povijesni prostori u pseudopovijesnim …

»Umjetnost rije~i« LII (2008) • 3–4 • Zagreb • srpanj – prosinac

177

IzvornI znanstvenI rad

Iva na B R K O V I ] (Zag reb – Fi lo zof ski fa kul tet)

POVIJESNI PROSTORI U PSEUDOPOVIJESNIM TRAGIKOMEDIJAMA JUNIJA PALMOTI]A

UDK 821.163.42–2.09Palmoti},J.

Unutarbogatogopusadubrova~kogautoraJunijaPalmoti}a(1607–1657)~etirisetragikomedije(Pavlimir,Danica,CaptislavaiBisernica)uknjièvnojhistoriografijizbogbrojnihreferencijanapovijesneprostore,vrijemeidoga|ajeobi~noodre|ujukaopseudopovijesne.Povijesnisuprostoriunjimabitnikonstituentidramskogsvijetaijavljajusenasvimrazinamateksta:radnjajeunjimalokalizirananakonkretnepovijesneteritorije(Epidaur/Dubrovnik,BosanskoKraljevstvo,UgarskoKraljevstvo);protagonisti, ~ija imenaprizivaju (pseudo)povijesneosobe sa slovinskihdvorova,ozna~iteljisuodre|enihpoliti~kihprostora;natemeljupakpojedina~nih iskaza,djelovanja likova teudramskomsukobu injegovu razrje{enju i{~itava sevrednovanjepovijesnihprostora iu tomsmislunjihovahijerarhija.Pritomseisti~upozitivnepredod`beodubrova~kom,ugarskomibosanskomprostoru,negativneoturskome,doksevrijednosnaambivalencijaotkrivaupredod`biosrpskomprostoru.Otkrivaju}isekaoprostorioboga}enikulturnimzna~enjem,povijesniprostoriutimtragikomedijamanisutekneutralnapozadinadramskogazbivanjate~inevaànelementukonstrukcijiidentiteta.UnutarPalmoti}evihfikcijskihsvjetovaprekomreèautopredod`biiheteropredod`bikonstruirajusekaostoèrneidejezajedni{tvadubrova~kodomoljublje,kr{}anstvoislovinstvo,kojijasnoupu}ujunakulturniipoliti~kidiskursuDubrovnikuu17.stolje}u.

I.

U suv re me nom dis kur su kul tu re knjièvno st ~ini je dan od va` nih ele me na ta po vi jes nog iden ti te ta po je di ne na ci je. Po put gra|evi na, spo me ni ka i ri tua la, pis ci i dje la, nji hov je zik i ide je kul tur ni su zna ko vi ko ji pri zi va ju konti nuitet i stal no st za jed ni ce u vre me nu, ali i nje zi nu au to nom no st i po seb no st pre ma dru gim kul tu ra ma. S dru ge stra ne, knjièv no st sa ma, preu zi ma ju}i iz rav nu ulo gu pros lav lja nja ko lek tiv ne pro{los ti u fik cio nal nim ob ra da ma,

178

I. B r k ov i } , Povijesni prostori u pseudopovijesnim tragikomedijama Junija Palmoti}a (177–214)


moè pri do no si ti pro mi{lje nom kulti vi ra nju po vi jes nog iden ti te ta.1 No bi lo da je ri je~ o tak voj svjes noj ideo lo{koj in ten ci ji ili ne, knjièv na nam dje la mo gu pos luìti kao iz vor za is traìva nje p re zen ta ci je ko lek tiv nih iden ti te ta. [to vi{e, u vre me ni ma pri je po ja ve no vin stva i dru gih ma sov nih me di ja za tak vo is traìva nje knjièv ni su tek sto vi vaàn iz vor, {to pot vr|uju i mno ga dje la ko ja se svr sta va ju u hr vat ski knjièv ni ka non ra nog no vov je kov lja. Jer knjièv no st je u tom raz dob lju »jo{ i ne{to vi{e od um jet nos ti ri je~i; ona je pouz dan do ku me nt o sa mo ra zu mi je va nju za jed ni ce iz ko je je prois tek la«.2 Ide je za jed ni{tva, os je}aji pri pad nos ti u knjièv nim se tek sto vi ma pos re du ju predod`bama o se bi i pre dod`bama o dru gi ma, ko je, bez ob zi ra na is ti ni tost, ima ju u~inko vi tu vri jed no st pre poz nava nja unu tar od re|ene re cep cij ske za jed ni ce. Fik cio nal ni tek sto vi raz li~itih raz dob lja, àn ro va i iz ra za, osim unu tar sus ta va knjièv nih re fe ren ci ja, dje lu ju i unu tar kul tur nih sus ta va koji dje lo mi ce od re|uju na~in nji ho va ra zu mi je va nja, pa je es tet sko zna~enje po ve za no s kul tur nom vri jed no{}u.3

U tom smis lu za nim lji ve su i pseu do po vi jes ne tra gi ko me di je dub rova~kog au to ra Ju ni ja Pal mo ti}a iz 17. stolje}a: Pav li mir, Da ni ca, Cap tis la va, Bi ser ni ca, nas ta le u ras po nu od 1632. do 1653. go di ne.4 Unu tar fik cio nal nih svje to va tih dra ma, ko ji su na pu~eni (pseu do)po vi jes nim liko vi ma i od re|eni koor di na ta ma ’po vi jes nih’ pros to ra, pre ko mreè pre dod`bi o se bi i o dru gima gra de se ide je za jed ni{tva, ko je upu}uju na dru{tve ni, kul tur ni i po li ti~ki kon tek st Dub rov ni ka u 17. stolje}u. Ne zao bi laz ne u in ter pre ta ci ji nje go vih tek sto va, dub ro va~ko do mo ljub lje, slo vin stvo i kr{}an stvo, kao stoèr ne ide je iden ti te ta {to se ob li ku je u Pal mo ti}evu dis kur su, pri do no si le su u po je di

1 V. Joep Leer ssen: Iden ti ty/Alterity/Hybridity. U: M. Bel ler, J. Leer ssen (ur.): Ima go lo gy. The cul tu ral con struc tion and li te ra ry rep re sen ta tion of na tio nal cha rac te rs, Ro do pi, Am ster dam–New Yo rk 2007, str. 335–342, ov dje 335–336.

2 Da vor Du ki}: Hr vat ska knji ̀ ev no st. Ne ke te melj ne zna ~aj ke. U: Ivan Go lub (ur.): Hr vat ska i Eu ro pa. Kul tu ra, zna no st i um jet no st, sv. III, Ba rok i pros vje ti telj stvo (XVII–XVIII. sto lje }e), HAZU–[kol ska knji ga, Zag reb 2003, str. 487–499, ov dje str. 496.

3 Ka rl Ul ri ch Syndram: The Aes the ti cs of Al te ri ty: Li te ra tu re and the Ima go lo gi cal Ap proa ch, »Year book of Eu ro pean Stu dies 4«, Ro do pi, Am ster dam–At lan ta 1991, str. 177–191, ov dje str. 177–178.

4 Uz njih, od Pal mo ti }e vih su se tra gi ko me di ja sa ~u va le Do {a{ }e Ene je k An ki zu nje go vu ocu, Ata lan ta, Ip si pi le, Ar mi da, An dro me da, Ele na ug ra bljena, Aki le, Nat je ca nje Aja ~a i Uli sa za oru` je Aki lo vo, Al ~i na i La vi ni ja. U nje gov op se ̀ an knji ̀ ev ni opus, iz me |u os ta log, ulaze i kr {}an ski ep Kris ti ja da, dra mo le ti Glas, Ko lom bo, Gos ti gra da Dub rov ni ka, sa ti ri~ na pjes ma Gom nai da, poe ma Sve ta Ka ta ri na od Sie ne i dr.

179



nim raz dob lji ma i kri ti~koj prosud bi nje go va opu sa, ali i kul tur noj re cep ci ji nje go va ime na.

Kao dra ma ti~ar omi ljen u pub li ke Pal mo ti} je doìvio priz na nje jo{ za ̀ ivota: nje go ve su se tra gi ko me di je iz vo di le na dub ro va~koj po zor ni ci dva de se tak go di na u 17. sto lje}u, o ~emu svje do~e za pi si o nji ho vim iz ved ba ma; mno gi pak pri je pi si nje go vih dram skih dje la go vo re i o nji ho voj kas ni joj po pu lar nos ti u Dub rov ni ku.5 Pros la viv{i u svo jim dje li ma »je zik slo vin ski« i svoj grad, me|u ug led ni jim Dub rov~ani ma oso bi to je bio ci je njen zbog kr{}ansko ga epa Kristi ja de,6 {to je nas to ja nji ma bra ta Dòre i ro|aka Stje pa na Gra di}a ob jav ljen u Ri mu 1670, tri nae st go di na na kon nje go ve smr ti.7 Spo mi nju ga i dub ro va~ki biog ra fi iz 18. sto lje}a Ig njat \ur|evi}, S. M. Cri je vi} i S. Sla de Dol ci, a la ti ni st \uro Fe ri} sla vi nje go va dje la u epig ra mi ma.8 I dok ra ni ji za pi si o Pal mo ti}evu ra du ug lav nom pot je~u iz dub ro va~ke sre di ne, sre di nom 19. sto lje}a nje go vo ime pos ta je poz na to na {irem hr vat skom pros to ru. »Tko ne zna u nas za Palmo ti}a?« pi ta nje je {to ga pos tavlja Ivan Mil~eti} u Pred go vo ru zag re ba~kom iz da nju Pav li mi ra iz 1890. go di ne. Da je ime Dub rov~ani na Ju ni ja Pal mo ti}a u dru goj po lo vi ci 19. sto lje}a dois ta bi lo kul tur ni znak, pot vr|uje i na ziv ulice u sre di{tu Zag re ba te ~inje ni ca da su do kra ja sto lje}a tis kom ob jav lje na go to vo sva nje go va poz na ta hr vat ska dje la.9 Go di ne 1886. Pav li mir je u{ao u gim na zij ski prog ram nas ta ve knjièv nos ti,10 a is ta je dra ma doìv je la zag re

5 Ar min Pa vi}: His to ri ja dub ro va~ ke dra me, JAZU, Zag reb 1871, str. 112. 6 Pred lo ̀ ak tom op se` nom dje lu je st ka non ski hu ma nis ti~ ki ep Chris tias (1535) ta li jan

skog au to ra Gi ro la ma Vi de. Pri tom je Pal mo ti} {e st Vi di nih pje va nja u la tin skim he ksamet ri ma slo bod no pre vo dio na hr vat ski i raz ra dio ih u 24 pje va nja u os me ra~ kim kat re ni ma.

7 U tom je iz da nju Kris ti ja de ob jav lje na i au to ro va biog ra fi ja iz Gra di }e va pe ra te poh val ni ce i epig ra mi Dub rov ~a na Ber nar di na \ur|evi}a, Ni ko li ce Bu ni }a, Ma rin ka Orbi ni ja, Dò re Pal mo ti }a i Ja ke te Pal mo ti }a Dio no ri }a. V. Ju ni je Pal mo ti}: Kris tia da to je st ̀ i vot i dje la Isuk r sto va, prir. An dri ja Tor kvat Br li}, Ma ti ca ilir ska, Zag reb 1852, str. VI–XXI.

8 V. Pe tar Ko len di}: Biog raf ska de la Ig nja ta \ur|evi}a, »Zbor nik za is to ri ju je zik i knji ̀ ev no st sr pskog na ro da«, od. II, knj. 7 (1935), str. 6; Se ra fin Cri je vi} (ur. S. Kra si }): Bib liot he ca Ra gu si na, sv. 2 i 3, Ju gos la ven ska aka de mi ja zna nos ti i um jet nos ti, Zag reb 1977, str. 299–313; Se bas ti jan Sla de (prev. i bilj. Pa vao Kne zo vi }): Fas ti Lit te ra rioRa gu si ni – Dub ro va~ ka knji ̀ ev na kro ni ka, Hr vat ski in sti tut za po vi je st, Zag reb 2001, str. 119.

9 Kris ti ja da je do ̀ i vjela tri iz da nja: 1835. u Bu di mu, 1852. u Zag re bu i 1884. u Aka demi ji noj edi ci ji Sta ri pis ci hr vat ski. Cje lo vi t dram ski opus ob jav ljen je u is toj edi ci ji u tri knji ge (1882–1892), a la tin ske pjes me tis ka ne su 1897.

10 V. Ivan Mil ~e ti}: Uvod. U: Ju ni je Pa lmoti}: Pav li mir, Knji ̀ a ra Dio ni~ ke tis ka re, Zag reb 1890, str. VI.

180



ba~ku pre mi je ru 1896.11 Ta kav sta tus Ju ni ja Pal mo ti}a u hr vat skoj kul tu ri po naj pri je je pro du kt raz dob lja in teg ra cij skih na cio nal nih pro ce sa za po~etih 1830ih go di na i ideo lo gi je ili riz ma, u sklo pu ko jih je dub ro va~ka knjièvna tra di ci ja ima la po seb no mjes to, a ide ja (ju`no)sla ven skog za jed ni{tva, {to je i{~ita va mo u Pal mo ti}evim dje li ma, oso bito se is ti ca la.12 I ia ko su se knjièvni pov jes ni~ari u 19. sto lje}u o Pal mo ti}u kao pjes ni ku ug lav nom kri ti~ki iz ja{nja va li, zam je ra ju}i mu nein ven tiv no st i stil sko si ro ma{tvo, ~es to su kao vri jed no st nje go vih tek sto va is ti ca li do mo ljub ne ide je i slo vin stvo:

U go vo ru di je li Pal mo ti} s do ja ko{nji mi dra ma ti ci ili groz ni ili praz ni pa tos; [...] I na pjes ni~kih mis lih i sli kah vla da jed na ko si ro ma{tvo, ipak se Pal mo ti}u pre ma nje go vim pred me tom pruà ~es to pri li ka te mu na dah nu te ri je~i u sla vu sve ga slo vin skoga na ro da a napo se Dub rov~ana ugod no di ra ju ~ita te lja, ka mo is tom nje go ve slu{ate lje.13

Sva ko knjièv no do ba ima de svoj ukus, ko ji se ne mi li poz ni jem na ra{ta ju; ipak ve li ke ide je, bi le one iz re~ene u ma ka ko vu ru hu, os ta ju uvi jek no ve i za nim lji ve. Pav li mir nas ne }e pot res ti, ali u toj dra mi ima to li ko li je pih mis li, ima ta ko kras na dik ci ja te po red svih svo jih pog r je{aka grad nje i slo ga moè ugo di ti na{em na rod nom i es tet skom os je}aju.14

Tak ve pak »ideo lo{ke pri mis li« i »tu ma~enje hr vat ske se dam naes tostoljet ne knjièv nos ti u dràvot vor noi deo lo{kom klju~u«, ka rak te ris ti~ne su za dis ku rs hr vat ske knjièvne zna nos ti, oso bi to od nje zi na ute me lje na u dru goj po lo vi ci 19. sto lje}a do »ma lo na kon pr vo ga svjet skog ra ta«.15

11 Usp. Mi ra Mu ho be rac: Pal mo ti }ev »Pav li mir«, »Dub rov nik«, 1/IX (1998), str. 150–222, ov dje 204.

12 Uz me mo li u ob zir sta ja li{ te suv re me nog teo re ti ~a ra na ci je Ad ria na Has tin gsa, pre ma ko je mu je vlas ti ta, na cio nal na knji ̀ ev no st »bez sum nje naj va` ni ji i naj ras pros tra nje ni ji fak tor za nas ta nak i raz voj na ci je iz jed nog ili vi{e et ni ci te ta« (Ad rian Has tin gs: Na ci ja i na cio na li zam. U: Is ti: Grad nja na cio na li te ta, Sa ra je vo–Ri je ka 2003, str. 13–40, ovdje str. 14–15), pos ve je ra zum ljiv i in te res za sta ri ju hr vat sku knji ̀ ev no st u raz dob lju stva ra nja mo der ne hr vat ske na ci je. Taj je in te res u hr vat skom slu ~a ju uro dio i oz bilj ni jim pris tu pom stu di ju knji ̀ ev nos ti: na kon os nut ka Ju gos la ven ske aka de mi je (1866) pok re nu te su edi ci je Rad (1867), Sta ri ne (1869) i Sta ri pis ci hr vat ski (1869), {to se ve zu je uz po ~et ke hr vat ske knji ̀ ev ne his to riog ra fi je, ~i jim se ute me lji te ljem dr ̀ i Vat ros lav Ja gi}.

13 Pa vi}, His to ri ja, str. 114.14 Mil ~e ti}: Uvod, str. VI.15 Usp. Zo ran Kra var: Knji ̀ ev ni ba rok kao le gi ti ma ci ja. U: Hr vat sko ba rok no pjes ni{ tvo.

Dub rov nik i dal ma tin ske ko mu ne, ur. Ni ko la Ba tu {i} i dr., Knji ̀ ev ni krug, Split 1994, str. 5–13 (= Da ni hvar skog ka za li{ ta, knj. XX).

181



Ti je kom dva de se tog sto lje}a Pal mo ti} je, za raz li ku od Ma ru li}a, Drì}a ili suv re me ni ka mu Gun du li}a, pos tup no za bo rav ljen u {irem hr vat skom kul tur nom dis kur su,16 no 1990ih, preis pi si va njem ka no na po tak nu tim prom je na ma na dru{tve nom i po li ti~kom pla nu te pov rat kom Pav li mi ra u sred njo{kol ske ~ita nke, nje go vo ime po nov no je pre poz nat lji vo mla|im ge ne ra ci ja ma.17

S dru ge stra ne, unu tar stru ke, ti je kom 20. sto lje}a nje gov je dram ski rad pre poz nat kao klju~an za raz voj dub ro va~ke tra gi ko me di je te su se njime raz mjer no ~es to ba vi li knjièv ni pov jes ni~ari, teat ro lo zi i mu zi ko lo zi, os vjet lja va ju}i ga iz raz li~itih vi zu ra.18 S ~et r nae st da nas poz na tih tek sto va, Pal mo ti} je naj plod ni ji au tor du gov je ko ga dub ro va~kog ̀ an ra, tra gi ko me dije,19 ~iji se po~eci ve zu ju uz ra na Gun du li}eva dram ska dje la20 s po~et ka 17. st. i Pri mo vi}evu Eu ri di~e (1617), slo bod ni pri je vod Ri nuc ci ni je va lib re ta, a

16 Kao prim jer mo ̀ e se na ves ti ve} spo menu ta uli ca u sre di{ tu Zag re ba: dok se njo me ’do ku men ti ra’ Pal mo ti }ev sta tus u kul tur nom ̀ i vo tu pot kraj 19. sto lje }a, da nas }e Zag rep ~a ni sta ri je i sred nje ge ne ra ci je la ko po ve za ti nje go vo ime s uli com, no te{ ko }e ga smjes ti ti u bi lo ka kav po vi jes ni kon tekst. V. i Zo ran Kra var: La ki li rik i duh te ̀ i ne. U: Is ti: Sin fo nia do mes ti ca, The ma i. d., Za dar 2005, str. 13–21.

17 V. D. Ju ri ~i} (ur.): ̂ i tan ka 2. Ud ̀ be nik za 2. raz red gim na zi je, [kol ska knji ga, Zag reb 1996, str. 185–187.

18 Osim u mo nog ra fi ja ma W. Pot thoffa i F. Fer lu gePet ro nio, Pal mo ti }ev je dram ski rad bio pred me tom prob lem ski us mje re nih ras pra va N. Ba tu {i }a, P. Pav li ~i }a, R. Bo gi {i }a, D. Mr de ̀ e An to ni na, M. Mu ho be rac i dr.

19 Za is ti dub ro va~ ki ̀ a nr u knji ̀ ev noj his to riog ra fi ji su pos to je tri ter mi na: melod ra ma, tra gi ko me di ja i lib re tis ti~ ka dra ma. Pre ma no vi joj li te ra tu ri, prih va }a ju se pos ljed nja dva ko ji, upu }u ju }i na go vor nu dra mu i ka za li{ te, prik lad no opi su ju te dub ro va~ ke dra me (bi lo da je ri je~ o po vi jes nopoe ti~ koj oz na ci ̀ an ra – tra gi ko me di ja – ili o teo rij skome to do lo{ koj kon struk ci ji – lib re tis ti~ ka dra ma), a naj ma nje se prik lad nim dr ̀ i me lod ra ma ko ja u pr vo me re du upu }u je na glaz be nu dra mu i ka za li{ te. V. Slo bo dan P. No vak: Vu ~is trah i dub ro va~ ka tra gi ko me di ja, Knji ̀ ev ni krug, Split 1979, str. 109; Zo ran Kra var: Das Ba ro ck in der kroa tis chen Li te ra tur, Böhlau, Köln–Wei mar–Wien 1991, str. 171; Leo Ra fo lt: Melod ra ma, tra gi ko me di ja, lib re tis ti~ ka dra ma. U: Is ti: Mel po me ni ne mas ke, Dis put, Zag reb 2007, str. 30–55.

