Południowy Tyrol Inne Włochy

„W Południowym Tyrolu wypogodziło się,

dało się już odczuć bliskość włoskiego słońca,

w górach zrobiło się cieplej i jaśniej,

widziałem już pnące się po nich winnice i mogłem

częściej wychylać się z powozu.”

HeinrichHeine,ObrazyzpodróżyII(ReisebilderII),rozdziałXIII(1828-1832)

| 5

Dla lepszej orientacji: Załączona w tylnej części książki mapa Południowego Tyrolu ułatwi Państwu znalezienie miejscowości, dolin i gór. W każdym rozdzi-ale wyróżniono kilka punktów geograficznych, a w rubryce „Odnośniki do tematu" podano ich odpowiednie współrzędne (np. Bolzano [C4]).

Wprowadzenie: koloryt lokalny strona 18

Rozdział 1 Góra

Szczyt bezczelności strona 21

Dolomity: blade góry 22

Mity i legendy: po prostu bajecznie 25

OwładcyLaurinie:Zdradziłymnieróże 27

Górnictwo: pod ziemią 30

Widoki: rozległy kraj 31

Woda: czysta jak kryształ 32

Rozdział 2 Styl życia

Szczęście na pograniczu strona 35

Autonomia: dobre i złe czasy 36

Spontaniczni i godni zaufania: trzy perspektywy i jeden punkt styczny 37

FragmentpowieściJosephaZoderera„DieWalsche”(Włoszka) 40

Ladynowie: ‘é pa mé da dì’ – Chcę tylko powiedzieć 42

RutBernardi „la ie pa da rì“ (Przecieżtośmieszne) 43

Spaghetti i knedle: po prostu razem 46

Stolica: Bolzano/Bozen 47

Rozdział 3 Krajobraz

W zamku tytanów strona 49

Wino: w winnicy 50

ZupanabiałymwiniezregionTerlano/Terlan 53

Czas biesiady: piąta pora roku 54

Ogrody i kuracjusze: zimowa i letnia promenada 57

Jabłka: złota kula 58

Rowy nawadniające: chłop inżynierem 59

Na hali: sezonowi pustelnicy 61

Kultura kąpieli: góralskie kąpiele 62

Rozdział 4 Szczyty

Same szczyty strona 65

Ötzi: człowiek lodu 66

Haflinger: blond ma wzięcie 67

Zamki: zmagania rycerzy 70

Freski romańskie: niebo na ziemi 72

Górskie kolejki: elektryfikacja Alp 73

Matteo Thun: mistrz formy 74

Naturalnie zieleń: efektywność energetyczna i energia odnawialna 77

Rozdział 5 Tradycja

Sztuka pielęgnowania strona 79

Gospodynie: przesłanie gospodyń 80

Zwyczaje: godzina duchów 81

Tradycja: kapelusz z czerwonym lub zielonym sznurem 82

Pelargonie: balkon w płomieniach 86

Dialekt: mówiąc po południowotyrolsku 87

Rzemiosło: zręczne ręce 88

Reportage:Krainadotków 90

Knedle i speck: jedzenie biednych ludzi 94

Rozdział 6 Początki

Wyjście z kokonu strona 97

Miasta: miejskie ryciny 98

Architektura: gorący, blaszany dach 100

Sztuka współczesna: koncepcja sztuki 102

Muzea: ojczysta gablota 103

Messner Mountain Museum: muzealny szczyt 104

Informacje o Południowym Tyrolu strona 107

6

HalaAlpediSiusi/SeiserAlmupodnóżamasywuSassolungo/LangkofeliSassopiatto/Plattkofel:największawysokogórskahalaEuropyjestrajemdlaturystów

| 7

8

Gdzieokiemsięgnąćtrasynarciarskieiszlakipiesze:zimąnarciarze,snowboardziściituryścikreśląsweśladynahaliAlpediSiusi/SeiserAlm

| 9

10

Ciepłakąpielwsamymśrodkupołudniowotyrolskichwinnic:jezioroLagodiCaldaro/KaltererSeenapołudnieodBolzano/Bozen

| 11

12

Bolzano/Bozen:stolicawsercupokrytychwinnicamiwzgórz

| 13

14

Międzyniebemaziemią:znarciarskichstoków,trasbiegowychisaneczkowychmożnapodziwiaćgórskiewidokinawysokościod1000do3000m

| 15

16

Gdzienogiponiosą:południowotyrolskieszczytyłączy13tys.kilometrówszlakówwędrownych

| 17

18

Koloryt lokalnyWprowadzenie

Spójny – to słowo, które pasuje do Południowego Tyrolu. Ten zbudowany z mocnego materiału kraj ma wyrazistą struktu-rę, a formę nadają mu skały. Szybko zmieniające się rodzaje skał – od porfiru poprzez marmur i granit aż po dolomit – de-cydują o wyglądzie krajobrazu i charakterze wegetacji. Jego mieszkańcy rękoma uprawiali tutaj glebę i przystosowali się do tego, że wraz z rodzajem podłoża zmienia ona swoją barwę i roślinność. Natura i kultura są tutaj ze sobą nierozerwalnie związane, tradycja i obyczaje niezmienne.W Południowym Tyrolu nie stroni się od nowego. W 1999 roku hrabia Michael Goess-Enzenberg postanawia poszerzyć i zmo-dernizować swoją winiarnię Mannincor koło miejscowości Cal-daro/Kaltern. Buduje ją według projektów Waltera Angonese, Rainera Köberla i Sylwii Boday. Główną rolę w planowaniu odgrywają krajobraz, historia i funkcjonalność: nowe ma sta-nowić kontynuację starego. Na styku nowego i starego pracę na budowie rozpoczyna pochodzący z Południowego Tyrolu malarz Manfred Alois Mayr – artysta, który sam o sobie mówi, że odnajduje barwy. W Manincor usuwa stare warstwy farb, szuka śladów farb pochodzących z historycznej winiarni, obec-nych w tradycji południowotyrolskiej uprawy wina, odtwarza

Koloryt lokalny | 19

proces budowy. Następnie przedstawia swoją koncepcję: na ogromną ścianę, tę, która dzieli nowy budynek od starego, za-mierza nanieść metodą natryskową witriol miedzi – w kolorze turkusowym. Nie tylko otrzymuje zezwolenie, ale co więcej – hrabiostwo są zachwyceni. Siarczanu miedzi używano przez wieki przy uprawie wina do zwalczania szkodników, na starych murach winiarni do dziś przebłyskuje odcień sinego kamienia. Witriolu miedzi w Manincor jest pod dostatkiem. Kopalnia miedzi w dolinie Valle Aurina/Ahrntal należała do rodziny En-zenbergów aż do jej zamknięcia w 1893 roku. Zaopatrywali w witriol miedzi cały kraj.Tak to jedno wiąże się z drugim: historia, tradycja i postęp. Winiarnia Manincor jest najlepszym tego przykładem, ale są i inne. Charakteryzują one nurt myślenia współczesnej połu-dniowotyrolskiej kultury: Południowy Tyrol postrzegany jest jako nowoczesny kraj, którego niepowtarzalny charakter mógł powstać jedynie na bazie przeszłości. Malarz Manfred Alois Mayr twierdzi, że przy pomocy barwy przekazuje opowieści. W Południowym Tyrolu opowieści te mówią o przyrodzie, ziemi i biedzie, o wszechobecności Kościoła i o dumie społeczności, która stawiała opór cesarzom, żołnierzom i dyktatorom, a te-

raz w dużym stopniu autonomicznie decyduje o swojej drodze. Domy były bielone wapnem, maszyny brązowe jak drewno lub szare jak żelazo, ubiory kolorowe tylko od święta, czerń nosi-li faszyści, a ich budynki partyjne miały kolor pompejańskiej czerwieni.Niebieski jest w Południowym Tyrolu chłopski fartuch – „Schurz”. Dawniej fartuchy dostawali chłopcy w dzień rozpo-częcia szkoły. Według starego powiedzenia, mężczyzna bez fartucha jest ubrany tylko w połowie. Jeszcze dzisiaj niektórzy chłopi noszą „Fürtig”, czyli „Vortuch”, jak inaczej nazywa się fartuch.Najważniejsze by wiedzieć, o czym mowa: w 1997 roku rolni-cy w dolinie Val Venosta/Vinschgau otrzymują nowy budy-nek Spółdzielni Owoców. Ale język formy architekta Arnolda Gappa jest im obcy. Znowu zwracają się do Manfreda Aloisa Mayra, który maluje część budynku na kolor lazurytu. Teraz nabiera on swojskiego wyglądu. W tym kolorze chłopi znajdują odbicie swojej pracy, nagle współczesna architektura staje się im całkiem bliska.

20

Górującynadwszystkimkrólpołudniowotyrolskichgór:szczytOrtles/OrtlerwdolinieValVenosta/Vinschgau

Góra | 21

Szczyt bezczelnościW Południowym Tyrolu wszelka perspektywa roztacza się z góry. Góra i dół leżą blisko siebie. Na początku na górę wdrapywali się miastowi i otworzyli przez to

przed góralami niespodziewane widoki.

Do 1804 roku nikt nie wiedział, jak jest na górze Ortles/Ortler. W 1804 roku jako pierwszy na szczyt wszedł łowca kozic Josef Pichler z doliny Val Passiria/Passeiertal. Wytrzymał cztery mi-nuty. Było lodowato. W 1805 roku znowu wspiął się na szczyt, trzymając tym razem w ręku chorągiew. Teraz nikt już nie wąt-pił, że liczący prawie cztery tysiące metrów Ortles, „najwyż-szy wierzchołek w Tyrolu”, został zdobyty. Na znak triumfu na szczycie miała pierwotnie zostać wzniesiona kamienna pirami-da – nie krzyż.Góralom z południowej części Tyrolu niezupełnie było to w smak. Jeszcze w XIX wieku wchodzenie na szczyty wydawało się dla wielu z nich szczytem bezczelności. No bo niby po co? Czy tam na górze jest w ogóle czym oddychać? Do roku 1786 chłopi nie weszli na żaden szczyt. Wierzyli, że już na halach i przełęczach zbyt blisko podchodzą do nieba i na znak skruchy stawiali krzyże. Wkopywano się do wnętrza góry, jeżeli skry-wała ona skarby – w Południowym Tyrolu srebro, miedź czy marmur, ale na skaliste pustynie, na których nie można było ani siać, ani zbierać, ośmielali się zapuszczać tylko nicponie. W górach mieszkał Bóg lub diabeł – tak dokładnie nie wiedziano.Z takiego punktu widzenia Południowy Tyrol jest rajem dla nicponi. Przeważająca część Południowego Tyrolu położona jest na wysokości powyżej 1000 m nad poziomem morza. Za-ludnione jest zaledwie trzy procent jego powierzchni. Resztę stanowią pola, lasy, hale i skały. W Południowym Tyrolu nali-czono ponad 300 trzytysięczników. Wszelka perspektywa roz-tacza się z góry – widoki i punkty widzenia. Góra i dół, ciasne i rozległe przestrzenie leżą w południowotyrolskim świecie bardzo blisko siebie. Reinhold Messner nie chodził jeszcze do szkoły, gdy w swojej wiosce położonej w dolnie Val di Funes/Villnösser Tal u stóp gór Le Odles/Geislerspitzen wypatrywał sobie oczy za chmurami pragnąc wiedzieć, gdzie znikają. Także

ekstremalnemu alpiniście Hansowi Kammerlanderowi cieka-wość nie dawała spokoju. Na swój pierwszy szczyt wspiął się idąc potajemnie za dwoma turystami na Tat Picco Palù/Moos-stock, wznoszący się nad doliną Valli di Tures e Aurina/Taufe-rer Ahrntal. Pierwszymi, którzy 200 lat temu odkryli swoją pasję do gór, byli mieszczanie. Wspinali się na szczyty, każąc prowadzić się tam wiejskim chłopcom. Na skalnej ścianie na jednej linie wi-siała nierówna grupa: wypatrujący szczytu turysta i szukający oczyma kryształów i kozic przewodnik. Pierwszy rozsławiał szczyty, drugi znajdował na górze zarobek. W ten sposób góry straciły swoją grozę. Wspięto się na wszystkie szczyty, nazwa-no je i zaznaczono na mapach ich wysokość, trasy wspinaczek i schroniska. Już dawno temu odkryto, że góry nie torują sobie drogi na powierzchnię ziemi tak jak zęby. Dolomity, najsław-niejsze góry w Południowym Tyrolu, zaliczane od 2009 roku do Światowego Dziedzictwa Przyrody, to skamieniałe rafy koralo-we, które wypiętrzyły się ku górze z opadłych wód pramorza. Dzięki szlakom wędrownym, kolejkom i wyciągom dostęp do gór jest dzisiaj bezpieczny, a one same poznawalne od każdej strony. Góra, która kiedyś napawała strachem, uważana jest dzisiaj za piękną. Stała się przedmiotem zachwytu i miejscem wypoczynku, które należy zachować. W ośmiu parkach przyro-dy i w parku narodowym Parco Nationale dello Stelvio/Natio-nalpark Stilfser Joch chroni się w Południowym Tyrolu rozległe połacie krajobrazów przyrodniczych i kulturowych.W 1954 na szczycie Ortles postawiono jednak krzyż. Kamienna kolumna, która miała tam stanąć zamiast piramidy, leżała – za-pakowana w skrzyniach – długie lata w dolinie na skraju drogi. W 1899 roku postawiono ją na przełęczy Passo dello Stelvio/Stilfser Joch, znajdującej się na terenie Ortles i łączącej Połud-niowy Tyrol z Lombardią: ale już nie na znak triumfu nad górą, ale jako pomnik na cześć cesarza w Wiedniu.

Rozdział 1 Góra

22

Architekt Le Corbusier nazwał Dolomity najpiękniejszą bu-dowlą świata. Rzeczywiście Dolomity zostały wzniesione – ze skamieniałych wodorostów i raf koralowych. Przez 250 milio-nów lat rozwijały się w ciepłym Morzu Tetydy, a gdy jego wody opadły, wyłoniły się białe, majestatyczne, dziwaczne w formie, „blade”, różniąc się od okolicznych gór. W 1788 roku naukowcy odkryli ich tajemnicę: Dolomity są zbudowane z zawierających magnez skał wapiennych. Nazwane zostały od nazwiska geo-loga Deodata de Dolomieu. Natychmiast stały się popularne, ich legendy sławne. Pocztówki z trzema szczytami Tre Cime di Lavaredo/Drei Zinnen obiegają świat. A pochodzący z Val Gardena/Gröden Luis Trenker wystawił w swoich górskich filmach pomnik masywowi Sassolungo/Langkofel. Dolomity były zasiedlone od czasów epoki żelaza. Retowie, Rzymianie, Longobardowie pozostawili tutaj swoje ślady. W czasie I wojny światowej przez góry przebiegał front austriacko-włoski. Ich stałymi mieszkańcami są Ladynowie, najstarszy lud w Dolomi-tach i trzecia co do wielkości grupa językowa Południowego Tyrolu. W 2009 roku Dolomity zostały wpisane na listę UNESCO światowych pomników przyrody, podlegających szczególnej ochronie. Tym samym „blade” góry są, obok Jungfrau-Alet-sch-Bietschhorn i Monte San Giorgio w Szwajcarii, trzecim obszarem alpejskim zaliczanym do Światowego Dziedzictwa Przyrody.

DolomityBlade góry

Fakty:

»W Dolomitach znajdują się cztery z ośmiu południowotyrolskich par-ków przyrody. www.provinz.bz.it/parchi.naturali

»W Południowym Tyrolu istnieje 80 tras wspinaczkowych. Pierwsze z nich powstały podczas I wojny światowej na linii frontu przebiegające-go przez Dolomity i masyw Ortles. 14 szkół alpinizmu oferuje bezpiecz-ne wyprawy. www.guidealpine-altoadige.it

Góra | 23

ŚwiatoweDziedzictwoPrzyrodyUNESCO:DolomityztrzemaszczytamiTreCimediLavaredo/DreiZinnenwokolicachSesto/Sexten

24

KtorozświetlaczerwieniągóręCatinaccio/Rosengarten:królLaurinczywieczornesłońce?

Góra | 25

W górach rządzi przyroda. Gdy się gniewa, życie tutaj napawa grozą. Ten, kto się jej sprzeciwi, jest albo bohaterem, albo za karę musi zginąć. Zanim nauka zaczęła objaśniać świat, o życiu codziennym decydowały tajemne moce, psujące mleko złe du-chy, zawadiacy wyzywający bogów na pojedynek lub czarowni-ce, które na hali Alpe di Siusi/Seiser Alm znalazły swoją Łysą Górę. Ludzie usnuli o nich setki opowieści. W długie zimowe wieczory opowiadano sobie na nowo te same legendy. Jeszcze i dzisiaj w punktach widokowych i przy formacjach skalnych, gdzie mity pozostawiły po sobie ślady, łatwo popuścić wodze fantazji: odcięte przez wieki od świata doliny Dolomitów kryją serce wielkiego królestwa czarów. Tak więc skaliste wierzchoł-ki masywu Latemar to zaczarowane lalki, a górę Catinaccio/Rosengarten rozświetla czerwienią nie wieczorne słońce, lecz klątwa władcy karłów Laurina.

Mity i legendyPo prostu bajecznie

Fakty:

» Opowieści z Południowego Tyrolu można znaleźć pod adresem: www.suedtirol.info/legendyimity» Śladami legend: góry Południowego Tyrolu łączy 13 tys. kilometrów

pozostawionych w naturalnym stanie szlaków wędrownych, co równa się ośmiokrotnej odległości z Warszawy do Lipska tam i z powrotem.

300 kilometrów szlaków wije się przez samą tylko halę Alpe di Siusi [D/E 5], największy kompleks hal w Europie. Drogi rowerowe w południowotyrolskich dolinach liczą 600 kilometrów.

www.suedtirol.info/piesze_wędrowki

26

„Zdradziłymnie

róże”

Góra | 27

W pradawnych czasach w środku góry Catinaccio panował władca karłów, król Laurin. Oprócz tego, że posiadał bajeczne skarby, miał czarodziejską czapkę-niewidkę, która czyniła go niewidzialnym. Przed bramą jego skalnego zamku król Laurin utrzymywał przepiękny ogród, w którym przez calusieńki rok kwitły niezliczone róże, ogrodzone złotą, jedwabną nicią. Bia-da temu, kto odważyłby się zerwać choćby jedną różę!Pewnego dnia Laurin zobaczył na sąsiednim zamku przepięk-ną księżniczkę, zwaną Simhildą. Laurin zakochał się w niej i ją uprowadził. Od tego czasu Simhilda musiała żyć w górskim królestwie Laurina, a na zamku jej brata Dietleiba zapanował smutek. Poszukując swej siostry Dietleib spotkał króla Gotów Dietricha von Bern. Wraz nim i jego rycerzami udał się do kró-lestwa Laurina. Dietricha zadziwił przepych róż, ogrodzonych złotą nicią, lecz jego towarzysze pozrywali nić i stratowali wszystkie róże. ěDoszło do nierównej walki. Kiedy rycerze ze-rwali z jego głowy czapkę-niewidkę, Laurin spadł bezradnie na ziemię i zawołał z wściekłości: „Zdradziły mnie róże!”. Tak więc musiał wpuścić zwycięzców do swego królestwa, a oni uwolnili Simhildę. Magiczna klątwa Laurina miała zgasić blask różane-go ogrodu na zawsze: „Niech nigdy więcej ani jasny dzień, ani też ciemna noc nie zobaczą już magicznego przepychu róż!” Jednak Laurin zapomniał wspomnieć o zmierzchu między dniem i nocą. I dzieje się tak do dziś, przed zachodem słońca, jeszcze blade za dnia góry zaczynają o zmierzchu lśnić żarzącą się czerwienią.

Legendy opowiadają mityNa przykład jak ten o królu Laurinie i jego różanym ogrodzie... „Zdradziły

mnie

róże”

28

WsercuParkuPrzyrodywDolomitach:osobliweszczytyLeOdles/GeislerspitzenwdolinieValdiFunes/Villnösstal

Góra | 29

30

Ciemne sztolnie i światło kopalnianej lampki składały się na życie górników. Przez całe wieki zjeżdżali oni w dół do połu-dniowotyrolskich kopalni, w których wydobywano miedź, ołów, cynk i srebro. Na powierzchni ziemi w górniczych wioskach życie toczyło się swoim niezależnym trybem. W Schneebergu, najwyżej położonej w Europie kopalni na wysokości ponad 2000 metrów, w najbardziej gorącym okresie pracowało do tysiąca górników. Dzisiaj w hełmie z lampką, bez narażania się na niebezpieczeństwo, można zwiedzać „podziemny świat” kopalni Schneeberg w dolinach Val Ridanna/Ridnauntal i Val Passiria/Passeiertal, kopalni srebra Villanders w dolinie Valle Isarco/Eisacktal i w kopalni pokazowej Prettau w dolinie Val-le Aurina/Ahrntal. Osobom z dolegliwościami dróg oddecho-wych pobyt w klimatycznych sztolniach dawnej kopalni mie-dzi Prettau przynosi ulgę: panuje tutaj bowiem mikroklimat, pozbawiony prawie alergenów i pyłków. Główna ulica we wsi Lasa/Laas w dolinie Val Venosta/Vinschgau jest wybrukowana na biało. Marmur z Laas, wydobywany do dzisiaj, uważany jest za najbardziej odporny na warunki atmosferyczne biały wa-pień świata. Z tego ulubionego kamienia Habsburgów wykute są pomniki w Nowym Jorku, Londynie, Berlinie i Wiedniu.

