1PowiatSw wojewdztwie mazowieckimZYDOWIECKI2200 latPOWIatu SZYDOWIECKIEgO3Danuta SomiSka-PaProckaSzydowiec 2008PowiatSw wojewdztwie mazowieckimZYDOWIECKI4Opinia naukowaprof. dr hab. Waldemar KowalskiFotografieWIESAW WISMONTorazJan Gaworski (s. 127, 128, 133), Bogusaw Paprocki (s. 83, 91, 97, 101, 106, 111, 116, 121, 131, 132), Henryk Pieczul ( s. 78, 95, 99, 104, 112), Barbara Polakowska (s. 115, 125, 126), Andrzej Rusak (s. 87, 115, 117), Zbyszko Siemaszko (s. 76), Pawe Suchanek (s. 52)TumaczenieAndrzej DiniejkoOpracowanie redakcyjneMarzena MakowskaUkad graficznyWaldemar OleszczakPrace komputeroweMarek Moko Copyright by Danuta Somiska-Paprocka, 2008Na okadceFragment obecnego powiatu szydowieckiego na Mapie Galicji Zachodniej Antoniego Mayera von Heldensfeld, 1801-1804ISBN 9788391981818Wydawca: STAROSTWO POWIATOWE W SZYDOWCUWykorzystane rda ikonograficzne oraz reprodukowane dziea pochodz ze zbiorw: Archiwum Pastwowego w Radomiu, Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Muzeum Narodowego w Warszawie, Muzeum Narodowego w Kielcach, Muzeum Architektury we Wrocawiu, Muzeum Diecezjalnego w Sandomierzu, Muzeum Ludowych Instrumentw Muzycznych w Szydowcu, Zakadu Architektury Polskiej Wydziau Architektury Politechniki Warszawskiej, Krajowego Orodka Bada i Dokumentacji Zabytkw w Warszawie, Regionalnego Orodka Bada i Dokumentacji Zabytkw w Kielcach, Biblioteki Gwnej Akademii witokrzyskiej w Kielcach, Biblioteki Pedagogicznej w Szydowcu oraz z kolekcji Jerzego Turka z Szydowca57Od Wydawcy9WSTP11OSOBISTOCI17ZARYS DZIEJW17Podziay administracyjne25Bogactwa naturalne25Pradzieje26Okres piastowski29I Rzeczpospolita41Pod zaborami57II Rzeczpospolita64Po II wojnie wiatowej69WALORY PRZYRODNICZE I KULTUROWE69rodowisko naturalne77Zabytki kultury i sztuki77Szydowiec112Chlewiska124Jastrzb 126Orosko135Bibliografia137Summary7OdOddajdorkCzytelnikwpracDanutySomiskiej-Paproc-kiej,ktrajestpierwszprbpopularnonaukowejmonografii powiatu szydowieckiego, a jednoczeniezarysem dziejw oraz prezentacj jego walorw przyrodniczych i kulturowych.Znajdujemytuinformacjeonaturalnychwielowiekowych zwizkach gospodarczych, spoecznych i kulturowych miast, osad i wsi wchodzcych w skadobecnego powiatu, m.in. Szydowca, Chlewisk, Jastrzbia, Mirowa i Oroska, a take szczeglnej roli, jak odegra ten region w rozwoju przemysu i handlu.Wydawnictwoprezentujebogactwourozmaiconegokrajobrazu orazoryginalnezabytkiarchitekturyisztuki.Jestprzewodni-kiem po miejscach historycznych wanych dla rodzimej tradycji, przedstawia te postacie zwizane z regionem i zasuone w jego rozwoju.Wyraam przekonanie, e ta ksika, wydana z okazji 200-lecia powstaniapowiatuszydowieckiego,spenibardzopoyteczn rol. Bdzie przydatna w dydaktyce i wychowaniu w duchu lokal-negopatriotyzmu.Uwiadomizoonhistorinaszejrodzimej ziemi oraz wzmocni poczucie tosamoci, tradycyjnej otwartoci i wspczesnych aspiracji. Bdzie wreszcie atrakcj dla turystw amatorw historii oraz regionalistw tej cigle rosncej rzeszy mionikw Ziemi Szydowieckiej.Starosta SzydowieckiWodzimierz Grlicki8Przedmiotempublikacjijestpowiatszydowieckipoo-onywpoudniowejczciwojewdztwamazowieckie-go i graniczcy z wojewdztwem witokrzyskim; w jego skadwchodzi5gmin(Szydowiec,Chlewiska,Jastrzb, Mirw, Orosko) i 88 soectw. Stolic powiatu jest miasto SzydowiecpoooneprzydrodzekrajowejE-7Warsza-waRadomKrakw, w pobliu linii kolejowej oraz due-go wza kolejowego w Skarysku-Kamiennej. Powierzch-nia powiatu wynosi 450 km, a liczba ludnoci przekracza 40 600 mieszkacw. Sie osadnicz tworz: miasto Szy-dowiec i 96 miejscowoci wiejskich.Celemwydawnictwajestzaprezentowaniedziejworaz walorwprzyrodniczychikulturowychtegoobszaru, jego specyfiki i oryginalnoci w skali lokalnej i ponadre-gionalnej. Region, poczony w okresie I Rzeczypospolitej licznymi wizamipastwowymi,spoeczno-gospodarczymiikul-turowymizMaopolsk(Sandomierskiem),rozwijasi w ramach wielkich wasnoci monowadczych oraz dbr kocielnych i szlacheckich; od 1795 r. wchodzi w skad Galicji Zachodniej w zaborze austriackim, nastpnie Ksi-stwaWarszawskiego,aod1815do1914r.Krlestwa Polskiego w zaborze rosyjskim. Status powiatu uzyska po raz pierwszy w 1810 r.O specyfice tego terenu wiadczy urozmaicony krajobraz: odwzgrziwzniesieWyynyKielecko-Sandomierskiej napoudniupoRwninRadomsknapnocy,zre-zerwatamiipomnikamiprzyrodyorazobszaramikrajo-brazuchronionego.Wikszoobszaruleywzlewisku rzekiSzabaswki(dopywuRadomki),ktrejramiona wschodnie i zachodnie cz si koo Zaborowia.Wystpujcetusurowcebyyprzedmiotemeksploatacji iobrbkijeszczewepocekamienia(krzemie),wre-dniowieczuiwokresienowoytnym(piaskowiec,rudy elaza).Orodkiichwydobyciaiprzetwarzanialiczyy siwpotencjalegospodarczymStaropolskiegoOkrgu Przemysowego. Bogate tradycje kamieniarskie (kontynu-owanepodziedzisiejszy)ihutniczewyrniajpowiat wskalikraju,azabytkowahutaelazawChlewiskach jestunikatemwskalieuropejskiej.Tradycjeteutrwaliy nazwy miejscowe, np.: Ruda, Kopalnia, Kunia, Kunica, Huta,Hucisko,Goworek(od:gwarek=grnik),Piece (wapienniki),Tracze(tartak),BudkiiMajdanki(osady rdlene), a take figury w. Barbary stawiane przez gr-nikw swej patronce.Obiekty dawnego grnictwa kamiennego (omy piaskow-ca) wraz z interesujcymi odsoniciami i formami morfo-logicznymiswykorzystywanewedukacjiprzyrodniczej i kulturowej.Przejawem wysokiego poziomu kultury materialnej i rze-miosabyyprodukowanewSzydowcuod4.wierci XIXw.porok1939sawnebryczki,awokresiemi-dzywojennymnadwoziadosamochodw,ktrejedziy w Warszawie jako pierwsze w Polsce takswki.Sigajce redniowiecza tradycje rzemiosa i handlu s kon-tynuowane po dzie dzisiejszy, choby w formie wyrobw ze szka i ceramiki oraz cotygodniowych targw, rwnie w dziaalnoci Cechu Rzemios Rnych w Szydowcu.W10Pozostaociami bogatej historii powiatu s historycznie uksztatowanastrukturaprzestrzennaibogatezasoby dziedzictwa kulturowego. Najcenniejszym i najlepiej za-chowanymdzieemarchitekturyisztukijestpnogo-tycki koci pw. w. Zygmunta w Szydowcu, w ktrego budowieiwyposaeniuzaangaowanebyywarsztaty maopolskie i czeskie lub saksoskie oraz artyci pocho-dzenia woskiego. To klejnot w szydowieckiej koronie, wanydlarodkowoeuropejskiegokrgukulturowego. Oryginalnymdzieemjestte,wielokrotnieniszczony irestaurowany,pnorenesansowyratuszszydowiecki istojcyprzednimprgierzwiadekstaropolskiego prawa.Rwniezamekttnicedzisiajyciemcen-trum kultury i siedziba unikatowego w Polsce Muzeum LudowychInstrumentwMuzycznychnaleydonie-licznych, zachowanych w caoci, nowoytnych rezyden-cji,wznoszonychiwyposaonychprzezbudowniczych, kamieniarzy,sztukatorwimalarzypolskich,woskich i niemieckich.Udzia artystw nalecych do czoowych w XVI-XVII w. orodkw artystycznych w kraju i za granic w realizacji inwestycjiwacicielimiastaiwadzmiejskichwiadczy o aspiracjach fundatorw i o randze Szydowca, przyci-gajcegocudzoziemcw.Odroku1576osiedlalisitu Szkoci,nastpnieydzi,przyczyniajcsidorozwoju handlu. Wrd napywajcych na te tereny Wochw wy-rniali si budowniczowie i kamieniarze oraz specjalici wzakresiehutnictwawielkopiecowego.WwiekuXVIII iXIXwrozwojuimodernizacjigrnictwaihutnictwa StaropolskiegoOkrguPrzemysowegoznaczcrol odegrali Niemcy, Austriacy i Brytyjczycy.Cennezabytkiarchitekturyisztukiznajdujsitak-ewChlewiskach.Sto:najstarszywpowieciekoci ometryceXIII-wiecznej,przebudowanyiwyposaony wXVI-XVIIw.orazotoczonykrajobrazowymparkiem nowoytny dwr.Przykadem romantycznej rezydencji jest odrestaurowany zespdworskiwOrosku,wktrymmiecisiogl-nopolskieCentrumRzebyPolskiejinstytucjakultury z orodkiem pracy twrczej dlarzebiarzy i sta galeri wspczesnej rzeby.Spordmiejschistorycznychnauwagzasugujupa-mitnionemiejscastaripotyczekwczasiepowstania styczniowego w 1863 r. w Szydowcu, Stefankowie i Kro-gulczy Mokrej, a z okresu II wojny wiatowej walk pod Szydowcem we wrzeniu 1939 r. oraz tragicznej pacyfi-kacji wsi Skoby w kwietniu 1940 r.Wane miejsce pord cmentarzy wyznaniowych zajmuj: cmentarzrz.