20 Ri je~ je o de set dra ma (Ga la tea, Di ja na, Ar mi da, Pos ve ti li{ te lju ve no, Pro zer pi na ug rab lje na, ̂ e re ra, Kleo pat ra, Ari jad na, Adon, Ko ralj ka od [i ra) {to su se, pre ma ~es to ci ti ra nim au to ro vim ri je ~i ma iz pred go vo ra iz da nju Pjes ni po kor ni kra lja Da vi da (1621), »na o~i ti jeh mjes ti jeh s ve lici jem sla vam pri ka ̀ i va li«, a ko jih se is to dob no od ri ~e dr ̀ e }i ih »kao po rod od tmi ne«. V. \uro Körbler (prir.): Dje la Dì va Fra na Gun du li }a, JAZU, Zag reb 31938, str. 330–331 (= Sta ri pis ci hr vat ski, knj. IX). Osim Ari jad ne, ko ja je ob jav lje na (An co na 1633), sa ~u va le su se Di ja na, Ar mi da i Pro zer pi na ug rab lje na.

182



pos ljed njim se nje zi nim iz dan ci ma drè pri je vo di Me tas ta si je vih dje la Frana ti ce Sor ko~evi}a i Ti mo te ja Gle|a iz sre di ne 18. st.21

Raz voj to ga ànra u Dub rov ni ku, ko ji pod ra zu mi je va ozbilj nu rad nju sa sret nim za vr{etkom u skla du s mo ra lom ute me lje nim na vr li ni i prav di i od li ku je se ti pi~nim li ko vi ma i si tua ci ja ma, lju bav nim zap le tom, up le tanjem fan tas ti~nih ele me na ta u rad nju, sce na ma preo di je va nja i dvo bo ja, uk lju~uje glaz be ne di je love s pje va njem i ple som te no si od li ke ba rok nog, me ra vi ljoz nog teat ra, tre ba mot ri ti u kon tek stu ta li jan ske dra me i ka za li{ta. Re ci pi ra ju}i ta li jan sku me lod ra mu, nas ta lu u sklo pu fi ren tin ske Ca me ra te pot kraj 16. sto lje}a u nje zi nim glav nim raz voj nim mi je nama, dub ro va~ka je tra gi ko me di ja taj glaz be ni knjièv noscen ski ̀ anr nas lje do va la u tek stualnom di je lu, za ne ma ru ju}i glaz bu kao fun kcio nal nu kom po nen tu.22 Bi lo da je ri je~ o pri je vo di ma ili sa mo o po ti ca ji ma iz ta li jan ske lib re tis ti ke, u drama ma Dub rov~ana o~itu ju se ut je ca ji nje zi nih tri ju raz voj nih stup nje va ko ji se, iz me|u os ta log, raz li ku ju pre ma te ma ti ci i iz vo ri ma: pr ve, fi ren tin ske, me lod ra me do no se ale go rij sku, mi to lo{ku i mo ra lis ti~ku gra|u; u dru goj, rim skoj, fa zi te ma ti ka se {iri i uk lju~uje kao iz vor i ta li jan sku re ne san snu epi ku; za tre}u, ve ne ci jan sku, eta pu ka rak te ris ti~na je po vi jes novi te{ka tema ti ka, no uz pseu do his to ri za ci ju sa dràja ko ja pod ra zu mi je va lo ka li za ci ju u stva ran po vi jes ni pros tor i li ko ve ko ji re fe ri ra ju na po vi jes ne oso be.23 I dok su os ta li dub ro va~ki au to ri ug lav nom sli je di li po je di ne mo de le ta li janske lib re tis ti ke, u Pal mo ti}evu su se bo ga tu dram skom opu su od ra zi le sve nje zi ne mi je ne; u ra nim je dje li ma, u skla du s fi ren tin skom lib re tis ti kom,

21 U tom ras po nu uz spo me nu te au to re, u pi sa nju tra gi ko me di ja oku {a li su se Vi ce Pu ci} Sol tan (Sof ro ni ja, Lju bi ca), [i{ ko Gun du li} (Sun ~a ni ca), Ivan Gun du li} mla |i (Oton), Dò re Pal mo ti} (A~i i Ga la tea), Pe tar Ka na ve li} (Vu ~is trah, Su ̀ anj stvo sri} no), An tun Gle |e vi} (Er mio na, Da mi ra smi re na, Be li za ri jo ali ti El pi di ja, Olim pi ja os ve }e na, Zo ris la va). Usp. Kra var, Das Ba ro ck, str. 168–179.

22 Za raz li ku od ta li jan skih me lod ra ma (ope ra) u ko ji ma je glaz ba bi la fun kcio nal na, dub ro va~ ka je tra gi ko me di ja bi la »glu ha«. Ia ko su dub ro va~ ke dra me uk lju ~i va le glaz be ne dio ni ce – ne ki su se di je lo vi pje va li so lo ili zbor ski te se ple sa lo – u stru~ noj li te ra tu ri prev la da va mi{ lje nje da se udio glaz be u nji ma ne mo ̀ e mje ri ti s onim u ope ri. Pri tom uz rok od ri ca nja od glaz be tre ba vid je ti po naj pri je u fi nan cij skim i teh ni~ kim mo gu} nos ti ma dub ro va~ kog ka za li{ ta. Usp. No vak, Vu ~is trah, str. 97; Kra var, Das Ba ro ck, str. 168; Enio Stip ~e vi}: ’Sklad no pri pi je va nje’: tea tar, glaz ba i glaz be ni tea tar. U: Hr vat sko ba rok no pjes ni{ tvo. Dub rov nik i dal ma tinske ko mu ne, ur. Ni ko la Ba tu {i} i dr., Knji ̀ ev ni krug, Split 1994, str. 175–194, ov dje 183–189 (= Da ni hvar skog ka za li{ ta, knj. XX).

23 Usp. No vak, Vu ~is trah, str. 95–98.

183



po se zao za kla si~nim, gr~kim i la tin skim iz vo ri ma, a u zre lim dra ma ma24 o~itu je se ut je caj rim skih i ve ne ci jan skih au to ra. Raz vio je, pre ma Pot thof fu, kao tip dra me tra gi ko me di ju »s ve li kim per so na lom, sa sret nim, za ju na ka, raz r je{enjem rad nje ko ja se pret hod no bi la kri ti~no zao{tri la i s is todob nim tra gi~nim is ho dom za an ta go nis ta«.25 Osim to ga, Cap tis la vom je uveo po seban mo del pseu do po vi jes ne tra gi ko me di je, lo ka li zi ra ne na slo vin ski pros tor i sa za vr{nom mat ri mo ni ja li za ci jom, ko ji }e nas lje do va ti kas ni ji dub ro va~ki dra ma ti~ari, po put Vi ce Pu ci}a u Lju bi ci ili [i{ka Gun du li}a u Sun~ani ci.26 Ele men ti ~udes no ga (me ra vig lia), s vre me nom se pos tup no um naàju}i u Pal mo ti}evim dram skim tek sto vi ma, po seb no se is ti~u u pos ljed njim dje li ma, u Cap tis la vi i Bi ser ni ci, i in di ci ra ju ras ko{nu ba rok nu po zor ni cu sa scen skim efek ti ma, bo ga tim kos ti mi ma, rek vi zi ti ma i stro je vi ma,27 a scen skoj es te ti ci nje go vih dje la pri do no se i vje{to uk lop lje ni glaz be ni di je lo vi,28 ka rak te ris ti~ni za taj dub ro va~ki ànr. Pos ljed nja fa za Pal mo ti}eve tra gi ko me di je os li ka va i sta nje toga àn ra u Dub rov ni ku u 17. sto lje}u te se na kon nje go vih dra ma ne moè go vo ri ti o dalj njem raz vo ju àn ra jer se u dje li ma kas ni jih au to ra

24 Pre ma Pot thof fu, ri je~ je o tra gi ko me di ja ma nas ta li ma na kon 1644: Da ni ci, Al ~i ni, La vi ni ji, Cap tis la vi i Bi ser ni ci (Wil fried Pot tho ff: Die Dra men des Ju ni je Pal mo ti}. Ein Beit rag zur Ges chic hte des Theat res in Dub rov nik im 17. Jah r hun de rt, Fra nz Stei ner Ver lag, Wies ba den 1973, str. 237 i d.).

25 Wil fried Pot tho ff: Dra me Ju ni ja Pal mo ti }a, »Do me ti«, br. 1–3/XVI (1983), str. 79–96, ov dje str. 79.

26 V. No vak, Vu ~is trah, str. 95–110.27 U tom smis lu, Pal mo ti }e ve dra me po ka zu ju i ut je ca je re cen tne ka za li{ ne li te ratu re,

po put Sab ba ti ni je va pri ru~ ni ka Prac ti ca di fab ri car Sce ne e Mac hi ne ne’ Teat ri iz 1638. go di ne. Pre ma Ba tu {i }u, Pal mo ti} je, iz me |u os ta log, hr vat skom glu mi{ tu dao »te me lje za nje go vu ba rok nu sli ku, ~i me je nep ri je por no obi lje ̀ io svo ju eru, dru gu ~etvrt a mo` da i ko ju go di nu vi {e u XVII. st.« (Ni ko la Ba tu {i}: Po vi je st hr vat skog ka za li{ ta, [kol ska knji ga, Zag reb 1978, str. 117). Ta ko |er v. is ti: Scen ski pros to ri, sce nog ra fi ja i kos tim u hr vat skom ka za li{ tu XVII. sto lje }a. U: XVII. sto lje }e, ur. Ma rin Fra ni ~e vi} i dr., â kav ski sa bor, Split 1977, str. 284–311 (= Da ni hvar skog ka za li{ ta, knj. IV); is ti: Ele men ti scen ske fan tas ti ke u dub ro va~ koj dra mi 17. sto lje }a. U: Du nja Fa li {e vac (ur.): Hr vat ski knji ̀ ev ni ba rok, Za vod za zna no st o knji ̀ ev nos ti, Zag reb 1991, str. 249–265.

28 »Glaz bom se, me |u tim, Pal mo ti} slu ̀ i ne sa mo kao pop rat nim au di tiv nim ele mentom, mno go ~e{ }e ne go nje go vi pret hod ni ci i suv re me ni ci i kao os mi{ lje nim i es tet ski raz lo` nim scen skim obo ga }e njem«, is ti ~e E. Stip ~e vi} i zak lju ~u je da se njo me »nit ko u Dub rov ni ku i Dal ma ci ji na kon Pal mo ti }a ni je ko ris tio ta ko mno go, zna la~ ki i s to li ko ma{te« (E. Stip ~e vi}, ’Sklad no pri pi je va nje’, str. 188–189).

184



ne o~itu je ino va tiv no st, ne go epi gon stvo, bi lo da je ri je~ o in spi ra ci ji Pal moti}evim mo de lom ili o os la nja nju na tradi ci ju ta li jan ske lib re tis ti ke.29

II.

Od li ku ju}i se ti pi~nim tra gi ko mi~kim ob ras ci ma rad nje i do no se}i gra|u ve} poz na tu u ta li jan skim ili do ma}im iz vo ri ma, ~eti ri Pal mo ti}eve tra gi kome di je (Pav li mir, Da ni ca, Cap tis la va, Bi ser ni ca) u knjièv noj se his to riogra fi ji obi~no od re|uju kao pseu do po vi jes ne. Tak vu at ri bu ci ju, ute me lje nu na te mat skom kri te ri ju, ta dram ska dje la zas luùju po naj pri je zbog re fe ren ci je na po vi jes ne pros to re, vri je me i oso be, ko ja se u nji ma na jiz ra zi ti je o~itu je u lo ka li za ci ji rad nje na slo vin ske dvo ro ve i ak to ri ja li za ci ji ko ja upu}uje na po vi jes ne li~nos ti.

Real ni pros to ri, uz me mo li kao po la zi{te bi lo geog raf ski, po li ti~ki ili et ni~ki kri te rij, pri sut ni su, dak le, u tim dra ma ma kao kon sti tuen ti dramsko ga svi je ta i jav lja ju se na svim razina ma dram skog tek sta. Osim rad nje, smje{tene na kon kret ne po vi jes ne te ri to ri je po put dub ro va~ko ga (Pav li mir, Cap tis la va), bo san sko ga (Da ni ca) i ugar sko ga (Bi ser ni ca), i li ko va ko ji su mahom oz na~ite lji od re|enih, u pr vo me re du po li ti~kih pros to ra – bilo da na njih upu}uju pre ko ime na stvar nih po vi jes nih oso ba (npr. kralj Os to ja u Da ni ci) ili su im ime na mo ti vi ra na sla ven skom eti mo lo gi jom (Cap tis la va u is toi me noj tra gi ko me di ji) – na po vi jes ne se pros to re iz rav no re fe ri ra i u po jedi nim is ka zi ma. U dram skom se pak su ko bu i nje go vu raz r je{enju la ko moè i{~ita ti i vred no va nje tih pros to ra i, u tom smis lu, nji ho va hi je rar hi ja.

Uz me li se u ob zir ideo lo{ka po ten tno st sa mog àn ra tra gi ko me di je, te prih va}eno mi{lje nje o dru{tve noj fun kci ji dub ro va~kog ka za li{ta, pre ma koje mu je ono, oso bi to u 17. st., bi lo go vor vla da ju}e eli te ko ja je pre ko nje ga pos re do va la svo ju ideo lo gi ju,30 jas no je da pri sut no st od re|enih po vi jes nih

29 V. Pot tho ff, Die Dra men, str. 328; No vak, Vu ~is trah, str. 105–109.30 Ka ko is ti ~e Zo ran Kra var, pro ta go nis ti su dub ro va~ ke tra gi ko me di je, us pr kos mi to

lo{ kom ili ro man ti~ nom pod ri jet lu, uvi jek obi lje ̀ e ni fun kci ja ma pre ko ko jih se uk lju ~u ju u od re |e nu dru{ tve nu struk tu ru – ma hom je ri je~ o pri pad ni ci ma naj vi {e ga dru{ tve nog sta le ̀ a, po put kra lje va, vitezo va, rat ni ka i sl. – pa su prik lad ni za ale go rij sko pred stav lja nje po li ti~ kog i ideo lo{ kog ì vot nog pros to ra. S dru ge stra ne, pred vid lji vim ob ras ci ma rad nje s lju bav nim zap le tom i ras ple tom ko ji do no si pob je du mo ral nos ti pot vr |u ju se stvar ne dru{ tve ne vrijednos ti i in te re si te se kao po ̀ elj na po du pi re dr ̀ av na ideo lo gi ja (u sp. Kra var, Das Ba ro ck, str. 174–177). Ideo lo{ ki an ga` man to ga dub ro va~ kog àn ra is ti ~e i Svet la na Stip ~e vi} na vo de }i

185



pros to ra u Pal mo ti}evim ~eti ri ma dra ma ma ni je slu~aj na i da oni ni su sa mo neut ral na po za di na, ku li sa dram sko me zbi va nju. [to vi{e, ot kri va ju}i se kao pros to ri obo ga}eni kul tu rnim zna~enji ma, u tim su dra ma ma oni bit ni elemen ti u kon struk ci ji iden ti te ta, ~iji op seg, sre di{ta i gra ni ce od re|uju, a ko ji obi lje`ava kul tur ni i po li ti~ki dis ku rs u Dubrov ni ku u 17. sto lje}u.

U pris tu pu dram sko me tek stu, ko ji po la zi od vred no va nja pri ka za nog svi je ta {to se o~itu je u dram skom is ka zu, tre ba se os vr nu ti i na ka te go ri ju per spek ti ve, ko ja se mo`e de fi ni ra ti kao »gle da nje ne kog ka rak te ra na svijet i na dru ge ka rak te re, ukup no st nje go vih sta ja li{ta, mi{lje nja, spoz na ja, vri jed nos nog sus ta va itd.«.31 No osim iz rav nog vred no va nja pri ka za ne stvar nos ti u is ka zi ma li ko va u skla du s nji ho vim po je di na~nim per spek ti vama, zna~enje dje la u cje li ni pos re du je se pre ko sredi{nje per spek ti ve, ko ja je ujed no i ideo lo gij sko sre di{te dje la, a uk lju~uje sli ku im pli cit nog gle date lja.32 Za tak vu, au tor ski in ten di ra nu per spek ti vu re cep ci je, im pli ci ra nu struk tur nom po ve za no{}u per spek ti va li ko va, sig na li se na la ze u sa mo me tek stu.33 Prisut no{}u pos re du ju}eg ko mu ni ka cij skog sus ta va34 us pos tav lja se hi je rar hi ja per spek ti va me|u li ko vi ma; ne ver bal ne in for ma ci je (stas, fi ziono mi ja, kos tim, ges ti ka i mi mi ka, sce nog ra fi ja i dr.) omo gu}uju re ci pi jen tu da pro ci je ni is kaz li ka; ime na sa zna~enjem i ukup no po na{anje li ka ta ko|er im pli ci ra ju sig na le za vred no va nje nje go ve per spek ti ve; kad je ri je~ o rad nji, u tek sto vi ma ko ji po{tuju kon ven ci ju poet ske pra ved nos ti o~itu je se teh nika ob li ko va nja svr{etka dra me, pri ~emu se sret nim is ho dom za od re|eni lik pot vr|uje nje go va per spek ti va, a nes ret nim se od ba cu je per spek ti va

da je to uz rok izos tan ku ko mi~ nih, las civ nih i gro tes knih sce na karak te ris ti~ nih za kas ni ju ta li jan sku me lod ra mu (v. Svet la na Stip ~e vi}: Evrop ski kon tek st dub ro va~ ke me lod ra me. U: Is ta: Dub ro va~ ke stu di je, Za vod za ud ̀ be ni ke i nas tav na sred stva, Beog rad 2004, str. 247–262, ov dje str. 261).

31 Pat ri ce Pa vis: Poj mov nik tea tra, An ti bar ba rus, Zag reb 2004, str. 262.32 Pre ma Pa vi su, im pli cit ni gle da telj, pre ma ko je mu kon ver gi ra ju zna ~e nja dra me,

ujed no je i »ideal ni pri ma telj {to ga au tor ima ’na umu’« (u sp. Pa vis, Poj mov nik teat ra, str. 263).

33 Usp. Man fred Pfis ter: Dra ma. Teo rija i ana li za, Hr vat ski cen tar ITI, Zag reb 1998, str. 101–115.

34 Za raz li ku od na ra tiv nih tek sto va ~i ji ko mu ni ka cij ski mo del pod ra zu mi je va unu tar nji ko mu ni ka cij ski sus tav (ra zi na fik tiv nih li ko va ko ji me |u sob no ko mu ni ci ra ju), pos re du ju }i (ra zi na fik tiv nog pripov je da ~a i u tek stu for mu li ra nog fik tiv nog slu {a te lja) i vanj ski ko mu ni kacij ski sus tav (ra zi na im pli cit nog au to ra/recipijenta te ra zi na em pi rij skog au to ra i ~i ta te lja), u »ap so lut nom« dram skom tek stu izos ta je pos re du ju }i ko mu ni ka cij ski sus tav. No u dramama je ~e st slu ~aj us pos ta ve pos re du ju }e ga ko mu ni ka cij skog sus ta va pre ko zbo ra, pro lo ga, au tor skih ko men ta ra, iz rav nog ob ra }a nja pub li ci i sl. V. Pfis ter, Dra ma, str. 24–26, 104–105.