GórnictwoPod ziemią

Fakty:

» Muzeum Górnictwa Południowego Tyrolu [D2+G1], www.museominiere.it» Kopalnia Srebra Villanders [D4], www.bergwerk.it» Marmur z Laas [A3], www.comune.lasa.bz.it

Góryzaostrzająapetyt:czerpaniesiłynawysokości

Góra | 31

W dolinach góry wytyczają wzrokowi kierunek. Na górze, mię-dzy niebem a ziemią, nic go nie ogranicza. Widok roztaczający się z Plan de Corones/Kronplatz, najważniejszej góry narciar-skiej w Południowym Tyrolu, umożliwia oglądanie panoramy gór pod kątem 360 stopni. Takie widoki napawają radością ser-ce każdego narciarza. Od początku grudnia do połowy kwiet-nia miłośnicy sportów narciarskich podczas jazdy na nartach, snowbordzie, sankach czy nartach biegowych, w czasie wędró-wek w rakietach śnieżnych lub podczas kuligu mogą podziwiać wszelkie możliwe perspektywy widokowe z gór położonych na wysokości od 1000 do 3000 metrów. O nagrodę Oscara może ubiegać się dramatyczny spektakl zjawisk przyrody na Rot-steinkogel (1465 metrów) koło miejscowości Verano/Vöran, górze wznoszącej się nad doliną Val d’Adige/Etschtal pomię-dzy miastami Bolzano/Bozen a Merano/Meran. Tutaj artysta Franz Messner urządził swoje „Knottnkino”. „Knott” oznacza w Południowym Tyrolu skałę. „Kino na skale” to 40 umocowa-nych w ziemi pod gołym niebem krzeseł. Na ekranie rozcią-gającym się od masywu Ortles nad doliną Val d’Adige aż po Dolomity, można aż do zachodu słońca oglądać filmy, których reżyserem jest pogoda.

WidokiRozległy kraj

Fakty:

» W Południowym Tyrolu jest 30 terenów narciarskich. Dolomiti Superski to największa na świecie karuzela narciarska, licząca 1200 kilometrów trans narciarskich. „Sellaronda” [F6] prowadzi narciarzy przez cztery przełęcze w Dolomitach wokół masywu Gruppo di Sella/Sellagruppe,

a w lecie jest ambitną trasą rowerową. 15 terenów narciarskich tworzy narciarską arenę Ortles. Prawie przez cały rok czynny jest teren narciarski na lodowcu nad doliną Val Senales/Schnalstal [B 2/3] koło Merano. www.suedtirol.info/zima

» Dwie trasy w Dolomitach są każdego roku widownią zawodów narci-arzy światowej klasy: zjazd „Saslong” w dolinie Val Gardena,

www.saslong.org oraz trasa slalomu giganta „Gran Risa” w Alta Badia, www.skiworldcup.it

» W dolinie Valle Anterselva/Antholzer Tal [G2] każdego roku rozgrywa-ne są zawody zaliczane do Pucharu Świata w biatlonie,

www.biathlon-antholz.it. Trasy biegowe w Południowym Tyrolu można znaleźć pod adresem: www.suedtirol.info/zima

» W 1805 roku na stoku Ortles [A2] zbudowano pierwsze schronisko w Tyrolu. Dzisiaj otwarte są 92 schroniska, a do najbardziej interesujących należą Rifugio Bicchiere/Becherhaus (3195 m), Rifugio Cima Libera/Müllerhütte (3145 m) oraz Rifugio Payer/Payerhütte (3020 m).

Wszystkie schroniska można znaleźć pod adresem: www.suedtirol.info/schroniska

32

Na początku woda była rzeźbiarzem krajobrazu, od niej też zależał los człowieka. W Południowym Tyrolu z gór w doliny spływają tysiące wijących się potoków i strumieni. W każdej wsi na głównym placu szumi fontanna. W setkach połyskują-cych w słońcu jezior górskich gromadzi się woda z topnieją-cego śniegu i lodu. Energię elektryczną uzyskuje się w prze-ważającej mierze z energii wodnej. W ciągu niewielu godzin woda pitna dociera z górskiego źródła do kranu, bez dodat-kowych substancji i środków konserwujących. Oficjalnie uzna-nych jest 30 źródeł wód mineralnych. Ich wody używa się od dawna do kąpieli w domach, do kąpieli leczniczych, albo też rozlewa i sprzedaje. Huczący chłód otacza liczne wodospady, np. w wąwozie Gilfenklamm koło miasta Vipiteno/Sterzing, jedynym wyżłobionym w marmurze wąwozie europejskim, wodospady Reiner Wasserfälle w Valli di Tures e Aurina czy też wodospad Parcines/Partschinser Wasserfall niedaleko Me-rano. Ten ostatni jest jednym z najwyższych wodospadów w Europie – woda spada tutaj z wysokości 97 metrów. W dolinie Val Venosta wszystko płynie uporządkowanym trybem: chłopi wybudowali tutaj zmyślne kanały nawadniające, tzw. „Waale”, wzdłuż których dzisiaj wiodą piękne drogi spacerowe.

Woda Czysta jak kryształ

Fakty:

»Propozycje pieszych wycieczek do jezior, wodospadów oraz wzdłuż rowów nawadniających na stronie: www.suedtirol.info/piesze_wędrowki» Lago di Caldaro/Kalterer See [B5] na południe od Bolzano to najcieplejsze jezioro kąpielowe w Alpach. Informacje na temat jezior kąpielowych pod adresem: www.suedtirol.info/plywanie»Więcej informacji o źródłach wód mineralnych i kąpieliskach można znaleźć na stronie: www.provincia.bz.it/acqua

Góra | 33

Wodapodkontrolą:wybudowanelatatemukanałynawadniająokoliceVinschgauorazsadypołożonewdolinieMerano/Meran

34

Niemieckaiwłoska:kulturawPołudniowymTyrolutostylżycia

Styl życia | 35

Szczęście na pograniczuTrzy języki, zazębiające się zwyczaje, opowieści, które zaczynają się do siebie upodabniać. W

Południowym Tyrolu żyją wspólnie Niemcy, Włosi i Ladynowie. Alpejski i środziemnomorski styl życia znalazły tutaj możliwość zgodnego współistnienia.

Gdy Południowi Tyrolczycy mówią „my”, może mieć to skom-plikowane znaczenie. Historia zbliżyła do siebie w Południo-wym Tyrolu trzy kręgi kulturowe, mówi się tutaj trzema języka-mi. Jak mają się one do siebie? Południowotyrolski dziennikarz Claus Gatterer (1924-1984) poświęcił temu pytaniu wiele miej-sca w swojej autobiograficznej powieści „Schöne Welt, böse Leut” (Piękny świat, źli ludzie). „‚My’ – to byli ludzie w dolinie, ci, którzy do ‚nas’ należeli.” W miejscowości Sesto/Sexten lat 20., którą opisuje Gatterer, są to wszyscy, którzy są Niemcami, a więc wszyscy Tyrolczycy, do tego Ladynowie, ale także Włosi, którzy już od dawna mieszkali w dolinie, jak na przykład szli-fierz czy naprawiacz patelni. Ale było jeszcze jedno „my”: „my” oficjalne, które równało się „noi” – my, czyli Włosi, „my”, któ-rego chciała władza państwowa. Jak mówi Clausa Gatterera: „Wtedy to wszystko byliśmy my. Pomieszany krajobraz ludzki, odzwierciedlenie zawiłych czasów.”Historia Południowego Tyrolu rozpoczyna się w 1919 roku, kie-dy to położony na południe od Brenneru obszar oddzielono od Tyrolu austriackiego i przyznano Włochom. Nowa granica podzieliła drogi krainy, która przez pięć wieków należała do Austrii.Cały region alpejski był pograniczem od dawien dawna. Dla starożytnych Rzymian za Tyrolem rozpościerała się Północ, dla cesarzy niemieckich, którzy koronowali się we Włoszech, za Brennerem rozpoczynało się Południe. Dwie alpejskie prze-łęcze przez wiele stuleci zapewniały „górskiej krainie”, jak nazywano Tyrol, ważną strategiczną rolę w Europie. Kupcy, pielgrzymi, książęta ze swoimi świtami, poszukiwacze przygód i żołnierze ciągnęli przez Tyrol, płacili cła i myta, korzystali z kwater i bezpiecznego przejazdu. Politycy europejscy pracowi-cie zabiegali o to, by nie stracić względów mieszkańców Tyrolu,

ale nie przepuszczali żadnej okazji, by podbić kraj. Pierwsza wzmianka o Tyrolu pochodzi z 1271 roku, a już w 1330 roku o względy dziedzicznej księżnej Tyrolu, Małgorzaty, za-biegali Wittelsbachowie, Habsburgowie i Luksemburczycy. Możnowładcy byli skłonni do ustępstw: przyznali Tyrolczykom „Wielką Kartę Swobód”, zawierającą gwarancję, że dotychcza-sowe prawa i przywileje Tyrolu będą zachowane. Habsburgo-wie, którym ostatecznie przypadł w udziale Tyrol, poszli jesz-cze dalej i zwolnili Tyrolczyków z obowiązku służby wojskowej. W zamian zażądali jedynie, aby w razie potrzeby Tyrolczycy sami bronili swojego kraju, rozciągającego się od Kufstein po miejscowość Ala. Tyrol był dumny ze swojego specjalnego sta-tusu. Zawsze gdy któryś z władców próbował uszczuplić ich prawa, Tyrolczycy wyciągali stare dokumenty. Pod względem językowym, kulturowym i politycznym Tyrol był zawsze regio-nem pogranicznym, w którym ludzie szybko zauważali choćby najmniejsze ograniczanie wolności i wyrażali sprzeciw. Południowi Tyrolczycy nie byli przygotowani na to, co przyniósł im XX wiek. Faszystowska polityka italianizacyjna zniweczyła wszelkie dążenia do kulturalnej i politycznej samodzielności. Przez długi czas Południowy Tyrol walczył o uzyskanie statu-su autonomii. Dzisiaj Niemcy, Włosi i Ladynowie posługują się tutaj na co dzień swoimi językami, pielęgnują własne kultury i żyją we wspólnocie. Jak to się często zdarza, pierwsze zbli-żenia miały miejsce w kuchni. Wieśniaczki testowały włoską pastę i minestrone, a włoskie gospodynie próbowały, jak sma-kuje speck i knedle. Nie tylko kuchnia przypadła im do gustu. W oparach wydobywających się z garnków zrodziła się nowa świadomość, nieznane dotąd „my”, które ostrożnie coraz bar-dziej rozprzestrzenia się na inne dziedziny życia. Nadgraniczna kraina odzyskała swój specjalny status.

Rozdział 2 Styl życia

36

W 1919 roku Południowy Tyrol zostaje przyznany Włochom. Zwycięskie mocarstwa I wojny światowej przekazały w ten sposób wojenną zdobycz, obiecaną Włochom w 1915 roku w zamian za przystąpienie do wojny po ich stronie. Od 1922 roku faszyści prowadzą w Południowym Tyrolu nieubłaganą poli-tykę italianizacyjną. Zabronione jest wszystko co niemieckie i brzmiące po niemiecku. Z chwilą zawarcia przez dyktatorów Mussoliniego i Hitlera w 1939 roku umowy o przesiedleniu (tzw. opcji), propaganda hitlerowska nie musi się trudzić: 85 procent niemieckojęzycznej ludności Południowego Tyro-lu gotowa jest opuścić kraj. Masową emigrację wstrzymują działania wojenne. Po II wojnie światowej potwierdzona zo-staje granica przebiegająca przez Brenner. Rozpoczynają się długotrwałe negocjacje w sprawie autonomii, zakończone w 1972 roku uzyskaniem takiego statutu po raz drugi. Południo-wy Tyrol musi czekać następnych 20 lat, aż otrzyma władzę ustawodawczą i wykonawczą we wszystkich dziedzinach życia, ustalonych na mocy statutu. Dzisiaj autonomia Południowego Tyrolu uważana jest na całym świecie za modelową koncepcję dla mniejszości narodowych.

AutonomiaDobre i złe czasy

Fakty:

» Południowy Tyrol liczy 510 tys. ludności. Istnieją w nim trzy oficjalne języki. 70 proc. ludności mówi językiem niemieckim, 26 proc. stanowi ludność włoskojęzyczna, a 4 proc. to Ladynowie. Obywatele obcych państw stanowią pięć procent ludności Południowego Tyrolu.

» Obszerniejsze informacje na temat historii Południowego Tyrolu pod adresem: www.suedtirol.info/historia

„GrüßGott“i„Buonasera“:południowotyrolskiejęzykispotykająsięprzyaperitifie

Styl życia | 37

Krajobrazy kształtują ludzi. Ludzie kształtują swoją przestrzeń życiową. W Południowym Tyrolu z łatwością można przystoso-wać się do życia na wsi i w mieście: raz panuje tutaj alpejska prostota, innym razem śródziemnomorska beztroska. Trudno jest określić tę atmosferę: w kioskach gazety z włoskimi i nie-mieckimi nagłówkami, na powitanie słychać „Grüß Gott” (po-chwalony) tam, gdzie można by się spodziewać „Buon giorno”, Ta nieustanna zmienność zadomowiła się przy macchiato o godzinie 10:00, przy aperitifie po skończonej pracy i przy grze w karty w gospodzie. Niemcy, Włosi, Ladynowie – wszyscy mają swoje własne opowieści i wspomnienia. Z czasem dzielą-ce granice stały się bardziej przepuszczalne, zwyczaje zaczęły się splatać, opowieści upodabniać do siebie, a języki czerpać nawzajem ze swojego bogactwa. Tematem tym zajęła się tak-że literatura. Joseph Zoderer napisał dwie wielkie powieści na temat niemiecko-włoskich historii miłosnych, w których domi-nuje wahanie pomiędzy indywidualną sympatią a poczuciem kolektywnej przynależności. Gianni Bianco napisał pierwszą południowotyrolską powieść z włoskiej perspektywy.

Spontaniczni i godni zaufaniaTrzy perspektywy i jeden punkt styczny

38

Niemiecko-włoskietematyrozmów,Egna/Neumarkt:doniesieniasportowewłoskiej„GazzettadelloSport”,wiadomościlokalnezregionalnejgazety„Dolomiten”

Styl życia | 39

„Die Walsche” (Włoszka)Fragment powieści Josepha Zoderera,

wydawnictwo Hanser 1982 rok

Styl życia | 41

W końcu musiała krzyknąć na Silvano: – Zostań w domu! Aż wreszcie zrozumiał i został u siebie, we włoskiej części miasta, zwanej przez Niemców Szanghajem.Jestem podłym tchórzem, powtarzała jak litanię sama do sie-bie, w rytmie szmeru odmawianego różańca, przenikającego do izby z sąsiedniego pokoju, gdzie na katafalku wystawiono ciało jej ojca, nauczyciela. Nie powinna była zabronić Silvano przyjścia na pogrzeb ojca, jemu z Południa, dla którego było to czymś świętym i naturalnym, kwestią szacunku i czci, bez względu na to, czy jej ojciec postawił kiedyś spaghetti, które w jego domu ugotował Silvano, tutaj obok tego stołu na podło-dze izby do jedzenia wilczurowi, czy też jego, Włocha, uważał po prostu za lekkoducha.Nie potraktowała go jak kogokolwiek innego, a już na pewno nie jak ukochanego człowieka, ale jak Włocha, który w tym świecie – niemieckim – nie miał czego szukać, który powinien pozostać na zewnątrz, wypchnęła go, nawet jeżeli tylko ode-pchnęła, nie wpuściła do środka, aby nie mieć dodatkowych przykrości, a pewnie też, aby zaoszczędzić mu nagabywań. Do-stosowała się, potraktowała go niesprawiedliwie, ona, która od dawna rzekomo przestała się przejmować i mimo gadania ludzi, mimo sprzeciwu ojca żyła tak, jak chciała, a mianowicie z

Silvano, z którego nie można było już zrobić Niemca. I nie wy-szła za niego za mąż, choć stuknęła jej już połowa trzydziestki.Przy pochówku ojca miał panować spokój. Dlatego sama je-chała w kierunku wychodzących jej naprzeciw chmur, aby sa-mej załatwić to, co należało załatwić, gdy ktoś zmarł, aby mieć spokój, to znaczy ze strachu przed innymi, sama wjechała na górę do tej dziury położonej na wysokości trzech tysięcy me-trów nad poziomem morza, bardzo odległej od odpływów i przypływów, do tej górskiej dziury, z której jej ojciec nie był w stanie się wyrwać, chociaż dawniej często wykrzykiwał – W świat, nic jak tylko w świat!Nie było to niebo, tutaj, dokąd wracała, zbyt dobrze to wie-działa, ludzie się nie zmienili, tylko ich wyraz twarzy stał się milszy, i nawet Ploser zburzył stare gospodarstwo, dom i sto-dołę i wybudował pensjonat.

42

Po niemieckim i włoskim trzecim językiem używanym w Połu-dniowym Tyrolu jest ladyński. Językiem tym posługuje się 18 tys. osób w dolinach Val Gardena/Gröden i Val Badia/Gader-tal. Ladyński jest pierwotnie używanym językiem regionu. Po zdobyciu alpejskich dolin przez starożytnych Rzymian, przy-niesiona przez nich łacina potoczna zdominowała język retyc-ki, którym mówili w tamtych czasach mieszkańcy Alp. Później Germanie wyparli ladyński w głąb położonych w Dolomitach dolin, gdzie izolacja i bieda przyczyniły się do zachowania ję-zyka i rozwinięcia się niezwykłej kultury legend i rzemiosła. Dopiero w 1951 roku uznano Ladynów w Południowym Tyrolu za oddzielną grupę językową. Dzisiaj ladyński należy do „naj-mniejszych” języków w Europie. W muzeum Museum Ladin w Val Badia udostępniono ekspozycje dotyczące ladyńskiej historii. Niegdyś Ladynowie żyli i pracowali w jedności ze świ-stakami – tak mówi legenda o początkach świata Ladynów, której przysłuchiwały się całe pokolenia. Dopiero od niedaw-na trwają prace nad stworzeniem wspólnego języka pisanego. Orędowniczką tego zamierzenia jest pochodząca z Val Garde-na pisarka Rut Bernardi: „é pa mé da dì”.

Ladynowieé pa mé da dì – Chcę tylko powiedzieć

Fakty:

» Zamieszkałe przez Ladynów doliny w Dolomitach są podzielone pomiędzy trzy prowincje: Południowy Tyrol, Trentino i Belluno. Mówi się i pisze w pięciu dialektach: w Południowym Tyrolu są to maréo/ba-diot w Val Badia [F 3-6] i gherdeina (gerdeński) w Val Gardena [E4-F6]. Łącznie w regionie Dolomitów językiem ladyńskim posługuje się ok.

30 tys. ludzi.» Museum Ladin w miejscowości S. Martino in Badia/St. Martin in Thurn

[F4] udostępnia interesujące informacje na temat historii kultury ladyńskiej. www.museumladin.it

Styl życia | 43

Przecież to śmieszneChcę tylko powiedziećtrzeba to zaakceptować i iśćnie wiadomo jakdać wam to jeszcze powiedziećpewnego dnia albo wcaległowa nie kieruje się tylkowłasnymi nogamiTo nie jest śmiesznejeżeli ani wyani wasze dzieci nie potrafią powiedziećtrzeba to po prostu zaakceptowaći nie można odrzucaćtrzeba powtarzać

la ie pa da rì

é pa mé da dìla ie da tò y jìn ne sà pa cofé a dì mo a vóte n di o nol cë ne va pa méa jì do si pe

la ne ie pa da rìco ne sà no ëiy no si fi da dìla ie mé da tòy de ne dì no: oh

da dì dò

Rut Bernardi, Das ist doch zum Lachen (Przecież to śmieszne), 2007 rok w: Dolomit, ein Gipfelbuch (Dolomit – księga szczytów), str. 98.

44

MiejscowośćOrtisei/St.Ulrich,poladyńsku„Urtijei”,wdolinieValGardena/Gröden:tutajpołudniowotyrolskiejęzyki–niemiecki,włoskiiladyński–stykająsięzesobąbezpośrednio

Styl życia | 45

46

Spaghetti i knedle – te dwa wyrazy najtrafniej opisują połu-dniowotyrolską kuchnię. Po południowej stronie Alp alpejskie i śródziemnomorskie przyprawy i potrawy znajdują się często w jednym daniu, a przynajmniej w jednej i tej samie karcie dań. W tutejszej kuchni używa się tak samo gryki i górskich ziół, jak i rozmarynu i parmezanu. Południowotyrolscy kucharze łączą to, co do siebie pasuje, tworząc nowe, niekiedy wyrafinowane smaki. Czapki kucharskie, widelce i gwiazdki zdobią południo-wotyrolskie restauracje gęściej niż w którymkolwiek innym zakątku Europy. Bez zbytniej ilości sosów, dekoracji i wrzawy szefowie kuchni skupiają uwagę na tym, co najistotniejsze: na świeżych przyprawach pochodzących z własnego ogrodu, własnym doświadczeniu oraz wyczuciu w łączeniu kuchni wło-skiej, ladyńskiej i tyrolskiej. Przy stole też najzgodniej rozpra-wia się o kwestiach tożsamości Południowego Tyrolu.

Spaghetti i knedlePo prostu razem

Fakty:

» Kuchnia pełna gwiazd: co roku przewodnik gastronomiczny „Guide Michelin” wyróżnia najlepsze restrauracje w Południowym Tyrolu (w 2014 roku przyznano 23 gwiazdki).

