczatakiego,którybymógłudzielaćwiadomościmob[ilizacyjnych].Stąddużaluka wwiadomościachOddziałuIIdotyczącychmobilizacjiiinformowaniajednostekIIrzutu.DużocennegomateriałudokumentalnegouzyskiwałaEkspozyturaNr3,badająctranzytowąpocztę iprzesyłkiwojskoweprzeznaszkorytarz[pomorski]1.(Szczegółowewyliczanieiocenaważniejszychkontaktówjesttupominięta,zuwaginamożliwościichponownegoużycia).

1Dotyczyobszaru łączącegoPolskęzwybrzeżem,arozdzielającegoPomorzeniemieckieod takżebędącychwewładaniuniemieckimPrusWschodnich.

– 43 –

Dobrym źródłem informacji z przedpola była StrażGraniczna, wykorzystywana przezOddział IIbardzodawnoinaszczeblachoficerówinformacyjnychinspektoratówzwiązanawpewnejmierzezko-mórkamiOddziałuIIwterenie.

Wiadomościztegoźródła,mimoiżpowierzchowneidrobnebyłyjednakdośćobfiteimiałyodnośnierozpoznaniaprzedpoladużąwartość,zwłaszczaprzyporównaniuisprawdzaniuwiadomościzinnychźródeł.

Poruszyć trzeba tu niedomagania wywiadu płytkiego w dziedzinie organizacyjno-wywiadowczej, amianowicie:

a)Zlikwidowaniewr[oku]1931EkspozyturywPoznaniu,prawdopodobniezewzględówoszczędnościnaadministracjiorazsłabejwydajnościpracy,wynikającejzmniejszejatrakcyjnościprzedpola,rozsze-rzyłoniepomiernieodcinkiobupozostałychekspozytur, stworzyło imprzedpolapodwzględemwywia-dowczymmocnozróżniczkowane,rozpraszałowysiłkiorazzmusiłodoobsługiwaniakilkuinspektorówarmii(Ekspoz[yturaNr]3ażczterech).Dowodempotrzebyofensywnegoorganuwywiadowczegonaodcinkuśrodkowymbyłostworzeniewsierpniu1939nowejEkspozytury(Nr6)wŁodzi,która–zorganizowanapóźnoiwpośpiechu–dlarozpoznaniakoncentracjiniemieckiejnicjużzdziałaćniemogła.

b)Zbytdoprzoduwysuniętonp.EkspozyturęNr4(Katowice),gdziebliskośćgranicy,specjalnewa-runkiterenowe,dużepowiązaniesprawofensywnychzaferamikontrwywiadowczymiutrudniałojejpracę i spowodowało jejprzeniesieniedo tyłu (Kraków)–wokresienajgorętszym,naparędniprzedwojną, zdużąszkodądlapracy.

2. Wywiad głęboki na NiemcyWlatach1933-[19]35,wzwiązkuzwspomnianąwyżejwrozdz.Idekonspiracjądwóchkierowników

placówekwBerlinie(mjrSosnkowski2ipor.Czajkowski),OddziałIIniedysponowałwłaściwieżadnąsieciąwywiadugłębokiegonaterenieNiemiec.Montowanienowejsiecitrwałokilkalatiposzłowkierunkuorga-nizowania jednoosobowychoficerskichplacówekwywiadowczych,opartychonaszeprzedstawicielstwadyplomatyczneczykonsularnewNiemczechikrajachneutralnych.

Wybórtejformyorganizacyjnejspowodowanyzostałwówczasprzedewszystkimwzględaminabie-żącepotrzebywywiadowcze,wobeckompletnegoprawiewtymczasiebrakusiecigłębokiegowywiadunaterenieNiemiec.

PrzyjętywówczassystemmontowaniaplacówekopartychoprzedstawicielstwaoficjalnewNiemczechmiałswojedoraźneplusy,któr[ymi]były:

łatwośćiszybkośćorganizacji;niezbytwielkiekosztyutrzymaniaplacówki;poczuciewzględnegobezpieczeństwadlaoficerawywiadowczego;możnośćporuszaniasięinawiązywaniakontaktówtowarzyskichisłużbowych;zabezpieczenielokalusłużbowegoidokumentów;rychłe rezultatywdziedzinieobserwacjibezpośredniej,prowadzonejprzez kierownikówplacówek

izaufanychurzędnikówprzedstawicielstwa.Zdrugiejjednakstronystanowiskourzędowekierownikaplacówkiwykluczałamożliwośćjegodostoso-

waniasiędośrodowiskaniemieckiegoi–wobecsłabejochronytajemnicynaplacówkachdyplomatycznychikonsularnych–narażałogonazainteresowaniekontrwywiaduniemieckiego,awkonsekwencjidekonspi-rowałojegostanowisko.

Ta,przyjętadlacelówdoraźnychistosowanadowybuchuwojnyformaorganizacyjnawywiadugłę-bokiegoutrudniaławięc,jeśliniewykluczałamożliwościagencyjnegowywiadudokumentalnegoiinforma-cyjnegonaformacjewojskoweiograniczałago,siłąfaktu,dowywiaduobserwacyjnego,towarzyskiegoiogólnoinformacyjnego.Toteż,wrezultacie,niektóretylkoplacówkidysponowaływłasnąsieciąagencyj-ną,wszystkie[natomiast]posiadałydośćdobrzerozbudowanąsiećinformatorów.NiewielkazresztąsiećagencyjnawywiadugłębokiegowNiemczechzaczepionabyławprzemyślewojennym,wnazistowskichsferachpartyjnych,dziennikarstwie,żegludzehandlowejorazwwojsku(tylko1placówka).2Pomyłkaosobyprzepisującej,chodziomjr.Sosnowskiego.

– 44 –

Również i placówki w krajach limitrofowych nie były nastawione nawywiad agencyjny.Głównym zadaniemtychplacówekbyłoprzedewszystkimzapoznaniesięzterenemistudiumwszystkichmożliwościwywiadowczychnaNiemcyzkraju,gdziebyliuplasowani(np.rozpoznaniefirmiosóbmającychpowiąza-niezNiemcami,stosunkiiruchgraniczny,rozpoznanieemigracjiniemieckiej,wpływyniemieckiewdzie-dziniepolitycznej,gospodarczejikulturalnejetc).NadrugimdopieroplaniezadańtychplacówekstałoaktualnewykorzystaniemożliwościwywiadowczychnaNiemcydrogąwerbunkuagentówiinformatorów– krajowców.PraktycznieplacówkiwkrajachsąsiadującychzNiemcamirzadkodysponowaływartościowąsieciąagencyjnąiprowadziłyraczejwywiadczystoinformacyjnyoraz,niezbytzresztąefektywną,pracęprzygotowawcząnawypadekwojny.

Przyznaćtutrzeba,iżsiećwywiadugłębokiegoprzynosiłaefektywdziedziniebieżącejpracyobser-wacyjnejiinformacyjnej.Osobistadziałalnośćrozpoznawczaoficerówwywiadowczychdawałaobserwa-cjesystematyczne,fachoweiwykluczającemożliwościinspiracji.ZespołowaobserwacjamanewrówwojskaniemieckiegodawałacoroczniedużoelementówwyjaśniającychOdeB,organizacjęitaktykęniemiecką.Informacjezprzemysłuwojennegoorazzesferpartyjnychmiałydużąwartość(wspomniećtutrzebainfor-macjęuzyskanąprzezplacówkęlipskąznazistowskichkół,ozamierzonejagresjinaCzechyna3tygodnieprzedaneksją).Równieżiwokresienarastaniakoncentracjiosobisteib[ardzo]intensywnerozpoznanieoficerówzplacówekniemieckichdałodoskonałewyniki,wpostacistwierdzeniapodjęciaruchu,zidentyfi-kowaniaW[ielkich]J[ednostek]iichumiejscowienianadgranicą.

Tymniemniejpracęwywiadugłębokiego,nastawionegoprzedewszystkimnapracęobserwacyjną,niemożnaabsolutnieuznaćzawystarczającą,nawetdladoraźnychpotrzebpokojowych.Właściwiebowiemcałyciężarpracyagencyjnejspoczywałnaekspozyturach,któreoperowałyzasadniczonaprzedpolubli-skim.Terencentralnych,zachodnichipołudniowychNiemiecbyłwobectegoopanowanytylkopowierzchow-nie,itotylkoprzezsiećobserwatorówprzywiązanychzasadniczodomiejscowości,gdziebyliuplasowani,oraznajbliższychrejonów.Wkonsekwencjitego,OddziałIImiałztychrejonówwiadomościsporadyczne ifragmentaryczne.Spowodowałoto,żeOddziałII,posiadajączasadniczodobrewiadomościzprzedpo-la, jakteżcennenaogółdokumentyi informacjedotyczącepokojowejrozbudowywojskaniemieckiego wlatach1934-[19]38,niepotrafił,zbrakugłębokiegowywiaduagencyjnego,uzyskaćelementówdoocenymożliwościirozbudowywojennejwojskaniemieckiego,operującwtejdziedzinietylkokalkulacjamiihipotezamiteoretycznymi.

Wprzyjętejmetodziewywiadugłębokiego,opartegozasadniczonatylkooficjalnieuplasowanychinformatorach,tkwiłojeszczewiększeniebezpieczeństwozałamaniasięwywiadugłębokiegowwypadkukonfliktuzbrojnegozNiemcami,gdyżprzedstawicielstwaoficjalnemusiałybyNiemcyopuścić,pozostawia-jącwNiemczechtylkokilkuwartościowychagentówiinformatorów,anieposiadającwogólewartościo-wegopodstawionegorezydenta.SprawataomówionajestbliżejwrozdzialeIV„PrzygotowaniawojenneOddz[iału]IISztabuGłównego”.

WstosunkudowywiadugłębokiegowNiemczechstawianybył(jeszczenawetwczasachpokojowych)zarzut,iżplacówkiodciętebyływogóleodwpływuattachéwojskowegowBerlinie,anawetkontakto-waniasięznim.Zarzuttenniewydajesięsłuszny,zuwaginaniebezpieczeństwodekonspiracjiczykom-promitacjibądźplacówki,bądźattachéwojskowego.Różnicewzdobywaniuwiadomościprzezteorganyutrudniały równieżmożność jednolitej oceny zagadnień. To centralawinnawysnuwaćwnioski i syntezy zmeldunkówposzczególnychkomórek,różniącychsięwoceniesytuacji.

WkońcutrzebatubezstronniewspomniećotrudnościachformalnychpracywywiadunaNiemcy,wy-nikających–jaksięzdaje–zogólnegonastawieniasięnaczelnychwładzwojskowychraczejnakonflikt zSowietami,niżzNiemcami.

Byłytoprzedewszystkimtrudnościfinansowe.Ogółemwydatkinawywiadniemieckinieprzekraczałydo1933r.włączniesumy120000złotychmiesięcznie.Kwotata,stosunkowowysoka,niestałajednak wżadnymstosunkudopotrzebwywiadunadużeizamożnemocarstwo;wkażdymrazieniebyłomożliwebudowaniewtychramachsieciwojennej.Oileszczupłośćśrodkówbudżetowychusprawiedliwiaczęściowowykonawców,otyleobciążagóręOddziałuII,któryzazaoszczędzonenawywiadziepieniądzezbudował2luksusowegmachy.

– 45 –

Równieżiwdziedziniepersonalnej,amianowicieuzyskiwaniawartościowegonarybkudotejsłużby,wywiadnaNiemcyparałsięstaleztrudnościami,niemającnależytegopoparciaszefaSztabuGłówne-go.WinęturaczejnależałobyprzypisaćnieorganomMSWojsk,odmawiającymoficerówdoOddziałuII,którybyłpersonalniesilnierozbudowany,alebłędnejrepartycjioficerówwewnątrzOddz[iału]IIibrakuzrozumieniadlakoniecznościużyciaoficerównajbardziejwartościowychmoralnieifachowonaodcinkachnajważniejszych.

3. Wywiad płytki na RosjęNawstępietrzebatupokrótcewspomniećoniebywałychtrudnościach,jakiemiałdozwalczaniakażdy

wywiadobcywSowietach.Natrudnościtezłożyłsięszeregprzyczyn,mającychsweźródłowspecyficz-nymustrojuiwwarunkachżyciawewnętrznegowRosjiSowieckiej,jaknp.dążnośćdozupełnejizolacjiodZachodu,wzajemneszpiegostwoidenuncjacje,trudnościporuszaniasięwtereniejużnieobcokrajowca,alenawetniemiejscowegoRosjanina,administracyjnerygoryutrudniająceobcemuprzenikaniedojakiegokol-wiekśrodowiska,surowośćkarnietylkowstosunkudowinnego,aleidojegorodzinyiotoczenia,wreszciemałaatrakcyjnośćpieniądza,wobecjegomałejsiłynabywczej.DochodziładotegozaostrzonazrokunarokdoniebywałychgranicochronatajemnicywojskowejjakoskutekprowadzonejprzezNKWDakcjizwal-czaniaszpiegostwawZSRR,wyrażającasięnp.wkompletnymwyeliminowaniuwiadomościdotyczącychOdeBorazpersonali[ów]zcałejprasy,separacjikoszar,zniesienienapisównabudynkachwojskowych,usunięciunumeracjizmundurówwojskowychetc.etc.Warunkipracywywiadowczejbyły jeszczegorsze wpasieprzygranicznym,gdzieprewencyjnezarządzeniakontrwywiadowczestosowanebyły„nawyrost”iwyrażałysięm.in.wwysiedlaniubezlitościmieszkańcówzpasaprzygranicznego,podejrzanychchoćbywnajmniejszymstopniuonielojalność,wewprowadzaniurygorówpasapogranicznegodo180kmwgłąb,wzorganizowaniuzzaufanychosóbgrupkontrolnychdysponującychłącznościątelefoniczną,wnasyca-niugranicyoddziałamigranicznymi(pogranotriadami),wstosowaniuprzemyślnychurządzeńtechnicznychutrudniających przekroczenie granicy etc., etc. Trudności natury technicznej zwiększały jeszczemetodywywiadusowieckiego,stosującegomasowoinspiracjęipodstawianieagentówdwustronnych,metodydo-prowadzoneprzezwywiadsowieckidomistrzostwa.Stałe„wsypy”ipodstawianieagentówdwustronnychdoprowadzałycojakiśczasdokompletnegozałamywaniasięsieciposzczególnychekspozyturiustawianierobotyodnowa.

WywiadpłytkinaRosjęprowadziły–podkierownictwemszefostwawywiaduKOP(szefostatnio:mjr[Jan]Gurbski)–dwieEkspozytury(Nr5weLwowieostatniomjrdypl.[Józef]BińkowskiorazNr1wWilnie– mjr[Edmund]Piotrowski).EkspozyturęśrodkowąwBrześciun[ad]B[ugiem]zlikwidowanobardzodawno, zuwaginamniejsząatrakcyjnośćprzedpolaitrudnościterenowo-techniczne.ObieEkspozyturypracowaływięcnaolbrzymichprzedpolach,przyczymEkspozyturawileńskaprowadziłajeszczewywiadnaLitwę,kierującsieciąplacówekwywiadowczychKOP.WadyizaletytegoustrojuorganizacyjnegoomówionesąwrozdzialeI„Organizacja”.

Przytoczonenawstępie, stale rosnące trudności technicznezmusiłynaszwywiadpłytkinaRosjędozerwaniazsystememmożliwymdorealizacjiwpaństwachzachodnioeuropejskich.Zmianysystemuposzły wnastępującychkierunkach:

a)Wobec trudnościuplasowaniaagentówrezydentówpotamtej stronie,werbowanogrosagentówspośródludnościwojewództwwschodnich,przeważniezpasaprzygranicznego,znającychwarunkiżyciapotamtejstronie,aprzedewszystkimmożliwościisposobyprzejściaprzezgranicęsurowostrzeżoną;

b)przystąpionodozdobywaniawiadomościdokumentalnychsiłą,wysyłającgrupyagentówuzbrojo-nychizaopatrzonychwśrodkitechnicznepomocneprzyprzekraczaniugranicydla„skoku”naokreślonyobiekt.Porywanorównieżludzi(mogącychdostarczyćwartościowychinformacji;

c)nastawionoaparatwywiadowczyKOPdoskrupulatnegoiprecyzyjnegowydobywaniaiwyzyski-waniawszystkich najdrobniejszych nawetwiadomości, któremógł przynieść legalny czy też nielegalnyruchprzezgranicę.Byłytowiadomościuzyskiwanedrogąbadaniauciekinierów,dezerterów,nasłanychprzezwywiadsowieckiszpiegówczyteżagentówdwustronnych.Duże(największemoże)korzyścidawało

– 46 –

badanie„speców”cudzoziemców,powracającychprzezStołpcedoswychkrajów.Pewneusługiprzynosiłpodsłuchoficjalnychwzgl[ędnie]prasowychrozmówtelefonicznychdoizRosjiwStołpcach;

d)właściwapracaagencyjnamusiałaznaturyrzeczyograniczaćsiędowysyłanialotnychobserwa-torów,rekrutującychsięzprzygranicznejludności,którzyzuwaginatrudnościporuszaniasięimałąinte-ligencjęniemoglidostarczyćwartościowychobserwacji,montowaniesieciagentów-rezydentówpotamtejstroniepozostawałojednakżeciąglewsferzeprób–tak,iżostatnioposzczególneekspozyturydyspono-wałykilkomatylkoagentamitejkategorii.

Przejścienanowemetodywywiadowczepozwoliłowywiadowigranicznemu,mimodużychtrudnościnaturytechnicznej,prowadzićrozpoznanieprzedpola,wstopniujednakbardzofragmentarycznym,przyczymEkspozyturaNr3–Lwów–ocenianabyłapodwzględemdostarczonychwiadomościwyżej.Trze-baprzyznaćprzytym,iżplacówkiwywiadowczeKOPpracowałyb[ardzo]intensywnie,zpoświęceniem idużąpomysłowością.Wiadomościdokumentalnewprawdziebyływielkąrzadkością,przeważniemiałosiędoczynieniazułamkowymiinformacjamioddrobnychkontaktów,bądźteżpochodzącymizobserwacjiagentów lotnych,względnieprzesłuchiwaniadezerterów, specówetc. Spośród cenniejszychwiadomościdokumentalnychiinformacyjnychnależałobywyliczyć:

zdobycierkmDiegtiariewa,instrukcjimob[ilizacyjnych]kolejowychzrejonukijowskiego,rozpracowanienadgranicznychumocnieńsowieckich,organizacjaopliopgaznaBiałorusiorazrozpracowanieflotylliwojennejnaDnieprze.Wdużejmierzebyłytojednaksukcesysporadyczne,ainformacjeułamkowe,niepozwalającerozsze-

rzyćnietylkohipotetycznychwiadomościopotencjaleiprzygotowaniachwojennychRosjiSowieckiej,alerównieżwyświetlićwieluwątpliwościdotyczącychpokojowegoOdBwojska rosyjskiego.SprawdzianemniedostatecznejwydajnościnaszegowywiadunaRosjęwogólności,awywiadupłytkiegowszczególności(spowodowanejzresztąwdużejmierze–jaktojużpodkreślono–wielkimitrudnościaminaturytechnicznej),byłademonstracjasowieckawokresie23IX-10Xl938r.3,wczasiektórejwywiadpłytki,pracującnaogółintensywnieisygnalizującorazumiejscawiającposzczególnerejonykoncentracjirosyjskiej,niepotrafiłjednakstwierdzić,zjakiegogarnizonuprzybyładanajednostkaizidentyfikowaćjejnumer.

4. Wywiad głęboki na RosjęPo roku1928,wktórym tookresienastąpiła likwidacjawszystkichplacówekwywiadugłębokiego

wRosjiSowieckiej,codoktórychstwierdzono,iżbyłystaleobiekteminspiracji,zaczętomontowaćnowąsiećwoparciuoprzedstawicielstwadyplomatyczneikonsularne,jakoplacówkiocharakterzeczystoin-formacyjnym. Pomyślane to byłowówczas jako posunięcie czasowe, placówki pozostały jednakw tymcharakterzedokońca.Nastawioneonebyływyłącznienaosobistąpracęinformacyjnąoficerów,zasad-niczo utrudnionąwobec stałej inwigilacji wszystkich cudzoziemcówprzez agentówNKWD.W związku ztymiwarunkamikoniecznościąbyłoniezwyklestaranneprzygotowanie„ewidencyjne”(doskonałaznajo-mośćjęzyka,życiawewnętrznegowSowietachorazwojskarosyjskiegodonajdrobniejszychszczegółów)oraz techniczno-wywiadowczeoficerówwysyłanychnaplacówki rosyjskie,bymoglidedukowaćwnioskinapodstawiedrobnych szczegółówobserwacji. Tam, gdzie oficerowiewywiadowczybyli dobrze ewi-dencyjnieprzygotowaniefektypracy–ocenianenaturalnienamiaręmożliwościrosyjskich–byłydobre i użyteczne. Szczególnie pozytywnie oceniane były rezultaty uzyskiwane przez kierownika placówki wMińsku,mjr.dypl.[Rafała]PROTASSOWICKIEGO4,któregoobserwacjedałym.in.najwięcejmateriału

3Dotyczykoncentracjiwojsk sowieckich23 IX-10X1938nagranicyzPolską, rzekomowceluwywarcianaciskunaPolskę, bywycofałasięzplanówaneksjiczęściterytoriumCzechosłowacjipotraktaciemonachijskim.4RafałProtassowicki(1894-1957)ppłkdypl.WP,podczasIwojnyświatowejsłużyłwkawaleriiarmiirosyjskiej,od1917r.służbawIKorpusiePolskimwRosji,POW,następniewSztabieGeneralnymArmiiUkraińskiejwKijowie,odVI1919r.wWP,uczestnikwojnypolsko-sowieckiej,od1923r.byłreferentemwO.IISG,absolwentWSWojen.,następnienaróżnychstanowi-skachsztabowychorazwszkolnictwiewojskowym,od1930r.wjednostkachliniowych,m.in.w2DKaw.,10psk,21p.uł.Nadwi-

– 47 –

doocenysiłużytychdodemonstracjisowieckiejw1938rokuorazwpewnejmierzewynikikierownikapla-cówkiwCharbinie,ppłk.dypl.[Czesława]PAWŁOWICZA5.

Agencyjneplacówki tedziałaćmogły tylkookazyjnie, i topodstałągroźbąprowokacjiwzględnieinspiracjizestronywywiadusowieckiego.Wrzeczywistościplacówkitewokresieostatnich4-5latdałyznikomą ilość kontaktówagencyjnych – tak, iżmożna śmiało postawić twierdzenie, iżwywiadgłęboki wRosjikontaktówagencyjnychanirezydentównieposiadałiniemógłdostarczyćdokumentówczyteżwar-tościowychinformacji,umożliwiającychszerszypoglądnapokojowąsytuacjęwojskowąiOdBwojskarosyj-skiego,niemówiącjużopotencjalewojennymZSRR.Praktyczniemożnaskonkretyzowaćtowpowiedzeniu, iżwywiadgłębokinaRosję,wpojęciuinformacyjno-wywiadowczym,wogólewostatnichlatachnieistniał.

Dodaćtrzebaprzytym,żeimożliwościobserwacjizawodziłybardzoczęsto.Miałotomiejsceprzedewszystkimwokresieletnim,kiedywojskorosyjskieopuszczałogarnizony,udającsiędoobozówćwiczeń,dokądwstępbyłwogólewykluczony.Samaobserwacjabyłauwarunkowanaodpozbyciasię inwigilu-jącychagentówNKWD,wyjazdzaśwterenczęstokroćuzależnionyodosobykonsula,którymusiałjechaćzobserwatorem,dlapokryciajegoosoby.

Pracaplacówekpolegaławówczaswyłącznienastudiowaniuprasymiejscowejifachowejorazzbie-raniu wiadomości ogólnych politycznych czy gospodarczych, a więc była niewspółmierna do wysokichkosztówutrzymaniaplacówki.

Niezależnie od placówek, centrala (Referat „Wschód”Wydziału Ila wywiadowczego) prowadziłakilkakontaktówbezpośredniowywiadowczychnaRosjęSowiecką,główniedrogąkontaktuzkilkomaodła-mami„białej”emigracjirosyjskiej.Wiadomościstamtąduzyskiwanenieprzedstawiałynaogółwiększejwartości,akontaktytraktowanoraczejjakorezerwuarludzidoewent[ualnej]przyszłejpracyagencyjnejnaRosjęSowiecką.Centralnie(przezplacówkęparyską)utrzymywanokontaktzmiędzynarodową,zawo-dowoprawiedziałającąagenturęrosyjskąwParyżu,inspirowanąprzezwywiadsowiecki.Aczkolwiekwia-domościuzyskiwanestamtądbyłymałowiarygodne,niejednokrotniefantastyczne,utrzymywanowięctenkontakttraktującgojakoodzwierciedlenieróżnychinspiracjiwsprawachrosyjskich,łączniezinspiracjamisowieckimi,którewywiadsowieckiprzeztęagenturęwypuszczał.

Wszystkietecentralnekontaktyniepotrafiłynicwnieśćdoocenysiłzbrojnychwschodniegosąsiada iztegopunktuwidzeniabyływogólebezwartościowe.

Rozważyćbynależało,czymimorzeczywistychtrudnościterenowychbyłyszansepoprawysytuacjinaodcinkuwywiadugłębokiegowRosji.Tudotknąćtrzeba,nolensvolens,zagadnieniaczystopersonalnego, amianowicieosobykierownikaReferatu„Wschód”WydziałuWywiadowczego–kpt.[Jerzego]NIEZBRZYC-KIEGO.Oficerten,oniewątpliwejinteligencji,zdolnościachiznajomościtakzagadnieńwywiadowczych wogóle,jakiSowietówwszczególności,cieszyłsięwyjątkowąsytuacjąwOddzialeII.PosiadałzaufanietakSzefaOddziałuIIpłk.PEŁCZYŃSKIEGO,któryzasięgałjegoopinii,pomijającwłaściwyReferatStu-diów,jakteżiszefaSztabuGłównego,silniepopieranybyłprzezsferyGISZ.Skalajegozainteresowańpolitycznychipublicystycznychwykraczałapozaramysłużbowe,niemówiącjużoróżnychdodatkowych, aważnychfunkcjach,którepowierzanomunietylkowramachOddziałuII,aleinazewnątrz.Wydajesię,iż wramachswegoresortuuprawiałwłasnąpolitykępersonalną.Niezależnieodtego,związanybyłzpew-nymigrupamiPolit[ycznymi]włoniesanacjiczypozanią(Klub11Listopada6,grupa„BuntuMłodych”7).Rozległośćjegozainteresowańorazrozlicznezajęcia,niezwiązanezwłaściwąsłużbą,(m.in.ponadpół

ślańskichnastanowiskudowódcy,od1935r.referentwWydzialeIIO.IISG,zmisjąwywiad.wMińskubiałoruskim,ponapaścisowieckiejnaPolskęinternowanywRosji,aleodX1939r.,pouwolnieniu,dotarłdoParyża,apoupadkuFrancjiprzedostałsiędoWielkiejBrytanii,gdziekarnieprzebywałm.in.wobozienawyspieBute,odII1944wsłużbieczynnej,wykładowca wpolskimszkolnictwiewojskowymnaterenieWielkiejBrytanii.Powojniepozostałnaemigracji.5CzesławPawłowicz(1892-1942)ppłkdypl.,podczasIwojnyświatowejwArmiiGen.HalleraweFrancji,wWPodXI1920r.,od1921r.wsztabie13DP,absolwentWSWojen.,od1924r.wO.IVSG,od1929r.dowódca1bat.sap.Leg.,od1932r.natymsamymstanowiskuw5bat.sap.,byłoficeremłącznikowymdosztabuarmiijapońskiejwMandżurii.6Klub11Listopada.7„BuntMłodych”wydawanywlatach1931-1937wWarszawiedwutygodnikspołeczno-polityczny,któregoredaktorembyłJerzyGedroyc;od1937r.nosiłnazwę„Polityka”.JednymzpublicystówbyłmjrJ.Niezbrzycki.

– 48 –

roku fungował jako rzeczoznawcawprocesiemjr. Sosnowskiego,mimo iż nie znałw ogóle zagadnieńniemieckich),przypozostawionejmudużejsamodzielnościwjegodzialepracy,miałyniewątpliwieswójwpływnanikłewynikipracyjegoReferatu.Możnaśmiałopostawićtwierdzenie,iżwdziaległębokiegowywiaduniebyłonaprzestrzenikilkulatprzedwojennychżadnejpróbypoprawieniastanurzeczy.Zwięk-szonojedynieliczebniepersonelposzczególnychplacówek,conierozwiązywałowżadensposóbistnieją-cychniedomagań.Prawdopodobniezaśsilnapozycjakpt.NIEZBRZYCKIEGOwstrzymywałakierownictwowywiaduodpróbyzmianymetodwywiadugłębokiegowRosjidrogąradykalnejczystkipersonalnej.

Stan ten trwał do wybuchu wojny i był niewątpliwie w dużym stopniu przyczyną kompletnego zaskoczenia,jakimbyłodlaszefaSztabuGłównegoiOddziałuIIzawarcieniemiecko-sowieckiegopaktu onieagresjiiwystąpieniaRosjiprzeciwkonam.

5. Wywiad na LitwęWywiadnaLitwęprowadziłaEkspozyturaNr1wWilnie,zapośrednictwemgrodzieńskiejiwileńskiej

placówkiwyw[iadowczej]KOP.WarunkipracywywiadowczejnaLitwębyłystosunkowodośćłatwe.Przej-ściegranicyniebyłotrudne,swobodaporuszaniasięnaLitwiedośćduża.Atrakcyjność[polskiego]pie-niądzawkrajunaogółbiednymbyławielka,możnabyłowerbowaćagentówzdużegorezerwuaruludzi,którychprzynależnośćnarodowaniebyławłaściwiejeszczeskrystalizowana.Czynnikaminiesprzyjającymibyłymałeprzestrzenieorazdużasprawnośćpolicjipolitycznej,zwalczającejnaLitwieszpiegostwo.

Niezależnieodobserwacjizewnętrznej,Ekspozyturawileńskadysponowaładużąsieciąagentów-re-zydentów,dooficerasztabowegowlitewskimMSWojskwłącznie.Dużerezultatyuzyskiwanodrogąwer-bunkuprzedpoborowych,którzyudzielalipodczassłużbywiadomościdrobnych,alewdużej ilościorazwerbowalinastępców.

Naogółocenićmożna,iżterenLitwybyłwywiadowczorozpracowanyzupełniedobrze,cogwaranto-wałopełnywglądwprzygotowaniawojskoweLitwyipozwoliłonauzyskaniewystarczającychelementówrozpoznaniawczasiekryzysupolsko-litewskiegow1933r.

6. Wywiad na CzechosłowacjęProwadzonegoprzezówczesnąEkspozyturękrakowskąwywiadupłytkiegonaCzechosłowacjęzanie-

chanogdzieśjeszczeprzedrokiem1926.(PotymokresiepopieranojedyniejakiśczaspracedywersyjnekierowanenaSłowację).Podziemnarobotaukraińska,kierowanazterenuCzechosłowacji,skłoniładośle-dzeniatychsprawbezpośredniozCzechosłowacji.Około1929-[19]30zostałazorganizowanaplacówkaoficerskaprzyPoselstwiewPradze, zgłównymnastawieniem na zagadnienia ukraińskie, i traktowanabyłagłówniejakoplacówkakontrwywiadowczaorazjakoplacówkałącznikowadowywiaduczeskiego,zktórymutrzymywanowówczasdośćścisłykontaktiwymienianoinformacjeniemieckie.Jestrzecząwielceprawdopodobną,iżplacówkapraskamiałapor[oku]1930zadanieśledzeniadziałalnościopozycyjnychpolitykówpolskich,którzyszukaliwCzechosłowacjischronieniaposprawiebrzeskiej.Przemawiałyzatymiosobaówczesnegokierownikaplacówki,mjr.KRZYMOWSKIEGO8,wokresieprzedwojennymnaczelnikaWydziałuBezpieczeństwawMSWewn.,któryjużwczasiesłużbywOddzialeIIwykazywałdużezainte-resowaniapolityczne.

Placówkapraskazasadniczowtymokresiewywiaduaninawojskoczechosłowackie,aninaNiemcynieprowadziła,koncentrującswąpracęnazagadnieniaukraińskieikomunistyczne,tymhardziej,iżwzwiązkuzrosnącymiwpływamisowieckimiwzmagałasiędziałalnośćwywiadusowieckiegonaPolskę,kierowanazCzechosłowacji.TezadaniamiałarównieżplacówkastworzonapóźniejprzykonsulaciewUżhorodzie

8 Jerzy BolesławKrzymowski (1894-1969)mjrWP, działacz niepodległościowy, żołnierz Legionów, uczestnikwojny polsko- -sowieckiej,następniewWPm.in.w1ppLeg,86pp,od1924r.wO.IISG,oficerwywiaduwDOKIII,od1927r.kierownikReferatuOgólnegoWydziałuIIb,wl.1930-1934misjawywiadowczawPlacówceWywiaduwPradze,takżezukierunkowa-niemnaAustrię,od1934r.przeszedłdosłużbycywilnej,jakourzędnikdozleceńspecjalnychkolejnychpremierów,od1937r.naczelnikWydziałuBezpieczeństwaMSW,ponapaścisowieckiejnaPolskęinternowanywRumunii,skądpowracadoPolski.W1947r.aresztowanyprzezUBiw1952r.skazanynadożywotniewięzienie,któreopuściłw1956r.

– 49 –

(Ungwarze).Placówkapraskaprzestałaformalniefunkcjonowaćwr[oku]1935,kiedyCzesi,pozawarciutraktatu zRosją, zerwaliwspółpracęwywiadowczą. Funkcjonowała jedyniepewnego rodzajuagenturastojącawluźnymzwiązkuzPoselstwem.Placówkapraskazostałazainstalowanaponowniedopierowlecie1938r.DalszeplacówkiwCzechosłowacji(MorawskaOstrawaiBratysława)zostałypośpieszniezainsta-lowanerównieżwtymsamymczasie.

Placówka praska podlegaław pierwszej fazie swego istnieniaWydziałowi kontrwywiadowczemu,jakonastawionagłównie (pozazadaniami łącznikowymi) naobserwacjępodziemnej robotyukraińskiej wCzechosłowacji.RosnącewpływyrosyjskiewCzechosłowacjispowodowałyjejprzekazaniekierownictwuwywiadu naRosję (Ref[erat] „Wschód”Wydziałuwywiadowczego– kpt.NIEZBRZYCKI). Podległość taprzetrwała,niestety,prawiedowybuchuwojny.Noweplacówkiorganizowanebyłyiobsadzanepersonal-nieprzeztenżeReferatijemupodległe.Oilewokresie1934-1938podległośćtabyłamniejlubwięcejwytłumaczalna,otylewokresiesudeckim,azwłaszczaprzedipoaneksjiCzechosłowacji,byłazupełnąanomaliązrozumiałą tylkodziękiwspomnianej już roli kpt.NIEZBRZYCKlEGOwOddziale II.Wszystkoprzemawiałozatym,bywywiaduplasowanynaterenieCzechiSłowacjiskierowaćprzedewszystkimnaNiemcyioddaćgopodidentycznekierownictwo,cocaływywiadnaNiemcy.

Faktyczniezaśdoroku1935wywiadunaCzechosłowacjęnieprowadzono.Placówkapraskapraco-wałador[oku]1935naogółpożytecznie,aleprzedewszystkimobserwującemigrację,robotęukraińskąoraz rosyjską (wywiadowczą ikomunistyczną),prowadzonązCzech.MateriałyewidencyjnenadsyłanebyłyprzezattachéwojskowegowPradze.ZresztąkomórkaczechosłowackawWydzialeStudiówzorga-nizowanazostaławogólewpoczątkach1937roku.

RobotęwywiadowcząnaCzechosłowacjęwszczętopośpieszniedopieropoaneksjiAustrii,organizującnowe3placówkiorazplacówkęwywiadupłytkiegowCieszynie(podległ[ej]równieżRef[eratowi]„W”).Rezultatypracy tychplacówekomówione są niżejwdziale: „Oddział II SztabuGł[ównego]wokresiekryzysusudeckiegoianeksjiCzech”.Wykazująone,iżnaszwywiadpołudniowymocnoszwankował,coprzypisaćnależy:

a)dualizmowikierownictwa;b)brakowiprzygotowaniadowywiaduwłaściwieniemieckiegozestronytakkierownictwaRef[eratu]

„Wschód”,jakteżipersoneluplacówekwCzechachiSłowacji,rekrutującegosięprzeważniezoficerówwywiadowczychprzygotowanychdowywiaduwRosjiSowieckiejimetodwywiadowczychtamstosowa-nych,oraznieznającychnietylkowojskaniemieckiegoiterenowychwarunkówwywiadowczych,alenie-jednokrotnieijęzykaniemieckiego.

DowodywidaćnietylkowzaskoczeniunasprzezaneksjęCzech,alerównieżwniedostatecznejoceniezagrożenianaszegoskrzydłapołudniowegoprzezkoncentracjęniemieckąnaMorawachiSłowacji.

B. Kontrwywiad i ochrona tajemnicy wojskowejNatereniePolskibyłystaleczynnetrzywywiadyobce:sowiecki,niemieckiilitewski.Nakilkalatprzed

wojnąstwierdzonorównieżdziałalnośćwywiaduczeskiego.Nasileniewszystkichtychwywiadówbyło–rzeczprosta–niejednolite.Wgstatystyki(zaostatnie10latprzedwojną)uchwyconychsprawszpiegow-skichnajbardziejaktywnymibyływywiadysowieckiiniemiecki(razemponad90%wypadków),litewskiobejmował5%iczeskitylko2do3%.Zasięgposzczególnychwywiadówrównieżniebyłjednolity,wywia-dyczeskiilitewskidziałaływpasieprzygranicznymwzdłużichgranicpaństwowych,wywiadyniemiecki isowieckiobejmowałyswądziałalnościązasadniczocałepaństwo,ztym,iżnasileniewywiaduniemiec-kiegouwydatniało się szczególniena terenieOKzachodnich, sowieckiego–OKwschodnich.Odnośnienasilenia terenowego można przyjąć, iż około 60% uchwyconych afer przypadało na pas graniczny szerokości50km,30%nacentrumpaństwaiokoło10%naWarszawę.

Nasileniewywiadówsowieckiegoiniemieckiegowostatnim10-leciuprzedwojnąulegałozmianom.Wr[oku]1930 ilośćzlikwidowanychafer szpiegostwasowieckiegoprzewyższaładwukrotnie ilośćafernarzeczwywiaduniemieckiego,wr[oku]1938stosunektenbyłodwrotny.Punktszczytowyakcjiwywia-durosyjskiego(jeśli idzieouchwyconewypadki)przypadłnarok1932,poczymzaznaczasięjeszcze

– 50 –

nieznacznyspadekistabilizacjanatympoziomieażdowybuchuwojny.Natomiastdziałalnośćwywiaduniemieckiegocharakteryzujedo1933r.,tzn.odczasudojściadowładzyHitlera,staływzrost,idącygwał-towniedogóryodokresuodrzuceniaprzezNiemcyklauzulTraktatuWersalskiego.Nawiasemmówiąc,mogłotopobudzaćdozastanawianiawdobiepolitycznychflirtówzNiemcami,tymbardziej,iżzadaniastawianeagentomniemieckim,zwłaszczawostatnichlatach,byłynaturyczystowojennej.

Nasilenielikwidowanychaferszpiegowskichrównieżwzrastałozrokunarok.Na10latprzedwojnąilośćtawynosiła100sprawszpiegowskich,bywostatnichlatachdojśćdoliczbyponad300aferszpie-gowskichrocznie(wroku1939wokresie8-miomiesięcznym300aferszpiegowskichtylkoniemieckich).

Charakteryzującśrodkiimetodydziałaniaobuwywiadówmożnastwierdzić,iżposiadałyoneszeregcechwspólnych,amianowicie:

masowość,oparciesięwdużymstopniunaideowościwykonawców,dywersyjnenastawienieakcjiszpiegowskiej.Tenastawieniaobu[nieprzyjacielskich]wywiadówznajdujesweuzasadnieniewwarunkachpolitycz-

nych,społecznychinarodowościowychistniejącychwPaństwiePolskim.Takwywiadsowiecki,jakiniemieckiposiadałnapograniczuniewyczerpanyrezerwuarludzki,zktóregomógłczerpaćmateriałdopracywy-wiadowczej,którejnadawanocharakterwalkiowyzwoleniepolitycznespodobcegopanowania.

Wywiadsowieckimiałponadtododyspozycjilicznekadrywcałympaństwie,wpostaciezwolennikówustroju komunistycznego, rekrutujących sięprzedewszystkim spośród ludności żydowskiej, nadającakcjiszpiegowskiej charakter walki społeczno-rewolucyjnej. Niewątpliwie bowiem jaczejki komunistycznewewszystkichorganizacjachżyciapaństwowego,gospodarczegoczyspołecznegostanowiłyjednocześniesiećwywiadusowieckiegoipracowaływgjegodyrektyw.

Wywiadniemiecki,niezależnieodmniejszościniemieckiej,zamieszkującejmniejlubwięcejzwarcienazachodzie,potrafiłponadtoprzyciągnąćdopracywywiadowczejprzedstawicielimniejszościniemieckiejwzględnienawetosóbpochodzenianiemieckiego,uważającychsięzaPolaków,zajmującychwybitnesta-nowiskawprzemyśle,handlu,administracjinacałymtereniepaństwaimiećdoskonaływglądwcałokształtnaszegożyciapaństwowego.Przypomniećtutrzeba,iżpodwpływemideologiihitlerowskiejiwobecna-szegoliberalizmuwstosunkudomniejszościniemieckiejdokonałasięwostatnichlatachprzedwojnąnieby-waładyssymilacjanietylkoposzczególnychjednostek,alecałychgruposiedleńczych,zdawnaosiadłychwPolsceizaPolakówuważanych.MożnabyprzytoczyćdużoprzykładówodsłonięciamaskiprzeztegorodzajujednostkiczygrupypowkroczeniuNiemców.Dlaprzykładuprzytoczyćnależyfakt,iżwElektrow-niwarszawskiejpracowałodowybuchuwojnyok.50Niemcównastosunkowopoważnychstanowiskach,osadzonychtamprzeważniejeszczewokresieokupacjiniemieckiejw1915-1918roku.Większośćznichbyłajawnymihitlerowcami.NaskuteksprzeciwudyrekcjiElektrowni(b[yłego]min.Kuhna9)nieudałosięichusunąć.DrugiprzykładtopowierzeniestanowiskaarchitektamiastaSandomierzaNiemcowiPRAWITZO-WI,którypowkroczeniuNiemcówobjąłstanowiskokomisarzaprzem[ysłowej]tejczęściCOP.Przykładówtakichmożnaliczyćnasetki.

Wielkailośćmniejszościoraznadaniepracywywiadowczejcharakteruwalkiirredentystycznejwzględ-niespołeczno-rewolucyjnejprzyczyniłosiędotego,żeakcjaszpiegowskarosyjskaczyniemieckamogłaprzybrać formymasowe, tendencje zaśwyzwoleńcze akcji wymagały nastawienia dywersyjnego całejdziałalnościwywiadowczej.