-kat.wChlewiskach,zgrupunikatowych nagrobkweliwnychwykonanychwmiejscowychod-lewniach, oraz cmentarz ydowski w Szydowcu, nalecy donajwikszychwPolscenekropoliimozaistw,liczcy ponad3100kamiennychnagrobkw-macewooryginal-nej symbolice.Ksika dzieli si na dwie gwne czci: zarys dziejw po-wiatuorazwaloryprzyrodniczeikulturowe.Poprzedzaje prezentacja osb wanych dla historii i kultury regionu, a za-mykaj bibliografia oraz tumaczenie streszczenia na jzyk an-gielski. Na ilustracje skadaj si reprodukcje obrazw, rycin, rysunkw,archiwalnychmap,planw,drukwifotografii oraz zdjcia wspczesne w wikszoci Wiesawa Wismon-ta. Przy monografii wsppracowa Bogusaw Paprocki.11Z regionem zwizanych jest wiele osobistoci zajmujcychwanemiejscewyciupublicz-nymispoeczno-gospodarczym,nauce,kul-turze i sztuce Polski. W redniowieczu byli to Odrowowieiichbocznelinie:Chlewiccy i Szydowieccy oraz biskupi krakowscy, ktrzy przyczynilisidozasiedleniatychterenw, rozwojugrnictwaihutnictwa(szczeglnie JakubiSawkoSzydowieccy,zaoyciele miastaSzydowcaorazbiskupiWojciechJa-strzbiec i Zbigniew Olenicki, dziki ktrym powstaomiastoJastrzb).Wielkkarier zrobili kolejni waciciele Szydowca i okolic, awXVIw.rwnieOpatowaimielowa: Stanisaw(1405-1493)ijegosynowieJakub (1509)iMikoaj(1480-1532),zwizani z dworami krlewskimi Kazimierza Jagiello-czyka, Jana Olbrachta i Zygmunta I, osigajc godnocikasztelanwistarostw,wreszcie KrzysztofSzydowiecki(1467-1532),kanc-lerzwielkikoronny,naktrymwygasrd Szydowieckich. wiadectwem ich aspiracji s koci i renesansowy zamek w Szydowcu. Spord wadajcych od 1548 do 1802 r. do-brami szydowieckimi Radziwiw, majcych gwn siedzib na Litwie, szczeglne zasugi pooyli Mikoaj Krzysztof Radziwi Sierot-ka(1559-1616),marszaekwielkilitewski orazjegosynAlbrychtWadysaw(1589--1636); w tym okresie hrabstwo szydowiec-kie przeywao rozkwit.Ostatniawacicielkahrabstwa,ks.Anna Sapieyna(1772-1859),crkaAndrzejaZa-moyskiego,kanclerzaRzeczypospolitej,od najmodszychlatzwizanaznurtempatrio-tyczno-niepodlegociowym,angaowaasi wpowstanianarodowe(kociuszkowskie, listopadowe).Sprzyjaainicjatywomgospo-darczegoikulturalnegorozwojuhrabstwa; w1819r.ufundowaawSzydowcugmach szkoy elementarnej, z nowoczesnym progra-mem nauczania.Administratorem dbr Sapieyny by ks. Sta-nisaw Staszic (1755-1826), jeden z najwybit-niejszychprzedstawicielipolskiegoOwiece-nia, niezmiernie zasuony dla rozwoju nauki, owiatyiprzemysu,m.in.Staropolskiego OkrguPrzemysowego.Jednymzwycho-wankw zaoonej przez Staszica w Kielcach AkademiiGrniczej(1818-1826)byin. AntoniKlimkiewicz,budowniczywielkich piecw w Ostrowcu witokrzyskim (1837), Aleksandrowie i Nadolnej k. Chlewisk.Wroku1858zmarwChlewiskachitam zostapochowanyWiktorKozowski,nad-leniczywChlewiskach,zasuonydlanauk przyrodniczych,autorm.in.sownikalene-go(1846)iniezwykejBibliotekizdrzew OOdrowowie(s. 11, 26-28, 77, 82, 112, 118)Chlewiccy(s. 11, 27, 31, 32, 36, 112, 114-115, 118, 120)Szydowieccy(s. 11, 12, 27-32, 77, 82, 86-90, 93, 98, 99, 101, 110, 118)Wojciech Jastrzbiec(s. 11, 29)Zbigniew Olenicki(s. 11, 29, 124)Radziwiowie(s. 11, 14, 30-32, 34-37, 39, 41, 77, 87, 90-92, 102-104, 110, 130)Anna z Zamoyskich Sapieyna(s. 11, 41, 42, 80, 105, 126)Stanisaw Staszic(s. 11, 39, 41, 42)Antoni Klimkiewicz(s. 11, 46, 119)Wiktor Kozowski(s. 11, 116, 117)12lenych(obecniewMuzeumDiecezjalnym w Sandomierzu).Dowybitnychosobistocinaleyzaliczy: wacicieli dbr chlewiskich Stanisawa Soty-ka(1752-1833),rzecznikareformnaSejmie Czteroletnim(1788-1792),marszakasejmu Ksistwa Warszawskiego (1811) oraz jego syna Romana (1791-1843), oficera napoleoskiego, generaa Wojska Polskiego, posa na sejm z po-wiatwszydowieckiego(1824)ikoneckiego (1830). Za Stanisawa Sotyka (od 1811 r. po-sa z powiatu szydowieckiego) Chlewiska stay si jego gwn rezydencj, ywym orodkiem towarzyskim i kulturalnym.Z powstaniami narodowymi w 1831 i 1863 r., z ktrymi wi si miejsca bitew i potyczek w Szydowcu, Wierzbicy, Mirowie, Stefanko-wie i Krogulczy, cz si nazwiska ich dowd-cw: gen. Samuela Ryckiego oraz Mariana LangiewiczaiDionizegoCzachowskiego, a take ksidza-patrioty Aleksandra Malano-wicza(1893),proboszczaszydowieckiego od1861r.Wtradycjepowstaczewpisuje si posta mjr. Henryka Dobrzaskiego Hu-bala (1897-1940), dowdcy pierwszego od-dziau partyzanckiego podczas II wojny wia-towej,dziaajcegowokolicachSzydowca i Przysuchy.WOroskuspdziostatnielatayciaFran-ciszek Christiani (1772-1842), ktry pooy podwalinypodnowoczesnedrogownictwo wKrlestwiePolskim(m.in.kierowabudo-w traktu krakowskiego), a w Orosku prze-budowa wie i stworzy koncepcj nowocze-snej rezydencji.ZChlewiskami zwizani s Broel-Platerowie ich waciciele w latach 1896-1912. Ludwik (1844-1909) gruntowne wyksztacenie i prak-tyk metalurgiczn zdobyte we Francji wyko-rzysta w swych majtkach, rozbudowujc ko-palnie rud elaza i zakady metalurgiczne; by fundatorem kocioa pw. w. Ludwika w Bli-ynie.SynLudwika,Konstanty(1872-1927) bypolitykiemkonserwatywnym;wczasie I wojny wiatowej rozwija dziaalno dyplo-matyczn na rzecz niepodlegej Polski.Wybitne osobistoci spotyka si rwnie spo-rdtwrcwarchitekturyisztuki,gwnie wSzydowcuiwOrosku.Naleydonich Marcin Czarny (1508) i jego warsztat malar-ski, w ktrym powsta szydowiecki poliptyk. Czarny by czoowym malarzem krakowskim przeomu XV i XVI w., twrc wielu obrazw otarzowych, m.in. w Tarczku i Bodzentynie. Twrcamirenesansowychpolichromiiwko-ciele i zamku szydowieckim byli: Stanisaw Samostrzelnik (ok. 1480-1541), cysters z Mo-giy i kapelan Krzysztofa Szydowieckiego oraz malarzPiotr,sprowadzonyw1526 r.przez SzydowieckichzKrlewca.Autornagrobka MikoajaSzydowieckiegoBartomiejBe-reccinaleadonajwybitniejszychwPolsce twrcw architektury i rzeby renesansowej, realizowanej na dworze Zygmunta I (dziedzi-niec zamku wawelskiego 1535 r.,kaplica Zygmuntowska1533 r.).Autoremszydo-wieckiegoratuszaorazprzebudowyzamku wobecnychformachbyosiadywChci-nachwoskibudowniczyikamieniarzKa-sper Fodyga, zatrudniony przez Radziwiw w ich posiadoci w Niewieu i sprowadzo-ny w 1600 r. do Szydowca, budowniczy ka-plic-mauzolewwChcinachinawitym Krzyu.Przystawianiuratuszapracowate mistrzsztukimurarskiejJanHerbek,ktry wKielcachkierowabudowpaacubisku-Sotykowie(s. 12, 39, 41, 42, 49, 56,119, 120)Samuel Rycki (s. 12, 49)Marian Langiewicz(s. 12, 49-50)Dionizy Czachowski(s. 12, 50)Aleksander Malanowicz(s. 12, 13, 50, 51)Henryk Dobrzaski Hubal(s. 12, 61-62)Franciszek Christiani(s. 12, 46, 126, 128)Broel-Platerowie(s. 12, 51, 56, 119-120)Marcin i Mikoaj Czarny(s. 12, 85, 86)Stanisaw Samostrzelnik(s. 12, 30, 88, 90, 101)malarz Piotr z Krlewca(s. 12, 101)Bartomiej Berecci(s. 12, 88, 89)Kasper Fodyga(s. 12, 35, 94, 101, 102, 103)13pw krakowskich i kocioa w. Trjcy. Z Szy-dowcem koca XVIII w. wi si nazwiska artystw: Zygmunta Vogla (1764-1826) oraz Jakuba Monaldiego (1730 po 1798). Vogel, inspirowany przez krla Stanisawa Augusta, by autorem cyklw widokw Warszawy oraz sawniejszych pamitek narodowych, w ra-machktrychw1795r.namalowawidok rynkuwSzydowcubezcennerdoiko-nograficzne.Wtymerokupowstaarzeba picejAriadny(kopiarzebykapitoliskiej) uyta w nagrobku Marii Radziwiowej w ko-ciele w Szydowcu; jej twrca, Monaldi, na-lea do najwybitniejszych w Polsce rzebiarzy zwizanych z mecenatem Stanisawa Augusta (autorm.in.rzebwzamkuwarszawskim i azienkach). Przebudow i rozbudow paa-cu w Chlewiskach za Stanisawa Sotyka kie-rowa Fryderyk A. Lessel, autor klasycystycz-nychpaacwwarszawskich,ktrydyplom architekta otrzyma z rk Stanisawa Augusta. Widok rynku i dziedziniec zamku w Szydow-cu byy tematami modzieczych obrazw J-zefa Szermentowskiego (1833-1876), malarza urodzonegowBodzentynie,uprawiajcego malarstwo krajobrazowo-rodzajowe.Licznagrupaartystwprzewinasiprzez Orosko od 1834 r. wasnoci Christianich, aod1877r.takesiedzibyJzefaBrand-ta(1841-1915),synnegomalarza-batalisty, ktry stworzy tam ywy orodek kulturalno-artystyczny,przycigajcylicznychtwrcw, m.in.malarzyAlfredaSchouppgoiApolo-niusza Kdzierskiego (obaj malowali motywy szydowieckie).ZaChristianichzbudowano w Orosku now rezydencj paacyk wzoro-wany na willach woskich, ktrego projektan-tem by Franciszek Maria Lanci (1799-1875), autorneostylowychkociowirezydencji, m.in.ZotejKaplicyprzykatedrzepozna-skiej, kocioa w Borkowicach, zespou paa-cowego w Koskich. U schyku lat 80. XIX w. w Szydowcu bywa JanStyka(1858-1925);lademjegopobytu jestportretproboszczaAleksandraMalano-wicza.Stykauczysimalarstwawwiede-skiejAkademiiSztukPiknych,nastypen-diumweWoszechorazwpracowniJana Matejki. Uprawia malarstwo religijne i histo-ryczne (zwaszcza batalistyczne) i portretowe. Zasynjakowsptwrca(zWojciechem Kossakiem)PanoramyRacawickiejwysta-wionejw1894r.weLwowie,aod1985r. we Wrocawiu.W Szydowcu ostatnie miesice ycia spdzi Wadysaw Aleksander Malecki (1836-1900), malarzurodzonywMasowiek.Kielc,kt-rego pejzae (zwaszcza alpejskie) cieszyy si duympowodzeniemwEuropie.PobytMa-leckiegowSzydowcuupamitnionotablic na ratuszu oraz ulic jego imienia.ZKrogulczyMokrejwywodzisiFranci-szekEjsmond(1859-1931),malarz,ojciec poetyJuliana.UczysiwpracowniWojcie-chaGersonawWarszawieorazwakademii w Monachium (1879-1886), gdzie zwiza si z polsk koloni artystyczn (m.in. z Jzefem Brandtem).Autorcenionychscenrodzajo-wych z ycia wsi i miasteczek, scen z polowa i portretw. Jego obrazy znajduj si gwnie w Muzeum Narodowym w Warszawie.Autorem paskorzeby Matki Boskiej z Dzie-citkiem w zaplecku tronu biskupiego w fa-rzeszydowieckiejjestKonstantyLaszczka (1865-1956),nalecydonajwybitniejszych i wszechstronnych rzebiarzy polskich XX w. Zygmunt Vogel(s. 13, 78, 79, 95)Jakub Monaldi(s. 13, 92)Fryderyk A. Lessel(s. 13, 120)Jzef Szermentowski(s. 13, 78, 79, 94, 95, 96, 104)Jzef Brandt(s. 13, 41, 57, 79, 130-131)Alfred Schoupp(s. 13, 99, 128)Apoloniusz Kdzierski(s. 13, 79)Franciszek M. Lanci(s. 13, 128)Jan Styka(s. 13, 51, 53)Wadysaw A. Malecki(s. 13, 56-57)Franciszek Ejsmond(s. 13)Konstanty Laszczka(s. 13)14Odroku1899,zwizanyzKrakowemjako profesorAkademiiSztukPiknych,stosowa rnetechnikiitworzywa(zwaszczacera-mik).Jegolicznerzeby(wtympomniki), plakiety i medale w przewadze portretowe cechuje ekspresja (wpywy secesji i moder-nizmu) oraz realizm. WokresiemidzywojennymwSzydowiec-kiem dziaali architekci z Krakowa (Franciszek Mczyski, 1874-1947) i Warszawy (Jarosaw Wojciechowski, 1874-1942; Antoni Karczew-ski, 1898-1957; Julian Lisiecki, 1881-1944). Mczyski zaprojektowa wieyczk na sygna-turk kocioa w Szydowcu, a Wojciechowski (autor m.in. restauracji kocioa dominikanw w Sandomierzu oraz kociow w Miedzierzy powiatkoneckiiwOdrzywolepowiatopo-czyski)dokonaneoromaskiejrozbudowy kocioa w Jastrzbiu (1909-1928). Karczew-ski zinwentaryzowa zamek szydowiecki i za-projektowa odrestaurowanie ratusza. Lisiec-ki by autorem projektu rozbudowy kocioa w Chlewiskach (1922).AmbicjeliterackieprzejawiaHiacyntPrze-tocki(ur.ok.1599,od1637plebanika-znodziejawWysokiej),autor13publikacji (kaza,lamentwpasyjnych,epigramatw i innych utworw literackich o treci religijnej i obyczajowej), m.in. moralizatorskiej Koldy wydanejw1655r.(wzwizkuzepidemi, jakanawiedziateokolicew1653),powi-conejwacicielowiSzydowcaMikoajowi KrzysztofowiRadziwiowi,wktrejzawar krytycznocencharakteruiobyczajowoci szlachty i chopw.Poet,dramatopisarzemipublicystowiece-niowym w okresie Sejmu Czteroletniego i po-wstaniakociuszkowskiegobyFelicjanGaw-dzicki (1755-1836), od 1808 r. waciciel wsi Dobrut, znany rwnie z ufundowanego przez siebie nagrobka siostry Marii i jej ma Miko-ajaRadziwiawszydowieckiejfarze,ktre-mujakoswemuprotektorowipowici liczne panegiryki. Tytuem do sawy poetyckiej Gawdzickiegobyywydanew1814r.popu-larnePieniwolnomularskie.Pochowanogo w podziemiach szydowieckiej fary. Z Oroskiem zwizana jest Amelia z Christia-nichPruszakowa(1815-1867),mecenaska sztuki, poetka i piewaczka, ktra od 1852 r. prowadziatamdomotwarty(bywalitu m.in. Kolbergowie, malarze, muzycy i literaci gwnie z Warszawy i Radomia); pochowa-na zostaa w rodzinnym grobowcu przy kapli-cy w parku oroskim. Dnia6VIII1867r.wewsiWysokaurodzi si Micha Mosioek (1898), chopski samo-uk, pisarz ludowy, dziaacz owiatowy i spo-eczny.Jakokorespondentkilkuczasopism (m.in.GazetyRadomskiej)poruszawiele problemwspoecznychnurtujcychwcze-sn wie, wskazujc na potrzeb upowszech-nienia owiaty i kultury rolnej. Opowiada si za wiejsk sub zdrowia, rzemiosem i usu-gaminawsi.Pitnowawadyludu:pieniac-two,lenistwoikonserwatyzmorazplagipi-jastwa, lichwy i kradziey. W rodzinnej wsi zgromadzi kilkusettomow bibliotek, ktr udostpniassiadom,sprowadzadzieciom elementarze,popularyzowapismaludowe, suy rad i wiedz prawnicz nabyt w cza-siekilkuletniejpraktykiawnikasdugmin-nego w Chlewiskach.Zregionemwiesipostaks.JanaWi-niewskiego (1876-1943) proboszcza w Bor-kowicach (od 1913), zasuonego spoecznika Franciszek Mczyski(s. 14, 93)Jarosaw Wojciechowski(s. 14, 124)Antoni Karczewski(s. 14, 96, 100, 105, 110)Julian Lisiecki(s. 14, 112, 114)Hiacynt Przetocki(s. 14)Felicjan Gawdzicki(s. 14)Amelia z Christianich Pruszakowa(s. 14)Micha Mosioek(s. 14, 53)Jan Winiewski(s. 14, 15)15i historyka, kolekcjonera pamitek przeszoci. Jest on autorem m.in. 7 monografii dekana-tw diecezji sandomierskiej (pokrywajcych si z granicami wczesnych powiatw) wydanych w latach 1907-1915, opisw historycznych dekanatwlubparafiidiecezjikieleckiej,cz-stochowskiejiwarszawskiej,przedrukwdo-kumentwwMonumentaDioecesisSando-miriensis i in.; jego dorobek pisarski liczy 103 pozycje. Ks. Winiewski uratowa i udokumen-towawielerdehistorycznychipamitek, aswojezbioryprzekazadoMuzeumZiemi RadomskiejiMuzeumDiecezjalnegowSan-domierzu.Wroku1932wystawiwasnym kosztempomnikwStefankowie,wmiejscu zwyciskiej bitwy 1863 r. 117ZObszar obecnego powiatu szydowieckiego w okresie I Rzeczypospolitej wchodzi w skad historycznej Maopolski, a w jej ramach woje-wdztwa sandomierskiego, wywodzcego si z piastowskiej dzielnicy ksicej, ktrej trzon stanowia potwierdzona w rdach dla prze-omuXIiXIIw.prowincjasandomierska. Teren pniejszego wojewdztwa sandomier-skiego pod wzgldem administracyjnym, woj-skowymisdowymdzielisijuwewcze-niejszym redniowieczu na kasztelanie, a od poowy XIV w. na powiaty sdowe i skarbo-we. Okolice Szydowca podlegay kasztelanii, nastpniestarociegrodowemuwRadomiu, przynalec przez ponad 400 lat do powiatu radomskiego.Kilkapowiatwwwojewdz-twieczyosiwziemie,ktrebyyokr-gamiwyszegosdownictwaszlacheckiego, zwanegorokamisdowymi.Jednztrzech ziemwwojewdztwiesandomierskimbya ziemiaradomska,obejmujca(do1793)po-wiatyradomskiiopoczyski.Tenpodzia na wojewdztwa, ziemie i powiaty, wprowa-dzony w 2. poowie XIV w., przetrwa a do trzeciegorozbioruPolskiw1795r.Wtym czasie Szydowiec i okolice naleay do woje-wdztwa sandomierskiego, ziemi radomskiej i powiatu radomskiego.Po trzecim rozbiorze Polski Szydowiec przez 14 lat pozostawa w zaborze austriackim, cyr-kuleradomskimGalicjiZachodniej,wczo-nejformalniepatentemcesarzaFranciszkaII z21III1796r.domonarchiihabsburskiej. Poprzyczeniuw1809r.doKsistwaWar-szawskiego Zachodniej Galicji (czyli tzw. No-wejGalicji,obejmujcej:Radomskie,Kielec-kie,Sandomierskie,KrakowskiedoWisy, SiedleckieiLubelskie)Szydowieczostapo razpierwszymiastempowiatowymwdepar-tamencieradomskim(dekretkrlasaskiego iksiciawarszawskiegoFryderykaAugu-staz17IV1810);wprowadzonowwczas podziapowiatwnagminy.PoklsceNa-poleonaiutworzeniuw1815r.Krlestwa Polskiegopodlegegocesarstwurosyjskiemu powiat szydowiecki wszed do obwodu opo-czyskiego(obejmujcegopowiaty:konecki, opoczyskiiszydowiecki)wwojewdztwie sandomierskim. Wojewdztwo to, utworzone w miejscu departamentu radomskiego, miao siedzib w Radomiu; w 1837 r. przemianowa-no je na guberni sandomiersk, a w 1844 r. na guberni radomsk. wczesny powiat szy-dowiecki obejmowa m.in. samsonowskie, su-chedniowskie i bodzentyskie dobra rz do we, czylipowanczStaropolskie goOkrgu Przemysowego. W roku 1842 do tych czasowe obwodyzamieniononapo wiaty,apowia ty Podziay administracyjne18Cz pnocnaobecnego powiatu szydowieckiego na Mapie Galicji Zachodniej Antoniego Mayera von Heldensfeld, 1801-1804 (oryg. w Archiwum Wojennym w Wiedniu, fotokopia w Regionalnym Orodku Bada i Dokumentacji Zabytkw w Kielcach). Oznaczono: uksztatowanie terenu, lasy, zarola i drzewa, ki i pastwiska; bagna, rda, rzeki, zbiorniki wodne i kanay; sie drg i mosty; kopalnie, wapienniki, kunice, tartaki, myny; miasta, wsie i folwarki; kocioy i figury przydrone 1The Northern part of the present Szydowiec District on the Map of Western Galicia by Anthony Mayer von Heldensfeld, 1801-1804 (orig. in the War Archive in Vienna, a photocopy in the Regional Centre of Research and Records of Ancient Monuments in Kielce). Legend: form of terrain, forests, thicket and trees, meadows and pastures; swamps, sources, rivers, water reservoirs and canals; road network and bridges; mines, lime kilns, ironworks, sawmills, mills; town, villages and granges; churches and wayside figures20Cz poudniowa obecnego powiatu szydowieckiego na Mapie Galicji Zachodniej Antoniego Mayera von Heldensfeld, 1801-1804The Southern part of the present Szydowiec District on the Map of Western Galicia