» Wskazówki dotyczące gastronomii Południowego Tyrolu z przepisami i polecanymi gatunkami wina znajdują się pod adresem:

www.suedtirol.info/przepisy

Niemieckaiwłoska:kulturawPołudniowymTyrolutostylżycia

Styl życia | 47

W stolicy Południowego Tyrolu Bolzano wpływy niemieckie i włoskie zbiegają się w najbardziej bezpośredni sposób. Najle-piej widać to w architekturze miejskiej. Przed 100 laty Bolzano kończyło się na moście na rzece Talvera/Talfer i było starym ośrodkiem handlowym z późnośredniowiecznymi altanami i zaułkami kryjącymi warsztaty rzemieślnicze, fasadami, dla których inspiracją był styl nordycki, ale których elementy były także podpatrzone na Południu. Po drugiej stronie Talvery roz-ciągały się porośnięte drzewami owocowymi łąki i szerokie pola. W 1922 roku zaczęto na nowo planować układ miasta, z którego faszyści zamierzali zdobyć Południowy Tyrol. Jego racjonalistyczna architektura miała symbolizować nowe, no-woczesne Włochy. Czołowi architekci, wśród nich Marcello Piacentini, zaprojektowali przy desce kreślarskiej „città nu-ova”, włoską część Bolzano na prawym brzegu Talvery. Mia-sto dysponuje zatem niepowtarzalnym we Włoszech, prawie kompletnym zespołem architektury okresu faszystowskiego. Wszystko tu jest bardziej włoskie niż na zabytkowej starówce: bary, sklepy i styl życia. Z politycznego punktu widzenia nowe ciągi ulic były zniewagą, patrząc obiektywnie utrwaliły histo-rię miasta i regionu i nadały małemu Bolzano nowoczesny, miejski wygląd. Dwa oblicza miasta najlepiej prezentuje nowy gmach Muzeum Sztuki Nowożytnej i Współczesnej – Museio-nu, dla którego pobliskie Dolomity tworzą zapierające dech w piersiach tło.

StolicaBolzano/Bozen

Fakty:

» Stolica Południowego Tyrolu Bolzano [C4] liczy 100 tys. mieszkańców. 73 proc. z nich mówi językiem włoskim, 26 proc. – niemieckim, a 0,7 porc. – ladyńskim. 30 procent cudzoziemców, którzy na stałe przebywają w Południowym Tyrolu, mieszka w Bolzano. Informacje na temat historii, zabytków i imprez pod adresem: www.bolzano-bozen.it

Kwestiastylu:gotyckąkatedręwBolzano/Bozenwznosilimistrzowieniemieccyiwłoscy

48

StylsecesyjnynadomuzdrojowymwMerano/Meran:rógobfitościnaturywypełnionypalmamiilodowcami

Krajobraz | 49

W zamku tytanówPotężną formę nadała natura tej krainie. Chłopi, hodowcy wina, sadownicy przekształcili ją w nie-

powtarzalny krajobraz kulturowy. Rozciągający się pomiędzy palmami a lodowcami Południowy Tyrol dorównuje nieomal rajowi.

Były czasy, kiedy kraj ten był straszliwie piękny. Straszliwie, gdyż przy zjeździe z Brenneru skały coraz bardziej zbliżały się do drogi, co krok schodziło z nich wymieszane z kamieniami błoto, a podróżni spotykali „prawie co kwadrans ociekające-go krwią górala”, jak pisała ze swojej podróży na południe Lo-uise von Göchhausen w 1788 roku. Piękny, bo te same skały budziły wspaniałe uczucie. Długo przeważał strach. Któż może tam mieszkać? Książę medycejski Kosma III o mały włos nie zginął w zwałach obsuwającej się ziemi. Goethe podczas swo-jej „Podróży włoskiej” nieomal pędził nocą przez góry, by jak najszybciej zostawić je za sobą – w kierunku Italii. Dopiero na południe od Bolzano/Bozen zaobserwował: „Wszystko, co usi-łuje wegetować w wyższych partiach gór, ma tutaj większą siłę i żywotność, słońce grzeje gorąco i znowu zaczyna się wierzyć, że istnieje Bóg”. Natura jest pod kontrolą, znowu można stą-pać po ziemi.Nieomal wszędzie kraina ta wznosi się ku górze. Na jej kra-jobraz składają się wszystkie strefy wegetacji: od roślinności śródziemnomorskiej aż po arktyczną tundrę. Na niewielkiej przestrzeni występują palmy i lodowce. Alpejska surowość idzie w parze z miłymi dla oka zarysami. Alpy chronią Południo-wy Tyrol przed wpływem wiatrów północnych i już powietrze staje się łagodniejsze, światło ma więcej blasku (co przy 300 słonecznych dniach w roku nie jest wielką sztuką), a Południe jest nieomal na wyciągnięcie ręki. Nad rzekami Adige/Etsch i Isarco/Eisack pnie się po stokach winorośl w towarzystwie moreli, jabłonek i grusz, a gdzieniegdzie migdałowców, cypry-sów i drzew figowych, wiosną szparagów, jesienią kasztanów.Krajobraz Południowego Tyrolu tworzy pełną kontrastów mo-zaikę. Każdy kawałeczek ziemi został wydarty naturze, co krok

zmienia się budowa geologiczna i klimat, często od winnicy do winnicy, od jednego gospodarstwa do drugiego. Do wysokości 1000 metrów uprawia się owoce i winorośl. W dolinach Val-le Isarco/Eisacktal i Val Venosta/Vinschgau, najbardziej wy-suniętych na północ winnicach Włoch, winna latorośl rośnie w samym środku fascynującego krajobrazu alpejskiego i jest wystawiona na działanie dużych różnic temperatur w ciągu dnia i nocy. Pochodzące stąd gatunki win mają też najbardziej orzeźwiający smak w całych Włoszech. Powyżej granicy 1000 metrów dominuje uprawa roli i gospodarka hodowlana. Latem ludzie i bydło wspinają się jeszcze wyżej ku niebu. Mieszkańcy miast już od dawna szukają letniej ochłody w górach średniej wysokości, chłopi w lecie przechodzą aż na hale. Tam i trawa jest lepsza i życie mniej wymagające. Straszliwe to czy piękne?Około 1800 roku w społeczeństwach europejskich rodzi się nowy ideał piękna. Odtąd wychwala się cudowne góry, świeże powietrze, które leczy ciało i bujną roślinność, uzdrawiającą duszę. Także i prowadzące do nich drogi stały się bezpiecz-niejsze. Nadszedł czas Merano/Meranu. To miasto o łagodnym zimowym klimacie staje się – jak piszą „Roczniki Leczniczych Źródeł w Niemczech” w 1821 roku – miejscem, „gdzie moda wy-maga, aby dochodzić do zdrowia”. Z miasta znikają kupy gnoju i kurniki, odtąd jedynie kwitnące promenady mogą wydzielać zapachy. Najważniejszym zajęciem kuracjuszy są spacery i jedzenie winogron, przez pewien czas mogą oni nawet sami zbierać lecznicze grona w winnicach. Wielu przenika przyjem-ny dreszcz na widok krajobrazu, nieliczni zdobywają szczyty. Ale nagle do kraju zaczynają przybywać podróżni, którzy nie mają zamiaru jechać dalej na Południe.

Rozdział 3 Krajobraz

50

Lagrein, vernatsch i gewürztraminer – te trzy odmiany wino-rośli rodem z Południowego Tyrolu są ambasadorami regio-nalnego wina. Wszystkie doskonale spełniają swoją misję, aczkolwiek niewiele mają ze sobą wspólnego: lagrein uwielbia gorącą czerwoną ziemię porfirową, gewürztraminer lubi gli-niaste podłoże, a vernatsch nade wszystko przedkłada gleby osadowe i żwirowe. Uprawiający wino rolnicy zaczęli poważ-nie traktować te różnice dopiero, odkąd w latach 80. rozpo-częli starania o podniesienie jakości tutejszych win. Odtąd ho-dowla wina w Południowym Tyrolu to precyzyjna układanka: typy gleb i klimat zmieniają się odczuwalnie na wysokościach od 200 do 1000 metrów niezliczoną ilość razy, niezmienną stałą jest 300 dni słonecznych w roku. Rezultatem tego jest 20 różnych gatunków winnej latorośli i aromatyczne alpejskie wina o śródziemnomorskim uroku. Dwie trzecie całej produk-cji wina pochodzi z piwnic położonych przy Południowotyrol-skim Szlaku Wina, wijącym się łagodnymi pętlami od Bolzano/Bozen poprzez tereny L'Oltradige/Überetsch do położonego na południu regionu Bassa Atesina/Unterland, z którego roz-tacza się wspaniała panorama na historyczne wioski żyjące z uprawy winorośli i nowoczesne winnice. Południowy Tyrol jest najstarszym regionem uprawy winorośli na obszarze niemiec-kojęzycznym. Starożytni Rzymianie nauczyli się tutaj prze-chowywać wino w drewnianych beczkach, potem niemieckie klasztory zakładały swoje winnice w południowej części Tyro-lu. Winorośl rośnie w Południowym Tyrolu także i tam, gdzie najmniej można by się tego spodziewać: stolica Bolzano jest trzecią największą gminą uprawiającą wina w kraju.

WinoW winnicy

Najlepszepołożenie:z20gatunkówgronwytłaczasięalpejskiewinaośródziemnomorskimaromacie

Krajobraz | 51

Fakty:

» Powierzchnia uprawy wina: 5300 ha; 98 proc. powierzchni uprawy winorośli jest sklasyfikowana według systemu jakości DOC; 20 odmian winogron (40 proc. czerwonych i 60 proc. białych). Produkowana ilość wina: ok. 340 tys. hektolitrów rocznie, co odpowiada 0,8 proc. całkowi-tej produkcji wina we Włoszech. Siedmiu producentów produkuje wina musujące zgodnie z klasyczną procedurą fermentacji w butelkach – w sumie 250 tys. butelek rocznie. 27 gatunków południowotyrolskiego wina otrzymało największe wyróżnienie „Tre Bicchieri” (trzy kieliszki), przyznawane przez włoski przewodnik winiarski „Gambero Rosso – I Vini d’Italia 2014“. Więcej informacji na temat Południowego Tyrolu jako kraju wina pod adresem: www.altoadigewines.com

» Trzy klasztorne winnice, trzy specjalności: klasztor Muri-Gries w Bolza-no [C4] specjalizuje się w winach czerwonych,

www.muri-gries.com, piwnice opactwa Neustift koło Bressanone/Brixen [D3] w winach białych, www.kloster-neustift.it, a klasztorne piwnice Pircher w Lana [B4] w szlachetnych winiakach www.pircher.it

» Najważniejszą imprezą winiarską jest Mostra Vini di Bolzano/Bozener Weinkost, www.weinkost.it. Ekskuzywną platformę dla koneserów wina i smakoszy stanowi Merano WineFestival&Gourmet o międzynarodo-wym charakterze, www.meranowinefestival.com

» Południowotyrolski winiak grappa/Südtiroler Tresterbrand wytwarzany jest wyłącznie z gron wyhodowanych w Południowym Tyrolu.

www.suedtirol.info/grappa_pl

52

„Toczerwone– lekkoziemistewswejnaturze–posiadamęskicharakter, jestwytrawneiciężkie, jaksilnamęskaręka.KaltererSeepozostaniezawszemłodzieńcemzmeszkiemzarostu,podczasgdyLagreinrodzisięjużjakodoświadczonymężczyznazowłosio-nymtorsem.”

Klaus Platter, producent wina i były dyrektor Winiarni Prowin-cji Laimburg, widzi w winie ludzkie cechy.

Sygnowanarękąartysty:etykietkawina„Gschleier”wyprodukowanegozwinoroślivernatsch,wykonanaprzezPaulaFlorędlaproducentaKellereiGirlan

Krajobraz | 53

Pokrojoną w kostkę bułkę zrumienić na maśle i posypać cyna-monem. Bulion mięsny wlać razem z winem do garnka. Żółtka wymieszać ze śmietaną i dodać do zupy. Ubijać masę w garnku na małym ogniu, aż do uzyskania kremowej konsystencji. Zupę posolić, dodać odrobinę gałki muszkatołowej i cynamonu. Wlać do filiżanek, dodać pokrojone w kostkę grzanki i posypać odrobiną cynamonu i gałki muszkatołowej.

Zupa na białym winie z regionu Terlano/Terlan½ l bulionu mięsnego4 żółtka50 ml śmietany¼ l białego wina Terlaner Weißburgunderczerstwa bułka pokrojona w kostkę1 łyżka stołowa masłacynamon, gałka muszkatołowa, sól

54

Jest jesień. Grona przerobiono na wino. Jak mówi legenda, te-raz z gór schodzą ukradkiem krasnale, przepadające za winem gnomy, i każą sobie nalać nowego wina, a nawet je kradną. Z wielkim pragnieniem czeka się na degustację młodego wina, a podczas gdy karły starają się je zwędzić, ludzie idą biesia-dować, co w Południowym Tyrolu określa się jako „Törggelen”. Nazwa tego południowotyrolskiego zwyczaju wywodzi się od łacińskiego słowa oznaczającego prasę do wina „torculum”, a mówiąc po południowotyrolsku „Torggl”. Początki tego zwy-czaju wywodzą się prawdopodobnie z doliny Valle Isacro/Eisacktal. Uprawiający wino chłopi wysyłali swoje bydło na górskie pastwiska do baców, a jesienią odwzajemniali się za ich wypas wiejską biesiadą i nowym winem. Zresztą być może chłopi świętowali jedynie zakończenie zbiorów i obfite plony lub degustowali nawzajem nowe wino. Jedno jest jednak pew-ne: „Törggelen“ rozpoczyna się wędrówką, a kończy w wiejskiej gospodzie, zwanej tutaj „Buschenschank”, próbowaniem słod-kiego moszczu i pieczonych kasztanów („Keschtn”). Dawniej danie główne stanowił speck i wędzona kiełbasa „Kaminwu-rze”, dzisiaj podaje się wszystko, co ma do zaoferowania połu-dniowotyrolska wiejska kuchnia: krupnik, wędzone mięso, kieł-basy domowej roboty, kiszoną kapustę i knedle. A gdy zabawa jest szczególnie huczna, gospodyni trzyma w zanadrzu słodkie pączki.

Czas biesiadyPiąta pora roku

Fakty:

» Żadna biesiada nie może obyć się bez kasztanów. Kasztanowce są pod ochroną od czasów średniowiecza, przekazywano je nawet w spadku. Dla chłopów stanowiły często swego rodzaju emeryturę na starość. Na kasztanowej ścieżce edukacyjnej w miejscowości Lana [B4] pomiędzy Bolzano/Bozen a Merano/Meran i na położonej w Valle Isarco „Keschtnweg” [D 3/4] można poszerzyć swoją wiedzę na temat kasztanów. Więcej informacji na temat „Törggelen” pod adresem:

www.suedtirol.info/toerggelen_pl» "Buschenschank” to rodzaj wiejskiej gospody w regionie uprawy

winorośli. Na Gości czekają tutaj wiejskie potrawy oraz wino własnej produkcji. www.redrooster.it

Krajobraz | 55

Prażonenadogniem:„keschtn”(kasztany)podobniejaksłodkimoszczsąnieodłącznymelementembiesiadowania(„Törggelen”)

56

80krajobrazo-wkulturowychzcałegoświataizamkowemuzeum:ogrodyTrauttmansdorffwMerano/Meran

Krajobraz | 57

Ani za gorące, ani za ostre – powietrze w Merano jest w sam raz dla dobrze urodzonych, bladych cherlaków. Lekarz, który jako pierwszy stwierdził to naukowo, był lekarzem nadwornym, a zatem naprawdę zainteresowany zdrowiem swojej pacjentki. Po księżnej Schwarzenberg w Merano nabierała sił cesarzowa Austrii Sissi, a potem na kurację przyjeżdżali tutaj tacy goście, jak Schnitzler, Rilke, Kafka i im podobni. Około 1900 roku Me-rano miało już renomę ekskluzywnego światowego kurortu. Łąka, na której mieszkanki bieliły swoje płótna, zwana stąd „Tuchbleiche”, ustąpiła miejsca słynnej uzdrowiskowej prome-nadzie. Są dwie takie promenady – jedna zimowa, druga letnia. U podnóża góry Küchelberg powyżej miasta ciągnie się „Tap-peinerweg”, najdłuższa promenada w Europie, zwana przez mieszkańców miasta po prostu „Der Tappeiner”. Podobne dro-gi spacerowe zakładano także w Bolzano. Gościom zalecano, aby przechadzali się po okolicy, głęboko wdychając powietrze. Spacerowali przeto u stóp lodowca wśród kwitnących zimo-wych magnolii, palm, kaktusów i drzew oliwkowych, popijali w Merano kwaśną serwatkę i jedli lecznicze winogrona, aż do trzech kilogramów dziennie. Połączenie takich elementów, jak powietrze, krajobraz i architektura, do dziś decyduje o atrak-cyjności Merano. W ogrodach botanicznych Trauttmansdorff, skąd aż do położonego w mieście nowego termalnego parku wodnego Terme Merano/Therme Meran, prowadzi nostalgicz-na droga Sissi, rozwijają się gatunki roślin z całego świata. Tu-taj od razu wraca spokój i atmosfera belle époque.

Ogrody i kuracjuszeZimowa i letnia promenada

Fakty:

» Informacje dotyczące promenad w Merano [C3] pod adresem: www.merano.eu» Ogrody Trauttmansdorff, położone na stokach wokół zamku o tej

samej nazwie, roku zostały wybrane w 2005 roku najpiękniejszym ogrodem Włoch. W zamku mieści się muzeum prezentujące historię turystyki w Południowym Tyrolu, Touriseum. www.trauttmansdorff.it, www.touriseum.it

» Wystrój wnętrza parku wodnego Terme Merano jest dziełem czołowego projektanta Matteo Thuna. W obszarze spa stosuje się pochodzące z Południowego Tyrolu produkty naturalne, takie jak winogrona, siano i serwatka. Nowością jest własna linia kosmetyków wyprodukowanych na bazie jabłek. Bardziej szczegółowe informacje pod adresem: www.termemerano.it

» Ogród położony w winnicy Weingut Kränzel w Cermes/Tscherms koło Merano [B4] zaprasza do medytacji i odnalezienia samego siebie. Centrum ogrodu stanowi labirynt z żywopłotu, który tworzy dziesięć rodzajów winnej latorośli. www.labyrinth.bz

58

W samym środku Południowego Tyrolu położony jest najwięk-szy w kraju sad. 40 milionów jabłek dojrzewa każdego roku wzdłuż rzeki Adige od Salurno/Salurn na południu aż po dolinę Val Venosta/Vinschgau na zachodzie i w dolinie Valle Isarco/Eisacktal w okolicach Bressanone/Brixen. Sady nad rzeką Adi-ge tworzą największy zwarty obszar uprawy owoców w Euro-pie. Południowotyrolskie jabłka są jędrne i soczyste. Podczas 300 słonecznych i ciepłych dni w roku nabierają odpowiednie-go koloru i słodkiego smaku, chłodne noce zapewniają orzeź-wiający aromat i twardy, jędrny miąższ. Na wysokościach od 200 do 1000 metrów uprawia się 16 różnych gatunków jabłek, z których najbardziej znane to golden delicious, gala, red de-licious i braeburn. Panujący klimat jest szczęściem dla tutej-szych sadowników, ale i przedmiotem troski. Kiedy bowiem na wiosnę doliny i stoki pokrywa morze kwitnących drzew, a rowerzyści i turyści podziwiają przepyszny biały widok na tle pokrytych śniegiem gór, rolnicy muszą mieć się na baczności. Przed spodziewanym nadejściem zimna kwiecie drzew zosta-je przezornie „zamrożone” na noc, tzn. polane wodą, która natychmiast zamarza. Cienka warstewka lodu chroni kwiaty przed niższymi temperaturami, by stopnieć w promieniach grzejącego w ciągu dnia słońca. Zwykle sadownicy są w stanie przewidzieć pogodę. Każdego roku pomiędzy połową sierp-nia a końcem października zbiera się tu 900 tys. ton jabłek, co oznacza, że co dziesiąte zerwane w Europie jabłko pocho-dzi z Południowego Tyrolu. Połowę zbiorów przeznacza się na eksport. W południowej części Tyrolu już w XVI wieku zaczęto eksportować jabłka. Wtedy kurierzy wozili alpejsko-śródziem-nomorskie owoce na dwór austriacki i rosyjski.

JabłkaZłota kula

Czternaściegatunkówjabłekiczterdzieścimilionówjabłoni:codziesiątejabłkowEuropiepochodzizPołudniowegoTyrolu

Fakty:

» Informacje na temat uprawy jabłek i ich gatunków oraz wycieczki na tereny upraw pod adresem: www.suedtirol.info/jablko

» Slogan reklamowy linii kosmetyków termalnego parku wodnego Terme Merano [C3] mówi „Wszystko z południowotyrolskiego jabłka”.

www.termemerano.it

Krajobraz | 59

Dolinę Val Venosta nazywa się Sycylią Południowego Tyrolu. Podobnie bowiem jak na najbardziej suchej włoskiej wyspie spada tutaj jedynie 500 milimetrów deszczu w roku. Nie dziwi zatem, że woda była tutaj po Panu Bogu najważniejsza, a w okresach suszy „Waaler”, sprawujący pieczę nad wodą, ważniej-szy od samego księdza. Od czasów średniowiecza chłopi zakła-dali kanały nawadniające – „Waale”, którymi woda z górskich potoków kierowana była do dolin i na pola. Te dzieła chłopskiej sztuki inżynieryjnej ciągną się długimi kilometrami wzdłuż ste-powych stoków masywu górskiego Monte Solo/Sonnenberg. Na wiosnę ich strażnik zachodził do wiejskich gospodarstw, rozmawiał z gospodarzami o pogodzie i o rowach, które trzeba było naprawić. To, kto komu i ile wody może odprowadzić, było dokładnie ustalone. A owce mogły tylko tak długo pić u wo-dopoju, jak długo pasterz potrzebował na zjedzenie twardego żytniego chleba, zwanego „Paarlbrot”, od dwóch bochenków pieczonych do pary. System ten funkcjonował bez zakłóceń. Zboże z Monte Solo cieszyło się dużym popytem, wymieniano je w stosunku jeden do jednego za pochodzące z okolic Calda-ro/Kaltern wino. Dzisiaj już niewiele rowów spełnia swoją daw-ną funkcję. Rozległe plantacje jabłek, które zastąpiły uprawę zboża, nawadnia się za pomocą najnowocześniejszych metod irygacyjnych. Stan wody w rowach sprawdzają już tylko space-rowicze, przechadzający się po pięknych starych, ciągnących się wzdłuż nich drogach.