Wysoki procent udziałumniejszości potwierdza statystyka zlikwidowanych afer. Spośród 4 tysięcyzlikwidowanychw ostatnim 10-leciu agentów obcychwywiadów, 2/3 stanowiły jednostki należące do

9AlfonsKühn(1878-1944)polityk,posełnaSejmIIRP,absolwentPolitechnikiwDarmstadt,przedIwojnąświatowąpracownikmagistratuwarszawskiegonastanowiskum.in.naczelnikaWydziałuBudownictwa,w1915r.komisarzStrażyObywatelskiej,od 1918 r. dyrektor TramwajówMiejskich, w wojnie polsko-sowieckiej komisarz transportowy przy radzieObrony Stolicy, w l.1928-1932minister komunikacji, a robótpublicznych, następnieponowniedyrektor TramwajówMiejskich,wykładowca wWyższejSzkoleHandlowej,posełnaSejmzramieniaBBWR,od1934r.zarządcasądowy,aod1936r.dyrektorElektrowniWarszawskiej,zwolnionyprzezNiemcóww1942r.

– 51 –

mniejszości narodowej, 1/3Polacy.Wobec około70% ludności polskiej udziałmniejszości narodowych wakcjiszpiegowskiejbył4-krotniwyższy.

Akcjaszpiegowskaobuwywiadówskierowanabyłazzewnątrzprzezaparatyniezwyklerozbudowa-neidysponującewielkimiśrodkami.

WywiadnaPolskęzestronyNiemiecprowadziły4„Abwehrstellen”(Królewiec,Szczecin,Berlin,Wro-cław), odpowiadające naszym ekspozyturom i dysponujące 8 „Zweigstellen” (nasze placówki względ-nieposterunkiwywiadowcze).Gestapoposiadałowewszystkichpowiatachinawszystkichważniejszychprzejściachgranicznychplacówkiprowadzącerównieżwywiadzewnętrzny.Ogólna ilośćplacóweknie-mieckichdochodziładocyfry60.

WywiadsowieckiprowadziłakcjęszpiegowskąnaPolskęprzypomocy12placówekwywiaduwojsko-wego(placówki–Razwiedupra10)oraz12placówekprzydowództwachoddziałówgranicznych(pograno-triadach).Niezależnieodtego,GPUorazplacówkiKominternuprzeprowadzaływywiadswoimiśrodkami.

Przytoczonawyżejcharakterystykawywiadówobcychjestmiarątrudności,zjakimimusiałparaćsiękontrwywiadpolskijużodpoczątkuistnieniapaństwapolskiego.

Aleiwżyciuwewnętrznym–niezależnieodnastawieniamniejszościnarodowychwzględniegrupko-munistycznych–istniałyprzesłankiułatwiająceobcymwywiadompracę.Byłytomiędzyinnymi:

słabaodpornośćmoralnaspołeczeństwa,mającarównieżodzwierciedlenie[w]słabejodpornościmo-ralnej poszczególnych jednostekwwojsku i administracji państwowej. Powodemmoże być stwierdzonyudziałwakcjiszpiegowskiejokoło12oficerów,wtym5oficerówsztabowychikilkudziesięciupodoficerówzawodowych11;

niskie płace kadry zawodowejwwojsku i innych funkcjonariuszy państwowych, ułatwiające obcym wywiadomkupnoludzi;

powszechnegadulstwo;bagatelizowanie niebezpieczeństwa szpiegowskiego przez ogół społeczeństwa, nieuświadomienie

goiniepociągnięciedowspółpracyprzezorganydotegopowołane;uprzedzeniedosłużbykontrwywiadowczej,mającezresztąsweźródłowpoczynaniachpolitycznych

kontrwywiadu.Dochodzącejeszczedotegoelementy,któremożnabynazwać„ułatwieniamitechnicznymi”dlaobcych

wywiadów,amianowicie:otwartośćgranicnieposiadającychprzeszkódnaturalnychiułatwiającychprzerzucenieagentów;ulgi komunikacyjne i graniczne na zachodzie (karty cyrkulacyjne, „mały” ruch graniczny, łatwość

komunikacjizGdańskiem),łatwośćporuszaniasięwPolsce,braktrudnościjęzykowychwobecdużejilościosóbniemówiącychlubsłabomówiącychpopolsku,liberalizmustawodawstwa,omówionyobszerniejniżej.Byodpowiedziećwięcnapytanie,czykontrwywiadnaszzdałegzaminwpracypokojowej, trzeba

wziąćrównieżzakryteriumogromopisanychtrudnychwarunkóworaznasileniaróżnychwywiadównana- szymterenie,zjakiminiespotykałsięprawdopodobniekontrwywiadwżadnymzwspółczesnychpaństw.

Niemniej–doceniająctrudnościpracy–ocenićtrzeba,iżkontrwywiadwramachposiadanychśrodkówspełniłswezadaniepokojowetylkoczęściowo.Wprawdzieilośćlikwidowanychostatnioaferszpiegowskich– przytoczona wyżej – była dość wysoka, doświadczenia wywiadów stwierdzają jednak, iż likwidacja 10-20%sieciwywiadunieprzyjacielskiegojestcyfrąprzeciętną,czyliilośćpracujących,anieuchwytnychważnychagentów,byłakilkakrotniewyższą.

Pewność niemieckich posunięć operacyjnych, działalność ich lotnictwa, akcji dywersyjnej świadczy, iżmielionirozpoznanebezresztywszystkieelementynie tylkodotyczącewojskanastopiepokojowej,

10Razwiedupr–GłównyZarządWywiadowczySztabuGeneralnegoArmiiCzerwonej.11Ppłkdypl.[Ludwik]Lepiarz–z[astęp]cad[owód]cy[19]pułku[piechoty],mjr[dypl.][Piotr]Demkowski–kierownikreferatu[mobilizacyjnego]wSztabieGłównym,mjrdypl.Kraus,szefwywiaduwDOKVImjrHarasimowicz,mjrUrbanowicz,kapitano-wie:Rudnicki,Mikuta,Okulicz,porucznicy:Piątek[?],Urbaniak,Rumnicki,Śmiechowski.

– 52 –

aleimobilizacji,przemysłuwojennego,ogółemcałegonaszegopotencjałuwojennego.Równieżwiadomo-ścirosyjskie,dotyczącenaszychsiłzbrojnych,stałynawysokimpoziomie.

Czemunależywięcprzypisać,iżnaszasłużbakontrwywiadowczaspełniłaswezadaniatylkoczęścio-wowzględniepołowicznieiniepotrafiłaspotęgowaćswychwysiłkówdlaudaremnieniawwysokimprocen-cieakcjiszpiegowskiejwywiadówobcych?Przyczynynależaływniedomaganiachnaturyorganizacyjnej,personalnejorazdysponowanychśrodków,wszczególności:

a)Wdziedziniepersonalnej służbakontrwywiadowczaniedysponowała należytą ilościąoficerów odużychkwalifikacjachfachowych,intelektualnychimoralnych.Możnaśmiałopowiedzieć,iżwinnychdzia-łachsłużbyOddziałuIIpoziomoficerówbyłwyższy.Jednymzgłównychprzyczynbyłaniechęćoficerówsłużbystałejdocharakterutejsłużbywogólei,wzwiązkuztym,brakstojącegonapoziomieuzupełnienia.Jeślidodasiędotegosłabemożliwościawansoweoficerówwsłużbiepozaliniowejwogóle(zwłaszczawlatach1930–[19]36;późniejwarunkiawansoweoficerówwsłużbienieliniowejniecosiępoprawiły),coobejmowałorównież ioficerówOddziałaIIniedysponowanych,niemożnamówićoatrakcyjnościsłużbykontrwywiadowczej,chybatylkowodniesieniudolepszychwarunkówmaterialnych,któresąjednakzwy-kleatrakcjądlajednostek[o]niewysokim„morale”.

b)Trzebapowiedzieć,iżnaszasłużbakontrwywiadowczazbiegiemczasuzrutynizowałasię,cowpły-nęłoniewątpliwienamniejsząskutecznośćjejdziałania.Wdużejmierzewpłynęłanatozjednejstronydużaingerencjacentraliwsprawachważniejszych,zdrugiejstronyrutynizacjabyłafunkcjąbrakunapływusiłmłodych,pełnychinicjatywy,zapałudotejpracyimogącychzmodyfikowaćzrutynizowanemetodydziała-nia.Wydajesię,iżniektórzydługoletnikierownicysamodzielnegoreferatuinformacyjnegotraktowaliswo-jestanowiskajakowygodnepanis bene merentium,czegonajlepszymdowodembyłyrzucającesięwoczydysproporcjewrezultatachdziałalnościsłużbykontrwywiadowczejwposzczególnychDOK,dysponującychtymisamymiśrodkamiimającychtakiesamenasilenieszpiegostwanaswymterenie.(Ocenaposzczegól-nychDOK–patrzniżej).Odpowiednidobórpersonalnywtejsłużbiewymagałefektynieproporcjonalniewysoko,wporównaniudoOKsąsiedniego,gdziedobórpersonalnyniebyłnawysokimpoziomie12.

c) Przeciążenie sam[odzielnych] ref[eratów] inf[ormacyjnych] i ich placówek zagadnieniami mało[…]13 nicwspólnegozkontrwywiademniemających,musiałorównieżwpłynąćujemnienatokwłaściwejsłużbykontrwywiadowczej.Niezależniebowiemodwłaściwejsłużbykontrwywiadowczejiochronytajem-nicywojskowejSam[odzielne]Ref[eraty]Inf[ormacyjne]przyDOKprowadziły–powiązanezresztąztymdziałemsłużby–zagadnienianarodowościoweikomunistycznewwojsku,pozatymnadzorowałyochro-nęwewnętrznązakładówścisłegoprzemysłuwojennego,opiniowałykandydatównaoficerówrezerwy, naurzędnikówwojskowychipracownikówzakładówprzemysłuwojennego,cowymagałoniezwykledużobiurokratycznejpisaninyisprowadzałosięostateczniedoopiniiwydanejprzezposterunekPolicjiPaństwo-wej.Niektórzyd[owód]cyOK,posiadającyspecjalnezainteresowania,narzucali imwieledodatkowychprac.Odnosiłosię toprzedewszystkimdopracnaodcinkunarodowościowymnaKresachWschodnich,gdzieostatniowojsko ingerowało silniew sprawynarodowościowe iprowadziłowłaściwieodrębnąodwładzadministracyjnychakcjęwtymkierunku.GrostejpracyspoczywałozresztąjednaknakomórkachbezpieczeństwaprzyDOK.Wprowadzony ostatnio obowiązekperiodycznego raportowania o sytuacjipolitycznejinarodowościowej,aczasamiobowiązkiczynnegowywiaduwewnętrzno-politycznego,dopeł-niająszerokiegowachlarzazadań,zktórymimusiałyparaćsięorganasłużbykontrwywiadowczej.Dodać tutrzeba,iżwramachwłaściwegokontrwywiadunietylkonaodcinkuwojskowym,aleicywilnymSRIdąży-łystaledoskupienianietylkoczynnościkierowniczych,aleiwykonawczychusiebie.Wynikałotowdużejmierzezniedowierzaniametodompolicji,częstozbytdrastycznejwdelikatnejrobociekontrwywiadowczej.Rzeczprosta,przeciążałotojejeszczewięcej.

d)Przydziałśrodków(zwłaszczapersonalnych i finansowych)nieszedłwparzezrosnącymizada-niamiSRI.Przypomniećtutrzeba,iżetatSRIbyłniewielki(4oficerówzkierownikiem),etatoweplacówkikontrwywiadowczeznajdowałysiętylkowwiększychgarnizonach,etaturzędnikówcywilnychbyłwstosun-

12Zdanieniezrozumiałe.13Braksłowa.

– 53 –

kudorozbudowanychzadańzaszczupły.Równieżiśrodkifinansoweniebyływspółmiernedonakładanychzadań.RzadkoktórySRIdysponowałmiesięczniekwotąmiesięcznąwiększąniż10000zł,przyczymczę-stokoniecznośćpokrywaniaztejdotacjinieetatowychurzędnikówobniżałodotacjęmiesięczną.

Wspomniećtutrzebajeszczewdwóchmomentach,wpływającychwpewnymstopniunasprawność iefektysłużbykontrwywiadowczej.

Pierwszymbyłliberalizmustawodawstwaorazczęstospotykanawprocesachoszpiegostwotendencjaorganówsądowychwkierunkużądaniapełnychdowodówwinypodsądnychszpiegów.Obowiązującedor[oku]1928ustawydzielnicowewprocesachoszpiegostwobyłybardzoliberalneiniestaływżadnymstosunkudoszkódprzezzbrodnieszpiegostwapopełnionych.Ustawazlutego1928r.zaostrzyłasankcję,jednakdopieroustawazpaździernika1934r.elastyczna,ograniczającaprzewóddodwóchinstancjitylko(sprawyszpiegowskiesądzonebyływpierwszejinstancjiwsądachapelacyjnych),przewidywałasurowesankcje,dokaryśmierciwłącznie,zazbrodnieszpiegostwa.Niemniejipotymokresiespotkaćmożnabyłowypadkiliberalizmusądowegowstosunkudoszpiegów,nawetwsądachwojskowych.

Drugim momentem było stanowisko MSZ, któremu zależało na traktowaniu mniejszości niemieckiej „wrękawiczkach”,bynie„zadrażniać”stosunkówpolsko-niemieckich.Stanowiskotowyrażałosięnietylkowczęstychinterwencjachwposzczególnychsprawachnaturypolitycznej,anawetdywersyjnejiszpiegow-skiej, leczprzedewszystkimwstałymnaciskunaMSW,bystosowaćłagodniejszykurswobecNiemców,mimowyraźnychdowodównielojalnościpaństwowejirobotyirredentystycznejzichstrony.Wpłynęłoto wdużym stopniu na rozzuchwalenieaktywnychelementówmniejszości niemieckiej, cowięcej hamowało(przy braku poczucia odpowiedzialności orazw obawie o karierę ze strony przedstawicieli cywilnychwładzadministracyjnychibezpieczeństwa)należytepostawienieakcjiantyniemieckiejwogóleiutrudniałonakażdymkrokuakcjękontrwywiadowcząikontrdywersyjną,zwłaszczawobliczuspotęgowanegowysiłkuniemieckiegowostatnichlatachprzedwojną,kiedytoNiemcypoczęliużywaćdopracnaturywywiadow-czejnawetosobypoważniezaangażowanepolityczniewpracymniejszościowej.

PrzeglądwartościpracyposzczególnychSRI(wgocenycentraliOddziałuIIwostatnichlatachprzedwojną)dajenajlepszydowódbrakówwdoborzepersonalnymsłużbykontrwywiadowczej.Niczymbowieminnymniemożnawytłumaczyć–jakjużwspomniano–jaskrawychróżnicmiędzykomórkamikontrwywia-dowczymiwposzczególnychOK,którewszystkiejakogranicznemiałynaogółpodobnenasilenieobcegoszpiegostwaidysponowałyrównowartościowymiśrodkami.Największeefektywpracykontrwywiadow-czejmożnastwierdzićnaterenieOKVIII,III,IX,IiD[owód]ztwaFloty,przeciętneOKVII,ViVI,niezwyklesłabeOKII,IViX–chociażwOKIIbyłosilnenasileniewywiadusowieckiego,wOKIV–niemieckiego,zaśnaterenieOKX,któryobejmowałprawiecałyCOP,koncentrowałysięostatniowysiłkiwywiadówdlaśle-dzeniarozbudowynaszegoprzemysłuwojennego.Niestety,centralaniepotrafiłasięzdobyćnaradykalneposunięciepersonalne,któremogłybywpłynąćnapoprawęniedomagańwsłużbie[kontrwywiadowczej]natychterenach.

Na tereniepasaprzygranicznego (powiaty leżące nadgranicą) sprawykontrwywiadu leżaływy-łączniewrękachKOP.ProwadziłygoplacówkiwywiadowczeKOP,prowadzącezarazempłytkiwywiadofensywnynaRosję.Mimoniewątpliwychminusóworganizacyjnych, jakimibyłnp.dualizmkierownictwaspraw[kontrwywiadowczych]natereniejednegoOK,powierzenieKOP-owikontrwywiaduwjegopasiedziałaniabyłorozwiązaniempraktyczniepozytywnym.Dośćgęstasiećplacówekwywiadowczych(bryga-dowychibaonowych),jeszczegęstszasiećdyslokowanychpododdziałówKOPwterenie,bliskiekontakty zludnością,rygoryprawnestosowanewpasiepogranicznymułatwiaływwysokimstopniuobronęprze-ciwkowywiadowisowieckiemu.GrosaferkontrwywiadowczychlikwidowanychprzezKOPmiałoswójpo-czątekwprzechwytywaniuszpiegówiagentówdwustronnych,przerzucanychprzezgranicęprzezwywiadsowiecki.Ichbadaniewykrywałoczęstokontaktysięgającedogłębipaństwa.Rezultatydziałalnościkon-trwywiadowczejKOPbyłynaogółbardzododatnie.Likwidowanoroczniekilkadziesiątafer,wktórychzamieszanychbyłonierazpokilkaosób.Jaksięzdaje,większośćpochwyconychpochodziłazZSRR.

Wzmagającesięwostatnichlatachnasileniewywiadówobcych,przedewszystkimzaśdekonspiracjaszpiegówwśródkadryzawodowej iurzędnikówpaństwowych,zmuszaławywiaddoszukania środków

– 54 –

zaradczych,którebywtejsamejmierzewzmogływysiłekobronny.Zamiastjednakszukaćśrodkówza-radczychwusprawnieniuorganizacyjnymipersonalnymsamejsłużby,wpowiększeniujejśrodkówmate-rialnych,zamiastwzmócodporność społeczeństwadrogąodpowiedniejpropagandy, instruowania ipo-ciągnięciawszystkichobywatelidodobrowolnegoichętnegozwalczaniaprzejawówdziałalnościobcegoszpiegostwa,sięgniętodośrodka,którybyłrozwiązaniempołowicznyminieskutecznym,awniektórychwy-padkachnawetszkodliwym.Rozpoczętomianowiciezaostrzaćochronętajemnicywojskowej.Byćmoże,żedziałałytuwzoryidoświadczeniasowieckie,zrozumiałeimożliwewwarunkachsowieckiegożyciaiustrojupaństwowego,prawdopodobnietakżenaciskiprzykładszedłzgóry.Wiadomo,iżmarszałekPiłsudski, znaturynieufny,dawałwyrazswemusceptycyzmowicodoodpornościspołeczeństwapodtymwzględem(m.in.wzmiankioagenturachobcychnajednymzezjazdówlegionowych).

Przykręcenieochronytajemnicywojskowejdogranic,jakichbyliśmyświadkami,nastąpiłopodwpły-weminakazaniemszefaSztabuGłównegogen.[Wacława]Stachiewicza14.Surowezarządzeniaidra-końskie kary sprawiły, że tajono opracowywane zagadnienia, zwłaszczamob[ilizacyjne], nawet przedprzedstawicielamiinnychresortówwojskowych,wktórychzakresieleżałyodnośneczynnościwykonawcze.Przykładównierozumnegostosowaniamożnabyprzytoczyćsetki.Itaknp.ówczesnyszefDepartamentuPiechoty,płk[Bronisław]Prugar-Ketling15,dowiadywałsięprywatnieodszefaOddziałuIdanychoprojek-towanychzmianachorganizacjiwojennejpiechoty,któryzastrzegłsię,iżwyjawiatowdrodzeprywatnej iprzyjacielskiej,gdyżinaczejnaraziłobygotonakonsekwencjezestronyszefaSztabu.OddziałIIniemógł przez długiemiesiącew roku 1939 otrzymać danych o odcinkach przyszłych armii, co opóźniłoznacznieprzygotowaniamob[ilizacyjne]itechnicznekomórekOddziałuIIArmii.

Przykręcająctęśrubę,OddziałIItłumaczyłjąnastępującązasadądoktrynalną.Zaostrzenieochronytajemnicywojskowej zmusi obcewywiady do spotęgowaniawysiłków personalnych i materialnych dlaśledzeniarzeczyzasadniczobłahychimałoważnych,atymsamymprzezwyczerpywanieśrodkówiwy-siłkówutrudnimuzdobywanieinformacjiważnychiistotnych.Zapomnianojednakopodstawowejzasadzieekonomiisił,iżjeślichcechronićsięwszystko,niechronisięnic.Masowośćdziałalnościszpiegowskiej,sto-sowanaoddawnaprzezwywiadrosyjski,aostatnioprzezwywiadniemiecki,pozwalałanazdobywaniewiadomościmniejistotnych,łatwoiwbardzoszerokiejskali.Jedendobrykontaktdawałwglądwnastępnedziedzinynaszychprzygotowańwojennych.Utrudnieniewgląduwpewnedziedzinyprzygotowańwojen-nychnajednymodcinkuniewykluczałoopanowaniegoinnymimetodamiiśrodkami.Charakterystycznym i niepozbawionym tragicznej śmieszności jest znane referentowiopowiadanie jednegod[owód]cyOK,który dowiedział się o szczegółach prac fortyfikacyjnych na swym terenie, nieznanych mu oficjalnie, odprywatnychdostawcówmateriałówdobudowy–zresztąnarodowościżydowskiej.Zresztą– jak jużwspomniano–metodasurowejochronytajemnicynieprzeszkodziławieleNiemcomwrozpoznaniunaszegostanuprzygotowaniawojennego.

Równoleglezzaostrzaniemochronytajemnicywjednostkachwojskowych,szłojejzaostrzaniewinnychdziedzinachżyciapaństwowegoorazwprasie.Okólnikgen.Składkowskiego16,jakomin[istra]sprawwe-wnętrznych,z1936r.,ograniczyłradykalniemożliwościprasywpodawaniuwiadomościmającychzwiązek

14WacławStachiewicz(1894-1973)gen.bryg.WP/gen.dyw.(emigr.),działaczniepodległościowy,żołnierzLegionów,POW, wWP od XI 1918 r., w wojnie polsko-sowieckiej oficer sztabowy, absolwent École Supérieure de Guerre, wykładowca wWSWojen.,dowódcapiechotydywizyjnej1DPLeg.,dowódca7DP,od1935r.szefSG/NW,internowanywRumunii,od1940wefrancuskiejAlgierii,od1943r.WWielkiejBrytaniibezprzydziału,powojnienaemigracjiwKanadzie.15BronisławPrugar-Ketling(1891-1948)gen.bryg.WP/gen.dyw.ludowegoWP,działaczniepodległościowy,podczasIwojnyświatowejoficerarmiiaustriackiej,wniewolirosyjskiej,wPOW,przedostajesiędoFrancji,gdziesłużywArmiigen.Hallera,uczestnikwojnypolsko-sowieckiejnaróżnychstanowiskachliniowychiszkoleniowych,powojniem.in.nastanowiskachsztabo-wychjednostekliniowychiwOK.,absolwentWSWojen.,od1927r.zastępcadowódcy34pp,od1929r.dowodca45pp, od1935r.szefDepartamentuPiechotyMSWojsk.,od1938r.dowódca11DP,którądowodziwwojniezNiemcami,następnieprzez WęgryprzedostajesiędoFrancji,gdziedowodzi2DSP.PoklęsceFrancjiinternowanywSzwajcarii,w1945r.wracadoPolski,nastanowiskoszefagabinetuministraobronynarodowej.16StanisławSławoj-Składkowski(1885-1962)lekarz,gen.dyw.WP,premierRP,działaczniepodległościowy,żołnierzLegio-nów,uczestnikwojnypolsko-sowieckiej,wWPnaróżnych stanowiskach sztabowych sanitarnych,absolwentÉcoleSupérieure

– 55 –

zwojskiem,[a]dekretprasowyzroku1938(zgłównymzresztąnastawieniemnaograniczeniepolitycznejwolnościprasy)utrudniłjejeszczewięcej.CzęstakoniecznośćzasięganiaopiniiprzezorganycenzurywładzadministracyjnychukomórekOddziałuIIwterenie(SRI),którezresztąmiałyograniczonąsamodzielność wtejdziedzinie,nietylkożezwiększyłajeszczerozbudowanyitakzakrespracySRI,alewpływałaujemnieiopóźniająconainformowaniespołeczeństwaowojskuijegosprawach.Nieoszczędzanozresztąipublika-cjicharakteruwojskowego,wydawanychprzezMSW.NarokniespełnaprzedwojnąOddziałIIwstrzymałiopóźniłokilkamiesięcywydanieksiążkipt.Obrona przeciwpancerna pułku piechoty17,opracowanejpodauspicjamiDepartamentuPiechotytylkoztegopowodu,iżzawierałapowołaniesięnaniemiecki„Regu-laminbronipołączonych”,któregoczęśćIIbyłatajnąidostałasiędonaszychrąkdrogąwywiadowczą.Zakazpodawanianumeracji jednostekmijał się najzupełniej z celem.Dyslokacja jednostekbyłaznanaobcymwywiadomnajdokładniejiprzed1936rokiembyławszystkimdostępna.

Reasumując, tak pojęta i stosowana ochrona tajemnicywojskowej nie przyniosła żadnych korzyści, awpłynęłaujemnienasprawnośćprzygotowańwojennychorazniewmniejszymstopniuinapropagan-dęwojskaisprawobronnościpaństwawogóle,tymbardziejiżakcjapropagandowaprowadzonawtejdziedzinieprzezWojskowyInstytutNaukowo-Wydawniczybyłaźlepostawiona,nikłainieskuteczna.Ry-gorystycznestosowanieochronytajemnicy,zastosowanewprzygotowaniachmob[ilizacyjnych](zwłaszcza wzakryptonimowaniujednostekkoncentrowanychitransportówwojskowych),przyczyniłosięwdużymstop-niudodezorganizacjiwynikłejjużwpierwszychdniachwojny,aspowodowanebombardowaniamilotniczy-miliniikomunikacyjnychorazzagonamibronipanc[ernej]nieprzyjaciela.

Wparzezrygoramiochronynieszłaakcjauodparnianiaiuświadamianiaspołeczeństwacodonie-bezpieczeństwzagrażającychpaństwaprzezobcądziałalnośćwywiadowczą,copozwoliłobyprzeciwsta-wićmasowejrobocieszpiegowskiejmasowąiupowszechnionąobronęcałegospołeczeństwa,wyrażającąsięm.in.wpomocy iwspółpracyzorganamikontrwywiadu.Próbyw tymkierunkupozostaływłaściwiepróbami.Trzebazresztądodać,żeOddziałII,azwłaszczajegoorganykontrwywiadowcze,obarczonemniejlubwięcejsłusznymipodejrzeniamiakcjipolitycznejiniewybrednościmetod,miałymałowarunków,abyniezbędnedotakiejwspółpracyzaufaniespołeczeństwapozyskać.

Otoczenietajemnicywszystkichsprawmającychzwiązekzobronnościąpaństwa,azdrugiejstronyprzesadnaocenanaszejsiłyimożliwościwojskowych,propagowanaprzezprasęsanacyjnąprzyczyniłysięniemałodonastrojówdepresjiizałamaniaoddziałówispołeczeństwazaraznapoczątkuwojny,kiedystwierdzononawłasnejskórzenikłośćnaszychprzygotowaćwojennych.Cozresztąmówićoszarychjed-nostkach,kiedywysokiegostopniadowódcymałozdawalisobiesprawęznaszychbrakówibywalizasko-czeninp.stanemnaszegolotnictwa18.Tutkwimożenajzgubniejszyefektstosowanegoprzeznassystemuochronytajemnicywojskowej.

Nazakończenieparęsłówodziałalnościprzeciwdywersyjnejnaszegowywiadu.AczkolwiekOddziałIIująłwsweręcecałokształtsprawzwiązanychzesłużbąinformacyjno-wywiadowcząizwalczanieobcejdziałalnościszpiegowskiej,tojednakwdziedziniezwalczaniadywersjiistniałdualizm.OddziałIIzajmowałsięzwalczaniemdywersji,jakoczynnikwyłącznietylkowwypadkach,jeśliwchodziławgręorganizacjawyłącznietylkowtymzakresiedziałającaiprowadzącakonkretnądywersjęmaterialną,względniejeślichodziłoodziałaniadywersyjnenawojskoijegoinstytucje.Zwalczaniedywersjipowiązanejzakcjąpoli-tycznączywywrotową,awięcdywersjizwiązanejzirredentystycznymipoczynaniamimniejszościnarodo- wych,względnieorganizacjikomunistycznych,leżałowzakresiecywilnychwładzbezpieczeństwa.OddziałIIwspółpracowałwjejzwalczaniutylkoinformacyjniewzgl[ędnie]rzeczoznawczo.TakbyłozdywersjąOUN,

deGuerre,od1930r.szefAdministracjiArmii,od1931r.IIwiceministersprawwojskowychiszefAdaministracjiArmii,od1939r.premieriministersprawwewnętrznych,powkroczeniuwojsksowieckichwRumuniiinternowany,skądprzedostajesięnaBliskiWschódipozostajebezprzydziałudokońcawojny.PowojnienaemigracjiwWielkiejBrytanii,działaczorganizacjipiłsudczy-kowskich.17W.Wisłocki,S.Majewski,Obrona przeciwpancerna pułku piechoty z 7 ćwiczeniami praktycznym[przedm.B.Prugar-Ketling],Warszawa,WIN-O,1938.18Zdaniepodkreśloneodręcznie.

– 56 –

zakcjąbiałoruskiejHromady. Trudno tu oceniaćwady czy zalety tegopodziału kompetencji. Z jednejstronybowiemakcjadywersyjnamniejszościnarodowychczykomunistycznychbyłaniewątpliwiezagad-nieniempolitycznymipowinnabyłabyćunieszkodliwionaprzezwładzebezpieczeństwa,zdrugiejstronywszelkiepoczynaniaczynnenielegalnychorganizacjimniejszościowychczykomunistycznychbyłyniewąt-pliwiekierowaneizaopatrywaneprzezwywiadyobce.Dualizmokazałsięjednakszczególnieszkodliwyprzedwybuchemwojny,kiedycywilnewładzebezpieczeństwazostaływłaściwiezaskoczoneniemieckimiprzygotowaniamidywersyjnymiwbardzoszerokiejskali,ikiedytoorganyOddziałuIIzmuszonezostały wniektórychwypadkachdoujęciaprzeciwakcjizbytpóźnowsweręce.

C. Radiowywiad – kryptologia – szyfry własne – łączność wewnętrzna Oddziału II Sztabu GłównegoPrzeglądpracyOddziału IIw tejdziedziniezawiera tylkoogólne resumé.Głównąprzyczyną jest

niekompletnośćmateriałów (przedewszystkimbrak sprawozdania kierownikabiura szyfrów,płk. dypl.[Gwido]Langera).TadziedzinapracyOddziału IImusibyćponadtoprzepracowanatechnicznieprzezfachowca.

1. Radiowywiad i kryptologiaa. Radiowywiad na NiemcyWokresie poprzedzającymwojnęOddział II dysponował 7 stałymi radiostacjami podsłuchowymi,

zktórych3nastawionebyłynaZachód,4naWschód.Ósma,stacjamającawzmocnićnasłuchnarejonPrusWschodnich,byławtrakcieorganizacji(szczegółypatrzrozdz.I„OrganizacjaRadiowywiad”19).

Zasadniczapracatychstacjipolegałanaobserwacjiipodsłuchuniemieckichstacjiradiowych,przedewszystkimwojskowych, ponadto policyjnych, obsługujących inne urzędy centralne Rzeszy,wreszcie stacjiamatorskich.Podsłuchanymateriał,oilebyłważny,byłprzekazywanytelegraficzniewzględnieradiotele-graficznie,normalnyzaśwysyłanyjakopocztakurierskadoambulansówpocztowychpociągówdoWarsza-wy.Przekazywaniemateriałuwnormalnychwarunkachpokojowychodbywałosięsprawnieiszybko.

Pracekryptologicznewdziedzinieszyfrówniemieckichbyłypostawionenaogółwysoko,zdajesięwy-żejniżwodpowiednichkomórkachsztabufrancuskiegoczyangielskiego.Szyfrytranspozycyjneniemieckiebyłyrozwiązywane,używanejednakprzezNiemców[w]niewielkiejilości.Niemieckamaszynaszyfrowa„Enigma”zostałanakilkalatprzedwojnąrozwiązana,przyczymopracowanosystemtechnicznyułatwia-jącyodczytywaniezaszyfrowanychtąmaszynądepeszniemieckich.

Naogółdoroku1938pracaradiowywiadu i szyfrówniemieckich stanowiłacennywkładrozpoznaniarozbudowysiłzbrojnychNiemiecprzezWydziałStudiówOddziałuII,zwłaszczawnastępującychdziedzinach:

niemieckałącznośćradiowa(ustaleniemiejscapostojuniemieckichstacjiradio,podziałnakategorie,przydziały),

ustalenieOdeBwojska i flotyniemieckiej (częstobardzocennewiadomościdotyczące identyfikacjinowychmasnieznanychjednostek),

obserwacjaćwiczeńimanewrów,kiedytodziałalnośćradiostacjibyłaszczególnieintensywna.DużopożytecznegomateriałudostarczyłradiowywiadniemieckiprzediwokresieaneksjiAustrii.Uda-

łosięodczytaćponadtoszeregcennychwiadomościzdziedzinyuzbrojeniaiprzemysłuuzbrojeniowego.Nieumniejszającwartościrezultatówpracyszyfrówniemieckich,trzebastwierdzićjednak,iżcharakter

tychwiadomościbyłfragmentarycznyiprzypadkowy.Niestety,wprowadzeniemodyfikacjidoniemieckiejmaszyny szyfrowej przerwałow okresie sudeckim odczytywaniedepesz tymimaszynami szyfrowanych i ograniczyło je jedynie do rzadkichwypadków, kiedyw użyciu tej maszyny zbiegały się znane namelementy.Studiaipracetechnicznenadrozwiązaniemtegozagadnieniatrwałydowybuchuwojny,dlaprzyspieszeniaichnawiązanokontaktiwymianęmateriałówzesztabemfrancuskimiangielskim(tużprzedwojną).Zagadnieniejednakdowybuchuwojnyniezostałorozwiązane.

19Tenpodrozdziałmatytuł:Rozdz.I.B.2„Placówkiradiowywiadowcze”.

– 57 –

Międzypaździernikiem1933r.,awybuchemwojnywartościowymateriałprzychwyconyirozwiązywa-nyprzezradiowywiadniemieckiobejmowałgłówniesprawyinteresującetechnicznywywiadikontrwywiad.

Pożytecznerównieżbyłyfragmentarycznewiadomości,zawierającedaneonastrojachwkrajachświe-żowówczasprzyłączonychoraz informacjeo robociedywersyjnej i irredentystycznejwPolsce i innychpaństwach.

b. Radiowywiad na Rosję SowieckąRadiowywiadnaRosjęSowieckąprowadziły4 radiostacje,w tym stacjawarszawska (naCytadeli).

Systemprzekazywaniaprzychwytywanychdepeszidentycznie,jaknaZachodzie.Podobniejakwdziedzi-nieradiowywiadunaZachód,dorobekpokojowyradiowywiadunaRosjębyłdośćpokaźny,niezależnieoduchwytanych20depeszotwartych(dawniejdośćczęstych)rozwiązywanodośćłatwoprostszesystemyszyfrówrosyjskich,nawetszyfryzwtórnikiem(używaneprzezNKWD).Wokresachletnich(wzwiązkuznasileniemłącznościradiowejwczasiemanewrówićwiczeń)odczytywano300depeszdziennie.Sytuacjatazmieniłasięradykalnienagorszeodkońcaroku1937,kiedyustałakorespondencjaradiowamiędzyjednostkamiwojskowymi,wprowadzonatekstemotwartym.Byłatokonsekwencjawzmacnianiaochronytajemnicywojsko-wejwewszystkichjednostkachwojskarosyjskiego,przeprowadzanegocorazintensywniej.Wprowadzeniezaśwtymżeokresieczasu4cyfrowychoznaczeńkryptonimowychdlakażdejjednostkiuniemożliwiłowogólerozpoznawanieOdeBwojskarosyjskiego,cobyłopodstawowymzagadnieniem,jeśliidzieoRosjęSowiecką.Ostatniokres(1936-[19]39)wykazujedużyspadekinformacjidostarczanychprzezradiowywiadsowieckitakjakościowo,jakiilościowo.WiadomościpochwyconedotyczyłyprzeważnieDalekiegoWschoduiOkrę-guNadwołżańskiego,awięcrejonówmniejnasinteresujących.Pracenadrozwiązywaniemsprawykrypto-nimówoddziałówrosyjskichzapoczątkowanowprawdzie,aleniedałyonedowybuchuwojnyrezultatów.

Reasumując stwierdzić trzeba, iż radiowywiad tak niemiecki jak i sowiecki mógł się poszczycić po-kaźnymiwynikamipracypokojowej,prawdopodobnieprzewyższającymirezultatyidentycznychorganów wsztabachalianckich,czyteżpaństwzaprzyjaźnionych.Niestety,ulepszenietechniczneorazobostrzenia wdziedzinieszyfrowania,zastosowaneprzeznaszychwrogów,postawiły tużprzedwojnąnaszwywiadprzednowymiproblemami,awojnazastałanaszeekipykryptologicznenadrozwiązywaniemnowopowsta-łychproblemów.Niepozwoliłoto,niestety,naszemuradiowywiadowiwziąćnależytegoudziałuwrozpo-znaniukoncentracjiniemieckiejorazprzegrupowańrosyjskichwkońcusierpniaipoczątkuwrześnia1939r.

c. Inne zagadnienia związane z radiowywiademPodstawowymbrakiemwdziedziniesłużbykryptologicznejOddziałuIIbyłyszczupłekadrykryptolo-

gówbadającychzastosowaneprzezprzeciwnikówmetodyszyfroweiustalającychsystemichrozwiązywa-nia.JeśliidzieowaloryfachowezatrudnionychwOddzielęIIkryptologów,tobyłyonebardzowysokie.Kwalifikacje ich iosiągnięterezultatyprzekraczały– jakwspomniano–znaczniewynikiosiąganeprzezkryptologówwsztabiefrancuskim,[a]nawetangielskim.Wdziedzinieteoriiszyfrówprzepracowalinasikryptolodzybardzogłębokotozagadnienie,któreujętezostałowformę„metodykirozwiązywaniaszy-frów”.Niedostatekwyrażałsięprzedewszystkimwbrakunarybku,wbrakuzastępcównawypadekzu-życiasięposiadanychsił.Oficerskiekursykryptologiczne(5kursówpo3miesiąceoraz2kursypraktycznedlanajlepszychfrekwentantówkursówpoprzednich)niewyłoniłynowychsił,dałymożejedyniewykonaw-cówmogącychodczytywaćprzechwyconedepeszenapodstawierozwiązanychjużkluczyideszyfrantów.Wpłynęłanatokrótkotrwałośćkursuimałailośćkursówpraktycznych.Zdajesięjednak,iżtejsprawyroz-wiązaćniedasięsystememszkolenianakursach,aledrogąindywidualnychposzukiwań,przedewszystkimwzawodachmającychpodstawowyzwiązekzsystememrozwiązywaniaszyfrów(teoretycyubezpieczal-nictwa21,studenciinauczycielematematyki,statystycyetc.).

Jeszcze gorzej przedstawiała się sprawa sił pomocniczych, odczytujących przechwycone przez sta-cjepodsłuchowedepesze. Szczupłośćetatówniepozwalała naprzepracowanie całegoprzechwyconego

20Takwtekścieoryginalnym.21Takwtekście.

– 58 –

materiału,zwłaszczawczasach„gorących”.Miałotomiejscem.in.wokresiedemonstracjisowieckiejwjesieni1938roku,kiedytoczęśćmateriałówniezostałanaczaswykorzystana.Zaniedbaniateprzypisaćnależyrównieżtendencjom„oszczędnościowym”OddziałuII,któretyleszkódprzyniosłyiwinnychdziałachtejsłużby.

Innym elementem radiowywiadu, ale o nastawieniu kontrwywiadowczym, były tzw. ruchomegrupypodsłuchowe,przeznaczonedowykrywanianielegalnych,względnieszpiegowskichkrótkofalowychstacjiradionatereniewłasnym,którychistnieniewzględniepróbyzainstalowaniastwierdzanokilkakrotnietaknawschodzie,jakinazachodzie.Pracewtymkierunkurozpoczętowroku1935.Gruptakichbyłoprzedwoj-ną4,zamierzanozorganizowaćjeszczejedną,byposiadaćnakażdedwaokręgikorpusujedną.Grupyte,pozaswymwłaściwymprzeznaczeniem,byłyelementemdoświadczalnymcodopracyradiowywiadowczejnawypadekwojny.Używanojewtymceluwczasiewiększychćwiczeńmiędzydywizyjnych.Zpersonelu isprzętutychgrupstworzonoekipępodsłuchowądlagrupygen.[Władysława]Bortnowskiego22naZa-olziu. Pracagrupw czasiemanewrówdaładużo cennegomateriałudoświadczalnegodla uchronieniawłasnej komunikacji radiowej od podsłuchu obcego. Co do rezultatówpracy kontrwywiadowczej grupruchomychbrakściślejszychwiadomości.

Zamierzonaorganizacjaspecjalnychkomórek,nasłuchującychprzysamodzielnychref[eratach]infor-macyjnych, któremiałybyprowadzić nieprzerwany nasłuch stacji krótkofalowych i (odróżniając legalnestacjeoznanychelementach)uprzedzaćgrupyruchomeoprzechwyconejstacjinielegalnej,byławza-czątkachwchwiliwybuchuwojny.

2. Szyfry własneNaogółszyfrywłasnespełniałyzasadniczywaruneknierozwiązalności.Zpunktuwidzeniapraktycz-

negobyły jednakskomplikowane iwymagałydużopracy.Możnatobyłostwierdzićnawiększychćwi-czeniach,gdziezuwaginapośpiechposługiwanosięczęstotekstamiotwartymiwzględnieszyframinamiejscu odręcznie spreparowanymi, przeważnie bardzo słabymi i łatwo rozwiązalnymi. Odnośnie uży-wanegoostatniowczasiepokojuiwpierwszychdniachwojnyoperacyjnegoszyfrutzw.„1937”,wysu-walifachowcyszeregzastrzeżeńtwierdząc,iżbyłstosunkowołatworozwiązalny.Wydajesięprzytym, iż w łonie Biura Szyfrów nie było należytej współpracy miedzy fachowcami w dziedzinie kryptologii(używanymidlarozwiązywaniaszyfrówobcychibędącymidoskonałymiteoretykamizagadnieniaszyfrówwogóle),akomórkąszyfrów,własnych,gdzieteoretykówtegorodzajuwogóleniebyło.