by Anthony Mayer von Heldensfeld, 1801-18042122Dekret krla saskiego i ksicia warszawskiego Fryderyka Augusta z 17 IV 1810 r. o podziale nowych departamentw w Ksistwie Warszawskim na powiaty i zgromadzenia gminne, m.in. powiat szydowiecki (Dziennik Praw Ksistwa Warszawskiego, t. 2, nr 16: strony tytuowa i kocowa oraz tabela departamentu radomskiego)The decree of the Saxon king and Prince of the Duchy of Warsaw Frederic Augustus of 17 April 1810 about the division of new departments in the Duchy of Warsaw into Districts and communes, including Szydowiec (The Journalof Laws of the Warsaw Duchy, vol. 2, No. 16: title and last page and the table of the Radom Department)23przemianowanonaokrgi.Takimwa-nieokrgiemwpowiecieopoczyskim pozostawa Szydowiec do czasu carskie-go ukazu z 31 XII 1866 r., ktry zlikwi-dowa okrgi i wprowadzi nowe granice isiedzibypowiatw.Odtejpory,ado 1914r.,Szydowiecpozostawawpo-wieciekoneckim,guberniradomskiej. W roku 1915 nowe podziay na guberna-torstwaiobwodywprowadziywojsko-we wadze okupacyjne Austro-Wgier.Wramachkolejnegopodziauteryto-rialnegoodrodzonejPolskiw1919r. powstaowojewdztwokieleckie,do ktregoweszyziemiebyychguber-nizaborurosyjskiegokieleckiejira-domskiej, w tym powiatw: koneckiego zSzydowcemiradomskiegozOro-skiem, Jastrzbiem, Mirowem i Wierzbi-c. W kwietniu 1939 r. Szydowiec wraz zeSkaryskiemwczonodopowiatu radomskiego,zaduczpowiatu koneckiego(zChlewiskami)dowoje-wdztwa dzkiego. W okresie okupacji hitlerowskiejobszarprzedwojennego wojewdztwakieleckiegowrazzSzy-dowcemnaleadodystrykturadom-skiegoGeneralnegoGubernatorstwa (utworzonego 26 X 1939 r.).PoIIwojniewiatowejpodziayadmi-nistracyjnewPolscebyywielokrotnie i arbitralnie zmieniane. W styczniu 1945 r.przywrconoprzedwojennypodzia administracyjny, jednak w lutym z obsza-ru wojewdztwa kieleckiego wyczono kilkapowiatw,m.in.dowojewdztwa dzkiegoprzeszypowiatykonecki i opoczyski.Mapa wojewdztwa sandomierskiego,XVI-XVIII w.(repr. J. Z. Pajk, 2001)The map of Sandomierz Province, 16th-18th century (repr. by J. Z. Pajk, 2001)Mapa wojewdztwa sandomierskiegoi krakowskiego,1816-1845(repr. J. Z. Pajk, 2001)The map of Sandomierz and Cracow Provinces, 1816-1845 (repr. by J. Z. Pajk, 2001)24Wrdwielupropozycjipodziawwla-tach1948-1949wysunitoprojektutworze-niatzw.powiatuprzemysowegozsiedzib wSkarysku-Kamiennej.Wskadnowego powiatu miay wej: z powiatu radomskiego miasto i gmina Szydowiec oraz gmina Ro-gw; z powiatu ieckiego gminy Skarysko Kocielne, Mirzec, Wchock, Stykw, Paww samorzdu terytorialnego; terenowymi orga-nami wadzy pastwowej uczyniono na wzr sowieckiradynarodowe,aorganemwyko-nawczym i zarzdzajcym miay by ich pre-zydia. W roku 1950 w granice uszczuplonego wojewdztwakieleckiegowrciypowiaty opoczyski i konecki.Wramachkolejnychprzeksztaceustaw z25IX1954r.utworzononowypowiat szydowiecki (z 15 gromadami w miejsce zli-kwidowanychgmin,istniejcychodniemal 100 lat), do ktrego wczono Orosko wraz zokolicznymiwsiami.Wtensposbgmina taorazJastrzb,WierzbicaiMirwporaz pierwszywswejhistoriiwyszyzpowiatu radomskiego.NatomiastgminaStefankw wesza do utworzonego w tym roku powiatu przysuskiego.Cho gminy przywrcono w 1972 r., to jed-nak3latapniejzlikwidowanopowiaty iutworzonogstsiewojewdztw;szydo-wieckie gminy weszy w skad nowego woje-wdztwa radomskiego. Powiatszydowieckiwobecnychgrani-cach(bezgminyWierzbica)przywrcono 1 I 1999 r., wczajc do nowego wojewdz-twa mazowieckiego.W strukturach kocielnych miejscowe parafie rz.-kat.naleaydo1805r.dodiecezjikra-kowskiej,wlatach1805/1807-1818kie-leckiej, w latach 1818-1992 sandomierskiej (1982-1992 sandomiersko-radomskiej), za od 1992 r. do diecezji radomskiej. Do 1819 r. podlegayarchidiakonowi,nastpniedzie-kanowiradomskiemu;wlatach1819-1867 siedzibdekanatubyrwnieSzydowiec, nastpnie Koskie, a od 1941 r. do dzi znw Szydowiec (w 1995 r. obejmowa 11 parafii).imiastoStarachowice-Wierzbnik;zpowiatu kieleckiegomiastoSkarysko-Kamienna orazgminySuchedniw,Bodzentyn,Bliyn; z powiatu koneckiego w wojewdztwie dz-kim gminy Odrow i Chlewiska.Ustawaz20III1950r.ojednolitychorga-nach wadzy pastwowej zlikwidowaa stano-wiska wojewodw i starostw, jak te organy Mapa wojewdztwa kieleckiego, 1950-1975 (repr. J. Z. Pajk, 2001)The map of Kielce Province,1950-1975 (repr. by J. Z. Pajk, 2001)25Obszar obecnego powiatu szydowieckiego obfitowa w bogactwa naturalne wykorzysty-wanejeszczewokresieprzedhistorycznym: zoa rud elaza i surowce skalne (pokady wa-pienia z wkadkami krzemienia, piaskowiec); byy one podstaw bardzo wczenie rozwini-tej produkcji metalurgicznej i kamieniarskiej. Pytkozalegajcepokadyrudysyderytw, ozawartoci27-31%elaza,wystpoway gwniewpoudniowejczcipowiatu.Na tym obszarze i miejscami w rodkowej czci powiatuwidapodoejurajskie:stowy-chodnie piaskowca, ktre im dalej na pnoc tymzalegajgbiej,schodzcdokilkudzie-siciumetrwpodpowierzchniterenu.Ich eksploatacjaiobrbkadlacelwbudowla-nychiprzemysowychjestpotwierdzonaod redniowiecza.Wykorzystywanotakesu-rowceilastedowyrobuceramikiszlachetnej ibudowlanejorazkruszywo(wiry),piaski ipokadytorfw.Bogactwateorazobfito laswilicznychciekwwodnychsprzyjay rozwojowi przemysu. Natomiast osadnictwo hamowayniskiejjakociglebybielicowena kamienistymlubpiaszczystympodouoraz zabagnione doliny rzeczne; z czasem wkracza-oononaterenyzwartychterenwlenych i wysoczyzn. Mimo tych ogranicze, cigo osadnicz potwierdzaj liczne stanowiska ar-cheologiczne (ponad 300).Najwczeniejszeladydziaalnociludzkiej pochodz z epoki kamienia. S to pozostaoci pracowni z okolic Oroska, Polan i Wierzbicy, wktrychwytwarzanowyrobyztzw.krze-mienia czekoladowego; kamie ten by pod-stawowym surowcemdo masowego wyrobu narzdziibroniprzezludnokoczownicz, ktrej podstaw egzystencji byo zbieractwo, owiectwo i rybowstwo. W okresie midzy-wojennym odkryto w Orosku i Tomaszowie pozostaocinajstarszychwPolscekopalni krzemieniapochodzcychzepokimezolitu (7900-4500 lat p.n.e.). Kamie wydobywano systememszybowym,drclejeorednicy do 2 m i gbokoci ponad 3 m, nie czc ich jednakpodziemnymichodnikami.Kopalnie orazpracowniekamieniarskiewtychokoli-cach istniay rwnie w neolicie (4500-1700 lat p.n.e.) i w pocztkach epoki brzu; w roku 1971odkrytokopalniwPolanach-Kolonii, liczc od 50 do 70 szybw na obszarze 1 ha. Pozyskiwanytdrogprzeztysicelatsuro-wieciwytwarzanezenarzdzia(np.wyna-lezionawwczassiekiera)byyprzedmiotem dalekosinejwymiany,zwykorzystaniem transportuwodnego(rzekamiOronk,Ra-domk i Wis). Drugiwany orodek wydo-bycia i obrbki krzemienia funkcjonowa w 4. tysicleciu p.n.e. w Krzemionkach k. Ostrow-ca witokrzyskiego. WaziskachorazwSuliszcenatrafionona ladypierwszychosadludnocitzw.kultury pucharw lejkowatych, a w Tomaszowie i Ja-strzbiu kultury amfor kulistych i ceramiki sznurowej(nazwyodksztatuceramicznych naczy i dekoracji za pomoc sznura odciska-nego na powierzchni naczy jeszcze przed wy-paleniem).Narzdziakrzemiennewpostaci siekier i dut, wykonywane przez t ludno, zadziwiaj precyzj obrbki. W epoce neolitu upowszechnio si rolnictwo i hodowla, garn-carstwo i tkactwo.Istnienie wikszej liczby osad rolnikw i ho-dowcw nalecych do rnych kultur, m.in. Bogactwanatura|nePradzieje2trzcinieckiej, uyckiej i mierzanowickiej (na-zwy od miejscowoci i regionw z typowymi znaleziskami:Trzcicawwojewdztwielu-belskim,uycorazMierzanowick.Opato-wa),powiadczonejestodepokibrzu(ok. 1700-700latp.n.e.)np.wKrogulczy,Pola-nachiczanach.Osadyprzybierayform grodw (najsawniejszy w Biskupinie w Wiel-kopolsce); upowszechni si wwczas zwyczaj ciaopalenia zmarych.Natrafionotenacmentarzyskaciaopalne zokresulateskiegoepokielaza(ok.400 latp.n.e.30latn.e.)kulturygrobwklo-szowych(nazwaodpopielniczeszcztkami kostnymi,nakrytychogromnymi,gliniany-mikloszami)ikulturyprzeworskiej(nazwa odPrzeworskawwojewdztwiepodkar-packim);dotejostatniejnaleyunikatowy grb wojownika z Oroska, ktrego szcztki zoonowpopielnicyukrytejwjamiewraz zkilkunastomanaczyniamiinarzdziami, m.in.elaznymmieczemzwinitymwob-rcz.W Zbijowie odkryto grb skrzynkowy wyrniajcy si bogatym wyposaeniem, na ktre skadaj si gliniane naczynia, wisiorki z brzu i elaza.OdkrytewczanachiOroskuladyula wisizprodukcjelazawdymarkach, wramachwielkiegoorodkastaroytnego hutnictwawitokrzyskiego,rozwinitego w okresie rzymskim (na zbadanych przez ar-cheologwponad300stanowiskachhutni-czych zarejestrowano ok. 300 tys. dymarek). Podobnychmiejscwytopuelazaodkryto wicej na poudniowy wschd od Szydowca; towarzyszyyimosadyicmentarzyska.So-wiascy osadnicy przybyli na te tereny praw-dopodobniepodkoniecVw.