Rowy nawadniająceChłop inżynierem

Fakty:

» Drogi wzdłuż rowów nawadniających w Val Venosta [A/B 1-3] pod adresem: www.venosta.net

» Południowotyrolski szlak rzeźb: ten plenerowy projekt artystyczny w miejscowości Lana [B4] pomiędzy Bolzano a Merano jest jedną z pięk-niejszych dróg spacerowych Południowego Tyrolu, która prowadzi m.in. wzdłuż rowu nawadniającego Brandis Waalweg. www.lana-art.it

» W muzeum Museo Venostano/Vintschger Museum w Sluderno/Schlu-derns [B2] część ekspozycji poświęcona jest wodzie. www.altavenosta-vacanze.it

60

Powyżejgranicylasu:nahalachna„wypoczynku”przebywa95tysięcykrów,owiecikóz

Krajobraz | 61

Fakty:

» Południowotyrolskie pastwiska położone są powyżej granicy lasów. Każdego roku wypasa się na nich 95 tys. sztuk bydła. Zagospoda-rowanie pastwisk chroni tereny przed erozją i zarośnięciem dziką roślinnością i umożliwia wykorzystanie ich do celów wypoczyn-kowych. Spęd bydła z hal odbywa się pomiędzy początkiem września a początkiem października. Informacje na temat wycieczek na hale pod adresem: www.suedtirol.info

» W Południowym Tyrolu hoduje się 80 tys. krów mlecznych, a ich mleko przetwarza na masło, ser i jogurt. Więcej informacji na ten temat na stronie: www.suedtirol.info/mleko

» Karta górska „Almencard“ na terenie Gitschberg-Jochtal [D/E 2-3] daje możliwość bezpłatnego udziału w 30 wycieczkach na alpejskie hale, korzystania z trzech kolejek górskich oraz udział w licznych imprezach. www.malghe.it

Kiedy wczesnym latem rolnicy robią zapasy na zimę i zwożą siano do stodoły, owce, kozy, cielęta i krowy mają wakacje na halach. Powyżej granicy lasów trawa jest zdrowsza. Bacowie, juhasi i dojarze na trzy miesiące zamieniają zatem wiejskie życie na prostą egzystencję w górach. Juhas od rana do nocy zajmuje się bydłem, wszyscy doją, gdy trzeba, a baca przerabia mleko i gotuje – omlety, knedle, tyrolskie naleśniki „Melcher-mus” albo speck ze świeżym alpejskim serem i chrupiącym chlebem „Schüttelbrot”, którymi częstuje się także wędrow-ców pukających do drzwi bacówki. Z alpejskich pastwisk ko-rzystano z dawien dawna – od początku zasiedlenia górskich terenów. W różnych okolicach hale należą albo pojedynczych górali albo do spółdzielni. Bardzo widowiskowy przebieg ma wypęd owiec na hale w dolinie Val Senales/Schnalstal, organi-zowany już od stuleci. Liczące nawet do trzech tysięcy owiec stado przechodzi przez lodowiec Hochjochferner na wysoko-ści 3000 metrów na pastwiska w austriackiej dolnie Venter Tal. Pochód stada przez śnieżne połacie, skalne i lodowe rynny trwa dwa dni. Redyk jesienny, zwany po południowotyrolsku „zjazdem do domu”, obchodzony jest wszędzie bardzo uro-czyście: na czele pochodu stąpa przystrojona w wieniec kro-wa, faktycznie tylko cielęta zwozi się w doliny. Na dole osełki masła i krążki sera dzieli się wśród rolników, bacowie i juhasi dostają gotówkę za wypas, a nad drzwiami stodoły zawiesza się wieniec krowy-przewodniczki.

Na haliSezonowi pustelnicy

62

Na każdą dolegliwość znajdzie się ziele. Górale wiedzieli to od dawna. Gdy coś gdzieś bolało, robiono okłady z siana, a ten, kto mógł sobie na to pozwolić, spał na materacu z siana, a nie jak parobek na słomie. Ale dopiero sto lat temu, na alpejskim pastwisku, odkryto kąpiel w sianie. Zmęczeni po koszeniu łąki kosiarze, położyli się wieczorem spać w świeżym sianie. Ku ich zaskoczeniu następnego ranka byli cudownie wypoczęci. Lato mijało, a wraz z nim zbawienna moc więdnącego siana, które po ogrzaniu wydziela zapach kumaryny, witaminy, garb-niki i olejki eteryczne. To właśnie dlatego łagodzi dolegliwości reumatyczne i bóle mięśni, poprawia ukrwienie i wzmacnia odporność organizmu. Dzisiaj przez cały rok można zażywać kąpieli w sianie, gdyż ciepła i wilgoci dostarcza się z zewnątrz. Na kąpiele, dawniej kąpiele wodne, tyrolscy chłopi już w śre-dniowieczu nie żałowali czasu. Także i służba miała raz w roku prawo do urlopu kąpielowego. Sławę zyskała dolina Val d’Ul-timo/Ultental, w której znajdowało się dziewięć kąpielisk. Tu-taj zakochał się późniejszy kanclerz Rzeszy Bismarck i to tak bardzo, że doszłoby prawdopodobnie do małżeństwa, gdyby Bismarck nie był zagorzałym protestantem, a ojciec wybranki zagorzałym katolikiem...

Kultura kąpieliGóralskie kąpiele

Fakty:

» Zioła używane do kąpieli w sianie pochodzą z nienawożonych alpej-skich łąk. Do najważniejszych z nich zalicza się: przywrotnik, bylicę, krwawnik górski, sasankę, arnikę, goryczkę, pierwiosnki, mydlnicę lekarską i jaskrowce. Gospodarstwa i hotele oferujące kąpiele wodne i kąpiele w sianie na stronach: www.redrooster.it,www.suedtirol.info/wellness_pl

Krajobraz | 63

Specyfikizłąki:stolattemuodkrytokąpielwsianie

64

ReinholdMessner:wrazzezdobyciemośmiotysięcznikówwspiąłsięnaszczytysławy

Szczyty | 65

Same szczytyW Południowym Tyrolu wszystkie drogi prowadzą wzwyż. Każdy o tym tutaj wie.

Sztuka polega na tym, by utrzymać się na górze. Niektórzy Południowi Tyrolczycy są niezrównani. Są i tacy, którzy nie muszą obawiać się porównań.

Przejdźmy zatem do bohaterów. Albo lepiej nazwijmy ich ory-ginałami. Dawniej mieszczanie trzymali w swoich domach „nadwornych Tyrolczyków”, którzy rozweselali ich żartami i jodłowaniem. „Południowy Tyrolczyk” i „Południowa Tyrolka” przyjęło się używać jako nazwę zawodu. Oczywiście te orygi-nały nie są okryte dobrą sławą. Tacy „Południowi Tyrolczycy”, biedni, ale pomysłowi, zrobili ze swojego pochodzenia zawód, ściągając właśnie tym na siebie uwagę. Dzisiejsze południowo-tyrolskie oryginały nie sprzedają się za marne grosze, ale ze swoim pochodzeniem mają wiele wspólnego – z górami sta-nowiącymi ich otoczenie, z historią kraju, bystrością i uporem jego mieszkańców. Reinhold Messner i Ötzi – obaj są niepowtarzalni. Himalaista stulecia „spotkał” zachowaną w lodzie mumię na lodowcu Si-miliaun jeszcze przed jej oficjalnym wydobyciem. Messner jest jednym z największych krytyków Południowego Tyrolu, ale i Południowym Tyrolczykiem z przekonania. Co do Ötzi, to gdyby do granicy z Austrią nie zabrakło 92,56 metra, byłby Austriakiem. Ötzi i Messner są jak klamry jednego wielkiego tematu, dotyczącego wszechobecności gór w Południowym Tyrolu. Luis Trenker, zakochany do szaleństwa w południowo-tyrolskich górach, ożywił je w latach 30. na kinowym ekranie. Do dzisiaj zrobione przez niego filmy z południowotyrolskimi kolosami w głównej roli uchodzą za kryterium oceny dla ga-tunku filmów górskich.Góry jako część natury ustalają reguły gry. Człowiek musi się do nich dostosować. Tak też rasa koni zwanych haflinger była pierwotnie hodowana z myślą o ich wykorzystaniu w terenie górskim i w wojsku. Schroniska, które na sięgających prze-stworzy wysokościach czepiają się skał, i karkołomne kolejki górskie są dowodem na to, że góry można ujarzmić. Równocze-śnie przyroda w Południowym Tyrolu pełni funkcję naturalnej elektrowni: słońce i lasy zaopatrują region w energię. 40 pro-cent zapotrzebowania Południowego Tyrolu jest zaspokajane dzięki odnawialnym źródłom energii. Nie może zatem zabrak-

nąć odrobiny pychy: dzisiaj sztucznie naśnieża się 90 procent tras narciarskich. Południowy Tyrol zajmuje wiodące miejsce w konstrukcji armatek śnieżnych, ale i w udowadnianiu, że sztuczny śnieg w Południowym Tyrolu robiony jest z czystej wody: szef kuchni Martin Mairhofer w dolinie Val Pusteria/Pu-stertal podaje sorbet przyrządzony za sztucznego śniegu. Spójrzmy teraz z gór w doliny. W średniowieczu w Tyrolu po-tężny był ten, kto miał władzę. Wielu wielmożów wypatrywało przybyszy z położonych wysoko zamków i decydowało, komu zezwolić na przejazd przez należący do nich teren, a komu nie. Było ich tak wielu, że Południowy Tyrol ma w stosunku do po-wierzchni największą liczbę zamków w Europie. Kiedy drogi handlowe i polityczne zaczęły prowadzić przez inne tereny, dla Tyrolczyków skończył się okres związanych z nimi korzyści finansowych. Znowu pozostali sami, pielęgnując swoją skłon-ność, by nie oddawać tego, co raz osiągnęli. Z tego to powodu zachowały się romańskie freski w dolinie Val Venosta/Vinsch-gau. Zabrakło bowiem pieniędzy na ponowne pomalowanie wnętrza kościołów.Niektóre rekordy pozostają niepobite z natury rzeczy: tak jak Dolomity, jak liczące dwa tysiące lat pradawne modrzewie w dolinie Val d’Ultimo/Ultental, jak stepowa roślinność na zbo-czach góry Monte Solo/Vinschger Sonnenberg czy 350-letnia winorośl z okolic Prissiano/Prissian nad doliną Val d’Adige/Etschtal, z której gron do dzisiaj robi się wino. Szczyty sławy zdobywają tacy, jak Ötzi i Reinhold Messner, pewnie stąpają-cy po ziemi. Architekt i projektant Matteo Thun perfekcyjnie dostosowuje swoje projekty do tutejszego krajobrazu. „Kastel-ruther Spatzen” to najpopularniejsza grupa folklorystyczna obszaru niemieckojęzycznego. Liczba sprzedanych przez nią nośników dźwiękowych sięga 15 milionów. A pochodzący z Val Gardena/Gröden Giorgio Moroder, siostrzeniec Luisa Trenke-ra i laureat Oscara, zrewolucjonizował muzykę dyskotekową. Dzisiaj mieszka on w Los Angeles, ale na zawsze pozostanie oczywiście „oryginalnym Południowym Tyrolczykiem”.

Rozdział 4 Szczyty

66

„Wiedzie życie” w ekstremalnych warunkach, zasłonięty ośmio-centymetrowym szkłem pancernym, w temperaturze minus sześciu stopni Celsjusza, przy wilgotności powietrza wynoszą-cej 98 procent. Dzięki nim w komorze chłodniczej w Muzeum Archeologicznym Południowego Tyrolu panują podobne wa-runki, jak w niecce skalnej na lodowcu nad doliną Val Senales/Schnalstal, gdzie niemieckie małżeństwo Simon natknęło się w 1991 roku na zwłoki Ötziego. Dopiero w laboratorium dokona-no sensacyjnego odkrycia: człowiek lodu żył przed 5300 laty i jest najstarszą mumią, która przetrwała w wilgotnym klimacie. Kiedy Cheops w Egipcie kazał zbudować dla siebie piramidę, Ötzi leżał już w lodzie od 600 lat. Dzisiaj wiadomo, że został zamordowany podczas ucieczki w góry, które bardzo dobrze znał. Dla naukowców Ötzi jest stałym przedmiotem badań. Oczekuje się, że ich wyniki posuną naprzód rozwój antropo-logii, genetyki i medycyny. Na przykład zbadanie DNA czło-wieka lodu ma dostarczyć informacji na temat takich chorób dziedzicznych, jak Parkinson, lub dotyczących bezpłodności. W medycynie wykorzystuje się już narzędzia operacyjne z ty-tanu i precyzyjne przyrządy, które skonstruowano specjalnie do badań nad Ötzim. Z całkiem innej perspektywy na Ötziego spogląda ArcheoParc Val Senales/Schnals, muzeum aktywne w dolinie Val Senales koło Merano/Meran. Zrekonstruowano w nim warunki, w jakich żył Ötzi, a odwiedzający mogą zapoznać się z nimi z bliska.

ÖtziCzłowiek lodu

Fakty:

» Mumię wraz ze znalezionymi przy niej oryginalnymi przedmiotami – siekierą, czapką z niedźwiedziej skóry, ubraniem, łukiem i strzałami – oraz jej rekonstrukcję naturalnej wielkości można oglądać w Muzeum Archeologii Południowego Tyrolu w Bolzano/Bozen [C4]. www.iceman.it

» Informacje dotyczące muzeum aktywnego „ArcheoParc Schnals” [B2] na stronie: www.archeoparc.it

» Instytut Eurac do Badań nad Mumiami i Człowiekiem Lodu w Bolzano zajmuje się koordynacją i dokumentacją wszystkich projektów naukowo-badawczych w porozumieniu z Muzeum Archeologicznym Południowego Tyrolu. Dokumentacja fotograficzna pokazuje Ötziego w całości w 12 różnych ujęciach, powiększeniach oraz w trzech wymi-arach. Wszystko to na stronie: www.eurac.edu

SensacyjnyÖtzi:najstarsząmumięświata,któraprzetrwaławwilgotnymklimacie,badasięipodziwiawBolzano/Bozen

Szczyty | 67

Haflinger to południowotyrolska rasa koni, które sprawdzają się w każdej sytuacji: ładne dla oka, krzepkie, o nienagannym charakterze, spokojne, idealne jako konie rekreacyjne dla ca-łej rodziny. Pierwszy haflinger, zwany „249 Folie”, urodził się w 1874 roku z arabskiego ogiera i galicyjskiej klaczy w dolinie Val Venosta. Wojsko i Ministerstwo Rolnictwa zakładały wów-czas wszędzie na terenie Austrii hodowle koni. Na alpejskich terenach potrzebowano silnych koni jucznych oraz koni spraw-dzających się w wojennych warunkach. Konie Josefa Folie, ho-dowcy z Val Venosta, okazały się najlepsze. Jego „249 Folie” o złotawej, błyszczącej sierści, najlepiej odpowiadał wyobra-żeniom austriackiego wojska. Pisano o nim, że jest „zwojem mięśni o arabskiej szlachetności”. Nową rasę małych koni kupowali przede wszystkim górale i handlarze z grzbietu gór-skiego Monzoccolo/Tschögglberg oraz – skąd nazwa – z miej-scowości Avelengo/Hafling koło Merano. Haflinger ciągnęły w góry góralskie wozy z kuracjuszami z Merano. Potem hodowcy z doliny Val Sarentino/Sarntal rozpowszechnili znaną grzywę w kolorze blond. Słabość do „blondynów” ma Norbert Rier, li-der zespołu „Kastelruther Spatzen” i najbardziej prominentny hodowca tej rasy koni w Południowym Tyrolu.

HaflingerBlond ma wzięcie

Fakty:

» Informacje na temat gospodarstw oferujących naukę jazdy na koniach i o szkołach jeździeckich pod adresem: www.suedtirol.info/nakoniu

» O historii hodowli informuje Południowotyrolski Związek Hodowców Rasy Haflinger na stronie: www.haflinger.eu

» Do tradycji należy już góralski wyścig haflingerów na torze w Merano [C3]. Hipodrom ten należy do najpiękniejszych obiektów tego typu w Europie i specjalizuje się w biegach z przeszkodami. www.meranomaia.it

68

Iluminacja:hotelikościółupodnóżagóryMonteSantaCroce/HeiligkreuzkofelwdolinieValBadia/Gadertal

Szczyty | 69

70

W okresie średniowiecza o Południowy Tyrol – alpejskie ucho igielne pomiędzy Północą a Południem – toczyły się zacięte zmagania. Cesarzowie i papieże starali się zdobyć tutaj sprzy-mierzeńców, lokalni możnowładcy próbowali nawzajem wy-sadzić się z siodła. Budowano zamek koło zamku, pałac po pałacu. Wiele z nich przycupnęło na skalnych występach, inne zaszyły się w przytulnych winnicach, w niektórych mieszczą się muzea lub wykorzystuje się je na hotele i restauracje. W Południowym Tyrolu naliczono 450 zamków, pałaców i posia-dłości – niepowtarzalne w Europie skupisko. W 945 roku jako pierwszy i największy zamek wymienia się Sigmundskron na południe od Bolzano, centrum władzy politycznej stanowi zaś zamek Tirol koło Merano – stała siedziba hrabiów tyrolskich. Dlatego też w XV wieku, gdy historia toczyła się już dalej, sta-ny tyrolskie oświadczyły, że uznają zwierzchność tego, kto posiada zamek Tirol. Dzisiaj we wnętrzach zamku mieści się Muzeum Historii Południowego Tyrolu. Prawdziwą perłą jest posiadłość Churburg w miejscowości Sluderno/Schluderns w Val Venosta z imponującą prywatną zbrojownią, przebudo-wana w XVI wieku na renesansowy zamek. Prawdziwy raj dla oka otwiera się przed zwiedzającymi w zamkach Runkelstein w Bolzano i Rodenegg koło Bressanone/Brixen, gdzie można oglądać freski przedstawiające sceny z codziennego życia na dworach rycerskich.

ZamkiZmagania rycerzy

Fakty:

» Spośród łącznej liczby 450 zamków i pałaców można zwiedzać 150. 80 zamków jest zamieszkanych. Najwięcej zamków znajduje się w gminie Appiano/Eppan [B4], liczącej 13 tys. mieszkańców oraz 180 zamków i posiadłości.

» Adresy zamków, pałaców oraz zamkowych hoteli i restauracji można znaleźć na stronie: www.suedtirol.info/zamki

Szczyty | 71

ZamkowaatmosferawokolicachMerano/Meran:wznoszącysięnadmiejscowościąCermes/TschermszamekCastelMonteleone/LebenbergwybudowanowXIIIwieku

72

Na przełomie XII i XIII wieku drogi zaludniają się pielgrzyma-mi. Wszyscy udają się na wędrówkę w poszukiwaniu Boga. W kościołach i klasztorach ściany i sufity pokrywają się malowi-dłami przedstawiającymi w barwnych kolorach niebo i piekło. W Południowym Tyrolu centralnym ośrodkiem romańskiego malarstwa ściennego jest dolina Val Venosta. Tutaj najlepiej zachowały się freski romańskie, a ich zagęszczenie nie ma sobie równych w całej Europie. Ich historia rozpoczyna się w klasztorze Marienberg koło miejscowości Malles/Mals. Freski znajdujące się w tutejszej krypcie są wzorem dla malarzy z klasztoru św. Jana w Müstair w Szwajcarii oraz zamkowej kapli-cy Hocheppan koło Bolzano. Wpływ malarstwa z klasztoru Ma-rienberg można znaleźć także w małym kościółku św. Jakuba w Kastelaz w dolinie Bassa Atesina/Unterland. W ówczesnych czasach nie mówiło się o wolności sztuki. Treść malowideł ustalał Kościół, zleceniodawca określał motyw, a malarz wyko-nywał pracę. W kaplicy zamku Hocheppan widać, że fundator malowideł szedł z duchem czasu: Ulrich III von Eppan był za-gorzałym krzyżowcem i przywiózł z wyprawy wzory bizantyj-skiego malarstwa, stanowiące zapewne „ostatni krzyk mody”. Bizancjum było wówczas wzorem do naśladowania dla malar-stwa zachodnioeuropejskiego. Jego wpływy można zauważyć także w kaplicy św. Jakuba koło miejscowości Glorenza/Glurns w Val Venosta oraz w tajemniczych freskach w kościele św. Prokulusa w miejscowości Naturno/Naturns koło Merano.