186



dru gog li ka (kon ven ci ja poet ske pra ved nos ti moè se i im pli cit no te ma ti zira ti rje{enjem deus ex mac hi na).35 Gledamo li pak glav ni dram ski tek st kao cje li nu per spek ti va li ko va, na kon sti tuira nje sre di{nje per spek ti ve ut je~e op seg i ra{ire no st per spek ti va te fo kus, ko ji, pre ma Pfis te ru, pod ra zu mi jeva us mje ra va nje ~ita te lje ve pa`nje na od re|eni lik, kon ce pt ili si tua ci ju, tj. im pli cit nu teh ni ku up rav lja nja s ob zi rom na »au to ro vo sta ja li{te«, od nos no »nje go vu to~ku gle da nja«.36

Od re di mo li, u skla du s ti me, kao pred met vred no va nja po vi jes ne pros tore {to su kon sti tu tiv ni ele men ti dram sko ga svi je ta u Pal mo ti}evim ~eti ri ma pseu do po vi jes nim dra ma ma, mo gu}e je me|u nji ma us pos ta vi ti vri jed nos nu hi jerarhi ju ko ja proiz la zi iz nji ho va dis kur sa. Pri tom }e, unu tar nje, vi so ku po zi ci ju ima ti pros to ri od re|eni kao mjes to rad nje; li ko vi kao oz na~ite lji kon kret nih pros to ra vred no vat }e od go va ra ju}i pros tor svo jim dje lo va njem, a dram ski su kob i nje go vo raz r je{enje u skla du s lo gi kom poet ske pra vednos ti ot kri vat }e se ta ko|er kao to~ke vred no va nja pros to ra. S ob zi rom pak na àn rov ske kon ven ci je tra gi ko me di je i ob li ko va nje sre di{nje per spek ti ve, no si te lji }e vje ro dos toj nih vri jed nos nih is ka za u tim dra ma ma bi ti: a) pro log, zbor i »li ko viko men ta to ri«; b) li ko vi uz ko je se ve zu je sre tan ras plet (ujed no i nas lov ni li ko vi) i c) li ko vi ko ji pok re}u rje{enje deus ex mac hi na.

III.1

Kro no lo{ki pr va me|u Pal mo ti}evim pseu do po vi jes nim dra ma ma, Pav li mir, po ja vi la se na dub ro va~koj po zor ni ci go di ne 1632, a na kon au to ro ve smrti zaìv je la je jo{ dva pu ta na ka za li{nim das ka ma, 1896. i 1971.37 Uz ro ke tak voj, uv jet no re~eno, po pu lar nos ti tre ba pot raìti u nje zi nu ka non sko me sta tu su, ko ji je to dje lo, su de}i pre ma oc je na ma kri ti ke, zado bi lo vi{e zbog do mo ljub ne te me i »do ma}ih iz vo ra« ne go zbog vi so ke es tet ske vri jed nos ti.

35 Ter min poet ske pra ved nos ti (poe tic jus ti ce) sko vao je en gles ki kri ti ~ar Tho mas Rymer (1678), a pod ra zu mi je va u knji ̀ ev nim tek sto vi ma pri sut no st uz ro~ nopos lje di~ ne ve ze iz me |u kriv nje i kaz ne, tj. nag ra |i va nje dob ra, a ka` nja va nje zla. Kon ven ci ja je proi zi{ la iz mo ra lis ti~ ke fun kci je knji ̀ ev nos ti, pri ~e mu se pob je da dob ra nad zlim, ilus tri ra na u knji ̀ ev nom tek stu, dr ̀ i po ti caj nim prim je rom za po na {a nje pub li ke. V. Ge ro von Wil pe rt: Sac hwörter bu ch der Li te ra tur, Kröner, Stut tga rt 2001, str. 618; Pfis ter, Dra ma, str. 107.

36 Pfis ter, Dra ma, str. 109.37 Osim po dat ka o tri ma iz vedba ma, Mi ra Mu ho be rac do no si in for ma ci ju o jo{ jed noj,

mos tar skoj iz ved bi, no ri je~ je o glaz be nom os tva ra ju (v. Mu ho be rac, Pal mo ti}ev »Pav li mi r«, str. 198–216).

187



Nai me, do no se}i pri~u o os nut ku gra da Dub rov ni ka, Pal mo ti} je po seg nuo za le gen dom o kra lju Pav li mi ru iz Lje to pi sa po pa Duk lja ni na i za na rod nom pre da jom o sv. Ila ru, pri ~emu su te ma dra me, glav ni lik i nje go va dru`ba, epi daur ski svi jet dub ra ve te Pav li mi ro va na ra ci ja o pod ri jet lu (SPH XII, str. 37–38, s. 1233–1264)38 mo ti vi ra ni le gen dom iz Lje to pi sa, a okol nos ti rad nje (prip re ma za svet ko vi nu) i le gen da o od ba ci va nju po gan stva me|u sta novni ci ma Epi dau ra (SPH XII, str. 23–28, s. 721–768, 781–828, 841–904) svoj iz vor ima ju u pre da ji o sv. Ila ru.39

U rad nji Pav li mi ra sus re}u se li ko vi {to pri pa da ju tri ma te mat skim svje to vi ma – mi to lo{kofan tas ti~nom (vi le nja ci), pas to ra lnokr{}anskom (do mo ro ci sa Sr|em kao pred vod ni kom) i po vi jes nom (Pav li mir i dru`ba) – a u nji ho vu se sra zu pre la ma pro{lo st, sa da{njo st i bu du}no st pros to ra ~ije sre di{te ~ine hri di ne La vi, ob li`nja dub ra va i sta ri Epi dau ro. Su kob, ko ji se gra di na sup rot stav lja nju sku pi ne vi le nja ka do las ku sla ven sko ga kra lja Pavli mi ra i nje go vih la|a iz Ri ma ka ko bi ga one mo gu}ili u nau mu da os nu je

38 Ov dje i da lje u ra du za na vo de iz Aka de mi ji nih iz da nja Pal mo ti }e vih dje la rabit }e se sljede }i ob lik: SPH XII/XIII: broj stra ni ce, broj sti ha pri ~e mu je SPH XII, Dje la Gjo na Gjo ra Pal mo ti }a, dio I, prir. A. Pa vi}, JAZU, Zag reb 1882 (= Sta ri pis ci hr vat ski, knj. XII); SPH XIII, Dje la Gjo na Gjo ra Pal mo ti }a, dio II, JAZU, Zag reb 1883 (= Sta ri pisci hr vat ski, knj. XIII).

39 Lje to pis po pa Duk lja ni na sad r ̀ i pri ~u o kra lju Ra dos la vu, ko ji je, pot je ran od si na ̂ asla va, zav r {io u Ri mu, gdje je s Rim ljan kom imao si na Pet ros la va, a on si na Pav li mi ra. Na kon ^as la vo ve po gi bi je, zem lja je os ta la bez kra lja, a pos la ni ci Sla ve na u Ri mu poz va li su Pav li mi ra da preuz me kra ljev stvo svo jih ota ca. Pav li mir je bio li jep i sna ̀ an te je vo lio ra to va ti. Zbog su ko ba s rim skim ve li ka {i ma s ci je lom je obi te lji oti {ao iz Ri ma te la |om do {ao u Dal ma ci ju, u lu ku Gru` ili Um bla. Pav li mir i Rim lja ni za jed no su s na ro dom Epi dau ra – ko ji je `i vio po {u ma ma i pla ni na ma – po dig li grad na oba li. Duk lja nin se os vr }e i na ro man sku i sla ven sku eti mo lo gi ju ime na gra da: pre ma epi daur skom na zi vu za oba lu (»laus«) do bio je »grad ime Lau zij, a kas ni je, za mi je niv {i l za r bu de naz van Ra gu zij. Sla ve ni pak su ga zva li Dub rov nik, {to zna ~i ’{umo vit’ ili ’{um ski’, jer su do{ li iz {u me (dub ra ve), kad su ga gra di li.« V. Lje to pis po pa Duk lja ni na. La tin ski tek st s hr vat skim pri je vo dom i »Hr vat ska kro nika«, Ma ti ca hr vat ska, Zag reb 1950, str. 61–71, cit. str. 70–71. Pal mo ti }u je kao iz vor mo gao pos lu ̀ i ti i Mav ro Or bi ni (Kra ljev stvo Sla ve na, prev. Snje ̀ a na Hu si}, prir. Fra njo [a njek, Gol den mar ke ti ng, Na rod ne no vi ne, Zag reb 1999, str. 280–282), a Pot tho ff kao mo gu }i iz vor na vo di i po vi jes no dje lo J. Lu ka re vi }a Co pio so ris tret to deg li an na li di Rau sa lib ri quat ro (u sp. Pot tho ff, Die Dra men, str. 78). Le gen da o sv. Ila ru i zma ju bi la je veo ma pro {i re na u oko li ci Dub rov ni ka, u pi sa noj i us me noj tra di ci ji. Pr vi nje zin za pis, ~i ji je au tor sv. Je ro nim, da ti ra se pot kraj 4. ili na po ~e tak 5. sto lje }a. Sad r ̀ e je ta ko |er ano nim ni iz vo ri te Ra nji ni ni Ana li, Raz zi je va ta li jan ska Povi je st Dub rov ni ka iz 16. st. i Or bi ni je vo Kra ljev stvo Sla ve na iz 17. st. Pret pos tav lja se da je Pal mo ti} poz na vao i us me ne i pi sa ne le gen de o sv. Ila ru (v. Ma ja Bo{ ko vi }Stul li, Lji lja na Mar ks: Us me ne pri ~e iz @u pe i Ri je ke dub ro va~ ke. U: D. Fa li {e vac, J. Li sac, D. No va ko vi}, ur.: Hr vat ska knji ̀ ev na ba{ ti na, knj. 1, Ex lib ris, Zag reb 2002, str. 441–527, ov dje str. 447–448, 494).

188



grad, moè se i{~ita ti i kao su kob pro{los ti, tj. pri rod nog, po gan skog sta nja ut je lov lje nog u li ko vi ma Tmo ra i Sni je`ni ce, i budu}nos ti kao kul tur nog i kr{}an skog do ba {to ga zas tu pa Pav li mir. Sku pi na pak pas to ral nokr{}an skih li ko va pas ti ra, vi la i pus ti nja ka Sr|a, {to }e se u ko na~ni ci dra me ok re nu ti bu du}nos ti ko ju nu di Pav li mir i pot pu no od ba ci ti po gan stvo, u tom smis lu od raàva, iz dram ske per spek ti ve, sa da{nje, pri je laz no sta nje. Raz r je{enje do no si us pos ta vu ideal nog po ret ka ko ji pod ra zu mi je va po li ti~ku za jed ni cu s in sti tu cio na li zi ra nim za ko nom, ka to li~kom vje rom i vla{}u ple me ni tih.40 Nje go va }e us pos ta va pod ra zu mi je va ti pro stor ko ji, s jed ne stra ne, svo jim op se gom i gra ni ca ma im pli ci ra po li ti~ki te ri to rij Dub ro va~ke Re pub li ke, {to ga pri zi va ju to po ni mi po put Gruà, @rno vi ce, Mlje ta, Ra ta, Sto na, Vrat nika, Za gor ja, [ipa na, Lo pu da i Pri mor ja,41 a ~ija ga sre di{ta, s dru ge stra ne, od re|uju po naj pri je kao pros tor pod ri jet la. A taj se pros tor, pos luìmo li se no men kla tu rom An tho nyja D. Smit ha, u Pav li mi ru ob li ku je kao et nob raz, tj. kao mit ski i sve ti pros tor proèt kul tu rom i po vi je{}u gru pe i kao ta kav obi ljeèn ko lek tiv nim zna~enjem.42 Epi dau ro, hri di La vi i dub ra va ve zu ju se uz ko ri je ne i na taj na~in – kao obi ta va li{ta slav nih pre da ka (Rim lja na), pop ri{ta bi ta ka (sv. Ilar i zmaj, Br gat), kao pros tor us pos ta ve dràve (La vi, Pav li mir) te mjes ta tra di ci je slo bo de, za ko na, mi ra i kr{}anstva {to }e ih kao naj ve}e vri jed nos ti nas lje do va ti po tom ci – pri zi va ju kon ti nui tet za jed ni ce u vre me nu ujed no le gi ti mi ra ju}i nje zi nu sa da{njo st.

40 Up ra vo te ide je ut je lov lje ne su u Sr |e voj vi zi ji dub ro va~ kog kul tur nog »pej za ̀ a« ko ji uk lju ~u je is klju ~i vo ma te ri jal ne spo me ni ke. Uz tvr |a ve i grad ske zi di ne, cr kve i sa mosta ne po seb no }e mjes to ima ti Kne ̀ ev dvor, rezer vi ran sa mo za izab ra ne: »Vidim, gdje se od mra mo ra / u ve li koj sla vi gra di / svi jet la gra |a li je pa dvo ra, / izab ra ne stan ~e lja di. / Za ko ni }e tuj slo bod ni / i za ko nja pis ma sta ti, ki jem Dub rov nik, ne bu ugod ni, sklad no }e se sve| vla da ti« (SPH XII, str. 101, s. 3306–3313).

41 Pros tor je to ko ji su na kon olu je pro{ le zaos ta le Pav li mi ro ve la |e, o ~e mu iz vje{ }u je Kr sti mir (SPH XII, str. 93–94, s. 3045–3050, 3074–3077).

42 Pre ma A. D. Smit hu, et nob raz (et hnos ca pe) je je dan od bit nih ele me na ta u kon struk ci ji etni~ kog iden ti te ta, a nje go vo se nas ta ja nje ve zu je uz dva pro ce sa: uz pro ces »te ri to ri ja li za ci je et ni~ kog sje }a nja«, ko ji uk lju ~u je ide ju zem lje kao po vi jes no je din stve nog i pjes ni~ kog kra joli ka, kao va` nog ~im be ni ka po vi jes nih do ga |a ja i svje do ka et ni~ kog op stan ka i kon ti nui te ta, te uz pro ces »na tu ra li za ci je po vi jes ti« pri ~e mu raz voj za jed ni ce i nje zi na po vi je st pos ta ju dio pri rod nog po ret ka. De talj ni je o to me v. A. D. Smi th: Nation and Et hnos ca pe. U: Is ti: Myths and Me mo ries of the Na tion, Oxfo rd UP, 1999, str. 149–159. Smit ho vu je tvo re ni cu et hnos ca pe kao et nob raz pre ve la Zrin ka Bla ̀ e vi}. U: Is ta: Ili ri zam pri je ili riz ma, Gol den mar ke ti ng – Teh ni~ ka knji ga, Zag reb 2008, str. 90.

189



Rim ska, »svi jet la krv« hrab rih epi daur skih pre da ka ko ja te~e u ve na ma pas ti ra i vi la iz dub ra ve mo tiv je ko ji se jav lja na sa mo me po~et ku dra me, u pro lo gu Epi dau ra:

Mir na se ova njih ha lji na po ti{te na ne ima re}i: svi jet le kr vi ve li~ina i u pas tir skoj si je va od je}i; svi jet le kr vi, ka iz Ri ma po ple me nu slav na iz vi re ko ji hrab re ni jem gra|ani ma jur na se li mo je mi re.

(SPH XII, str. 3–4, s. 25–32)

Taj }e se ideo lo gem pos re do va ti i pre ko lju bav nog zap le ta i sret nog sje di nje nja Pav li mi ra i Mar ga ri te, kao na jod li~ni jeg pa ra, pri ~emu se roman skoj komponenti prid ruùje sla ven ska kom po nen ta pod ri jet la. Ta ko|er, sim bo li~ki ro di te lji no voga gra da po tom ci su slav nih pre daka: Pav li mir je unuk sla ven skoga kra lja Ra dos la va i sin Pet ris la va i Rim ljan ke, a Mar ga rita pri pa da ro du slav nog ba na »ki Br ga ta jur po ra zi« (SPH XII, str. 21, s. 671). Dru ge dvi je stoèr ne vri jed nos ti bu du}ega Dub rov ni ka kao dràv ne za jed ni ce – in sti tu ci ja vlas ti i ide ja slo bo de – kao per ma nen tno obi lje`je toga pros to ra svo je ko ri je ne ta ko|er na la ze u sta rom Epi dau ru.43

Kao mjes to mi ra Dub rov nik pod ra zu mi je va pros tor dvos tru ke gra ni ce – kon fe sio nal ne i po li ti~ke – {to je odre|ena real nim geog raf skim i po liti~kim koor di na ta ma: kao sus re ti{te ci vi li za ci ja Is to ka i Za pa da ima ulo gu pos red ni ka iz me|u kr{}ana i Tu ra ka,44 a kao raz me|a gdje se sra zu ju ve li ke po li ti~ke si le – Hab sbur{ka Mo nar hi ja, Os man sko Car stvo i Mle ta~ka Repub lika – ima ulo gu »kro ti te lja«, ~ime se ujed no upu}uje i na dub ro va~ku dip lo mat sku vje{ti nu:

Svi jet la }e ova jo{ dub ra va, tu joj Vi{nji mo} da ri va,

43 Na ~in vla da nja nas li je dit }e Dub rov nik od sta nov ni ka dub ra ve: »Ple me ni ti jeh iz bor lju di / ka ko no se odi sa da / u dub ra vi ovoj su di, / na iz mje nu taj grad vla da« (SPH XII, str. 65, s. 2146–2149).

44 U Sr |e voj vi zi ji, bu du }i da je Dub rov nik mjes to raz mje ne za rob lje ni ka: »Slav ne }e se tu zam je ne / ~i nit s vje rom, svi jem uz da nom, / od gos po de za rob je ne / me |u Tur kom i kr {}a nom« (SPH XII, str. 101, st. 3318–3321).

190



upi to mit or la si va, sil na zma ja, boj na la va.

(SPH XII, str. 103, s. 3390–3393)

Pre dod`ba Dub rov ni ka kao mjes ta sklo ni{ta, ko ji je »raz go vor no ne voljni ma uto~i{te pri pot re bi«, pod ra zu mi je va po naj pri je pot po ru ug led nim po li ti~kim azi lan ti ma te }e u Gra du zak lon na}i kra lje vi} Sil ves tar i maj ka, nas ljed nik bo san sko ga kra lja Stje pa na i `ena Liz be ta, Si gis mu nd, des pot \ura| sa ̀ enom Je ri nom i si nom La za rom, To ma{ Pa leo log i Pe tar So ro dino (SPH XII, str. 88–89, s. 2878–2925). Sva ta ime na upu}uju na po vi jes ne oso be sa sus jed nih dr`av nih pros to ra, ko je su, pre ma pre da ji, bo ra vi le u Dub rov ni ku.45 No u is ka zu o ple me ni tim dubro va~kim iz bjeg li ca ma na zi re se i vred no va nje po vi jes nih pros to ra: prim je ri ce, dok su Liz be ta i Stje pan s bo san sko ga pros to ra at ri bui ra ni kao »ple me ni ti«, ugar ski kralj Si gis mu nd kao »vri je dan i znan«, a dal ma tin ski kra lje vi} Sil ves tar je pris po dob ljen s »ved rom sli kom«, vri jed nos ne at ri bu ci je izos ta ju kod dru gih ple me ni tih gos ti ju. Osim to ga, ni je ne va`no ni to {to je po lo vi ca njih pob jeg la pred Tur ci ma, uz ko je se pak ve zu ju iz ra zi po put »sum nji va tur ska si la« ili »turski ma~ oho li«, ko ji pri zi va ju ne ga tivne ko no ta ci je i pre dod`bu o tur skom pros to ru kao o voj noj, os va ja~koj si li.46

45 Ko li ko je ta pre dod ̀ ba bi la pro {i re na, go vo ri nam i ~i nje ni ca da je u{ la u pos lo vi cu {to je spo mi nje Fi lip de Di ver sis: »Ka da zec ko jeg pro go ne lov ci tra ̀ i zak lon, ide u Du brov nik« (Fi lip de Di ver sis: Opis slav no ga gra da Dub rov ni ka, prev. i prir. Zden ka Ja ne ko vi} Römer, Dom i svi jet, Zag reb 2004, str. 121). Ta ko |er usp. Bran ko Le ti}: Ro do ljub lje u dub ro va~ koj knji ̀ ev nos ti XVII ve ka, Svjet lo st, Sa ra je vo 1982, str. 15. Pal mo ti} je pak u dra mo le tu Gos ti gra da Dub rov ni ka op je vao up ra vo tu »oso bi nu« Dub rov ~a na (u sp. J. Pal mo ti}: Gos ti gra da Dub rov ni ka, »Kro ni ka za knji ̀ ev no st i teat ro lo gi ju JAZU«, 1–2/II/1976, str. 63–66). Pre ma Or bi ni ju, ko ji u di je lu Kra ljev stva Sla ve na pos ve }e nome dub ro va~ koj po vi jes ti na vo di iz me |u os ta lih i ime na zna me ni tih iz bjeg li ca {to ih na la zi mo u Pav li mi ru, Sil ves tar je bio sin dal matin skog kra lja Pre le mi ra, a Stje pan sin bo san sko ga is toi me nog kra lja; ugar ski kralj @ig mu nd sklo nio se u Dub rov nik na kon Ni kopolj ske bit ke 1396; sr pski des pot \ura| bo ra vio je u gra du 1440; go di ne 1455. sklo ni{ te je tu na {ao des pot Mag ne zi je To mo Pa leo log, a 1512. fi ren tin ski pog la var Piet ro So de ri ni. U Or bi ni je vu tek stu, tis ka no me po la sto lje }a pri je Pal mo ti }e vih tra gi ko me di ja, ta ko |er se is ti ~e (sa mo)pre dod ̀ ba pre ma ko joj je »Dub rov nik odu vi jek bio uto ~i{tem nes ret nim smr tni ci ma za ~i ju je dob ro bit ~es to do veo u opas no st i vlas ti tu si gur nos t« (v. str. 258–260).