* * *

BiuroSzyfrówOddziałuIIdążyłodowypracowaniaszyfrumechanicznego–maszynyszyfrowej.PracetezostałydośćdalekoposunięteiprzedsamąwojnąOddziałdysponowałilością125maszynszyfrowychwłasnejkonstrukcji,jaksięzdajewzorowanychnasystemiemaszynyniemieckiej.Byłytomaszynyodużejwydajnościpracyi–zdaniemjejkonstruktorów–podobnoteoretycznienierozwiązalne.Użycietychma-szynprzewidywanojednakdopieronadalszyokreswojny,dlasztabówdowództwoperacyjnych,attachéswojskowychiplacówekwywiadowczychwkrajachneutralnych.Zdaniemfachowcówjednak,naszareali-zacjaszyfrumechanicznegoniestałanapoziomie,trzebaprzytymdodać,iżnajlepszetegorodzajuma-szynyzagraniczneposiadająjeszczepoważnebraki.Dowodemsukcesynaszewrozwiązaniuniemieckiejmaszynywojskowejszyfrowej.Opiniatamożezresztąbyćpowierzchownainieścisła,aopartajesttylkonapobieżnejobserwacjipracytychmaszyn.SprawamaszynszyfrowychotoczonabyławOddzialeIItakątajemnicą,iżniemielidonichwglądunawetzaufanioficerowieBiuraSzyfrówpracującywinnychdziałach.

22WładysławBortnowski (1891-1966)gen.dyw.WP,działaczniepodległościowy,żołnierzLegionów,POW,uczestnikwojnypolsko-sowieckiejnastanowiskachsztabowych,absolwentÉcoleSupérieuredeGuerre,wWPm.in.od1922r.wsztabieInspek-toratuArmiiWilno,od1925r.dowódca37pp,od1926r.dowódcapiechotydywizyjnej26DP,od1931r.dowódca3DPLeg.,od1936r.InspektorArmiiiGenerałdoPracGISZ,w1938r.dowódcaGO„Zaolzie”,weIX1939r.dowódcaArmii„Pomorze”, wniewoliniemieckiej.PowojniepozostałnaemigracjiwWielkiejBrytanii,następniewUSA,działaczorganizacjikombatanckich.

– 59 –

* * *

Wdziedziniewyszkolenia oficerów szyfrowychdladowództw, coroczne kursy szyfrowedałydośćdużekadryoficerówwyszkolonychwposługiwaniusięszyframiwłasnymi.PoziomkursubyłwystarczającydlapotrzebpokojowychiwojennychNacz[elnego]Dowództwaidowództwoperacyjnych.Zarzucićbymoż-namankamentniedoszkalaniaoficerówszyfrowychwczasiepokoju.Użycieniektórychznichtylkowczasiećwiczeńletnichwkierownictwachćwiczeńiwielkichjednostkachniebyłodostatecznedlautrzymywaniaichnaodpowiednimpoziomiesprawności.

3. Łączność radiowa Oddziału IIOrganizacjałącznościprzedstawionajestwrozdz.I„Organizacja–Łączność”23OddziałuIIorazna

wykaziestacji(załączniknr9).OgółemOddział IIdysponowałdla łącznościwewnątrzpaństwacentralą (3 stacje) i40.krótkofa-

lowymi stacjami nadawczo-odbiorczymi, w tym 9 stacji kierowniczych; te ostatnie, podobnie jak i sta-cjacentralna,wyposażonebyływaparaturędoautomatycznegonadawania iodbioru.Zainstalowanieprzykażdejstacjizapasowegoźródłaprąduwpostacisilnikówelektryczno-spalinowychuniezależniałojeodmiejscowegoźródłasiłyelektrycznej.NaogółpokojowałącznośćradiowaOddziałuIIbyłasprawna iumożliwiałałatwopracę24[-godzinną]wraziepotrzeby.Personelstacjibyłfachowodobrzewyszkolony.Sprzętnaogółodpowiadałwymaganiom.

Zaopatrzenie stacji jednakw sprzęt typu stałego, którego instalacja na nowymm[iejscu] p[ostoju]wymagałapewnegoczasu,wykluczałonależytewykorzystanietychstacjiwwypadkuwojny,zwłaszczaruchowej.Nieuwzględnieniewojennegoprzeznaczeniastacjitymbardziejmusibyćuważanezabłądza-sadniczy, iż rozbudowawłasnej łącznościOddziału II motywowana była dążnością do uniezależnieniasięodsiecidowództw,którawwarunkachwojennychjeststaleprzeciążona.Zaznaczyćprzytymtrzeba, iżOddziałII,zuwaginajegostosunekdofabryki„Ava”24,miałkompletnąmożnośćrozwiązaniatechnicz-negoiprodukcjistacjitypułatwegodoprzenoszenia,względnienawetstacjiruchomych.

Znaczniegorzejprzedstawiałasięłącznośćzplacówkamizagranicznymi.Dozorganizowaniałącznościzplacówkamizagranicznymiprzystąpionostosunkowobardzopóźno(1937r.).Właściwietylkoplacówkiwywiadowczewschodnie(Mińsk,Kijów,Teheran,Kabul)ipołudniowe(Praga,Bratysława,MorawskaOstra-wa)dysponowaływłasnymistacjamiradio,przyczymsprzętzainstalowanynatychstacjachmiałmankamen-tytechniczneisłabyzasięg,cospowodowałokoniecznośćpośredniczeniawodbiorzeprzezstacjepołożoneprzygranicy(Kraków,Równe,Wilno).Równieżobsługaniektórychstacjiniebyłanależyciewyszkolona.

JeśliidzieoplacówkinaZachodzie,OddziałIInieposiadałtamwogólesieciradiowej.Korzystanogdzieniegdziezestacjiradiowychzainstalowanychprzyplacówkachdyplomatycznych(tylkoBerlin,Pa-ryż,Haga,Berno,SztokholmiBudapeszt).OddziałIIpomógłMSZwinstalacjitychplacówek,odstępującrównocześniewyszkolonychradiotelegrafistów.

KoniecznośćrozbudowyłącznościradiowejnaZachódbyławprawdzieuznanaiplanowananakilkalatprzedwojną,jednakwskutekbiurokratycznegojejpotraktowaniaprzezszefaOddziałuIIciągnęłasięprzezdłuższyczasipostanowionazostaładopierowroku1939.Byłoto,naturalnie,jużponiewczasie.RównieżniezdołanozrealizowaćsprawyzakupuwStanachZjednoczonychsamochodówzaopatrzonych waparaturęnadawczo-odbiorczą,aprzeznaczonychdlaplacówekwywiadowczychzachodnich.

OstatecznieOddziałIIdysponowałwprzededniuwojnywNiemczechikrajachlimitrofowychłączno-ściąradiowązupełnieniedostatecznąizmuszonybyłopieraćsiębądźnasieciMSZ,równieintensywnie

23Tytuł podrozdziałów: Rozdz. I.B.4 „Łączność radiowaOddziału IIwgranicachpaństwa” i Rozdz. I.C.4 „łączność radiowa zplacówkamizagranicznymi”.24PrzeważającawiększośćsprzęturadiowegoOddziałuIIpochodziłazfabryki„Ava”.

– 60 –

w tym czasiewykorzystywanej, bądź też korzystać z łączności telegraficznej przez pocztę niemiecką. Ta ostatnia droga kryław sobie nie tylko niebezpieczeństwo dekonspiracji tak placówki, jak i szyfru, aleinarażaławchwilachkrytycznychnaprzetrzymywaniedepesz,comiałokilkakrotniemiejsce.Przerwa-niekomunikacjidrutowejwogóle(stosowanestalewprzezNiemcówwokresachkryzysówpolitycznych)uniemożliwiałołącznośćplacówkizcentraląwchwilachnajgorętszych.

StosowanewinnychdziałachoszczędnościbudżetowenieprzeszkodziłyjednakOddziałowiIIwbu-dowaniuwielkiejcentralnejkrótkofalowejstacjiradiowPyrachpodWarszawą.Silnatastacja(16Kw),zbudowanaznacznymkosztemzfunduszówOddziałuII,dawałamożliwościkorespondencjizcałymniemalświatem.Byłatowłaściwiestacja„nawyrost”,niewspółmiernadopotrzebłącznościradiowejOddziałuIIpozagranicamipaństwa.Byłto,wówczesnychwarunkach,jedenznieproduktywnychwydatków,podobniejakwspomnianajużbudowadwóchgmachów.CzęśćtylkowydatkównabudowęstacjiwyłożonychmogłabypodnieśćsłużbęłącznościradiowejOddziałuIIwewnątrzizewnątrzpaństwadonależytegopoziomu.

Sprawałącznościagencyjnejomówionajestwrozdz.IV„PrzygotowaniawojenneOddziałuII”.

D. Zagadnienia techniczneZbrakujakichkolwiekmateriałówdotyczącychzagadnieńtechnicznych,opracowywanychprzezOd-

działII,niejestmożliwympodaniekonspektuwynikówpracypokojowejOddziałuIIwtejdziedzinie.Działtenmożebyćłatwouzupełniony,bowiemdwóchbyłychkierownikówSam[odzielnego]Ref[eratu]Technicz-n[ego]znajdujesięnaterenieAnglii(ppłkdypl.(ppłkdypl.GanoimjrłącznościHarski).

E. Dywersja(UdziałOddziałuIISztabuGłównegowakcji„prometejskiej”)Dywersjazasadniczazracjiswychzadańicelówpowinnabyćtraktowanajakodziedzinawchodząca

główniewzakresprzygotowańwojennych.Oilenaturalnienieprzeprowadza,inicjuje,względniewspie-radywersyjnejakcji na terenie nieprzyjacielskim jużw czasiepokoju (np.akcjedywersyjne ukraińskie,przeprowadzone na naszym terenie przy poparciuwywiadu niemieckiego, akcja dywersyjna rosyjska,prowadzonananaszymtereniedoroku1924).Faktykilkakrotnegowszczęciaakcjidywersyjnejprzeznas wCzechosłowacjizmuszajądopotraktowaniategoproblemuzdwóch,względnietrzechpunktówwidzenia:

a.Przygotowaniadywersjinawypadekwojny.Ztegopunktuwidzeniaomówionesąnaszeprzygoto-waniadywersyjnewrozdzialeIV„Przygotowaniadowojny”.„Dywersja”(TenpunktwrozdzialeIVjeszczenieopracowany).

b.FaktycznegoprzeprowadzeniadziałańdywersyjnychnaZaolziuiRusiZakarpackiejwroku1938,którewchodziwzakresroliidziałalnościOddziałuwramachakcjipolitycznejmin.[Józefa]Becka25wsto-sunkudoCzechosłowacji.Ujętejestztegopowoduobszerniej,wdzialeomawiającymdziałalnośćOddziałuIIwokresiekryzysusudeckiego.PrzejawysprawnościwzględniemankamentówtejakcjistanowiąponadtodoskonałysprawdzianmożliwościisprawnościOddziałuIIwdziedziniedywersji,adoświadczeniapowinnybyłybyćwykorzystanedlausprawnieniaprzygotowańwojennychwtejdziedzinienaWschódinaZachód;

c.Przygotowaniadywersyjneposiadająjednakponadtoaspektparexcellencepolityczny,zuwaginazaangażowaniesięOddziałuIIwtzw.robotęprometejską,anawetodroku1933,przejęciaformalnegokierownictwatejakcji,idącejpoliniipolitycznejnastawionychantyrosyjskokółsanacjiorazpopieranejsil-nieprzezMSZ.Ztychprzyczyntadziedzinapracdywersyjnych,noszącacharakternajzupełniejpolityczny,umieszczonazostaławprzeglądziedziałalnościpokojowejOddziału II, tymbardziej, iż niemiałaonanajzupełniejżadnychfaktycznyefektówdywersyjnychwczasiekampaniiwrześniowej.

25JózefBeck(1894-1944)płkdypl.art.WP,minister,działaczniepodległościowy,żołnierzLegionów,wwojniepolsko-sowieckiejm.in.adiutantNWJózefaPiłsudskiego,wl.1922-1923attachéwojskowywParyżuiBrukseli,absolwentWSWojen.,od1925r.szefwydziałuwO.IIIBiuraŚcisłejRadyWojennej,od1926r.szefGabinetuwMSWojsk.,w1930r.wiceministeriod1932r.ministersprawzagranicznych,powkroczeniuwojsksowieckichprzekroczyłgranicęrumuńskąizostałinternowany,bezmożliwościprzedostaniasiędokrajówwalczącychnaZachodziezNiemcami.

– 61 –

Jeślibychodziłoookreślenieicharaktertzw.ideiprometejskiej(nazwapowstałajużpoWielkiejWojnieodtytułumiesięcznikawydawanegowParyżupn.„Prométhée”26),tojejtreściąpodstawowąjestwalkazkaż- dymustrojemRosjiimperialistycznejozdobyciewolnościnarodównierosyjskich,rozbicieRosjinaczęściskła-dowe i utworzeniena terenachbasenówMorzaCzarnego iKaspijskiego szeregupaństwniepodległych,związanychzesobąsojuszniczo,zPolskąnaczele,dlaobronyprzedagresjąrosyjską.PrometeiściuważająmarszałkaPiłsudskiegozatwórcęiduszękoncepcjiprometejskiejiwywodzązarodektejideologiizmemo-riałuPiłsudskiego,zroku1904,dorządujapońskiego,gdzieidearozbiciaRosjinaodrębnepaństwanarodo-wejestwyraźniesprecyzowana.Prometeizmwiążesięwiecideologiczniezkoncepcjamipolitycznymitzw.kółniepodległościowychsprzedWielkiejWojny,którychwyrazembyłowystąpienieLegionówpostroniepaństwcentralnych,kampaniakijowskaipróbystworzenianiepodległejUkrainywr[oku]1920.(UmowaWarszaw-ska27 z Petlurą uważana była przez prometeistów za najistotniejszy akt polityczny prometejski).W nie- podległejPolsceideanazwanapóźniejprometejskąpotrafiłaznaleźćwieluzwolennikówwkołachzbliżonychdomarszałkaPiłsudskiego,któredoszłydowładzyw latach1919-1922orazpoprzewrociemajowym, ireprezentującychkoncepcjępolityczną,iżwnaszejsytuacjigeopolitycznejkieruneknaszejpolitykizagra-nicznejwiniendążyćdoosłabieniaprzeciwnikasłabszego,zajakiegouważanoRosję.RozbicieRosjinapań-stwanarodowe,atymsamympozbawienieRosjiwłaściwejczęścibogatszychizasobnychwsurowce,eliminujeniebezpieczeństwozestronyRosjiipozwolimiećdoczynieniatylkozjednymprzeciwnikiem,tj.Niemcami.Tutkwigenezanaszejpolitykiantyrosyjskiejdoroku1933orazniechęćbliższegowiązaniasięzRosjąwo- kresiepróbmin.[Louis]Barthou28orazwlatach1938-1939.Natymteżtlezrozumiałymistajesięintensyw-ne–począwszyodroku1926–popieranieakcjiprometejskiejjakoinstrumentunaszejpolitykiwschodniej.

Akcjęprometejskąwspieraławłoniesanacjipomajowej tzw.grupapułkowników(płk [Walery]Sła-wek29,płk [Tadeusz]Schätzel30),duchowymwodzemprometeizmubył TadeuszHołówko31.Przyznawałysiędo tej ideologii tzw.grupa„Naprawy”32 igrupa„młodokonserwatystów”33.W łonieMSZkierowaliiwspierali: [Juliusz]Łukasiewicz34, [Wiktor]Drymmer35 i [Tadeusz]Kobylański36,wOddzialeII (poodej-ściupłk.Schätzla)płkPełczyńskiippłkEnglichtorazwłaściwyreferenttychsprawwOddzialeIISztabu

26„Prométhée”wydawanybyłwlatach1926-1938,awlatach1938-1940podnowymtytułem„LaRevuedeProméthée”.27UmowaWarszawskaPiłsudski–Petlurazawartazostała22IV1920r.,przezkierownikaMSZUkraińskiejRepublikiLudowej,AndrzejaLiwickiego,ikierownikaMSZRzeczpospolitejPolskiej,JanaDąbskiego,24IVpodpisanazostałakonwencjawojskowa,którastałasięintegralnączęściąUmowy.Określałaonagranicemiędzyobydwomapaństwamiorazwzajemnerelacjenarodowo- -kulturalneiekonomiczno-handlowe.Umowamiałacharaktertajny.28LouisBarthou(1862-1934)francuskipolityk,premierFrancjiw1913r.,kilkakrotnyministerwrządachIIIRepubliki,pomysło-dawcatzwpaktuwschodniego,zudziałemZSRS,będącegosystememzbiorowegobezpieczeństwapaństwEuropyWschodniej,kawalerOrderuOrłaBiałego.29WalerySławek(1879-1939)ppłkdypl.WP,działaczniepodległościowy,żołnierzLegionów,polityk,trzykrotnypremierrząduRP,podczaswojnypolsko-sowieckiejoficerwywiadu,byłszefemPolskiejEkspozyturyWojskowejprzyrządzieUkraińskiejRepu-blikiLudowej,jedenznajwierniejszychrealizatorówpolitykiMarszałkaPiłsudskiego.Popełniłsamobójstwo.30TadeuszSchätzel(1891-1971)płkdypl.WP,polityk,działaczniepodległościowy,żołnierzLegionów,podczaswojnypolsko- -sowieckiejszefwywiadunaRosjęwsztabieNW,absolwentWSWojen.,attachéwojskowywPoselstwiePolskimwKonstan-tynopolu,posełnaSejmRP,w l.1926-1929szefO. IISG,wMSZodpowiedzialnyzapolskąpolitykęwschodniąRP, jeden zwspółtwórcówruchuprometejskiego,wl.1935-1938wicemarszałekSejmu,poagresjisowieckiejinternowanywRumunii,skądw1944r.przedostałsięnaBliskiWschód,od1947r.naemigracjiwWielkiejBrytanii.WspółtwórcaInstytutuPiłsudskiego wLondynieorazLigiNiepodległościPolski.31TadeuszHołówko(1889-1931)działaczniepodległościowy,współorganizatorPOW,uczestnikwojnypolsko-sowieckiej,poli-tyksocjalistyczny,wielkiorędownikideiprometejskiej,współzałożycielwychodzącegowParyżuczasopisma„Prométhée”,wl.1925-1927dyrektorInstytutuBadańSprawNarodowościowych,1927-1930naczelnikWydziałuWschodniegowDepartamen-ciePolitycznymMSZ,organizatorBBWR,posełnaSejmRP.ZwolennikugodyzUkraińcami,zamordowanyprzeznacjonalistówukraińskich.32 „Naprawa” – nieformalne ugrupowanie polityczne, które powstało po rozwiązaniu Związek Naprawy Rzeczypospolitej, powstałegow1926r.nabazie trzechorganizacji:ZwiązkuStrzeleckiego,ZwiązkuPowstańcówŚląskich iZwiązkuOsadni-kówWojskowych;organemprasowymbyłtygodnik„Przełom”.CzęśćczłonkówweszładoObozuZjednoczeniaNarodowego, inniznaleźlisięwopozycjidosanacyjnychrządówiwspółtworzyliZwiązekZwiązkówZawodowych.33ByćmożechodzioZwiązekPolskiejMłodzieżyDemokratycznej,którypowstałw1927r.nagruncieakademickimzpołą-czeniakilkuorganizacjipropiłsudczykowskich;natlestosunkudoBBWRi„grupypułkowników”doszłodozbliżeniaideowego

– 62 –

Głównego,mjrHaraszkiewicz37(nazwiskawyliczonetylkoprzykładowo).Ideologięprometejskąpopiera-ła,niezależnieodczynnikówurzędowych,dużailośćpolitykówiintelektualistówsanacyjnych,przeważnie oprzeszłościlewicowej.

OddziałIIwokresieprzedrokiem1927zagadnieniemprometejskimzajmowałsięminimalnie,bazującswójwysiłekdywersyjnyprawiewyłącznienaelemenciepolskimosiadłymoddawnawtereniepoobustronach granicy polsko-rosyjskiej. Kontakt z emigracjami politycznymi państw utrzymywany był raczejprzezMSZijegoplacówki.OddziałIIprzeprowadziłtylkow1922r.przyjęciedowojskapierwszejpartiioficerów–Gruzinów.

PousunięciusięodwładzymarszałkaPiłsudskiegozagadnienietozostałowyeliminowanezprogra-mupolitycznegokolejnychrządów,akontaktzemigracjamikontynuowanybyłbezwiedzyizgodyrządu wSztabieGłównym38,przezówczesnegoppłk.Schätzla,kpt.Suchanka39(wówczaswOddzialeIIreferentnarodowościowy)oraz,naodcinkuMSZ,przezówczesnegonaczelnikaWydziałuWschodniego–Łukasie-wicza.JedynieodcinekgruzińskibyłpopieranyprzezówczesnegoszefaSztabuGłównego,gen.HalleraStanisława40.

Poroku1926następujeokresnajbardziejaktywnejwspółpracypolitycznejzorganizacjamiprometej-skimi,podobnonaskutekosobistejdecyzjimarszałkaPiłsudskiego.Zostająustawionekomórkiorganizacyj-nedlatejpracytakwMSZ,jakiwSztabieGłównym(EkspozyturaNr2przeorganizowanazRef[eratu]Dywersyjnego„U”zmjr.Charaszkiewiczem jakoszefem).Akcjauzyskuje taksilnepodstawyfinansowe,takzbudżetudyspozycyjnegoMSZ,jakteżizfunduszudyspoz[ycyjnego]Oddz[iału]II,ajejbudżetsię-gaprzeciętnieponadmilionzłotychrocznie.Wr[oku]l934blisko1i1/2milionarocznie.WkwocietejpartycypujeMSZiOddziałII–mniejwięcejpopołowie.

Przystąpionodościsłejwspółpracyzemigracyjnymiorganizacjamiprometejskimi,zktórymizostajeza-wartychszeregukładówm.in.zrządemUR[L]41wParyżu,rządemgruzińskimŻordaniego42,określających

zeZwiązkiemNaprawyRzeczypospolitej,czegonastępstwembyłrozłamwnaprzełomie1929-1930r.ipowstanieAkademic-kiegoOddziałuZwiązkuStrzeleckiegoiLegionuMłodych;byćmożeautormiałnamyślijednązdwóchwymienionychorgani-zacji,powstałychporozłamieZPMD.34JuliuszŁukasiewicz(1892-1951)dyplomata,polityk,działaczniepodległościowy,wIIRPpracownikMSZspecjalizującysię wsprawachpolitykiwschodniej,m.in.jakonaczelnikWydziałuWschodniego,wl.1925-1926dyrektorDepartamentuPolityczno- -EkonomicznegoMSZ,wl.1926-1929posełwPradze,1929-1931dyrektorDepartamentuKonsularnegoMSZ,1931-1933posełwWiedniu,1933-1936poseł/ambasadorwMoskwie,1936-XI1939ambasadorwParyżu,bliskiwspółpracownikmin.Becka.Powojniepozostałnaemigracji,gdziewspółtworzyłm.in.InstytutBadańMiędzynarodowychwLondynieiLigęNiepod-ległościPolski.ZmarłśmierciąsamobójcząwUSA.35WiktorDrymmer (1896-1975)kpt.WP,działaczniepodległościowy,żołnierzLegionów,uczestnikwojnypolsko-sowieckiej,oficerO.IISGnakierunkuwschodnim,dyplomata,wl.1923-1929attachéwojskowywTalliniewEstonii,od1929kierownikWydziałuPrasowegoMSZ,od1931dyrektorjegoBiuraPersonalnegoirównolegleod1933r.szefBiuraPersonalnegoPrezy-diumRadyMinistrówidyrektorDepartamentuKonsularnegoMSZ,ponapaścisowieckiejnaPolskęinternowanywRumunii,skądprzedostałsiędoPalestyny.Powojniepozostałnaemigracji,początkowowWielkiejBrytanii,od1951r.wKanadzie,gdziedziałałwStowarzyszeniuPolskichKombatantówiwTeatrzePolskimwOttawie.36 Tadeusz Kobylański (1895-1967) ppłk dypl.WP, dyplomata, w I wojnie światowej w armii rosyjskiej, absolwent École SupérieuredeGuerrewParyżu,wl.1924-1928pomocnik,anastępnieattachéwojskowywMoskwie,następniewl.1929- -1930radcaPoselstwaPolskiegowBukareszcie,od1930r.oficerwywiaduwO.IISG,od1935r.m.in.naczelnikWydziałuWschodniegoMSZ,ponapaściwojsksowieckichprzezRumuniędostałsiędoFrancji,alepozostałbezprzydziału,poklęsceFrancuzów,wyjechałdoLizbony,anastępniedoBrazylii,gdziepozostał.WgostatnichustaleńbyłzwerbowanyprzezsowieckiRazwieduprpodczasmisjiwMoskwieipozostawałnajegousługachdo1937r.37Poprawnie:Charaszkiewicz.38Do1928r.byłtoSztabGeneralny.39Suchanek-Suchecki.Trudnoustalićosobęotakimnazwisku,bowiemwpublikacjachwystępująosobyoimieniuHenryk,Józef(obydwajjakofunkcjonariuszePolicjiwKomendzieStołecznej),awRocznikuoficerskimz1928r.Jan.40StanisławHaller(1872-1940)gen.dyw.WP,podczasIwojnyświatowejoficerarmiiaustriackiej,wWPodXI1918r.począt-kowojakoszefSztabuDOGenwKrakowie,następniewl.1919-1920kolejnobyłzastępcą,p.o.szefemSG,wbitwiewarszaw-skiejdowódca13DP,odIX1920r.dowódca6ArmiiiczłonekRadyWojennej,od1921r.InspektorArmiiweLwowie,od1923r.szefSG,pozamachumajowymodszedłwstanspoczynku.W1940r.zamordowanyprzezNKWDwCharkowie.

– 63 –

ramypomocyprzeznasudzielanejoraz„zobowiązań” stronyprzeciwnej.ZostajeznaczniezwiększonailośćoficerówkontraktowychGruzinówwWojskuPolskim,ponadtopowołanojeszczeoficerówUkraińców,Azerbejdżanówigóralikaukaskich.(Ogólnailośćoficerówkontraktowychwwojskuspośródnarodowości„prometejskich”wynosiławostatnimrokuprzedwojną:Gruzinów–65,Ukraińców–32,Azerbejdżan–5,góralikaukaskich–8,razem–11043).

TymsposobempodstawydywersjiprzeciwkoRosjizostająrozszerzone,awłaściwieprzerzuconenaodcinekpolityczny,zcałązresztąświadomościąsferkierowniczychwOddzialeII,którereprezentowałypogląd,iżproblemtenbeznależytegorozpracowaniapodwzględempolitycznymnieprzedstawiadladywersjiprzeciwRosjipoważniejszegoznaczenia.

KierunekcałejakcjileżałwrękachTad[eusza]Hołówki,wówczasnaczelnikaWydziałuWschodniegoMSZ,wspomaganegoprzezówczesnegoszefaOddziałuII,płk.Schätzla.Zakresakcjibyłpodzielonymię-dzyMSZiSztabGłówny.

Wogólnymskrócieprzedstawionesąponiżejważniejszezrealizowaneposunięciatejakcji:WdziedziniepolitycznejzorganizowaniesztabuukraińskiegoURLwWarszawieorazGłównejRady

Ukraińskiej,KomitetuNarodowegoKaukaskiego,podtrzymywaniecentrównarodowychkaukaskich,kon-taktyzWszechświatowymiKongresamiMuzułmańskimi.

Wdziedziniepropagandystworzeniepolskichperiodyków:„Wschód” i "BiuletynPolsko-Ukraiński”,dlapropagowaniaideiprometejskiejwspołeczeństwiepolskim,podjęcielicznychwydawnictwperiodycz-nychwjęzykachobcychm.in.:„Prométhée”wParyżui„Prometheus”wHelsinkach,zorganizowanietrzechagencjiprasowych(m.in.A.T.E.44wWarszawie).

Wdziedzinie podstaw naukowych, amianowicie utworzenia InstytutuWschodniego45 orazUkraiń-skiegoInstytutuNaukowego46wWarszawie,przyznanielicznychstypendiówdlastudentówprometejskich,wydawnictwopublikacjinaukowych,politycznychipropagandowych.

W dziedzinie organizacyjnej: zorganizowanie klubów prometejskich w kilku stolicach europejskich,organizacjistudenckich,organizacjikombatanckichetc.orazplacówekterenowychwTurcjiiPersji;uplaso-waniestałegoeksponenta–oficerawParyżu,dlakontaktuztamosiadłymikołamipolitycznymiemigracjiprometejskiej.

Aktywnośćnaszejakcjiprometejskiejuzewnętrzniałasięprawiewyłącznienatereniekrajówpozaro-syjskich,działalnośćdywersyjno-politycznawRosjiSowieckiejprawienieuzewnętrzniałasięwogóle.Ope- wnychkontaktachmógłbyświadczyćtylkoprocesJefremowa47wKijowie(1928r.)48,wykazującyistnienienarodowejorganizacjinaUkrainieorazdrobneruchyrewolucyjnenaKaukaziei[w]Azerbejdżanie.Zdajesię,żejedynieorganizacjekaukaskieutrzymywałysporadycznykontaktzkrajem,przezemisariuszy.

Wzmożonaaktywnośćprometejskatrwaładoroku1933,tj.dozawarciapaktuonieagresjizrządemsowieckim,toskłoniłoczynnikirządowe,aprzedewszystkimMSZdoodsunięciasięodformalnegowspół-udziałuwtejakcji.Odtegoczasucałokształtzagadnieniaprometejskiego,łączniezadministracjąwszystkich

41UkraińskaRepublikaLudowa,proklamowanaw1917r.,pozwycięstwiebolszewików,jejrządod1919r.działałpoczątkowowPolsce,następniewPradzeiod1924r.wParyżu.PrzedstawicielstwoURLnaemigracjiistniałodo1992r.,kiedyjejprzedsta-wicielwosobieprezydentaMykołyPławiukastwierdził,żeprawnymnastępcąURLjestpowstałąw1991r.niepodległaUkraina.42NoeŻordania(1868-1953)gruzińskipolityksocjalistyczny,premierDemokratycznejRepublikiGruzji,od1921r.naemigracjiweFrancji.43NiecoinnedanepodajeS.Mikulicz,powołującsięnaprzechowywanewCAWopracowanie„Stosunkipolsko-prometeuszowskie”przygotowaneprzezEkspozyturęNr2O.IISG:wgstanuna31XII1938r.wWPbyło110oficerówkontraktowych–40Ukraiń-ców,51Gruzinów,5Azerówi8GóraliKaukazu(S.Mikulicz,Prometeizm w polityce II Rzeczypospolitej,Warszawa1971,s.208).44AgencjaTelegraficznaExpress(1925-1936),potemfunkcjonowaławramachagencji„Argus”(1936-1939),kierowanejprzezOddziałIISG.45InstytutWschodniwWarszawie(1926-1939)prowadziłbadaniasowietologiczne,pierwszetegotypunaświecie.46UkraińskiInstytutNaukowywWarszawie(1930-1939)podlegałpodMinisterstwoWyznańReligijnychiOświeceniaPublicznego.47SerhijOłeksandrowyczJefremow(1876-1939),humanista,ukraińskidziałaczniepodległościowy,aresztowanyw1929r.,aw1930r.skazanywpokazowymprocesiena10latwięzienia.48Autorsięmyli,procesodbyłsięwCharkowiew1930r.,afaktistnienianasowieckiejUkrainieZwiązkuWyzwoleniaUkrainybyłmistyfikacjąsowieckiejpolicjipolitycznej,mającejnaceluaresztowaniejejpotencjalnychzwolenników.

– 64 –

funduszów,leżałwyłączniewrękachOddziałuII,gdziejego„nadzorcą”zramieniaszefaSztabuGłównegoiSzefaOddziału IIbyłówczesnyzastępcaszefaOddziału,ppłkdypl.Englicht.Przed tymi jeszcze sze-regfaktówwpłynęłohamująconarobotęprometejską,amianowicie:zabójstwoczołowegoemigracyjnegodziałaczagruzińskiegoRamiszwiliego49orazzabójstwoTadeuszaHołówki(1931),zamordowanegoprzezczłonkówbojówkiOUN. Przedewszystkim zaśwpłynęła otrzeźwiająco nawetwobozie „piłsudczyków”wzmożonaakcjabojowaOUN,którawkonsekwencjispowodowałaakcjęrepresyjnąznaszejstrony,znanąpodnazwą„pacyfikacji”wMałopolsceWschodniej.Rzeczprosta,iżpacyfikacjaniepozostałabezwpływunapracęprometejskąnaodcinkuukraińskim;byłazresztąprzezprometejczykówpotępiana.

Ponadtozmniejszenie(niezbytzresztąznaczne)dotacjibudżetowychdookoło80tysięcyzłotychmie-sięcznieosłabiłorównieżwydajnośćakcji,nasubsydia[ch]zresztąprzedewszystkimopartej.Akcjaszłaodtegoczasuprzedewszystkimwkierunkupodtrzymywaniazwartościisiłypolitycznejrosyjskiejemigracjimniejszościowej.Byłotowięcwłaściwiegalwanizowanienieskończonejilościgrupigrupekemigracyjnychikonserwowaniefinansoweresztekichniezależności,spoistościiżywotności.Przeważającaichwiększośćstraciłakontaktzkrajem,aichrolaiznaczeniepolitycznewtereniewłasnymsłabłowobecsamoczynnegounaradawianiasięautonomicznychrepubliksowieckich,gdziebolszewicystosowalidośćszerokątolerancjęwdziedziniejęzykowej,szkolnictwaikulturalnej.

ŚmierćmarszałkaPiłsudskiegoprzyczyniłasięostateczniedostopniowejdekadencjiakcjiprometej-skiej,która–nadalfinansowopodtrzymywana–szłaraczejsiłądotychczasowegorozpędu.Częścioweodsunięcieodwpływutzw.grupypułkownikówpozbawiłoakcjęprometejskąnajgorliwszychprotektorów, wkonsekwencji poszło zmniejszenie zainteresowania [nią]przez czynniki będące uwładzy.Wnaszymoboziesanacyjnymideaprometejskaspotykazdecydowanychprzeciwników.TakszefSztabuGłównego,jakiszefOddziałuIIniewykazująjużtakdaleceposuniętegozainteresowaniatymproblemem,jakdaw-niej,MSZudzielawprawdzienadalprzypadającegonaniąoparciafinansowego(rzecznikamitejakcji wostatnichlatachsądyrektorowie:KobylańskiiDrymmer),nadalpopierająprometeizmwpływowiczłon-kowietzw.„Naprawy”.

Zdajesię jednak, iżgłównymczynnikiem,którywpłynąłnaosłabieniewpływówpolskichworgani-zacjachprometejskich,byłakonkurencjazestronyNiemiec.OdczasudojściadowładzyHitlera,Niemcypodejmująnatychmiastzdecydowanąakcjępropagandowąiorganizacyjnąwewszystkichorganizacjachprometejskich,któraszafującotwarciehasłamiantykomunistycznymiimającdodyspozycjiznaczniewięk-szeniżmyśrodkifinansowe,musiałanasodrazuzdystansować.Zaważyłaonaniewątpliwiebardzosilnienaumysłachemigracjiprometejskiej,będącejworbicienaszychwpływów iprzeciągnęłaszeregwpły-wowych jednostekdoobozuproniemieckiego.Wprawdzie subsydiowaneprzeznasorganizacjegłosiłylojalność iprzyrzekałyniewiązaćsięzNiemcami,wydajesię jednak,że jużwówczaswiększośćznichpracowałanadwiestrony.

Cogorsza,równoległośćnaszejakcjiprometejskiejzNiemcamiwywołaławrażenie,iżistniejąjakieśwspólnepowiązaniaorganizacyjnewrobocie(którychniebyłochoć ideologiczniemimo[tych]fakt[ów]były)ipodtrzymywaławopiniimiędzynarodowejopiniaozgodnościcelównaszejpolitykizagranicznejzniemieckimi.Akcjaprometejskaodtejchwilibyłaakcjąsłużącąrównocześniedalekosiężnymcelomnie-mieckim,zresztąbezzamiarówznaszejstrony.

ZchwiląbowiemklęskiPolskiNiemcymielidodyspozycjipodtrzymywaneprzeznasprzez tyle latgotowekadrydywersjipolitycznej,którewgostatnichwiadomościwewszystkichopanowanychprzeznasdawniejośrodkachprometejskich(Paryż,Helsinki,Turcja,Persja)współpracowałynapełnąparęzNiem-cami.Sąwiadomości,żenieuchylilisięodtejwspółpracynawetoficerowiekontraktowiukraińscyigruziń-scy,którzypozostaliwkrajuwzględniedostalisiędoniewoli.KadryteniewątpliwiezostanąużyteprzezNiemcówdladywersjipolitycznej,wywiadowczej,amożeifizycznejwkampaniirosyjskiejHitlera.

NoeRamiszwili(1881-1930,gruzińskidziałaczniepodległościowy,mienszewik,pierwszypremierniepodległejGruzji,poin-wazjiwojskbolszewickichwyemigrowałw1921r.doFrancji,gdziezostałzamordowanyprzezsowieckiegoagentaw1930r.

– 65 –

Takprzedstawiasię,wogólnychbardzozarysach,historiaibilansudziałuOddziałuIIwakcjiprome-tejskiej,któranaprzestrzenilat1927-[19]39pochłonęłaokoło15milionówzłotych,nieliczącpoborówwypłacanychoficeromkontraktowym(ostatniookoło600–700tysięcyrocznie).

Nie jest celemniniejszegoopracowanianaświetlenieplusów iminusów ideologiiprometejskiej, jakokoncepcjipolitycznejzakrojonejnaszerokąskalę.MożnabyrówniedyskutowaćsłusznośćzaangażowaniaOddziału IIdo tejakcjio charakterzeprzedewszystkimpolitycznym,którewykraczałoznaczniepozazadaniadywersyjnewścisłymsłowategoznaczeniu.Byćmoże,iżwramachnaszejorganizacjipaństwo-wejtrudnobyłopowierzaćtądelikatnąakcjęinnejkomórcewzględniejąspecjalniestwarzać,skoroMSZ wobawiedekonspiracjiniemogłojejex offoprowadzić.

Trzeba jednak naświetlić szereg momentów, które uwydatniają ujemne stuki, a nawet szkodliwośćudziałuOddziału IIwakcjiprometejskiej jużtylkozpunktuwidzeniazadańpokojowychiprzygotowańwojennychOddziałuII.

Szeroka skalapracynaodcinkuprometejskimabsorbowałakomórkędywersyjnąOddziału II, jakąbyła EkspozyturaNr 2, tak personalnie, jak i podwzględem środków–do tego stopnia, iżwłaściwezadaniadywersyjneodsuwanebyłyztejprzyczynynaplandalszy,awkonsekwencjizaniedbane.Usta-wicznestaraniaozwiększenieetatównieodnosiłyskutków.Trzebaprzytympowiedzieć,iżEkspozytura, wstosunkunaturalniedoswychzadańczystodywersyjnych,byłapersonalniesilnierozbudowana.TakakcjadywersyjnanaZaolziu iRusiZakarpackiej,którebyływłaściwie improwizowane, jakteż ikatastrofalnystannaszychprzygotowańnaZachodzieświadcząozaniedbaniuwłaściwychzadańdywersyjnych.Dośćpowiedzieć,iżnadywersjęzachodniąwydatkowanoprzezszereglatokoło4000miesięcznie,ostatniojużwokresiezagrożeniakwotanateceleniedosięgała10000złotychmiesięcznie,wtymrównieżwydatkiadministracyjneipoboryniektórychpracowników.Jaskrawadysproporcjawstosunkudosumy100000,[wydawanej]naceleprometejskie.

Analiza całokształtuakcjiprometejskiejOddziału II świadczy, iż traktowano ją raczej jako cel sam wsobie,aniejakośrodekiinstrumentdywersji.Wypływałotoprzedewszystkimzjejcharakterupolitycz-negoiztendencjidotraktowaniaemigracjiprometejskiejjakorównowartościowychkontrahentówijakoczynnikówpolitycznychnadalekąmetę,aniejakoplatformędokażdorazowegowykorzystaniadlacelówbieżącejpolitykiipropagandy,aniteżdlacelówwłaściwejdywersji.Stądwynikłozaniedbanieczyteżniechęćprzygotowaniaelementówprometejskichdocelówdywersjiwłaściwej,nawypadekwojny.Charak-terpolitycznyakcjiwiązałściśleOddz[iał]IInietylkozpolitykąMSZ,aleizszeregiemgrupipolitykóww łonie sanacji,wyznających i propagujących identyczne lubpokrewnepoglądywdziedzinie politykizagranicznej.CzynnaakcjaprometejskaOddziałuIImogłapotwierdzaćnurtującąspołeczeństwoopinię codoudziałuOddziałuIIwbieżącejrobociepolitycznejrégime'u.

WspółpracaipopieranieemigracyjnychkółukraińskichspodznakuURL,powiązanychniewątpliwieorganizacyjniezkołamiwzględnienawetzorganizacjamiukraińskimiwPolsce,kolidowałyniejednokrotniezpoglądamispołeczeństwanasprawęukraińską,anawetzposunięciamirządu.WydawaneprzypomocyfinansowejOddziałuIIpublikacjeszerzyływsprawachukraińskichczęstokroćideologięsprzecznązinte-resamipaństwa.Niebezracjibyłopowiedzenie,iżOddziałIIztejsamejkasyczerpieśrodkinatępienieukraińskiejdywersji,coinapopieranieukraińskiejroboty.

ZpunktuwidzeniabieżącychinteresówsłużbyOddziałuIIpracaprometejskaniedawaławartościo-wychmateriałównaodcinkuinformacyjnym,któremogłybydoskonaleuzupełniaćniedostatecznewiado-mościuzyskiwaneprzezwywiadgłębokiztychterenów.Byłobytozresztąprzeciwnezałożeniom,jakiepostawilisobieprometeiścipolscy,układającwspółpracęzkołamiemigracyjnyminapłaszczyźniewyłącz-niepolitycznej.WswymsprawozdaniuwyraźnietostwierdzaszefEkspozyturyNr2mjrCharaszkiewicz,„iżpolitycznycharakterakcjiprometejskiejwykluczałmetodyagencyjnegocharakteruwspółpracy”.

Zestawiającbilans trzechletniejdziałalnościOddziału II naodcinkuprometejskim trudno sięoprzećwrażeniu,iżwporównaniudowłożonychwysiłkówpersonalnych,organizacyjnychifinansowychefektpra-cywdziedziniepolitycznej,propagandowej,wywiadowczejidywersyjnejbyłprawieżaden.ConajwyżejpracanaszazakonserwowałagotowekadrydlaakcjiHitleranaWschodzie.Cogorsza,imprezaprome-

– 66 –

tejskaprzeszkodziła czyniepozwoliła sięzająćwłaściwym ibardziej celowymzagadnieniemdywersjitechnicznejtaknaWschodzie,jakinaZachodzie.Ostatecznymefektem,tobrakakcjidywersyjnejwchwili,gdyjejbyłonajbardziejpotrzebaigdynaszprzeciwnikstosowałjąwtakszerokimzakresie.