Freski romańskieNiebo na ziemi

Fakty:

» W ramach projektu „Schody do nieba” opracowano szlak prowadzący do najważniejszych zabytków kultury romańskiej w Południowym Tyrolu, kantonie Graubünden oraz prowincji Trentino.

www.stairwaystoheaven.it» Od pędzla po kamień: okręg katedralny Bressanone [D3] wraz z drogą

krzyżową i licznymi kaplicami stanowi największy średniowieczny zespół kościelny Południowego Tyrolu. Do dzisiaj zachowała się prawie w pierwotnym stanie romańska kolegiata w miejscowości San Candido/Innichen [H3]. www.innichen.info Portale znajdujące się w głównym budynku zamku Tirol koło Merano [C3] oraz kaplica zamkowa należą do najbardziej niezwykłych dzieł sztuki kamieniarskiej na obszarze alpejskim. www.casteltirolo.it

UnikatzNaturno/Naturns:dodzisiajnierozwiązanozagadkiwiekufreskówwkościeleśw.Prokulusa

Szczyty | 73

Górskie kolejkiElektryfikacja Alp

Fakty:

» Także i dzisiaj na górę Colle [C5], zwaną górskim letniskiem, wyjeżdża kolejka linowa z Bolzano. Na stacji górskiej można oglądać gondolę pierwszej generacji. Wszystkie kolejki linowe jeżdżące z Bolzano w góry średnie można znaleźć na stronie: www.bolzano-bozen.it

» Informacji na temat południowotyrolskich pionierów kolejnictwa linowego udziela Kuratorium Technicznych Dóbr Kultury Południowego Tyrolu. www.tecneum.eu

» Mendelbahn [B5] na przełęcz Mendel jest jedyną funkcjonującą zabytkową kolejką szynową w Południowym Tyrolu. Zbudowana w 1903 roku jest jedną z europejskich kolejek jeżdżących po najbardziej stromym terenie. www.eppan.travel/en/highlights/sights

Wydawało się, że nikt nie doścignie Szwajcarii. Wszak zdobyła swoje góry budując na nie wszystkie możliwe kolejki. A tu re-welacja! 29 czerwca 1908 roku w Bolzano – na miesiąc przed uruchomieniem przez Szwajcarów kolejki na Wetterhorn – otwarto pierwszą napowietrzną osobową kolejkę linową na świecie na górę Colle/Kohlern. Matką tego pionierskiego dzieła była potrzeba. Finansista Josef Staffler postawił na gó-rze Colle nad Bolzano hotel i czekał na gości. Budowa drogi prowadzącej na górę nie wchodziła w grę, a na linową kolejkę szynową nie było go stać. Pozostawała zatem jedynie prze-strzeń powietrzna. Ale to Luis Zuegg, przemysłowiec, uważany jest w Południowym Tyrolu za znawcę i architekta kolejek. W 1912 roku zaprojektował on kolej linową na górę San Vigilio/Vigiljoch koło miejscowości Lana, podczas I wojny światowej budował kolejki służące zaopatrzeniu żołnierzy, w tym także tę na przełęcz Passo dello Stelvio/Stilfser Joch. Gdy zabrakło ma-teriału, naprężył linę nośną i opatentował dzięki temu nowy system, który stosowany jest po dziś dzień pod nazwą „system Bleicherta-Zuegga”. Do 1940 roku Zuegg wspólnie z firmą Ble-ichert zbudował 35 kolejek napowietrznych w Europie, USA i Południowej Afryce. Dzisiaj w Południowym Tyrolu działa 377 kolejek linowych i wyciągów, a południowotyrolska firma Leit-ner uczestniczy w konstrukcji nowych systemów kolejek lino-wych na całym świecie.

Światowyrekord:pierwszanapowietrznakolejkalinowawyruszaw1908rokuzBolzano/BozennagóręColle/Kohlern

74

Luksus jest po prostu piękny. Matteo Thun, urodzony i wycho-wany w Bolzano architekt i projektant, wypróbował już wszyst-kie możliwe formy. Wspólnie z Ettore Sottsassem założył w Memphis ruch projektantów, który w latach 80. doprowadził do granic zabawę formą. Matteo Thun był dyrektorem kre-atywnym w firmie Swatch, w 2004 roku został przyjęty do no-wojorskiej Hall of Fame; zaliczany jest do najważniejszych pro-jektantów i architektów na świecie. Teraz Matteo Thun przeczy samemu sobie i żąda zrezygnowania z tego, co niepożytecz-ne. W języku architektury oznacza to budowanie w zgodzie z naturą. Projekty wykonane przez niego w Alpach obrazują tę zasadę. Thun stara się uchwycić ducha danej miejscowości, zastanawia się nad rozmiarami domu w stosunku do jego oto-czenia, a szukając odpowiedzi kieruje się wielkością drzew i ścian skalnych. W Południowym Tyrolu jest on autorem trzech projektów hoteli: Vigilius Mountain Resort koło miejscowości Lana w dolinie Val d’Adige ma kształt leżącego drzewa, hotel Pergola Residence koło Merano tworzy symbiozę z otaczającą go winnicą. W parku wodnym Terme Merano/Therme Meran zgodnie z jego projektem drewno i kamienie poddano takiej obróbce, jak gdyby woda długo ścierała ich powierzchnię. Luk-sus w wydaniu Matteo Thun to sztuka rezygnacji. Wydaje się, że za niezbędne uważa jedynie dobre samopoczucie i zdrowie.

Matteo ThunMistrz formy

Fakty:

» Wszystko na temat życia i pracy Matteo Thuna na stronie: www.matteothun.com» Strona internetowa hotelu Vigilius Mountain Resort [B3]: www.vigilius.it» Strona internetowa hotelu Pergola Residence [B3]: www.pergola-residence.it» Matteo Thun zaprojektował wnętrza parku wodnego Terme Merano

oraz należącego do niego hotelu Terme Merano [C3]. www.hoteltermemerano.it» „Lornetka Matteo Thuna” – spektakularna platforma widokowa w

ogrodach zamku Trauttmansdorff położonego powyżej Merano [C3]. www.trauttmansdorff.it

Szczyty | 75

HotelPergolaResidencekołoLagundo/AlgundprojektuMatteoThun:luksustosztukarezygnacji

76

Budynekproducentasportowegosprzętugórskiego,Salewa,zaprojektowanyprzezwłoskiegoarchitektaCinoZucchi,zostałodznaczonynagrodąKlimaHaus2012

Fakty:

» Podstawowe informacje www.suedtirol.info/sustainability» Certyfikaty „KlimaHaus“ dla energooszczędnego budownictwa www.klimahaus.it

» Elektrownia cieplna Tobiacco/Toblach www.fti.bz» Zwiedzanie w programie ekologicznym Enertour www.enertour.bz.it

Szczyty | 77

Południowy Tyrol jest samowystarczalny, jeśli chodzi o produk-cję energii elektrycznej. To dzięki naturalnemu generatorowi, jakim jest natura. Słońce, lasy i rzeki przyczyniają się w najwięk-szym stopniu do produkcji zielonej energii. 300 słonecznych dni w roku to ogromny potencjał energetyczny w górach. Drzewa również – 42 procent powierzchni regionu zajmują lasy, które zapewniają materiał przemysłowi drzewnemu oraz biomasę elektrowniom cieplnym. Spływająca z okolicznych szczytów rzekami i strumieniami woda to kolejny dar: 963 elektrownie wodne produkują prawie dwa razy więcej energii niż wyn osi za-potrzebowanie regionu. Reszta jest eksportowana.40 procent zapotrzebowania na energię Południowego Tyrolu jest obecnie pokrywane dzięki odnawialnym źródłom energii. To najlepszy wynik w porównaniu z sąsiadującymi regionami alpej-skimi. W związku z tym w planach strategicznych Południowego Tyrolu postawiono porzeczkę jeszcze wyżej – do 2020 r. 75 pro-cent zapotrzebowania na energię elektryczną ma być zaspakaja-ne przez odnawialne źródła energii, a do 2050 r. aż 90 procent! Dodatkowo region stawia sobie za cel większą oszczędność energetyczną, którą planuje osiągnąć dzięki energooszczędne-mu budownictwu, wdrażaniu kompleksowych koncepcji moder-nizacji starych budynków oraz odpowiedzialnemu korzystaniu z posiadanych zasobów.Zieleń, zieleń, zieleń – trzy projekty ekologiczne. Opracowywa-ny przez Południowy Tyrol program certyfikacji „KlimaHaus” ma na celu popularyzację energooszczędnego budownictwa i prowadzenia renowacji budynków. Program jest rozprzestrze-niany na całe Włochy. Od dziesięciu lat rozdawane są nagrody KlimaHaus. W tym roku wyróżnienie otrzymała między inny-mi marka Salewa, której siedziba znajduje się w przemysłowej okolicy Bolzano/Bozen oraz gospodarstwo „Uridl-Hof“ w Val Gardena/Gröden. Innym przykładem jest też miejscowość Dobbiaco/Toblach w dolinie Alta Pusteria/Hochpustertal, w której mieszka tam ok. 3300 osób – wykorzystywana jest tam jedynie energia pochodząca ze źródeł odnawialnych: cieplnej elektrowni wodnej oraz baterii słonecznych.Wycieczki Enertour pozwalają odwiedzić miejsca, w których produkuje się i korzysta z energii ekologicznej. Podczas takich wypraw można dowiedzieć się wiele interesujących rzeczy o nowoczesnej produkcji energii i jej wpływie na kulturę miesz-kania i wystrój domu. Oczywiście pod wysokim napięciem.

Naturalnie zieleńEfektywność energetyczna i energia odnawialna

78

GospodarstwowiejskiewdolinieVallidiTureseAurina/TaufererAhrntal:65proc.gospodarstwwPołudniowymTyroluleżynawysokościpowyżej1500m

Tradycja | 79

Sztuka pielęgnowaniaOd niepamiętnych czasów to, co nowe, przyjmuje się w dolinach,

podczas gdy wysoko w górze życie pozostaje niezmienne. W życiu codziennym czerpie się z nagromadzonej wiedzy na temat natury i tradycji.

Ojczyzna, „Heimat”, to w Południowym Tyrolu znaczące słowo, które często gości na ustach. Wtedy wymawia się je „Hoamat”. Dach nad głową i ziemia pod nogami, mała jest południowoty-rolska ojczyzna, nie zawsze zgodna i idealna, ale oznaczająca odziedziczony kawałek ziemi, często maleńki, który ma się na własność. „Hoamat”, dom i gospodarstwo, daje chłopu poczu-cie, że należy tutaj i nigdzie indziej. Nieliczni rezygnują z pracy w gospodarstwie. Odsetek likwidowanych gospodarstw jest tutaj niższy niż w większości regionów w Europie.Życie tutaj jest ciężkie. 65 procent gospodarstw położonych jest na wysokości 1500 metrów, wiele na tak stromym terenie, że – jak się mawia – kury noszą na łapkach raki, dzieci przywią-zuje się, by nie spadły, a po ulewnym deszczu obsuniętą ziemię wwozi się z powrotem na górę. Wielu gospodarzy żyje samot-nie. Drogi, prąd i telewizja satelitarna dotarły już na górę, ale kobiety wolą jednak pozostać w dolinie, tylko nieliczne chcą w dzisiejszych czasach pracować w gospodarstwie. Wielu gó-rali prowadzi gospodarstwo dodatkowo do pracy zawodowej. Czynności w stajni to albo praca należąca do gospodyni, jeżeli taka jest, albo wykonuje się je przed pójściem do fabryki lub na wyciąg narciarski i wieczorem, po powrocie. Urlopy przezna-cza się na sianokosy. Ochotnicy z miasta, którzy poprzez pracę w górskim gospodarstwie chcą zdobyć kolejne życiowe do-świadczenie, nie są w stanie zastąpić brakującej rodziny. Wielu gospodarzy czuje to brzemię, zegar na górze chodzi tak samo jak w dolinie, ale czas oznacza tutaj coś zupełnie innego: wy-deptaną ścieżkę do stodoły, słowa ojca, które ciągle brzmią w uszach przy każdej czynności, ślubne zdjęcie dziadków w izbie. Tym, którzy w tym samym miejscu harowali w pocie czoła, jest się po prostu dłużnym to, by pozostać na górze.

Na dole w dolinie życie biegło dalej, i jak się zdaje – do przodu, na górze zaś kręciło się w kółko. Powracały dni procesji i dni zwiastujące pogodę na następne tygodnie, redyk letni i jesien-ny miał określoną datę, co roku szło się na odpust, stanowiący odmianę w codziennej samotności. Nikt nie chciał wymazywać tych dat z kalendarza. Próbował tego Mussolini, faszystowski dyktator, zabraniając w 1923 roku wszystkiego, co było tyrol-skie lub za takie uważano. W 1939 roku Mussolini wspólnie z nazistowskim przywódcą Hitlerem, zamierzał przesiedlić Po-łudniowych Tyrolczyków do III Rzeszy. Prawdopodobnie wtedy odkryli oni wartość, jaką miała dla nich ich „Hoamat”, tradycja, dialekt i wiara. A i po 1945 roku sytuacja Południowego Tyrolu nie była pewna. I tak na chwilę czas się tutaj zatrzymał. Do domu, do położonego na górze gospodarstwa nie sięgała ręka państwa. To prawdopodobnie wspomnienie trudnych czasów uratowało do dzisiaj wiele zwyczajów i tradycji przed zapo-mnieniem. Tak jak dawniej obchodzi się święta, w kole gospo-dyń robi na klockach koronki, gra marsza w wiejskiej kapeli, a i mały sklepik z niezbędnymi produktami zachował się jeszcze we wsi.Południowi Tyrolczycy zawsze chronili i strzegli swojego– z po-trzeby, z szacunku, a także i po to, by odróżniać się od innych. W Południowym Tyrolu jest to też uregulowane prawnie: od 1850 roku pod ochroną znajdują się ważne budowle historycz-ne. Gospodarstwa z reguły dziedziczone są w całości, przeważ-nie przez syna. Dopiero od 2001 roku kobiety mają prawo do dziedziczenia gospodarstwa. Tak czy inaczej, chodzi o to, by zachować „Hoamat”.

Rozdział 5 Tradycja

80

Na pierwszym miejscu znajduje się gospodarstwo, a po nim gospodarz. Gospodyni dawniej była żoną gospodarza. Jej królestwem była kiedyś kuchnia i ogród, dzisiaj sama jest przedsiębiorcą, który ma swój własny wkład w utrzymanie gospodarstwa. Dwie trzecie gospodarstw prowadzonych jest dodatkowo do pracy zarobkowej. Zarabia się w nich na agro-turystyce lub prowadząc sezonowo otwarte gospody, zwane „Buschenschank”. Nieliczni gospodarze są samowystarczalni. Ale mimo to południowotyrolskie gospodynie są zdania, że to, co jest, wystarczy. Aby dowiedzieć się, jaki procent wełny mają ich filcowe pantofle, nie muszą czytać etykietki, pietruszki nie kupują w sklepie, a wiele z nich piecze znów chleb według pradawnych przepisów. Nie tak dawno południowotyrolskie gospodynie, świadome swoich możliwości, udostępniły ofero-wane przez siebie usługi w portalu internetowym. „Nauka, roz-wój i życie z gospodynią” brzmi przesłanie kultury wiejskiej z kobiecego punktu widzenia. Podczas oprowadzania po gospo-darstwach, na degustacjach domowych produktów, kursach gotowania lub robótek ręcznych przekazują one cenną, na-gromadzoną przez całe wieki wiedzę. Wiejskie gospodarstwo jako miejsce nauki to dobrze zapowiadający się przyszłościowy projekt, a jednocześnie podróż do pierwotnego życia.

Fakty:

» Portal usług: „Mit Bäuerinnen lernen – wachsen – leben” (Nauka, rozwój i życie z gospodynią) pod adresem: www.lernen-wachsen-leben.sbb.it

» W Południowym Tyrolu jest 20,2 tysięcy gospodarstw, 80 procent to gospodarstwa rodzinne. Co drugie gospodarstwo ma mniej niż 5 hektarów. 12,5 tys. gospodarstw to tzw. gospodarstwa zwarte, co oznacza, że są dziedziczone wyłącznie w całości i powinny wyżywić czteroosobową rodzinę. W organizowaniu wolontariackiej pomocy dla gospodarzy uczestniczy stowarzyszenie Verein Freiwillige Arbeitsein-sätze (VFA) na stronach: www.bergbauernhilfe.it

» 1600 gospodarstw oferuje wczasy agroturystyczne i daje możliwość zapoznania się z wiejskim trybem życia. www.redrooster.it

GospodyniePrzesłanie gospodyń

Gospodyniprzedsiębiorcą:nagromadzonąprzezwiekiwiedzęchronisięodzapomnienia

Tradycja | 81

W górskim życiu na wszystko jest czas. Gdy górale rozmawia-ją o pogodzie, nie oznacza to, że nie mają nic innego do po-wiedzenia, a gdy ciągną przez wieś w maskach – że postradali zmysły. Obok świąt kościelnych w wiejskim kalendarzu nadal obecne są obrzędy pochodzące z niezbadanej przeszłości. Naj-lepiej zachowały się zwyczaje bożonarodzeniowe i karnawało-we. I tak do dzisiaj przetrwał zwyczaj kadzenia w święto Trzech Króli: cała rodzina z modlitwą na ustach chodzi po domu i go-spodarstwie z patelnią pełną żaru i kadzidła, aby wypędzić złe duchy i uprosić błogosławieństwo. W dolinie Val Sarentino/Sarntal, tak jak w XVI wieku, w okresie adwentu chodzą po domach po prośbie przebierańcy, zwani „Klöckler” ( „klöckeln” oznacza w południowotyrolskim dialekcie „stukać”) – czyniąc wrzawę i hałas i składając życzenia. W mikołajkowy wieczór w miejscowości Stelvio/Stilfs w dolinie Val Venosta/Vinsch-gau rozpoczyna się zwyczaj zwany „Klosn”. W orszaku świę-tego Mikołaja („Santa Klos”) harcują i swawolą zamaskowane chłopaki z dzwonkami i łańcuchami. Ich nieokrzesana zabawa, która jest właściwe męską domeną, ma przepędzić złe duchy i pobudzić płodność. Już od 1591 roku w miejscowości Termeno/Tramin w Bassa Atesina/Unterland co dwa lata w ciągnącym w ostatki korowodzie Egetmann Hansl świętuje swoje wesele z mężczyzną przebranym w kobiece suknie. Do zabawy tej „za-proszonych” jest 700 mężczyzn z Termeno. Prastare jest także rzucanie tarcz w pierwszą niedzielę postu – zwyczaj, który za-chował się w dolnie Val Venosta. Żarzące się drewniane tarcze natyka się na leszczynowe pręty, a po nastaniu nocy miota nimi na górskim zboczu. W ten sposób można starać się nie tylko o zdobycie wódki i pieniędzy, ale także narzeczonej. Rytuały są po to, aby wóz szedł dalej, by panował rozwój i dostatek.

Fakty:

» Muzeum Folkloru w miejscowości Villa Teodone/Dietenheim [F2] koło Brunico/Bruneck przedstawia życie codzienne górali w ubiegłych stuleciach w historycznych wiejskich zagrodach i warsztatach rzemieślniczych. Ekspozycja w posiadłości Mair am Hof poświęcona jest folklorowi i obiektom ludowego kultu. www.volkskundemuseum.it

» Informacje na temat obyczajów i tradycji na stronach: www.suedtirol.info/tradycje

ZwyczajeGodzina duchów

Gospodyniprzedsiębiorcą:nagromadzonąprzezwiekiwiedzęchronisięodzapomnienia

82

W muzyce Południowego Tyrolu takt nadają orkiestry dęte. Łącznie istnieje 211 kapeli, które występują z okazji uroczysto-ści kościelnych lub grają na festynach. Dziesięć tysięcy osób – mężczyzn i kobiet – należy do jakiejś kapeli, co drugi mu-zykujący nie przekroczył 30. roku życia. W Appiano/Eppan, liczącej 13 tys. mieszkańców gminie w regionie Oltradige/Über-etsch, są aż cztery takie kapele. Kapela muzyczna w miejsco-wości Monguelfo/Welsberg w dolinie Val Pusteria/Pustertal dokonała nawet wyłomu w typowo męskiej domenie – ponad połowę jej członków stanowią kobiety. Muzykuje się w jednoli-tych strojach. Różnorodność strojów ludowych Południowego Tyrolu jest sławna na terenie Alp, każdą miejscowość można rozpoznać tutaj po noszonym przez jej mieszkańców stroju, wykonanym najczęściej ręcznie. Pielęgnowaniem tradycji stro-jów ludowych zajmują się przede wszystkim folklorystyczne grupy taneczne, bractwa kurkowe i kapele muzyczne. Dawniej inne ubrania noszono w dzień roboczy, a inne od święta, inne były stroje żałobne, a inne weselne, inne nosili kawalerowie i panny, a inne mężatki i żonaci. Dzisiaj jeszcze w dolinie Val Sarentino czerwone sznury u kapelusza oznaczają, że mężczy-zna jest kawalerem, w przypadku mężczyzn z zielonymi sznu-rami – że są żonaci. Tylko – kto dzisiaj jeszcze o tym pamięta? Język muzyki jest już bardziej jednoznaczny. Repertuar kapeli muzycznych sięga od dziarskich marszów przez walce aż po kompozycje współczesne. Ich członkowie co tydzień spotykają się na próbach. Na wiosnę we wsiach odbywa się tradycyjny koncert inauguracyjny, a potem prawie każdej niedzieli odby-wa się koncert publiczny, na który wstęp jest zawsze wolny.