46 Ri je~ je o pre dod ̀ bi ko ja se kao ste reo tip po jav lju je u hr vat skoj knji ̀ ev nos ti ra nog no vov je kov lja. Nai me, ulo ge Tur ~i na kao Sna` nog Rat ni ka ili Os va ja ~a spa da ju me |u naj zna~aj ni je ste reo tip ne ulo ge ko je se ve zu ju uz tur ski pros tor. Usp. Da vor Du ki}: Sul ta no va dje ca, The ma i. d., Za dar 2004, str. 4.

191



Pre dod`ba Dub rov ni ka kao pros to ra pod ri jet la i ideal noga po li ti~kog pro sto ra ko ju na la zi mo u Pal mo ti}evu Pav li mi ru po svim se svo jim sas tavni ca ma uk la pa u sli ku {to su je ga ji li Dub rov~ani o se bi mno go pri je 17. sto lje}a, a ko ju zat je~emo u nji ho vim po vi jes nim spi si ma, knjièvnos ti ili do ku men ti ma: spa ja nje epi daur ske, rim ske i sla ven ske tra di ci je, is ti ca nje vrli ne pov la{te na dru{tve nog slo ja, ide ja slo bo de, mi ra i kr{}an stva, predod`ba o gra dusklo ni{tu i dr. ideo lo ge mi su ko je je pro mo vi ra la vlas te la, a ko ji su, prih va}eni i od dob rog di je la pu~ana, bit no odre|iva li cje lo kup nu dub rova~ku kul tu ru ra nog no vov je kov lja.47

No osim sli ke dub ro va~koga pros to ra kao et ni~ko ga i po li ti~kog pros tora, ko lek tiv ni iden ti tet {to se kon strui ra u dis kur su Pav li mi ra upot pu nju je se jo{ dvje ma sas tav ni ca ma – slo vin skom i kr{}an skom. Op seg i gra ni ce slovin sko ga pros to ra pri tom proiz la ze iz za jed ni{tva ko je mu je te melj »je zik«, tj. na rod, ko ji se pros tire »od Ad ri je bis tra mo ra / do le de na mo ra oko lo« (SPH XII, s. 3644–3645), a ko je mu pri pa da ju svi dal ma tin ski gra do vi48 te pu ci {to }e pros la vi ti Dub rov nik:

Te be Go ti, Sve ci i Da ni, boj ni Ug ri i Mo ra vi Le{ci, Mo{ki, Po me ra ni u mno goj }e hva lit sla vi, Bu gar, Bo{njak, Hr vat boj ni, di zat }e te do ne be si, i svi pu ci neiz broj ni na{ ko ji jem se je zik re si.

(SPH XII, s. 3652–3659)

Pri pad no st }e se tom pros to ru pos re do va ti i pre ko osob nih ime na: naime, ona ug lav nom ili upu}uju na sla ven ske to po ni me u uòj dub ro va~koj oko li ci (prim je ri ce, Tmor, Sni je`ni ca, Sr|, Br gat) i {irem pros to ru (vi le nja ci êmer ni ca, Co vac, Vi to{, Ze len go ra, Top li ca, Ku no vi ca upu}uju na to po nime u Sr bi ji i Bu gar skoj), ili su mo ti vi ra na sla ven skim su fik si ma slav ili mir (Pav li mir i ime na nje govih dru go va). Os vr ne mo li se na po je di ne sku pi ne liko va {to pri pa da ju raz li~itim te mat skim svje to vi ma (mi to lo{kofan tas ti~nom,

47 Usp. Zden ka Ja nekovi} Römer: Ok vir slo bo de. Dub ro va~ ka vlas te la iz me |u sred njov jekov lja i hu ma niz ma, Za vod za po vi jes ne zna nos ti HAZU u Dub rov ni ku, Zag reb–Dub rov nik 1999, str. 13–48. Ta ko |er v. Le ti}, Ro do ljub lje, str. 24–28.

48 Kon kret no se spo mi nju Hvar, [i be nik, Za dar, Kotor, Tro gir i Split. V. SPH XII, str. 110, s. 3632–3639.

192



pas to ral nokr{}an skom i po vi jes nom), uo~ava se da se hi je rar hi ja nji ho vih per spek ti va u dram sko me tek stu, iz me|u os ta log, og le da i u svo jev r snoj nadle`nos ti nad slo vin skim pros to rom. Nai me, dok sku pi na vi le nja ka za pos je da u geog raf skom smis lu ma nji ko mad to ga pros to ra, tj. dub ro va~ki, sr pski i bu gar ski, a na {to jas no upu}uju nji ho va ime na, Sr|u su kao glas no go vor niku i idej nom predvod ni ku sku pi ne pas ti ra iz dub ra ve dos tup ni {iri sla ven ski pros to ri.49 Pav li mi ro vom }e zas lu gom pak bi ti ute me ljen grad, ko ji }e svo jom sla vom pos ta ti sre di{te cje lo kup noga pros to ra od Jad ra na do Le de nog mo ra, {to se ek spli ci ra, iz me|u os ta log, i u is ka zu skupa pas ti ra:

Ma lo ve lim; tvo ja sla va pros tri je}e se i tva di ka pri ko slav ni jeh svi jeh dràva slo vi jen sko ga od je zi ka;

(SPH XII, str. 111, s. 3640–3643)

Pri sut no{}u tak va kon cep ta slo vin skoga pros to ra, {to uk lju~uje go to vo »ci je lu Eu ro pu i ve lik dio Azi je«, ka ta log na ro da u ko jem se me|u Sla ve ne prib ra ja ju i oni nes la ven ski te pre dod`bu o »boj nim Slo vi ni ma«, Pal mo ti}evo se dje lo prib ra ja onim no vov je kov nim tek sto vi ma u ko ji ma se ek sploa ti ra ilir ski ideo lo gem ko ji se u hr vat skom his to riog raf skom i knjièv nom dis kursu jav lja u 16. sto lje}u.50 Pre ma Bo gi{i}evu mi{ljenju, »sla ven ski at ri but« jed na je od naj va`nijih po ja va i oz na ka u hr vat skoj kul tu ri i knjièv nos ti 17. sto lje}a, ko ja se ve zu je uz tur ska os va ja nja i dje lo va nje Ka to li~ke ob no ve.51

49 On iz svo je spi lje vi di: »Sava i Dra va od kle is ho di, / Vis la i Du nav od kle is tje ~e, / od kud ri je ka od Nes te ra i od Ma ri ce gla vu di ̀ e, / Dri ne, Vol ge i Ne pe ra, / i od Ne ret ve nam naj bli ̀ e, / od kli Vi to{ mraz ni, od ko li / Ku no vi ca led na ni ~e, / i Pla ni ne Sta re oho li / u ne be sa vrh do ti ~e, / Gdje Sa mo kov, gdje Ci ma ra, gdi Ko po nik ras tu go re, / Sve ta Go ra gdi uda ra / zvi jez de vr hom, a dnom mo re.« (SPH XII, str. 21, s. 643–656)

50 Za ~et ni kom te ili rske ide je ko ja pod ra zu mi je va pois tov je }i va nje sta rih Ili ra s Ju` nim Sla ve ni ma smat ra se Vin ko Pri bo je vi}, ko ji je, na te me lju hu ma nis ti~ kih pri mor di jal nih teo ri ja, sas ta vio go vor Ora tio de ori gi ne suc ces si bu sque Sla vo rum {to ga je pred Hva ra ni ma od r ̀ ao 1525, a ob ja vio u Ve ne ci ji 1532. Ta }e se ide ja oso bi to ek sploa ti ra ti u hr vat skim his to riog raf skim i knji ̀ ev nim dje li ma na kon Tri den tskog kon ci la, na pri je la zu iz 16. u 17. sto lje }e, a iz me |u os ta lih, jav lja se i u his to riog raf skim dje li ma Dub rov ~a na Pet ra Oh mu ~evi}a i Mav ra Or bi ni ja te u knji ̀ ev ni ka Iva na Gun du li }a. V. Bla ̀ e vi}, Ili ri zam pri je ili riz ma; Rein ha rd Lauer: Ilir ski ideo lo gem. U: Is ti: Stu di je i ras pra ve, Ma ti ca hr vat ska, Zag reb 2002, str. 9–32.

51 Ra fo Bo gi {i}: Hr vat ski ba rok ni sla vi zam. U: Fa li {e vac (ur.), Hr vat ski knji ̀ ev ni ba rok, str. 9–38. Usp. i Zo ran Kra var: Svje to na zo ri i ide je. U: Go lub (ur.), Hr vat ska i Eu ro pa, str. 117–121; Du ki}, Hr vat ska knji ̀ ev no st, str. 496–498.

193



Sup rot stav lja njem vi le nja~kog, fan tas ti~nog svi je ta i po vi jes nog, tj. kul tur nog, Pav li mi ro va, dram ski se su kob ob li ku je kao bor ba dob ra i zla, kul tur no ga i pri rod no ga, pro{los ti i bu du}nos ti, kr{}anstva i po gan stva. U pros tor no me smis lu u toj se su kob lje nos ti na zi re es ha to lo{ka ver ti ka la, ~ije kraj nje to~ke od re|uju »pak le ne si le«, tj. pod zem lje s jed ne stra ne i »vi{nja mo}«, od nos no ne bo s dru ge. Prev la st kr{}an skog ne ba ni u jed nom se trenut ku ne do vo di u pi ta nje, ono odoz go rav na svim do ga|aji ma i sud bi na ma su dio ni ka: ono po ti~e Pav li mira da ute me lji Grad i od re|uje me|usob nu naklo no st i brak Pav li mi ra i Mar ga ri te; ono one mo gu}uje Tmo ra i Sni je`ni cu da na{te te Pav li mi ro voj dru`bi, te u ko na~ni ci, pre ko Sr|a, sve toga pos red ni ka i pro ro ka, ono raz r je{uje dram ski su kob. Is ka zi pak kr{}an skih pro ta go nis ta od li ku ju se di dak ti~koten den cioz nom re to ri kom, ko ja uz vi su je vje ru i svjeto na zor {to ga ona za go va ra nad svim os ta lim vri jed nos ti ma i pre ma ko joj je pod lo`no st Bo gu kao vr hov nom au to ri te tu uvi jek u ko na~ni ci nag ra|ena – u slu~aju Dub rov ni ka za{ti tom:

Za ko ni su pra ve vi re straà pu ku ve le ja~e, neg li imat tvr de mi re i vi so ci jeh mno` po la~a; [...] tim se sre}an moè ri ti grad Dub rov nik, pun ure sa, {tit i sna ga kom }e bi ti kralj mo gu}i od ne be sa.

(SPH XII, str. 86, s. 2806–2809, 2818–2821)

No osim {to uk lju~uje tran scen den tal ni pros tor vi si na, dub ro va~ko se kr{}an stvo ve zu je i uz one ze malj ske. Kr{}an stvo obi ljeàva pros tor pod rijet la {to se pri zi va pros la vom da na sv. Ila ra ko jeg {tu ju sta nov ni ci dub ra ve, a o~itu je se i u ma te ri jal noj kul tu ri Dub rovni ka ko ji obi lu je cr kva ma, sa mosta ni ma i mo}ima sve ta ca,52 no nje go vo je sre di{te od re|eno jed nim dru gim pros to rom, onim iz ko jeg do la ze Pav li mir i nje go vi dru go vi, a to je Rim – ovaj put sre di{te Ka to li~ke cr kve. A to je up ra vo sre di{te iz ko jeg je potek la po nov no os naèna, pos ttri den tska du hov no st, ali i vi zi ja sla ven skoga pros to ra kao os lo bo di te lja kr{}an stva/Europe od pri je te}eg is la ma.

52 Usp. SPH XII, str. 98–100, s. 3226–3245, 3258–3297.

194



III.2

Da ni cu, tra gi ko me di ju u pet ~ino va s pro lo gom i zbo rom, iz ve la je go di ne 1644. »prid Dvo rom« glu ma~ka dru`ba Or lovi, a Pal mo ti}u je kao predloàk pos luìla epi zo da Arios to va epa Bi jes ni Or lan do, na {to ned voj be no upu}uju i pr vi biog raf ski za pi si o Pal mo ti}u u ko ji ma se to dje lo po jav lju je s nas lo vom Ario dan te.53 Ri je~ je o tra gi ko me di ji ~iji se dram ski su kob te me lji na lju bav nom kon flik tu u ko jem se za kra ljev nu Da ni cu, k}er bo san sko ga kra lja Os to je, »nad me}u« dub ro va~ki ple mi} Ma ti ja{ i hr vat ski ban Hr voje, pri ~emu ona svo ju nak lo no st i lju bav iz raàva pre ma pr vo me. Splet ka os ve tom vo|eno ga Hr vo ja uz ro ku je niz nes re}a na dvo ru, a ra zot kri va ju Mi haj lo Svi lo je vi}, pok li sar ugar sko ga kra lja Si gis mun da, i ta ko spre~ava tra gi~an is hod. U skla du s poe ti kom àn ra, na kra ju svat ko do bi va pre ma zas lu zi: ~as toh lep ni Hr vo je ra njen umi re, a po{te ni Ma ti ja{ do bi va ru ku kra lje ve k}eri. Po vez ni ce s pred lo{kom la ko su uo~lji ve: rad nja Da ni ce svojim se naj ve}im di je lom os la nja na pri~u iz Bi jes no ga Or lan da, a svi glav ni li ko vi ima ju svo je par nja ke u epi zo di epa ta li jan sko ga au to ra.54 No dok se na ak tan tskoj i mo tiv skoj ra zi ni Pal mo ti}eva tra gi ko me di ja uve li ke po du da ra s epi zo dom iz ta li jan skog epa, na dis kur ziv noj se ra zi ni o~itu je od mak od pred lo{ka. Osim raz li ka ko ji ma je uz rok tran spo zi ci ja ep sko ga u dram ski me dij, Da ni ca se uda lja va od svo je ga pred lo{ka lo ka li za ci jom rad nje na bo sanski pros tor, sla ven skim ime ni ma li ko va, tem po ra li za ci jom, izos tav lja njem ne kih mo ti va i uno{enjem no vih, na te me lju ~ega se u Pal mo ti}evoj dra mi kon strui ra svi jet ko ji se zas ni va na sus ta vu vri jed nos ti raz li~itom od ono ga u Arios to vu epu. Kao ilus tra ci ja moè pos luìti je dan od sre di{njih mo ti va u rad nji, mo tiv za ko na pre ma ko jem Gi nev ra/Danica mo ra bi ti smak nu ta jer se og ri je{ila o pred bra~nu ~is to}u. U Bi jes nom Or lan du taj }e uz rok smr tne osu de po tak nu ti oduì Ri nal dov ko men tar o nep rav di i mo ral noj jed nakos ti

53 U Gra di }a se, prim je rice, na vo di »Ario dan te ex lib ro V. Or lan di fu rio si pe ti tus«. Usp. Ar min Pa vi}: Ju ni je Pal mo ti}, »Rad JAZU« 68, 1883, str. 69–85.

54 Ri je~ je o epi zo di ko ja obuh va }a pje va nja IV–VI, u ko joj ju nak Ri nal do u pot ra zi za pus to lo vi na ma u [kot skoj sre }e Da lin du koja mu pov je ra va splet ku al ban skog voj vo de Po li ne sa {to je uz ro ko va la nes re }u kra ljev ne Gi nev re i nje zi na za ru~ ni ka Ario dan tea. Jav no, pred kra ljem ra zot kriv {i Po li ne so ve nam je re, Ri nal do spre ~a va tra gi ~an is hod do ga |a ja (u sp. Lu do vi co Arios to: Bi jes ni Or lando, prev. Dan ko An gje li no vi}, Zag re ba~ ka stvar no st, Zag reb 1997, str. 30–42). U Pal mo ti }e voj dra mi i Arios to voj na ra ci ji po du dar ni su li ko vi Gi nev ra i Da ni ca, Ario dan te i Ma ti ja{, Po li nes i Hr vo je, Da lin da i Je ri na te Ri nal do i Mi haj lo Svi lo je vi} (u sp. Armin Pa vi}: Ju ni je Pal mo ti}, »Rad JAZU« 70, 1884, str. 15–42; Pot tho ff, Die Dra men, str. 238–239; Fe do ra Fer lu gaPet ro nio: Fon ti ita lia ne e sla ve nel teat ro di Ju ni je Pal mo ti}, ILLEO, Udi ne 1992, str. 71–91).

195



mu{ka ra ca i èna pred za ko nom,55 u ko jem se ujed no uma nju je vri jed no st dje vi~an ske ~is to}e pri je bra ka. Za tak vo, de mok ra ti~no sta ja li{te u dra mi isu so va~koga |aka i dub ro va~koga ple mi}a Pal mo ti}a ne ma mjes ta. U njoj }e se, do du{e, poh val no pro go vo ri ti o ̀ ena ma, ali o oni ma ko je su kao ro dite lji ce, bra~ne druìce i sav jet ni ce »ures vje~ni sve na ra vi« (SPH XII, str. 333, s. 1475–1490) ili o re dov ni ca ma (SPH XII, str. 390–391, s. 3429–3454), no (ne)jed na ko st spo lo va i mo ral ni za kon u Pal mo ti}evu se dis kur su ne proble ma ti zi ra. Ta ko|er, la ko uo~lji vu i va`nu raz li ku me|u dva ma tek sto vi ma ~ini i fi gu ra kra lja. U Arios to voj na ra ci ji bez gla san vla dar, u Pal mo ti}evoj }e tra gi ko me di ji zau zi ma ti mno go va`ni je mjes to te }e se pre ko nje go va li ka, uzor no ga bo san skog kralja Os to je, pos re do va ti i pi ta nja od go vor nos ti i mo ral nos ti vlas ti te oso bi to nje zi ne bri ge za dob ro bit za jed ni ce. Osim toga, Pal mo ti} u svo ju tra gi ko me di ju uvo di i ek spo zi cij sku pri~u o lo vu ko ju ne na la zi mo u Bi jes nom Or lan du, na ko joj se gra di pre dod`ba pri ja telj skih od no sa dva ju »kon kret nih« po li ti~kih pros to ra – Dub ro va~ke Re pub li ke i Bo san sko ga Kra ljev stva (SPH XII, str. 298–309, s. 309–676).