(Strona69[oryginału]–nieczytelna)50

Wymienićtunależytylkozasadniczestudiumobejmującecałokształtzagadnieniasowieckiego,opra-cowanew1934r.iuaktualnionewroku1935orazstudiumomob[ilizacji]wojskasowieckiegozroku1937,uaktualnionewpoczątkach1939r.StudiatezresztąbyłyprzeznaczonewyłączniedlaszefaSztabuGłów-negoiniemogąbyćpodciąganejakoelaboratymającezazadanieinformowaniewojsk.

RozdzielnikperiodycznychispecjalnychopracowańOddziałuIIbyłbardzomałyiograniczałsię–pozaod-działamiSztabuGłównego–doGISZiinspektorówarmii,ministra,wiceministrówidowódcówwojskwMSWojsk.wreszcie(niezawsze)departamentówfachowychMinisterstwa.NiektóreopracowaniadochodziłydoDOK,którejednakmiałymałemożliwościichszerszegowykorzystania.Dowódcy,oddywizjipiechotyirównorzędnychwdół,informowanibylijedynieprzezspecjalneopracowanieposzczególnychdepartamentów,napodstawiedostarczo-nychprzezOddziałIImateriałów.Opracowańtychwydanojednakniewieleizawierałyonejedyniedanezzakresuorganizacji,taktykiisprzętunaszychprzeciwników.Danychdot[yczących]OdeBwojskasowieckiegoiniemieckiegoopracowaniate–jakpowiedziano–niezawierały.Wspomniećtunależyprzytymostalewwojskupodkreślanejtendencji–przyokazjipublikowaniaartykułówwprasiewojskowej,odczytów,wykładówetc.–bynieprzedstawićzbytnioniebezpieczeństwazagrożeniazestronyNiemiec,ichpotencjałuimożliwościpersonalnychitechnicznych.Argumentowanotoobawą,byniepowstaławwojskupsychozaobawyprzedprzewagąNiemiec.Trudnodziśstwierdzić,czyiew[entualnie]wjakimstopniusugestietepochodziłyzOddz[iału]II.Niemniejstwierdzićmożna, iżinformowaniedowódcówiwojskaoprzeciwnikachbyłonajzupełniejniedostateczne,dowódcyiwojskoniezdawałosobienależyciesprawyzorganizacji,przewagiliczebnej,ogniowejitechnicznejoraztaktyki,zwłasz-czalotnictwaibronipancernej,wojskaniemieckiego.Spotkanienapolubitwybyłowkonsekwencjitegokom-pletnymzaskoczeniemtaktycznymdlawojska,podobniejakdziałaniaoperacyjnezaskoczeniemoperacyjnymdlaNaczelnegoDowództwa.

G. Współpraca ze sztabami innych państwOmówionatujest jedyniewspółpracawdziedziniewymianywiadomościdotyczącychNiemieciRosji,

współpraca[w]innychdziedzinach(np.operacyjnejzesztabemfrancuskimirumuńskim)niejesttuporuszana.Oddziałutrzymywałstałąwspółpracęwdziedziniewymianywiadomościprzedewszystkimzesztaba-

mipaństwsprzymierzonych,tzn.sztabemfrancuskim(wiadomościoRosjiiNiemczech)irumuńskim(wiado-mościoRosji).Szczególnieżywa,stałaiwszechstronna,byławspółpracazesztabemfrancuskimwewszyst-kichdziedzinach służbyOddziału II (ewidencja,wywiad i radiowywiad).Współpraca utrzymywała sięstale,ochłodzeniestosunkówpolsko-francuskichosłabiłojąnieco,alenieprzerwało.Wpewnychokresach(przedpolsko-niemieckimpaktemonieagresji)wymianaodbywałasięnawetperiodycznie,wpółrocznychokresachczasu,nazmianęwWarszawieiParyżu.Niezależnieodkonferencjispecjalnych,staławymianawiadomościdoraźnychodbywałasięzapośrednictwemkierownikaplacówkiparyskiej,którybyłoficeremłącznikowym dowywiadu francuskiego oraz oficera łącznikowego dowywiadu naszego, uplasowane-goprzyattachéwojskowymfrancuskimwWarszawie.Nakonferencjachwymienianowiadomości ioce- nęsytuacjiwojskowejNieniecnabardzoszerokiejplatformie,częstowłącznościzkonferencjaminaturyoperacyjnej.Ostatnioprzeprowadzononawetosobnąkonferencjęzfranc[uskim]OddziałemIIwojska[lą-dowego]orazosobnązOddz[iałem]IIlotnictwa.Wgrelacji,osiąganoprzyszczerejatmosferzeprzeważ-niecałkowitązgodnośćpoglądównastanfaktycznysiłzbrojnychNiemiecorazmożliwościichrozbudowyimobilizacji.Nakonferencjachprzedstawianowwiększościwypadkówznaszejstronymateriałbogatszyjakościowoiilościowo.Niemożnategozresztąbraćzakryteriumniższościwywiadufrancuskiego.Francuzibowiembylizawszeskąpiwwymianieinformacjionieprzyjacielu.Codowiadomościrosyjskich,OddziałIIgórowałrzeczprostanadfrancuskim.50Wbrakującymfragmencietegopodrozdziałubyłjegotytuł:F.„Informowaniedowódcówiwojskanieprzyjaciela”(takwspisietreści),araczejpowinnobyć„Informowaniedowódcówowojskunieprzyjaciela”.

– 67 –

RównieżdośćczęstoodbywałysiękonferencjemiędzysztabowezOddziałemIIrumuńskim,niejedno-krotniewłącznościzwizytamiikonferencjamiszefówsztabówgłównychobupaństw.Wymianydoraźnychwiadomościdokonywaliobajattachéswojskowi.Wymianęwiadomościrosyjskichprzeprowadzanorównieżnakonferencjachzesztabamiestońskim,łotewskimifińskim(ostatniozFinamiiŁotyszami,wczerwcu1939r.).Wymianyniedawałyostatniowiększychkorzyści,zuwaginatrudności,jakiekażdywywiadnaterenie RosjiSowieckiejnapotykał,niemniejpozwalałynaweryfikacjęwiadomościiocenwłasnych,którewykazy-wałynieznacznezresztąróżnicewstosunkudoocensztabówpaństwbałtyckich.Najwięcejstosunkowocen-nychwiadomościdawaławymianainformacjizesztabemjapońskim(zapośrednictwemattachéwojskowegojapońskiegowWarszawie),któryposiadałdużocennychwiadomościowojskusowieckim,zebranychwcza- siewalkwMandżurii.

Ogółemwydajasię,żewdziedziniewywiadowczejporównaniezwywiadamipaństw,zktórymimy-śmywspółpracowali,wypadazawszenanasząkorzyść.

WspółpracazangielskimIntelligenceServicenawiązanazostałaściślejdopieropomarcu1939r.– naodcinkach:ewidencyjnym,dywersyjnymiradiowywiadowczym.

H. Rola i działalność Oddziału II Sztabu Głównego w okresie kryzysu sudeckiego oraz aneksji Czech 1. Dziedzina polityczna i wywiadowczaNaprzestrzeniostatniegopółtorarocza,przedwybuchemwojnypolsko-niemieckiej,OddziałIIposta-

wionybyłwobectrzechkolejnychkryzysówpolitycznych,którewymagałyzestronyOddziałaIInależytychnaświetleńirozpoznaniasytuacjiwojskowejnaszychsąsiadów,aponadtostanowiłynaówczaskryteriumsprawnościOddziałuIIijegoniedomagań.Trzebaprzytymdodać,iżfaktycznie,trzykrotnerozwinięciesiłzbrojnychniemieckichorazrozwinięcierosyjskichsiłosłonowychwokresiedemonstracjirosyjskiejwjesieni1938r.,ułatwiaływwysokimstopniuocenęiwnioskidotyczącemożliwościwojennychnaszychsąsiadów,zwłaszczaNiemiec,itowbardzoszerokiejskali.

Niestety,rolaOddziałuIIwnaświetleniurozgrywającychsięwówczaszdarzeńograniczonabyłaje-dyniedodziedzinywojskowej.Taknaświetleniepolityczne,jakteżielementypolitycznenaszychdecyzjileżały całkowicie w rękachMinisterstwa Spraw Zagranicznych. RolaOddziału II w dziedzinie politykizewnętrznejporuszonajestszerzejwrozdzialeIII,trzebatująjednakuwypuklićdlawłaściwejocenyroli idziałalnościOddziałuIIwokresiekryzysusudeckiegoorazaneksjiCzech.

Rozpatrywanie polityki MSZ w stosunku do Czechosłowacji nie jest tematem niniejszego opracowa-nia.Trzebatujednakstwierdzić,iżtakSztabGłównywosobieszefaSztabuGłównego,jakiOddziałuII wosobieówczesnegoszefaOddziału,płk.Pełczyńskiego,stałynagrunciepolitykiBeckawstosunkudoCze-chosłowacjiiwtejpolityceczynniewspółdziałały.Świadczyotymodpowiadającetejliniipolitycznejnasta-wienieattachéswojskowychwPradze(ppłkdypl.[Bogdan]Kwieciński51odroku1935-[19]37,ppłkdypl.[Bronisław]Noël52,odlIV1938r.doaneksji),takprzezszefaSztabuGłównego,jakteższefaOddziałuII.

Przykładowymdowodemto instrukcjawydanaprzezobuwspomnianych,dlappłk.dypl.Noëla,nawiosnę1938r.,brzmiącajaknastępuje:

51BogdanKwieciński(1895-1981)płkdypl.WP,podczasIwojnyświatowejsłużbawlotnictwieniemieckim,dostałsiędoniewoliangielskiejwTurcji,wWPod1919r.,wwojnieposko-sowieckiejoficerlotnictwa,powojniem.in.absolwentWSWojen.,nastep-nienastanowiskachsztabowychwDepartamencieLotnictwaMSWojsk.iReferacieLotnictwaO.IIISG,wliniowychm.in.nasta-nowiskudowódcydywizjonuizastępcydowódcy1p.lotn.,w1934r.organizatormiędzynarodowychzawodówlotniczychChal-lange,od1935attachéwojskowywPradzeiod1937r.wLondynie,takżepodczaswojny.PowojnienaemigracjiwKanadzie.52BronisławNoël(1897-1979)ppłkdypl.WP/płkdypl.PSZ/gen.bryg.(emigr.),podczasIwojnyświatowejoficerarmiiau-striackiej,odXI1918r.wWPwKrakowienastanowiskuoficerskimwZrojowni,uczestnikwojnypolsko-sowieckiej,powojniesłużyłm.in.w4dakorazinstruktorwSzkolePodchorążychRezerwyArtylerii,od1928r.służbawInspektoracieArmii,absol-wentWSWojen.iÉcoleSupérieuredeGuerrewParyżu,od1932r.wO.IIISG,od1933r.szefsztabu18DP,wl.1938-1939attachéwojskowywPradze,wwojniezNiemcamiszefO.IIArmii„Karpaty”,ponapaścisowieckiej,przezRumuniędostajesiędoFrancji,gdziesłużywO.IIIsztabuNW,odVIII1940r.attachéwojskowywBernie,od1942r.szefsztabu1DPanc.,od1943r.dowódcajejart.dywizyjnej.PowojniepozostałnaemigracjiwWielkiejBrytanii.

– 68 –

Wystrzega się prowadzenia jakiejkolwiek polityki lub nawet wypowiadania poglądów niezgodnych z tezami MSZagr. Ze Sztabem czeskim oraz kołami wojskowymi utrzymywać stosun ki poprawne, ale chłodne. Obciążać Czechów winą doprowadzenia do złych stosunków z Polską, których poprawa może nastąpić jedynie przez pomyślne załatwienie spraw spornych, przede wszystkim spraw mniejszości polskiej na Śląsku Cieszyń-skim.

Dwafaktyświadczą,jakdaleceiprzesadnieposuniętabyładrażliwośćszefaSztabuGłównegoiszefaOddziałuII,bynieuchybićwdziedziniepolitycznejkierunkowipolitykimin.BeckawobecCzechosłowacji.

W początkach 1939 r. attaché czechosłowacki w Moskwie, płk [František] Dastich53, w rozmowie znaszympomocnikiemattachéwojskowegotamże,mjr.[Stanisławem]Malecińskim54,poruszyłsprawęsto-sunkówpolsko-czechosłowackichiwyraziłpogląd,iżsprawyspornemożnaszybkoipomyślniezałatwićorazżewiększość społeczeństwaczeskiego iprzeważającawiększośćwojskowychkół czeskichpragnie idążydopoprawystosunkówpolsko-czeskich,ażdodalekoidącegoporozumieniawłącznie.Przekazana–zazgodąrozmówcy–treśćrozmowydoszefaOddziałuIIspotkałasięzsurowymmonitemizakazemprowadzeniajakikolwiekrozmównatentemat.

JeszczebardziejcharakterystycznąjestreakcjaszefaSztabuGłównego,gen.Stachiewicza,wobecnaszegoattachéwojskowegowBukareszcie,ppłk.dypl.[Tadeusza]Zakrzewskiego,któryprzekazałwyra-żonemuprzezczechosłowackiegoattachéwBukareszciepłk.[Ottokara]Budęsugestiezakonspirowanegospotkania z przedstawicielamiWojska Polskiego, celemdaleko idących rozmów na tematy polityczne.Buda otwarciewyraził się, żewojsko czeskie niema zaufania do swychmężów stanu i określił siebiejakozwolennikauniipolsko-czeskiej.NaproponowanespotkanieposiadałzgodęczechosłowackiegoszefaSztabuGeneralnego,gen.[Ludwika]Krejčiego55.Szefsztabuzareagowałnatęakcjęwezwaniemppłk.ZakrzewskiegodoWarszawy,surowąnaganązapodważeniepolitykiMSZizagrożeniemodwołaniazestanowiska.PłkPełczyńskiwyrażałwobecreferentasprawczeskich,wzwiązkuztąsprawą,równieżsweniezadowolenieioburzenie.

Tedwaincydentyporuszonezostałyjedyniedlauwypuklenia,iżOddziałII,wosobieswegoszefa,stał w100%nagrunciepolitykimin.BeckawobecCzechosłowacji(wReferacietzw.StudiówOgólnychWy-działuStudiów)zostałzorganizowanydopierowpoczątkach1937r.,przyznikomejilościmateriałuewi-dencyjnegodotyczącegoCzechosłowacji.PierwszeopracowaniedotyczącerozwojumilitarnegoCzecho-słowacji zostało opracowanewOddziale II dopiero nawiosną 1938 r. (po Anschlussie) i opierało się wdużejmierzenaraportachattachéwojskowegoidanychoficjalnych.

53FrantiśekDastich(1895-1964)czechosłowackigen.bryg.,podczasIwojnyświatowejsłużyłwefrancuskiejLegiiCudzoziem-skiej,wl.1920-1924młodszyattachéwojskowywParyżu,awl.1934-1938starszyattachéwojskowywMoskwie,poaneksjiCzechosłowacjipozostałwpodziemnychstrukturachwojskowych,podkoniecwojnyzramieniarząduCzechosłowackiegowLon- dynie został szefemmisji wojskowej w Budapeszcie, od 1947 r. był szefemmisji wojskowej i ministrem pełnomocnym przy SojuszniczejKomisjiKontroliwBerlinie,poprzewrociekomunistycznymwPradze,w1948r.,wyemigrowałdoUSA,gdzieod1957r. byłczłonkiemKomitetuWolnejEuropy.54StanisławMaleciński(1894-1969)mjrdypl.WP/ppłkdypl.PSZ,działaczniepodległościowy,żołnierzLegionów,wwojniepolsko-sowieckiej,zewzględunapowikłaniachorobowepopobyciewobozieinternowaniawSzczypiornie,służyłwformacjachtyłowych,powojniesłużyłjakoinstruktorwszkolnictwiewojskowym,absolwentWSWojen.,wl.1925-1931służyłnaróżnychsztabowychstanowiskachwDOKIXiO.IVSG,od1931r.nastanowiskuw/zkierownikaReferatu„R”O.IISG,od1933r.kierownikReferatuOdeBiDyslokacjiSamodzielnegoReferatu„R”wWydzialeIVO.IISG,od1937r.byłpomocnikiemattachéwojskowegowMoskwie,ponapaścisowieckiejnaPolskęinternowanywMoskwie,odX1939r.wParyżu,m.in.nastanowiskachO.IISzt.NW,poklęsceFrancjipozostałnamiejscujakoOficerdoZleceńDowódcyWPweFrancjiiorganizowałpolskiruchoporunatymtereniedoprzyjściawojsksprzymierzonych,odXII1944pracowałwDelegaturzeMON/PolskiejMisjiWojskowejwParyżu.PowojniepozostałnaemigracjiwWielkiejBrytanii.55LudwikKrejči (1890-1972)czechosłowackigen.armii,podczas Iwojnyświatowejwwojskuaustriackim,dostałsiędonie-woli rosyjskiej,w1917 r., po rewolucji lutowej, służyłw LegionieCzechosłowackimwRosji,wwojsku czechosłowackimm.in.byłdowódcą6DP,absolwentemEcoleSupérieuredeGuerrewParyżu,od1925r.dowódcą4DP,od1933r.był szefemSztabuGeneralnego,aweIX1938r.NaczelnymWodzem,bypotraktaciemonachijskimpowrócićnapoprzedniestanowisko, wl.1941-1942więzionyprzezNiemców,powojniepozostałwkraju,bezżadnegoprzydziału.W1950r.zdegradowany dostopniaszeregowego,w1990zrehabilitowany.

– 69 –

WokresiekryzysuaustriackiegoOddziałIIwłaściwejsieciwywiadowczejnaCzechosłowacjęniemiał.Koncentracjaniemieckazostałasygnalizowanastosunkowodośćwcześnie,leczprzezplacówkęmonachij-ską,copozwoliłorzucićjeszczeoficerskąekipędlaobserwacjiwkroczeniaNiemiecdoAustriiizaalarmo-wać inneplacówki niemieckieorazwiedeńską.Obserwacja i uzyskanypóźniejwywiadowczymateriał,jakrównieżdośćbogatymateriałradio-wywiadowczy,zostaływykorzystanewspecjalnymopracowaniuOddziałuII.

Kryzys austriacki był dla Oddziału II zaskoczeniem nie tylko w dziedzinie politycznej, ale i worganizacyjno-wywiadowczej.Obszarnastępnejpenetracji iakcjiniemieckiej(któradałasięodczućjużpoAnchlussie)niebyływogólewywiadowczo rozpracowane.PonadtoówczesnaakcjadyplomatycznaBecka, zakończona zagrożeniem wojskowym, wymagała dokładniejszego niż dotychczas rozpoznaniaCzechosłowacji. ZorganizowanopośpieszniedopieropoAnschlussieplacówkiwPradze,wBratysławie, wMorawskiejOstrawie.Naichfunkcjonowaniuodbiłysię jednakżetakpośpiechworganizacji, jakteż ibrakprzygotowanialudziiterenu.OrganizacjasiecinaterenieCzechosłowacjipozostała–jużobecniewbrewzdrowemurozsądkowi–wrękachReferatu„Wschód” (kpt.Niezbrzycki),placówkiobjęli ludzienieprzygotowaniwzględnieprzygotowanidopracywyw[iadowczej]wRosjiinieznający,conajgorsze,za-gadnieńniemieckich.PonadtoustawionodlawywiadupłytkiegoplacówkęwCieszynie(polskim),równieżotejsamejpodległości.

Kryzyszaolziański,jakoleżącywpłaszczyźniepolitycznejakcjimin.Beckaorazprzygotowanydywer-syjnieprzezOddziałII–niebyłjużdlaOddziałupolitycznymzaskoczeniem.Elementyrozpoznaniadlad[owód]cyGrupyOperacyjnejgen.[Władysława]Bortnowskiegobyłyjużjakotakoprzygotowane,dos-sierdlaniegozawierały,pozaogólnymidanymioarmiiczechosłowackiej,wcaledokładnerozmieszczeniafortyfikacjiczeskichnaZaolziuorazOdeBwojskczeskichnaprzedpolu.

Podkreślić należy zupełnie dodatnie rezultaty niektórych placówek (np.MorawskaOstrawa, którawkrótcepoinstalacjidostarczyładużomateriałudotyczącegonaZaolziuumocnień–mimotrudnychwa-runkówinieznajomościterenu).RównieżdoskonalewywiązałsięrzuconywterenadhocoficerWydziałuStudiów.

Pozadziedzinączystowywiadowcząorazintensywnarobotądywersyjną,OddziałIIanipolitycznie,aniteżwodniesieniudonarastającegozagrożeniaodpołudniagłosuniezabierał,aniteżzastrzeżeńniewysuwał.Brak,niestety,dokumentalnychmateriałówztegookresu,zdajesięjednak,iżwówczasnietylkoszefOddziałuII,alecałyOddziałIIijakoorganizacja,ijakoposzczególnejednostki(narównizresztą zwiększościąwojskaispołeczeństwa,obałamuconegodługoletniąpropagandąprasowąantyczeskąimi-rażamichwilowegoidoraźnegosukcesu)aprobowałbezzastrzeżeńakcjęzaolziańskąitraktowałjąjakowielkisukcespolityczny.Obawyozagrożenieskrzydłapołudniowegozrodziłysiępóźniej,poaneksjiCzech.

Wspomniećtunależyprzytejokazjiorównoczesnymwysiłkuwywiaduwschodniego,wzwiązkuzod-bywającąsięwokresie23IX-10X1938r.demonstracjąsowieckąnanaszejwschodniegranicy,rozpoczę-tejponaszejodpowiedzinanotęsowiecką,domagającąsięwyjaśnieniaprzyczynkoncentracjimaŚląskuCieszyńskim.DemonstracjatazostałarozpoznanaprzezwywiadKOPwsposóbdośćszczegółowy,przyczymdostarczonoraczejmateriałuobserwacyjnegoniżagencyjnego;większośćmateriałuagencyjnegodotyczącegodemonstracjinapływałazresztąpóźniej,jeszczenawetwpółrokupodemonstracji.SpośródplacówekwywiadugłębokiegowRosjiplacówkaMińsk(mjrdypl.[Rafał]Protasowicki)wywiązałasięnie-źlezzadaniairozpoznaładośćobszerneugrupowanieosłonowegarnizonuMińsk.

Rozpoznaniedemonstracjiwykazałoad oculosniedomaganiawywiaduwschodniego,opartegopra-wiewyłącznienaobserwacji.Mimo,iżwdemonstracjiwzięłyudziałwszystkiesowieckiejednostkiosłonowe,zbroniąpancernąilotnictwem,mimobliskościkoncentracjiosłonowej,uzyskanowówczasminimalnąilośćinformacjiprecyzującychdokładnie,skąddanajednostkaosłonowadodanegorejonuprzyszłaijakinosinumer.WtychwarunkachodtworzenieugrupowaniaposzczególnychW[ielkich]J[ednostek]nadgranicąbyłowszczegółachniemożliwościąiwnioskikońcowenosiłycharakterhipotez,więcejuzasadnionychnp.wrej[onie]Mińska,gdzieobserwacjebyłybardziejszczegółowe,mniejuzasadnionychnareszciegranicy,gdzieobserwacjabyłamniejlubwięcejniewydajna.

– 70 –

Przebiegizakresdemonstracjisowieckiejzostałnapodstawieówczesnejipóźniejuzyskanychmateria-łówodtworzonywformieopracowania,którejużniedoczekałysięoficjalnegowydania.

Niemniejtrzebaprzyznać,iżOddziałIIocenił–napodstawiefragmentarycznychtylkowiadomości– demonstracjesowiecką,iżjestto„bluff”ocharakterzepolityczno-propagandowymiżenienależyoczeki-waćjakichkolwiekkrokówzbrojnychzestronyRosjiSowieckiejwobronieCzechosłowacji.

Okresodjesieni1938r.doaneksjiCzechnieznamionujepoprawynaodcinkuwywiadowczympołu-dniowo-wschodnim.Niewidaćanidążeńdozmianwkierunkudoboruludzinadającychsiędotegoterenu,anirozbudowysieci,aniteżwiększegozainteresowaniasięterenemSłowacji,gdziepenetracjaniemieckaszybkoprzybierałanasile.

Brakjestbliższychdanych,czyiwjakimstopniaOddziałIIprzeoczyłmożliwościzakupuwysokowar-tościowegosprzętuczeskiego,kiedytojeszczebyłomożliwe.ZesprawozdańostatniegonaszegoattachéwojskowegowCzechosłowacji,ppłk.dypl.Noela,wynika,iżjużwlistopadziesugerowałtęmyślipóźniejkilkakrotnieskładałraportywskazującenamożliwośćzakupieniasprzętuprzynajmniejwfabrykach,gdzietobyłomożliwe,jeślinieodwojska,którestanowiłopewnetrudności.Równieżraportjednegoznaszychrezydentówwskazuje,iżmożliwościtakieznanebyłydokładnieOddziałowiII(Ref[erat]Wschód),którywysłałnawetdelegatadoPragi,dlazebraniamateriałów.Wszystkiemeldunki iwnioskiwtej sprawietraktowano„nadrodzeurzędowej”,gdyczasnaglił.

Możnazatemzaryzykowaćtwierdzenie,iżOddziałIIponosirównieżpewnąwinęwtymzaniedbaniuiżewynikaonaprzedewszystkimzniedocenianiazagrożeniaCzechosłowacjiprzezNiemcy.Przykłademnaprzykład,iżkomisjadlapertraktacjisprzedażysprzętupancernego,zpłk.[Eugeniuszem]Wyrwińskim56

naczele,którejwyjazdbyłprzygotowanyprzezOddziałII,przyjechaładoPragidopierowdniu10III1939r.Przybył[y]doPragidnia11III1939r.delegatkpt.Niezbrzyckiegozbagatelizowałprzedsta-wioną mu przez oficera rezydenta powagę sytuacji i odłożył załatwienie szeregu kwestii „do maja”. Wświetletychfaktówwydajesię(copotwierdzająraportyczołowychoficerówOddziałuII),iżaneksjaCzechosłowacjibyładlaOddziałaIIpolitycznymzaskoczeniem.Trzebaprzytymdodać,żewczasiecałego okresuprzygotowawczegorobotyniemieckiejwCzechosłowacji,nakilkamiesięcyprzedaneksją,OddziałIIbyłinformowanytakprzezattaché,jakioficera-rezydentaoprzejawachaktywnościpolitycznejRzeszyizastraszającymwzrościewpływówniemieckich.Podawałatozresztąprasatakpolska,jakizagranicz-na.OddziałIIotrzymałrównieżdwiewiarogodneinformacjezapowiadająceakcjęwojskowąniemiecką,jednakdopiero[na]kilkadniprzedwkroczeniem;pierwszapochodziłaodinformatoraplacówkilipskiej,mającegodobrekontaktywpartiihitlerowskiej,drugąprzekazałattachéwojskowywPradze.NakilkadniprzedzajęciemPragi(około9III1939r.)usłyszałonwrozmowachzattachéwojskowymniemieckim,zktórymbyłwdobrychstosunkach,wyraźnązapowiedźużyciasiłyprzezRzeszęwstosunkudoCzechównaskutekantyniemieckichrozruchówwBernie,wyreżyserowanychzresztąprzezNiemców.Wyznanietoprzekazanezostałonatychmiastdocentralizoceną,iżjesttopretekstdointerwencjiwojskowejNiemiec.

Jak zostały ocenione i potraktowane te informacje w centrali trudno dziś stwierdzić, być może, iż zlekceważono jeniemającpotwierdzeniaze stronyplacówekwywiadowczychwNiemczech. Tezaśniemogłyichdostarczyć,bowiemprzygotowanieakcjiokupacjiCzechiMorawleżałoprzedewszystkim wpłaszczyźnieraczejrozgrywkipolitycznej,niżprzygotowańiruchówwojskowychRzeszy.Teostatniezo-stałyzarządzonesposobemalarmowymnakilkadniprzedaneksją.DopieroruchwojskniemieckichprzygranicyCzechosłowacjizostałprzezplacówkiwNiemczechujawniony.

PierwszymprzejawemkoncentracjiniemieckiejbyłoruszenieIIdyw[izji]zmotoryzowanejzeSzczecina,orazmarszIVdyw[izji]panc[ernej]zWürzburga.WciągukoncentracjiorazwciąguzajmowaniaCzechiMoraw

56EugeniuszWyrwiński(1895-1966)płkWP,żołnierzLegionówiPOW,uczestnikwojnypolsko-sowieckiej,powojniepozostałwwojskunaróżnychstanowiskachm.in.jakop.o.zastępcydowódcy71pp,dowódcyBatalionuManewrowegowRemberto-wie,p.o.dowódcy1p.czołgów,od1931r.dowódcy,od1933r.dowódcy1batalionuisamochodówpancernych,od1935r. dowódca48ppStrzelcówKresowych,od1937r.zostałIzastępcądowódcyBroniPancernychMSWojsk.,ponapaścisowieckiej naPolskęinternowanywRumunii.PowojniepozostałnaemigracjiwWenezueli.

– 71 –

stwierdzonojednostkidwudziestukilkuwielkichjednostekzaangażowanychczęściowolubwcałościdotejakcji.Większaczęśćinformacjinapływałazresztąpóźniejwczasie,anawetpookupacji.ZaskoczenieOddziałuIIakcjąniemiecką,awkażdymraziejegokomórkiprowadzącejwywiadpołudniowypotwierdzajeszczefakt,iżniezdołanonawetwysłaćinformatorów,którzybyobserwowaliwkroczenieNiemiecimoglizdobyćdanedotycząceOdeB,organizacjiiuzbrojeniawojskużytych.Większośćinformacjipochodziłaodplacóweknie-mieckich,którenaogółdobrzezdałyegzamin,meldującdośćrychłopodjęcietransportówkoncentracyjnych.

Trzebatuwspomniećmimochodemciekawypolityczniefakt, iżwojskaniemieckiewrejonieMoraw,Ostrawy iBoguminazostałyzarazpoprzybyciaodwróconefrontemnaŚląskCieszyński.Wywołało toniepokój władz państwowych i StrażyGranicznej, meldujących o zamierzeniu uderzenia niemieckiego naŚląskCieszyński i dałoasumptdoplotek o rzekomej potyczcepolsko-niemieckiej o Bogumin, która wrzeczywistościwogóleniemiałamiejsca.Fakttenświadczywkażdymrazie,iżNiemcyniebylipewninaszegostanowiskawobecaneksjiCzech.

2. Dziedzina dywersjia. Działania dywersyjne na ZaolziuDoroku1934OddziałIInieprzedsiębrałżadnychprzygotowańdywersyjnychwobecCzechosłowacji.

Utrzymywanybyłtylkoluźnykontaktzmłodzieżąrobotniczą,zgrupowanąworganizacjisportowej„Siła”.Wzwiązkuzzaognieniemstosunkówpolsko-czeskich,wtymżeroku(okresprzesiedleniaurzędnikówiko-lejarzyPolakówwgłąbCzechosłowacji,prześladowaniaszkolne)MSZzażądałopowołaniadożycianie-licznejorganizacjidywersyjnejocharakterzebojowym,dlazamanifestowaniareakcjiludnościmiejscowejprzeciwkopolityceczeskiej.EkspozyturaNr2zorganizowaławówczas,wtrybiebardzopośpiesznym,przypomocykilkudziałaczycieszyńskichjedenaściegrup,każdapodwa-trzypatrole[po]3ludzi.DowódcygrupipatroliprzeszkolenizostalinatereniewłasnymprzezEkspozyturę.

Wokresieodgrudniadomaja1935rokupatroletewykonałyokoło15akcjipolegającychnawy-bijaniu szyb idemolowaniuwnętrzszkółczeskich,pilnowanychprzezpolicjęoraznarozrzucaniuulotekdostarczonychprzezMSZ.NastrojebojowenaŚląskuzaolziańskimpodniecaneprzeznasząpropagandę,wywołałysamorzutneodruchyuelementówbardziejzapalnych,którewtymokresiemiałymiejsce.

Wdrugiejpołowie1935rokuorganizacjabojowazostałazlikwidowanaidowiosny1938rokuOd-działIIwłaściwieżadnychprzygotowańdywersyjnychnaterenieCzechosłowacjinieprowadził,podtrzy-mującjedyniekontaktzposzczególnymidziałaczamipotamtejstroniegranicy.

Dopierowkwietniu1938roku,awięcpoAnschlussie,szefSztabuGłównego,gen.Stachiewicz,wydałrozkazutworzenianaZaolziuorganizacjibojowo-dywersyjnejostanienieprzekraczającym200ludzi.Or-ganizacjatamiaławodpowiednimmomenciesłużyćbądźcelompolitycznymwforsowanymprzezMSZ,tzn.dodemonstracjiwoliludnościzaolziańskiejpowrotudoPolski,względniecelomwojskowym,prowadzącakcjębojowąnatyłachwojskaczeskiegowwypadkuewentualnegokonfliktuzbrojnego.Wkilkamiesięcypóźniejwydanorozkazstworzeniaorganizacjipodobnej,omniejszymznaczniestanieliczebnym,naSpiszuiOrawie.Wtymceluprzystąpionodostworzeniadwóchniezależnychzbiegającychsiędopieronaszcze-bludowództwacałości,organizacjizłożonychgłówniezmłodzieży,amianowicie:

organizacji„A”,ocharakterzepolityczno-społecznym(jakorezerwuarudlaorganizacjibojowejorazinstrumentudlademonstracjipolitycznychipropagandy),

organizacji„B”,ocharakterzewyłączniebojowo-dywersyjnym.Natymodcinkustworzono8drużynre-gionalnychpo5patroli,[wliczbie]3-5ludzi,razemokoło200ludzi,zścisłymuwzględnieniemkonspiracji,t.zn.zograniczeniemznajomościwzajemnejtylkowewnątrzpatrolu.

Jeślichodzioorganizację„A”,towskutekzaabsorbowaniaorganizacjąkomórekbojowychprzygoto-wanojąniedostatecznie,fakt,iżnieodegrałaonażadnejroliwprzeprowadzanejpóźniejakcji.

Organizacjakomórki„B”zostaławciąguokoło5miesięcydoprowadzonadostanugotowościdyspozy-cyjnej.Byłatozresztąorganizacjaniezbytwielkaidysponowaładoskonałymipewnymelementemmłodzie-żyzaolziańskiej,rekrutującychsięzewszystkichprawieodłamówmłodzieżypolskiejnaZaolziu.Wszyscyczłonkowieorganizacjizostaliprzeszkoleninakrótkichkursach,któreodbywałysięnatereniePolski.

– 72 –

Brońisprzęt,wilościnaogółdostatecznejnaprzygotowanystan,byłyzdeponowaneodlipca1938r. wpogranicznychoddz[iałach]StrażyGranicznej.Organizacjałącznościiprzerzucaniabronibyłanatereniewłasnymprzygotowana.Zaznaczyćtrzeba,iższefSzt[abu]Gł[ównego]wydałsurowyzakazprzerzucaniabroniisprzętuwokresieprzygotowawczym,comiałosiępóźniejodbićujemnienaskutecznościdziałań.

Natereniewłasnymzorganizowanoniezależnieodskładnicbroniiłączności,kadry2plutonówbojowo- -dywersyjnychiprzygotowanoorganizacyjnieskładyposzczególnychplutonów.

Przewidywano,iżoddziałtenmiałbyzazadaniewkroczeniedodziałańwwypadkuniedopisaniaakcjimiejscowej,wzgl[ędnie]wraziekoniecznościprzyjściaimzpomocą.Akcjąkierowałwokresieprzygotowańbezpośredniomjr[Feliks]Ankerstein57zEksp[ozytury]Nr2.

Dnia17IX1938r.szefSzt[abu]Gł[ównego]wydałrozkaz:wyznaczyćoficeranad[owód]cęcałościakcji(zostałnimŚlązak–ppłkdypl.[Ludwik]Zych),oddziałynaZaolziuumocnićidoprowadzićjaknajrychlejdostanupogotowiabojowego,jednakżebez

uzbrajaniaich,czegoszefSzt[abu]Gł[ównego]naraziekategoryczniezakazał,przystąpić do organizacji „Legionu Zaolziańskiego” na naszym terenie przygranicznym, którymiał

uzbrojonybyćwbrońpochodzenianiemieckiego.Oilepółrocznyprzeszłookresakcjiprzygotowawczejstanowiwłaściwieimprowizacjęrozłożonąnadłuższy

okresczasu,otylecytowanyrozkazszefaSztabuGłównego,wprowadzającyznacznąrozbudowęsiłprzyniósłwefekciebezładnąigorączkowąimprowizacjępotejitamtejstroniegranicy.OrganizacjaposzczególnychgrupLegionu(4po200-300ludzi)przeprowadzonazostałapołowicznie,akonspiracjaniedałasięjużukryć.

Wceluzapewnieniasobiepomocyspołecznej,finansowej,materiałowejimoralnejstworzonojeszczeprzedtemtzw.KomitetWalkioŚląskZaolziańskiwKatowicach,zmarszałkiemSejmuŚląskiego[Karolem]Grzesikiem58naczele,któryrozwinąłszeregfiliiwwojewództwieśląskim,dostarczałśrodkówfinansowychiprowadziłpracępropagandowo-werbunkowądoLegionu.

OrganizacjaLegionuzostałazakończona22IX1938[r.]wtychramach,wjakichmożnająbyłoprze-prowadzićwciągu4dni.Umożliwionazostałaonagłówniedziękipospiesznemuprzydzieleniuoficerówsłużbystałejdosztabudowództwacałościidodowództwposzczególnychgrup.Tejżenocy,(22/23IX),wydałmarszałekRydzŚmigłyrozkazprzerzuceniabroniisprzętunaZaolzieorazrozpoczęciaakcjidy-wersyjno-powstańczej.Rozkaztenbyłjużjednakspóźniony.

Gorączkowadziałalnośćnaszapoobu stronachgranicywzmogła czujnośćpolicji czeskiej.Granicabyłajużdawnosilnieobsadzona,aobsadęzkażdymdniewzmacniano,fortyfikacjeniezbytodgranicyoddalaneobsadzoneprzezwojsko,pasmiędzygranicąafortyfikacjamirównieżsilniepatrolowano.Prak-tyczniegranicabyławówczasjużzupełniezamknięta.Nadobitek,rozkazakcjizbiegłsięzmobilizacjączeską,coprzerzedziłoszeregidywersantów.

Aczkolwiekwięcbrońzostałaprzezgranicęprzerzucona,todotarładokomórekbojowychwbardzomałychilościach(około1/4broni),sprzętzaśminerskiwogóleprawieniezostałdostarczony.Resztawpa-dławręcepolicjiczeskiejwzględniezostałaukrytawpasiegranicznym.

57FeliksAnkerstein(1897-1955)mjrWP,żołnierzLegionówiPOW,uczestnikwojnypolsko-sowieckiej,uczestnikPowstańŚląskich,służyłkolejnow70pp,w20DPjakoIoficersztabu,wO.VSGjakooficerdozleceńspecjalnych,od1924służbawKOP,od1928r.wjegodowództwie,od1929r.wO.IISG,anastępniepełniłsłużbęwEkspozyturzenr2,atakżewykładałnakursachorganizowanychprzezO.IISG,od1934r.byłkierownikiemReferatuTerenowegoEkspozyturynr2,od1937r.kierownikRe-feratu„A”/”Zachód”ukierunkowanynadziałalnośćnaterenieNiemiec,Gdańska,CzechosłowacjiiLitwy;organizujeszkoleniedywersyjnedlamłodzieżypochodzeniapolskiego,zamieszkującejwsąsiednichpaństwach,kierowałdziałalnościądywersyjnąnaRusiZakarpackiej,byłorganizatoremsiatekdywersjipozafrontowej,wwojniezNiemcamiw1939r.początkowopozostałwWarszawie,alepotemewakuowałsięnaprzedmościerumuńskie,skądponapaścisowieckiejnaPolskęzostałinternowany wRumunii,gdziepodjąłdziałalnośćocharakterzewywiadowczym,od1940przebywałweFrancji,apojejklęsceprzedostałsiędoWielkiejBrytanii,gdziesłużyłwtyłowychjednostkachPSZ.PowojniepozostałnaemigracjiwWielkiejBrytanii.58KarolGrzesik (1890-1939) kpt. rez.WP,powstaniec śląski,polityk,poseł naSejmRPdwóchkadencji,działaczZwiązkuNaprawyRzeczypospolitej,ZwiązkuPowstańcówŚląskich,marszałekSejmuŚląskiego,Prezydentm.Chorzowa,podczaswojny zNiemcamizagrożonyaresztowaniemmusiałewakuowaćsięnaWschód,gdzieponapaścisowieckiejnaPolskęzostałareszto-wanyprzezNKWDistraconyw1940r.wKijowie.

– 73 –

Mimotoakcjazostałarozpoczętawnocyz23/24IX,trwałado2Xiwyraziłasięwszeregudziałańbojowych(około25).Dowodziłniąwtereniekpt.LipińskiWojciech59zEkspozytury2,kierowałzterenuwłasnegomjrAnkerstein.Straty–3zabitych,14rannych,30aresztowanych.Stratyczeskiebliżejnieznane,zdajesięwtymżesamymstosunkuwzabitychirannych.

Organizacja„LegionuZaolziańskiego”ponaszejstroniegranicytrwałanadaldo1X1938r.Zorga-nizowanodowództwo,rozbudowanopododdziałytak,iżLegionwrezultacieliczył12kompaniipookoło100ludzi,razemokołol400ludziiwszedłwskładGrupyOperacyjnejgen.Bortnowskiego.Miałbyćewen-tualnieużytydodziałańdywersyjnychwwiększymstylunatyłacharmiiczeskiej.Wżadnychdziałaniach,rzeczprosta,udziałuniebrał.

NaterenieWarszawyOddz[iał]IImusiałvolensnolenszająćsięimpreząinnegolegionuzaolziańskie-go,rozpoczęt[ą]przezwarszawskioddziałZwiązkuPowstańcówGórnośląskich.Akcja,wszczętadlacelówpropagandowychipodniecenianastroju,przerodziłasięwimprezękilkupolitycznychkombinatorów,tak,iżtrzebabyłojąpospiesznielikwidować.

Organizacjadywersyjno-bojowaspiskubazowanabyłanaZwiązkuGóraliSpiszaiOrawy,którymiałsiedzibęwNowymTargu(organizacjaksiędza[Ferdynanda]Machaya60).Organizacja,doktórejstworze-niaprzystąpionopóźniejniżnaZaolziu,liczyławewrześniuokoło50góralizeSpiszaiOrawy,ponadtodysponowałakilkomapatrolamidlaprzerzuceniabroni.WszyscyzostaliprzeszkoleninakursiewNowymTargu.Doakcjiniebyłaużytawogóle.

Z chwilą porozumienia polsko-czeskiegow dniu l X 1938 r. przystąpiono do likwidacji wszystkichformacjidywersyjnych.Likwidacjaobjęłaprzedewszystkim„LegionZaolziański”ikompaniędywersyjnąorganizowanąnanaszymŚląskuCieszyńskim.OrganizacjęBojowązaolziańskąutrzymanonadalw ichzwiązkachorganizacyjnych,zarysowałasiębowiemjużwpierwszychdniachpaździernikamożliwośćjejużyciadodziałańdywersyjnychnaRusiZakarpackiej,którąwtedywłaśniezaczętoprzygotowywać.Rze-czywiściedużyprocentdywersantówzZaolziawziąłwnichudział.