TradycjaKapelusz z czerwonym lub zielonym sznurem

Fakty:

» Związek Południowotyrolskich Kapeli Muzycznych skupia 211 kapeli z całego kraju. Informacje dotyczące poszczególnych kapeli i koncertów na stronie: www.vsm.bz.it

Tradycja | 83

Muzykowaniewregionalnychstrojach:południowotyrolskiekapelemuzycznelicządziesięćtysięcyczłonków

84

Południowotyrolskatożsamośćwkuchni:połączeniewłoskich,ladyńskichityrolskichpotraw

Tradycja | 85

Przystoliku:dopartiiwattapotrzebaczterechPołudniowychTyrolczykówipopięćkartdlakażdego

86

Każdego roku chłopskie zagrody i zajazdy zdobią pelargonie w płomiennych kolorach. W Południowym Tyrolu są one nieod-łącznym elementem domów, tak jak dzbanuszek ze święconą wodą stojący w izbie. Południowi Tyrolczycy nazywają je po-etycznie „płomienną miłością”. Karminowo-czerwone kwiaty doskonale kontrastują ze świerkowym drewnem balkonów. Nie inaczej było w czerwcu 1939 roku, kiedy Hitler i Mussolini postanowili wspólnie dokonać przesiedlenia Południowych Ty-rolczyków do Niemiec. Od tych, którzy chcieli pozostać, doma-gano się, by na wskroś stali się Włochami. Mieszkańcom Połu-dniowego Tyrolu dano do wyboru: albo iść, to znaczy optować za Niemcami, albo zostać. Najpierw dyskusje, a potem – gdy wszyscy dokonali wyboru – fronty podzieliły rodziny. A pomię-dzy nimi kwitły pelargonie. Obie strony wykorzystywały je do celów propagandowych jako ojczyźniany symbol. W wierszu „pozostającego” Hans Egarter zaklinał na wierność ojczyźnie, przywołując „płomienną miłość”. Nazistowska propaganda zdarła pelargonie z balkonów. W wierszu „optującego” mówi się: „Wierność do Niemiec była silniejsza”. Rzeczywiście: 85 procent Południowych Tyrolczyków optowało za Niemcami. Jedna trzecia ludności – 75 tysięcy – opuściła ten region. Po-nad 20 tysięcy osób powróciło po 1945 roku. Czas wolno leczy podział, jaki dokonał się wtedy w społeczeństwie Południowe-go Tyrolu. Ale jest coś, co bez szwanku przetrwało ten zamęt: „płomienna miłość”, która tak jak dawniej kwitnie na południo-wotyrolskich balkonach.

PelargonieBalkon w płomieniach

Pelargonie:wPołudniowymTyrolusąonenieodłącznymelementemdomów,takjakdzbanuszekześwięconąwodąstojącywizbie

Tradycja | 87

„Aui” czy „auchn” lub „augn” albo „ai”? Południowi Tyrolczycy chcą po prostu „w górę”. W całym kraju używa się na co dzień 40 dialektów, z których wszystkie zalicza się do dialektów po-łudniowobawarskich. Młodzież pielęgnuje poczucie przynależ-ności językowej, pisząc swoje SMS-y w dialekcie. W XX wieku do słownictwa zaczęło przedostawać się coraz więcej okre-śleń włoskich, dzięki czemu dialekt południowotyrolski stał się barwnym konglomeratem, odzwierciedlającym połącze-nie i współistnienie kultury niemiecko-austriackiej i włoskiej. Nierzadko można więc na przykład usłyszeć: Jaki „targa” (od włoskiego „targa” – numer rejestracyjny) ma „kammion” (od włoskiego „camion” – ciężarówka)?

Fakty:

» Dla tych, którzy chcą mówić, jak Południowy Tyrolczyk, polecamy strony: www.oschpele.ritten.org

DialektMówiąc po południowotyrolsku

88

To bieda zmusiła Południowych Tyrolczyków do wykorzystania zręczności rąk. W 1893 roku zamknięta została kopalnia mie-dzi w Prettau w dolinie Valle Aurina/Ahrntal. Sześćdziesięciu mężczyzn straciło pracę. Teraz kobiety musiały zadbać o utrzy-manie rodziny – robiąc koronki na klockach. Na pomysł ten wpadł ksiądz. Do późna w nocy siedziały przy „Klöppelping-gele”, poduszkach do ich wyrobu. Często koronki zamieniano na żywność. Dzisiaj do koronkarskiego stowarzyszenia „Klöp-pelschule Prettau” należy 39 kobiet i dwóch mężczyzn. Dzieci uczą się tego rzemiosła na kursach podczas wakacji letnich. Do poduszki przypina się wzór i tak długo krzyżuje i kręci klocka-mi – których czasami jest nawet kilkaset – aż nici splotą się tworząc koronkę. Także i mieszkańcy doliny Val Gardena/Gröden wzięli swój los w swoje ręce, kiedy w XVII wieku zaczęli zajmować się snycer-stwem. W oddalonej od świata dolinie życie było nędzne, zimy długie. Rodzice i dzieci wspólnie rzeźbili poręczne figury świę-tych i zabawki. Z biegiem czasu dolinę opuszczały każdego roku miliony drewnianych figurek. Ich sprzedażą mieszkańcy doliny także zajęli się sami. Od 1994 roku wielu rzemieślni-ków z Val Gardena należy do związku rzemiosła artystycznego Unika. Związek ten prowadzi galerię w miejscowości Ortisei/St. Ulrich, a co roku we wrześniu organizuje się targi rzeźby.

RzemiosłoZręczne ręce

Fakty:

» W Południowym Tyrolu istnieje 13 tysięcy zakładów rzemieślniczych. Należą do nich także zakłady rzemiosła artystycznego. Informacje na temat rzemiosła artystycznego można znaleźć na stronie:

www.werkstaetten.it» Domy koronczarek, robiących koronki na klockach, są oznaczone zna-

kiem Szlaku Kultury Valli di Tures ed Aurina [F/G 1-2]. www.ahrntal.it» Rzeźbiarze, malarze beczek, złotnicy i rzeźbiarze ornamentów są zrzes-

zeni w związku Unika. Informacje dotyczące sztuki snycerskiej w Val Garden [E 4-6] znajdują się pod adresem: www.unika.org

» Największe zbiory zabawek powstałych w dolinie Val Gardena znajdują się w Muzeum Gherdëina w miejscowości Ortisei/St. Ulrich. Zawierają one prawie wszystkie wykonane ręcznie eksponaty z lat 1700-1940.

www.museumgherdeina.it

Tradycja | 89

Wposzukiwaniuoryginalności:zmianawidzeniawsztucesnycerskiejwdolinieValGardena/Gröden

90

Już od dawna nie przyjeżdżają po to, aby chodzić w góry: w dolinie Val Passiria/Passeiertal urlopowicze zachodzą do Klubu Golfowego zamiast do bacówki.

Za fasadą górskiej idylli czai się zimna wojna o grę w golfa. Południowotyrolska opowieść w dziewięciu uderzeniach.

LukasKapeller

1. W lesie stoi golfista, cichy i milczący. Tylko w dali roz-legają się dzwonki kilku krów. Ale dr Meier ich nie słyszy. Z iPodem w kieszeni spodni, wtyczkami słuchawek w uszach, trzymając w rękach żelazną siódemkę próbuje wbić jedną piłką po drugiej do dołka pośród soczystej zieleni. I znowu nie trafił. Tuzin piłek leży rozrzuconych wokół białej chorągiewki. „Nic nie szkodzi, tylko ćwiczę” – mówi dr Meier, ortopeda z Bre-my, głowa rodziny, handicap 16, który do Południowego Tyrolu przyjechał na tydzień. Nie dla pieszych górskich wycieczek, zdobywania szczytów lub jazdy na motorze – tak jak to miał w zwyczaju dawniej – ale dla gry w golfa. „Tutejsze pola golfowe są jak dla kozic, w górę i w dół, w górę i w dół” – mówi. Przy dobrej pogodzie mimo wszystko stoi na polu golfowym. Przy złej – też.

Kraina dołków

Tradycja | 91

2. Gdy w Południowym Tyrolu chce się zbudować pole golfowe, trzeba mieć rozległy widok, a o ten tutaj trudno. Wy-sokie góry, wąskie doliny, a na stokach bujna winorośl: każ-demu mieszkańcowi Południowego Tyrolu horyzont zasłania przynajmniej jeden górski stok. Gra w golfa w Południowym Tyrolu to jak wyścigi Formuły I w Monte Carlo – wąska spra-wa. Jeżeli w ogóle powstaje pole golfowe, to właśnie takie jak dla kozic. Gruntu jest mało i jest drogi – przede wszystkim dla tych, którzy go posiadają. „Porządne pole golfowe z 18 dołkami wymaga od 60 do 80 hektarów” – mówi Hannes Schnitzer ze stowarzyszenia „Golf w Południowym Tyrolu”, które reklamuje pola golfowe, wystarczająco duże, by przyciągać do Południo-wego Tyrolu grających w golfa turystów. A do takich należą je-dynie te liczące dziewięć lub osiemnaście dołków. Południowy Tyrol i gra w golfa na pierwszy rzut oka wcale do siebie nie pasują. Na drugi – także. W Alto Adige, południowej części dawniej zjednoczonego i świętego Tyrolu , nie ma latyfundiów. Każdy rolnik z pięcioma hektarami łąki uchodzi już za obszar-nika. „Gdy się chce zbudować pole golfowe, trzeba rozmawiać z wieloma chłopami” – mówi Schnitzer. „A cała sztuka polega na tym, by się z nimi wszystkimi dogadać”.

3. Także i Pole Golfowe Passiria, na którym dr Meier do-skonali swój chip, było niegdyś terenem zaciętych walk. Ga-zeta codzienna „Dolomiten” w połowie lat 90. pisała nawet w tym kontekście o „wojnie golfowej”. Plac wybudowano mimo wszystko – mimo sprzeciwów wielu chłopów i mieszkańców. Nawet ksiądz miał rzekomo podczas kazania grzmieć przeciw-ko budowie z ambony. „Sześć lat, prawie tyle samo, co II wojna światowa, tylko że tym razem – chwała Bogu – nie było ofiar śmiertelnych, za to tym więcej obrażonych” – podsumował walkę o plac inicjator przedsięwzięcia Karl Pichler w 1966 roku podczas otwarcia. Dzisiaj na zielonej murawie terenu golfowe-go z osiemnastoma dołkami rozciągającego się od San Martino/St. Martin aż po San Leonardo/St. Leonhard panuje pokojowa atmosfera. „To był burzliwy okres” – mówi Georg Blaas, jeden z siedmiu chłopów, którzy wydzierżawili swoje grunty na trzy-dzieści lat. Za to dzisiaj jest on sekretarzem w Klubie Golfo-wym, pozostali chłopi zajmują się utrzymywaniem i pielęgna-cją trawy. „Pracowaliśmy ciężko od rana do późnej nocy. Na rolnictwie nie da się już prawie nic zarobić” – tłumaczy. „Dzi-siaj dostaję za to dobrą dzierżawę”.

4. Hodowcom bydła w Południowym Tyrolu ciężko jest się utrzymać. Całkiem inaczej wygląda sytuacja sadowników, którzy produkują dziesięć procent jabłek w całej Europie. Dla-tego też złoty interes, jaki robią sadownicy, jest przyczyną wa-śni pomiędzy chłopami a budowniczymi pól golfowych. „Budo-wa pola golfowego w dolinie się nie opłaca” – wyjaśnia Hannes Schnitzer. Powód tego jest prosty: 50-hektarowy sad jabłkowy daje większe zyski, niż byłoby w stanie kiedykolwiek zarobić pole golfowe. A zatem inwestorom nie pozostaje nic innego, jak zwrócić się do większej ilości chłopów. Najlepsze szanse mają na wyżej położonych terenach, gdzie hoduje się bydło, a nie uprawia owoce. Oprócz Lany i doliny Val Passiria siedem największych pól golfowych znajduje się na wysokości do 1700 metrów. A to z kolei nie daje spokoju ekologom.

92

5. Andreas Riedl, kierujący zrzeszeniem organizacji ochrony przyrody i środowiska w Południowym Tyrolu, skarży się, że na tych terenach, które można jeszcze otoczyć ochro-ną, buduje się pola golfowe. Podkreśla on, że nie ma żadnych zastrzeżeń wobec takich obiektów w dolinach. „W porówna-niu z uprawą jabłek pole golfowe jest znacznie bardziej eko-logiczne”. Ale właśnie z powodu sadownictwa w dolinach nie powstają tereny golfowe. Według Schnitzera zajmującego się marketingiem obiektów golfowych, kolejnym aspektem jest to, że „golf w Południowym Tyrolu jest jedyną dyscypliną spor-tu, której nikt nie wspiera. W rozwój golfa inwestują zawsze osoby prywatne”. Golfowe lobby toruje sobie mimo to drogę do zwiększenia ilośći dołków. Planów dla nowych terenów golfowych nie brakuje: w Braies/Prags, Monticolo/Montiggl i Settequerce/Siebeneich koło Bolzano być może już wkrótce będzie można wziąć golfowy kij do ręki. „Co rusz pojawiają się nowe projekty i znikają. Gdy polityczna konstelacja pomiędzy burmistrzem a wsią jest korzystna, znowu wyciąga się je z szu-flady” – wyjaśnia Andreas Riedl.

6. Georg Blaas nie widzi w tym nic złego. Kiedy w 1996 roku otwarto Pole Golfowe Passiria, ubranie do pracy w stajni zamienił na kolorową koszulkę polo. „Jako rolnik też byłem za-dowolony” – mówi. „Ale teraz nie muszę wstawać o piątej rano i zabierać się za dojenie krów”. Dzisiaj dzięki polu golfowemu żyje mu się dobrze, a wraz z nim ludziom z San Leonardo. Tylko jednemu nie: Franz Berger1, właściciel małego gospodarstwa w Val Passiria, nadal stawia wewnętrzny opór golfowemu im-perium – mimo ofert sprzedania swoich gruntów po jak najlep-szej cenie. „Po prostu Franz jest oddany hodowli bydła duszą i ciałem” – mówi jego żona. „A inni nie.”

Tradycja | 93

8. Roztaczający się z budynku Klubu Golfowego widok jest jakby spojrzeniem w przeszłość: strome zbocza skalne, ograniczające dolinę z zachodniej i wschodniej strony, a nad nimi gęsty las z rozsianymi gdzieniegdzie górskimi zagrodami, które otaczają małe pastwiska o soczystej zieleni. To historycz-ne tereny. W odległości zaledwie jednego lub dwóch uderzeń od budynku klubu znajduje się gospoda Sandwirt, rodzinny dom Andreasa Hofera, bojownika o wolność. Położone tuż przy niej muzeum poświęcone jest jego życiu. W księdze pa-miątkowej widnieją słowa: „Oby Tyrol nadal żył w dobrobycie i zachowywał swoją tradycję”.

9. Dr Meierowi znudziły się już chipy i ćwiczy teraz ude-rzenia z tee. Równomiernym zamachem kieruje piłki w kierun-ku zachmurzonego alpejskiego nieba. Zagrody, w której Franz Berger co tydzień wybiera golfowe piłki z koryta na paszę, do tej pory nie zauważył. „Nie przeszkadzała podczas gry” – mówi.

7. Goście muszą grać naokoło siedmiohektarowego pastwiska Franza Bergera. Kiedy po wbiciu piłki do 18. dołka zmęczeni golfiści wracają na parking, dla skrócenia drogi prze-chodzą na przełaj przez jego grunt. W zasadzie Klub Golfowy obiecał mu już przed laty postawienie płotu. Ale nic nie zrobio-no. „Człowiek czuje się jak mały, głupi chłop” – mówi Berger. Dopiero na wiosnę rozciągnięto siatkę, „ale oni zawsze znajdą jakąś dziurę”. Najbardziej przeszkadza mu, gdy piłki golfowe spadają na jego pole. „Wtedy golfiści wchodzą na naszą łąkę, a piłki, których nie znajdą, są potem w naszej paszy” – wyjaśnia. „Musimy je wtedy wybierać w stajni.” Na jesieni Klub Golfowy zamierza postawić hotel na sto łóżek. „Będą budować prawie na naszej kupie gnoju. Będę musiał ją wtedy przenieść” – mówi Berger uśmiechając się sceptycznie. Z biegiem czasu gospo-darz nauczył się traktować to z humorem: „Kłótnie z nimi do niczego nie prowadzą”.

94

Trudno w to uwierzyć, ale historia powstania knedli jest po-dobno następująca: pewnego dnia do zagrody wiejskiej wpadli wygłodniali żołnierze, a gospodyni nie miała nic porządnego do jedzenia. Ale coś tam – jak można się było spodziewać – jeszcze się znalazło: czerstwy chleb, cebula, jajka, boczek, mąka. Gospodyni pokroiła wszystko i wymieszała, dodała tro-chę zieleniny z ogrodu i soli, ukręciła małe kulki i wrzuciła do gotującej się wody. Żołnierze odeszli zadowoleni, a gospodyni prawdopodobnie jeszcze często robiła knedle i chętnie dzieliła się przepisem na nie. Aczkolwiek knedle udają się najlepiej „na nosa”, trzeba wyczuć, kiedy są dobre, nie za wilgotne i nie za suche. W przypadku specku – wędzonej surowej szynki – histo-ria wyglądała wręcz odwrotnie. Dopiero teraz południowoty-rolskim chłopom brakuje świń i dlatego importuje się mięso do wyrobu specku. Prawdziwy południowotyrolski wiejski speck to rarytas, wytwarza się go z mięsa świń, które od urodzenia hodowane były w południowotyrolskich gospodarstwach i tuczone naturalnie, bez pasz modyfikowanych genetycznie. Czternaście tuczarni, które zobowiązało się do przestrzegania tej zasady, dostarcza mięso do produkcji południowotyrolskie-go specku. Każdego roku dokonuje się w nich uboju 700 świń; zgodnie z dawną tradycją przerabia się możliwie wszystkie części świni. Speck sporządza się z szynki, biodrówki, a także karkówki, łopatki, mięsa żeberek. Pierwsze zapisy na temat specku można znaleźć na przełomie XI i XII wieku w rejestrach handlowych oraz rzeźniczych regulaminach. W ówczesnych czasach powszechnie stosowaną metodą konserwowania mię-sa na północy było wędzenie, a na południu – solenie. Połu-dniowi Tyrolczycy wędzili je i solili, otrzymując w wyniku tego surową szynkę, łączącą śródziemnomorskie i nordyckie zalety konserwowania mięsa. Mała ilość soli, niewiele zimnego dymu, a za to dużo powietrza – to tajemnica specku. Dawniej speck pomagał przetrwać srogą zimę, dzisiaj należy on do każdego podwieczorku. Jego smak zależy także od krojenia: w cienkie lub grube plastry albo w kostkę.

Knedle i speckJedzenie biednych ludzi

Fakty:

» „Knödel” (knedel) to zdrobnienie staroniemieckiego wyrazu „knode” (Knoten – węzeł). W Południowym Tyrolu znanych jest 36 rodzajów knedli – ze słodkim lub pikantnym nadzieniem. Na fresku knedle pojawiają się po raz pierwszy w zamkowej kaplicy Hocheppan [B4] koło Bolzano/Bozen. Jedzącą knedle dziewczynę można obejrzeć na stronie: www.hocheppan.com

» Każdego roku produkuje się 2,5 mln udźców firmowego południowoty-rolskiego specku „Südtiroler Markenspeck”. Południowotyrolski speck wiejski jest natomiast produktem niszowym; można go otrzymać w 28 sklepach pod adresem: www.gutesaussuedtirol.com Wszystko na temat produkcji i sprzedaży specku na stronach: www.speck.it

» Wiejskie wyszynki mają długoletnią tradycję: przez 180 dni w roku chłopi otwierają swoje piwnice i izby, zapraszając do degustacji wina i miejscowych produktów oraz potraw. Ich adresy można znaleźć na stronie: www.redrooster.it

Tradycja | 95

Południowotyrolskispeck:łagodniejszyodpółnocnejszynkiwędzonej,intensywniejszywsmakuniżwłoskasurowaszynka

96

Zapowiedźprzemianokoło1980roku:demonstrującyartyścinaulicyViaMuseo/MuseumstraßewBolzano/Bozen

Początki | 97

Wyjście z kokonuPrzez długi czas Południowy Tyrol był oddzielnym światem. Jego kultura równała się tradycji, a tą trzeba było zachować. Ale nagle jego mieszkańcy spojrzeli na siebie i swoje otoczenie z innej perspektywy i wszystko zaczęło do siebie pasować. Postanowiono dokonać modernizacji kraju.

„takwogólejesteśmydośćciasnympokoleniem.dotyłujużsięnieda,alepójściedoprzodunasprzeraża.”n.c.kaser,1978rok

Niemcy. Włosi. Dwa światy. Przez dziesięciolecia polityka Połu-dniowego Tyrolu dąży do utrzymania rozdzielności językowej i kulturowej. Rozumie się przez to także ochronę tożsamości niemieckiej i ladyńskiej przed wszelkimi mogącymi im zagra-żać wpływami. Szkoły, związki i stowarzyszenia podzielone są według grup językowych, żaden świeży powiew nie może mu-snąć obyczajów i tradycji. Atmosfera w południowotyrolskim kokonie jest ciężka.W latach 70. studenci, lewicowcy i artyści nakłuwają kokon, powodując zamieszanie i na nowo stawiając dawne pytania dotyczące współżycia różnych grup w Południowym Tyrolu. Podczas gdy rząd krajowy obstaje przy utrzymaniu istnieją-cego podziału, osoby o odmiennych zapatrywaniach szukają miejsca dla istniejącej w Południowym Tyrolu rzeczywistości. Niemcy, Włosi: przyjaciele, kochankowie, rodzice dzieci, któ-re nie wiedzą, kim są – Włochami czy Niemcami? Odkrywają oni te same sprawy, te same myśli, powstają pierwsze wąskie „mosty”, pojedynczy ludzie teatru opowiadają się za językiem literackim wypierając dialekt ze sceny. Włoski reżyser Marco Bernardi inscenizuje po raz pierwszy dwujęzyczne sztuki, dla pisarzy i artystów Włochy i niemieckojęzyczna zagranica sta-ją się miarą, według której oceniają własną twórczość. Autor Norbert C. Kaser staje się przywódcą tej grupy prekursorów. Jednocześnie lewicowiec Alexander Langer, uważany za jedne-go z najważniejszych myślicieli europejskich, a uchodzący w Południowym Tyrolu za enfant terrible domagał się: „Im więcej będziemy mieć ze sobą do czynienia, tym lepiej się poznamy i będziemy rozumieć, i tym bardziej będziemy czuć, że two-rzymy jedną wspólnotę.” Od 1989 roku powiew zmian docie-ra także do oficjalnych przedstawicieli Południowego Tyrolu.