Sav vi te{ki svi jet u Da ni ci no si oz na ke real no ga i smje{ten je u po vi jesni pros tor: bo san ski dvor kao mjes to rad nje upu}uje na sred njov je kov nu Bo san sku Kra lje vi nu, vri je me rad nje oz na~eno je po vi jes nim do ga|ajem Ni ko polj ske bit ke 1396, ime na svih li ko va, po put ime na ko ja se po jav ljuju u is ka zi ma li ko va, od go va ra ju oni ma na ko je nai la zi mo na stra ni ca ma sta ri jih i mla|ih his to riog raf skih tek sto va. Ta ko, prim je ri ce, ime nas lov ne ju na ki nje Da ni ce moèmo na}i u Or bi ni ja, gdje se spo mi nje kao po bo`na k}er ka bo san sko ga kra lja Stje pa na, Os to ja je pot vr|eni vla dar Bo san sko ga Kra ljev stva, a ban Hr vo je pri zi va ime bo san sko ga voj vo de Hr vo ja Vuk~i}a Hr va ti ni}a. Iza ime na dub ro va~ke bra}e Jan ka i Ma ti ja{a te pok li sa ra Mi haj la Svi lo je vi}a, ste reo tip nih u us me noj epi ci, mo gu}e je ot kri ti po vi jes nog oca i si na, Ja no{a Hu nya di ja i kra lja Ma ti ju Kor vi na te nje go va uja ka Mi hálya Szi lágyija ko ji su se pros la vi li u bor ba ma s Tur ci ma.56 Je ri na pak upu}uje na ènu sr pskog des po ta \ur|a Bran ko vi}a, ko ja je, pre ma Or bi ni ju, skri

55 V. ok ta ve LXIII–LXVII u 4. pje va nju Bi jes nog Orlan da. 56 Ia ko Ar min Pa vi} (Ju ni je Pal mo ti}, »Rad JAZU« 70, str. 41–42) na vo di kao mo gu }i

iz vor za dub ro va~ ke li ko ve Ma ti ja {a i Jan ka Dub rov ~a ne Ma te ja i Iva na Lu ka re vi }a, tr gov ce u Bos ni ko ji su 1428. go di ne ugos ti li kra lja Si gis mun da i ta ko stek li naj ve}e po ~as ti, vje ro jat ni je je da je ri je~ o ugar skim po vi jes nim oso ba ma. Usp. i La dis laus Had ro vi cs: Unga ris che Hel den in den Dra men von Ju ni je Pal mo ti}, »Ar chi vum Eu ro pae cen troo rien ta lis«, to me IV, fa sc. 4, Bu dim pe{ ta 1938, str. 515–522, ov dje 517–519.

196



vi la pad Sme de re va.57 Osim li ko va u rad nji, u is ka zi ma se ta ko|er upu}uje na po vi jes ne oso be po put Se ku la Ses tri~i}a, des po ta Bran ko vi}a, Ba to ra i \ur|a Sken der be ga, sred njov je kov nih vla da ra i voj vo da sred njoeu rop skih dràv nih za jed ni ca.

Kao oz na~ite lji po vi jes nih pros to ra, pre ko tih se ime na krei ra iden ti tet ko ji je po naj pri je od re|en od no som pre ma Dru go me, tj. pri je te}em Tur~inu. Nai me, u sje ni za tra gi ko me di ju ti pi~noga lju bav nog zap le ta u ko jem se zbog Da ni ce su kob lja va ju Ma ti ja{ i Hrvoje, na zi re se po li ti~ka bor ba ~iji }e is hod od re di ti sud bi nu ci je le za jed ni ce. To se o~itu je u sre di{njem, tre}em ~inu Da ni ce ko ji do nosi pri zor kra lje va sav je to va nja u ve zi s iz bo rom ze ta, gdje se tur ska opas no st ek spli cit no is ti~e:

Zna te, ko bli zu nas slo vin skoj gos po di mo gu}a tur ska vlas svi jem vr ha do ho di: ko Ne ma ni jeh ra{ki jeh ca ra pod njim leì kru na stre na, ko hrab re ni jeh mo} Bu ga ra njim ro bu je pod loèna, ka ko su oni pred ni jeh da na Ug re u bo ju pri do bi li, i ~esa ra od Rim lja na Si gis mun da {njim raz bi li, ko se on jed va s bi je gom shra ni is prid sab lje njih ju na~ke, i ute~e u poz na ni grad gos po de dub ro va~ke;

(SPH XII, str. 338, s. 1639–1654)58

57 Orbi ni, Kra ljev stvo Sla ve na, str. 387–388.58 Va` no st se sad r ̀ a ja sig na li zi ra i sti hom. Nai me, po ~e tak svo je ga go vo ra kralj iz ri ~e u

{es ter ci ma, tj. pre ma Pot thof fu, dvos tru ko ri mo va nim dva naes ter ci ma (Pot tho ff, Die Dra men, str. 308). Me |u pre te ̀ i to os me ra~kim sti ho vi ma taj se stih u Pal mo ti }e vim dram skim dje li ma jav lja ug lav nom u go vo ru va` nih oso ba ili za iz ri ca nje gno mi~ kih sad r ̀ a ja (Pa vao Pav li ~i}, Ju ni je Pal mo ti}. U: Is ti: Ba rok ni stih u Dub rov ni ku, Ma ti ca hr vat ska, Dub rov nik 1995, str. 118–141, ov dje str. 134–135). No u Da ni ci je po naj pri je ve zan uz na pe te sce ne: pri su tan je u Ma ti ja {e voj rep li ci ne pos red no pri je ne go {to }e ot kri ti »Da ni ~in pre lju b« (SPH XII, str. 347, s. 1983–1990), u Hr vo je vu go vo ru ko ji na jav lju je Je ri ni no smak nu }e (SPH XII, str. 368, s. 2705–2768), a u kra lje voj rep li ci na jav lju je nje go vu od lu ku o to me ko mu }e da ti ru ku svo je k}e ri, Ma ti ja {u ili Hr vo ju (str. 338, s. 1639–1654).

197



Pri tom se uo~ava da nep ri pad no st tur skom pros to ru pod ra zu mi je va pri pad no st slo vin sko me, ko ji se ob li ku je kao skup po li ti~kih pros to ra sa zajed ni~kim nep ri ja te ljem, pa }e oz na ku slo vin sko ga uz dub ro va~ki, bo san ski, hr vat ski, sr pski i bu gar ski pros tor nositi i ugar ski pros tor. Na to da je ri je~ o po li ti~kim za jed ni ca ma u pr vo me re du upu}uje in sti tu ci ja vla da ra, ko ja se ak tua li zi ra ime ni ma {to ned voj be no pri zi va ju po vi jes ne kra lje ve i vo|e po put ca re va Ne ma nji}a, des po ta Bran ko vi}a, Si gis mun da itd. S dru ge stra ne, taj pros tor im pli ci ra i mno go {iri te ri to rij, onaj ilir ski, {to ga obuh va}a »je zik slo vin ski«, tj. na ro di od Jad ran sko ga do Le de nog mo ra, ko ji pre poz na je mo kao kon sti tu tiv ni ele me nt ilir sko ga ideo lo ge ma.59

No, unu tar ta ko zas no va na vlas ti to ga, slo vinskog pros to ra, u tek stu se Pal mo ti}eve tra gi ko me di je i{~ita va jas na hi je rar hi ja me|u pros to ri ma {to ga gra de. Uz me mo li u ob zir da li ko vi u rad nji rep re zen ti ra ju po je di ne po vi jes ne, tj. po li ti~ke za jed ni ce, u zap le tu se i ras ple tu o~itu je po zi tiv no vred novanje bo san skog, dub ro va~kog i ugar skog pros to ra (Os to ja, Da ni ca, Ma ti ja{, Jan ko, Mi haj lo Svi lo je vi}), a ne ga tiv no hr vat sko ga i sr psko ga (Hrvo je, Je ri na). Tak vo vred no va nje pot krep lju ju i is ka zi li ko va s nad re|enom per spek ti vom ko ji su u Da ni ci pri sut ni na po~etku dra me (pro log Sa ve) i na kra ju ~ino va (Kor).60 No kad je ri je~ o is ka zi ma u ko ji ma se ek spli cit no upu}uje na po je di ne po vi jes ne pros to re, me|u tri ma pov la{te ni ma naj vi{e je mjes ta da no dub ro va~ko me. [to vi{e, Dub rov nik }e kao ideal ni gra ddr`ava

59 Osim sin tag me »je zik slo vin ski« i obi lje ̀ a va nja sre di{ ta to ga pros to ra ri je kom Sa vom, u Da ni ci se ilir ski ideo lo gem pos re du je i pre ko mo ti va da rov ni ce Alek san dra Ma ke don skog {to se jav lja u gnom ski obi lje ̀ e nom is ka zu Ko ra o dob rim vla da ri ma na kra ju 1. ~i na: »Kralj Le san dro sta re sla ve / tim pri ja te lje svo je ste ~e, / ki jem pod lo ̀ i sve dr ̀ a ve / od kle ̀ ar ko sunce iz tje ~e, / i za tru de njih spoz na ne / s har ni jem pis mom nji ma po da, / da slo vin ske li je pe stra ne / vla{ ti ta su sve| gos po da« (SPH XII, str. 314, s. 859–866). Nai me, ri je~ je o ka rak te ris ti~ nom mo ti vu ko ji se jav lja unu tar to po sa o te ri to ri jal noj ras prostra nje nos ti u sklo pu ilir sko ga ideolo ge ma. Tom se da rov ni com pot vr |u je pra vo sla ven skog ro da »na ve lik dio Eu ro pe i zna tan ko mad Azi je«. V. Bla ̀ e vi}, Ili ri zam pri je ili riz ma, str. 81–82, 99–100.

60 Na kon po ~et ne apos tro fe »~es ti to ga« Dub rov ni ka ko ji se isti ~e me |u »slo vin skim« gra do vi ma, u pro lo gu Sa ve na jav lju je se zap let, pri ~e mu se uz sup rot stav lje ne stra ne ve zu ju i kon kret ni pros to ri: na jed noj su dub ro va~ ki li ko vi Ma ti ja {a i Jan ka te li ko vi Da ni ce i kra lja Os to je ko ji do la ze s pros to ra »zla to rod ne Bosne«, tj. sta re Bo san ske Kra lje vi ne, a na dru goj Hr vo je, gos po dar »hr vat ski jeh [...] stra na« ko ji »svo ji jem dje lim nes vi jes ni ma / poc r nji va svo je sta re« (s. 71–72) i nje go va lju bav ni ca Je ri na (SPH XII, str. 289–291, s. 1–84). U go vo ru }e se Ko ra vred no va nje liko va, pa on da i pros to ra, o~i to va ti pre ko ko men ta ra {to u gnom sko me sti lu re ka pi tu li ra ju pret hod na zbi va nja. No u is ka zu Ko ra na taj }e se na ~in is to dob no ob li ko va ti svje to na zor {to uz di ̀ e dob re vla da re, ̀ e ne, du hov ne vri jed nos ti nad nov cem te uz vi su je Bo`ju prav du. Usp. Wil fried Pot tho ff: O dram skoj fun kci ji zbo ra u Pal mo ti }a, »Dub rov nik«, 3/XII (1969), str. 42–50.

198



biti te mom go vo ra kra lje va »svjet ni ka« u ~ijih se pe de se tak sti ho va (SPH XII, str. 343–344, s. 1843–1894) iz no si svo jev r sni ka ta log au top re dod`bi o to me gra du, {to smo ga ve} za tek li i u Pav li mi ru: kao pros tor pod ri jet la on uk lju~uje ro man sku i sla ven sku ko mponen tu, a kao po li ti~ki pros tor pod ra zumi je va vla st plem stva i pro ved bu pra ved nih za ko na. Slo bo da za ko ju se da je `ivot, vla da vi na mi ra i skla da, kr{}an ska vje ra i tr go vi na, sre di{te slo vin stva, ot vo re no st i gos to ljub lje – sve su to op}a mjes ta ko ja na la zimo u dje li ma dub ro va~kih au to ra kad go vo re o svom gra du.

Ugar ski pros tor, u rad nji pri su tan pre ko li ka Mi haj la Svi lo je vi}a ko ji raz r je{uje dram sku na pe to st i do no si sre tan ras plet, vred nu je se kao pros tor vi te{tva i kre pos ti,61 pri ~emu je pri sut na i pre dod`ba pris nih i pri ja telj skih odno sa ugar ske kru ne i Dub rov ni ka. Njoj }e, osim dub ro va~kih li ko va Ma ti ja{a i Jan ka, ~ija ime na upu}uju na po vi jes ne ugar ske ju na ke, pri do ni je ti i fi gu ra kra lja Si gis mun da ko ji ne sud je lu je kao lik u rad nji, no ko ji rad nju smje{taa u po vi jes no vri je me na kon Ni ko polj ske bit ke 1396. O nje mu doz na je mo da se na kon iz gub lje ne bit ke sklo nio u Dub rov ni ku, gdje je, po tak nut zah val no{}u zbog po nu|ena gos top rim stva, prog la sio kne za ugar skim vi te zom:62

Za zla me nje sci je ne mno ge njih je kneza po~as tio i od zla}ene nje ga os tro ge vi te zom je u~inio. S os tro ga mi zla}eni ma vri jed ni ~esar i hrab re ni po do mu je blag nad svi ma zlat ni og r ljaj, ma~ zla}eni, ho te} da od sad svi ko li ci u nap ri je da njih kne zo vi

61 Pot vr du za to do no si, iz me |u os ta log, is kaz kra lja Os to je: »Sred ug r ske li je pe stra ne / vi te zi se sve| ra |a ju, / ki s oru` jem prav du bra ne i nes re} ne po ma ga ju« (SPH XII, str. 397, s. 3697–3640).

62 Pre ma po vi jes nim iz vo ri ma, Si gis mu nd se dois ta, bje ̀ e }i pred Tur ci ma, sklo nio u Dub rov nik na kon Ni ko polj ske bit ke kra jem 1396. go di ne, »gdje bi sve ~a no prim ljen« (Vin ko Fo re ti}: Po vi je st Dub rov ni ka do 1808, 1. dio, Nak lad ni za vod MH, Zag reb 1980, str. 168). Vjer no st Dub rov ni ka tom kra lju u do ba di nas ti~ kih bor bi (Si gis mu nd – La dis lav Na pulj ski) nag ra |e na je potvr dni ca ma Lu do vi ko vih pri vi le gi ja i obe }a njem ca re ve za{ ti te (v. Zden ka Ja ne ko vi} Römer: Vi{eg rad ski ugo vor, te melj Dub ro va~ ke Re pub li ke, Gol den mar ke ti ng, Zag reb 2003, str. 97).

199



u dos toj noj bu du di ci zem lje ug r ske vi te zovi.

(SPH XII, str. 345–346, s. 1931–1942).

Pre dod`ba bo san sko ga pros to ra ko ji uz dub ro va~ki i ugar ski zau zi ma vi so ko mjes to na vri jed nos noj ljes tvi ci kao »zla to rod na Bos na« i »sta ra kra lje vi na« na ~elu s uzo ri tim vla da rom Os to jom ta ko|er se upot pu nju je slikom ideal nih, dob ro sus jed skih od no sa Bo san sko ga Kra ljev stva i Dub rovni ka. Sa vez dvi ju dr`av nih za jed ni ca ute me lju je se na kum stvu Ma ti ja{a i Os to je, ali uz to pri zi va i Dub rov nik kao pros tor pod ri jet la ~iji je ute me lji telj bo san ski kralj Pav li mir.63 Pri ta kvoj pre dod`bi bo san sko ga pros to ra na me}e se za nim lji vom us po red ba s his to riog raf skim tek sto vi ma ko ji se do ti~u dub ro va~kobo san skih od no sa pot kraj 14. i na po~et ku 15. sto lje}a. Nai me, tra di cio nal na po li ti~ka ko rek tno st {to ka rak te ri zi ra od nos dvi ju dr`av nih za jed ni ca na ru{ena je up ra vo u do ba kra lja Stje pa na Os to je, ko ji je na kon go di ne 1399, kad je po ve ljom da ro vao Dub ro va~koj Re pub li ci Pri mor je od Ku ri la do Sto na, s njom stu pio u rat 1403.64

Us pr kos to me, ka ko nam po ka zu je prim jer Da ni ce, u dub ro va~koj je kul tu ri op sta la po zi tiv na pre dod`ba o slav nom Bo san skom Kra ljev stvu. Ob li ku ju}i se ujed no kao pros tor gra ni ce i ob ra ne od tur sko ga nep ri ja te lja, unu tar nje ga ipak ni je bi lo mjes ta za po vi jes noga bo san skog voj vo du Hr voja Vuk~i}a Hr va ti ni}a, ko ji se kao pro ti vnik Si gis mun da i sa vez nik Tu ra ka

63 To se o~i tu je u Da ni ~i nu is ka zu kad go vo ri o Ma ti ja {e vim iz gle di ma da od nje zi na oca do bi je bla gos lov kao zet: »Iz gle de mu gla so vi te / svi jet la i sre} na ka ̀ e vi ra / od nji ho ve Mar ga ri te, / od na{ega Pav li mi ra. / Vje rio se on nje ka da / iz li je po ga Dub rov ni ka, / i ja od to le mo gu sa da / vri jed na uzet vje re ni ka« (SPH XII, str. 312, s. 765–772). Za raz li ku od Pav li mi ra, gdje je is toi me ni ju nak sla ven ski kralj, ov dje su mu prida ni bo san ski ko ri je ni. No te dvi je oz na ke Pav li mi ro va pod ri jet la su pos to je u dub ro va~ kim tek sto vi ma ra nog no vov je kov lja: prim je ri ce pop Duk lja nin, Or bi ni i Res ti na zi va ju ga sla ven skim kra ljem, a u kro ni ci Ano ni ma i u Ra nji ne on je iz da nak bo san ske lo ze (Ja neko vi} Römer, Ok vir slo bo de, str. 43).

64 Usp. Or bi ni, Kra ljev stvo Sla ve na, str. 423–425; V. Fo re ti}, Po vi je st Dub rov ni ka do 1808, 1. dio, str. 166–172; Vje kos lav Klai}: Ges chic hte Bos nie ns von den ältes ten Zei ten bis zum Ver fal le des König reic hs, Ve rlag von Wil he lm Fried ri ch, Leip zig 1885, str. 279–293. Us pr kos su ko bu, dub ro va~ ka je dip lo ma ci ja, ba lan si ra ju }i iz me |u ugar sko ga kra lja Si gis mun da za ko jeg se po li ti~ ki op re di je li la i pris ta {a nje go va pro tiv ni ka La dis la va Na pulj skog, kra lja Stje pa na Os to je i Hr vo ja Vuk ~i }a Hr va ti ni }a, nas to ja la sa ~u va ti za do vo lja va ju }e po li ti~ ke od no se s Bo san skim Kra ljev stvom. [to vi {e, bio je to im pe ra tiv dub ro va~ ke vlas te le ko joj je bo san ski pros tor bio eg zis ten ci jal no va ̀ an u gos po dar skom smis lu (tr go vi na).

200



»ut je lo vio« u li ku ne po{te nog, ne mo ral nog i poh lep no ga ba na {to do la zi s »hr vat ski jeh stra na«.65

Osim po vi jes nih ime na po put ca re va Ne ma nji}a i »\ur|a des po ta«, si tui ra nih u ok vir slo vin stva, o sr pskom pros to ru u ovoj tra gi komedi ji nema ek spli cit nih vri jed nos nih is ka za. Ipak, nje go vo im pli cit no vred no va nje na zi re se u li ku sla be, mo ral no pos r nu le, a po tom skru{ene Je ri ne ~ije ime upu}uje na po vi jes nu ènu des po ta \ur|a i sred njov je kov ni sr pski stol ni grad Sme de re vo uz ko ji se i u dru gim Pal mo ti}evim tra gi ko me di ja ma ve zu ju po naj pri je ne ga tiv ne pre dod`be.66

III.3

Cap tis la va, {to ju je iz ve la 1652. go di ne »Druìna od Sme te ni jeh«,67 i Bi serni ca, ko ja je, na do ve zu ju}i se svo jom rad njom na Cap tis la vu, nas ta la na kon 1652, pos ljed nje su Pal mo ti}eve tra gi ko me di je. Ob je pe to~in ke, ~ije iz ved be pred vi|aju teh ni~ki dob ro op rem lje nu ba rok nu po zor ni cu i bro jan an sam bl, u mno gim se mo ti vi ma po du da ra ju s oni ma iz Bijes no ga Or lan da, no za raz li ku od, prim je ri ce, Da ni ce ili Al~ine, ne sli je de cje lo vite pri~e Arios to va epa.68

65 Po vi jes ni bosan ski voj vo da Hr vo je Vuk ~i} Hr va ti ni} bio je pris ta {a La dis la va Na pulj sko ga i nep ri ja telj Si gis mun da s ~i jom se voj skom vi {e pu ta su kob lja vao. Osim to ga, uz nje go vo se ime ve zu je i pr vi ula zak Tu ra ka u Bos nu (v. Or bi ni, Kra ljev stvo Sla ve na, str. 425–427; Klai}, Ges chic hte Bos nie ns, str. 324; Fo re ti}, Po vi je st Dub rov ni ka do 1808, 1. dio, str. 179). Us pr kos tak voj ne ga tiv noj pre dod ̀ bi {to je o Hr va ti ni }u na la zi mo u Pal mo ti }a i u Or bi ni ja, u Fo re ti}a se spo mi nje kao »dub ro va~ ki pri ja te lj« (str. 171).