OceniającefektdziałańdywersyjnychnaZaolziutylkozpunktuwyłączniefachowego(efektpolitycznynaszejdywersjizaziębiasięściślezcałokształtemnaszejpolitykiwobecCzechosłowacjiukoronowaniemzagrożeniemwojskowym)trzebastwierdzić,iżbyłonniewspółmiernienikływstosunkudoimprowizowanychnawetprzygotowań.Wpierwszymrzędzieodbiłsięnaakcjibrakdokładnegosprecyzowaniacelówakcjiipowiązania[z]naszymizadaniamipolitycznymiiwojskowymi.Niemałoprzyczyniłysiędoniepowodzeniachwiejneispóźnionedecyzje,obawaodpowiedzialnościzestronyrozkazodawcóworazkrótkieterminystawianychzadań.

JeślizaśidzieokryteriumsprawnościkomórkidywersyjnejwOddzialeII,jakąbyłaEkspozyturaNr2,toimprezazaolziańskawykazała,iżdozadańdywersyjnychorganizacyjnieprzygotowananiejest.Tkwiącswymgłównymwysiłkiemiśrodkamipracy„prometejskiej”,niebyłaprzygotowananajakąkolwiekakcjędywersyjno-fizyczną do przeprowadzania w krótkim terminie.Organizacja, wyszkolenie, zaopatrzeniemateriałowebyłoimprowizacją.Wtymokresieczasudysponowanowogólejednyminstruktoremdywer-syjnym,wrezultaciecałyprawiepersonelzajętybyłprzygotowaniemakcjizaolziańskiejijejlikwidacją,odkładającnabokwłaściwesweprace.

59WojciechLipiński(1900-1966)kpt.WP,uczestnikwojnypolsko-sowieckiej,powojniepozostałwwojskupoczątkowowlinio-wychjednostkach,m.in.w5ppLeg.,wKOP,w6pspodh.,od1934r.referentwEkspozyturzenr2O.IISGnakierunkuczecho-słowackim,zaangażowanyworganizowaniegrupdywersyjnychnaZaolziu,od1938r.podfałszywmnazwiskiemkoordynowałakjędywersyjnązMorawskiejOstrawy,ponapaścisowieckiejnaPolskęoficerwywiadupolskiegowBukareszcie,od1940 wPalestynie,następniewO.VISzt.NWwLondynie.PowojniepowróciłdoPolski,gdziewładzekomunistycznearesztowałygow1952r.60FerdynandMachay(1889-1967)kapłanarchidiecezjikrakowskiej,pochodziłzrodzinypolskiejosiadłejnaOrawie,podczasIwojnyświatowejbyłkapelanemwarmiiaustriackiej,wielkiorędownikprzywróceniaPolsceSpiszaiOrawy,absolwentInstytutuKatolickiegiwParyżu,popowrociedoPolskibyłsekretarzemLigiKatolickiej iwikarymwkatedrzewawelskiej,anastępnieproboszczemparafiinaSalwatorze,w1938r.zostałpowołanyprzezPrezydentaRPnasenatora,byłsekretarzemgeneralnymAkcjiKatolickiej,nałamachprasywypowiadałsięnatematkwestiisłowackiej,podczaswojnyzwiązanyzpolskimpodziemiem,powojniedziałałnarzeczodnowyKościołaMariackieggoipowrotudojegoprezbiteriumOłtarzaMariackiego.

– 74 –

b. Dywersja na Rusi ZakarpackiejRozkazwszczęciaprzygotowańdodziałaćdywersyjnychnaRusiZakarpackiejzostałwydanyprawie

bezpośredniopolikwidacjikonfliktuzaolziańskiego,bojuż7XI938[r.].Jestdziśniewątpliwe,żepostano-wieniewszczęciadziałańdywersyjnychnaRusiZakarpackiejjakoinstrumentudorealizacjiwspólnejgra-nicypolsko-węgierskiej,byłouzgodnionewcałejpełnizrządemwęgierskimnaodcinkudyplomatycznym,prawdopodobnieporozstrzygnięciusprawyZaolzia,t.zn.między1a7X[19]38[r.].Niejestwykluczone,iżrozmowynatentematbyłyprowadzonenawetjeszczeprzedkryzysemmonachijskim.Rozkazbowiemnakazujący prace przygotowawcze ograniczał teren wyłącznie do północnej części Rusi Zakarpackiej iuprzedzał,żeterenpołudniowybędziesferądziałaniadywersjiwęgierskiej.

TerenprzyszłychdziałańbyłprzezEkspozyturęNr2 rozpracowany tylko teoretycznie, t.zn.w for-miezestawionegostudiumoRusiZakarpackiejodośćwszechstronnymzakresie.Kontaktówanipowiązań wterenienieposiadanowogóle.Ztegoteżpowoduzrezygnowanodoużyciawakcjiludnościmiejscowej,apostanowionoużyćdodziałańczłonkówOrganizacjiBojowejZaolziaorazSpiszuiOrawy,jakowyszko-lonychiideowych,znającychjęzykczeskiiposiadającychczeskiedokumenty.Wdrobnymprocencie(około15%)przyjętoochotnikówzdywersyjnejorganizacjinawschodzie (SekcjaPogotowiaObywatelskiego)orazochotników–studentówzWarszawy,przeważniezONR.

Dywersantów,wilościokoło75,zgrupowanowoboziewRozłuczu61(pow[iat]Turka),wpustymwów-czas schronisku narciarskim.Okres około2-tygodniowypoświęcono na szkolenie, organizację łączności,wywiad terenowy, uzbrojenie, wyekwipowanie oraz zaprawę górską. Funkcje dowódcze, instruktorskie iadministracyjnespełniałznowupersonelEkspozyturyNr2,odciągniętyod innychzajęć.Równocześnieustanowiono placówkę obserwacyjną przy konsulacie w Użhorodzie (Ungwarze), dla nawiązania kon-taktówzmiejscowymikołamiprowęgierskimiirozpoznaniaobiektównadającychsiędoakcjidywersyjnych.

Węgrzy, którym pozostawiono południową część Rusi Zakarpackiej, do działań wystąpili pierwsi, itoprzedwcześnie.Dopołowypaździernikabowiemwspółpracawojskowamiędzysztabamibyłasłaba,kooperacjaodbywałasiędotegoczasuprawiewyłącznienaodcinkudyplomatycznym.Akcjawęgierska,wszczętagdzieśokoło15X,zakończyłasiękompletnymfiaskiem.Oddziałpartyzanckiwęgierski,wsileba-onu,rzuconynakierunekMukacz[owa],zostałprzezCzechówrozbity,niedobitki,powyczerpującymprze-bijaniusię,przekroczyłygranicępolskąiumieszczonezostaływoboziepodSławskiem62.Dlauzgodnieniadalszejwspółpracy orazpomocy i dorady techniczno-dywersyjnejwysłana zostałado Budapesztudn. 20X1938 r. ekipa łącznikowapod kierownictwemppłk. dypl. [Józefa] Skrzydlewskiego63w składzie 3oficerów–fachowcówwdziedziniedywersji64.

Działanienasze–zarządzoneprzezszefaSzt[abu]Gł[ównego]dnia19X1938[r.]–rozpoczęłysięzdniem22X(d[owód]camjrAnkerstein,któryprzygotowywałifaktyczniekierowałakcjązaolziańską).Zadania postawione akcji obejmowały niszczenie obiektów komunikacyjnych, sieci łączności, budynków

61Rozłucz–miejscowośćpołożonawobwodzie lwowskimnawysokości573mnpm.przy liniikolejowejSambor–Użhorod; wIIRPwmiejscowościznajdowałosięcałoroczneschroniskonależącedoPowiatowegoKomitetuWFiPW.62Sławsko–miejscowośćpołożonawobwodzielwowskimwpow.skolskimocharakterzeturystycznym,położonanawysokości593mnpm.,przezktórąprzebiegaliniakolejowaLwów–Mukaczewo.63JózefSkrzydlewski(1896-1952) ppłkdypl.WP,podczasIwojnyświatowejwarmiiniemieckiej,skądzdezerterował,wziąłudziałwPowstaniuWielkopolskim,uczestnikwojnypolsko-sowieckiej,powojniepozostałwWPpoczątkowonastanowiskachliniowych i szkolnictwiewojskowym, m.in. w 56 ppWielkopolskiej, absolwentWSWojen., od 1929 r. w Referacie Studiów (Ewidencji)„Niemcy”WydziałuIIIO.IISG,od1931r.jegokierownik,od1933r.kierownikSamodzielnegoReferatu„Niemcy”,od1936r.szefWydziałuPlanowaniaWywiaduiDywersjiWojennej,od1938r.nadzorowałakcjędywersyjnąnaZaolziu, następniezbazywBudapeszcienadzorowałakcjędywersyjnąnaRusiZakarpackiejkrypt.„Łom”,podczaswojnyzNiemcamiweIX1939r.kierowałWydziałemInformacyjnymIrzutuO.II.Szt.NW,ponapaścisowieckiejnaPolskęprzezRumunięprzedo-stałsiędoFrancji,gdzieobjąłdowództwobataliony2pułkuw1DGrenad.,dostałsiędoniewoliniemieckiej,od1945r.wPSZ. W1947r.powróciłdoPolski,gdziezostałaresztowanyipoddanybrutalnemuśledztwu,wwynikuktóregozamrł.64Podkreślenieodręczne,nakońcuwnawiasieodręcznydopisek:(Radosław).

– 75 –

urzędowych–przezzaskoczenie,zunikaniemwalki.Wczasiewycofywaniasięmiałyoddziałynapadaćnaposterunki żandarmerii i placówkiwojskowe. Polecono unikać kontaktów z ludnością, awwypadkutakiejkoniecznościpodkreślaćprzyjaznystosunek.Ponieważjednakskalazadańprzekraczałamożliwo-ści obozuwRozłuczu, liczącego tylko około75dywersantów,wystąpionopospieszniedowerbunku zewschodniejMałopolski(przeważnieczłonkówZwiązkuStrzeleckiego),którychgrupowanowstworzonychadhocwośrodkachwStryjuiTurceibezprzeszkoleniaużywanodoraźnie,t.zn.zorganizowanagrupadowykonaniajednegotylkozadania.Ogółemzwerbowanoiużytowobuośrodkachokoło250ochotników.

WciągupierwszegookresuakcjinaRusiZakarpackiejstosowano2typydziałań:wypadydestrukcyjnepatrolidywersyjnych,złożonychzniewielkiejilościspecjalistów(3-5ludzi),akcjedestrukcyjnewykonaneprzezspecjalistówosłanianychprzezwiększeoddziałki(watahy),liczące

przeciętnie15–25ludzi.Wokresieod22X-12XI1938wykonano24akcjebojowe,ztego16przeprowadziłygrupyochot-

nicze.Niektórezakcji trzebauznaćzpunktuwidzeniafachowegozazupełnieudane(np.opanowaniamiastapowiatowegoNiżneWereckie).Działaniawyłoniłykilkaszczególnienadającychsiędodywersjidowódcówspośródoficerówzawodowychirezerwydotejakcjiprzydzielonych.

Stratywtymokresiedziałańwyniosły:1zabity,3rozstrzelanychprzezszefów,8rannych,2zaginionych.WęgrzywtymsamymokresieprowadziliwpołudniowejczęściRusiZakarpackiejakcjęotypiepodob-

nym,leczoznaczniemniejszymnasileniu.PoprzyznaniuWęgromtylkopołudniowychskrawkówSłowacjiiRusi,Węgrzypostanowiliprzyspieszyćrozstrzygnięciesprawyjużniedrogądyplomatyczną, leczsiłą,przypomocykilkubrygadwojskaisilnegooddziałupartyzanckiego.Akcjętęprzygotowywaliprzypo-parciuWłoch,zdającsobiezresztąsprawęzniechęciNiemiecdoostatecznegozałatwieniasprawyRusi.Współpracawojskowapolsko-węgierskabyłajużwówczaswpełnymtokuiwjejwynikuustalonookoło 12XI1938r.planakcjidlaobustron.Miałonpolegaćnadziałaniachwojskowychipartyzanckichwęgier-skichodpołudniaoraznaszychpartyzanckichodpółnocy,którebynawiązałykontaktznieprzyjacielemidoprowadziłydokonkretnychrozstrzygnięć. InicjatywamiaławyjśćodWęgrów.Nastąpiławzwiązku ztymrozbudowanowychsił,dokonanaraczejzaimprowizowanaznowuwtrybieniezwykleprzyśpieszo-nym.Odkomenderowanozwojskaokoło50oficerów,80podoficerówi120szeregowcówspecjalistów,jakokadręoddziałówpartyzanckich.Organizacjęoparto społecznieoutworzonywe Lwowie „KomitetWalki”, w skład którego wchodziły organizacje społeczne sanacyjne. Komitet ten dostarczył w czasieniezwyklekrótkimokoło600ochotników,wwiększościrezerwistów.Zorganizowanoznichorazzdotych-czasowychuczestnikówakcji9kompanii(partii),dlaktórychuzbrojenie,umundurowanieioporządzenido-starczaływładzewojskowe.Siłytepodzielononadwiegrupy:Stryj(5partii,odpowiadającychprzeciętniekompaniom)orazSambor(2partie).Partierozlokowanezostaływzdłużgranicy,ponadto2kompaniestały wobwodziewStanisławowie.DowództwoweLwowie(mjrAnkersztein).OgólnekierownictwoorganizacyjneleżałowrękachdowódcyOKVI,gen.[Władysława]Langnera65.

Zorganizowanepartieprzystąpiłydoakcjiokoło20listopada.Początkowomiałaonacharakterpłyt-kichwypadów,niedużychpatroli,którychcelemgłównymbyłoprzygotowanieoddziałudodziałaligórskichocharakterzedywersyjnym.Ogółemwykonano26drobnychakcji,którewwiększościmiałycharaktercha-otycznyibezplanowy.Wykazałyonewwieluwypadkachbrakprzygotowaniadoakcjiodosobnionych isamodzielnychzestronyoficerówipodoficerówzawodowych.Stratybyłystosunkowowielkie,wynosząc6zabitych([wtym]2oficerów)i6rannych.

WładysławLangner(1897-1972)gen.bryg.WP/gen.dyw.(emigr.),działaczniepodległościowy,żołnierzLegionów,uczestnikwojnypolsko-sowieckiej,powojniepozostałwWPnaróżnychstanowiskachliniowych,m.in.w40pp,12DP,gdziebyłdowódcąpiechotydywizyjnej,od1928r.szefBiuraOgolno-AdministracyjnegoMSWojsk.,od1931r.zastępcaIIwiceministrasprawwojskowychiszefaAdministracjiArmii,od1934r.dowódcaDOKVIweLwowie,wewrześniu1939r.dowódcajegoobrony,pokapitulacjiprzezRumuniędostajesiędoFrancji,gdziepozostajewdyspozycjiNW,poklęsceFrancjiprzedostałsięWielkiejBrytanii,gdziesłużyłnaróżnychstanowiskachworganizowanychnatymtereniejednostekPSZ.PowojnienaemigracjiwWiel-kiejBrytanii.

– 76 –

Przygotowaniawojskowo-powstańczeograniczyłysięjednakdowspomnianychwypadów.Wystąpie-niewęgierskie,planowanena20 listopada iprzesunięteznieznanychbliżejprzyczyno24godz., nienastąpiło,bowiem21XInastąpiłaostra interwencjarząduniemieckiego,podktórejwpływemWęgrzyzrezygnowalizwkroczenianaRuśZakarpackąiwycofalioddziałyregularneipartyzanckieznadgranicy.Wkonsekwencji,szefSztabuGłównegowydał28XIrozkaznakazującyodwołaniedziałań(któredotegoczasubyłyprowadzone,mimoodstąpieniaWęgrów)orazlikwidacjicałejimprezy.

Likwidacjaobuprzedsięwzięćdywersyjnychtrwaławtereniejeszczekilkamiesięcy,awEkspozyturzeNr2prawiedomarca1939[roku].

Charakterystycznedlaówczesnychstosunków,iżwielepracypochłaniałakwestiaodznaczeń(ogólno-państwowych,bojowychkrzyżyimedaliniepodległościorazwęgierskich),którychlistaobejmowałaprze-szło1000nazwisk.Kosztyobuimprezwynosiłyponadpółmilionazłotych,nieliczącwkładupersonalnegoimateriałowegowojska.

Trzeba tu wreszcie wspomnieć, że cała akcja na Rusi Zakarpackiej spowodowała niebezpiecznyoddźwięknanaszymodcinkuukraińskim.WpływyNiemiec,niechętnychwspólnejgranicypolsko-węgier-skiej,spowodowałydymisjępromadziarskiegorządu[Andrija]Brodija66,narzeczks.[Augustyna]Wołoszy-na67,cooddawałokierownictwopolitycznenaRusiczynnikomOUN.IdeaniepodległejRusiZakarpackiejożywiłaipodsyciłaniepodległościoweiirredentystycznedążeniaUkraińcówwPolsceiwzmogłaniebywałenastrojeantypolskie.SetkizapalnejmłodzieżyukraińskiejprzedzierałosięnaRuśZakarpacką,bywstąpićdoszeregówtamtejszychformacjiwojskowych.Samosądy,dokonywaneprzezrozlokowanewzdłużgranicy„partie”partyzanckie,wzmagałyjeszczewroginastrójdoPolski.Nastrojefiloniemieckieobjęłycałyogółspołeczeństwaukraińskiego,nieoszczędzającnawetkółpetlurowskich.Zdajesię,żejużwówczasideolo-giaprometejskabyłaprzeznasprzegrana,niemówiącokomplikacjachnaodcinkunaszejwewnętrznejpolitykinarodowościowej.

Oceniając fachowoefektydywersji naRusiZakarpackiej, trzebaz tegopunktuwidzeniapostawić[je]wyżej, jakakcjęzaolziańską.Przypisać tonależypoprzednimzebranymdoświadczeniem,główniezaśfaktom,iżgłównyudziałwakcjimiałelementdobrzeideowodobranyorazfachowoprzygotowany iwyszkolony.

Wdziedzinieorganizacyjnejirozkazodawczejpowtórzyłysięponowniedawnebłędy,przedewszyst-kimbrakpodstaworganizacyjnychdywersjinaprzyszłymtereniedziałań,niezdecydowanerozkazodaw-stwo,chwiejnośćizmianydecyzji.

Trzebawreszciedodać,żemimoodstąpieniaWęgierodakcjiwojskowo-powstańczej,mimoodwoła-nianaszejmisjiłącznikowejzBudapesztu,MSZniezrezygnowałozrealizacjiproblemówwspólnejgranicypolsko-węgierskiej.Byćmoże,iżgrałatuniemałąrolępozbyciasięnowotworupolitycznego,któryspra-wiał tylekłopotuwnaszejpolitycewewnętrznej.Tymrazempostanowionoakcjędywersyjnąoprzećnaelemenciemiejscowym.Brakinformacji,czyzamiarytebyłyuzgadnianezrządemwęgierskim,którybyłjużwówczaswznaczniesilniejszejorbiciewpływówniemieckich.

Delegowanyokoło10III1939r.naRuśZakarpackąszefEksp[ozytury]Nr2,mjrCharaszkiewicz,rozpocząłwstępnerozmowyzprowęgierskimidziałaczamiodsuniętymiprzezWołoszynaodrządu,dalszewysiłkinieznalazłyjużzrozumieniauWęgrów,którzyprzygotowanibyliwidocznienainnysposóbzała-twieniakwestiiRusi.WdzieńpowkroczeniuNiemcówdoPragiWęgrzy,zazgodąNiemiec,zdecydowaliokupowaćwojskowopozostałączęśćRusi.DostalijąodNiemcówbeznaszegoudziału.

66AndrijBrodij(1896-1946)nauczyciel,działaczrusińskinaRusiZakarpackiej,podczasIwojnyświatowejwarmiiaustriackiej, powojnieorędownikprowęgierskiejorientacjipaństwowej,współzałożycieWłościańskiegoZwiązkuAutonomicznego,wX1938r.premierrząduAutonomicznejRepublikiZakarpackiej,aresztowanyprzezwładzeczechosłowackie,w1939r.dokooptowanydoparlamentuwęgierskiego,w1945r.aresztowanyprzezwładzesowieckieiskazanynakaręśmierci.Wyrokwykonano.67AugustynWołoszyn(1874-1945)kapłangrekokatolicki,pedagog,ukraińskidziałaczspołecznyoorientacjiproczechosło-wackiejnaRusiZakarpackiej,premierrząduAutonomicznejUkrainyKarpackiejwramachCzechosłowacji,prezydentKarpato--Ukrainy,podczaswojnyrektorWolnegoUniwersytetuUkraińskiegowPradze.W1945r.aresztowanyprzezwładzesowieckie,zmarłwwięzieniu.

– 77 –

Takprzedstawiasię,wpobieżnymskrócie,przebiegdziałańnaszychdywersyjnychnaZaolziuiRusiZakarpackiej.StanowiłyoneniewątpliwiepokaźnywkładOddz[iału]IIdopoczynańpolitycznychministraBeckawobecCzechosłowacjiorazgłównybodajinstrumentaktywnyjegopolityki.

Świadcząone,iżzamierzeniapolityczneMSZwcielanebyływczynnaodcinkuOddz[iału]IIochoczo ibezzastrzeżeńorazzpełnąwiarąwcelepolityczne,którychefektyniedałynasiebiedługoczekać.

Abstrahującjednakodkonsekwencjiwdziedziniepolitykizagranicznejiwewnętrznej,akcjadywersyj-nawykazałanaodcinkuO[ddziału]II2zasadniczeniedomagania,amianowicie:

przygotowaniaisprawnośćorganizacyjnakomórkidywersyjnejniestałynawysokościzadania,zaabsorbowanieakcjądywersyjnąwobecCzechosłowacjipozostawiłoodłogiemdziedzinędywersji

przeciwkoNiemcomprzezokresbliskoroczny,wktórymówczesnebrakiprzygotowańmożnabyłowdużymstopniunadrobić.

Rozdział I I I

OCENA SYTUACJI WOJSKOWEJ NIEMIEC I ROSJI (domarca1939r.)

Nawstępietrzebadlaścisłościhistorycznejstwierdzić,iżOddz[iał]II–aczkolwiekzestawiałiopra-cowywałwszystkiewiadomościnaturywojskowej,politycznej,społecznejigospodarczejdot[yczącej]nie-przyjaciela–niemiałkompetencjiimożnościocenyorazwyciąganiawnioskównaturypolitycznej,ana-wet operacyjnych. Szczególniew czasiepełnienia funkcji przez ostatniego szefa Szt[abu]Gł[ównego], gen. Stachiewicza, wyciąganie wniosków i przewidywań politycznych leżało poza sferą kompetencji Oddz[iału]IIjakoorganuprzygotowującegoelementydecyzjiszef[a]SztabuGł[ównego].Opierałsię[on],zwłaszczawostatnichdwu latachprzedwojną,przyoceniesytuacjipolitycznej,wyłącznienaopiniachMSZ.Dodaćprzytymtrzeba, iżbyłonwczęstychdobrychibezpośrednichstosunkachzmin.Beckiem,któregoinspiracjiniewątpliwieulegał.TosamomożnapowiedziećodługoletnimszefieOddz[iału]II,płk.dypl.Pełczyński[m].WykazujetowcałejrozciągłościrolęszefaSztabuGł[ównego]iOddz[iału]IIwak-cjachpolitycznychMSZ,przeciwkoCzechosłowacji,omówionaobszerniejwrozdziale[poprzednim],wktó-rymSztabGł[ówny]byłślepymwykonawcąnaszychzewn[ętrznych]poczynańpolitycznychwstosunkudoRep[ubliki]Czechosłowackiej.SpowodowałotojednostronnośćidogmatyzmpoglądówpolitycznychszefaSzt[abu]Gł[ównego],któryprzeoczyłuznawanązdawnazasadę,iżkierowniczeczynnikiwojskowewinnydążyćdowszechstronnegostudiumprzeciwnika,awięcrównieżwdziedziniepolitycznejigospodarczej, anietylkowojskowej,bymócprzeciwstawićswójpoglądinnychfachowymorganompaństwowym,skłonnymdojednostronnegoprzecenianiaczyniedocenianiaposzczególnychproblemówpotencjałuprzeciwnika.

Zresztąwczasachdzisiejszychstudiumcałegopotencjałuwojennegoprzeciwnikawykluczaskupienieuwagiwyłącznienadziedziniewojskowej.Owszem,przeciwnikzmuszadoskrupulatnegobadaniawszyst-kichdziedzinzżyciapaństwowego,społecznego,gospodarczego,anawetkulturalnego,wszystkiebowiemmająswójniemałyudziałwprzygotowaniachdowojny.Koniecznośćtabyłajeszczewiększawodniesieniudonaszychprzeciwników,uktórychdyktatorskieformyrządówi totalistyczneustrojewiązaływszystkiedziedzinyżyciapaństwowegomocniejiwszechstronniej.

ZdrugiejstronyniemożnaniewinićposzczególnychkolejnychszefówOddz[iału]IIikierownikówpo-szczególnychdziałów(zwłaszczaDziałuStudiów),żepozwoliliztychczyinnychwzględów,bypozbawionoichmożliwościwszechstronnej ocenyprzeciwnika, co zresztąbyło zpunktuwidzeniaodpowiedzialnościdośćwygodne.Pomijającjużnawetzagadnieniapolityczne,towyłączenieOddz[iał]IIodocenymożliwo-ścioperacyjnych,acozatymidzie,kalkulacjisiłnaposzczególnychkierunkach,wydajesięniezrozumiałe iabsurdalne,[ito]tymbardziej,iżmielijąprowadzićwGISZiOddz[iale]IIIoficerowieposiadającyiden-tyczneprzygotowaniewojskowe,aznającywojskoprzeciwnikaijegomożliwościwojenneznaczniegorzejniżoficerowiewtymdzialepracujący,aczasamiwcale.Wytłumaczyćtochybamożnajedyniestalewyka-zywanymprzezszefaSztabubrakiemzaufaniadoOddz[iału]IIinieufnościądojegometod.

Głębokie iwszechstronnestudiumzagadnieńpolitycznych igospodarczychbyłobyzresztądlaOd-dz[iału] II personalnie niemożliwe.Wdziałach politycznych i gospodarczych obu komórek, niemieckiej irosyjskiej,zajmowałosiętymizagadnieniamiliteralniekilkuoficerówiurzędników(około6-ciu),przyczymznalezienieoficerówoodpowiednimprzygotowaniunaukowymdotychproblemówbyłowogóletrudne.Częstezaśzmianyoficerówdyplomowanychsprawiały,iżtedziałytraktowanebyłyraczejpodyletanckuinadrugimplaniewstosunkudozagadnieńwojskowych,którympoświęcano,rzeczprosta,wielokrotniewiększywysiłekpersonalny.

Dodaćtrzebawkońcu–wydajesię–żecałokształtzewnętrznejpracyinformacyjnejnaczelnychwładzpaństwowych nie był skoordynowany. Nie było właściwie komórki skupiającej w całokształt informacji o przeciwnikach, jak to wzorowo rozwiązywali Niemcy. Oddz[iał] II dysponował częścią wiadomości, częścią[dysponował]MSZ,częściąinnekomórkipaństwoweispołeczne(MSZ,Zw[iązek]PolakówZaGrani-cąetc.).Jeststwierdzone,iżwieleciekawychinformacjiMSZ-tuwogóledoOddz[iału]IInieprzekazywano.

– 79 –

A. Ocena sytuacji wojskowej NiemiecRozpatrując ocenę sytuacjiwojskowejNiemiec trzebapamiętać, iż domarca1939 r. caływysiłek

przygotowańwojennychSztabuGł[ównego],awięciOddz[iału] II,byłskierowanynaWschód.Niemcy wzwiązkuztym–aczkolwiekpoświęcanowOddz[iale]IIproblemowiniemieckiemunapoluwywiadow-czymistudiówdużowysiłku,możenawetwięcejniżproblemowirosyjskiemu–niebył[y]przeciwnikiempierwszoplanowym.Niebyłynimzresztąrzeczywiściedor[oku]1934.PogotowiewojenneNiemiecprzedtymrokiembyłonieznaczne,wporównaniuzpotencjałemmożliwościludzkichiprzemysłowych,potrzebnyimbyłjednakwtymcelupewienokresczasu,przynieskrępowanejswobodziezbrojeń.Kilkuletniebowiemwysiłki Niemiec po zlikwidowaniuMiędzysojuszniczej Komisji Kontrolnej, idące w kierunku nielegalnychorganizacjiwojskowych,niedałyzadawalającychrezultatów.Tepróbybyłyzresztąwówczasmocnoprze-ceniane,takprzeznas,jakteżisztabfrancuski.Hitler,doszedłszydowładzy,zlikwidowałparamilitarneorganizacjewojskoweioparłrozbudowęiodbudowę1.

[…]…odocen„dołów”Oddz[iału]II,opartychnameldunkachwywiadowczychibezpośredniejobserwacji

organówOddz[iału]IIwRzeszy,zarysowywałasięrazporazróżnicazdańwpoglądachnapolitycznąstronęproblemuniemieckiegomiędzyszefemSztabuiszefemOddziału,areprezentantamikomórekfa-chowychOddz[iału]II,przekonywującychopowszechnościwlatach1937-[19]38robotyprzeciwpolskiejwNiemczechiwskazującychnanieszczerośćpolitykiHitlerawPolsce.Podnoszonom.in.prześladowaniemniejszościpolskiejwNiemczech,podziemnąrobotęwGdańsku,podtrzymywaniedziałalnościirredenty-stycznejwśródmniejszościniemieckiejwPolsce,psychicznenastawieniespołeczeństwaniemieckiegoprze-ciwPolsce,cowszystkowykazywało,iżrobotaantypolska,jakozorganizowanawszechstronnie,musibyćkierowanacentralnieprzezwładzeniemieckie.

Poglądy te nie znajdowały chętnego ucha u szefaSztabuGł[ównego]. Jedyną koncesją, jakąpo-czynionąwpołowie1938r.dlaodmiennychpoglądównasytuacjęniemiecką,torozkazprzedstawiania cokwartałkomunikatuobrazującegostosunkipolsko-niemieckie(wyłączniedlaszefaSztabuGł[ównego]).

Najbardziejcharakterystycznymwyrazempoglądównapolitycznąstronęstosunkówpolsko-niemiec-kich,reprezentowanychoficjalnieprzezOddz[iał]II,jestwykładosytuacjiwojskowejNiemiec,przezna-czonyiwygłoszonynakursiewyższychd[owód]cówwRembertowie,wdniu29XI[19]38r.,awięcjużpokryzysiesudeckim(kopiawykładuprzywiezionadoParyża).Poglądytamzawarte–wygłoszonewobecpoważnegoaudytoriumd[owód]cówwielkichjednostekiuzgodnionetakzszefemOddz[iału]II,jakteżizszefemSztabuGł[ównego]–trzebauznaćzakwintesencjęówczesnychpoglądówoficjalnychOddz[iału]IInatąsprawę.Stosunkipolsko-niemieckiesąwnimujętenastępująco:

Stosunki polsko-niemieckie układały się na odcinku ofi cjalnej polityki państwowej w sposób poprawny, odpowia dający [traktatowi2] o nieagresji. Nie było w tym okresie wielkich problemów politycznych czy rozwią-zywanie [sic!], któ rych racja stanu niemiecka weszłaby w kolizję z racją stanu Polski.

Na terenie styków narodowych nasilenie nacjonalizmu niemieckiego jest niezmiernie duże. Zasad-nicze nastawienie mniejszościowej polityki niemieckiej, w praktyce przeciwpolskiej, nie uległo zmianie. PołożeniemniejszościpolskiejwNiemczechnieuległopoprawie.ProcesupodobnieniaGdańskadoRzeszyprzeprowadzanyjestkonsekwentniewewszystkichdziedzinachżyciapaństwowego.Czynnikikierownicze wGdańsku,działającewmyślinstrukcjiotrzymywanychzBerlina,podkreślająwprawdziewswychdekla-racjachoficjalnychstaleswąlojalnośćwstosunkudoPolski,cojednaknieprzeszkadzaimwutrzymywaniuspołeczeństwaniemieckiegowprzeświadczeniu,żeGdańskjestjużczęściąRzeszy,znajdującąsięjedyniechwilowoiformalniepozajejgranicami.Tenstanrzeczy,amianowicierozdźwiękpomiędzypozytywnymstanowiskiemsferkierowniczychRzeszy,aczynnikamiwykonawczymi,przejawiającyminastawienieprze-ciwpolskie,możebyćwynikiemsamowoli ludziwychowanychwtradycjachpruskich lubteżnieszczerościczynnikówkierowniczych,oficjalnieodżegnującychsięodprzeciwpolskichpoczynańdołów.

1Wprzepisanymzfotokopiielaboraciedopisanauwaga:„stronafotokopiinr89nieczytelna”.2Wprzepisanymzfotokopiielaboraciewtymmiejscusłowo„taktowi”.

– 80 –

NatlepowyższejocenyszefSztabuGłównegonakonferencjiwygłosiłdługie,botrwająceok.godzinyprzemówienie,któreodzwierciedlajegopoglądynapolitykęniemieckąwstosunkudoPolskiwujęciuna-szychczynnikówoficjalnychwkońcu1938r.(zacytowaneinextenso,wgrelacjippłk.Banacha):

Trzeba wziąć pod uwagę mentalność Hitlera i jego charakter południowego Niemca (Austriaka), całkowi-cie różny od mentalności Prusaka. Są wszelkie dane na to, aby wierzyć, że Hitler szczerze pragnie ułożenia się stosunków polsko-niemieckich, zresztą w myśl głoszonego wyznania wiary narodo wego socjalizmu o czystości rasy, braku zamiarów wchłonię cia obcych narodów itp. Jest rzeczą wielce prawdopodobną, że akcję prze-ciwpolską prowadzą bez wiedzy Hitlera dawni junkrzy pruscy i wysoka biurokracja, nie umiejąca się oderwać od hakatystycznyeh metod postępowania dawnych rządów cesarskich. Stąd wniosek, że i z naszej strony powinniśmy przycho dzić do porządku nad pewnymi wyskokami niemieckimi i przestać sądzić te sprawy na sposób artykułów IKC3.

WwywodachszefaSztabuGł[ónego]znalazłasięwtedywprawdziehipoteza,żeniejestwykluczonastarannieukrytaizamaskowanazławolaHitlera.Byłotopowiedzianejakbynamarginesiezasadniczegopogląduijakgdybytostanowiłopewienmomentryzykaznaszejstrony,któremujednaktrudnoprzeciw-stawićsięiktóreraczejniejestbraneprzeznaspoduwagę.

Wkonsekwencji tychpoglądów szefaSztabuGł[ównego] znalazła sięw tymże samymwykładzie następującakońcowareasumpcjaocenyodcinkaniemieckiego:

Ogólne polityczne położenie Niemiec, w porównaniu z ub. (1937) rokiem, zmieniło się poważnie na ich korzyść. Niemcy niewątpliwie już obecnie przygotowują się do dalszej rozgrywki o nowe zdobycze i o hegemonię z państwami zachodnimi. Już zupełnie wyraźnie występuje dziś nasilona ekspansja gospo-darcza w kierunku południowo-wschodnim. Niemcy za rzuciły myśl o samowystarczalności gospodarczej Rzeszy i dążą do utworzenia wspólnego międzynarodowego bloku gospodarczego między Morzem Północnym i Czarnym. Zagadnienie odbudowy kolonii zostało oficjalnie wstawione przez Hitlera w program polityczny Niemiec. Wydaje się, że Niemcy coraz wyraźniej przejawiają już zainteresowanie Rosją jako obiektem, nie zaś jako partnerem. Siły zbrojne Niemiec zbliżają się wielkimi krokami do stanu zapewniającego Niemcom pełną gotowość wojenną. Stan psychiczny społeczeństwa niemieckiego nie sprzyja poczynaniom Hitlera.

Oto oficjalnypogląd szefa SztabuGł[ównego] i jego organu rozpoznania na sytuację niemiecką, naprzełomie1938/39r.,niepotrzebującydziśzperspektywyhistorycznejkomentarzy.

Ocenasytuacjiwojskowejwtymżewykładziebyłajużoniebotrzeźwiejszaibrzmiałanastępująco:a. Nikt nie przypuszczał, że rok 1938 będzie widownią niebywałej ekspansji terytorialnej Niemiec (Austria

i Sudety). Następstwem zwycięstw Niemiec bez wojny jest wydatne zwiększenie potencjału wojennego Niemiec.Uwidacznia się dalsza mobilizacja gospodarcza i planowa praca kierownictwa gospodarki Rzeszy. Niemcy

odczuwają brak rąk do pracy, zwłaszcza w przemyśle wojennym.b. W porównaniu z 1937 r. położenie wojskowe Rzeszy charakte ryzuje:dalsza intensywna rozbudowa armii lądowej lotnictwa i marynarki; stwierdzono dwa nowe dowództwa

dróg [sic!], 5 nowych d[owódz]tw korpusów, ilość w[wielkich] j[ednostek] wzrosła z 42 na 52 w[ielkie] j[ed-nostki] oraz zmotoryzowano 4 dywizje piechoty,

poważny wzrost zdolności mobilizacyjnej w[ielkich] j[ednostek],zwiększenie siły ogniowej i ruchliwości piechoty,ogólny poziom wyszkolenia wojska jest zadawalający; doszka lanie rezerw w toku,w lotnictwie w r[oku] 1938 ilość jednostek wzrosła nieznacznie, pracowano nad reorganizacji i uzupełnie-

niem istniejących jednostek, sformowano pewną ilość eskadr rozpoznawczych. Wydatnie wzrosła ilość artylerii przeciwlotniczej (z 41 na 62 dyony),

akcję austriacką i jej przebieg cechowały: zachowanie tajemnicy przygotowań i szybkość jej przeprowa- dzenia. W trakcie wykonania akcji austriackiej ujawniły się poważne braki w dziedzinie broni motorowej. W akcji brało udział 5 w[ielkich] j[ednostek] piechoty, 1 dywizja pancerna oraz około 200 samolotów bom bowych i kilka eskadr rozpoznawczych,

3Koncernprasowywydającym.in.wielkonakładowy„IlustrowanyKuryerCodzienny”,wydawanywKrakowiewlatach1910- -1939.

– 81 –

przygotowania do akcji sudeckiej trwały dłużej. Przygotowa nia te były również zamaskowane. W stosunku do ogólnej ilości 47 w[ielkich] j[ednostek] czynnych, skoncentrowano na granicy czeskiej około 60–70% , na granicy zachodniej pozostawiono 20–25% sił ogólnych. Na pograniczu z Polską pozostały tylko wszystkie w[ielkie] j[ednostki] w Prusach Wsch[odnich].

Nasuwały sięzastrzeżeniacodooceny lotnictwa,którego temporozbudowyorganizacyjnejwr[o-ku]1938wcalenieosłabło,orazcodobrakówstwierdzonychwbronipanc[ernej]niemieckiejwczasiezajmowaniaAustrii.Podnoszonokilkakrotniezarzuty,iżOddz[iał] IIprzezswąopinię,iżniemieckabrońpancernaniezdałaegzaminuwczasietejakcji,wpłynęłananiedocenieniebronipancernejunas.Trzebatuzaznaczyć,naczęściowąobronę,iżsprawnośćorganizacyjnabronipancernejniemieckiejniestaławów-czasjeszczenapoziomie1939r.oraziżakcjawykazałaniewątpliwiebrakitechnicznewsprzęcie.Znala-złotofaktycznieswójwyrazwopracowaniachOddz[iału]II.BrakdziśostatecznychmateriałówdoocenyfałszywościpoglądówOddz[iału]IInabrońpancernąniemiecką.Sprawnośćbronipancernejjestprzedewszystkimfunkcjąorganizacjiwyszkoleniaidoświadczenia.Doświadczeniaakcjiaustriackiejmusiałyrów-nieżwpłynąćnazmianykonstrukcyjnesprzętuiopancerzenia,jaktomiałozresztąmiejscepokampaniipolskiej.Ponadto,poaneksjiCzech,Niemcyweszliwposiadaniedużejilościwysokowartościowegosprzętupancernegoczeskiego.

Opracowanieoniemieckichwojskachpancernych,wydaneniestetyzbytpóźno,bowlipcu[19]39r.,orazOpracowanie o możliwościach mob[ilizacyjnej] jednostek szybkich(kwiecień[19]39)ocenijużniem[iec-ką]brońpancernąznaczniewyżej,podającrównieżzasadyjejtaktycznegoużycia.

Reasumującstwierdzićtrzeba,iżzpunktuwidzeniawojskowegoocenasytuacjiNiemiecprzeprowa-dzonaprzezOddz[iał]IIbyłanaogółsłuszna,rozbudowawojskalądowegoisiłpowietrznychbyłaśledzo-nazdobrymiwynikami,kalkulacjemożliwościwojennych,zwłaszczapersonalnych,bazowanebyłyrealnieinaogółpokryłysięzrzeczywistą4rozbudowąimobilizacjązsierpnia1939[r.].

ZchwiląpostawieniaprzezHitlera,wmarcu[19]39r.,żądańterytorialnychNaczelnyWódzijegoszefSztabuposiadaliwystarczającąocenę,jakiesiłynieprzyjacielaizjakimuzbrojeniemmogąstanąćprzeciwkonamiFrancjiorazjakiebędązasadyichtaktycznegoużycia.

B. Ocena sytuacji wojskowej RosjiRozbudowailościowaitechnicznasiłzbrojnychsowieckich,datującasięodr[oku]1932,byłaprzed-

miotemstarannegoiwszechstronnegostudiumzestronyOddz[iału]II,czegowymagałyzresztąnaszeprzy-gotowaniawojenne,nastawionegłówniena[kierunek5]wschodni.Postępująceodr[oku]1937zaostrzanieochronytajemnicywojskowejwSowietachwpłynęłoniezwykleujemnienaefektynaszej–zawszenatymodcinkusłabej–służbywywiadowczej,atyrasamym,napracękomórkistudiówrosyjskich.Pozbawionazostałaponadtoobfitegoźródławiadomości,jakąstanowiłaprasarosyjska,zwłaszczawojskowa,którejtreśćpoddanoodtegoczasuścisłejcenzurze.Oilewięcdor[oku]1937wiadomościnasze,przynajmniejwodniesieniudopokojowejorganizacji iOdeBwojska rosyjskiego,byłynaogółwystarczające,o tylepóźniejiwtymdzialenasuwałosięszeregwątpliwości,nawetcodoliczbyiorganizacjiwielkichjednostek.Jeślizaśidzieodyspozycyjnąartylerięijednostkitechniczne,lotnictwoorazbrońpancerną,codoktórychzachowywanowSowietachwiększądyskrecjęnawetprzedrokiem1937,tostannaszychwiadomościniezawszebyłaktualny,tymbardziej,iżwtychbroniachiwojskachrozbudowabyłabardziejintensywna.

ZtychprzyczynnaszekalkulacjepotencjałuwojennegoSowietówmiałycharakterznaczniebardziejhipotetycznyiprzypuszczalny,niżkalkulacjepotencjałuNiemiec.