Starzy politycy ustępują z zajmowanych stanowisk. Dobiegają końca prowadzone z Włochami negocjacje w sprawie nadania Południowemu Tyrolowi statutu autonomii. Po zabezpieczeniu praw mniejszości niemieckiej w Południowym Tyrolu, nowi po-litycy przygotowują się do „wyjścia z kokonu” i kładą podwaliny pod ofensywę oświatowo-kulturalną, dzięki której Południowy Tyrol jest dzisiaj otwartym na świat, świadomym swoich za-let i możliwości, samodzielnym terenem, na którym może się rozwijać wszelka myśli i działalność. Od tej pory pracuje się nad rozwojem południowotyrolskiej kultury. Wszystkie wiel-kie placówki kulturalne powstają po 1989 roku, miasta zaczy-nają po raz pierwszy uważać się za ośrodki kultury. Wspólne przedsięwzięcia pozwalają zacieśnić więzy pomiędzy grupami językowymi. Niemieccy i włoscy historycy zaczynają wspólnie analizować historię Południowego Tyrolu. Zaczyna budzić się poczucie świadomości regionalnej. Prowadzi się dyskusje na temat współczesnych form kultury i ich znaczenia dla zmian zachodzących w społeczeństwie. Kultura zyskuje nowe miej-sce: urasta do rangi pracy zawodowej.Południowy Tyrol jest placem budowy. Eksperymentem, który nie wiadomo, jak się zakończy. Południowi Tyrolczycy zaczęli lubić nowe współistnienie, ale potrzebują jeszcze czasu. Od lat Joseph Zoderer analizuje w swoich powieściach niemiec-ko-włoskie związki miłosne. Nikt nie opisuje lepiej zawiłości panujących stosunków – mimo całej miłości:

„Czuł,żeotaczagokraj,któryzdawałsięnależećdoniegooduro-dzeniazewzględunajegoniemieckijęzyk,podczasgdydlaMarymusiałtobyćkraj,któryon–możnabyrzec–jejodstąpił,tak,powinnamyśleć, że jest jej własnym krajem, chociaż była pół-Włoszką.”JosephZoderer,DerSchmerzderGewöhnung(Bólprzyzwyczajenia),2002rok

Rozdział 6 Początki

98

Południowotyrolskie miasta to spokojne małe miasteczka z wi-dokiem na góry; miasta i wsie dzieli niewiele. Mimo to około 1970 roku budzi się w nich protest – tutaj, gdzie obce styka się ze swojskim intensywniej niż na wsi. Norbert C. Kaser, autor z Brunico/Bruneck, daje w Bressanone/Brixen początek nowej południowotyrolskiej literaturze. W Merano/Meran, Bressano-ne i Brunico twórcy teatru dążą do konfrontacji, powstają nowe wydawnictwa i gazety, w Merano i Bolzano/Bozen sztuką i wy-stąpieniami prowokują artyści i studenci. Wywołana „awantu-ra” nie pozostaje bez wpływu. Miasta idą na ustępstwa, chcą odtąd być miastami z własną kulturą, własną historią, własną atmosferą. Stolica kraju Bolzano przeobraża się w stolicę po-łudniowotyrolskiej kultury. W ciągu dwudziestu lat w Bolzano powstaje ośrodek naukowo-badawczy, uniwersytet, teatr miej-ski, filharmonia, która wreszcie jest w stanie zaspokoić duże ambicje muzyczne miasta, muzeum sztuki współczesnej, kom-pleks kinowy oraz – aby wszystko było w komplecie – stały te-atr dla dzieci. Brunico otwiera się stawiając na nowoczesnym placu miejskim nowy ratusz, w Merano urozmaica się termy śródziemnomorskim piazza. Wiele się zmieniło od czasu, gdy Norbert C. Kaser napisał w 1975 roku swoje sławne „Miejskie ryciny”. Tylko w Glorenza/Glurns nowe tony wychwyciły miej-skie mury: za nimi wszystko zachowało się tak, jak dawniej.

MiastaMiejskie ryciny

Fakty:

» Osiem miast Południowego Tyrolu: Bolzano/Bozen [C4], Merano/Meran [C3], Bressanone/Brixen [D3], Brunico/Bruneck [F2], Vipiteno/Sterzing [D2], Chiusa/Klausen [D4], Glorenza/Glurns [A2] i od 1985 roku Laives/Leifers [C5]. Informacje o poszczególnych miastach można znaleźć pod adresem: www.suedtirol.info

» Przegląd najważniejszych imprez kulturalnych na stronie: www.suedtirol.info/imprezy

Początki | 99

Nowycharakter:wdawnejsiedzibiebiskupówrozwijasięnowapołudniowotyrolskaliteratura

100

Typowy tyrolski dach jest spadzisty. Płaskie dachy budowali faszyści. Koniec i kropka. Na tym zakończono dyskusję na te-mat architektury aż do 1980 roku: Południowi Tyrolczycy na-dal budowali „chłopskie domy”, chociaż nie byli już chłopami. Othmar Barth był jednym z niewielu architektów w Południo-wym Tyrolu, którzy sporadycznie realizowali wówczas pomysły architektoniczne w stylu Bauhausu. Uważa się go za prekurso-ra grupy młodych architektów, którzy zaczęli praktykować w Południowym Tyrolu współczesny styl budowlany o regional-nym charakterze. Polega on na zachowaniu zabytkowej sub-stancji budowlanej, wykorzystaniu materiałów lokalnych oraz uwzględnianiu w projektach architektonicznych aspektów krajobrazowych. Początkowo odwagą wykazał się Kościół i in-westorzy z doliny Val Venosta/Vinschgau, budując w nowym stylu, potem dołączył do nich cały kraj. Ratusz w Brunico w dolinie Val Pusteria/Pustertal, hotel Vigilius Mountain Resort niedaleko miejscowości Lana w dolinie Val d’Adige/Etschtal oraz nowy kościół w Saltusio/Saltaus w dolinie Val Passiria/Passeiertal to najnowsze budowle zaprojektowane przez połu-dniowotyrolskich architektów. Dużo uwagi poświęca się pro-jektom, w których współczesna architektura, pewna swoich walorów, wdaje się w dialog ze starym budownictwem. Należą do nich m.in. innowacyjne piwnice win w regionie L'Oltradige/Überetsch, kilka muzeów krajowych, rozbudowany kościół pa-rafialny w Laives na południe od Bolzano oraz zamek Sigmund-skron koło Bolzano. Niepowtarzalny charakter ma kompleks dworców kolejowych na ponownie uruchomionym odcinku kolejowym w Val Venosta, gdzie zabytkowe budowle wyposa-żono w najnowocześniejszą technikę.

ArchitekturaGorący, blaszany dach

Początki | 101

Fakty:

» Pierwsze kroki architektura nowoczesna zaczyna stawiać w Południowym Tyrolu około 1920 roku: w Bagno Tre Chiese/Bad Drei-kirchen [D4], skąd rozciąga się widok na dolinę Valle Isarco/Eisacktal, Tyrolczyk Lois Welzenbacher wraz z Południowym Tyrolczykiem Huber-tem Lanzingerem stawiają budowle w alpejskim stylu Bauhausu, www.briol.it. W Bolzano [C4] od 1934 roku architekci projektują całe dzielnice miasta w stylu faszystowskiego racjonalizmu.

» Dom Sztuki w Merano [C3], www.kunstmeranoarte.org oraz Fund-acja Izby Architektów, www.arch.bz.it w Bolzano [C4] prezentuje architekturę współczesną Południowego Tyrolu oraz tendencje w archi-tekturze międzynarodowej na regularnie organizowanych wystawach.

» Od 1992 roku w miejscowości Sesto/Sexten [H4] w dolinie Alta Pus-teria/Hochpustertal przyznaje się Nagrodę Architektury „Nowy styl budowy w Alpach”.

Współczesnaarchitekturaoregionalnymcharakterze:nowyratuszwBrunico/Bruneck

102

W 1979 roku młodzi ludzie zajmują teren starej fabryki w Bolza-no, domagając się utworzenia w niej ośrodka młodzieżowego dla wszystkich trzech kultur i grup językowych. Władze miasta nakazują jednak usunąć ich z fabryki: na jej terenie planuje się wybudować parking. Ale nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło. W 2008 roku zostaje w tym miejscu otwarty nowy bu-dynek Muzeum Sztuki Nowożytnej i Współczesnej – Museion, placówka, która staje się inspiracją do dyskusji. Szklany sze-ścian projektu berlińskich architektów Krügera, Schubertha i Vandreike (KSV) stoi dokładnie w tym miejscu, gdzie rzeka Talvera/Talfer dzieli stare „niemieckie” i powstałe w latach 30. „włoskie” Bolzano. Jest to idealne miejsce dla promowa-nia sztuki rozumianej jako dyskusja społeczna. Włosi i Niemcy zdobywają się na odwagę i wspólnie zabierają się do tworze-nia placówek sztuki współczesnej. Museion został założony w 1985 roku jako stowarzyszenie prywatne, w tym samym roku powstała Galleria Museo/Galerie Museum w Bolzano, w 2001 roku listę placówek sztuki poszerzyła galeria „Merano arte”/„kunst meran”, a w 2003 roku galeria wzornictwa Lungomare w Bolzano. W 2008 roku politycy wychodzą z kolejną inicjaty-wą, organizując w Południowym Tyrolu Europejskie Biennale Sztuki Współczesnej „Manifesta 7”. Teraz nie ma już drogi po-wrotnej: dwa mosty na Talverze, stanowiące integralną część Museionu, są trwałym połączeniem pomiędzy dawnymi cza-sami i kulturami.

Sztuka współczesnaKoncepcja sztuki

Fakty:

» Museion [C4]: zbiory muzealne i program wystaw koncentrują się na szutce po 1960 roku. Ponadregionalną sławę muzeum zdobyło kładąc w swojej działalności nacisk na zagadnienie poświęcone językowi w sztuce. www.museion.it

» Galleria Museo [C4]: stowarzyszenie „ArGe Kunst” prezentuje przede wszystkim eksperymentalne i interdyscyplinarne podejście do kultury. www.argekunst.it

» Merano arte [C3]: inicjatywa kulturalna jest platformą dla narodowych i międzynarodowych zapatrywań na współczesną sztukę i architekturę. www.kunstmeranoarte.org

» Lungomare [C4]: laboratorium kultury i projektowania. Bada się w nim związki wzornictwa, architektury, urbanistyki i sztuki.

www.lungomare.org

Szklanaarchitektura:wMuzeumSztukiNowożytnejiWspółczesnejwBolzano/Bozensztukasłużybudowaniuspołecznychmostów

Początki | 103

Wszystko zaczęło się od człowieka lodu. Gdy zjawił się Ötzi, w Południowym Tyrolu nagle powstało zapotrzebowanie na mu-zeum archeologiczne. W 1998 roku przyjęło odkrytą na lodow-cu mumię. Wtedy Południowy Tyrol przypomniał sobie także o dalszych skarbach, przekazanych dotychczas na przechowanie do Ferdinandeum do Innsbrucka. Teraz zamierzano je trzymać i prezentować we własnych muzeach. Większość z 80 połu-dniowotyrolskich muzeów powstała po 1989 roku. Dokładnie zbadane i posegregowane podstawowe wiadomości na temat historii, geografii, folkloru i gospodarki Południowego Tyrolu znajdują się w dziewięciu muzeach krajowych. W oparciu o zbiory prywatne powstało Muzeum Farmacji w Bressanone, Muzeum Maszyn do Pisania w miejscowości Parcines/Part-schins koło Merano oraz Muzeum Kobiet w Merano. Muzea te zmieniły świadomość historyczną Południowych Tyrolczyków i umożliwiły nowe, naukowe podejście do kwestii, do których mieli oni często jedynie emocjonalny stosunek. Także Museo Passiria w dolinie Val Passiria stara się o obiektywną ocenę prezentowanych przez siebie tematów. Pieczołowicie pracuje się nad przedstawieniem we właściwym świetle postaci An-dreasa Hofera, który dla jednych jest bohaterem przewodzą-cym Tyrolczykom w walce przeciwko bezbożnym Francuzom za czasów Napoleona, a dla drugich zabawką w rękach mo-carstw, który nie rozpoznał prawidłowo znaków czasu. Dobrzy Tyrolczycy, źli wrogowie: ocena walk 1809 roku nie jest już tak jednoznaczna.

MuzeaOjczysta gablota

Fakty:

» Informacje na temat muzeów krajowych Południowego Tyrolu pod adresem: www.museiprovinciali.it

» Przegląd wszystkich muzeów Południowego Tyrolu na stronie: www.provinz.bz.it/museenfuehrer

104

Reinhold Messner najchętniej porusza się na krawędzi swoich możliwości. Jako pierwszy wszedł na wszystkich czternaście ośmiotysięczników, pieszo przemierzył pustynie lodowe i piaszczyste, ograniczając przy tym coraz bardziej swoje wy-posażenie, by pozostać sam na sam z przyrodą i zmiennymi uczuciami. Reinhold Messner jest ekstremalny we wszystkim, co mówi i co robi. A robi to, co mówi. Właśnie teraz wchodzi, jak sam mówi, na swój „15. ośmiotysięcznik”: kompleks mu-zeów, w którym spogląda się na góry jako na rozciągającą się pomiędzy pragnieniem zdobywania a kulturą przestrzeń, która jest źródłem wielkich przeżyć. Cztery muzea górskie, z których każde poświęcone jest innemu tematowi: skałom, lodowcom, religii oraz sztuce i kulturze założył Reinhold Messner w Południowym Tyrolu oraz w graniczącej z nim prowincji Bellu-no. Piąte muzeum poświęcone ludziom gór, zostało otwarte w 2011 roku na zamku Brunico/Bruneck. Sercem Messner Mountain Museum jest muzeum MMM Firmian na zamku Sigmunds kron na południe od Bolzano. Wszystkie prezen-towane w muzeach eksponaty – dzieła sztuki, pamiątki, re-likwie – pochodzą z prywatnych zbiorów założyciela. Reinhold Messner jest prawie u celu. U celu? Sam himalaista powiedział kiedyś, że „wierzchołek góry jest tylko punktem zwrotnym”. A to – jak można się domyślać – oznacza, że znowu wyruszy w drogę i znajdzie następną górę.

Messner Mountain MuseumMuzealny szczyt

Fakty:

» Informacje o wszystkich pięciu muzeach można znaleźć na stronach: www.messner-mountain-museum.it

Towartoprzeczytać:

» Reinhold Messner, Moje życie na krawędzi (Mein Leben am Limit: Eine Autobiographie in Gesprächen mit Thomas Hüetlin), Wyd. Stapis 2008

» Reinhold Messner, Wolny duch (Die Freiheit, aufzubrechen, wohin ich will: Ein Bergsteigerleben), Wyd. Stapis 1996

Początki | 105

Góryjakoobszarkultury:zamekSigmundskronjestcentralnympunktemmuzeówgórskichReinholdaMessnera

106

Informacje o Południowym Tyrolu | 107

Informacje o Południowym Tyrolu

Największe jezioro Lago di Caldaro/Kalterer See (1,47 km2, najcieplejsze jezioro kąpieli-skowe w całych Alpach)

Największe pastwisko górskie Alpe di Siusi/Seiser Alm (52 km2 = 8000 boisk piłkarskich)

Główne rzekiAdige/Etsch (153 km), Isarco/Eisack (95,5 km), Rienza/Rienz (80,9 km)

Rezerwaty przyrody Sciliar-Catinaccio/Schlern-Rosengarten, Gruppo Tessa/Texelgruppe, Puez-Odle/Puez-Geisler, Fanes-Senes-Braies/Fanes-Sennes-Prags, Monte Corno/Trudner Horn, Dolomity Sextenerskie, Vedrette di Ries Aurina/Riesenferner-Ahrn, Park Narodowy Stelvio/Stilfser Jochwww.provinz.bz.it/parchi.naturali

SztukaKlasztor Monte Maria/Marienberg, kościółek św. Prokulusa, zamek Hocheppan; w Południowym Tyrolu występuje największe w Europie zagęszczenie fresków romańskich.

EdukacjaW Bolzano/Bozen, Bressanone/Brixen i Brunico/Bruneck od 1998 roku młodzież studiuje na pierwszym trójjęzyczny uniwersytecie w Europie. Wykłady, egzaminy i życie toczą sie po niemiecku, włosku i angielsku.

Produkty JakościoweJabłka ChOGPołudniowy Tyrol to największy kompleks uprawny jabłek w Europie. Rośnie tutaj ponad tuzin gatunków jabłoni, które dzięki optymalnym warunkom klimatycznym dają owoce o bardziej intensywnym smaku, niż podobne w innych regionach.

Wino DOCProdukcja południowotyrolskiego wina to w 40% wina czerwone, a w 60% białe. Około 5% nagradzanych włoskich win pochodzi z Połu-dniowego Tyrolu, jednego z najmniejszych regionów w kraju.

MlekoW Południowym Tyrolu jest tyle góralskich gospodarstw ile hoteli. Wytwarzane tutaj produkty mleczne nie zawierają genetycznie modyfikowanych składników.

Speck ChOGWieki temu, w związku z potrzebą konserwacji i przechowywania mięsa stworzono specjalny sposób wędzenia wieprzowiny. Dodat-kiem są tradycyjne mieszanki przypraw, indywidualne dla każdego producenta.

Powierzchnia7400 km2, z czego zamieszkałych jest jedynie 3%, a aż 80% uważa się za tereny górzyste.

KlimatPołudniowy Tyrol ma przeciętnie 300 dni słonecznych w roku. Flora jest bardzo różnorodna – od palm i winnic, poprzez lasy liściaste i iglaste, sięga aż na wysokogórskie tereny alpejskie, częściowo pokryte lodowcem.

Mieszkańcy 510 000

MiastaStolica Bolzano/Bozen, Merano/Meran, Bressanone/Brixen, Brunico/Bruneck, Vipiteno/Sterzing, Laives/Leifers, Chiusa/Klausen, Glorenza/Glurns

Języki narodowe niemiecki (70%), włoski (26%), ladyński (4%)

HistoriaPod koniec I Wojny Światowej Południowy Tyrol został przyzna-ny przez zwycięskie mocarstwa ich sojusznikowi – Włochom. Do tego czasu region ten przez ponad pięć wieków należał do Austrii. Następne lata były czasem italianizacji Mussoliniego, kiedy ludność niemieckojęzyczna zmuszona była do emigracji do Niemiec lub do integracji z kulturą włoską. Podczas II Wojny Światowej miały miejsce liczne akcje protestacyjne i polityczne walki z rządem w Rzymie. Nie-spokojne czasy trwały jeszcze przez ponad 20 lat, do momentu, gdy w 1971 roku został wprowadzony Pakiet Autonomiczny, gwarantujący równouprawnienie południowotyrolskiej ludności. Obecnie Połu-dniowy Tyrol stanowi wzorzec autonomii dla mniejszości etnicznych w Europie.

Najwyższa góra Ortles/Ortler, Val Venosta/Vinschgau (3905 m n.p.m.)

Dolomiti SuperskiLiczący 1200 km system tras narciarskich Dolomiti Superski jest największą narciarską infrastrukturą na świecie. Tak np. znana „Sella-ronda” prowadzi narciarzy przez cztery przełęcze w Dolomitach wokół masywu Sella.

DolomityCharakterystyczne skały „bladych gór” utworzone zostały ze skamieniałych wodorostów i raf koralowych. W 2009 roku Dolomity wpisano na Listę Światowego Dziedzictwa Przyrody UNESCO.

Co trzeba wiedzieć o Południowym TyroluWycieczka krajoznawcza w 60 sekund

108

Val Venosta/VinschgauNajwyższy szczyt Ortles/Ortler (3905 m n.p.m.) wraz z wieżą kościel-ną w Lago di Resia/Reschensee stanowią symbole regionu Val Veno-sta. W szerokim kotle doliny znajdują się sady pełne jabłoni i stoki pokryte winoroślami tworzą typowy krajobraz dla tego regionu. Na wyżej położonych terenach uprawiane są głównie morele, truskawki i maliny oraz warzywa. Malownicze ścieżki wzdłuż wielowiekowych ro-wów nawadniających (Waalwege), alpejskie szlaki i trasy dla rowerów górskich wiją się wśród krajobrazów stworzonych przez człowieka, przepełnionych romańskimi kościółkami, średniowiecznymi zamkami i klasztorami. Ludność z Val Venosta uważana jest za szczególnie kreatywną. Większość południowotyrolskich artystów i architektów pochodzi właśnie z zachodniej części tego regionu.

Informacja o Val Venosta:Area vacanze Val VenostaVia Capuccini, 10 I-39028 Silandro/SchlandersTel. +39 0473 620 480info@venosta.net

www.venosta.net

Merano/Meran i okolicePalmy i drzewa oliwne w dolinie, śnieg i lód na otaczają cych go szczy-tach – tak prezentuje się krajobraz wokół uroczego kurortu Merano/Meran, który bezgranicznie zauroczył dawną austriacką cesarzową Sissi. Miasto jest w takiej samej mierze pełne kontrastów, jak cały region: z jednej strony rzeki Passirio/Passer architektura z czasów austro-węgierskich, a po drugiej nowoczesny design. Z okolicznych wiosek widać winnice i sady z jabłkami. Zupełnie inny, alpejski świat otwiera się w bocznych dolinach takich jak Ultimo/Ulten czy Passi-ria/Passeier. Stare zagrody chłopskie upiększają ten pejzaż, zachowu-jąc jego szczególny i pierwotny charakter.