66 î ni se da se ti me pri zi va \ur|eva opor tu na po li ti ka pre ma Tur ci ma i nje go vo od bi ja nje ulas ka u pro tu tur ski sa vez s kr {}an skim zem lja ma go di ne 1443. (u sp. Or bi ni, Kra ljev stvo Sla ve na, str. 393). S dru ge stra ne, on je is to dob no je dan od slav nih gos ti ju ~i je se ime po jav lju je unu tar ideo lo ge ma »dub ro va~ ke gos to lju bi vos ti«, pri ~e mu ono ti me za do bi va po zi tiv ne ko no ta ci je. Osim u Pav li mi ru (SPH XII, str. 89, s. 2910–2911) i u Gos ti ma gra da Dub rov ni ka (str. 63–64, s. 21–44), kao dub ro va~ ki go st na vo di se i u Or bi ni ja (str. 259).

67 V. Slo bo dan P. No vak, Jo sip Li sac: Hr vat ska dra ma do na rod nog pre po ro da, knj. 2, Lo gos, Split 1984, str. 79.

68 Prim je ri ce, Pa vi} je dr ̀ ao da su rad nje tih dvi ju tra gi ko me di ja neo vis ne o stra nim pred lo{ ci ma (Pa vi}, His to ri ja, str. 141), no Ivan Scher zer po ka zu je po du dar nos ti Pal mo ti }e vih dra ma s mo ti vi ma iz Arios to va epa (Gjo na Pal mo ti }a ’Cap tis la va’ i ’Bi ser ni ca’ pre ma Arios tu, »Nas tav ni vjes nik«, XVIII/1910, str. 321–335, 401–414). Kr sto Pav le ti} pak do da je da ne ki od Arios to vih mo ti va {to ih je Pal mo ti} nas lje do vao u svo jim dra ma ma pri pa da ju op }im mjes ti ma, poz na ti ma jo{ iz kla si~ ne knji ̀ ev nos ti (Ma li do da tak Scher ze ro voj ras pra vi »Gjo na Pal mo ti }a ’Cap tis la va’ i ’Bi ser ni ca’ pre ma Arios tu«, »Nas tav ni vjes nik«, XVIII/1910, str. 414–417). Usp. tako |er Pot tho ff, Die Dra men, str. 252–254; Fer lu gaPet ro nio, Fon ti ita lia ne e sla ve, str. 101–107, 116–118.

201



Osim za jed ni~kog iz vo ra te lju bav no ga, za ànr tra gi ko me di je ka rak teris ti~nog zap le ta, ana lo gi je se u dva ma tek sto vi ma uo~ava ju i u kon struk ci ji dram skog svi je ta: vre men skopros tor ne od red ni ce uk lju~uju dav no pret pavli mi ro vo do ba i kao mjes to rad nje »pov la{te ne« gra do ve unu tar {irega slo vinskog pros to ra (Epi dau ro u Cap tis la vi, Bu dim u Bi ser ni ci), a li ko vi pri pa da ju dva ma te mat skim svje to vi ma – pseu do po vi jes nom/vite{kom i fan tas ti~nom (Sje ver ni ca i Vi loz maj).

U Cap tis la vi se su kob gradi na sup rot stav lja nju nas lov ne ju na kinje vo lji ro di te lja (epi daur skoga kra lja Kru nos la va i Lju bis la ve), tj. dav no ugo vo re nome bra ku sa sr pskim kra lje vi}em Boj nis la vom zbog lju ba vi pre ma ugar skom kra lje vi}u Gra di mi ru. Na kon po ku{aja Gra di mi ro va sa mou boj stva, uz ro kovana Cap tis la vi nim ta je njem os je}aja pre ma nje mu, dvo je za ljub lje nih na la|i bjeè u Ugar sko Kra ljev stvo, {to iza zi va bi jes Boj nis la va i na jav lju je mogu}i po li ti~ki, tj. rat ni, su kob do ta da pri ja telj skih kra ljev sta va (epi daur sko ga i sr pskog). Su kob se raz r je{ava tehnikom deus ex mac hi na, do las kom Sje ver ni ce, pos la ni ce Bo`je, i nje zi nom ob ja vom ne bu poèlj nih bra ko va ~etve ro Kru nos la vo ve dje ce (Cap tis la ve, Vla di mi ra, Teu ke i Lju bi ce), ~ime su u ko na~ni ci svi za do volj ni. Bi ser ni ca do no si nas ta vak: u kra ljev skom Bu di mu sku pi la su se mno ga sla ven ska i os ta la eu rop ska gos po da ka ko bi vi te{kim ig ra ma pros la vi li vjen~anje Cap tis la ve i Gra di mi ra i zaruke Bi ser ni ce i Vla di mi ra, tj. si no va i k}eri epi daur sko ga i ugar sko ga kra lja. Dram ski se pak su kob gra di na èlji »tatar ha na« Orit ri je sa, ko ji se ta ko|er èli oèni ti Bi ser ni com. Uz po mo} nje go va od go ji te lja i sav jet ni ka, vi le nja ka Vi loz ma ja, Bi ser ni ca je ote ta, no ak ci jom Cap tis la ve i vi le ni ce Sje ver ni ce ub r zo i os lo bo|ena. Neus pjeh Viloz ma ja na vo di Orit ri je sa da se s bra}om iz rav no sup rot sta vi slav lje ni~kom sku pu, {to na kon tros tru kog dvo bo ja za vr{ava nes ret nim is ho dom za Oritri je sa ko ji po gi ba, a sret nim za sve os ta le ko ji nas tav lja ju slav lje.

Iz sa mog os vr ta na rad nju uo~lji vo je da se po vi jes ni pros to ri upi su ju u tek st dvi ju tra gi ko me di ja pre ma ve} poz na tom ob ras cu: osim pros tor nih oz na ka {to lo ka li zi ra ju rad nju na pros tor Epi dau ra (Cap tis la va), od nos no Bu di ma (Bi ser ni ca), svi su li ko vi od re|eni pod ri jet lom ko je re fe ri ra na real ne pros to re, bi lo da je ri je~ o kra lje vi ma, kra lje vi}ima i os ta loj dvor skoj svi ti {to pri pa da vi te{kom svi je tu vr li ne bi lo o vi le nja~kim li ko vi ma fan tas ti~no ga svi je ta. Pri tom su ti po vi jes ni pros to ri, kao i u dru gim Pal mo ti}evim pseu dopo vi jes nim dra ma ma, bit ni kon sti tuen ti iden ti te ta, ute me lje nog na ide ja ma po li ti~koga, slo vin skog i kr{}an skog za jed ni{tva.

Epi dau ru, ugar skom, sr pskom, bo san skom i ~e{kom kra ljev stvu, ko ji su pri sut ni pre ko li ko va u rad nji, prid ruùju se u is ka zi ma pos re do va ne poli ti~ke za jed ni ce po put bu gar skoga kra ljev stva, gra da Smede re va, dal ma tin

202



skih ze malja (Cap tis la va) te ~ita va ni za dr`ava, tj. kra lje va i bu du}ih vla da ra (Bi ser ni ca) {to su u »slav ni Bu dim« do{li uve li~ati vjen~anje i zaruke dje ce ugar skoga i epi daur skoga kra lja: me|u os ta li ma, La zar des pot do la zi iz bi je loga Sme de re va, ban Va silj je sin vla da ra »mo{ke i ru{ke zem lje«, pri sut ni su i polj ski Ja ge lo ni, bog dan ski »vo je vo da« ko ji pred stav lja »ug rov la{ku stra nu«, Jan ko i [i{man iz Rdelj ske, kra lje vi} iz Bu gar ske, vi te zo vi iz Ma ke do ni je i »po mor ske Dal ma ci je«, a Ma tija{ zas tu pa hr vat sku zem lju i Bos nu.

No dok sve te fiktivne kra lje vi ne i nji ho vi vla da ri ko ji se po jav lju ju u is ka zi ma ug lav nom ko res pon di ra ju s po vi jes nim dr`ava ma ili oso ba ma, s imeni ma li ko va u rad nji stva ri sto je dru ga~ije: za raz li ku od Da ni ce, gdje liko vi no se ime na {to ned voj be no upu}uju na po vi jes ne oso be iz 14. i 15. sto lje}a, u tim su dra ma ma ona u pr vo me re du mo ti vi ra na sla ven skom eti mo lo gi jom.69 Slo vin stvo kao te melj nu idej nu nit u dvje ma Pal mo ti}evim dra ma ma pre pozna je mo pre ko mno gih mo ti va {to pri pa da ju to pi ci ilir sko ga ideo lo ge ma, a ko ji se pos re du ju po naj pri je u is ka zi ma vje ro dos toj nih go vor ni ka. Ta ko, utje lov lju ju}i svo jim ime nom na jiz ra zi ti ju oso bi nu Sla ve na, u pro lo gu go vo ri per so ni fi ci ra na Sla va, u ~ijem se is ka zu glo ri fi ci ra za jed ni{tvo »slo vin sko ga je zi ka«. Taj slo vin ski je zik, ujed no i na rod, za do bi va i kon kret ne pros tor ne koor di na te: gra ni ce su od re|ene mo ri ma – Nje ma~kim, Hva lin skim, Ad rijanskim, Cr nim i Le de nim (SPH XIII, str. 275, s. 3863–3866); op seg sig na li zira ju i ri je ke »Vis la, Dunav, Sa va, Dra va, Ne per, Nes ter, Vol ga, Ta na, Dvi na, Dri na, Prut, Mo ra va i Ma ri ca svud spje va na« (str. 197, s. 1249–1252), te na ro di »Mo{ki, Ru si i Po lja ci, / Pomerani i Van da li, / ̂ esi, Sr blji i Bo{nja ci, / i slo vin ski pu ci os ta li« (str. 162, s. 45–48). Slovin ske }e na ro de po ve zi va ti i ka rak ter ne oso bi ne: od li ku ju}i se kr{}anskom vje rom, naj~e{}e su vred no va ni kao »boj ni Sla vi«, a nji ho vim se obi~aji ma prib ra ja i ot mi ca dje vo ja ka (str. 175, s. 467–468). Taj }e se pros tor le gi ti mi ra ti i pri zi va njem ime na velikoga ca ra Alek san dra i »vri jed no ga Ci re«, is to~no ga kra lja (str. 187, s. 924–925). Lik Cap tis la ve pak ut je lov lju je ̀ enurat ni cu, tj. »slo vin sku Ama zo nu«, po put onih {to ih zat je~emo na stra ni ca ma Or bi ni je va Kra ljev stva Sla ve na (str. 199, s. 207–208). No pre dod`ba slo vin skog pros to ra u Pal mo ti}evu dis kur su, osim et ni~kih, no si jas ne po li ti~ke i kr{}an ske oz na ke. Jer osim {to pod ra zu mi je

69 Ne ka od tih ime na, do du {e, mo ̀ e mo po ve za ti s po vi jes nim oso ba ma, no i u tim slu~a je vi ma ona no se oz na ke slo vin skog pros to ra: ta ko je, prim je ri ce, Kru nos lav, pre ma Or bi ni ju, bio sla ven ski za pov jed nik u 12. st. (Or bi ni, Kra ljev stvo Sla ve na, str. 157), Teu ka, tj. Teu ta, bi la je ilir ska kra lji ca, a Vla di mir upu }u je na vi {e po vi jes nih oso ba (u Or bi ni ja se pod tim ime nom kri ju tri oso be: ilir ski, duk ljanski i dal ma tin ski kralj). Lau {e vo ime mo ̀ e se po ve za ti s po vi jes nim ugar skim i ~e{ kim kra ljem Lu do vi kom, ko ji je po gi nuo 1526. na Mo ha~ kom po lju.

203



va ide ju »je zi ka«, taj se pros tor ob li ku je kao skup po je di na~nih po li ti~kih za jed ni ca, pa }e unu tar nje ga i ugar ski pros tor dobi ti va`no mjes to. Na taj na~in i pros tor ne kr{}an sko ga, nes lo vin skog i po li ti~kog Dru go ga za do bi va jas ne ob ri se. I dok se u Cap tis la vi taj pros tor sa mo na zi re, u Bi ser ni ci mu se pri da ju oz na ke os va ja~koga, bor be nog i po gan skog pros to ra pod ~ijim je ta tarskim ime nom la ko ot kri ti tur sko. Nai me, na to upu}uje pros tor odakle do la zi pok re ta~ dram skog su ko ba Tat r han Orit ri jes, ~ije je »krem sko« kra ljev stvo smje{te no is to~no od slo vin skih pros tran sta va i pro te`e se »od kle u cr no Vol ga, i Ta na / u hva lin sko te ku mo re, sve do led na ocea na« (SPH XIII, str. 338, s. 1980–1982), ali i is tak nu ti mo tiv »boj ne Ev ro pe« ko jim se pri zi va voj na mo bi li za ci ja za jed ni ce na ~ijem ~elu sto ji Ugar sko Kra ljev stvo i unu tar ko je slo vin ske zem lje ima ju is tak nu to mjes to.70

Tak voj kon strukci ji vlas ti tog i tu|eg u dvje ma }e dra ma ma pri do ni je ti i mi to lo{kofan tas ti~ni svi jet, ka rak te ris ti~an za ba rok no me ra vi ljoz no ka zali{te i dra mu, {to ga nas ta nju ju vi le nja ci, Pig mej ci i os ta la ~udes na bi}a ko ja svo jim mo}ima i kom pe ten ci ja ma na di la ze li kove vi te{ko ga svi je ta. Gra de}i se na op re ci dob ra i zla, tj. ne ba i pak la, u Pal mo ti}evu }e dis kur su taj svi jet za do bi ti ob li~ja kr{}an sko ga i po gan sko ga.71 No osim ver ti ka le, ta ko suprot stav lje ni pros to ri od re|eni su i to~kama po vi jes nog svi je ta: Sje ve rnica, glas no go vor ni ca kr{}an skog Bo ga, do la zi sa slo vin skog sje ve ra, iz zem lje Samo je da, a nje zin je an ti pod Vi loz maj ro|en »sred La po na di vi jeh«.72 Ide ja kr{}an stva kao je di ni prih vat lji vi svje to na zor pos re du je se na juo~lji vi je upra vo pre ko li ka Sje ver ni ce, ~ija je per spek ti va nad re|ena os ta lim li ko vi ma u rad nji, ko ja svo jim dje lo va njem rav na sud bi na ma za ljub lje nih pro ta go nis ta, po ma`e u bor bi pro tiv zlih si la (Bi ser ni ca) te od lu~uje o bra ko vi ma bu du}ih kra lje va (Cap tis la va).

70 Pri pad no st slo vin sko ga pros to ra Eu ro pi jas no se is ti ~e ve} u pro lo gu Du na ja (SPH XIII, str. 285, s. 153–156) te u is ka zi ma Cap tis la ve (str. 318, s. 1280–1281) i Kra lja: »Kra lje vi }i ple me ni ti, / boj na Ev ro pa ki jem di ~i se, / ki jeh vi te{ tva glas ~es ti ti / po na ro di jeh svi jeh sla vi se« (str. 329, s. 1674–1677).

71 Kao no si te lji ci kr {}an skih vri jed nos ti Sje ver ni ci je u Bi ser ni ci sup rot stav ljen Vi loz maj, pri pad nik is to ga svi je ta, no us mje ren pre ma sup rot nim vri jed nos ti ma: os la nja ju }i se u svo jim zlim na ka na ma na »ne ma ni pak lje ne« (SPH XIII, str. 327), na kra ju, pra }en Gor go na ma, Hi me ra ma, Sfin ga ma i dr. mit skim ne ma nima, zav r {a va na dnu »led ne Grot lan di je« (SPH XIII, str. 353–354). V. i Div na Mr de ̀ a An to ni na: Sla ven ske te me pre ma kla si~ ni ma u me lod ramskim tek sto vi ma Ju ni ja Pal mo ti }a. U: Is ta: ^ti ju} i mni ju}, Eras mus nak la da, Zag reb 2004, str. 137–147, ov dje str. 145.

72 O zem lji Sa mo je da usp. Or bi ni, Kra ljev stvo Sla ve na, str. 119–121.

204



S dru ge stra ne, unu tar gra ni ca vlasti to ga iz dvi ju se dra ma na da je vrijed nos na hi je rar hi ja kak vu smo ve} uo~ili u Da ni ci. Epi dau ro u Cap tis la vi i Bu dim u Bi ser ni ci sre di{ta su dva ju pov la{tenih po li ti~kih pros to ra unu tar {irih kon cep ci ja slo vin skoga, kr{}an skog i pros to ra »boj ne Ev ro pe«, ~iji od nos po~iva na Bo`jom vo ljom od re|enim bra~nim ve za ma kra ljev ske dje ce.73

Pre dod`be pak o tim pros to ri ma uve li ke se po du da ra ju s oni ma prisut ni ma i u dru gim Pal mo ti}evim dje li ma. U is ka zi ma i{~ita va mo sli ku Dub rov ni ka/Epidaura ko ji je sre di{te slo vin stva, mjes to mi ra, »~iste vi re«, kre pos ti i »dob rih za ko na« nas lje do va nih od rim skih pre da ka, u ko jem se lju bav ci je ni nad nov cem.74

Po put dub ro va~kog pros to ra, ugar ski se vred nu je u dvje ma tra gi ko medi ja ma is klju~ivo po zi tiv no. [to vi{e, Bi ser ni ca je ci je la u zna ku pros lav lja nja Ugar sko ga Kra ljev stva, ~ije je sre di{te od re|eno Bu di mom, a op seg i grani ce obuh va}aju ri je ke Vis lu, Du naj, Sa vu i Dra vu (SPH XIII, str. 287, s. 215–216) te ~itav ka ta log gra do va:

Eg ra, Os tra gon, Biog rad stoj ni, i Ka ni`a gra di kit ni, lijepi Po`un, Se get boj ni, i Na va rin ne do bit ni, grad tvr do ga Se ge di na, i od Za ga bi ta zgra de sil ne, Te mi{va ra, Va ra di na, Ka so vi je svi jem obil ne, i pet s cr kva po no si ti jeh di~ni Pe~uh i ve se li, i boj ni ka gla so vi ti jeh rod no mjes to Biog rad bi je li, Kva tan, Ti lek i Li po va, dav ni Ves prun grad pog lav ni.

(SPH XIII, str. 316, s. 1214–1227)

73 U deus ex mac hi na raz r je {e nju su ko ba u Cap tis la vi – u ko jem Bo` ja pos la ni ca Sje ver ni ca ob jav lju je plan bra~ nih ve za za dje cu kra lja Kru nos la va pri ~e mu dva pa ra uk lju ~u ju epi daurskou gar ski sa vez, a po je dan epi daur skosr pski i epi daur sko~e{ ki – na da je se i vred no va nje dub ro va~ kog i ugar sko ga pros to ra nad sr pskim i ~e{ kim. Is tu hi je rar hi ju i{ ~i ta va mo i u Bi ser ni ci. Usp. Jo sip Ha mm: Gun du li }e va ’Sun ~a ni ca’, »Gra |a za po vi je st knji ̀ ev nos ti hrvat ske«, JAZU, Zag reb 1962, str. 5–193, ov dje str. 19–23; No vak, Vu ~is trah, str. 111–112.

74 Tak va sli ka Dub rov ni ka/Epidaura ob li ku je se ve} u pro lo gu Sla ve u Cap tis la vi (SPH XIII, str. 161–164, s. 1–104), a pos re du je se i u is ka zi ma li ko va dvi ju tra gi ko medi ja.

205



Pre dod`be kr{}an sko ga, boj nog i ju na~ko ga pros to ra do pu nju ju se u Cap tis la vi sli kom pros to ra pros lav lje nih kra lje va, me|u ko ji ma }e po seb no mjes to ima ti Fer di na nd, ~ime se na zi ru i kas ni ji, hab sbur{ki ob ri si ugar skoga pros to ra:

od sva ko ga kli ko va ni slav ni unu ci gdi su va{i Kar li, Lau{i i Stje pa ni, Vla dis la vi, Ma ti ja{i; ali nad sve kra lje ine, ki }e se od vas po ro di ti, let je ti }e u vi si ne Fer di nan di gla so vi ti;

(SPH XIII, str. 268, s. 3611–3618)

Smje{ten pak u Bi ser ni ci u sa mo sre di{te »boj ne Ev ro pe«, uz ugar ski se pros tor im pli ci ra i sli ka vo de}eg voj nog pros to ra ko jem se sup rot stav lja ne kr{}an ski nep ri ja telj.