Wroku1934przeprowadzonowRef[eracie]„Rosja”WydziałuStudiówobszerneipodstawowestu-dium,wktórymniezależnieodweryfikacjipokojowegoOdeBpołożonospecjalnynacisknazagadnieniamob[ilizacyjne].Studiumbyłouaktualnionewr.1936,wpoczątkachzaś1939r.przepracowaneodnowa(opracowanietobyłoprzeznaczonewyłączniedlaszefaSztabuGłównego).

4Wprzepisanymzfotokopiielaboraciewtymmiejscusłowo:„rzeczywistością”.5Wprzepisanymzfotokopiielaboraciewtymmiejscusłowo:„wypadek”.

– 82 –

OcenasytuacjiwojskowejRosjinaprzełomie1938/[19]39r.przedstawiałasięnastępująco:Stanpokojowywojska[sowieckiego6]ocenianybyłna100-110dywizjipiechoty(wtym10prawdo-

podobnych,codoktórychnieposiadanodokładnychdanych),22-23dywizjii7brygadkawalerii,4500samolotówbojowychoraz12000czołgówisamochodówpancernych.

Przyjmowano,iżnawypadekwojnyRosjawystawićmożeokoło140dywizjipiechotyiidentyczną,jakwczasiepokoju,ilośćwielkichjednostekkawalerii.Ilośćwielkichjednostek,któremogłybybyćskierowaneprzeciwkoPolsce,ocenianonaponad100dywizjipiechotyiponad16dywizjikawalerii.Ilośćsprzętulotni-czegoipancernegowpierwszychtygodniachwojnyniepowinnabyła–wgocenyOddz[iału]II–odbiegaćodstanupokojowego.

Większośćjednostekwielkichstacjonowanychnagranicyzachodniejuważanojakojednostkiosłonowe,zdolnedogotowościbojowejpoupływie12-24godzin.Przyjmowano,iżjednostkitemogłybybyłybyćuzupełnionewbrakującesłużbyjużpowyruszeniuzgarnizonów.Wartośćbojowąiwyszkolenieżołnie-rzaocenianojakośrednią.Uzbrojeniepiechotyiartylerii–dobre,siłaogniawielkiejjednostkipiechotyznaczniewyższa,niżnasza.Sprzętlotniczyipancernyocenianojakonaogółdobry,alewwiększościnie-coprzestarzały.Wartośćwyższychd[owód]cówisztabówpoprzeprowadzonychwlatach1937-[19]38"czystkach" oceniano bardzo nisko. Transport – czuły i jeden z najsłabszych punktów Rosji Sowieckiej wczasiepokoju.

OcenawojskowaRosjiSowieckiejpokrywałasięwgrubszychzarysachzocenąsztabówalianckich ibałtyckich,przyczymsztabyfińskiiłotewskioceniałysiłypokojoweRosjiniecowyżej(120dywizjipiecho-ty)oraz,siłąfaktu,wtymsamymstosunkuwyższąilośćjednostek,któremogłaRosjawystawićnawypadekmobilizacji.

Brak jest sprawdzianu,wgktóregomożnabyporównaćnaszewiadomościo siłachzbrojnychRosjiSowieckiejijejpotencjałuwojennegowr[oku]1938.Odokresukampaniipolsko-niemieckiejSowietyroz-budowałyznacznieswesiłyzbrojne,ailośćwielkichjednostekwystawionychnawojnęrosyjsko-niemieckąprzewyższanaturalnieznacznienaszeówczesnekalkulacje.

Wydajesięjednak,iżnaogółocenawojskowaRosjiSowieckiejbyłanaówczesneczasysłusznainieodbiegałazbytodrzeczywistości.Zaznaczyćprzy tym trzeba, iż szefSztabupoddawałwwątpliwość te kalkulacje, kwestionując nawetwielkie jednostki czasupokojowego, codo których niebyłopewnych iwiarygodnychpotwierdzeń.

Odnosisięwrażenie,żebyłon[szefSztabu]zdania,iżOddz[iał]IIprzeceniasiłysowieckie.Lekcewa-żeniesiłsowieckichbyłozresztązjawiskiemstalespotykanymwśródnaczelnychwładzwojskowychiinspek-torówarmii(np.gen.[Stefan]Dąb-Biernacki7)iudzielałosięrównieżkorpusowioficerskiemu.Większośćwyższychd[owód]cówżyławspomnieniamikampanii1919-1920r.,anaichlekceważenieRosjiwpłynęłoniemałochwiejnestanowiskoRosjiwobecnaswczasiekonfliktu litewskiegoisudeckiegooraz„czystka”sowiecka,którapozbawiławojskosowieckiewielkiejilościwartościowychdowódców.

Ocenapolitycznależała–jaktonawstępiewspomnian[o]–jakbynamarginesieocenywojskowej.Charakterystyczne,iżkierownikkomórkirosyjskiejwWydzialeStudiów,obejmującytostanowiskowmarcu1939r.otrzymałformalnezalecenie,iżocenapolitycznadoniegonienależy.

Ogólnieoceniano,iżrok1938byłrokiempolitycznejizolacjiSowietów.Przytaczano,jakonajcharak-terystyczniejszydowód,pominięciaichnakonferencjimonachijskiej.Doświadczeniepolityczneostatnichlat(wojnadomowahiszpańska,sprawasudecka)oraznieudanepróbygróźbwobecPolskiwokresiekonfliktulitewskiegoizaolziańskiegoumacniały„górę”Oddz[iał]IIwprzekonaniu,iżaczkolwiekZSRRdążyza-

6 Wprzepisanymzfotokopiielaboraciewtymmiejscusłowo:„niemieckiego”.7StefanDąb-Biernacki(1890-1959),gen.dyw.WP,działaczniepodległościowy,żołnierzLegionów,POW,uczestnikwojnypolsko- -sowieckiej,powojnienaliniowychstanowiskachm.in.jakodowódca1DPLeg.,GenerałdoPracGISZ,InspektorArmiiWilno,wwojniezNiemcamidowódcaArmiiOdwodowej„Prusy”,pokampaniiwrześniowejprzedostajesiędoFrancji,gdziepozostajewdyspozycjiNW,nastepniewWielkiejBrytaniiwobozienawyspieBute,odXI1940zwolnionyzPSZ.PozostałnaemigracjiwWielkiejBrytanii.

– 83 –

sadniczodoeuropejskiegokonfliktuzbrojnego,tojednakwżadnymwypadkuniezamierzaweńotwarciesięangażować,a[prowadzi]spekulacjenawyciągnięciemaksymalnychkorzyścipolitycznych,przymini-malnymnakładziesiłiśrodkówbądźpodczaswojny,przynadarzającejsięokazji,bądźpowojnie,kiedymiałbywdyspozycjinieużytesiły,wobeczużytychsiłpaństwzachodnich.

Trzebaponadtoprzypomnieć,iżwkońcu1938r.liczonosiępowszechnie–równieżwOddzialeII– zmożliwościąuderzeniaHitleraprzezWęgryiRumunięnaUkrainęSowiecką.Natenokresprzypadateż działalność propagandowa [Maksima] Litwinowa8 na terenie Anglii i Francji za zawarciem sojuszu,stworzeniem„frontupokoju”ipołożeniemwtensposóbkresuagresjiniemieckiej.Propagandataznajdujewówczassilnyoddźwiękwkołach„LabourParty”isferachzdawnaprzyjaznychRosjii,podichwpływem,równieżwsferachrządowych,czegowidocznymznakiembyłudziałpremiera[Neville’a]Chamberlaina9 wprzyjęciuwambasadziesowieckiejwLondynie,pierwszyodszeregulat.

Towszystko,aprzedewszystkiminspiracjeiocenypolityczneMSZwpływają,iż[w]ocenierosyjskiegoodcinkapolitycznegoprzezOddz[iał]IIwpoczątkach1939r.ustalająsiępoglądy,że:

stosunkipolsko-sowieckiezostałypokryzysiezaolziańskimmocnozłagodzoneisąnadrodzedocał-kowitegopolepszenia (przykładanodużąwagędowydanegobodajw listopadzie1938r.wspólnegokomunikatupolsko-sowieckiego),

przeciwieństwarosyjsko-niemieckiewykluczająjakiekolwiekwzajemneichporozumienie,zachodzimożliwość sojuszuangielsko-francusko-rosyjskiego,cozapewnianamwwypadkukonfliktu

zNiemcamiprzynajmniejżyczliwąneutralność,amożeipomocmaterialną.Poglądy, żewystąpienie Sowietów przeciwko Polsce jest wykluczone, zdołały podwpływamiMSZ

przetrwaćcałyokresnaprężeniapolitycznegozNiemcami,mimoszereguinformacji ifaktów,którepo-winny były podważyć poglądy, a nawet mimo zawarcia sowiecko-niemieckiego paktu o nieagresji wdniu25sierpnia1939r.JesttotematembliższegoomówieniawrozdzialeV.

8MaksimLitwinow(1876-1951)sowieckipolityk,m.in.kierownikLudowegoKomisariatuSprawZagranicznych,zwolennikzbli-żeniaZSRSzZachodem,atakżepodpisaniazPolskąpaktuonieagresji,pozbliżeniuStalinazHitleremw1939r.usunięty zfuncji,podczaswojnyambasadorwUSAinaKubie,powojniepowróciłdoZSRSnastanowiskozastępcyludowegokomisarzasprawzagranicznych.9NevilleChamberlain(1869-1940)brytyjskipolityk,premier,zwolennikpolitykiłagodzeniastosunkówzNiemcami.

Rozdział IV

PRZYGOTOWANIA WOJENNE ODDZIAŁU II SZTABU GŁÓWNEGO

A. WstępZasadniczotrudnoprzeprowadzićwpracyOddziałuIImerytorycznieścisłąliniępodziałumiędzypracą

pokojową,aprzygotowaniemdowojny.Pracanp.wywiaduzaczepnego jestw swymcałokształciewal-kąznieprzyjacielemwczasiepokoju,walkąelementówrozpoznawczych,zbierającychwiadomościonie-przyjacielu,którychsyntezaopracowanaprzezkomórkistudiówdanegopaństwapowinnadaćwkażdymczasieNaczelnemuWodzowipodstawydodecyzji.Jesttowięcparexcellencepracaprzygotowawczadowojny.PonieważjednakwynikipracyOddz[iału]IIwczasiepokojunawszystkichodcinkach–domarca1939r.–zostałydlaprzejrzystościujętewdwóchrozdziałachpoprzednich,poniżejzostanieomówionagłówniedziedzinaprzygotowańdoprzejściacałejsłużbyinformacyjno-wywiadowczejzorganizacjipokojowejnaorganizacjęwojenną,czyliprzygotowaniemobilizacjitejsłużby,jeśliidzieoorganyczystowojskoweorazprzygotowaniewojennejsieciagencyjnejidywersyjnej,jeśliidzieoodcinekwywiadowczyczydywersyjny.

Pracemob[ilizacyjne]nastawionebyływOddz[iale]IIdopoczątków1939r.,podobniejakpracemo-b[ilizacyjne]całegowojska,naprzygotowanieplanuwojennegowschodniego„W”.Plan„Z”stałnadrugimplanieiprzygotowywanybyłwniektórychtylkodziałach.TaknaprzykładobsadypersonalneOddziałów IIdowództwoperacyjnychniebyłydomarca1939r.wogóleprzygotowywanenawypadek„Z”.Zdrugiejstronywieleprzygotowańmob[ilizacyjnych] służby informacyjno-wywiadowczejbyłowspólnychdlaobuwypadków.

Całkowiteprzejścienaplan„Z”iodłożenieprzygotowańplanu„W”zostałonakazaneprzezszefaSztabuGłównegodopierowlutym1939r.

Z tychwzględówwkażdejdziedzinieprzygotowańwojennychOddz[iału] IIomówione jestzagad-nieniewswymcałokształcie,ponadtozaś,wjakimstadiumznajdowałosięprzygotowaniedanegodziałunawypadek„Z”domarca1939(oilenaturalniemożnatozesprawozdańwydedukować),icozostałodokonanewokresiemarzec–wrzesień1939r.

Ponieważwnastępnym,Vrozdziale,zostałozestawione[to],czegodokonałOddziałIIwpółrocznymokresienapięciapolitycznegoprzedkampaniąwrześniową,amianowicieszczegółowiej,jeśliidzieoroz-poznanieprzygotowańikoncentracjinieprzyjaciela,awogólnychzarysachnainnychodcinkachswejsłuż-by,jestnieuniknione,iżniektórezprzygotowańwojennychsłużbyinf[ormacyjnej]wywiadowczejzostanąporuszonepowtórniewrozdzialenastępnym.

B. Ogólnie o przygotowaniach mobilizacyjno-organizacyjnych Oddziału IIPrzygotowaniemob[ilizacyjne]Oddz[iału]IIzaczętodopierowogólewr[oku]1934.Przedtemżad-

nychprzygotowańmob[ilizacyjnych]naodcinkusłużby informacyjno-wywiadowczejniebyło,nie istniałynawettabelemob[ilizacyjne],tzn.zestawienieorganów,jakiemiałybyćwgplanumob[ilizacyjnego]zmo-bilizowaneprzezOddz[iał]II.Przygotowaniesłużbyinf[ormacyjno]-wywiadowczejpodwzględemmob[i-lizacyjnym]leżałowzakresiereferatuwyszk[oleniowo]-mob[ilizacyjnego](wWydz[iale]I).Przygotowaniesieciwojennejskupiałwswymrękudoroku1937wyłącznieszefWydziałuwywiadowczego,mającwpo- szczególnychdziałachwywiaduikontrwywiadureferentówtozagadnienieopracowujących.

Przygotowaniewojennedywersji przeprowadzałado tegoż roku EkspozyturaNr2.W roku1937zorganizowanatzw.wydziałplanowania(organizacyjniewydziałplanowaniaomówiony jestwrozdz. I.Efektypracyporuszonesąwrozdzialeniniejszym,wdziałachprzygotowańwojennychsieciwywiadowczejidywersji),którymiałzazadanieplanowaniesieciwywiadowczej,kontrwywiadowczejorazdywersjinawypadekwojny,opracowaniezadańdlatejżesieciikoordynacjępracprzygotowawczych.

– 85 –

W ramy służby informacyjno-wywiadowczej na stopiewojennej miaływchodzić wg planumob[ili-zacyjnego]następująceorgany,zktórychwiększośćmiałaswojeodpowiednikiorganizacyjnewczasachpokojowych:

Centralasłużbyinformacyjno-wywiadowczej(OddziałIISztabuNaczelnegoWodza),Attachatywojskowe,OddziałyIIsztabówdowództwoperacyjnych(armiiigrupoperacyjnych),Oficerowiewywiadowczywielkichjednostekioficerowieinformacyjnipułków(równorzędnych),Organywywiaduzaczepnego,tj.ekspozyturyOddziałuIIiplacówkiwywiadowczezagranicą,Organykontrwywiadu,tj.samodzielnereferatyinformacyjneprzydowództwach.OKi[Dow]dztwie

Flotyorazichplacówki,BiuroCenzuryPocztowej,OrganyterenoweradiowywiaduiłącznościOddziałuIISzt[abu]N[aczelnego]W[odza],Ponadtoweszływramysłużbyinf[formacyjnej]komórkidywersyjneiniewłączonedoplanumob[ili-

zacyjnego].Przyrozpatrywaniuprzygotowańwojennychposzczególnychdziedzinsłużbyinformacyjno-wywiadow-

czej,wyliczonychpowyżej,możnazauważyćnierównomiernośćprzygotowaniaposzczególnychdziałów.Jeślichodzinp.odziałmobilizacjiorganówterenowychOddz[iału]IIwkrajuiekspozytur,tobyłonnależy-cieprzygotowanyjużwmarcu1939r.Inneoddziałybyływstadiumprzygotowawczyminiektórezaś(np.attachatywojskowe)dowybuchuwojnynierozstrzygnięteinieprzygotowane.

Wnioskując ze sprawozdańporuszającychprzygotowaniamob[ilizacyjne]wydaje się, żegłównymiprzyczynamizaniedbanianiektórychdziałówbyły:

brakzrozumieniaiwiększegozainteresowaniasprawamimob[ilizacyjnymi]zestronyszefówOddz[ia-łu]II,cobyłozresztąnagminnymprawieobjawemud[owód]cówikierownikówwwojsku.WnawalepracbieżącychOddz[iału]IIzagadnieniemob[ilizacyjne]stawianonadalszympianie,cowyrażałosięwrzad-kimiraczejniechętnymprzyjmowaniureferatówizałatwianiusprawwtejdziedzinie;

trzy szczeble hierarchiczne,przez któremusiałaprzejść każdaważniejsza sprawamob[ilizacyjna], zanimdotarładoszefaSztabuGłównego;

systempracynarzucanyprzezszefaSzt[abu]Gł[ównego],któryzastrzegłsobieswądecyzjęwdrob-nychnawetsprawach.Systemtenwykluczałprzyjmowaniedecyzjiprzezpodwładnychiumniejszałchęćodpowiedzialnościzjednejstrony,zdrugiejpowodowałdługotrwałeczekanienadecyzję,wobeczaabsor-bowaniaszefaSzt[abu]Gł[ównego]innymisprawami;

koniecznośćdrobiazgowejkooperacjizOddziałami I i III równieżhamowałanależyty iszybkibiegsprawmob[ilizacyjnych].

Wreszcie:przesadneprzestrzeganie tajemnicywojskowej ze stronyorganówOddz[iałów] I i III powodowało,

żeszereguważnychprzygotowańmob[ilizacyjnych]niezdołanowogóledowybuchuwojnywprowadzić wżycie.Niejednokrotnieposuwanosiędopodstępów,abyuzyskaćwiadomośćniezbędnądlatakiejczyinnejczynnościmob[ilizacyjnej].

Towszystkosprawiło,iżnadecyzjęprzełożonychczypodstawowewytyczneOddz[iału]IIIlubIczekaćtrzebabyłomiesiącami,jeślinielatami,iżeniektóreprzygotowaniawojennedoczekałysięrealizacjizbytpóźno,aniektórewcale.

C. Centrala służby informacyjno-wywiadowczej(OddziałIISztabuNaczelnegoWodza)JakjużpowiedzianoprzyorganizacjipokojowejOddziałuII,niebyłonorganizacyjnieprzygotowany

dopracyizadańwojennych,jakoorganizacjamocnobiurokratyczna,ciężkaiprzystosowanagłówniedopracypokojowej.Niedostosowanietegoaparatudocelówwojnypotęgowałojeszczenieprzeprowadzeniedosamegomomentuwybuchuwojnywyraźnegopodziałuzadańwojennychmiędzyposzczególnekomórkicentrali.Centralanieposiadałanawet swejorganizacjiwojennej,wobecczegozachowaławzasadzie

– 86 –

swąstrukturępokojową,ztązmianą,żepodzielonazostałajeszczewmarcu1939r.nadwatzw.„rzuty”, IrzutNaczelnegoWodzaiIIrzuttzw.krajowy,przyczymmiałazostaćutrzymananiepodzielnośćOddziału wsensiekierownictwaprzezszefaOddziału,którymiałkierowaćbezpośrednioIrzutem.Chociażpodziałtennastąpiłwmarcu1939r.,tozasadatakiegopodziałuistniałajeszczeodr[oku]1935ipowziętazo-stałapodobnonaskutekdecyzjiGISZ.

Pierwszyrzut,wskładzieokoło20oficerówikilkuurzędnikówcywilnych,miałwejśćiwszedłbezpośrednio wskładSztabuNacz[elnego]Wodza.Etattegorzutuzostałwydanybezokreśleniapodziałupracyiza-dańposzczególnychkomórek.DopieroszefOddziałuokreśliłwpołowie[19]39r.wewnętrznieskładoso-bowyorazzgrubszazadanieIrzutu,któregonajistotniejsząkomórkąbyłReferatSytuacyjny(niemiecki),pozatymzaśwchodziływjegoskładdrobnekomórkiwywiadu,propagandyiszyfrówwłasnych.SzefOddz[iału]IIstanąłbezpośrednionaczeletegorzutu,zachowującrównieżogólnekierownictwonadrzutemkrajowym(drugim).

CałaresztaOddziału,zwiększonaniezbytznaczniemobilizacyjnie,tworzyłarzutII,zwanykrajowym,podkierownictwemIzastępcyszefaOddziału.Była toogromnamachina, liczącaponad400oficerów iurzędników,którejzadaniaiformapracywogóleniebyłyokreślone.Wgmglistychwyjaśnień,IIrzutmiałzachowaćzadaniapokojowe,pluszleconezadaniazIrzutu.

Obarzutymiałymobilizowaćsię(zresztąnieznacznie)zchwiląmob[ilizacji]powszechnej.Ogółemtrzebauznać,iżprzygotowaniemob[ilizacyjne]centralipomyślanebyłowadliwie,organizacja

nieprzemyślana,formyprzygotowańzupełnieniedostateczne.Byłyprzygotowanewprawdzietabelepo-szczególnychczynnościmob[ilizacyjnych],dotyczyłyoneprzeważnieczynnościadministracyjnychnawypa-dekmob[ilizacji](alarm,pogotowie,opl.),nieprzewidzianozaśrzeczynajważniejszych,tj.sprecyzowaniazadańkoniecznychzmianorganizacyjnychorazzasadkollaboracjiobu rzutów.Odmarcadowrześnia[19]39r.niezdołanoczynieumianouzyskaćdecyzjiwtymkierunku,podobniejakniezastanawianosię wogólenadkwestiąprzeniesieniaIIrzutuwraziezagrożenia.Możnabyłozgóryprzewidziećdwutoro-wość informacji,amianowicieoperacyjnych i taktycznychdoIrzutu,prawiewszystkich innych(agencyj-nych,radiowywiadowczych,odattachéswojskowych)doIIrzutu.Wkonsekwencjiopóźnianiewiadomości,zwłaszczawwypadkuinnych,np.oburzutów.Równieżiniepodzielnośćkierownictwanierokowałaspraw-nościorganizacyjnej.SzefOddz[iału]II,zarazemszefIrzutu,siłąfaktuprzekazywałbyzleceniaorganom Irzutu,pomijającrzutII,szczególniejeślibytenznajdowałsięwinnymmp.(wpraktycetaksięteżdziało wciągukampaniiwrześniowej).Wadliwośćtejorganizacjiwwarunkachwrześniowychniewyszłajaskrawonajaw.OddziałIIprzestałbowiemwłaściwiefunkcjonowaćjużpoopuszczeniuWarszawy,niemniejjednaknawetwciągukilkudnidziałalnościwWarszawie,gdzie,aczkolwiekwróżnychbudynkach,obarzutyznajdowałysięwjednymmp.Mankamentytejorganizacjiokazałysięwidoczne.Tegorodzajuwojennypo-działorganizacyjnyOddz[iału]IIświadczy,iżzdawanosobiedobrzesprawę,iżtakprzebudowanyaparatorganizacyjnyniemógłbywytrzymaćpróbywojnyidoniejzupełnieprzystosowanyniebył.

D. Attachaty wojskoweMobilizacjaattachéswojskowychniebyłaprzygotowana.Wszelkieskładaneprojektyinstrukcjimob[i-

lizacyjnej]dlanichniedoczekałysięzałatwienia,czynnikikierownictwarozpatrywałojebowiemprzedewszystkimpodkątemwidzeniapersonalnym.Ponadtodużailośćorganówzainteresowanychwtejsprawieutrudniałaszybkieuregulowanietejsprawy.Wrezultacieattachéswojskowinieotrzymalizcentraliżad-nychinstrukcjinawypadekwojny,jakrównieżniezostałyobsadzoneplacówki,którebyły(teoretycznie)przewidywanewwypadkuwojny.

E. Oddziały II sztabów d[owód]ztw operacyjnych (armiiigrupoperacyjnych)OddziałyIISztabówarmiiigrupoperacyjnychmiałybyć,wgplanu,mobilizowanezmobilizacjipo-

wszechnej,podobniejakkwaterygłównetychdowództw.Wzwiązkuzuruchomieniemdowództwarmiizachodnichwniepełnymskładzie,jużwmarcu[19]39r.

rozpoczęłasięimprowizacja,mającanaceluprzedstawienieobsadpersonalnychzwariantuwschodnie-

– 87 –

gonawariantzachodni.Trzebatuzaznaczyć,żezewzględumałogiętkiegosystemumobilizacjiofice-rówOddz[iał]IIniemógłnigdyzapewnićobsadyoficerskiejdlaoddz[iałów]IId[owód]ztwoperacyjnych wdwóchwariantach:zachodnimiwschodnim, tak,żeprzedmarcem[19]39r.zestawionebyły jedynieobsadyoddz[iałów]IIarmiiwschodnich.

PoczątkowosformowanodlaarmiizachodnichoddziałyIIwskładzie3oficerów.Wokresiedokońcasierpniastopniowouzupełnianojeoficeramiprzewidywanyminaposzczególnestanowiska,cowymagałogruntownegoprzepracowaniaobsadprzewidywanychdotychczasnaWschód,spośródktórychwieluofi-cerównieznałowojskaniemieckiego,anawetjęzykaniemieckiego.Ostateczniedrogąimprowizacjiiła-taninyOddziałyIIposiadaływkońcusierpniawiększośćprzewidzianychobsadąwojennąoficerów.Resztapersoneluoficerskiego,personelpomocniczyorazsprzęttechnicznymiaładojśćwmobilizacjipowszechnej.Wobecsłaboprzygotowanejmob[ilizacji]kwatergłównychwogóleiszybkiejewakuacjid[owód]ztwarmii,oddziałyIInieotrzymaływogóleuzupełnieniatechnicznegoanipersonalnego(sprzęttechnicznymiałbyćdostarczonyprzezOddz[iał]II).

Trudności improwizacjiorganizacyjnejpowiększałozaniedbaniewyszkoleniaszefówipersoneluod-działówIIarmii,któreniebyłowczasiepokojuzorganizowaniewogóle.Tylkoniewielkailośćoficerówprzewidzianychdosłużbyinformacyjnejbrałaudziałwgrachwojennych,ćwiczeniachaplikacyjnych,szkie-letowych,ćwiczeniachmiędzydywizyjnychetc.Trzebazaznaczyć,iżOddziałIImałosiętymićwiczeniamiinteresowałinienadzorowałfunkcjonowaniasłużbyOddz[iału]IIwpolu,wczasietychćwiczeń.

WefekcienaszefówoddziałówIId[owód]ztwoperacyjnychzachodnichformowanychwmarcu1939r.wyznaczonoprzeważnieoficerówdyplomowanych,którzykiedyśwOddz[iale]IISztabuGł[ównego]służy-li;niektórzyznichposiadaliprzygotowaniewywiadowcze,niektórzyprzygotowanieewidencyjne.Bylimię-dzynimitacy,którzywsłużbieinf[ormacyjno]-wyw[iadowczej]nigdyniesłużyli,byłrównieoficer(zresztąprzedwojnązmieniony)przygotowanynaWschódinieumiejącyponiemiecku[takwprzepisanymtekście].

ResztaobsadyoddziałówIId[owód]ztwoperacyjnychrekrutowałasięwtensposób, [że]większośćoficerów przygotowana do tych zadań [była] słabo, szkoleni za rzadko (rozumieć tu należy szkolenie wsłużbieoddziałówIIwpolu,oficerowiebowiemprzewidzianibyliwwiększościfachowoprzygotowani iwyszkoleni,leczdopracypokojowej,aniektórzyznalitylkozagadnienierosyjskie).

Jeślizaśchodzioarmięgen.Dąb-Biernackiegoi[Kazimierza]Fabrycego1,grupęoperac[yjną]gen.[Stanisława]Skwarczyńskiego2formowanepóźniej,toobsadaoddziałówIIbyłaimprowizacjąkompletną,przygotowanąpośpiesznieibezplanu.

Dodaćtujeszczenależytrudnościuzyskiwaniaścisłychdanychoilości,odcinkachiskładachformowa-nychwzgl[ędnie]przewidywanychdowództwoperacyjnych,któreutrzymywanebyłynawetprzedorga-namicentraliOddziałuIIwtajemnicy.Uniemożliwiałotonierazprzygotowaniapersonalneimateriałowe. Byruszyćzmiejsca,musianouzyskiwaćtakiewiadomościdrogąprywatnychstosunków,wzgl[ędnie]kalku-lowaćnapodstawieoderwanychinformacji.

WarunkipracyinformacyjnejsłużbyOddziałuIInaszczebludowództwoperacyjnychwymagałyroz-wiązywania zadań, rozpoznania przeciwnika natychmiastowe i prawie zawsze we własnym zakresie. DokładnaznajomośćprzedpolainieprzyjacielaprzezszefówipersoneloddziałówIIarmiibyławięcko-nieczna,jakrównieżdysponowanieaktualnymimateriałamioprzeciwniku.Temuostatniemucelowimiały

1 Kazimierz Fabrycy (1888-1958) gen. dyw. WP, działacz niepodległościowy, żołnierz Legionów, uczestnik wojny polsko- -sowieckiej,powojniepozostałwwojskunawysokichstanowiskachdowódczych,m.in.od1923r. jakodowódca3DPLeg., od1926r.IIwiceministersprawwojskowych,aod1931r.Iwiceminister,od1934r.InspektorArmiiLwów,wwojniezNiemca-midowódcaArmii„Karpaty”,pokampaniiwrześniowejprzezRumunięprzedostajesięnaBliskiWschód,gdziepozostajebezprzydziałunatereniePalestyny.PowojnienaemigracjiwWielkiejBrytanii.2StanisławSkwarczyński(1888-1981)gen.bryg.WP,działaczniepodległościowy,żołnierzLegionówiPOW,uczestnikwoj-nypolsko-sowieckiej,powojniepozostałwWPna różnychwyższych stanowiskach,m.in. jakodowódcapiechotydywizyjnej w3DPLeg.iod1929r.jejdowódca,od1930r.dowódca1DPLeg.,współtwórcaObozuZjednoczeniaNarodowego,wwojniezNiemcamidowódcaGOwArmiiOdwodowej„Prusy”,pokampaniiwrześniowejwniewoliniemieckiej.PowojnienaemigracjiwWielkiejBrytanii.

– 88 –

służyćtzw.tekiwojenne(dossier),zawierającepodstawowemateriałyonieprzyjacielu,niezbędnenp.dlaidentyfikacjijednostekn[ie]p[rzyjacie]lskich,informacjeoprzedpoluitereniewłasnymorazinstrukcjefacho-wedlaposzczególnychdziałówsłużby.Doopracowaniatych[instrukcji]przystąpiono(po2-letnichkomisyj-nychdebatach)dopierozkońcem1938r.iopracowanojetylkodladowództwoper[acyjnych]wschodnich, anieichodcinków,opracowanotedossierswgkalkulacjiwłasnychinawyrost.Dopierowpołowiemarca[19]39r.poleconoprzygotowaćw tempiepośpiesznym teki dladowództw zachodnich.Udało się je opracować zkońcemmarcategożroku,abyłototymbardziejpilnąkoniecznością,iż–jakwspomnianopoprzednio– większośćobsadyoddziałówIIdowództwoperacyjnychposiadałasłabąznajomośćprzeciwnikazachod-niego.

BezplanowośćibrakprzygotowaństwierdzićmożnarównieżwdziedziniezadańprzewidywanychdlaoddziałówIIoperacyjnych.Zadaniemichwkoncepcjachistniejącychdo[19]39r.(zasadniczonieujętychwformęinstrukcji)byłoprzedewszystkimposzukiwaniewiadomości[z]polawalki(rozpoznanienaziemnei lotnicze,badanie jeńcówi ludnościcywilnej,analizadokumentówpolawalkietc.).Wywiadagencyjny wtychkoncepcjachgrałrolędrugorzędnąiprzewidywanybyłtylkonapłytkimprzedpoluarmii;grospra-cyagencyjnejmiałoleżećwrękachekspozytur.

JużwtrakcieorganizowaniaoddziałówIIsztabówarmiizachodnichrozszerzonozakrespracyagen-cyjnejdlanichprzewidywanej.Miałyoneprzejąćzchwiląwybuchuwojnyodekspozyturczęśćzichsieciwywiadowczej,przygotowanejnawypadekwojny,pracującejnaprzedpoluarmii.Nazwanotęsiećsieciąoperacyjną(siećta,pozostawionaekspozyturom,nosiłanazwęsiecistrategicznej).KoncepcjarozszerzeniazakresupracyagencyjnejoddziałówIIarmiiwyszłaodszefaSzt[abu]Gł[ównego],który–jaksięzdaje– byłprzeświadczonyoniedostatecznościprzygotowańwojennychnaodcinkuwywiadowczymwzgl[ędnie]liczył się, iż nieliczne ekspozytury, słabo powiązane z dowództwami operacyjnymi, nie będąw staniezapewnić100%wykorzystaniawiadomościagencyjnychdlaposzczególnycharmiinaczas.Niezależnieodsiecioperacyjnej,poleconooddziałomIIarmii,wkrótcepoichzorganizowaniu,przygotowaniesobiesiecinaterenachwłasnych,codoktórychprzewidywanomożliwośćrychłegozajęciaprzeznieprzyjaciela,przezwykorzystaniedotychcelówczłonkóworganizacjiideowychiparamilitarnych.Wreszcieobarczonojezadaniamiprzygotowaniadywersjinaterenachwłasnych,dodającdoichskładuodpowiedniąkomórkę(czerwiec1939r.).

RozbudowazadańoddziałówIIarmii,skomplikowanych,wymagającychiczasu,iprzygotowaniafa-chowegowykonawców,zmusiładouzupełnieniaichskładówwyspecjalizowanymioficerami,bymócleżącądotychczasodłogiempracęruszyćchociażbyzmiejsca.

Faktyczniezaśzadanianowopostawionemiałycharakternajzupełniej teoretyczny,a ichwykonaniepozostałowwiększościwypadkównapapierze.PrzedewszystkimoddziałyIIarmiiniemiałyabsolutniewarunkównietylkonamontowaniesieci,alenawetnajejprowadzenie.Przezcałyokresnaprężeniapoli-tycznegosiećoperacyjnapozostawaławdyspozycjiekspozytur.Szefowieoddz[iałów]IIarmiimielimałookazji,bysięzniązapoznać.Nielicznioficerowie,którychEkspozyturamiałazsieciąoperacyjnąarmiiprzekazać,znalijąrównieżniedostatecznie,bylitobowiemoficerowienowi,często[w]st[anie]sp[oczynku]lubrezerwy,osłabychprzeważniekwalifikacjachfachowych.Równieżniefortunniepomyślanabyłakwestiaprzekazaniasiecizchwiląalarmu,kiedytoprzekazywaniemusiałonastąpićwwarunkachpośpiesznych i gorączkowych.

Reasumując,przygotowaniawojennedlawyższychdowództwoperacyjnychwzakresiesłużbyOddzia-łuIIbyłyniedostatecznetakpodwzględemorganizacyjnymimob[ilizacyjnym],jakrównieżpodwzględemdoborupersoneluiwyszkolenia,wreszciepodwzględemnależytegoustaleniazadańikompetencji.

Źródłemzamieszaniaorganizacyjnegoikompetencyjnegobyła,jaksięzdaje,rozbieżnośćpoglądówszefaSztabuGłównegoiOddziałuII,wszczególnościzaśszefaWydziałuWyw[iadowczego]–ppłk.dypl.Mayera,narolęicharakterwywiaduagencyjnegonaszczebludowództwoperacyjnych.Nieprzypisywa-nopoczątkowowOddz[iale]IIwiększejwagidowywiaduagencyjnegonaszczebluarmii,kładącegłównynacisknawiadomościrozpoznaneprzezwojska.Wywiadagencyjny,zprzyczynnaturytechnicznej,powi-nien,wgtejkoncepcji,sprowadzaćsiędogłębokiegowywiadu,poszukującegowiadomościnaturyraczej

– 89 –

strategicznej ibyćkierowanyprzezorganyNacz[celnego]Dow[ództwa].Była tozresztą stała łączność[dążność?]OddziałuIIdocentralizacjiwszystkichźródełwiadomości.

NieprzesądzającsłusznościgłoszonejprzezOddział II tezytrzebastwierdzić, iżwymuszonaprzezszefaSzt[abu]Gł[ównego]decentralizacjawywiaduagencyjnegowprowadziłazamieszanie,jakowcie-lona w życie zbyt późno i bez stworzenia odpowiednich warunków, które by pozwoliły na jako takąsprawnośćpłytkiegowywiadunaszczebluarmii.Jesttozresztąocenaczystoteoretyczna,bowiemwarunkikampanii,szybkaewakuacjadowództw,takczytak,niepozwoliływogólenakorzystaniezusługwywia-duagencyjnegoanioddziałomIIarmii,aninawetznacznielepiejdotegoprzygotowanymekspozyturom.

Tosamodotyczyidziałańdywersyjnych,które,wgposiadanychinformacji,przezżadnedowództwoarmiizastosowaneniebyło.Poruszonejesttozresztąszerzejwdzialeprzygotowańwojennychdywersji.

Zaniedbanianaturywyszkoleniowejzostaływpraktycezłagodzone,wskutekwcześniejszegourucho-mieniaoddziałówIIarmii,dziękiczemupersonelmógłzgraćsię,odrobićczęściowobrakiwyszkoleniaorazzapoznaćsięzistniejącymidanymionieprzyjacielu.

F. Oficerowie wywiadowczy wielkich jednostek oraz oficerowie informacyjni pułków Organizacjakwatergłównychw[ielkich]j[ednostek]przewidywaładwóchoficerówwyw[iadu]wszta-

biewielkiejjednostki.ObsadętychstanowiskzapewniałOddz[iał]II,wporozumieniuzoficeremsztabo-wymdozleceńszefaSzt[abu]Gł[ównego](referentsprawpersonalnychSztabuGł[ównego],oficerówdy-plomowanychorazwyższychdowództwwojennych)wtensposób,iżpierwszyoficerwyw[iadu]pochodziłzIIrocznikaWyższejSzkołyWojennej,drugiegowyznaczałszefOddz[iału]IIspośródabsolwentówspe-cjalnychkursów,organizowanychprzezOddz[iał]II.Byłotorozwiązanepołowiczneidoraźne.WprawdziebowiemabsolwencirocznikaIImielijakotakieteoretyczneprzygotowaniaodnośnieposzukiwańwiadomo-ści[o]przeciwniku,nieznali[jednak]częstokroćjęzyka.Równieżdobórpersonalnydrugichoficerówniezawszebyłnależyty.Oddziaływysyłałynakursyraczejoficerówmniejprzydatnychdosłużbykrajowej,częstokroćnieposiadającychodpowiednichkwalifikacjidopracysztabowejorazsłużbyinf[ormacyjnej].

Pokrycie zapotrzebowania mob[ilizacyjnego] dywizji czynnych [na] oficerów wywiadowczych byłoprawie100%.Dlaczęścidywizjirezerwowychbrakowałooficerówwyw[iadowczych].

Zapotrzebowanieoficerów,informacyjnychpułkówbyłozaspoko[…]3

[G. Organy wywiadu zaczepnego][1. Ogólnie o wojennej sieci wywiadowczej][…]reniewłasnym.Sieciwojennej,natereniesowieckimtakgłębokiej,jakpłytkiejnieorganizowano,praw-

dopodobniezuwaginaniebywałetrudności,jakienatrafiałapracaofensywnanatereniesowieckim.JeśliidzieoZachód,toorganizacjasieciwojennejdo[19]37r.niewyszłapozarozważaniateoretycz-

ne. InicjatywaorganizacjisieciwojennejnaZachodziewyszłafaktycznieodszefaSzt[abu]Gł[ównego](byćmożepodwpływempróbidoświadczeńnawschodzie)iwyraziłasiępoczątkowowstworzeniuwr[o-ku][19]37wydziałuplanowaniawywiadu,kontrwywiaduidywersjiwojennejwoparciuozałożeniaopera-cyjne.ZasadniczymdążeniemszefaSzt[abu]Gł[ównego]byłoposiadaniesieciwywiadowczej,alarmowej(tzw.przezniego–dzwonkówalarmowych),niepracującejdoraźnie,którejzadaniembyłobyuchwycenieisygnalizowaniezjawiskprzygotowańwojennych,świadczącychobezpośrednichzamiarachwojennych.

Potrwającychprzeszłorokpracachprzygotowawczych,którehamowałaniemożnośćotrzymaniachoć-byogólnychzałożeńoperacyjnych(uzyskanychdopierowpołowie[19]38r.),przystąpiononarokprzedwojnądoprzygotowaniaplanówsieciplacówekwywiaduwoj[skowego]idywersjiwojennejorazszczegó-łowycharkuszyzadańdlanich.WmiędzyczasieszefSztabuGłównegodwukrotniezmieniałdecyzjęcodokolejnościpracplanowania–zZachodunaWschódiznowunaZachód–conaturalniewywracałowszyst-ko,codotejporyzrobiono.Całeto„planowanie”wzasadziesłuszne,mocnojednakspóźnione,pozostałowłaściwienapapierze.Złożyłosięnatoszeregprzyczyn,amianowicie:

3Wprzepisanymelaboraciezfotokopiijestwtymmiejscuinformacja:„strona106zfotokopiinieczytelna”.

– 90 –

natężeniepracywywiaduwdobie3kolejnychkryzysówpolitycznych,anastępniewokresienara-staniazagrożeniazestronyNiemiec.Osłabiłotoznaczniejegomożliwościorganizacyjne,jakrównież– wobecgroźbysytuacji–dowykorzystywaniawszystkichmożliwychźródełwywiadowczych;

stale wyraźny sprzeciw MSZ przeciwko używaniu do prac wywiadowczych elementu polskiego wNiemczech. Uniemożliwiało to wywiadowi oparcie sieci wojennej na elemencie polskim miejscowym,zorganizowanymiideowym.KiedyzaśwokresienapięciapolitycznegozamierzanoużyćodpowiednichelementówPoloniiwNiemczechdlawywiaduidywersji,okazałosię,żewskutekzaniedbańMSZnaod-cinku organizacyjnymwśródelementupolskiegowNiemczech, zaniedbańwynikających z tendencji doniezadrażnianiastosunkówzNiemcami,niebyłotam(pozanielicznymiwyjątkami)nakogoliczyć;oparciewywiaduwNiemczechooficjalneplacówkiwNiemczech i konsularneuniemożliwiało, [a]przynajmniejmocnoutrudniałobudowęsieciwojennej,któramogła[by]pozostaćwNiemczechzchwiląwybuchuwojny,nadobrzeprzygotowanejłącznościbądźradiowej,bądźprzezkrajeneutralne.

Negatywnewyniki „planowania”wywiaduwojennegomiały–zdaje się– równieżźródłowbrakukoordynacjimiędzydwomaodpowiednimikomórkami,parającymisiętymzagadnieniem.WydziałPlano-waniapodchodziłdoniegoteoretycznie,bezdoświadczeniawywiadowczego,istawiałżądaniauważaneprzezwywiadzanierealne.Traktowanogotam,jako„5kołouwozu”.Szefwyw[iadu],ppłkdypl.Mayer,niemiałwogóleprzekonaniaiwiarywrealnośćtychdezyderatów,tymbardziej,iższefsztabuniepo-święciłnatencelnależytychfunduszyfinansowychipersonalnych.Nasiećalarmowąprzeznaczonokwotęzbytmałą(300tys.zł)rocznie,tj.około6%rocznegobudżetuwywiadowczego,dopływpersonalnyofice-rówbyłdosamejprawiewojnyniedostateczny.