(pozostaoci ich potnych grodw zachoway si na Poni-dziu, np. w Stradowie i Szczaworyu).Zokresuwczesnegoredniowieczapochodz pozostaoci wiejskich osad otwartych (np. do-mostw odkrytych w czanach) i cmentarzysk ciaopalnych(Wysoka)orazladyprodukcji metalurgicznej i warsztatw garncarskich. Najstarszewzmiankihistorycznedotycz-ce okolic Szydowca pochodz z XII-XIII w.; wtymczasieistniaygrodykasztelaskie wSkrzynnie(wzmiankaz1136)iRadomiu, przy ktrych powstay wsie suebne. Radom stanowijedenzorodkwrozlegychkr-lewszczyznrozcigajcychsipoKozienice. OsadamipowiadczonymiwXII-wiecznych rdachbyytake:Krogulcza,Wierzbi-caiSkaryszew,zawXIII-XIV-wiecznych: Chlewiska,Wysoka,Bkw,Jankowice,Ko-walaStpocina,Broniw,Polany,czany i Pomorzany.OdpocztkuXIIw.ksztatowaasidome-na Odroww wacicieli rozlegych dbr w Maopolsce, m.in. w Koneckiem, gdzie nad rdami Radomki w XIII w. rozwino si sku-pisko osadnicze wchodzce w skad klucza szy-dowieckiego. Od wschodu i poudnia ziemie Odroww graniczyy z wielkim kompleksem dbr biskupstwa krakowskiego (klucz iecki) i cystersw w Wchocku, nadanych w XII w. Latyfundiakocielneprzetrwaydo1789r., natomiastwasnoOdroww-Szydowiec-kich(potemRadziwiwiSapiehw)ado 1828r.Pnocneterenystanowiywasno Rawiczw i abdziw. Szydowiec i pobliskie Chlewiska naleay doDobiesawa Odrowa, ajegodziedzicami,adoczaswKazimierza Okrespiastowski27Wielkiego, byli Mikoaj, Piotr i Jakub. Pocho-dzenierodwszlacheckichutrwaliynazwy ich siedlisk, np.: Chlewiska (Chlewiccy herbu Odrow), Krogulcza (Kroguleccy h. Junosza), Omicin (Omieciscy h. Junosza), Szydowiec, Szydwek(Szydowieccyh.Odrow),Za-borowie (Zaborowscy h. Rawicz), Zdziechw (Zdziechowscy h. Rawicz), Ziomaki (Ziemac-cy h. Rawicz).Osadnictwo wiejskie ulegao stopniowej nor-malizacjipoprzezprzeksztacanierozrzuco-nychgospodarstwwzwartewsie-ulicwki, komasowaniegruntworazokrelaniepraw i powinnoci chopw wedle prawa niemiec-kiego. Byo to osadnictwo planowe, oparte na prawieczynszowym.Zagszczaoonoinor-mowao sie osadnicz, wprowadzio regular-n wie niwow oraz trjpolow gospodark (podzianatrzycorocznieprzemiennepola: ozime,jareiugorujce).Systemtrjpolw-ki,zlokalnymimodyfikacjami,utrzymasi do 2. poowy XIX w. Podstawow jednostk we wsi stao si gospodarstwo kmiece liczce an ziemi ornej (an tzw. chemiski liczy ok. 17 ha=30morgw)orazpewnilok, lasuiudziauwewsplnympastwisku.Zie-mi osadnicy otrzymywali dziedzicznie, a nie jak dotd w formie bezterminowej dzierawy. Reliktamiosadnictwanaprawieniemieckim s regularne ukady przestrzenne wsi oraz na-zwy Wola czy Wlka (od: wolnizna zwol-nienia na okrelony czas od wiadcze).W roku 1360 Kazimierz Wielki nada prawo redzkieistniejcymjuwsiomOdroww, takimjak:Chlewiska,Szydowiec,Smagw, Skoby. Wprowadzao ono samorzd wiejski, z aw gospodarzy i sotysem posiadajcym wadzsdowniczsprawowanwimieniu wacicieladbr.Nasilenieosadnictwawiej-skiego przypado na XIII-XIV w.Osadnictwotejczcikasztelaniiradomskiej utrwalaaorganizacjakocielna.Wramach podziau diecezjalnego, ktry ustali si w po-owieXIw.,obszartenado1805r.nale-adodiecezjikrakowskiej.Sieparafialna rozwina si tu w XII-XIII w. Oprcz Rado-mia parafie rz.-kat. powstay w Chlewiskach, KowaliStpocinie,Skaryszewie,Wierzbicy i Wysokiej. Podlegay one od schyku XII w. archidiakonowi w Radomiu (bdcemu jedno-czenie dziekanem kapituy kieleckiej), ktry zarzdzawimieniuordynariuszatczci diecezji;posiadocibiskupstwakrakowskie-go w kluczu ieckim (np. Jastrzb, Wierzbi-ca) obejmowaa prepozytura kielecka.Do poowy XIV w. na terenie archidiakonatu radomskiego, ktry obejmowa wikszo po-wiatu radomskiego, powstay 23 parafie, a od tego czasu do pocztkw XV w. 25. By to okresnajbardziejintensywnegorozwojusie-ciparafii,zakadanychwmiarzajmowania przez osadnictwo terenw puszczaskich; ich liczbaznana z 2. poowy XV w. utrzymywa-a si na tym obszarze do czasw rozbiorw. Gwnymczynnikiemrozwojuparafiibya rednia i wiksza wasno, std te tam, gdzie przewaa wasno drobnoszlachecka, spoty-ka si najwiksze okrgi parafialne (np. w 3. wierciXVw.parafiawChlewiskachobej-mowaa16wsi,odRzucowaiNiekaniapo Skarysko).Obszarobecnegopowiatuobej-moway w tym czasie parafie w Chlewiskach, Szydowcu,Wysokiej,Gsawach-Jastrz-biu,apnocno-wschodnieterenyparafie wMniszku,KowaliStpocinieiWierzbicy; w1598r.weszyonedonowoutworzone-28godekanaturadomskiego.Podstawowym rdemutrzymaniaparafiibyydziesiciny ludnociwiejskiej(daninawwysokoci1/10 plonw),egzekwowanedopoowyXIXw., oraz dochody z folwarkw, a take uzyskiwa-ne z tytuu udzielania sakramentw. JednzwaniejszychparafiibyaWysoka, liczcakilkanaciewsi,gwniedrobnoszla-checkich.Jakoatrakcyjnebeneficjumbyo czstouposaeniemdostojnikwsandomier-skich; na przeomie XV i XVI w. proboszczem by tu scholastyk sandomierski Jan z Odrow-w Szydowiecki, syn Stanisawa, kasztelana arnowskiego i radomskiego.TopografiaokolicSzydowcawsposbna-turalnywyznaczyamiejscaosadiprzebieg traktw. Dla ochrony przeprawy przez rozle-wiska Korzeniwki na szlaku KoskieWierz-bicaIa,nieopodalwsiSzydowiec,Odro-wowiewznieligrdwformiesztucznej, ufortyfikowanej wyspy. Drugi grd Odrow-w istnia w Chlewiskach, prawdopodobnie w miejscu pniejszego dworu.Skupiskaosadniczenapnocyobsugiway grodykasztelaskiewSkrzynnieiRadomiu, a od wschodu grd w Skaryszewie; byy one odXIIw.wanymiorodkamihandlowymi itargowyminatrakciezRusinaPomorze przez Solec nad Wis, I, Skaryszew, Ra-dom,Skrzynno(przezSkrzynnoprowadzia te droga z Sieradza i czycy do Sandomie-rza),Inowd.Naturalngranicodpou-dnia stanowia Puszcza witokrzyska.WwiekuXIVziemiepowiaturadomskiego, nalecego do najwikszych w wojewdztwie sandomierskim, byy sabo zaludnione, m.in. zewzgldunadueobszaryleneimizerne gleby; gsto zaludnienia wynosia zaledwie 3 osoby na 1 km. Urbanizacja tych terenw nastpiastosunkowopno,bowXVw., kiedy przywileje lokacyjne otrzymay Szydo-wiec i Jastrzb oraz Wierzbica.WSzydowcu,ktrydrogrodzinnychpo-dziawprzypadbocznejliniiOdroww z Chlewisk (od tej pory mienili si dziedzica-mi na Szydowcu), miejska osada targowa po-wstaa zapewne w kocu XIV w. Zaoono j na prawym brzegu Korzeniwki, kilkaset me-trwnawschdodwsiSzydowiec(zwanej pniej Star Wsi) i nadano t sam nazw. Wzorowane na Sandomierzu prawa i powin-nocimieszczanszydowieckichzostaypo-twierdzoneprzezwacicielimiastaw1427 oraz1470r.,kiedyKazimierzJagielloczyk nada miastu prawo magdeburskie. Prawoniemieckiezapewniaoludnocimiej-skiejwolnoosobist,dziedziczneposia-daniegruntwiautonomisdow(prawo sdzeniamieszkacwuzyskiwawjt,kt-ryodpowiadaprzedwacicielemmiasta). Z czasem wadz w miecie sprawoway rady miejskiezburmistrzemnaczele,jakoorga-ny samorzdu miejskiego; miay one szerokie kompetencjeustawodawcze,administracyjne ifinansowe.Wrazzzaoeniemmiastapo-wstaaparafiarz.-kat.zkocioempw.w. Zygmuntaufundowanymw1401r.Now parafi Jakub i Sawko Szydowieccy uposay-li 4 anami roli, sadzawk rybn, k, lasem z barciami, dwiema karczmami oraz dziesici-nami.PrzywilejedziedzicwSzydowcazlat 1417 i 1433 powiadczaj istnienie w miecie rzemiosa tkackiego oraz mynarstwa i piwo-warstwa,zapowinnodostarczaniaprzez mieszczankamienimyskichwskazujena rozwinite rzemioso kamieniarskie.2PrzezSzydowiecprzebiegaszlakhandlowy zOpocznaiSkrzynnadoIy(starygoci-niec),zodgazieniemdoWchockaiBo-dzentynaoraztraktkrlewskidrogado Radomia,gdziekrzyowaysidrogigwne i lokalne. Orodkiem miasta by rynek zaoo-ny w miejscu placu targowego osady, otoczo-ny4blokamidziaek.Miaonksztatniere-gularnego czworoboku o powierzchni 0,7 ha; znaronikwprowadziydrogidoSkrzynna (Radomia,Skaryszewa),Iy(Wierzbicy,W-chocka), Chlewisk i Woli Korzeniowej (d. Woli Szydowieckiej). Za poudniow pierzej rynku usytuowany by drewniany koci, zastpiony murowan wityni budowan od 1493 r.NatomiastJastrzbwieckimkluczudbr biskupw krakowskich zawdzicza swoje po-cztkibiskupowiWojciechowiJastrzbcowi iodjegonazwiskaotrzymatenazw(op-pidumepiscopaleJastrzambye).Miastolo-kowanonatzw.surowymkorzeniuw2.de-kadzie XV w., nadajc prawo magdeburskie, aw1422r.WadysawJagieopotwierdzi lokacj,dodajcprzywilej2jarmarkw.Do rozwoju Jastrzbia przyczyni si 5 lat pniej biskup Zbigniew Olenicki, zlecajc nowemu zasadcyBieniaszowizGoworzynakon-tynuowanielokacjiwzamianzawjtostwo dziedziczne.Wjtotrzyma10anwroli, mynwmiowie,anie,jatkirzemielnicze