Za raz li ku od po zi tiv nih pre dod`bi ko je se ve zu ju uz dub ro va~ki, ugarski ali i ~e{ki pros tor,75 u vred no va nju se sr pskog pros to ra o~itu je iz ra zi ta am bi va len ci ja, i to na svim ra zi na ma dram sko ga tek sta. Sr psko Kra ljev stvo pri sut no je u dvje ma tra gi ko me di ja ma pre ko li ka kralje vi}a Boj nis la va, si na slav noga kra lja {to sto lu je u Dre no polju. Taj lik u rad nji Bi ser ni ce ima mar ginal nu ulo gu, no u ak tan tskom mo de lu Cap tis la ve zau zi ma mjes to Pro tiv ni ka kao ra zo~ara ni i bi jes ni os vet nik ko ji je spre man stu pi ti u rat s Kra ljev stvom Epi dau ra i s Ugar skim Kra ljev stvom. Na kon raz r je{enja su ko ba ponov no za do bi va na vri jed nos noj ljes tvi ci pov la{te no mjes to. Is to dob no, svi su is ka zi ko ji upu}uju na vred no va nje dre no polj skoga kra lje vi}a i oca mu Ka zi mi ra po zi tiv ni te se oni at ri bui ra ju ple me ni ti ma, hrab rim i slav nim vla da ri ma »sr bski jeh stra na«. S dru ge stra ne, ek spo zi cij ska pri~a o pr vom sus re tu naslov ne ju na ki nje i Gra di mi ra lo ka li zi ra na je u Sme de re vu, »him be nom« i »nev jer nom«, ko ji }e u Bi ser ni ci uz tak ve »ne ga tiv ne« oz na ke pri zi va ti i sli ku »bi je lo ga Sme de ro va« i des po ta La za ra (SPH XIII, str. 299, s. 632–633). I dok su svi li ko vioz na~ite lji sr psko ga pros to ra (Ka zi mir, Boj nis lav, Ku novi ca, Vuk man, Vu~istrah) pseu do po vi jes ni te se nji ho va ime na ne mo gu

75 Me |u »odab ra ne« slo vin ske pros to re spa da i ~e{ ki pros tor, pri su tan pre ko li ka Lau {a, no os ta ju }i iz van iz rav na dram skog su ko ba, taj lik/prostor ni je po seb no vri jed nos no obi lje ̀ en.

206



po ve za ti ni s ko jom po vi jes nom oso bom, Dre no po lje i Sme de re vo po vi jes ni su gra do vi. Dre no po lje, do du{e, ne ma ni kak ve ve ze s raz vo jem sr pske dr`ave, no od re|eno at ri bu tom »kra ljev sko« mog lo bi upu}iva ti na sr pskoga kra lja Vu ka{ina, bor ca pro tiv Tu ra ka, ~ija se voj ska u ruj nu 1371. kre ta la pre ma tom gra du, ali je raz bi je na kraj ri je ke Ma ri ce.76 Upi su ju}i u svi jet Cap tis la ve ̀ elje ni is hod bit ke, tom se slav nom pros to ru sup rot stav lja »nev jer no Sme de re vo«, po vi jes na sr pska pri jes tol ni ca, ali ne ono des po ta La za ra,77 ne go \ur|a, ko ji je go di ne 1443. od bio sa vez s kr{}ani ma i prik lo nio se Tur ci ma.78 Ovak vim uvi dom pos ta je jas no da vred no va nje sr pskoga pros to ra u Pal mo ti}a uk lju~uje od nos pre ma tur sko me, ko ji se is to dob no na taj na~in upi su je u Cap tis la vi u nei me no va ni pros tor nes lo vin skog i ne kr{}an skog Dru go ga.

IV.

U kon struk ci ji »ideal nih« svje to va Pal mo ti}evih ~etiri ju tra gi ko me di ja – Pavli mi ra, Da ni ce, Cap tis la ve i Bi ser ni ce – ka te go ri ja po vi jes noga pros to ra, ka ko smo is tak nu li na po~etku, na da je se nji ho vim bit nim kon sti tuen tom. Ju na ci i ju na ki nje vi te{koro man ti~no ga svi je ta po put kra lje va, pres to lo nas ljed ni ka

76 Na mo gu }e po ve zi va nje kra ljev sko ga Dre no po lja s kra ljem Vu ka {i nom upu tio me prof. dr. Si ma ]ir ko vi}, stru~ njak za sr psku po vi je st sred nje ga vi je ka. Tak vu tu ma ~e nju pak ide u pri log i uvid u po vi jes ne spi se, ali i knji ̀ ev ne tek sto ve. Ka ko is ti ~e Le ti}, Ra nji ni ni Ana li do no se in for ma ci ju o to me da su se na kon bit ke na Mari ci 1371. »mno gi do se li li [...] ’sa ve li kim imet kom i bla gom’ da bi se sklo ni li od Tu ra ka i da su bi li izab ra ni za gra |a ne Dub rov ni ka« (Ro do ljub lje, str. 15–16), pa se mo ̀ e pret pos ta vi ti da je sje }a nje na tu bit ku za si gur no pos to ja lo me |u Dub rov ~a ni ma u 17. sto lje }u i kas ni je. Na to upu }u je mo tiv Dre no po lja i kra lja Vu ka {i na ko ji na la zi mo u Gun du li }e vu Os ma nu: »S ovom Mu {an sr ca smi na / Dre no po lje pri mi u si li / i des po ta Vu ka {i na / raz bi i s gla vom jo{ raz di li« (Körbler, ur., Dje la D`i va Fra na Gun du li }a, str. 557, s. 189–192) ili u pjes mi Ig nja ta \ur|evi}a Vr hu smr ti Mar ka Kra lje vi }a, ko ja ima obi lje` ja us me nog pjes ni{ tva: »Kralj Vu ka {in voj sku ku pi i pje ne ze svud ra si pa, / davori, da vo ri, / nare|uju} svak da stu pi rvat ca ra Mu zai pa, / ko ji u sta ro Dre no po lje gdi ga do ni je ~as nep ra va, / da vo ri, da vo ri, / bje {e uz di go«. V. Mi ros lav Pan ti}: Ju gos lo ven ska knji ̀ ev no st i us me na (na rod na) knji ̀ ev no st od XV do XVIII ve ka. U: Is ti: Iz knji ̀ ev ne pro{ los ti – stu di je i og le di, ko lo 71, knj. 476, Sr pska knji ̀ ev na zad ru ga, Beog rad 1978, str. 98–137, ov dje 135.

77 Nai me, La zar je u Bi ser ni ci »od bi je lo ga Sme de re va [...] des pot izab ra ni« (SPH XIII, str. 299, s. 632–633). Po vi jes ni je pak des pot La zar sin sme de rev skog \ur|a. Usp. Or bi ni, Kra ljev stvo Sla ve na, str. 401.

78 Pre ma Or bi ni ju, u~i nio je to i »i iz mr ̀ nje pre ma Jan ku Hu nja di ju, ne pod no se }i ~i nje ni cu da ovaj bi ja {e zad r ̀ ao za se be nje go ve ut vr de u Sr bi ji« (Or bi ni, Kra ljev stvo Sla ve na, str. 393).

207



i kra ljev ni, pas ti ri i vi le pas to ral no ga te vi le nja ci fan tas ti~no ga svi je ta le giti mi ra ju se pros to rom svo jeg pod ri jet la, rad nja se zbi va na »po vi jes nim« dvo ro vi ma, a is ka zi li ko va obi lu ju pri zi va njem po vi jes nih oso ba i pros to ra {to upu}uju na real ni svi jet. U tak voj mreì zem ljo pis nopo vi jes nih re la ci ja {to su u Pal mo ti}evu dis kur su pri sut ne na raz li~itim ra zi na ma dram sko ga tek sta mo gu}e je i{~ita ti i raz li~ite ide je za jed ni{tva pre ko ko jih se kon stitui ra iden ti tet i od nos pre ma Dru go me, pa se pros tor iden ti teta ob li ku je kao pros tor pod ri jet la, po li ti~ki, slo vin ski, kr{}an ski ili eu rop ski pros tor pri ~emu je sva ki od njih od re|en »real nim« sre di{ti ma i gra ni ca ma, ujed no i oz na ka ma ide ja uz ko je se ve zu ju. Ta ko }e pros tor pod ri jet la, kon sti tui ra ju}i se kao et nobraz, bi ti po ve zan s »et ni~kim ko ri je ni ma« ko ji ma se le gi ti mi ra nad le`no st nad od re|enim po li ti~kim te ri to ri jem, ali i svje to na zor i po re dak pred stav lje na svi je ta. Ide ja po li ti~koga pros to ra pod ra zu mi je va dràvu s insti tu ci jom vla da ra i aris tok rat ski po re dak: svi li ko vi {to pri pa da ju real no me, tj. vi te{ko me, svi je tu oz na~ite lji su po li ti~kih za jed ni ca po put Epi daur skog Kra ljev stva, Bo san sko ga, Sr pskog Kra ljev stva ili ugar ske kru ne, a u nji hovim se is ka zi ma niù ime na po vi jes nih kra lje va ili dràva {to ih vre menski moèmo si tui ra ti u ve}ini slu~aje va u raz dob lje sred njov je kov lja. Slo vin stvo pak kao spo na na ko joj se kon sti tui ra za jed ni{tvo me|u ta ko ob li ko va nim pros to ri ma, osim ide je po li ti~koga pros to ra rep re zen ti ra nog dru{tve nom eli tom, uk lju~uje i et ni~ku od redni cu, tj. ide ju »na ro da«, »pu ka« ili »je zi ka« ~iji su te me lji je zik, pod ri jet lo, obi~aji, kr{}an ska vje ra i ka rak ter.79 »Zem ljovid« to ga pros to ra {to oba seè {iro ka sla ven ska pros tran stva pos re do va na ka ta lo zi ma na ro da, ri je ka i go ra unu tar gra ni ca ko je ~ine Jad ran sko i Le de no mo re, ov je ren je »po vi jes nom« da rov ni com kra lja Alek san dra, a nje go vo ju na~ko sta nov ni{tvo od li ku je rat ni~ki ka rak ter i kr{}an ski mo ral. U ta ko ob li ko va nom slo vin sko me svi je tu, u ko jem pre poz na je mo to po se ilir sko ga ideo lo ge ma ko ji je kon ti nui ra no pri su tan u hr vat skoj knjièvnoj kul tu ri ra nog no vov je kov lja, ali i kon kret ni ut je caj Or bi ni je va dje la Kra ljev stvo Sla ve na, ra za bi re se im pli cit ni po ziv na po li ti~ku, tj. voj nu mo bi li za ci ju to ga kr{}ansko ga pros to ra pro tiv nep ri ja te lja ko ji do lazi s is to ka. Slo vin stvo je to u ~ijoj se kon struk ci ji na zi ru ide je {to ih je, za go va ra ju}i uni ju is to~nih kr{}ana s

79 U~es ta la sin tag ma «je zik slo vin ski» ta ko pod ra zu mi je va vi {e od lin gvis ti~ ke oz na ke: »Nai me, suk lad no teo re mu gen tem lin gua fa cit, je zik se u ok vi ru ra no no vov je kov nih ideo loge ma dr ̀ i os nov nim mar ke rom iden ti te ta et ni~ kog/nacio nal nog ko lek ti va, od nos no et ni~ ka se za jed ni ca na taj na ~in sim bo li~ ki iz jed na ~u je s je zi~ nom« (Bla ̀ e vi}, Ili ri zam pri je ili riz ma, str. 101). Usp. i Emil Her {ak: Et ni~ no st u pro{ los ti. U: Is ti: Et ni~ no st i po vi je st, prir. E. Her {ak, IMIN–Nak la da Je sen ski i Tu rk–HSD, Zag reb 1999, str. 25–35, ov dje str. 33.

208



Ri mom i oruàni kr{}an ski pok ret pro tiv is la ma, pro mo vi ra la kon gre ga ci ja De Pro pa gan da Fi de,80 a ko je su do Pal mo ti}a la ko mog le dop ri je ti preko dub ro va~kih isu so va ca ~iji je bio |ak, ali i pre ko ro|aka Stje pa na Gra di}a, bib lio te ka ra va ti kan ske knji`ni ce. Rje{enje tur sko ga prob le ma {to ga i{~itava mo u Bi ser ni ci leì u slo vin skom an ga`ma nu, a is tu ide ju na}i }emo i u dru gih hr vat skih au to ra {to su stva ra li u 17. sto lje}u.81 No dok se u Os ma nu nje go va suv re me ni ka Iva na Gun du li}a kao pros tor spa sa pri zi va polj ski, u Pal mo ti}a se ulo ga ini ci ja ti ve pri da je ugar sko me pros to ru, ko ji na taj na~in pos ta je dio slo vin sko ga.

Ci je li je, dak le, pros tor slo vi nstva proèt kr{}an stvom – u svi je tu Palmo ti}evih dra ma svat ko do bi va {to je zas luìo, a svi se su ko bi raz r je{uju u skla du s kr{}an skom ak sio lo gi jom. [to vi{e, sve {to se u tim dra ma ma zbi va, proèto je pou kom ko ja se iz rav no upu}uje gle da te lju. Tak vu nag la{eno kr{}an sku uti li tar no st, {to od li ku je hr vat sku knjièv nu kul tu ru 17. sto lje}a, ta ko|er moèmo smjestiti u kon tek st pos ttri den tskog raz dob lja i dje lo va nja ka to li~ke ob no ve, ko ja je u knjièv nos ti vid je la sred stvo pos re do va nja vlasti te ideo lo gi je. U Pal mo ti}evim je dra ma ma sre di{te kr{}an skoga pros to ra od re|eno ka to li~kim Ri mom (Pav li mir), a op seg osim slo vin skih pros tran stava uk lju~uje i pros tor »boj ne Ev ro pe« (Bi ser ni ca). Kao pros tor au to ri te ta i ko na~nih rje{enja za do bi va on i ver ti ka lu, ko ja pri zi va es ha tolo{ki kon ce pt ne ba, ali i kon ce pt svev re me nos ti {to se o~itu je u uvi di ma u bu du}no st li kovapos red ni ka iz me|u po vi jes no ga svi je ta i vi si na (Sr|, Sje ver ni ca).

U skla du s tak vom au to cen tri~nom kon struk ci jom vlas ti ta pros to ra Dru go se u dis kur su ~eti ri ju tragi ko me di ja ob li ku je po naj pri je kao tu|e i nep ri ja telj sko, od nos no kao po li ti~ko, nes lo vin sko, ne kr{}an sko (po gan sko) i neeu rop sko Dru go. I dok }e se u Da ni ci ono ek spli ci ra ti u is ka zu kao pri jete}a i opas na »mo gu}a tur ska vlas«, u os ta lim tri ma tek sto vi ma Dru go kao tur sko sa mo se na zi re, no uz me mo li u ob zir ci lja nu re cep cij sku za jed ni cu i nje zin dru{tve ni, kul tur ni i po vi jes ni kon tek st, ne ma mjes ta sum nji da }e se ono ve za ti uz bi lo ko ji dru gi pros tor osim tur sko ga. Nai me, ide je ko je su sti za le iz Ri ma, ali mo`da jo{ i vi{e gos po dar ska kri za {to je zah va ti la dub ro va~ko dru{tvo te se go di{nji ha ra~ Tur skoj os je}ao kao sve ve}e op tere}enje, za si gur no su pri do no si le pro tu tur skom ras po loènju Dub rov~ana u 17. sto lje}u, a ko je je pri sut no i u knjièv nim dje lima dub ro va~kih au to ra

80 Usp. Sac red Con gre ga tion of Pro pa gan da na in ter net skoj stra ni ci Cat ho lic En cyclo pe dia (www.newadvent.org/cathen/12456a.htm; 6. 12. 2007).

81 Usp. Rein ha rd Lauer: Dub ro va~ ka knji ̀ ev no st kao ur ba na knji ̀ ev no st. U: Is ti: Stu di je i ras pra ve, Ma ti ca hr vat ska, Zag reb 2002, str. 33–46, ov dje str. 42–43.

209



po put Iva na Gun du li}a, Vla dis la va Men~eti}a ili Ja ke te Pal mo ti}a Dio no ri}a. Ipak, va zal ski je od nos pre ma Os man sko me Car stvu, u to kriz no do ba ne sigur ne tr go vi ne i mle ta~kotur skih rat nih su ko ba, osi gu ra vao Dub ro va~koj Re pub li ci au to nomi ju i slo bod nu tr go vi nu, ali i po li ti~ku po mo} Tur ske, pa dub ro va~ka vla da ni je po du pi ra la pro tu tur sku kli mu.82 Nas to je}i suz bi ti sve pot hva te ko ji bi do vo di li u pi ta nje od nos Re pub li ke pre ma Car stvu, vla st je, iz me|u os ta log, nad zi ra la i knji`ev ne tek sto ve ko ji su do no si li tur ske te me i pod vr ga va la ih cen zu ri, bez ob zi ra na dru{tve ni sta tus i ug led sa mih au tora.83 I ia ko se mo`da up ra vo za to u tim Pal mo ti}evim tri ma dra ma ma tur ski pros tor, za raz li ku od onih vlas ti tih ko ji se ve zu ju uz kon kret na po vi jes na imena, iz rav no ne te ma ti zi ra, on se, kao tu|i i pro tiv ni~ki jas no sig na li zi ra:84 na zi re se to u Pav li mi ru, prim je ri ce, u sin tag mi »ma~ oho li« ko jom je ozna~en u is ka zu, u Cap tis la vi se skri va pod krin kom »nev jer nog Sme de re va«, a u Bi ser ni ci se ot kri va pre ko lika glav nog ne ga tiv ca »ta tar ha na« Orit ri je sa ko ji do la zi »s li je ve stra ne od sje ve ra«, tj. s is to ka.

Vi so ko vred no va nje vr li ne i kr{}an ski mo ral, ka ko smo ve} is tak nu li, ak sio lo{ka su po la zi{ta na ko ji ma se gra di svi jet Pal mo ti}evih ~eti ri ju tragi ko me di ja, u skla du s ko ji ma se raz r je{uju su ko bi i smi ru ju sve na pe tos ti te us pos tav lja po la ri za ci ja vlas ti tog i Dru go ga. S tih se po zi ci ja, ta ko|er, ob li ku je hi je rar hi ja per spek ti va li ko va, ~ime se ujed no le gi ti mi ra i vje ro dostoj no st nji ho vih is ka za pa se u tim drama ma prim je}uje, uz me mo li u ob zir jed nad`bu lik = pros tor, i raz li~ito vred no va nje onih pros to ra, ko ji se jav ljaju pod za jed ni~kim na ziv ni kom slo vin stva i/ili kr{}an stva, a ko ji se ob li ku ju po naj pri je kao po li ti~ki pros to ri.

82 Usp. Le ti}, Ro do ljub lje, str. 31–39.83 U tom smis lu, Du nja Fa li {e vac is ti ~e pos to ja nje in di ci ja da je i Gun du li }ev Osman bio

podvr gnut cen zu ri, kao i od lu ku Se na ta o ne tis ka nju epa Dub rov nik po nov ljen Ja ke te Pal mo ti }a Dio no ri }a zbog ot vo re na an ta go niz ma pre ma Por ti i zak lju ~u je: »Dak le, sva ki tek st ko ji je te ma ti zi rao tur sku prob le ma ti ku bio je podvr gnut stro goj cen zu ri, ~ak i u slu ~a ju vr hun skih knji ̀ ev nih os tva re nja ko ja su iz gra |i va la ap so lut no po zi tiv ne pre dod ̀ be o dub ro va~ koj vlas ti, a nji ho vi su au to ri pri pa da li vlas te li.« (Du nja Fa li {e vac: Dub rov nik – ot vo re ni i zat vo re ni grad. U: @. Ben ~i} i D. Fali {e vac, ur.: ̂ ov jek/prostor/vrijeme. Knji ̀ ev noan tro po lo{ ke stu di je iz hr vat ske knji ̀ ev nos ti, Dis put, Zag reb 2006, str. 169–190, ov dje str. 179) No u slu ~a ju Pal mo ti }e ve Da ni ce, uz me mo li vje ro dos toj ni ma po dat ke o iz ved bi te tra gi ko me di je »prid Dvo ro m« 1644, to se ipak ni je do go di lo.