Faktyczniewięc,wprzededniuwojny,wywiadzprzytoczonychwyżejprzyczynniedysponowałwła-ściwiewojennąsieciąwywiadowczą,mimonakazówipresjizestronyszefaSztabuGł[ównego],którymuczynionozadość,wzmocniwszyliczebnieaktywniepracującąsiećwywiadowcząipodzieliwszyjąnasiećwojennąialarmową,siećbieżącą[natomiast]wznowił,zpodziałemnaoperacyjną,istrategiczną.Podział takibyłpodziałemmechanicznym,przezcałybowiemokreskryzysusiećalarmowapracowała[na]bieżąco.

2. Ekspozytury Oddziału II Szt[abu] Gł[ównego]Jakjużwspomniano,odpoczątków1939r.istniaławOddzialeIIkoncepcjaiprzewidywanie,iżwywiad

płytkinaprzedpoluoperacyjnymdlaposzczególnychdowództwoperacyjnychprowadzićbędągłównieEkspozytury,którekierowaływspokojucałąsieciąwywiadupłytkiegonaNiemcy,dysponującponadtopewnąilościądobrychkontaktówgłębokich.Jakmiaławyglądaćkooperacjaipowiązaniezoddziałami IIarmii,dlaktórychmiałyEkspozyturypracować,[to]byłookreślonedośćmglisto.

Sprawanależytejłącznościzarmiami,byotrzymywaniezadańiprzekazywaniezdobytychwiadomo-ściodbywałosięnaczas,niebyłanaogółprzemyślana.

Zmianykoncepcjiwsensiebudowywojennejsiecialarmowejorazprzejęciaczęściwywiadupłytkiegoprzezarmię,narzuconejużwokresiegorączkowejpracyekspozytur,wprowadziływichpracędużoza-mieszaniaidodatkowąpracę,którawefekciezamierzonychwynikówniedała.

Nowympostulatomzadośćuczynionowsposóbnastępujący:a)Całąpłytką siećekspozyturpotraktowano jako„alarmowąsiećwywiadowczą” i nastawiono jej

pracętak,bymogłauchwycićiawizowaćwszelkiezjawiskaświadcząceobezpośredniościwybuchuwojny.Siećtapracowałajednakrównieżdlapotrzebbieżącychiwykonywałaposzczególnezadaniaodn[ośnie]sytuacjiwjejzasięgu,niezwiązanebezpośredniozkoncentracją.Niebyławięctowłaściwiesiećwojen-na.Niemożnazresztątemusiędziwić,jeśliweźmiesiępoduwagę,iżnapięcieprzygotowańwojskowych wNiemczechwymagałopełnegowysiłkuwywiadowczegozestronyekspozytur.

b)Wzmożono znacznie intensywność pracywerbunkowo-wywiadowczej na przedpolu, korzystając zezwiększonejdotacjifinansowejnasiećalarmową.Iloś[ci]placoweknaogółniezwiększano(pozajedną wNowymTargu):1ozbrakupersonelu,2osiećposterunkówoficerskichbyłanaogółwystarczająca.

c)Podzielonosiećnasiećoperacyjną(dlaoddz[iałów]IIarmii),doktórychwcielonoagentównapłyt-kimprzedpolu,oraznasiećstrategiczną,którąmiałyprowadzićekspozytury(agencidalszegoprzedpola

– 91 –

iwgłębiNiemieć).Wyznaczonooficerówtzw.odcinkowych,pojednymnakażdąarmię,którzymielizapo-znaćsięzsieciąoperacyjnąi,zchwiląprzekazaniasieciarmii,objąćjejkierownictwo.Niestety,potrzebyarmiipotraktowanopomacoszemu,naoficerówodcinkowychwybranooficerówomałychkwalifikacjach,niedoświadczonych,przeważniepowołanychzrezerwylubstanuspoczynku.Starych,doświadczonychofi-cerówwywiadowczychekspozyturyzazdrośniezatrzymałyusiebie.Wwarunkachwojennychoficerowieodcinkowimielibydużetrudnościwprowadzeniuagentów,którychsłaboznali.

d)Rozpoczęto,niestetywmaju[19]39r.,przygotowaniadozorganizowaniaradiowejłącznościagen-cyjnej.Kwestiatafaktyczniedowybuchuwojnynawiązananiezostała.Studiaiprzygotowaniatechnicznewdziedzinie konstrukcji agencyjnego sprzętu radiowego, łatwoprzenośnego, omożliwiedużymzasię-gu,byłydopierowzaczątku.Przygotowan[iem]nieskomplikowanejkorespondencjikodowejzająłsięna 4m[iesią]ceprzedwojnąoficerłącznościnieznającyjęzykaniemieckiego.Opracowanekodywjęz[yku]polskimtrzebabyłonaplacówkachtłumaczyćnajęz[ęzyk]niemiecki,czegowwiększościwypadkówniezrobiono. Zresztą niemożnabyło nawetprzeszkolićagentów,bowiemniebyło jeszcze sprzętu. Sprzętprzenośny(100stacji)zamówionodopierona3m[iesią]ceprzedwojną.Powódrzekomy–brakfunduszówwOddz[iale]IIdotejpory.Ostatecznieprzedsamąwojnądysponowanook.20portatywnymiaparatami,zktórychbyłookoło15sztukskonstruowanychdawniejdlacelówdoświadczalnych,zdyspozycjiwywiaduKOP.Częśćsprzętuzostałaprzekazanaekspozyturom,[ale]wpraktyceposzływterenraptem2stacje(naterenCzech),bowiemalboagenciniebyliwyszkoleni,wzgl[ędnie]niemożnabyłojużwterendostarczyć.

e)Współdziałanozoddz[iałami]IIarmiiwzorganizowaniuiprzygotowaniusiecinatereniewłasnym.Pracete,późnorozpoczęto,byłyprzedwybuchemwojnydopierowzaczątkach.Siećta,doktórejwerbo-wanoprzedewszystkimmłodzieżideowązpogranicza,nieodegrałażadnejroliwobecbrakuzorganizo-wanejłącznościznią[i]niebyła,zdajesię,nigdziewykorzystana.Brakjestjakiegokolwiekkryterium,czyobranadrogaorganizacjiwywiaduagencyjnegonawypadekwojnybyłasłuszna.Anioddz[iały]IIarmii,aniteżekspozyturywyw[iadowcze]wczasiekampaniiniepracowały;chybasporadycznie,wzgl[ędnie]or-ganizującdoraźneibardzopłytkiezadaniaagencyjne.Szybkośćdziałań,zerwaniełącznościzagentami,luźnyzwiązekzd[owodz]twamiarmiibyłytegoprzyczynąnaodcinkuekspozytur.

Trudnojestwięcrozstrzygaćnapodstawiedoświadczeń,czykoncepcjaprzejęciapłytkiegowywia-duprzezoddz[iały]IIarmiijestsłuszna,czyteżnie.Wydajesięjednak,żeekspozyturyluźnozwiązane zd[wódz]twamioperacyjnymi,którychmiałyponadtopo4wzgl[ędnie]3doobsłużenia,niemogływcza-ciewojnyszybkoiwydajniepracować,będącdanenapomoctycharmiiwstrefieprzyfrontowejwzgl[ęd-nie]Nacz[elnego]D[owódz]twa,jeśliidzieołącznośćprzezkrajeneutralne.

Ztychwzględówwydajesięsłusznądecyzjaszefasztabuprzekazaniawywiadupłytkiegooddz[ia-łom]IIarmii;należałojednakprzekazaćsiećznaczniewcześniejizoficeramidoświadczonymi,którzytęsiećdotejporyprowadzili,ekspozyturyzajęłybysiękierownictwemsiecigłębokiegoprzedpola.

Połowiczność rozwiązania sprawiła, że ani ta, ani druga koncepcja nie znalazła organizacyjnegouwydatnienia,zaśbrakprzygotowanejłącznościwykluczyłwogólepracęagencyjną,nawetgdybymiałnajzdrowszezasadyorganizacyjne.Jeśliidzieookrespoprzedzającywojnę,tonależystwierdzić,iżwtymokresieekspozyturypracowałyprzezbliskopółrokuwstaniegorączkowegonapięcia,bardzowydajnie iofiarnie.Dostarczyływiadomościokoncentracjiniemieckiej70-90%stanufaktycznegotejkoncentracji.IchprzedewszystkimzasługąjestdostarczenieNacz[elnemu]Wodzowielementówzgrupowańnieprzyja-cielskich,ichsiłyliczebnejiprzypuszczalnychkierunkówprzyszłychdziałań.

Równieżimobilizacjaekspozytur,przewidzianawalarmie,przygotowanabyłasumiennieinależycie.Odbyłasięteżfaktycznieszybkoiwporządku.Otrzymałyonecałypersonel,środkitechniczneifinansoweprzewidzianeplanem.Przygotowanabyłarównieżnależycieewakuacjaekspozytur.

3. Placówki wywiadowcze za granicąSystem oparcia placówekwywiadowczychwNiemczech o nasze przedstawicielstwa oficjalnewy-

kluczałmożliwośćichpracynaternieNiemiecwczasiewojny.Tosamodotyczyłoszereguinformatorów- -rezydentów,którzybyliobywatelamipolskimi.Niezbytlicznezresztąpróbyorganizowaniakomórek,które

– 92 –

mogłybypozostaćwNiemczechnawypadekwojny(obywateleniemieccylubpaństwneutralnych),zakoń-czyłysięniepowodzeniami.Dostępdomniejszościpolskiejbył–wobecnegatywnegostanowiskaMSZ– zamknięty.

Wwydzialewywiadowczymzdawanosobieniewątpliwiesprawę,iżwwypadkuwojnygłębokiwy-wiadprzestałbywogóleistnieć.Powstaławięckoncepcjarozbudowyplacówekwkrajachlimitrofowych,których zadaniabyły charakteru przedewszystkimwojennego. PrzedwojnąOddział IImiał – jak jużwspomnianowrozdzialeI–5tegorodzajuplacówekzdwomaagenturami,amianowiciewBudapeszcie,Bernie(agenturywRzymie),Amsterdamie,KopenhadzeiSztokholmie(agenturawHelsinkach).Ichpracapokojowamiałapolegaćnaprzygotowaniusobieelementówrozpoznaniakraju,wktórymbyłyuplaso-waneorazewen[tualny]werbunekkrajowcówdobieżącejpracywywiadowczej.KażdaztychplacówekposiadaładobrzeprzygotowaneistaleuzupełnianiedossiersswegokrajuisąsiadującegorejonuNiemiec,któreobejmowałowszystkiezagadnienianiezbędnedorozpoczęciawywiadunawypadekwojny.Ichza-daniemwojennymmiałobyćprzejęciesieciwywiadowczejniemieckiej,kierowanejwczasiepokojuprzezplacówkiwNiemczech.Przejęciemiałonastąpićwchwilibezpośredniegozagrożeniawzgl[ędnie]wybu-chuwojny.RównocześniemielizostaćwycofanioficerowiewywiadowczyzNiemiec,opracowującyrejonysąsiedniedonajbliższychplacóweklimitrofowych,celemwzmocnieniaobsadyorazujęciabezpośredniegokierownictwawswąwłasnądotychczasowąsiecią.Niezależnieodtego,nawzmocnienieobsadmielibyćwysłanidodatkowooficerowiewywiadowczyzkraju.

Placówkiwkrajachlimitrofowychposiadaływszystkieśrodkitechniczneorazrezerwęgotówkowąnawypadekwojny.Trzyznichposiadałyprzygotowaneradiostacje.Formalnainstrukcjamob[ilizacyjna]dlanichbyłaprzygotowana.Trzebatudodać,iżdysponowałyoneb[ardzo]niewielkąisłabąsieciąagencyj-ną,takżenawypadekwojnymusiałybyograniczaćsiędosieciprzejętejzsąsiednichplacówekniem[iec-kich],zktórymiłącznośćikierownictwobyłyniewątpliwieutrudnione.Werbunekdodatkowejsiecizłożonej zkrajowcówwzgl[ędnie]obywatelipaństwneutralnychmusiałybypotrwaćczasdłuższy.Placówkilimitro-fowepracowałydalejpokampaniiwrześniowej,niektórezupełniedobrze.

JeśliidzieoplacówkiwywiadowczewNiemczech,posiadałyonewytycznenawypadekwojny,ogra-niczającesiędoczynnościformalnej(np.zniszczenieakt)orazprzekazanieplacówcelimitrofowej,wraz zewent[ualnym]przeniesieniemsiętamżepersoneluplacówki.Głównymichzadaniemwokresienapięciapolitycznegobyławzmożonaobserwacjaprzygotowańwojennychw ichzasięgach.Wtymceluzostaływzmocnioneoficeramiobsadypersonalne7placówekorazobsadzonanowaplacówka(Opole).Oficero-wieci,powoływaniindywidualnie(ostatnioprzydziałoficerównietrafiałjużnatakietrudności),byliszkole-niwprzyśpieszonymtempiena4-tygodniowychkursachwywiadowczych.Ijedyniejedenturnuskursantówzdążyłobsadzićprzewidywanestanowiska,frekwentantówturnusuII,ukończonegotużprzedwojną,niezdążonojużwysłaćdoNiemiec.

Całasiećplacówekniemieckichilimitrofowychtraktowanabyłajakosiećstrategiczna.Niebyłaona wogólewielka.Liczyłoona,jeżeliidzieoagentówwartościowych,10-12agentów(znichpołowawprze-myślewojennym,kilkuwwojsku)ipewną,niezbytznaczną,ilośćinformatorów.

Brakmateriałów,jakprzedstawiałasiękwestiałącznościdlatejsieci.Faktemjesttylko,iżagencinieposiadaliaparaturadioikontaktznimimusiałbyćutrzymywanyprzezpośredników,wzgl[ędnie]drogąlistową.Pewnailośćagentówiinformatorówpracowaładlaplacóweklimitrofowychpokampaniipolskiej.

RównieżbrakdanychowartościiliczebnościsiecikierowanejprzezplacówkiwProtektoracie[Czech iMoraw] i [na]Słowacji.Zdajesię,żesiećtakaistniała ifunkcjonowaładośćdobrze,mającpoaneksjiCzechbardzoułatwionemożliwościwerbunkowe.Zdołanonawetwysłaćkilkaaparatówradiowychprze-nośnychnaterenCzech.

Współpracawywiadowczaztajnąorganizacjąb[yłego]czeskiegoOddz[iału]IISzt[abu]Gł[ównego],kierowanabezpośrednioprzezcentralę,omówionajestwrozdzialenastępnym.

Trzebaprzyznać,iżpracaobserwacyjna[przygotowań]niemieckichwokresiepoprzedzającymwojnąbyłabardzoofiarnainaogółwydajna.Placówkiposiadałyspecjalneinstrukcje,któremetodycznieujmo-wałysposobyijakośćobserwacjiwszystkichprzejawówmobilizacyjnych.Kierownicyipersonelplacówek

– 93 –

staledozorowałgarnizonyorazsiećdrogowąikolejowąwswychrejonach.Używanodotegocelurównieżzaufanegopersonelukonsularnego.Personelobserwacyjnyposługiwałsięsamochodami,odbywającdzieńwdzieńdalekietrasy.Wokresienarastaniakoncentracjiplacówkisygnalizowaływwiększościwypad-kówpodjęcieruchuprzezposzczególnejednostkiniemieckie,dobrzerozpoznałyprzygotowaniadrogowenaSłowacczyźnie,ponadtodostarczyłyszereguwiadomościodnośnieprzygotowańcharakterystycznychjakozapowiedźwojny(dlaprzykładu:kartymob[ilizacyjne],powoływanierezerwistów,pośpiesznabudo-wanowychlotnisk,rozbudowasiecidrogowej,kolejowej,przygotowywaniaszpitali,szczepieniaochronne,przygotowywaniaskładnicetc.).

Pod tymwzględemnależyoddać sprawiedliwość, iżplacówkiwykonały swezadanie– na równi zekspozyturami–dobrze.Łączność,zwyjątkiemkilkudnipoprzedzającychwojnę,byłanaogółsprawna.Wostatnidniach sierpnia [19]39 r. szeregplacówekmiało trudnościw telegraficznymprzekazywaniuwiadomości.

Reasumując,możnastwierdzić:PrzygotowaniawojennegłębokiegowywiaduwNiemczechniebyłydostateczne.Mankamentpolegał

przedewszystkimnabrakukomórekkierowniczych,które,pozostawszywNiemczech,mogłybykierowaćdotychczasowąsieciąikontynuowaćpracęobserwacyjnąplacówki.Winientubyłsystemoparciaplacówekoprzedstawicielstwaoficjalne.

SiećwywiadowczawNiemczechbyłazbytnikła,bymogłapodołaćzadaniomwojennym.Wprawdziezwybuchemwojnynależyliczyćsięzchwilowym,dośćznacznymosłabieniempracywywiaduagencyjnegowogóle,niemniejstannaszejsiecigłębokiejzmuszałdojejrozbudowydrogąnowychwerbunków,które wczasiewojnysąznaczniebardziejutrudnione,niżwczasiepokoju.

Placówkiwywiadowczeoficerskiezdałyegzamin–jeśliidzieouchwyceniezewnętrznychformprzy-gotowańwojennychiruchówwojsknaichterenie.

Wywiadopartyprzedewszystkimnaobserwacjiwykluczyłrozpoznaniewłaściwychprzygotowańmo-b[ilizacyjnych],zwłaszczawdziedzinierozbudowymobilizacyjnejwojska.ZtychteżwzględówOddz[iał]II,mającrozpoznaneOdeBstanuczynnegowojskaniemiec[kiego],byłwkompletnejprawienieświadomościcodojednostekIIrzutu,wterenieichformowania,awkonsekwencjitegomożliwościużyciaichprzeciwkonam.

H. Organy kontrwywiadowcze1. Samodzielne referaty informacyjne DOK i ich placówkiDziałsłużbykontrwywiadowczejprzygotowanybyłpodwzględemmobilizacyjnymnaogółwcześnie

(przed[19]39r.).Wytycznedoplanumob[ilizacyjnego]SRIbyłyopracowane,podobniejakinstrukcjepra-cywposzczególnychdziałach,którezostaływłączonedoplanówmob[ilizacyjnych]DOK.Planmobilizacjisłużbykontrwywiadowczejprzewidywałpotrojenieistniejącychplacówekkontrwywiadowczychoficerskich,którewprzeważającejwiększościwypadkówmiałybyćobsadzoneprzezoficerówrezerwy.Większośćtychoficerówzostałaprzeszkolonawczasiećwiczeńrez[erwy]naspec[jalnych]kursach,niektórzyznichprzeszliprzezpraktyki[w]SRI.

Rozbudowamob[ilizacyjna] SRI nie byłapersonalniewielka, zaś centrali kontrwywiadowczej (Wy-dz[iał]IIb)jeszczemniejsza.

Szczegóły technicznemobilizacji służbykontrwywiadowczejniebyły jednakprzemyślane.SRImiałyzmobilizowaćsięłączniezd[wódz]twamiOK,awięcwmobilizacjipowszechnej,ichplacówkiwmobilizacjikolorowej(walarmie),lokale,środkilokomocjietc.dlaplacówekdopierozmobilizacjipowszech[nej].Pozmobilizowaniuplacóweknatydzieńprzedwojną,niemogłyonewkonsekwencjitegorozpocząćodrazunormalnejpracy,aleczekaćdopierowzgl[ędnie]improwizowaćpomocnicześrodki.Włączeniedomobi-lizacjiogólnej i kolorowej służbykontrwywiadowczejdoprowadziłodo takiejanomalii, iżgdywmarcu[19]39r.postawionowstanalarmuformacjeDOKIX,zostałyzmobilizowanerównieżplacówkikontrwy-wiadowczeiBiuraCenzuryPocztowejtegowsch[odniego]DOK–itrzebabyłazbędnypersonelzwalniać.Zdrugiejstronyten–podobnonarzuconyprzezOddz[iał]Isystemmob[ilizacyjny]–uniemożliwiłwcze-śniejszeuruchomienieorganówkontrwywiadowczychwDOKzachod[nich],będącychterenemniebywale

– 94 –

intensywnej,wywiadowczejidywersyjnejrobotyniemieckiej.SRImusiaływobectego[w]najgorętszyokrespracowaćzsiłamipokojowymi,uzupełniająctylkodoraźnieswójpersonel.Uruchomienienastąpiłozchwiląmobilizacjialarmowej(24.08.[19]39r.),awięc,naturalnie,b[ardzo]późno.

Mankamentem,którymiałsięodbićujemniewczasiekampanii,byłoluźnepowiązanieorganówkon-trwywiadowczychDOKzd[wódz]twamiarmii.Mimo,iżd[owód]ztwaarmiibyłyuruchomionedośćwcześnie,d[owód]cyichnieotrzymalijednakdoostatkaprawdowódcówterenowych.Regulaminkwatermistrzowskiarmii,którymiałregulowaćtękwestię,ukazałsiędopierowmaju[19]30r.4inieprzyniósłdefinitywnegorozwiązania tej kwestii.Wokresiegorączkowej pracy kontrwywiadowczej,w ostatnimpółroczuprzedwojną,SRIutrzymywałyzdowództwamiarmiikontaktluźny,ocharakterzeraczejinformacyjnym.Praktycz-negorozwiązaniawspółpracynawypadekwojnynigdzienieustalono.WkonsekwencjiSRIiichplacówki wwiększościwypadkówewakuowałysięzesztabamiDOK,pozostawiającterenyoperacyjnebezżadnychorganówkontrwywiadowczychizrywającitakbardzoluźnykontaktzoddziałamiIIarmii.

2. Służba Cenzury PocztowejMobilizacjaposzczególnychbiurcenzurypocztowejprzygotowanabyławramachplanumob[iliza-

cyjnego]SRI.Funkcjewbiurachmieliobjąćoficerowierezerwyoodpowiednichkwalifikacjach.Przewi-dywano ichmobilizacjęwalarmie, jaka też rzeczywiście nastąpiła.Widocznie liczono się ze znaczniewcześniejszymuruchomieniemcenzurypocztowej.Brakbliższychszczegółóworacjonalnościprzygotowańmob[ilizacyjnych]wtejdziedzinie,anawetoprzebieguichzmobilizowania.Wczasiewojnyżadnebiuracenzuryniepracowały.

3. Ogólne przygotowania kontrwywiadowczeJeślichodziokontrwywiadowczeprzygotowaniawojenne,[to]przystąpionoodkwietnia[19]39r.do

intensywnegoibezwzględnegooczyszczaniaterenuzaangażowanegowpracywywiadowczejnarzeczNiemiec,cowkonsekwencjiprzyniosłoznacznywzrostzlikwidowanychsprawszpiegowskich(300w9-mie-sięcznymokresie[19]39r.).Niestety,działalnośćtabyłapołowiczna:

przedewszystkim[w]skuteknielicznegopersoneluizwiększeniaśrodkóworganówkontrwywiadowczych;sprzeciwówMSZ, które nadal sprzeciwiało się kategoryczniew zastosowaniu ostrzejszych środków

prewencyjnychwobecmniejszościniemieckiej,prowadzącejwtymokresieintensywnąpracęorganizacyjną,wywiadowcząidywersyjną.Wielkieilościmłodzieżyniemieckiejwyjeżdżałonielegalnienakursywywia-dowczeidywersyjnedoNiemiec.Zamiastprzeciwstawićsiętemudrakońskimisposobami,ograniczyliśmysiędointerwencjidyplomatycznej.

Wpółrocznymokresiepoprzedzającymwojnęzaszłaponadtokoniecznośćformowaniadodatkowejochronypracfortyfikacyjnych,rozpoczętychwpośpiechunazachodzie[Polski].WymagałotoobsadzeniaoficeramiKW[kontrwywiadu]isieciąkontrwywiadowcząok.80punktów.Aczkolwiekprzyznanonatencelśrodkizapewniająceutrzymanietejsieciwtychrejonach,tosprawaprzydziałuoficerów,kierownikówprzeciągałasięwdługiokresczasu.

Wspomniećtunależyjeszczeodwóchzagadnieniach,nieleżącychwprawdziewzasięgukompetencjiwykonawczejOddz[iału]IIijegoorganówkontrwywiadowczych,którymijednakbył[on]głębokozainte-resowanyiktóremiałypodstawoweznaczeniedlabezpieczeństwawojennego.

Wpierwszymrzędzie, tosprawaszereguograniczeńpublicznychdlazapewnieniabezpieczeństwamobilizacji ikoncentracji,aiprzeciwdziałanienieprzyjacielskiejakcjiwywiadowczej idywersyjnej.Byłytonastępująceograniczenia,wchodząceautomatyczniewżyciezchwiląmob[ilizacji]powszechnej,któremożnabyłojednakwszystkielubpojedynczowprowadzićwżyciewcześniej,uchwałąRadyMinistrów.

Najważniejszeztychograniczeńbyłynastępujące:a)wprowadzeniestanuwyjątkowegonacałymlubczęścitere[nu]państwa;b)wprowadzeniecenzurypocztowo-telekomunikacyjnej;

4Takwelaboracie–chodzio1939r.

– 95 –

c) unieszkodliwienie elementów niepożądanych, tj. aresztowanie, internowanie i konfinowanie5 osóbpodejrzanychonielojalnośćwobecpaństwa;

d)unieruchomienieradiostacjikrótkofalowych;e)zlikwidowanieprywatnychhodowligołębipocztowych;6

f)zaostrzenieprzepisóworuchuludności,ruchugranicznymetc.Spośródnichpodstawowymbyłounieszkodliwienieelementówniepożądanych,które,siłąfaktu,wwy-

sokimstopniumogłoutrudnićakcjęwywiadowcząidywersyjnąmniejszościniemieckiej,zwłaszcza,jeślibydotknęłoprzywódcówijednostkibardziejaktywne.Przygotowanieunieszkodliwieniależałowkompeten-cjiMSW.Urzędystarościańskieprzygotowywałylistyosóbtegopokroju(zpodziałemnawypadek„W” i„Z”).SRImiałyprawowgląduwtelistyistawianiawnioskówwłasnych,któreuzgadnianonadorocznychkonferencjach.Na tymograniczały sięwłaściwiepraceprzygotowawcze.Przez szereg latMSW,pozasporządzaniemlist,nicwtejsprawieniezrobiło.Niewykorzystanonawetostatnichmiesięcyprzedwojną, by[ten]stanrzeczynaprawić.Nieprzygotowanoewakuacjidużej,bądźcobądź,masyludzi,nieprzygo-towanorejonówkonfinowania,nierozpoczętoorganizacjiobozówinternowanych.Wr[oku][19]39wyzna-czonojedynieBerezęjakoobóz[dla]internowanych,którybyłzresztąfaktyczniegotowydoużytku.

Wydajesię,iżniemałąwinęwtymkierunkuponosi(pozaMSW)iOddz[iał]II,któryniepotrafiłwpły-nąćaninaprzyśpieszenieprzygotowańwtejdziedzinie,aniteżprzeforsowaćunieszkodliwienieelementówniepożądanychnakilkadniprzedwojną,kiedykonfliktwydawałsięnieunikniony.Wszystkocozrobiono–tobyłyplatoniczne7wnioski.ByłyzresztąiwtejsprawiesprzeciwyMSZ.Pozwoliłoto[na]zorganizowaniemniejszościowejakcjidywersyjnejwewszystkichszczegółachiwystąpieniezchwiląrozpoczęciadziałańniemieckich.WidoczniezłudzeniaMSZ,iżwojnydasięuniknąć,trwałydomobilizacji.Równocześniezro-zesłaniemrozkazumobilizacyjnegoszefSztabuGł[ównego]zarządziłwysłaniedepeszwstrzymującychwprowadzeniewżyciewszystkichcytowanychograniczeń.

Drugimzagadnieniem–wspomnianymjużprzyomówieniudziałalnościkontrwywiaduwczasiepokoju– todualizmakcjiantydywersyjnej.Trzywielkieaferydywersyjne(naŚląsku,[w]woj[ewódzkim]łódzkimipoznań-skim)wykazały,żedualizmtakijestspecjalnieszkodliwywokresiezagrożenia.Okazałosię,żewładześledcze ipolicjamiałyniezawszeszczęśliwemetodywtegorodzajuakcji.Ponadtoznaczniewięcej,niżOddz[iał]IImogłyulegaćpresjinaczel[nych]władz,pragnącychpodwpływemMSZtuszowaćirredentęniemiecką.Zresztąwtymokresiebyłymocnoprzeciążonepracą.Byłobyprawdopodobnielepiej,gdybykierowniczaakcjaantydy-wersyjnabyłaskupionawrękachOddz[iału]II,ajedynieczynnościwykonawczepozostawionopolicji.

Wspomniećwreszcietrzeba,iżprzechwytywan[ia]ostatnieczylikwidacjazadaniawyw[iadu]niemiec-kiegonosiłycharakterbezpośredniegonastawianiawojennego.Świadczyotymrównieżbezwzględność, z jaką stawiano [szpiegom] zadania, z nieoglądaniem się na niebezpieczeństwo czy kompromitację.Charakter stawianychzadań i fakt,żedorobotywciągniętonawetwysokopostawioneosobyspośródmniejszościniemieckiejświadczy[ło]owysokimprawdopodobieństwiekonfliktu.Tajaskrawazmianame-todwywiaduniemieckiegoiprzejścianazadaniaczystowojennepowinnabyłazwrócićuwagęorganówkontrwywiadowczych.Jakwynikazniektórychsprawozdań,zdawanosobieztegosprawę.Niestety,kon-trwywiadnieumiałczyteżniepotrafiłprzekonaćswychwładz, iżcharakter i formaniemieckiejpracywywiadowczejzwiastujeniechybnierychłąwojnę.

I. Organy radiowywiadu i łącznościBrakjestmateriałów,którebypozwoliłynawszechstronnąocenęroliipracyBiuraSzyfrówOddziałuII

wprzygotowaniudowojny.Ponadtoniezbędnejestpotraktowanietychsprawzpunktuwidzeniaczystofachowego.Niniejszekrótkiezestawieniewinnowięcbyć[w]odpowiednimczasieuzupełnione.

5Konfinowanie–przesiedlenie,oddawaniepoddozórpolicyjny.6Mogłybyćwykorzystanedoprzenoszeniameldunkówszpiegowskich.7Takwdokumencie;chybapowinnobyć:połowiczne.

– 96 –

1. Radiowywiad i szyfry obcea.WdziedzinieogólnychprzygotowańwojskłącznościBiuroSzyfrówniebrałoudziału.Miałojedynie

przygotowaćelementyruchuradiostacjidowództwwielkichjednostekoperacyjnychitaktycznych.Ponie-ważwczerwcu1939r.okazałysiębłędywrozdzialefal,szefostwoŁączności[Sztabu]Gł[ównego]prze-pracowałoiwydałoelementyruchuodsiebie.

b.WkoncepcjachOddz[iału]IIleżałosformowanieplutonówradiowywiadowczych,przeznaczonychdo oddziałów II szt[abów] armii oraz plutonów radiowywiadowczych dla wielkich jednostek piechoty(ostatniekrótkofalowe).Całatasprawabyła[przez]długielataprzedmiotemsporówkompetencyjnegomiędzyOddz[iałem]IIaDowództwemWojskŁącznościMSWojsk.

DowództwoWojskŁączności–wychodzącpewniezzałożenia,iżmatyleważniejszych,aczekającychnazałatwieniesprawłącznościwojskawpoluoraz,iżOddz[iał]IImapieniądze–stałonastanowisku, iżOddz[iał]IIwinienwspółpracowaćwformowaniutychplutonówwdziedziniefinansowejiwyszkolenio-wej.Oddz[iał]IIodrzucałstaletewnioskitłumacząc,iżjednostkiłącznościsączystowojskowe,aichprzy-gotowaniewinnoleżećcałkowiciewrękachd[owód]ztwawojskłączności.

Ostatecznieucierpiałanatymcałasprawa.Wplaniemob[ilizacyjnym]przewidywanebyłojedyniesformowaniezmobilizacjipowszechnej7plutonówdlaarmii.Zamiast43,którychżądałOddz[iał]II.Formo-wanieresztyrozłożonodo1943r.Żądanietozresztąbyłomałorealne,bowiemkadryradiotelegrafistówbyłyunasmałeibardzosłabowyszkolone.Tych7plutonówmiałosięmobilizowaćjakoplutonyarmijnychkompaniiradiotelegraficznychwpułk[ach]radiotelegraficznych.

W czasie pracy radiowywiadowczej na Zaolziu, gdzie komórki radiowywiadowcze składały się zwyspecjalizowanychpracownikówOddz[iału]II,okazałosię,iżkomórkitakiemusząbyćdoskonalezgraneiprzygotowane.Przygotowaneplutonyradiowywiadowczemiałybyćzłożonezrezerwistówsłabowogólewsłużbieradiowyszkolonych.Wydajesię,iżsłusznymbybyło,byOddziałpomógłdowództwuwojskłącz-nościprzynajmniejwwyszkoleniulubdoszkoleniupersoneluprzewidywanegodotychplutonów,posiadającdlategoceluśrodkiiwyspecjalizowanychoficerówiurzędników.Nieinteresowałsięjednaktymtak,iżper-sonelwsłużbieradiowywiadowczejnigdyszkolonyniebył,ajedynieogólnie,wsłużbieradiotelegraficznej.Winategozaniedbanieobciążawdużymstopniuobieinstytucjewtejsprawiezainteresowane.

StaranieOddz[iału]IIowcześniejszeuruchomienieplutonówradiowywiadowczychnieodniosłyskutku.Wystawionotylkodoświadczalniejedenplutonprzyarmiigen.[Antoniego]SZYLLINGA8,złożonyzrezer-wistówpowołanychnaćwiczenia.Wynikipracytegoplutonubyływokresiezagrożeniabardzonikłe.Brakmateriałów, jakwyglądałprzebiegmobilizacji innychplutonów.Radiowywiadowczoniepracowałyone wczasiekampaniiwogóle.

c. Jeśli chodzioplutony radiowywiadowcze [w]dyspozycjiOddz[iału] II (stacje radiotelegraficzne:Toruń,Poznań,KrzesławicepodKrakowem),topozostawałyonewswymskładziepokojowym.FormowanienowychplutonówdlaOddz[iału] IIniebyłoprzewidziane.PersonelbędącywtrakcieformowaniastacjiradiowBiałymstokuzostałrozdzielonymiędzyinneradiostacje.Wdyslokacjipokojowejstacjebyływy-suniętebardzodoprzodu,byzwiększyćzasięgpodsłuchu.Ewakuacjatychstacjibyłanawypadekwojnyprzewidywana,niezdobytosięjednaknadecyzję,byewakuowaćjejużwokresiezagrożeniawzględniejerozczłonkowaćwgłąb.Obawianosięstracićzasięgwokresienajważniejszym.Spowodowałoto,iżsta-cjezaskoczonewzględniezmuszonedoewakuacjiprzestałyodpierwszegowzględnieoddrugiegodniawojnypracowaćwogóle.Jednaznichtylkopracowaładorywczo,kilkadnipoponownymuruchomieniu.

Zainstalowanietychstacjijakostacjitypustałegociężkiegorównieżnierokowałonadziei,bymogłyonewwarunkachnowoczesnejwojnyszybkosięprzenosićiinstalować.Wtychwarunkach,wokresiezmiany

8AntoniSzylling(1984-1971)gen.bryg.WP/gendyw.PSZ,podczasIwojnyświatowejwarmiirosyjskiej,porewolucjilutowejwIIKorpusiePolskim,anastępnie,poprzedostaniusiędoFrancji,wArmiigen.Hallera,uczestnikwojnypolsko-sowieckiej,powojniepozostałwWPm.in.nastanowiskachdowódcypiechotydywizyjnejkolejnow:13DP,28DP,23DPi8DP,awtymprzy-padkuawansowanynadowódcę,od1937r.GenerałdoPracprzyGISZ,wwojniezNiemcamidowódcaArmii„Kraków”,pokampaniiwrześniowejwniewoliniemieckiej.PowojniepozostałnaemigracjipoczątkowoweFrancji,następnieWielkiejBrytaniii,ostatecznie,wKanadzie.

– 97 –

N.P.mogłybyzastępczofunkcjonowaćtzw.grupyruchome.Wokresiezagrożeniastacjeradiowywiadow-cze–postawionewstanczujnościodkońcamaja1939r.–pracowałysprawnieiwydajnie.

d.Ruchomegrupypodsłuchowe(4załączonew2)pracowałybezpośrednioprzedwojnąnaŚląskuCieszyńskiminaPomorzu.Brakinformacji,czyichewakuacjaorazprzeznaczeniebyłyprzewidywane.

e.Wkażdymrazieorganizacjaichiprzeznaczeniemob[ilizacyjne]wplanieOddz[iału]IIumieszczoneniebyło.Najsłuszniejszymrozwiązaniembyłoby,[gdyby]zostawionojewdyspozycjiCentrali,dlaprzepro-wadzaniapodsłuchudodatkowego,zwłaszczawokresieewakuacjistacjistałych.WidocznieBiuroSzyfrówniemiałosprecyzowanychprzewidywańcodoichużycia,bowiemjednauratowanagrupaniebyławcza-siewojnydowłaściwegoceluużywana.

f.Organizacjaizakrespracycentralnychkomórekradiowywiadowczychmiałypozostaćbezzmian.PrzewidywanowzmocnieniepersonalneBiuraSzyfrówrezerwistami,fachowcamizmob[ilizacji]powszech-nej.Sprawatajednakniedoczekała[się]–jaksięzdaje–załatwienia.

g.Wdzialekryptologicznym9obsadaCentralipozostawałabezzmian.PróbyznalezienianakursachszyfrówwłasnychorazwwojskułącznościoficerówouzdolnieniachkryptoligicznychdlaoddziałówIIarmiiniezdołaławyłowićanijednegoodpowiedniegokandydata.Ostatecznieoddz[iały]IIarmii,gdybynawetmiałyplutonyradiowywiadowcze,niemogłybywykorzystaćusiebiemateriałuszyfrowegoniemającod-powiednichfachowcówimusiałybygoodsyłaćdoCentrali.

Ogółembiorąc,wdziedzinieszyfrówobcychbyłoniewieluprzygotowanychnawojnę.Wydajesię,żecałapracaBiuraSzyfrówwtymdzialemożliwabyłatylkowczasiepokojuitak[była]nastawiona.Pierwszydzień[wojny]przewróciłdługoletniikosztownydorobekwielulat.Wpraktyce,[po]zakilkomapróbami,radiowywiadprzestałistnieć.Winnatubyławniemałymstopniuwadliwaorganizacjaorazciężkisprzęt,alewniemniejszymrównieżbrakprzewidywańikompletnezapoznaniewarunkuwojnyruchomej.Tymczasemnawetwczasiekrótkiejkampaniiwrześniowejdlaradiowywiadubyłodużopoladopopisu.SzybkośćdziałańoperacyjnychzmusiłaNiemcówdoporzuceniaskomplikowanychszyfrów.Wielerozka-zówimeldunkównadawanoclairem,względnienieskomplikowanymikodami.

2. Szyfry własneWtejdziedzinieprzygotowanianawypadekwojnybyłyprzedsiębraneodwielulatitona„wyrost”,

bezprzewidywaniarealnychmożliwościużyciaszyfrówwpolu.Jużnadwalataprzedwojnabyłprzygo-towanynieprawdopodobnyzapasróżnorodnychszyfrów.WedługplanuBiuraSzyfrówbyłoprzewidzianenadywizjęażpięćrozmaitychszyfrów:operacyjny,taktyczny,adresowy,wywiadowczyietapowy.

Wwarunkachwojennychwprowadziłobyto10korespondencji,niesłychanezamieszanie,awpraktycenapewnobyichniestosowano.Wydajesię, iżBiuroSzyfrówwięcejdbałoowykazaniesięilościąna-gromadzonegomateriału,niżmożliwościąpraktycznegozastosowaniszyfrówwoddziałach.Ostateczniezredukowanoilośćszyfrówwwielkiejjednostcetaktycznejdocyfrynależytej,tj.dojednegoszyfru.

Wprzededniuwybuchuwojnyoddziałyposiadaływużytku jedenszyfrużywanywczasiepokoju, zktórympóźniejwyszływpole.Dlaszyfrubyłyprzygotowanewymiennetabliczki, tabliczkizapasoweznajdowałysięwdowództwiedywizji.Ponadtowd[owód]ztwacharmiizdeponowanybyłszyfrzapaso-wy,nawypadekdekonspiracji.Oddz[iał]IImiałdwazapasowekompletyszyfrówdoprzesłania,wraziedalszejdekonspiracji.

KoncepcjaOddz[iału]II,wyposażeniajednostek[w]szyfry,niebyładobrzepomyślana.Zdekonspiro-wanieszyfrówwjednejjednostcezamykałoruchradiowynacałejsiecioperacyjnejażdoczasuwysłaniad[owód]ztwomnowychszyfrówlubkluczy,cowczasiewojnykilkakrotniemiałomiejsce.Szyfryniebyłypodzielonenasiećarmii(odarmiidow[wielkiej]j[jednostki])isiećNacz[elnego]D[owód]ztwa(odNacz[el-nego]D[owód]ztwadoarm[ii]).Byłyjednakowedlacałejsiecioperacyjnej.Próbowanozaradzićtemujużwczasiekampanii,przezzmianęwdowództwachoperacyjnychtylkoszyfrówwłasnych.

9Takwdokumencie;poprawnie–kryptograficznym.

– 98 –

Oddz[iał]IIzamierzałprzechowywaneprzezsiebie,zachowywanezapasowekompletyszyfrów,roz-dzielićwcześniejnadowództwaarmii.Względy„tajemnicywojskowej”stanęłytemunaprzeszkodzie,jakrównieżzakazszefaSztabuGł[ównego].Niemożnabyłonawetprzygotowaćzapasupakietówwedługposzczególnychdowództwoperacyjnych,ponieważskładichjednostekbyłtrzymanywtajemnicy.Ostate-cznieszefSztabuGł[ównego]zdecydował,iżwodpowiednimczasieszyfryzostanąrozesłaneprzezOd-dz[iał]III.ZtychprzyczynwielokrotneniedomaganiawrozdzialeszyfrówwczasiekampaniinieobciążajątakdaleceOddz[iału]II,aleraczejOddz[iał]III,gdziezajmowałsiętymppłk.dypl.[Andrzej]MARECKI10 oraznaczelnedowództwołączności.