oraz cz czynszw i opat od mieszczan, nad ktrymisprawowamiajurysdykcjirzdy wedugzwyczajwbiskupiegomiastaIy. W roku 1435 Olenicki powici drewniany koci parafialny, wczajc do nowej parafii ssiednie Gsawy z kocioem i uposaeniem.Trzecimmiastem,ktreprzywilejlokacyjny uzyskao w 1469 r., bya Wierzbica, stara osa-datargowawymienianajuw1198r.,wa-sno cystersw wchockich. Do powinnoci wierzbiczannaleao,abywraziezerwania stawuigroblipodWchockiemniepomoc iprzykadasidoichnaprawy.Jastrzb iWierzbicabyynajmniejszymiinajsabiej rozwinitymigospodarczomiasteczkamire-gionu; w 1869 r. zostay pozbawione statusu miast. Wszystkie 3 miasta miay rolniczy cha-rakter,awskadmiejskichgminwchodziy grunty uprawne.Oprczwasnocibiskupwkrakowskich iopatawchockiegoorazroduSzydowiec-kich, istniay wsie i osady nalece do redniej idrobnejszlachty,np.:Kozickich(Wysoka, Krzcicin), Orlikw/Orlickich (aziska), Rudz-kich(Ostawek),Chusteckich(Chustki).Do redniozamonejszlachtymonabyzaliczy m.in. Starosielskich herbu Habdank, w XV w. wacicieliOroska,Krogulczy,KowaliiZ-bocina.Dobratezmieniywaciciela,kiedy BarbaraStarosielskawpoowieXV w.zosta-aonStanisawaSzydowieckiego,wnoszc wposaguKowaliZbocin;przejcieprzez SzydowieckichOroskaiKrogulczySuchej nastpiowkocuXV w.WieOrosko(na-zwaodwyrazuoranemiejscezaorane)jest wymieniona po raz pierwszy w ksidze benefi-cjw diecezji krakowskiej, sporzdzonej w la-tach 1470-1480 przez Jana Dugosza.Dorozwojudbrszydowieckichprzyczy-nia si kariera polityczna ich wacicieli. Syn Jakuba,wspzaoycielamiastaSzydowca, Stanisaw(1405-1493)doszeddogodnoci kasztelana arnowskiego i rawskiego oraz sta-rosty krakowskiego, a od1467 r. marszaka I Rzeczpospolita30dworuKazimierzaJagielloczyka.Stanisa-wowiSzydowieckiemuprzypisujesibudo-wszydowieckiegozamkuwzniesionego wlatach1470-1480nawyspie,wmiejscu wczesnoredniowiecznegogrodu.Najstar-szysynStanisawaJakubzostapodskar-ikasztelanemsandomierskimorazpodskar-bim wielkim koronnym. Obaj bracia przyczy-nili si do uwietnienia i rozwoju Szydowca: Jakub ufundowa w 1493 r. nowy, murowany koci, za Mikoaj dokoczy jego budow iwspanialegowyposay;przebudowaza-mek na renesansow rezydencj, rozbudowa miasto(dzielnicaSkakazplacemtargowym i kolejny plac na skad elaza) i uzyska licz-ne przywileje handlowe. Za spraw Mikoaja dokonanorenesansowejprzebudowyzamku krlewskiego w Radomiu.Ukoronowaniem kariery Szydowieckich byo kanclerstwotrzeciegozbraci,Krzysztofa, ktrywsplniezbiskupemPiotremTomic-kim kierowa od 1515 r. polityk wewntrzn i zewntrzn Rzeczypospolitej. Prcz godno-ci kanclerskiej i senackiej zajmowa stanowi-skawojewodyistarostykrakowskiego(mia naWawelurezydencj);od1514r.bywa-cicielemOpatowa,zakupionegoodbisku-pw lubuskich.Jakub Szydowiecki dziedziczy po ojcu Stani-sawie Szydowiec i mielw, a take: Szyd-wek, Ciechostowice, Wol Korzeniow, Gra-bow,PogorzaeiSkaryskoKsiceoraz dobramacierzyste(BarbaryStarosielskiej): Kowal i Zbocin. Po jego zgonie w 1509 r. crkisprzedaydobrastryjomMikoajowi iKrzysztofowi,apoichmierciw1532r. szydowieck cz dbr odziedziczya crka Krzysztofa, Elbieta, ktra w 1548 r. zostaa onMikoajaRadziwiaCzarnego,mar-szaka wielkiego litewskiego, pniej kancle-rzawielkiegolitewskiegoiwojewodywile-skiego.Dobraszydowieckieweszywtedy w skad woci Radziwiw linii niewiesko--oyckiej,aCzarnyuzyskaw1553r.od bimwielkimkoronnym,starostczyckim isandomierskim,zaMikoajbydworza-ninemkrlaJanaOlbrachtaitowarzyszem ZygmuntaIwczstychpodrachnalsk, do Czech i na Wgry, do Prus, Gdaska i na Litw;w1507r.zostastarostradomskim Mikoaj Szydowiecki miniatura Stanisawa Samostrzelnika w kodeksie z 1531 r. (repr. J. Kieszkowski, 1912)Mikoaj Szydowiecki Stanisaw Samostrzelniks miniature in the Code from 1531 (repr. by J. Kieszkowski, 1912)31FerdynandaI,krlaAustro-Wgier,pniej-szegocesarzarzymsko-niemieckiego,tytu hrabiego na Szydowcu.Przez250lat,ado1802r.,8pokoleRa-dziwiw, najczciej z Niewiea lub innych dbrrodowychnaLitwie,wadaokluczem szydowieckim,bywajcturzadko;wich imieniu zwierzchni wadz w hrabstwie spra-wowali mianowani administratorzy-zarzdcy, zwanistarostamilubgubernatoramiszydo-wieckimi.Najpomylniejszyokresrozwojugospodar-czego rozlegego klucza szydowieckiego (p-niejszegohrabstwa)przypadnaXVIi1. po-ow XVII w.; dotyczy to rwnie dookolnych dbrkocielnychiszlacheckich.Wwyniku intensywnej akcji osadniczej na terenach wik-szych kompleksw lenych wzrosa liczba wsi i osad przemysowych, np. w pocztkach XVI w.kluczchlewiskiPawazChlewiskliczy 20 wsiifolwarkw.Wewsiachczynszowych zasadcbysotys,awosadachprzemyso-wych kunik (zawd kunika by dziedziczny). Jednoczenie zmniejsza si area gospodarstw kmiecych (do p ana i mniej) i maorolnych zagrodnikw,natomiastzwikszaosiobci-eniepaszczyniane(gwnierobocizn)na rzeczrozwijajcychsiwwczasfolwarkw szlacheckich i kocielnych oraz zakadw prze-mysowych. Wikszo wsi naleaa do szlach-ty, np. w latach 60. XVI w. w parafii Wysoka obejmujcej 17 wsi tylko Omicin (Umyeczyn) naleadokocioa(podobniebyowparafii Chlewiska); wsie kocielne przewaay w para-fii Gsawy (tu do szlacheckich naleay: Szadek = Sadek i Szydlow = Szydwek). Ukadyprzestrzennewsibyyzrnicowane. Obokwsipasmowych(ulicwki,rzdwki) iplacowych(zplacemlubstawem)byyte wsieznieregularnymukademplupraw-nych, poprzedzielanych odogami, pastwiska-mi,lasamiinieuytkami.Lunzabudow odznaczay si wsie anw lenych, powstajce wskutek karczunku lasw.Obok wsi zamieszkaych przez ludno kmie-c oraz zagrodnikw, chaupnikw, komorni-kwiwyrobnikw(zktrychwywodzilisi wiejscyrzemielnicy),osobnymimiejscami osadniczymibyyfolwarki,mynyzboowe, kunice,hutyszkaikopalnie,zatrudniajce wyspecjalizowanychrzemielnikw,np.wy-mienianew1569r.:HuthakuSidlowczowi lubVitreariaJakubekwokolicachobecnej Huty i Ciechostowic.Rozwijajce si osady przemysowe (m.in. za sprawJakubaChlewickiegowkluczuchle-wiskim)byyzreguyzwizanezmiejscem wydobyciasurowcw,np.osadykunicze wStaropolskimOkrguPrzemysowym; w powiecie radomskim byo ich 20, w ssied-nim opoczyskim 14.W tym czasie w powiecie radomskim byo 17 miast(wrdnichSzydowieczaliczajcysi do najwikszych) i 591 wsi. Do biskupw kra-kowskichnaleay:Jastrzb,Gsawy,Ruda, miowska Kunica, miw, Mirw i Zbijw, a do opactwa wchockiego: 3 miasta (wrd nich Wierzbica), 34 wsie i 6 osad przemyso-wych (np. Bzin, Skarysko).Rozwjmetalurgiispowodowa,iwSzy-dowcuumieszczononamocyprzywileju wydanegow1512r.przezZygmuntaIdla Mikoaja Szydowieckiego skad elaza (de-positoriumferri)produkowanegonaziemi sandomierskiej,uzyskujcmonopolnahur-towy handel tym towarem. Przywilej ten po-32siadao miasto do 1565 r., kiedy uchwa sej-mow zniesiono prawo skadu; od tego czasu kupcy zaopatrywali si w towar bezporednio upodszydowieckichkunikw.Skadzlo-kalizowanonaplacuzwanymSkadowym, u zbiegu drg radomskiej i skrzyskiej. W 2. poowie XVI w. elazo trafiao gwnie na ry-nekkrakowski,anaprzeomieXVIiXVII w. na ziemie Wielkiego Ksistwa Litewskiego; w latach 1600 i 1605 wywieziono z Szydow-ca 517 wozw elaza (przewanie w sztabach) i 134 faski gwodzi (faska albo miarka = ok. 15 litrw).WzrostznaczeniaSzydowca,ktryuzyska przywilejenacotygodniowytargi5jar-markw,znalazodbiciewpowoaniukon-gregacjikupieckiej(statutw1591),atake wprzebiegudrghandlowych.Przezmiasto prowadziajednaznajwaniejszychdrgze Lwowa do Poznania (lub Torunia) przez: San-domierzOpatwKunwISzydowiecGowarczwOpocznoSulejwPiotrkw. Najwiksze wzy drogowe gwnych szlakw handlowychznajdowaysiwnieodlegym Radomiu oraz Opocznie. Waniejsze spord drg lokalnych prowadziy przez Jastrzb do Wierzbicy, Radomia i Skrzynna oraz do Bzina nad rzek Kamienn i Wchocka.Szesnastowiecznerdapisanepotwierdzaj eksploatacjrudelazawystpujcychwpo-udniowej czci obecnego powiatu i ich prze-rbkwstacjonarnychdymarkach,zwanych kunicami,ktreodXIVw.wyparytrady-cyjnepiecowiskadymarkowejednorazowego uytku, znane z ogromnej iloci stanowisk od-krytych w Grach witokrzyskich. Do wyto-pu elaza z rudy w kunicach stosowano w-giel drzewny i wykorzystywano energi rzek.Terminemkunicaokrelanozarwnody-mark, mot mechaniczny z kowadem (ha-mer)ipieckowalski(kowalicha),alete innezakadyobrbkielaza,jak:fryszerki (piecedotzw.wieeniasurwkipoprzez jejodwglanieiutlenianiezbdnychdomie-szek),drutarnie,topornie,gwodziarnieczy szabelnie. Przecitna roczna produkcja kuni-cy wynosia ok. 16 ton; na wytopienie 1 tony elaza zuywano 5 ton rudy i tyle ton wgla drzewnego. Kunice tworzyy 2 piece