Informacje o Meranie i okolicach:Area vacanze Merano e ditorni/Meraner LandVia delle Palade, 95I-39012 Merano/MeranTel. +39 0473 200 443info@meranodintorni.com

www.meranodintorni.com

Bolzano/Bozen i okoliceW stolicy regionu, stykają się ze sobą bezpośrednio dwie kultury, łącząc style życia i co dzienne obyczaje zamieszkałej tam ok. stuty-sięcznej ludności. Miasto jest otoczone wzgórzami, na których znaj-dują się hektary winnic, stare zamki, pałace i ruiny, kryjące lokalne historie. Płaskowyże, wioski górskie i doliny leżące na wysokości do 1550 m n.p.m. pozwalają turystom poczuć latem lekki powiew bryzy. W tej części regionu najbardziej czuć śródziemnomorskie wpływy - zarówno kulturowe, jak i pogodowe. Dzięki łagodnemu klimatowi, okoliczne Lago di Caldaro/Kalterer See to najcieplejsze jezioro w Alpach.

Informacje o Bolzano i okolicach:Area vacanze Bolzano, Vigneti e Dolomiti/Südtirols SüdenVia Pillhof, 1I-39057 Frangarto/FrangartTel. +39 0471 633 488info@stradadelvino.info

www.stradadelvino.info

Val d’Ega/EggentalIdąc śladami króla karłów Laurina i rusałki z jeziora Lago di Carezza/Karersee, przez ponad 530 km napotykamy wytyczone szlaki górskie, ciągnące się przez masywy górskie Catinaccio i Latemar, tworzą-ce najgęstszą sieć szlaków wędrownych w Południowym Tyrolu. Punktem wyjścio wym spacerów, wędrówek górskich i wspinaczek są maluteńkie wioski z charakterystycznymi punktami centralnymi, otoczone przysiółkami i starą wiejską zabudową. W najważniejszym sanktuarium Południowego Tyrolu, klasztorze Maria Weißenstein w Monte San Pietro/Petersbergu, żyją do dziś ojcowie zakonu Serwi-tów.

Informacje o Val d’Ega:Area vacanze Val d’EgaVia Dolomiti, 4I-39056 Nova Levante/WelschnofenTel. +39 0471 619 500info@valdega.com

www.valdega.com

Najpiękniejsze miejsca w Południowym TyroluRegiony wypoczynkowe

Informacje o Południowym Tyrolu | 109

Alpe di Siusi/Seiser Alm365 górskich hal, bacówek i gospodarstw rozproszonych na po-wierzchni odpowiadającej 8 tys. boisk piłkarskich, to pastwisko gór-skie Alpe di Siusi, najwyżej położona hala w Europie. Dla należących do niej wiosek: Castelrotto/Kastelruth, Siusi/Seis i Fièallo Sciliar/Völs, do których można dotrzeć z Bolzano i Bressanone samochodem w ciągu 30 minut, charakterystyczny jest swojski krajobraz górski. Przywiązanie miejscowej ludności do ojczyzny daje się wyraźnie odczuć w życiu codziennym oraz podczas tradycyjnych imprez np. wyścigu konnego im. Oswalda von Wolkensteina czy wiejskiego wesela.

Informacja o Alpe di Siusi:Area vacanze Alpe di SiusiVia del Paese, 15I-39050 Fiè allo Sciliar/Völs am SchlernTel. +39 0471 709 600info@alpedisiusi.info

www.alpedisiusi.info

Dolina Valle Isarco/Eisacktal Isarco to druga co do długości rzeka Południowego Tyrolu. Od niej wzięła się nazwa doliny położonej na południe od przełęczy Brennero/Brenner. Już w średniowieczu wracający z południa królowie, han-dlarze i kupcy zatrzymywali się tu, by odpocząć po ciężkiej podróży. Jeszcze z tamtych czasów pochodzą trzy miasta Bressanone/Brixen, Vipiteno/Sterzing i Chiusa/Klausen, zapraszające na zakupy do eleganckich sklepów, poznania skarbów kultury lub odpoczynku w kafejkach. Na stromych zboczach doliny rosną głównie jabłonie, krzewy winogron i jadalne kasztany. Te ostatnie podawane są pod-czas „Törggelen”, tradycyjnego święta tłoczenia i degustacji młodego wina.

Informacja o Valle Isarco:Area vacanze Valle IsarcoBastioni Maggiori, 26aI-39042 Bressanone/BrixenTel. +39 0472 802 232info@valleisarco.info

www.valleisarco.info

Ladyńskie doliny W okręgu dwóch południowotyrolskich dolin: Val Gardena/Gröden i Alta Badia mówi się do dziś ladyńskim – trzecim językiem narodo-wym. Połączone przełęczą Passo Gardena/Grödner Joch, obie doliny tworzą najbardziej znane regiony w Dolomitach, a swą popularność zawdzięczają imponującemu i legendarnemu światowi gór. Ich mieszkańców można by określić jako ludzi świadomych tradycji i pra-cowitych, trudniących się głównie hotelarstwem i gastronomią. Nie należy pominąć też sztuki snycerskiej, która jest charakterystyczna dla ludności żyjącej w Val Gardenie oraz o kreatywnej sztuce kuli-narnej, która przyczyniła się do tego, że restauracje w Alta Badia, są wyróżnione liczny gwiazdkami Michelin. Wszystko o historii i tradycji Ladynów opowiada muzeum Ladin w S. Martino in Badia/St. Martin in Thurn.

Informacja o ladyńskich dolinach: Area vacanze Val GardenaVia Drusan, 80cI-39047 S. Cristina/St. ChristinaTel. +39 0471 777 777info@valgardena.it

www.valgardena.it

Area vacanze Alta Badia Col Alt, 36 I-39033 Corvara Tel. +39 0471 836 176info@altabadia.org

www.altabadia.org

110

Dolina Val Pusteria/Pustertal We wschodniej części Południowego Tyrolu leży zielona dolina Puste-ria, która ciągnie się aż po austriacką część Wschodniego Tyrolu. Na jej obrzeżach leży mnóstwo maleńkich osad, a wśród nich dominuje ruchliwe miasteczko Brunico/Bruneck. Wszystko otoczone jest rozległymi polami, lasami i łąkami, ciągnącymi się w głąb bocznych dolin. Rzeka Rienza dzieli ten teren na dwa różne krajobrazy – gęsto porośnięty grzebień Alp na północy i blade Dolomity na południu. Krainę wędrówek cechują łatwo dostępne jeziora górskie, jak np. Lago di Braies/Pragser Wildsee i znamienne szczyty np. Tre Cime/Drei Zinnen. Krajobraz jest tak samo uroczy, jak dialekt tutejszej ludności, która jest wyjątkowo miła i szarmancka.

Informacja o Val Pusteria:Area vacanze Plan de Corones/Kronplatz Via Michael Pacher, 11aI-39031 Brunico/BruneckTel. +39 0474 555 447 info@plandecorones.com

www.plandecorones.com

Area vacanze Alta Pusteria/HochpustertalVia Dolomiti, 29I-39034 Dobbiaco/ToblachTel. +39 0474 913 156info@altapusterial.info

www.altapusteria.info

Doliny Valli di Tures e Aurina/Tauferer AhrntalDoliny Valli di Tures i Aurina leżą po słonecznej stronie Alp Zillertal-skich, stanowiąc najdalej wysunięty na północ południowotyrolski region turystyczny. Około 80 szczytów sięgających 3000 m n.p.m. otacza krajobraz niemalże dziewiczej przyrody, naszpikowany górski mi łąkami, jeziorami i wodospadami. To właśnie tutaj znajduje się rezerwat przyrody Vedrette di Ries-Aurina. Krajobraz naturalny mimo ingerencji człowieka zachował tu swój pierwotny charakter. To samo można powiedzieć o mieszkańcach: z jednej strony przywiązani do rodzimej ziemi i świadomi swojej tradycji, a z drugiej otwarci na świat i wszystko co nowe.

Informacja o Valli di Tures e Aurina:Area vacanze Valli di Tures e AurinaVia Aurina, 95I-39030 Cadipietra/SteinhausTel. +39 0474 652 081info@tures-aurina.com

www.tures-aurina.com

Informacje o Południowym Tyrolu | 111

DolomityOsobliwe formy Dolomitów tworzą jeden z najbardziej charakte-rystycznych krajobrazów górskich na świecie. Z niepowtarzalnych masywów górskich takich jak Catinaccio/Rosengarten, Le Odles/Ge-islerspitzen czy Tre Cime di Lavaredo/Drei Zinnen, roztacza się pano-rama, która nawet znawcom zapiera dech w piersiach. Masyw Sella można w zimie objechać na nartach, korzystając z jednego karnetu. W czerwcu 2009 roku UNESCO wpisało Dolomity do Światowego Dziedzictwa Przyrody.

Zamki i pałaceNazwa kraju powstała w XIII wieku od zamku Tirol, z którym odtąd ściśle wiązała się jego historia. W Południowym Tyrolu istnieje prawie 800 zamków, pałaców, posiadłości, twierdz i ruin, a ich zagęszczenie jest niespotykane nigdzie indziej w Europie. Dzisiaj w wielu z nich mieszczą się muzea i ekspozycje lub hotele zamkowe i restauracje.

Historyczne śródmieścia i nowoczesne sklepyKręte uliczki, malownicze altanki, zabytkowe mury i tętniące życiem ulice handlowe: każde miasto w Południowym Tyrolu ma swoją niepowtarzalną atmosferę. Najlepiej zachowane mury miejskie w regionie Alp ma południowotyrolskie miasteczko Glorenza/Glurns,liczące 890 mieszkańców. Po długich zakupach w eleganckich buti-kach i tradycyjnych sklepikach najlepiej odpocząć w kawiarence na piazzy przy strucli z jabłkami i espresso.

Ötzi – Człowiek LoduW 1991 roku w dolinie Val Senales/Schnalstal znaleziono zachowaną w lodzie mumię, liczącą 5300 lat. Dzisiaj można ją oglądać w Muzeum Archeologii Południowego Tyrolu w Bolzano/Bozen. Co roku przycią-ga ona 250 tys. zwiedzających, także dzięki oryginalnym znalezionym wraz z nią przedmiotom oraz nowoczesnym rekonstrukcjom budowy ciała, twarzy, ubrań i narzędzi Ötziego. Z warunkami, w jakich żył można zapoznać się w muzeum ArcheoParc w dolinie Val Senales koło Merano/Meran.

Naturalny odpoczynekWellness po alpejsku: ziołowa kąpiel parowa, sauna w oparach kosodrzewiny i kąpiel w sianie. Wellness rodem z Południowego Tyrolu każdego postawi na nogi po męczącym dniu i zregeneruje siły, potrzebne na kolejny dzień.

Hala Alpe di Siusi/Seiser AlmZ największej hali wysokogórskiej w Europie roztacza się imponująca panorama na fascynujące szczyty Dolomitów. Zarówno latem, jak i zimą rodziny i miłośnicy aktywnego wypoczynku mogą korzystać z różnorodnych możliwości spędzania wolnego czasu, a potem odpo-czywać w przytulnych górskich chatach, schroniskach lub szałasach.

Tylko w Południowym TyroluKilka urlopowych propozycji

Tradycja i nowoczesnośćUdział w wiejskim festynie, członkostwo w kapeli, praca w górskim gospodarstwie: w Południowym Tyrolu kontynuuje się tradycję, do-ceniając wartość dawnych obyczajów i życia. Równocześnie daje się tutaj wyczuć chęć do innowacji, czego przykładem jest nowoczesny kształt budowli (np. Museionu, Muzeum Sztuki Nowożytnej i Współ-czesnej w Bolzano), rozwinięta infrastruktura narciarska, zróżnicowa-na oferta turystyczna i działanie zgodnie z filozofią zrównoważonego rozwoju.

Zamek TrauttmansdorffImponujący ogród botaniczny, park z alpejską oraz egzotyczną roślin-nością i drzewami, ogrodami wodnymi i tarasowymi oraz pierwszymi palmami na południe od Alp. Od kwietnia do listopada można tutaj wdychać czarowne zapachy i zażywać relaksu.

„Niebo w gębie!”Bez względu na to czy w tradycyjnej bacówce czy w eleganckiej restauracji dla koneserów: południowotyrolska kuchnia to optymalny zestaw tradycyjnych tyrolskich potraw oraz wykwintnych włoskich dań, tworzących ucztę dla podniebienia.

Językowe bogactwo70% ludności Południowego Tyrolu posługuje się językiem niemiec-kim. Jęzka włoskiego używa się przede wszystkim w Bolzano/Bozen, Merano/Meran oraz w regionie L’Oltradige/Überetsch. Podczas spaceru po Bolzano najwyraźniej daje się odczuć mieszankę niemiec-kiego i włoskiego stylu życia. Najstarszym językiem w Południowym Tyrolu jest język ladyński, liczący ponad tysiąc lat. Posługuje się nim obecnie około 18 tysięcy ludzi w dolinach Val Gardena/Gröden oraz Val Badia/Gadertal.

Dla koneserów winaW ciemnych, głębokich piwnicach leżakują szlachetne trunki, któreco roku zdobywają liczne wyróżnienia. Wzdłuż Południowotyrol-skiego Szlaku Wina rozciągają się malownicze krajobrazy z winną latoroślą, a w historycznych winnicach i winotekach można dokonać degustacji win. Zgodnie ze starym zwyczajem zwanym „Törggelen” gospodarze podczas tradycyjnych biesiad w jesieni serwują gatunki młodego wina.

MMM – Messner Mountain MuseumReinhold Messner otworzył pięć muzeów, z których każde poświę-cone jest jednemu tematowi związanemu z górami. Są to skały, lód, religia, kultura oraz ludzie gór. Centrum górskich muzeów Messnera znajduje się w muzeum Firmian na zamku Sigmundskron koło Bolza-no/Bozen. W planach jest kolejne, i prawdopodobnie ostatnie, które stanie w Kronplatz.

112

Jak, gdzie, kiedy

Informacja i rezerwacjaInformacji w sprawie zakwaterowania, rezerwacji,

możliwości rekreacyjnych, imprez i pogody udziela:

Südtirol Information

Piazza della Parrocchia, 11

I-39100 Bolzano/Bozen

Tel. +39 0471 999 999

info@suedtirol.info

www.suedtirol.info

Szczegółowe informacje i przydatne wskazówki odnośnie transferu

samochodem, pociągiem, autobusem, samolotem czy środkami

transportu typu „low cost” z położonych w pobliżu lotnisk Bergamo,

Werona, Wenecja, Treviso i Innsbruck do Południowego Tyrolu, jak

również program do planowania tras, rozkłady pociągów i autobusów

są dostępne na stronie: www.suedtirol.info/przyjazd

Merano e dintorni/Meraner Land

BolzanoVigneti e Dolomiti

/

Südtirols Süden

Valle Isarco/Eisacktal

Valli di Tures e Aurina/Tauferer Ahrntal

Plan de Corones/Kronplatz

Alta Pusteria/Hochpustertal

AltaBadia

Val Gardena/Gröden

Alpe di Siusi/Seiser Alm

Val d’Ega/Eggental

Val Venosta/Vinschgau

» Val Venosta: www.venosta.net

» Merano e dintorni: www.meranodintorni.com

» Bolzano, Vigneti e Dolomiti: www.stradadelvino.info

» Val d'Ega: www.valdega.com

» Alpe di Siusi: www.alpedisiusi.info

» Val Gardena: www.valgardena.it

» Alta Badia: www.altabadia.org

» Plan de Corones: www.plandecorones.com

» Alta Pusteria: www.altapusteria.info

» Valle Isarco: www.valleisarco.info

» Valli di Tures e Aurina: www.tures-aurina.com

Regiony

a

i

d

ch

a

i

d o lom i t i

l ag

o d

i g

ar d

a

b o d e n s e e

Südtirol Map – Standard

45 Salzburg

45 Innsbruck

45 Verona

45 Treviso

45 Venezia45 Brescia

45 Bergamo

45 Milano

45 Bolzano/Bozen

2 Rosenheim

2 Vipiteno/Sterzing

2 Brunico/Bruneck2 Bressanone/Brixen

2 Bregenz

2 Vaduz

2 Chur

2 Lugano2 Udine

2 Cortina

Spittal ander Drau 2

2 Trento

45 München

45 Zürich

2 Merano/Meran2Glorenza/Glurns

0 50km

40.indd 1 1/4/12 2:32 PM

15.indd 1 12/18/11 4:46 PM

Dojazd

Informacje o Południowym Tyrolu | 113

NoclegiObszerna baza danych noclegowych w Południowym Tyrolu z możli-

wością rezerwacji online: www.suedtirol.info

Różne możliwości zakwaterowania:

» Gospodarstwa agroturystyczne: www.redrooster.it

» Alpejskie hotele Belvita z wellnessem: www.belvita.it

» Hotele dla rodzin: www.familienhotels.com

» Hotele dla aktywnych: www.vitalpina.info

» Hotele dla rowerzystów: www.bikehotels.it

» Place kempingowe: www.campingsouthtyrol.com

» Tanie noclegi: www.southtyrolbudget.com

» Kwatery prywatne: www.dolcedormire.org

» Schroniska młodzieżowe: www.ostello.bz

PogodaPrognozy, pogoda w górach, komunikaty dla alergików:

Urząd Hydrograficzny

www.suedtirol.info/pogoda

Środki komunikacji miejskiej » Autobusy: www.sii.bz.it

» Pociągi: www.vinschgerbahn.it

» Mobilcard – bilet upoważniający do korzystania ze wszystkich

publicznych środków komunikacji związku Südtiroler Verkehrs-

bund: www.mobilcard.info

Wypożyczalnie samochodówHertz – Bolzano

Tel. +39 0471 254 266

www.hertz.it

Avis – Bolzano, Bresssanone, Merano

Tel. +39 0471 212 560

www.avisautonoleggio.it

Maggiore – Bolzano

Tel. +39 0471 971 531

www.maggiore.it

Święta» 1 stycznia: Nowy Rok

» 6 stycznia: Trzech Króli

» marzec/kwiecień: Wielkanoc - niedz. i pon.

» 25 kwietnia: Święto Zwycięstwa nad Faszyzmem

» 1 maja: Święto Pracy

» maj/czerwiec: Zielone Świątki - niedz. i pon.

» 2 czerwca: Święto Republiki

» 15 sierpnia: Święto Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny

» 1 listopada: Wszystkich Świętych

» 8 grudnia: Święto Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny

» 25 i 26 grudnia: Boże Narodzenie

Telefony alarmoweKaretka i lekarz pogotowia, ratownictwo górskie: 118

Karabinierzy: 112

Policja: 113

114

SÜDTIROL MARKETINGDESIGN: inQuadro Sas, Bolzano TEKST: Gabriele CrepazFOTOGRAFIA: Clemens Zahn, Thomas Grüner, Toni Stocker/Scuola d’alpinismo Ortler, Helmuth Rier, Alessandro Trovati, Frieder Blickle, Max Lautenschläger, Andree Kaiser, Stefano Scatà, Freddy Planinschek, Dolomiti Superski, organizzazioni turistiche dell’Alto Adige, Camera di commercio di Bolzano, “100 anni funivia del Colle” Curatorium per la Salvaguardia dei Beni Culturali Tecnici, archivio Alexander Langer, suedtirolfoto.com/Othmar Seehauser, Udo Bernhart, Marion Gelmini, Alex Filz, Museo Archeologico dell'Alto Adige, Othmar Prenner, “Karl auf der Mauer”, Museion facciata mediale 2011DRUK: ATHESIADRUCK Srl, Bolzano

Propozycje bibliograficzne

Przewodnik Pascala – dla aktywnych Znajdują się tu ogólne informacje nt. historii kraju, kultury, społeczeństwa i obyczajów. Informacje uzupełniają opisy poszczególnych regionów. Ponadto mnóstwo danych adresowych hoteli, restauracji oraz rozkłady autobusów i pociągów, mapy, plany miast i słowniczki. Przewodnik stanowi nieocenioną pomoc w zaplanowaniu wypoczynku i trasy zwiedzania, jak również kosztów pobytu i dojazduMarcin Szyma, Bogusław Michalec, Grzegorz Petryszak Pascal

Dolomity. Podróż przez zaczarowane królestwoAlbum i przewodnik po Dolomitach. Zawiera zbiór informa-cji na temat historii, przyrody i mieszkańców poszczegól-nych rejonów Dolomitów. Opracowanie ZbioroweDebit 2002

Alpejskie trzytysięczniki141 szczytów w Austrii, Włoszech i Szwajcarii. Poglądowe mapy, praktyczne informacje, lista najłatwiej-szych wejść. Ponad 200 tras: od bardzo łatwych wycieczek po trudne drogi wspinaczkowe. Richard Goedeke Sklep Podróżnika

DolomityTom 1 – Wschód, Tom II – ZachódTen przewodnik jest zaproszeniem dla wszystkich turystów, niezależnie od umiejętności i doświadczenia, spróbowali górskiej przygody właśnie w Dolomitach. Przy odpowied-nim przygotowaniu wyjazd nie jest drogi, a satysfakcja wynagradza trudy. Dariusz Tkaczyk Sklep Podróżnika

Informacje o Południowym Tyrolu | 115

Spójny – to słowo, które pasuje do Południowego Tyrolu. Ten zbudowany z mocnego materiału kraj ma wyrazistą strukturę, nadaną mu przez skały. Ich szybko zmieniające się rodzaje – od porfiru, poprzez marmur i granit, aż po dolomit – decydują o formie krajobrazu i charakterze wegetacji. Mieszkańcy ręcznie uprawiali ziemię i doskonale wiedzieli, że w zależności od rodzaju podłoża, zmienia ona swoją barwę i roślinność. Natura i kultura są ze sobą nie-rozerwalnie związane, a tradycja i obyczaje wciąż kultywowane. W Południowym Tyrolu nie stroni się również od tego, co nowe.