Istniejącemaszyny szyfrowe nie były przewidywane na pierwszy okreswojny.Miaływ nie zostaćwyposażone, poza Nacz[elnym] D[owód]ztwem, wszystkie d[owód]ztwa wielkich jednostek, attachaty ikomórkikierowniczesłużbywywiadowczej,aledopierowraziepoznanianaszychksiążkowychszyfrówpokojowychiwojennychprzeznieprzyjaciela,drogąichzdobyciawzględnierozwiązania.Maszyntakichbyłoprzygotowanych125.Niezostaływogóleużytew czasiekampanii, kilkadowiezionodoFrancji.GroszniszczonowRumunii.Maszynytebyłyosłoniętetajemnicą,nawetprzedwłasnympersonelemBiura Szyfrów,którymiałjekiedyśobsługiwać.

Jakjużwspomniano,kodydlaagentówpłytkiegowywiadurozpoczętoprzygotowywaćniedługoprzedwojną.Pomijającichbraki(redakcjęwjęzykupolskim),niemogłyitakbyćużytewobecbrakusprzętu. Okodachdlaagentówgłębokiegowywiadu–brakinformacji.

Łączność radiowa Oddz[iału] II Szt[abu] Gł[ównego]Zasadniczo łączność radiowaOddz[iału] II przygotowana była nawypadek przeszkód komunika-

cji teletechnicznejwczasiepokoju (rozruchy, strajk,przeszkodyatmosferyczne),aprzedewszystkimnawypadekwojny.Wczasiepokojukorzystanowwiększościwypadkówzśrodkówkomunikacjipokojowej.Łącznośćradiowawczasiepokojustosowanabyładlasprawtajnych,któreitaknależałobyszyfrować,orazdlautrzymaniaruchu,atymsamymipersoneluwstanietechnicznejsprawności.BudującwłasnąsiećradiowąOddz[iał]IIwychodziłzzałożeń,iżwczasiewojnysiećdowództwa[?]ponadtobranabyła(teo-retycznie)koniecznośćkomunikacjiradiowejzplacówkamiwywiadowczymiwkrajachneutralnych,nieza-leżnychodMSZikomunikacjizagentami.Oddz[iał]IIzawszezastrzegałsięwobecorganówłączności,iżbudujesiećwyłączniedlaswoichpotrzeb,żewczasiemob[ilizacji]ikampaniiontylkozeswejsiecibędziekorzystał.Ztychteżwzględów,wplanachSzefostwaŁącznościSztabuGł[ównego]nieleżałopodporząd-kowanietejsieciwczasiewojnynaczelnemudowództwułącznościaniteżnieprzewidywanowykorzysta-niatejsiecidlapotrzeboperacyjnych.SzefostwoŁącznościSztabuGł[ównego]poinformowanebyłotylko wogólnychzarysachosieciradiowejOddz[iału]II,szczegółypozostawałydlaniegowtajemnicy,podob-nieszczegółyostacjiwPyrach.

Żadnychprzygotowańwojennychodnośnieistniejącejsieciradionieprzedsiębrano.Nieuzgodnionorównieżwspółpracywdziedziniełącznościradiowejzoddz[iałami]IIarmiiwżadnejformie.

BogatasiećradiowaOddz[iału]IIposiadałajedenzasadniczymankament,októrymjużparokrotniewspominałem.Nieliczącsięinieprzewidującwojnyruchowej,instalowanowszędziesprzęttypustałego.Dowybuchuwojnynieprzedsięwziętonawetpróbkonstrukcjiradiostacjinadawczo-odbiorczejtypurucho-wego,względniepółstałego,łatwegodorozebrania,względnieszybkiejinstalacji.PrzecieżchybaBiuroSzyfrównieliczyłosię[zprawdopodobieństwem],iżwysunięteradiostacje(np.Katowice,Leszno,Ostrów)niepozostaną stalew naszych rękach. Jedynie stacje zaopatrzonewewłasneagregaty– źródła siły,

10AndrzejMarecki(1898-1943)ppłkdypl.WP,wIwojnieświatowejsłużyłwarmiiaustriackiej,wWPodXI1918r.,uczestnikwojnypolsko-sowieckiej,powojniepozostałwWP,uczestnikPowstaniaŚląskiego,następnieabsolwentWSWojen.,wykładow-cataktyki,od1934r.dowódcadywizjonuw27pal,od1936r.attachéwojskowywSztokholmie,wwojniezNiemcamioficer O.IIISzt.NW,ponapaścisowieckiejnaPolskęprzezRumunięprzedostałsiędoFrancji,gdziezostałoficeremłącznikowymprzyfrancuskimSztabieGeneralnym,poklęsceFrancjidostałsiędoWielkiejBrytaniiisłużyłm.in.jakoszefO.IIISzt.NWiredaktor„Bellony”,zginąłwkatastrofielotniczejwGibraltarze,razemzgen.Sikorskim.

– 99 –

mogłypozainstalowaniupodjąćpróbynawiązaniałączności,tj.[bez]oglądaniasięnaźródłosiły.Samazaśinstalacjananowymmiejscupostojuwymagałaczasemprzynajmniej6-10godz.(skromnielicząc).Nierobiononawetpróbwkierunkurozebraniaiinstalacjidlacelówdoświadczalnychiszkoleniapersonelu.

Obraniesystemustacjistałychnosiłoodrazuwzarodkuniebezpieczeństwo,[że]wwarunkachwojnyruchowej łączność radiowamożezawieść.Tak się też stałowczasiekampanii. JeszczedoopuszczeniaWarszawybyłautrzymywanałącznośćzcentrumiwschodempaństwa.PoopuszczeniuWarszawyłącz-ność radiowa, w której było na początkuwojny blisko 40 stacji krajowych, przestaławłaściwie istnieć inawiązywanabyłasporadyczniezestacjamiwschodnimi.Brakpowiązaniazd[owód]ztwamiarmiisprawił, iżwycofywałysięonenawłasnąrękęistawaływogólebezużyteczne.Wymuszoneprzekazanienaprzódkilkustacji,potemcałesieciOddz[iału]IInaczelnemudowództwułącznościbyłojużspóźnione(po10IX1939r.)ibezużyteczne,bojejtakjakbyniebyło.

Łącznośćzplacówkamiwywiadowczymiwkrajachlimitrofowychpozostaławtymstanie,jakjąprzed-stawionowrozdz.IiII.Nieprzedsięwziętożadnychprzygotowańdlajejrozbudowy,względnieuniezależ-nieniasięodsieciMSZ,zktórejwkrajachlimitrofowychkorzystano.RównieżniedoszedłdoskutkuprojektzaopatrzeniaoficerówwywiadowczychwNiemczechwsamochodyzaopatrzonewaparaturęnadawczo--wywiadowczą.

CentralnaradiostacjawPyrachmiałaprzeznaczeniewyłączniewojenne,amianowiciezapewnieniełącznościzplacówkamidalekimiorazzesztabamipaństwalianckich.Czybyłapotrzebnatakkosztownainwestycja,nie[ch]świadczy[to],iżwczasiewojnyniebyławogólewykorzystana.Odbierałajedynieko-munikatyagencjizagranicznych.

Łączność radiowazagentamibyłaprawie nieprzygotowana. Jak jużwspomnianoprzyomawianiusprawprzygotowańwywiadowczych,istniałowprzededniuwojnykilkanaścieaparatówprzenośnych,uży-wanychdoświadczalniewczasiepokojuprzezsiećwojennąwschodnią.Sprzętdlapotrzebagencyjnych(100aparatów)zostałzamówionydopieronatrzymiesiąceprzedwojną,apierwszeaparatyzaczęłynapływaćtużprzedwybuchemwojny.Wterenzostaływysłaneraptemdwaaparaty.Posiadanoichwów-czasogółemponad20.

Reasumując,możnapostawićtwierdzenie,żeOddz[iał]IIwdziedzinieradiowywiaduorazłącznościradiowejdowojnyprzygotowanyniebył.Doświadczeniazkampaniiwrześniowejwykazałytoniezbicie.Głównymiprzyczynamitegostanurzeczybył:braknastawieniaprzygotowańdowojnytypuruchowego,gdziezwłaszczałącznośćradiowapowinnabyodegraćdużąrolę.

Rozdział V

PRACA ODDZIAŁU II W OKRESIE MARZEC – WRZESIEŃ 1939 R.(zestawionenapod- stawieopracowaniakpt.dypl.[Jana]Jaźwińskiego1,przygotowanewmaju1940r.wAngers)

A. Ocena sytuacji niemieckiej

WstępJakjużwspomniano,pierwsząwłaściwiereakcjąszefaSztabuGłównego,któraznamionowałaobawę

zagrożeniazestronyNiemiec,byłjegorozkazcałkowitegoprzejściadoopracowaniaplanu„Z”iodłożeniapracdotyczącychplanu„W”.Rozkaztenwydanyzostałwkońculutego1939r.,napodstawieinformacjipotwierdzającychobjawyprzygotowańniemieckichprzeciwkoCzechosłowacji.Dotegoczasubowiempra-caSztabuGłównegonastawionabyłanaprzygotowanieplanuwojennego–wschodniego„W”.

Między15a20III1939r.szefSztabuGłównegonaodprawieszefówoddziałówSztabuGłównegozakomunikował,żeRibbentrop2podałambasadorowi[Józefowi]Lipskiemu3ultymatywneżądanieHitlera– zwrotuGdańska,zezwolenianabudowęautostradyprzezPomorzeorazzawarciapaktuantykominter-nowskiego.Natożądanie,niedoprzyjęciadlaPolski,NaczelnyWódzzdecydowałwzmocnićgarnizonynadgraniczne,przezpowołaniepewnychrocznikóworazwciągnięciadozachodniejczęścipaństwatrzechzmobilizowanychw[ielkich]j[ednostek]DOKIX4ijednejzDOKIV5,wrazzpewnąilościąkawaleriiiod-działówKOP-u.Oddział II otrzymał zadaniewzmocnienia czujności, przy czymgłównymprzedmiotemobserwacjibyływ[ielkie]j[ednostki]panc[erno]-mot[orowe]orazlotnictwoniemieckie.GłównywysiłekOd-działuIIzostałodtejporyskierowanynaodcinekniemiecki.

Wokresieodmarcadowrześnia1939r.włożonodużopracydlausunięcia istniejącychniedoma-gań,wszczególnościwdziedzinierozbudowysieciwywiadowczejnaNiemcy,wyszkoleniaipersonalnejobsadyOddziałuIIwielkichjednostekoperacyjnych.Byłotootyleułatwione,iżwkwietniu1939r.szefSztabuGłównegowydałrozkaznieliczeniasięzbudżetemwwydatkachzwiązanychzwykonaniempracywywiadowczejnaNiemcy.UjętetozostałoogólniewrozdzialeIV,omawiającymprzygotowaniewojenneOddz[iału]IISztabuGł[ównego](nieujętowrozdzialeVszczegółówdużejpracyOddz[iału]IIwokresienarastaniazagrożenia,bynierozszerzaćzbytnioramopracowania.Dokonanowtymokresiedużegowy-siłkuwewszystkichprawiedziedzinachpracyinaprawionodużobrakówiniedomagań.Dużoszczegółówznajdujesięwopracowaniachpłk.Smoleńskiego,ppłk.Mayera,kpt.Jaworskiegoiinnych).

Wkwietniu1939r.zostałutworzonySam[odzielny]Ref[erat]Syt[uacyjny]„Niemcy”,przewidywanynormalnienawypadekwojny.

1JanJaźwiński(1905-1985),inżynier,kpt.dypl.WP/mjrdypl.PSZ,absolwentWSWojen.,służyłm.in.wsztabieDOKVIIIjako kierownikreferatu,od1938r.wO.IISGbierzeudziałwpodróżachwywiadowczo-studyjnychdoZSRSiNiemiec,wVII1939r.bierzeudziałwkonferencjizesztabowcamifrancuskiegowywiadu,wwojniezNiemcamidodyspozycjiszefaKomunikacjiSG,odpowiedzialnyzakierowanietransportemkolejowym,pokampaniiwrześniowejprzedostałsiędoFrancji,gdziezorganizowałbatalionsaperów,poklęsceFrancjiwWielkiejBrytanii,odpowiedzialnybyłm.in.zazorganizowanieprzerzutówlotniczychdoPolski„cichociemnych”,apodczaspowstaniawarszawskiego,jakodowódcabazylotniczejwBrindisiweWłoszech,zadostawysprzętuwalczącejWarszawie.PowojniepozostałnaemigracjiwKanadzie,anastępniewUSA.2JoachimvonRibbentrop(1893-1946)ministersprawzagranicznychIIIRzeszy,sygnatariuszpaktuNiemieczZSRSzwanegopaktemRibbentrop-Mołotow,będącegodefactoIVrozbioremPolski.OsądzonywNorymberdzeistracony.3JózefLipski(1894-1958)polskipolitykidyplomata,wl.1933-1939poseł/ambasadorPolskiwBerlinie,sygnatariuszpaktuonieagresjizNiemcamiw1934r.,pozakończeniudziałańwojennychwewrześniu1939r.przedostałsiędoFrancji,gdziebyłdoradcągen.Sikorskiego,gen.Sosnkowskiego igen.Andersa,walczyłwkampaniiwłoskiej,podczasktórejawansował dostopniamajora.PowojniepozostałnaemigracjiwUSA.4zDOKIXzmobilizowano9,20,30DPorazNowogródzkąBrygadęKawalerii.5ZDOKIVzmobilizowano26DP.

– 101 –

Sam[odzielny]Ref[erat]Syt[uacyjny]opracował:codziennie i tygodniowokomunikaty informacyjnewgnastępującegorozdzielnika:GISZ, szefSzta-

buGłównego,IiIIz[astęp]caszefaSztabuGłównego,OddziałIIISzt[abu]Gł[ównego],SztabLotniczy,Kier[ownictwo]Mar[ynarki]Woj[ennej],MSWojsk.,MSZ,d[owód]cyutworzonycharmiiig[rup]o[peracyj-nych]orazzainteresowanekomórkiOddz[iału]II;

codzienniesyntezyopołożeniusiłzbrojnychNiemiec(odlipca1939r.)dlaGISZ,szefaSztabuGłów-nego,IIz[astęp]cys[ztabu]S[ztabu]iszefaOddz[iału]II;

planposzukiwaniawiadomościwzwiązkuzsytuacją;orazspecjalnereferatyzwiązanezsytuacją.Począwszyodpołowyczerwca1939r.odbywałysięcodzienneodprawyinformacyjne,wobecności

szefaSztabu.Naodprawach tych kierownikSam[odzielnego]Ref[eratu] Syt[uacyjnego] „Niemcy”Od-dz[iału]IIprzedkładałcodziennykomunikatinformacyjny.WnioskizcodziennychsytuacjiwNiemczechszefSztabuwyciągałsam–isamtesprawyreferowałNaczelnemuWodzowi.

Wświetlecodziennychitygodniowychkomunikatówinformacyjnych,redagowanychprzezSam[odziel-ny]Ref[erat]Syt[uacyjny]„Niemcy”,doktórychmianowglądwParyżu,przedstawianonarastaniezagro-żenianiemieckiego,jaknastępuje:

1. Okres od 16 IV do 3 VI 1939 r.a) Przesunięcia wojsk NaprzedpoluPolski(PrusyWschodnie,Gdańsk,Pomorze,przedpolePoznańskiego,Śląsk,przedpole

ZaolziaiSłowacji)niestwierdzonowsytuacjiw[ielkich]j[ednostek]czynnych.WobozieGrossBornprzy-bywałyczasowo13i20DPZmot.dlacelówćwiczebnych.

NaterenieCzechiMorawznajdowałysięoddziałyz10–12różnychw[ielkich]j[ednostek]ołącznejwartości3–4w[ielkich]j[ednostek].Oddziałytebyływymieniane.

b) Pogotowie mobilizacyjnePowołanierezerwistów,przeglądyludziikoni,zebraniakontrolne–miałycharakterraczejnormalne-

gowyszkoleniaiprzygotowaniamob[ilizacyjnego].OddziałIIfrancuskioceniałrównież,że100000do 150000rezerwistówzroczników1913/14wcielonodooddział[ów]liniowychorazżezapowiedzianajestpospiesznarozbudowaarmiiniemieckiej–mabyćsformowanych5nowychkorpusów,doogólnejlicz-by25.Wiadomościorozbudowiearmiiniemieckiejpotwierdzająsię.Wrej[onie]Pragitworzysięnowaw[ielka]j[ednostka]Panc[erna](10DPanc.).

c) LotnictwoPodokręgsiłpowietrznychNrVIII(Breslau)podporządkowanoFlocieNr4(Wien).Lotnictwobombowe

wzmocnionowPrusachWschodnicho3dyonybombowe,naPomorzuo2dyony.NaterenieCzechiMorawstwierdzono3dyonybombowei1dyonnierozpoznany.Pozatymwiadomościolotnictwiesąskąpe.

Uwaga: 24V1939r.Sam[odzielny]Ref[erat]Syt[uacyjny]„Niemcy”przedstawiłszefowiOddziałuIIstudiummożliwościzaskoczeniazestronyNiemiec(L.83661)

(II.E.t.j.39I-szaredakcja).Studiumtozwracałouwagę,że:ZasadymobilizacjiwNiemczechuległyostatniozmianom,wAkademiiWojennejwygłaszasiępoglą-

dy,żedyw[izje]I-gorzutuosiągnągotowośćdodziałańwojennych(ukończąkoncentrację)wdniuogłosze-niamob[ilizacji],adyw[izje]II-gorzutudołącządopierwszegorzutupokilkudniach.

Zaskoczenie[od]przedewszystkimw[ielkich]j[ednostek]panc[erno]-mot[orowych]ilotnictwajestmoż-liwedziękiniewątpliwejwysokiejgotowościmobilizacyjnejwojskaniemieckiegoorazmożliwościukrytejmobilizacji:w[ielkie]j[ednostki]piech[oty]czynnemogąbyćzmobilizowanewalarmie(bezsłużb)wcią-gu6godzin,normalniewciągu42-73godz[in].W[ielkie]j[ednostki]zmot[oryzowane][mogą]wyruszyć zmp.po12-24godzin.Lotnictwomożedziałaćpo12godzinachodchwilizaalarmowania.Wtychwarun-kachnależyliczyćsięztym,żeNiemcymogązaalarmowaćiskryciewzmocnićw[ielkie]j[ednostki]czynne, awłaściwąmobilizacjęogłosićzchwiląrozpoczęciadziałań.

– 102 –

Zaskoczeniemożebyćzupełne,gdyżmożliwościnaszegowywiaduniezapewniająuzyskaniaprzezOddz[iał]IIwiadomościnaczasidostatecznychdlastanowczegostwierdzenia,żerozwijasiępierwszafazanapadu.Nieodkryliśmypewnegojakiegośsystemu,wgktóregoNiemcystosująpowołanierezerwistów.

PonadtoNiemcyznająnajprawdopodobniejdobrzestannaszychprzygotowańwojskowych.

2. Okres od 4 VI do 15 VII 1939 r.a. Przesuniecie wojskWiadomościotrzymanezprzedpolaPolskiniewnosząważniejszychzmiandosytuacji,zwyjątkiem

Gdańska,gdzieformowanyjestkorpusochotniczy(Freikorps).ZterenuRzeszynieotrzymanowiadomościożadnychwiększychprzesunięciach,pozawyjazdamioddziałównaćwiczenia.Na52w[ielkie]j[ednostki]brak jest,wpewnychokresach,wiadomościo13-18w[ielkich] j[ednostkach] (przeciętnie).StwierdzonotransportySSirezerwistówdoPrusWschodnich.PogłoskioprzerzucaniudoPrusWschodnichjednejDP ikilkubaonów„E”niezostałypotwierdzone.

b. Pogotowie mobilizacyjneStwierdzonopowołanierezerwistówróżnychrocznikównadrugąpołowęlipcaiwrzesień.Brakdanych

ozwolnieniupoprzedniego turnusu, stwierdzonoobecnośćrezerwistówwoddziałachczynnych.Potwier-dzają się wiadomości o rozbudowie wojska niemieckiego: nowaw[ielka] j[ednostka] w rej[onie] Pragi (10DPanc.),organizowanie6panc[ernych]d[ywizji]wrejonieBerlinaimotoryzacja14DP.WidocznejestdozbrajaniewojskaniemieckiegosprzętemwywożonymwszybkimtempiezCzech.Pracenadbudowąfragmentuumocnieńwzdłużgranicypolskiejtrwająnadal.Największenasileniepracfortyfikacyjnychza-notowanonaŚląsku.RozpoczętopracefortyfikacyjnenaterenieGdańska.

Uwaga:budowafortyfikacjiprzezNiemcówbyłaniezrozumiałą.NaodprawachuszefaSztabuGłów-negoprzyjmowanohipotezy,żebudowafortyfikacjimanacelu:

alboosłonękoncentracjialboakcjęwcześniejsząnaZachodzie,alboobawaprzedniespodzianąakcjąpolską,albozbudowaniepodstawywyjściowejdodziałańzaczepnych,albowreszcieobronęwoczekiwaniunaewentualnąakcjęzaczepnąPolski,wobec spodziewanego

puczuwGdańsku.Relacjapłk.dypl.Smoleńskiego.c. Pogotowie wojenneNiesprawdzonewiadomościoformowaniuwo[środkach]ć[wiczebnych]Wahn[?]dwóchpułków„ćwi-

czebnych”–nr3i12orazpojednympułkuzapasowymkawaleriiiartylerii.d. LotnictwoStwierdzonopoważnewzmocnienie lotnictwawPrusachWschodnich i na Pomorzu oraz na terenie

Protektoratu.Uwaga:wiadomości,którenadchodziływlipcuzMSZsugerowały,żeHitlermimowszystkoniechce

wojny.Chodzimutylkoozachowanieprestige'u–przyłączenieGdańskadoNiemiec.Uważano,żeHitlerwstosunkudoPolskizastosujewszystkieśrodkinacisku,połączonezkoncentracjądużychsiłwojskowychnadgranicąPolski,jednakjeżeliPolskazdecydowanieprzeciwstawisię–toHitlersięcofnie,bowiemniebędziechciałryzykowaćwojnyzAngliąiFrancją.Poglądtenpodzielałyrównieżkołapolityczneangielskieifrancuskie,którenieliczyłysięzwojnąnal00%.WiadomościotrzymaneprzezOddz[iał]IIniestwarzałypoczątkowojasnegoobrazuniewątpliwejwojny.

3. Okres od 16 VII do 12 VIII 1939 r.a. Przesunięcie wojskWidocznejestnarastaniesiłnaprzedpoluPolski,głównienaŚląskuiwpółnocnychMorawach.Niejest

wyjaśnionewjakimcelusprowadzonesątejednostkiiczyw[ielkie]j[ednostki]występująwcałościczyteżczęściami(meldunkiEksp[ozytury]Oddz[iału]IIwKatowicach,niedająjasnegoobrazu).

– 103 –

Zapowiedziane jest przesunięcie kilkuw[ielkich] j[ednostek]piech[oty] iw[ielkich] j[ednostek]panc[erno]- -mot[orowych]zgłębiRzeszynapograniczezPolską.StwierdzonoprzesunięcieoddziałówwojskazRzeszdoPrusWschodnichtransportemmorskim.SiłyniemieckiewGdańskuocenianesąnaok.Iw[ielką]j[ednostkę]wzmocnioną.

b. Pogotowie mobilizacyjneLicznepowołaniarezerwistówróżnychrocznikóworazśrodkówtransportowychnaćwiczenia,napierw-

sząpołowęsierpnia.Od15.08.mabyćzatrzymanyruchpociągówtowarowych,wzwiązkuzpowołaniemlicznychrezerwistów.

c. Pogotowie wojenneSygnalizowanejesttworzenieoddziałówrezerwowychprzyniektórychjednostkachczynnych.Zkart

powołaniawynikaniezbicie,żeNiemcyprzystąpilidoformowania20„ćwiczebnych”DP.Pobórkoniprze-prowadzonowPrusachWschodnichiAustrii.

d. LotnictwoStwierdzono,żezRzeszydoPrusWschodnichprzeniesionyzostałpułkbombowy(3dyony).Transpor-

temmorskimprzewieziono500ludzipersonelulotniczego.Zapowiedzianesądalszetransportylotnicze.NaŚląskuprzybyłdyonbombowyzpułkuGoeringa.WProtektoraciestwierdzonoogółem2dyonybom-bowe,3dyonymyśliwskiei2eskadryrozpoznawcze.

4. Okres od 13 VIII do 27 VIII 1939 r.a. Przesunięcie wojskWokresie15-18VIIIzaznaczyłsięnapływwojskniemieckichdorejonówprzygranicznychnaŚląsku

GórnymiDolnymorazwrejonieMorawskiejOstrawy.Wokresieod26VIIIwyszłyzgarnizonówcałekor-pusy:IV,I,IV[?],XII,XVIIIorazwszystkiew[ielkie]j[ednostki]panc[erno]-zmot[oryzowane].NapograniczuPolskizarysowałysięzgrupowania–jakwskazujezał[ącznik]nr11.WszystkiewiadomościodnoszącesiędoMorawipółnocno-zachodniejSłowacjiniewyjaśniająściśleaniOdeB,aniugrupowaniawojskniemiec-kich.CałośćsiłniemieckichnaMorawachiSłowacjiwynosiponad5w[ielkich]j[ednostek].Ilościoddziałów,któreobecnieprzebywająwProtektoracie,zpowodubrakudanychniedasięokreślić.

b. Pogotowie wojenneNiezidentyfikowanodotychczasnumeruani jednejw[ielkiej] j[ednostki] rez[erwowej],ani teżobro-

nykrajowej.Zkartpowołaniamożnawnioskować,żewPrusachWschodnichbędziesformowanaw[iel-ka] j[ednostka] rez[erwowa] i ewent[ualnie] obrony krajowej.Natomiast stwierdzono na terenie Rzeszy ok. 6w[ielkich] j[ednostek] rez[erwowych].Mabyć utworzonych25-30w[ielkich] j[ednostek] rez[erwo-wych].Organizacjatychjednostekmabyćnaukończeniu:stwierdzonosformowanie8sztabóww[ielkich]j[ednostek]rezerwowych.

c. LotnictwoJednostkilotniczesąwstaniealarmu.Ruchrzutówkołowychlotnictwa–wkierunkuwschodnim.d. MobilizacjaWiadomościuzyskanewdniu26VIII,ozarządzeniuwnocy25(26)VIIIukrytejmobilizacjipowszech-

nejwNiemczech,potwierdziłysięwdniu27VIII1939r.Uwaga:szefSztabuGł[ównego]zażądałpotwierdzeniawiadomościomobilizacjiwNiemczechmel-

dunkamioafiszachmob[ilizacyjnych].

5. Okres od 28 VIII do 31 VIII 1939 r.a. Przesunięcia wojskWPrusachWschodnichogólnailośćw[ielkich]j[ednostek]–bezzmian.Zaobserwowanodalszeumoc-

nieniezgrupowanianapółnocodGrudziądza.Zarysowujesięzgrupowanienazachód[od]Augustowa.NaPomorzuzgrupowanianieuległyzmianie.Ruchtransportówkolejowychwskazujenamożliwośćnowejw[ielkiej] j[ednostki] do rej[onu] Schneidemühl6. Na przedpolu Poznańskiego pułki graniczne obsadziły

6ObecniemiastoPiła.

– 104 –

stanowiska.Transportamikolejowymiprzybyłyjakieśoddziaływojska.NaŚląskuzgrupowaniabezzmian.Zaobserwowanolicznetransportykolejowepiechoty,artyleriiitransportyoddziałówzmot[orozywanych].Szczegółykoncentracjiniemieckiej,wrazzkalkulacjąsiłznanychOddz[iałowi]IIwdniu31VIII[19]39r.,przedstawiajązał[ączniki]nr12izał[ącznik]AdorozdziałuV.

b. Pogotowie wojenneWszystkiew[ielkie]j[ednostki]czynnewyszłyzgarnizonów.Jednostkirezerwowesągotowedotrans-

portów.Stwierdzono13w[ielkich]j[ednostek]rez[erwowych].Dnia29VIIIwprowadzonowojennyrozkładjazdynakolejachniemieckich.Skoncentrowanienowoutworzonych30w[ielkich]j[ednostek]rez[erwowych]możenastąpićpo7-10dniachodchwilimobilizacji.Chwilamob[ilizacji]niezostałaprzezOddz[iał] IIstwierdzona.W[ielkie] j[ednostki],sformowanenatereniekorpusówI, II, III,VIII iMoraw,mogąprzybyćdorej[onów]koncentracjiznaczniewcześniej.PotwierdzająsięwiadomościowysunięciulotnictwawstrefęprzygranicznąnaŚląsku.

Uwaga:Koncentracjaniemieckanarastałazupełniewyraźnie,począwszyodpołowysierpnia,zazna-czałysięteżwyraźnieogólnekierunkiuderzeńniemieckich,znanąbyłateżtaktykadziałanialotnictwa,w[ielkich]j[ednostek]panc[erno]-mot[orowych]iw[ielkich]j[ednostek]piech[oty].

6. Okres od 1 IX do 17 IX 1939 r.RozwójuderzenianiemieckiegouchwyconyzostałprzezOddz[iał]IISzt[abu]NWzasadniczowczasie

do6IX1939r.PoopuszczeniuWarszawyprzezSztabNWdochodziłytylkofragmentywiadomości,naj-częściejjużspóźnione,bezwartości.Oddz[iał]IISzt[abu]NWniebyłwstanieodtworzyćaktualnejsytuacjiniemieckiej.ZresztąiOddz[iał]IIISzt[abu]NWnieznałwsposóbciągłyaktualnegopołożeniawojskwła-snych.SytuacjanatereniePomorzaniebyładlaSztabuNWznanajużoddnia3IX1939r.

7. Krótka ocena wiadomości dostarczonych przez Oddział II koncentracji niemieckiej (Wświetleprzypuszczalnychdanychorzeczywistejkoncentracji)WiadomościprzedstawioneprzezOddz[iał]IIwdniu31VIII1939r.(szkicnr12)odbiegałyodprzy-

puszczalnejrzeczywistości(szkicnr13)następująco:I. Zgrupowanie pancerno-motorowe na przedpoluWieluń–Częstochowa nie zostało trafnie odtwo-

rzone;wskazano3-4w[ielkie] j[ednostki]panc[erno]-zmot[oryzowane], zamiast6w[ielkich] j[ednostek].Uwagę na to zgrupowanie rozpraszało fałszywe odtworzenie rozmieszczenia tego „młota”, wskazanodwiew[ielkie]j[ednostki]panc[erno]-zmot[oryzowane]nakierunkachRawicziKrotoszyn,podczasgdyichtamniebyło.

II.Nie został określony kierunek użyciagros odwodów (w[ielkich] j[ednostek] rez[erwowych]).Oce-naOddz[iału] IIniewykazałanazmasowaniegrosw[ielkich] j[ednostek] IIrzutunaŚląskuiMorawach.ZocenąsytuacjinaŚląskuiMorawachOddz[iał]IImiałdużetrudności.Wsprawozdaniuzdnia26VIIIOddz[iał]IImeldował,żewiadomościzterenuCzechiMorawniewyjaśniająaniOdeB,aniugrupowaniawojskniemieckich(szkicnr11).

III.Różnicewugrupowaniachw[ielkich]j[ednostek]piech[oty]powstałygłównieztegopowodu,żeOd-działIIniemiałdanychzterenuRzeszy,pozwalającychnaidentyfikacjęiokreślenieprzeznaczeniatrans-portóww[ielkich]j[ednostek]rez[erwowych](siećwywiadowczaniedostatecznierozbudowanajakościowoiilościowoorazwadliwierozmieszczona).PonadtozterenówRzeszy,dozorowanychprzezEksp[ozytury]Oddz[iału]IIwKatowicachiwŁodzi,nadchodziływiadomościmałokonkretneiczęstojużnieaktualne.

B. Ocena sytuacji rosyjskiej w okresie marzec – do 17 IX 1939 r. JakjużwspomnianowrozdzialeIVutrzymywałysięwOddzialeIISzt[abu]Gł[ównego]naprzełomie

1938/[19]39r.poglądy,wykluczającemożliwośćporozumienianiemiecko-sowieckiegoorazprawdopodo-bieństwowystąpieniaSowietówprzeciwkoPolsce.Mimoniezbytlicznychzresztąwiadomości,któremogłypodważyćtoprzekonanie,opinietakieprzetrwałydozawarcianiemiecko-sowieckiegopaktuonieagresji.

– 105 –

Wiadomości te były następującea.Wmarcu1939r.O[ddział]IISzt[abu]Gł[ównego]otrzymałdwiewiadomościagencyjne:naposiedzeniu„Polit-Biura”zarysowałysiętendencjedonawiązaniabezpośredniegoporozumienia

niemiecko-sowieckiego.Wzwiązkuztymtendencjamiwzmocniłosięstanowisko[Władimira]Potiomkina7.naposiedzeniu„politbiura”,odbytymwpołowiemarca,[Maksim]Litwinowdążyłdouzyskaniaapro-

batydlazawarciasojuszuzAnglią.UjawnilisięjednaklicznizwolennicyporozumieniazNiemcamiizgło-szeniapretensjidoziemwchodzącychwskładbyłegoimperiumrosyjskiego.

Uwaga:podobnokierownikSam[odzielnego]Ref[eratu]Rosjaoceniłteraportyjakomożliwąinspira-cjęzestronySowietów.

b.Wmarcu1939r.,naXVIIIZjeździePartii,StalinzaatakowałwostrysposóbAnglięiFrancję,okre-ślająctepaństwajakopodżegaczpokojuwEuropie,starającychsięzatrućatmosferęmiędzyNiemcami iSowietamibezdostatecznychdotegopodstaw:WprzemówieniuStalinabrakbyłoakcentówantynie-mieckich.AneksjaCzech,dokonanaprzezNiemcywczasie trwaniaXVIIIZjazduPartii,nieznalazłanaZjeździeoddźwiękuwżadnejformie.

c.WmowieHitlera,przyokazjispuszczenianawodępancernikaBismarck,niebyłoakcentówantyso-wieckich.HitlerponadtoprzejawiłsugestiędotyczącąnawrotudopolitykiBismarcka–współpracyzRosją.

d.Mowa[Wiaczesława]Mołotowa8naIIISesjiRadyNajwyższej(wlecie1939r.)byłazapowiedząwznowieniarokowańhandlowychzNiemcami.

e.[Lew]Trocki9w„BiuletynieOpozycji”10wręczoskarżyłStalinaozdradęrewolucjiwporozumiewaniusięzHitlerem.

f.RaportywywiaduKOP-uzczerwca1939r.donosiłyowiększychwyładowaniachsprzętuwLenin-gradziezestatkówniemieckich.

g.Wkońcuczerwca1939r.polskiattachéwojskowywBerliniemeldowałosugestiachgen.[Karla- -Heinricha] Bodenschatza11, aby Polska przyjęła propozycje Hitlera, gdyż może to pociągnąć fatalne następstwa,tymbardziejżeNiemcyprowadząjużoddłuższegoczasurozmowyzSowietamiirozmowy tesąjużzaawansowane.

Uwaga: OddziałIIpotraktowałmeldunekA.W.jakojedenzlicznychnacisków,mającychnaceluwpły-nięcienadecyzjęPolski.

h.Wreszcierokowaniaanglo-francusko-sowieckieutknęłynamartwympunkcie.WiadomościtejednakniewpływałyzupełnienazmianępoglądówOddziałuIInaniebezpieczeństwozagrożeniesowieckiego.Płkdypl.ENGLICHT,pierwszyzastępcaszefaO[ddziału]II,takoceniałwlecie1939r.sytuacjęrosyjską:

Sowiety są przychylnie nastawione do Polski, a wrogo do Niemiec.Sowiety chciałyby zawrzeć sojusz z Anglią, utrudnia to jednak stanowisko Polski.Wystąpienie Sowietów przeciwko Polsce jest wykluczone.Dlategoteżfaktzawarciasowiecko-niemieckiegopaktuonieagresjibyłzaskoczeniemdlaOddz[iału] II.

NadaljednakniewierzonowwystąpienieSowietów,mimoiżznaczącymbyłopominięcienormalniesto-

7WładimirPotiomkin(1874-1946)sowieckidyplomata,posełkolejnowAtenach,RzymieiParyżu,wl.1937-1940zastępcakomisarzasprawzagranicznych,następnieludowykomisarzoświaty,członekKomisjiBurdenki,mającejzrzucićodpowiedzialnośćnaNiemcówzazbrodniekatyńską.8WiaczesławMołotow(1890-1986)sowieckidyplomata,ludowykomisarzsprawzagranicznych,sygnatariuszpaktuzNiem-cami,współodpowiedzialnyzazbrodnięnaoficerachpolskichinternowanychwZSRS,powojnienaróżnychstanowiskachwewładzachcentralnychZwiązkuSowieckiego.9LewTrocki(1879-1940)sowieckirewolucjonista,m.in.ludowykomisarzsprawzagranicznych,ludowykomisarzdosprawwoj-skowychimarynarkiwojennej,pośmierciLeninaprzegrałwalkęowładzęzeStalinemimusiałuchodzićzkrajunaemigrację doMeksyku,gdziezostałjednakskrytobójczozamordowany.10„BiuletynOpozycji”–wydawanewjęzykurosyjskimwlatach1929-1941kolejnowParyżu,Berlinie,ZurichuiNowymJorku,czasopismoredagowaneprzezLwaTrockiego,krytykującesystemstalinowskiwRosjiSowieckiej.11Karl-HeinrichBodenschatz(1890-1971)gen.Luftwaffe,podczasIwojnyświatowejwalczyłnafronciezachodnim,powojnienaróżnychstanowiskachwpiechocie,anastępniewlotnictwie,podczasIIwojnyświatowejoficerłącznikowymiędzyHitlerem adowództwemLuftwaffe,w1944r.ciężkoranny.Wprocesienorymberskimbyłświadkiem,otrzymałwyrokdwóchlatwięzienia.

– 106 –

sowanejklauzuli,żepaktprzestajeobowiązywać,gdyjedenzkontrahentówstaniesięagresoremwobecpaństwa trzeciego.Na tezłudzeniawpływa fakt, iżSowietyoficjalnieniezdradzały swychzamiarów. Wokresieprzeprowadzaniamobilizacjisowieckiejambasadorsowieckidałpo7IXuspakajającewyja-śnienie.Sowietyzgodziłysięnaprzyjęcienaszejdelegacjidlarozmówodostawęsprzętuwojennego.

Niestety,placówkipłytkiegoigłębokiegowywiaduniezasygnalizowałydodnia1IXżadnychobja-wówprzyszłegowystąpieniaRosji.Wokresiekwiecień-czerwiec1939r.zaobserwowanowysyłkęoddzia-łówirezerwistówzBiałorusiiKijowszczyznynaDalekiWschód.Wkwietniu1939r.miałymiejscestarciajapońsko-sowieckiewMongoliizewnętrznej.FaktyteuważanozazwrócenieuwagiSowietównaDalekiWschód.Uspakajającopodziałałorównieżodbyciemanewrówjesiennychwokręguleningradzkim,anienadgranicamiPolski.

Conajważniejszezaś,OddziałIInieotrzymałodżadnejzeswychplacówekżadnejpoważniejszejin-formacjizpograniczasowieckiegowokresieoddatyzawarciapaktuniemiecko-sowieckiegodowybuchuwojnyniemiecko-polskiej.

Dopierowokresieod1do5IX1939r.nadeszłynastępującewiadomości:OdAttachewojskowegowMoskwie:żezokręgumoskiewskiegoprzesuniętonazachódczęśćlotnictwa

dyspozycyjnego.OdattachéwojskowegozRygi:żenaterenokręguleningradzkiegoprzybyłydwiew[ielkie]j[ednostki]

piech[oty].OdkonsulapolskiegowMińsku:żeoddziaływojskowewróciłyzćwiczeńletnichwcześniejiprzygoto-

wująsiędoćwiczeńjesiennych.Woddziałachdużorezerwistów.OdEksp[ozytury]Nr1Oddz[iału]II:żenaterenokręgubiałoruskiegoprzybyłokilkanowychw[ielkich]

j[ednostek]piech[oty],żewkier[unku]zachodnimprzewożonajestdużailośćmateriałówpędnych.6IX,narozkaz[Klimenta]Woroszyłowa12,wstrzymanozwolnienierocznikawyszkolonegonaterenie

zachodnichokręgówwojskowych.Odd[nia]7IXSowietyrozpoczęłyczęściowomobilizację.12IXattachéwojskowywParyżunadesłałwyciągzkomunikatuOddz[iału]IIfrancuskiego,podający

wiadomośćagencyjną,żeSowietymająwystąpićprzeciwPolsceiRumunii.CzywywiadKOP-umeldowałoruchachwojskanapograniczupodaciemobilizacjisowieckiej,trudno

stwierdzićwobecsprzecznościrelacji.Jestpewnymjednak,iżosytuacjiniealarmował.Wrezultacie,wystąpienieSowietówniebyłoprzeznasrozpoznaneanicodoterminu,aniteżwzakre-

sieugrupowaniawojsksowieckich.IbyłodlaNaczelnegoWodzaiszefaSztabukompletnymzaskoczeniem.

12KlimentWoroszyłow(1881-1969)marszałekZSRS,polityk,przewodniczącyPrezydiumRadyNajwyższej,wl.1934-1940byłludowymkomisarzemobrony,współodpowiedzialnyzawymordowaniepolskichoficerówinternowanychwZSRS,powojnienaróżnychwysokichstanowiskachpartyjnych,wwalkachfrakcyjnychopowiedziałsięprzeciwkoNikicieChruszczowowi,zacopozbawionyzostałwszelkichfunkcjipartyjnych,alezaLeonidaBreżniewazostałprzywróconydołask.

SPIS ZAŁĄCZNIKÓW

1.SchematorganizacjiOddz[iału]II 2.ObsadapersonalnaOddziałuII 3.PodziałCentraliOddz[iału]IInawywiadyireferatyzichokresudziałania(nieopracowane) 4.SchematorganizacjiekspozyturyNr2Oddz[iału]IISG 5.Dyslokacjaplacówekwywiadowczychzachodnichipołudn[iowych] 6.DyslokacjaorganówwywiadowczychKOPwgranicachpaństw[a] 7.DyslokacjaplacówekgłębokiegowywiadunaWschodzie 8.Dyslokacjaorganówkontrwywiadowczych 9.WykazsieciradiowywiadowczejisieciłącznościOddz[iału]II 10.Dyslokacjasieciradiowywiadowczej 11.Pierwszafazakoncentracjiniemieckiej,wedługdanychOddz[iału]IIzdnia26VIII1939r. 12.Stankoncentracjiniemieckiej,wgdanychOddz[iału]IIzdnia31VIII1939r. 13.Koncentracjaniemiecka(prawdopodobna) 14.RozwójdziałańwedługDer Feldzug der 18 Tage1

15.Zestawieniesprawozdań,którewpłynęłydoBiuraRej[estracyjnego]wParyżu,użytychdoopra- cowania(załącznikitylkowjednymegzemplarzu).

R.Bathe,Der Feldzug der 18 Tage. Chronik des polnischen Dramas,Berlin1939.Wielkonakładowapublikacja,mającaspopu-laryzowaćwspołeczeństwieniemieckimkampanięwojennąwPolsce;miałaconajmniejdwawydania(IIw1940r.).

pełna treść tej publikacji dostępna jest w pliku .pdf (1 mb)

Documents