poczo-ne miechami napdzanymi przez koa wodne. Wytopionwpiecurudwformieupkw elaza o wadze ok. 90 kg obtukiwano drew-nianymimotami,abyodbiuel,nastpnie ponowniewygrzewanowdrugimpiecu,by wkocuprzekumotaminaprty.Unikato-wym przykadem tradycyjnej kuni wodnej jest zakad w Starej Kunicy k. Koskich z dwoma koami nasibiernymi, z ktrych jedno suyo donapdudrewnianegomotatzw.nacisko-wego,drugiedoporuszaniadrewnianych miechw skrzynkowych (dmuchaw).Rudywystpowaynagbokociod7do 17 m. Wydobywano je, kopic szyby, od kt-rychwcinanosikrtkimisztolniami;uro-bek wycigano do gry rcznym koowrotem w tzw. kiblach. Pokady rudy elaza wystpo-waywdobrachChlewickich,Szydowiec-kich-Radziwiw(m.in.wokolicachRzu-cowa,Skobw,Antoniowa)iwokolicach Jastrzbia.Drewnojakopaliwodokunicdymarko-wych (a nastpnie wielkich piecw) stosowa-nopozwgleniu(kurzeniuwgla)wtzw. mielerzach;nawypalenie1mielerzazuy-wanook.50mdrewna,uzyskujc11-12 koszw wgla.33Wodwykorzystywanodonapdumiechw wdmuchujcychpowietrzedodymarki,do napdu mota mechanicznego oraz do puka-nia rudy. W celu uruchomienia k nasibier-nychstosowanospitrzeniawodywformie staww, zapr i upustw, np. w Stefankowie narzeczceJabonicyzbudowano3zbiorniki zasilajce.Osadywiejskie,zwanerudami(np.Ruda Stefanekwymienionaw1538)albokuni-cami,hutami,huciskami,zamieszkaeprzez grnikw i hutnikw (rwnie przez drwali, kurzaczy i wozakw), istniay m.in. w Ste-fankowie, Nadolnej, Kochanowie, Rzucowie, Smagowie,Goworku,Stelmowie(odok. 1815 zwanego Stanisawowem), Koszorowie, Rybiance,miowie(Orowie),Lipienicach (Kunia Lipiska).StaropolskiOkrgPrzemysowy,doktrego naleay m.in. zakady chlewiskie, szydowiec-kie i jastrzbskie, by najstarszym i do koca XIX w. najwikszym na ziemiach polskich re-jonemgrniczo-hutniczymiobrbkimetali. W wieku XVI odgrywa ju dominujc rol wpolskimhutnictwieelaza:w1.poowie XVI w. pracowao tu 70 kunic, a w nastp-nym pwieczu 142. Czynneodredniowieczaomypiaskowca w Szydowcu i okolicy byy wykorzystywane przede wszystkim do produkcji aren, kamie-ni myskich, oseek, bd tarcz szlifierskich, zawniewielkimstopniujakosurowiecbu-dowlany(kocioywSzydowcuiChlewi-skach, zamek w Szydowcu).Podstaw gospodarki rolnej i wiejskiego rze-miosa w dobrach szlacheckich i kocielnych byypaszczynianefolwarki.Przykadem moe by Orosko, ktre w XVI w. nalea-odonajwikszychwsiwokolicyiliczyo ok.150mieszkacw;w1563r.obejmo-waoobszar11anwkmiecych(ok.198 ha). W 1. poowie XVII w. folwark na 70 ha Ilustracje zaj: 1.grnikw przy wydobywaniu rudy;2. wglarzy przy wypalaniu wgla drzewnego w mielerzach;3-4. kunikw przy wytopie elaza w dymarkach oraz w kunicy(rys. W. Oleszczak, repr. P. Pierciski, 2001)Illustrations of occupations:1. miners at extraction of ore; 2. charcoal producers at charcoal piles; 3-4. blacksmiths smelting iron in blast furnaces and in the smithy (drawing by W. Oleszczak, repr. by P. Pierciski, 2001)1 2 3 434produkowa:yto,owies,pszenic,groch, tatark,proso,siemikonopneilniane; wmiejscowejkunicywytapianoelazo, awkamienioomiewydobywanokamie. Prowadzono te gospodark rybn i hodow-lan.Znaczcpozycjwdochodachwa-cicielimajtkustanowiyopatyzausugi paskiegomynaorazopatyczynszoweod chopw,mynarzy,kunikwiwglarzy. Drugim liczcym si rdem dochodw bya propinacjadworska:produkcjaiwyszynk piwa,pniejgorzaki.Powierzchnialasw w majtku oroskim obejmowaa ponad 800 ha (ok. 70%). Przez nastpne lata zmniejsza siobszarkarczowanegoizamienianegona uytkirolnelasu;dopocz.XIX w.,awic przezok.300lat,obszargruntwchop-skichwzrstrzykrotnie,afolwarcznych piciokrotnie.DobraszydowieckieprzejteprzezRadzi-wiww1548r.skadaysizkluczyszy-dowieckiegoiskaryskiego,zmiastemSzy-dowcem, wsiami oraz kilkunastoma osadami puszczaskimi, w ktrych produkowano ela-zo, szko, smo i pota (produkt otrzymywa-ny z popiou drzewnego), takimi jak: Ciecho-stowice,Czorw,Dugosz,HutaMroczkw, Jankowice,Kamienna,Milica,Myn,Olszy-ny,Orosko,Pogorzae,Posajdw,Sadek, Skarysko Ksice, Stara Wie, Szczepanw, Szydwek,WysokaiZdziechw.Wroku 1622 do hrabstwa szydowieckiego wchodzi-o 19 wsi oraz myny pod Rybiank, 2 kunice (Duraczw i Mroczkw) i 2 huty szka (Maj-dw,Jakubek);ok.1650r.dziaayteku-niewSkarysku.WpoowieXVIIw.dobra szydowieckie przynosiy Radziwiom ok. 15 tys. zp. intraty, na ktr skaday si dochody Kamienny sup w Bkowie (gmina Orosko) upamitniajcy bitw wojsk koronnych z rokoszanami Mikoaja Zebrzydowskiego, stoczon 6 VII 1607 r.Stone post in Bkw (Commune Orosko) commemorating the battle of royal armies with Mikoaj Zebrzydowskis mutineers on 6 July 160735z kunic, mynw, eksploatacji z piaskow-ca, hodowli, rolnictwa oraz czynszw.Radziwiowiepotwierdzaliprawamiejskie Szydowcasiedzibykluczadbr,atake zabiegalionadaniaiprzywilejekrlewskie. Wroku1550krlZygmuntAugustnada kolejne2jarmarki,zezwalajcjednoczenie kupcom szydowieckim prowadzi handel na terenie caego kraju; uwolni ich przy tym od opat targowych oraz ce wodnych i ldowych. Uatwiao to kupcom szydowieckim kontak-ty z pobliskimi miejscowociami w Maopol-sce (zwaszcza ze Skaryszewem) i umoliwiao dalekie wyprawy handlowe na Litw i Ukra-in.Handlowanoelazem(wpostacisztab iwyrobwelaznych,szczeglniegwodzi), wyrobamizkamienia(koamyskie,ose-ki)iszkaorazpodamirolnymiihodowla-nymi.PrzywilejedlaSzydowcapotwierdzili w 1578 r. krl Stefan Batory, a w 1589 r. krl Zygmunt III.Dnia6VII1607r.napolachmidzyGuzo-wem a Oroskiem miaa miejsce bitwa wojsk koronnychliczcych7tys.rycerstwa,do-wodzonychprzezhetmanwKarolaChod-kiewicza,StefanakiewskiegoiJakuba Potockiego, z rokoszanami Mikoaja Zebrzy-dowskiego, wojewody krakowskiego. Bya to zbrojnareakcjaszlachtyprzeciwkokrlowi Zygmuntowi III i jego zabiegom o wzmocnie-niewadzyipozycjidynastii;jednymzdo-wdcw10tys.rokoszanbyJanuszRadzi-wi.Bitwazakoczyasiichklsk,ana poluwalkipolego50krlewskichiok. 200 rokoszan. Wydarzenie to upamitnia ka-mienny sup w miejscowoci Bkw.W1.poowieXVIIw.Szydowiecbyred-niej wielkoci miastem, liczcym ponad 1000 mieszkacw.Miastosynozjarmarkw cigajcychkupcwzmiastpnocnych (Gdaska,Elblga,Torunia)orazzelska. PrzyRynkuWielkimbogacimieszczanie (m.in. kunicy), a wrd nich Wosi i Szkoci, pobudowali okazae kamienice (wedug wpi-swwksigachmiejskichzlat1638-1649 byo10kamienic),zaporodkurynku,sta-raniemwadzmiejskich,postawionoratusz z wysok wie. Mieszczastwoszydowieckiemiaocharak-ter midzynarodowy: w 1576 r. zanotowano obecno Szkotw, ktrzy do poowy XVII w. osiedlili si w 21 miastach wojewdztwa san-domierskiego.OdkocaXVIw.potwier-dzonajestobecnoydw,aw1.poowie XVII w.istniaakoloniawoska.Odgrywali oniwanrolwyciugospodarczymmia-sta. Do najbardziej znanych rodzin szkockich naleeli Russelowie (posiadajcy 2 kamienice w rynku i folwark) i Sanxterowie. Wrd Wo-chw wyrniali si budowniczowie i kamie-niarze, np. Kasper (budowniczy zamku i ratu-sza) i Albert (burmistrz Szydowca w 1610 r.) Fodygowie,atakewacicieleidzierawcy kunic,np.JanGibboni,posiadaczklucza kunicbobrzasko-samsonowskichikamie-nicy w szydowieckim rynku.Wacicielemiastaprzebudowaligotycko- -renesansowyzamekSzydowieckich,kt-ryprzybraform3-skrzydowejrezydencji, zogrodem,zwierzycemorazfolwarkiem. Radziwiowskrezydencjobsugiwaalicz-nasuba,ktrzarzdzamarszaekdworu (wzmiankowany w 1686 i 1753). Zamek sku-piasporoszlachty,zwaszczazokazjipoby-tuwnimwacicieli.Starostowie,rezydenci i oficjalici, nalecy do staych mieszkacw, 3bylipowizanizmiastemlicznymiwizami ekonomicznymi,towarzyskimi,anawetro-dzinnymi (chrzestni, wiadkowie na lubach).Przebudowydawnego(obronnego?)dwo-ruOdrowwnanowoytnrezyden-cjwChlewiskachdokonawpocztkach XVII w. Wawrzyniec Chlewicki.WzwizkuzinwestycjamiRadziwiw imieszczanszydowieckichorazkrajowemu zapotrzebowaniunabudulec,rozwinosi nawielkskalgrnictwoikamieniarstwo wykorzystujcemiejscowezoapiaskowca. Tendrobnoziarnisty,jasnoszarykamie,na-sikliwyicieralny,znalazszerokiezasto-sowaniewbudownictwie,zdobnictwieoraz przemyleirolnictwie.Podwpywemczyn-nikwatmosferycznychwytwarzatward patynskuteczniechronickamieprzed zniszczeniem.Przykamienioomachistniay warsztatykamieniarskie,ktrezwyamywa-nychblokwwytwarzaywyrobyuytkowe, jak: koa myskie, oseki, toczaki, a take go-towe elementy architektoniczne (np. gzymsy, obramienia okien, portale), rzeby i pyty na-grobkowe.Czsurowcawykorzystywano jako materia budowlany. Kamienioomy szydowieckie, oprcz produk-cjinapotrzebylokalnegorynku,dostarczay piaskowiec i elementy architektoniczne wielu orodkom w kraju, np. dla dworu