84 U nje go vu ob li ko va nju pre poz na je mo i sve ~e ti ri ste reo tip ne ulo ge {to se, pre ma Du ki }u, jav lja ju o Tur ci ma u hr vat skoj knji ̀ ev nos ti ra nog no vov je kov lja, pa u skla du s tim mo ̀ e mo go vo ri ti o nev jer ni~ kom, os va ja~ kom, rat ni~ kom i na sil ni~ kom tur skom pros to ru (Du ki}, Sul ta no va dje ca, str. 4).

210



Sre di{nji pros tor, dub ro va~ki, kao ideal ni po li ti~ki pros tor, cen tar slo vinstva i mjes to »pra ve vje re«, iz dva ja se po to me {to je, za raz li ku od os ta lih, pros tor pod ri jet la. Rim skosla ven ski ple me ni ti ko ri je ni {to se pri zi va ju drevnim Epi dau rom, sta rim Ri mom i pod ri jet lom ute me lji telja Gra da Pav li mi ra, kr{}anstvo, tra di ci ja slo bo de, za ko na i mi ra te me lji su na ko ji ma se gra di ideal na dràv na za jed ni ca ko ju obi ljeàva ju aris tok rat ski po re dak i po li ti ka mi ra i, u skla du s tim, pre dod`ba Dub rov ni ka kao gra ni ce, tj. sus re ti{ta »ve li kih« sila, sre di{ta (slo vin stva) i uto~i{ta. Pal mo ti}eva idea li zi ra na sli ka Gra da pre ma svim svo jim ele men ti ma od go va ra op}im mjes ti ma au topre dod`be {to je zat je~emo u dub ro va~kom kul tur nom dis kur su ve} u sred njov je kov nim knjièv nim i histo riog raf skim tek sto vi ma, ko ja }e se kon ti nui ra no nje go va ti do pa da Re publi ke, ali }e se jav lja ti i kas ni je.85 Pov re me no su je, do du{e, na ru{ava li kri ti~ki, opor be ni to no vi {to se do ku men ti ra ju u tek sto vi ma au to ra po put Ma ri na Drì}a, Ma ro ja Ka bo ge Kor di ce, Lu do vi ka Cri je vi}a Tu bero na, Mav ra Vetra no vi}a i Sa be Bo ba lje vi}a Mi{eti}a, no po zi tiv na au top re dod`ba do mi ni ra u dub ro va~koj ra no no vov je kov noj kul tu ri. Iz me|u os ta lo ga, upi su je se ona u sta tu te bra tov{tina, mat ri ku le, tes ta men te, do mo ljub ne go vo re, po vi jes ne spi se i u knjièv ne tek sto ve ko ji ma se na taj na~in sla vi slo bo da i is ka zu je privrèno st Re pub li ci.86 I ia ko je tak va, har mo ni~na pre dod`ba vlas ti te po li ti~ke za jed ni ce bi la vi{ema nje prih va}ena me|u svim dru{tve nim slo je vi ma,87 za nje zi no je nje go va nje po naj pri je zas lu`na vlas te la, ko ja je, pois tov je}uju}i se s Re pub li kom, na taj na~in pos re do va la svo ju ideo lo gi ju ~iji su te me lji po~iva li na poj mu slo bo de i vr li ni ute me lji te lja.88

Uz dub ro va~ki, na za mi{lje noj hi je rar hij skoj vri jed nos noj ljes tvi ci »prosto ra« u Pal mo ti}evim tragi ko me di ja ma pov la{te no mjes to ima ugar ski. Taj je pros tor, ~ije su koor di na te od re|ene Bu di mom kao sre di{tem te ri je ka ma Vis lom, Du na vom, Sa vom i Dra vom i gra dom Ri je kom kao gra ni ca ma, obi ljeèn po zi tiv nim vred no va njem na svim ra zi na ma dram sko ga tek sta, a uz nje ga se ve zu ju pre dod`be pros to ra slav nih i ~es ti tih vla da ra po put Si gismun da, hrab rih ju na ka, kr{}an stva i sre di{ta »boj ne Eu ro pe« te pros to ra ko ji je naj~vr{}im ve za ma po ve zan s dub ro va~kim. Tak vim, iz ra zi to po zi tiv nim

85 V. Du ki}, Hr vat ska knji ̀ ev no st, str. 496.86 Usp. Fa li {e vac, Dub rov nik – ot vo re ni i zat vo re ni grad, str. 173–178; Le ti}, Ro do ljub lje,

str. 25–28.87 Kao prim jer ov dje se mo gu na ves ti pjes me pu ~a ni na Mav ra Vet ra no vi }a Ga liun i

An tu na Sa si na Mr na ri ca, u ko ji ma sla ve sre tan ì vot u Dub rov ni ku i nje go vu mo} nu mor nari cu.

88 Ja ne ko vi} Römer, Ok vir slo bo de, str. 21.

211



pre dod`ba ma ugar sko ga pros to ra, ko jim se po naj pri je pri zi va Ugar sko Kraljev stvo, Pal mo ti} ne do no si u dub ro va~ku knjièv nu kul tu ru ni{ta no vo. [to vi{e, one su ka rak te ris ti~ne i za do bar dio ra no no vov je kov ne hr vat ske knjièv nos ti nas ta le iz van dub ro va~kog ok ri lja. Hva ra nin Ha ni bal Lu ci}, Zad ra ni Ju raj Ba ra ko vi} i Br ne Kr na ru ti}, [iben~anin Ivan Tom ko Mr na vi} sa mo su ne ki od au to ra ~iji tek sto vi do no se afir ma tiv nu sli ku ugar sko ga prosto ra, u ko joj moèmo pre poz na ti tra go ve po naj pri je an ti tur skih i kr{}an skih ten den ci ja.89 No, ka ko to is ti~e Zden ka Ja ne ko vi} Römer, ug ro fil stvo je u dub ro va~koj kul tu ri iz raàva lo i vi{e od to ga – ono se ta ko|er us ko ve za lo uz ideo lo gi ju vlas ti. Nai me, raz dob lje pod ugar skom kru nom (1358–1527) do ba je naj ve}ega pros pe ri te ta Dub ro va~ke Re pub li ke, ko je osim una pre|enja auto no mi je, pro{iri va nja dràv noga te ri to ri ja i gos po dar skog raz vo ja obi ljeàva i afir ma ci ja vlas te le. Sto ga je ideo lo gem dub ro va~ke vjer nos ti ugar skoj kru ni i kra ljev ske lju ba vi pre ma gra du pop ri mio vre me nom mit ske di men zi je. O to me, iz me|u os ta log, svje do~e i tek sto vi dub ro va~kih kro ni~ara i pi sa ca {to su nas ta ja li i mno go vre me na na kon 1527. go di ne, ka da je Dub rov nik pos tao va zal Os man sko ga Car stva, sve do pa da Re pub li ke.90

U pre dod`bi pak slav no ga bo san skog pros to ra poh ra nje no je po vi jes no sje}anje na dob ro sus jed ske, har mo ni~ne od no se Dub rov ni ka i ne ka da{njega sred njov je kov nog Bo san skog Kra ljev stva, »po vi je st« ko ja seè do mit skih po~eta ka Dub rov ni ka (Pav li mir je u Da ni ci bo san ski, a ne slo vin ski kralj kao u Pav li mi ru). Kralj Os to ja u Da ni ci, za raz li ku od po vi jes noga kra lja is to ga ime na, ut je lov lju je naj bo lje vr li ne vla da ra, po{tenog, bes kom pro mis nog i sprem nog na `rtvu kad je sud bi na dràve u pi ta nju. I u toj pre dod`bi nazi re mo tra go ve èlje nog, ideal nog po ret ka ko ji je za go va ra la dub ro va~ka vlas te la. Jer, har mo ni~ni od no si me|u dva ma pros to ri ma os li ka va ju i je dan od im pe ra ti va u po li ti ci Re pub li ke pre ma Bo san skom Kra ljev stvu: oni su, nai me, ujed no zna~ili i ot vo ren put za slo bod nu tr go vi nu i us pos ta vu ko loni ja ko ji su za ma li Dub rov nik bi li od vi tal ne va`nos ti.91

Za raz li ku od pov la{tene troj ke, sr pski i hr vat ski pros tor u pros tor noj }e kriàlj ci ~eti ri ju Pal mo ti}evih dje la ima ti va`no mjes to, no nji ho va }e po zi cija unu tar pos tav lje nih vri jed nos nih pa ra me ta ra bi ti dru ga~ija. Pre dod`ba o slav nom i kra ljev skom Dre no po lju i is ti ca nje slav nih sr pskih ju na ka, s jed ne stra ne, te nev jer no Sme de re vo s dru ge os li ka va ju am bi va len ci ju {to se is ti~e

89 Da vor Du ki}: Ugro fil stvo u hr vat skoj knji ̀ ev nos ti ra nog no vov je kov lja. U: D. Orai} To li}, E. Kul csár Sza bó (ur.): Kul tur ni ste reo ti pi. Kon cep ti iden ti te ta u sred njoeu rop skim knji ̀ evnos ti ma, FF pre ss, Zag reb 2006, str. 93–109.

90 V. Ja ne ko vi} Römer, Vi {eg rad ski ugo vor, str. 123–141.91 Usp. Fo re ti}, Po vi je st Dub rov ni ka do 1808, 1. dio, str. 166–172.

212



u vred no va nju sr psko ga pros to ra, no u ko joj je gle da telj 17. sto lje}a mo gao pre poz na ti od nos pre ma tu|em, nepri ja telj skom tur skom pros to ru ili pak pre ma pov la{te nom ugar sko me. Uz me mo li to u ob zir, pos ta je jas nim i za{to je »od Hr va ta ban Hr vo je«, svo jim ime nom upu}uju}i na po vi jes noga po liti~kog nep ri ja te lja ugar skog kra lja Si gis mun da i ba na ko ji je pri do nio ulasku Tu ra ka na bo san ski pros tor, naj ve}i ne ga ti vac unu tar vlas ti ta pros to ra.

Us pos tav lja njem uzor na svi je ta u ~ije je sre di{te pos tav ljen Dub rov nik, a u ko jem pob je|uju uvi jek »dob ri« vla da ri ~ija lju bav pre ma zem lji i vlas ti toj za jed ni ci nad vi su je in di vidual ne in te re se (Os to ja u Da ni ci, Kru nos lav u Captis la vi), ko ji se vo de »za ko nom lju ba vi«, a ne nov ca (Kru nos lav u Cap tis la vi svo ju je vla st us pos ta vio pra ved no{}u i lju bav lju, Ma ti ja{ u Da ni ci si ro ma{ni je dub ro va~ki ple mi} ~iji se imu tak ne mo`e mje ri ti s Hr vo je vim, Pav li mir se pi ta ho}e li ga no va za jed ni ca prih va ti ti bez imut ka na kon {to je iz gu bio bro dov lje u olu ji) i ko ji su, sprem ni na dje lo va nje, ot vo re ni pre ma svi je tu i no vim ide ja ma (Cap tis la va i Gra di mir u Cap tis la vi), dub ro va~koj se pub li ci ujedno i o~ita va lek ci ja o to me ka kav bi po re dak svi je ta tre bao bi ti. Nai me, up ra vo ot va ra njem te ma po put vlas ti i vla da nja, nov ca, kse no fo bi je i ot vore nos ti, zlih je zi ka i sl., ko je se ob li ku ju kao di dak ti~ki ko men tar zbi va nja, pri su tan po naj pri je u go vo ru liko va s nad re|enom dram skom per spek ti vom (pro log, kor), sig na li zi ra ju se prob le mi i ne dos ta ci dru{tva ko je od ska~e od us pos tav lje na ideal no ga mo de la svi je ta pa u Pal mo ti}evu tek stu o~ita va mo kri zu – mo ral nu, ma te ri jal nu i du hov nu – onih ko ji bi tre ba li slu`iti kao uzor, a to je up ra vo nje gov, vla da ju}i sloj.92

Ono {to se sva ka ko na da je za nim lji vim pri ~ita nju Pal mo ti}evih pseu dopo vi jes nih tra gi ko me di ja je st nep ri sut no st pros to ra ko ji je s dub ro va~kim ti je kom ci je le nje go ve po vi jes ti bio u blis koj ve zi – a to je mle ta~ki. I dok se

92 Im pli ci ra nje prob le ma u dub ro va~ kom dru{ tvu, ko je je pri sut no i u dje li ma Pal mo ti }e va suv re me ni ka Iva na Gun du li }a (Dub rav ka, Os man), mo ̀ e se mot ri ti u kon tek stu ras ko la dub ro va~ ke vlas te le po tak nu to ga Ve li kom zav je rom 1611–1612, tj. po ku {a jem raz vla{ te nih ple mi }a da Re pub li ku uk lju ~e u voj ne pla no ve pro tuos man ske koa li ci je ko joj je cilj bio os vo ji ti eu rop ske di je lo ve Os man sko ga Car stva. Vlas te la se pre ma ro dov skom klju ~u gru pi ra la u dvi je sku pi ne ko je su za go va ra le raz li ~i tu po li ti ku: na jednoj su stra ni bi li pris ta {e pro tuos man ske po li ti ke i sa vez ni{ tva sa [pa njol ci ma (sa la man ke zi), a na dru goj zas tup ni ci prag ma ti~ no ga po li ti~ kog dje lo va nja ko ji su nas to ja li zad r ̀ a ti nak lo no st i za{ ti tu Os man li ja (sor bo ne zi). Po put I. Gun du li }a, J. Pal mo ti} je pri pa dao sor bo ne{ koj stru ji. S tim u ve zi za nim lji va je u Pal mo ti }a pri sut no st mo ti va »boj ne Ev ro pe« ko ji se sup rot stav lja mo ti vu nep ri ja telj sko ga, tj. tur skoga Dru go ga, na te me lju ko jih bi se, pre ma po li ti~ koro dov skom klju ~u, da lo zak lju ~i ti da je ri je~ o au to ru sa la man ke{ ke, a ne sor bo ne{ ke ori jen ta ci je. De talj no o ras ko lu dub ro va~ ke vlas te le i nje go vim pos lje di ca ma v. Stje pan ]o si}, Ne nad Ve ka ri}: Dub ro va~ ka vlas te la iz me |u ro da i dr ̀ a ve: sa la man ke zi i sor bo ne zi, HAZU, Zag reb–Dub rov nik 2005.

213



u Pav li mi ru na nje ga upu}uje pre ko sim bo li~ke oz na ke »sil no ga/bojna la va«, drug dje ne ma re fe ren ci ja na taj po vi jes ni pros tor. Ti je kom sto lje}a od nos dvi ju Re pub li ka uk lju~ivao je blis ke gos po dar ske, kul tur ne i po li ti~ke ve ze.93 No njihov je od nos, oso bi to na kon 1358, obi ljeèn stal nim po li ti~kim tr za vica ma, bi lo zbog bor be oko tr go va~ke prev las ti na Jad ra nu ili zbog mle ta~kih pre ten zi ja pre ma dub ro va~kom te ri to ri ju.94 Sto ga se moè pret pos ta vi ti da pre dod`ba Dub rov~ana o Mle~ani ma ni je bila po zi tiv na, a {to se da de i{~ita ti iz, prim je ri ce, dub ro va~kih kro ni ka od 15. do 17. sto lje}a,95 ne kih pje sa ma Mav ra Vet ra no vi}a, u Ko men ta ri ma Lu do vi ka Cri je vi}a Tu be ro na ili u Gun du li}evoj Dub rav ki. Nep ri sut no st pak to ga pros to ra u Pal mo ti}evim tra gi ko me di jama go vo ri sa ma za se be: za nje ga unu tar ideal noga kr{}an skog i slo vin skog pros to ra ne ma mjes ta.

Dva de se to go di{nja pri sut no st Pal mo ti}evih tra gi ko me di ja na re per toa ru dub ro va~kog ka za li{ta 17. st. pri li~no je pouz dan znak nji ho ve po pu lar nos ti me|u dub ro va~kom pub li kom, ko joj se za cijelo svi dio nji hov svi jet ju na ka i vr li ne, lju bav ni zap le ti i sret na rje{enja. No u ~eti ri ma pseu do po vi jes nim dra ma ma taj je svi jet za do bio kon kret ni je ob ri se: upi su ju}i u njih po vi jes ne »pros to re«, upi sao je nji hov au tor u njih pre dod`be i ste reo ti pe, pre poz natlji ve unu tar dub ro va~koga kul tur nog dis kur sa 17. sto lje}a. U nji ma je dub rova~ki gle da telj mo gao pre poz na ti au to cen tri~nu, ideal nu sli ku svi je ta {to ju je kon ti nui ra no proiz vo di la dub ro va~ka vlas te la, ali i onu kak vu su za mi{lja li rim ski oci. Mo gao je on pre poz na ti i pu ko ti ne unu tar to ga po nu|enog mu svi je ta. Svi je ta, u ko ji je nje gov au tor, us pr kos sve mu, èlio vje ro va ti.

Primljeno 6. velja~e 2008.

93 Osim toga, Dub rov nik je u 12. sto lje }u te kon ti nui ra no od 1205. do 1358. go di ne bio pod vla{ }u Mle ta ka.

94 V. Fo re ti}, Po vi je st Dub rov ni ka do 1808, 1. dio, str. 242–248. Stal ne po li ti~ ke na pe tos ti obi lje ̀ i le su od nos dvi ju Re pub li ka i u pr voj po lo vi ci 17. sto lje}a. Do volj no je sa mo spo me nu ti ulo gu Mle ~a na u las tov skoj bu ni na sa mom po ~et ku sto lje }a, nji ho vo stal no ome ta nje dub ro va~ke tr go vi ne na Jad ra nu, og ra ni ~a va nje slo bod ne plo vid be, na pe to st za mle ta~ ko{pa njol skog su ko ba na Jad ra nu (1617–1619), te ri to ri jal ne pre ten zi je Mle ~a na na oto ke Lok rum, Su {ac i Mo lu nat, ko je su kul mi ni ra le kri zom 1630–1635. te tr za vi ce ti je kom mle ta~ kotur skog su ko ba, tj. Kan dij sko ga ra ta, ko ji je po ~eo 1645. De talj ni je o to me v. Fo re ti}: Po vi je st Dub rov ni ka do 1808, 2. dio, Nak lad ni za vod MH, Zag reb 1980, str. 79–91, 95–114.

95 Usp. Ja ne ko vi} Römer, Vi {eg rad ski ugo vor, str. 123–126.

214



S u m m a r y

HISTORICAL SPACES IN PALMOTI]’S PSEUDOHISTORICAL TRAGICOMEDIES

Wit hin the ri ch vo lume of wor ks writ ten by the Dub rov nik aut hor Ju ni je Pal mo ti} (1607–1657), four tra gi co me dies (Pav li mir, Da ni ca, Cap tis la va, and Bi ser ni ca) are usual ly de sig na ted as pseu do his to ri cal by li te ra ry his to riog rap hy due to their nu merous re fe ren ces to his to ri cal spaces, ti mes, and even ts. His to ri cal spa ces are ma jor con sti tuen ts of the dra ma tic wor ld of the se wor ks: the ac tion is lo ca li zed in con cre te his to ri cal ter ri to ries (Epi dau rus/Dubrovnik; the Bos nian Kin gdom; the Kin gdom of Hun ga ry); the pro ta go nis ts, who se na mes evo ke (pseu do)his to ri cal per so ns from Slo vin cour ts, are sig ni fie rs of par ti cu lar po li ti cal spa ces; and a rea di ng of in di vi dual enun cia tio ns, cha rac ter s’ ac tio ns, dra ma tic con fron ta tio ns and their re so lu tio ns indi ca tes the va lua tion of his to ri cal spaces and their res pec ti ve hie rar chy. Ima ges of Dub rov nik, Hun ga rian, and Bos nian spa ces are the re by for med as po si ti ve and the Tur ki sh is seen as ne ga ti ve, whe reas the ima ge of Ser bian spa ce is va lued am bi valen tly. Re vea li ng them sel ves as spa ces en ric hed with cul tu ral sig ni fi can ce, his to ri cal spa ces in the se tra gi co me dies do not act me re ly as a neut ral bac kgrou nd, but as a ma jor ele me nt in the con struc tion of iden ti ty. Wit hin Pal mo ti}’s fic tio nal wor lds and throu gh a ne two rk of au toi ma ges and he te roi ma ges, Dub rov nik pat rio ti sm, Chris tia ni ty, and Slo vin fel lowship are con struc ted as car di nal ideas of com mu ni ty – a clear in di ca tion of the cul tu ral and po li ti cal dis cour se in se ven teen thcen tu ry Dub rov nik.

povijesni prostori u pseudopovijesnim …

Documents