krlewskie-go(okadzinazewntrznaKaplicyZygmun-towskiej oraz niektre kolumny arkadowego dziedzica zamku na Wawelu). Wiksze prace wykonywane byy przez mistrzw kamieniar-skich spoza Szydowca, przybywajcych tu po materiaisprowadzajcychgodowasnych warsztatw. Tak dziao si zapewne w Warsza-wie, gdzie kamie szydowiecki by uywany przy budowie i wystroju kamienic staromiej-skich (np. Baryczkw, ksit mazowieckich, Fukierw).Kamiewywoonotransportem ldowym,codawaoprzewageksportowi kamieniaspawianegorzekamiKamienn i Wis z rejonu Kunowa, stanowicego kon-kurencyjny dla Szydowca orodek grnictwa i kamieniarstwa.Mimotaksprzyjajcychwarunkwdlabu-downictwa murowanego, w miastach i wsiach regionudominowaazabudowadrewniana. Przemawiay za tym: powszechna dostpno taniegobudulcaitradycjarzemiosaciesiel-skiego.Ksigimiejskieorazparafialneksigimetry-kalne w Szydowcu wymieniaj w 1. poowie XVIIw.kilkunasturzemielnikwwoskich, polskichiniemieckich,trudnicychsimu-rarstwemikamieniarstwem.Obokmiejsco-wych, rda wymieniaj majstrw z Chcin, Krakowa, Kurzelowa i Piczowa.W Szydowcu rozwijay si w XVI i XVII w. licz-ne rzemiosa, oprcz dziaajcego okresowo ce-chu kamieniarskiego. Najstarsza z zachowanych ksig miejskich zarejestrowaa w latach 1583--1594,pozacechemszewskim,znacznlicz-bwarsztatw:kunierzy,kunikw,kowali, lusarzy,hutnikw,konwisarzy,postrzygaczy, czapnikw, mynarzy, piwowarw, karczmarzy, aziebnika,chirurga,mydlarza,przekupniw. Wroku1640wymieniasicechykowali, koodziejw, szewcw, tkaczy, krawcw i ku-nierzy. Pracowali tu rwnie: ciele, stolarze, bednarze,stelmachowie,rymarze,garbarze, siodlarze,sukiennicy,mynarze,piwowarzy, rzenicy,cyrulicy.Nadtoksigimetrykalne odnotowuj: miecznikw (np. Martinus Gla-diator, uwieczniony na skarpie kocioa), ap-Portret Mikoaja Krzysztofa Radziwia Sierotki (1549-1616), rys. L. Kilian, po 1604 r.The portrait of Mikoaj Krzysztof Radziwill (1549-1616), drawingby L. Kilian, after 1604Portret Albrychta Wadysawa Radziwia (1589-1636),rys. M. Starkman, ok. 1857 r.The portrait of Albrycht Wadysaw Radziwill (1589-1636), drawing by M. Starkman, c. 1857 37tekarza, zotnika i organmistrza. Wymienia si terudnikwpracujcychwkopalniachrud elaza; cech zbiorowy rzemielnikw kunsztu elaznego istnia w Szydowcu ju w 1563 r.Na znacznie mniejsz skal rozwijao si ycie gospodarczebiskupiegomiasteczkaJastrzb, ktreskupiaosiwokuprawyroliiho-dowli, cho w pocztkach XVI w. czynna bya kunica o 3 koach oraz myn. W roku 1569 kunic obsugiwao 7 kowali, a ilo mynw wzrosado3;innychrzemielnikwzareje-strowanozaledwie4orazszewcwzrzeszo-nych w cechu. PodkoniecXVIw.sabouposaonaparafia jastrzbska znalaza si przejciowo w prepo-zyturze ieckiej, a tamtejsi mansjonarze pe-niliwJastrzbiuposugduszpastersk.Sa-modzielno odzyskaa za biskupw Marcina Szyszkowskiego (1616-1630) iJakuba Zadzi-ka(1635-1642),opierajcsinadochodach z folwarku w Gsawach oraz na dziesicinach zmiastaJastrzbiai5wsi.Wroku1677 w miejscu drewnianego kocioa z XV w. wy-stawiono murowan wityni. WnieodlegymMirowie(wsiwymienianej w XV w.) w XVII w. istnia prawdopodobnie folwark i jeden z licznych dworw biskupw krakowskich by moe w miejscu obecnych resztek dworu i parku, z wiekowymi dbami.WwiekachXVIIiXVIIImiejscowlud-nonkayzarazy,np.wlatach1622-1623 i1652-1653(epidemiadumy,ktraobja caykraj,awSzydowcupochona50% mieszkacw) oraz w 1662 i 1709 r. (w okre-sie wojny pnocnej); w 1630 r. poar w Szy-dowcu zniszczy 74 domy. UwikanieRzeczypospolitejwustawicz-newojny,azwaszczawwojnzeSzwecj (1655-1660),doprowadziodowyludnienia i ruiny majtkowej mieszkacw. Miary nie-szczdopeniyskutkiwojendomowych orazwojnypnocnej(1702-1721).Regres gospodarczy uwidoczni si m.in. w Szydow-cu, gdzie wikszo placw staa pustk, wie-le domw zostao zrujnowanych i spustoszo-nych, np. w 1717 r. w Rynku Plebaskim byo 14 pustychplacw,9domwzrujnowanych i opuszczonych. Place pozbawione wacicieli przechodziy na wasno zamku, ktry, pra-gnczwikszydochody,zabiegaoponow-ne zasiedlenie, m.in. przez potwierdzenie lub nadaniemiastuprzywilejwlubogaszanie uniwersaw(np.uniwersaMikoajaRadzi-wia w 1699 r. czy Leona Michaa Radziwi-awpoowieXVIIIw.).Gwarantowayone nowymosadnikombezpatnelubczciowo odpatne parcele i zabudowania oraz ulgi po-datkowe;jeszczew1775r.na203posesje 28 byo pustych. Dziaania wojenne, a zwasz-czadugotrwaepobytywojskszwedzkich, saskichirosyjskich,spowodowaykryzys gospodarczyidemograficznynawsiszydo-wieckiej,trwajcydo2.wierciXVIII w., widocznynp.wwieluopuszczonychgospo-darstwach,tzw.pustkach.Wstrukturzego-spodarstw zaczy dominowa gospodarstwa zagrodowe i rolniczo-przemysowe.Zastjgospodarczyodbisinegatywniena grnictwie kamiennym i spowodowa opusz-czenienawieledziesitkwlat(dopoowy XIX w.) szydowieckich wyrobisk piaskowca. SkorzystaynatymkamienioomywKuno-wie,ktredostarczaysurowiecbudowlany dorozbudowujcejsizakrlaStanisawa AugustaWarszawyorazdlazakadwwiel-kopiecowychStaropolskiegoOkrguPrze-Gmerk kupcw szydowieckich w otarzu kocioa pw. w. Zygmunta w SzydowcuCachets of Szydowiec merchants in the altars of St. Sigmunds Church in SzydowiecFragment nagrobka z portretem mieszczki Katarzyny Kukliskiej (1669) w kociele pw. w. Zygmunta w SzydowcuFragment of a tombstone with the portrait of the townswoman Katarzyna Kukliska (1669) in St. Sigmunds Church in Szydowiec38mysowego (m.in. do wykadziny garw wiel-kich piecw).Wceluoywieniagospodarczegowwoje-wdztwie sandomierskim dokonano ostatniej wIRzeczypospolitejurbanizacji,zakadajc wXVIIIw.7miast.Nieudanprblokacji podj Zygmunt Siemieski, ktry w 1775 r. uzyskanasejmiepozwolenienazaoenie miastanagrunciewsiOmicininazwaje Zygmuntowem.Mimonadanychprzywile-jw na jarmarki i targi, miasteczko nie rozwi-no si i ok. 1816 r. zaniko. W 1. poowie XVIII w. stopniowo odradza si rzemioso, np. w Szydowcu istniay wwczas cechy: kupiecki, krawiecki, kunierski, szew-ski, stelmaski, kowalski, koodziejski i bednar-ski, a take cech zbiorowy kunsztu elaznego (tworzony w sytuacji niedostatku rzemielni-kw okrelonej specjalnoci), do ktrego na-leeli przede wszystkim kowale, ale i mularze (cho w 1752 r. nie byo pono w miecie ani jednego kamieniarza jak wynika z korespon-dencji hetmana Jana K. Branickiego poszuku-jcegorzemielnikwdobudowyrezydencji w Biaymstoku). Wrd terminatorw, towa-rzyszy i mistrzw cechu elaznego spotyka si nie tylko osoby z Szydowca oraz miast i wsi wojewdztwasandomierskiego,lecztake z Mazowsza i Lwowa; w 2. poowie XVIII w. do cechu naleeli zarwno rzemielnicy chrze-cijascy, jak i starozakonni.WwiekuXVIIIwzrosawregionieliczba ludnociydowskiej,osiedlajcejsituod koca XVI w. (pierwsza wzmianka o ydach w Szydowcu pochodzi z 1584). W Szydow-cu (w kocu XVIII w. ydzi stanowili czwart cz ogu mieszkacw) w 1778 r. wydzie-lonodlanichosobndzielnic,zrynkiem (dawnyRynekSkaeczny),przyktrymod pocztkwXVIIIw.powstawazespsyna-gogalny:bnica,szkoawyznaniowa(che-der), ania (mykwa) oraz cmentarz grzebalny (kirkut).Wraz z oglnym upadkiem gospodarczym kra-ju nastpi upadek grnictwa i hutnictwa. Do-piero za krla Augusta III przywrcono pro-dukcjmetalurgiczn,stosujcnowoczesne technologiewytopu,uzyskiwanewwielkich piecach, ktre wypary tradycyjne kunice dy-marskie. Pierwsze wielkie piece wybudowano wkluczukieleckimdbrbiskupwkrakow-skichwBobrzy(1610-1613)iSamsonowie (1641); do ich budowy sprowadzono specja-listwzpnocnychWoch,m.in.Cacciw iJanaGibboniego.Przewrttechnologiczny poleganatym,iwkunicachuzyskiwano bry stopionego elaza ze szlak i innymi do-mieszkami, ktre naleao przekuwa, by od-dzieli zanieczyszczenia, podczas gdy w wiel-kim piecu w procesie topienia rudy tworzy si pynna surwka. Wielki piec mia u podstawy wymiary 8 x 8 m i osiga wysoko 7 a nawet 10 m; na dole mieci si gar, w ktrym gro-madzia si pynna surwka, a u gry otwr, przez ktry sypano na przemian rud i wgiel drzewny. Rud i wgiel wcigano pomostem drewnianym(gicht)zapomockieratu konnegolubkoawodnego.Przyspalaniu wgladrzewnego,przyuyciuspronego powietrzazmiechw,uzyskiwanotempera-tur 1000 C.Wielki piec dawa rocznie ok. 200 ton surow-ca.Dowytopuwykorzystywanoogromne ilociwgladrzewnego,cozczasemdopro-wadziodowylesieniaznacznychobszarw Puszczywitokrzyskiej.Byotojednaknie-3zastpionepaliwo,pozbawionezanieczysz-cze siark, pozwalajce na uzyskiwanie stali wysokiej jakoci. Wraz z wielkimi piecami po-wstaway fryszerki piece do tzw. wieenia surwki (przetapiania na elazo), poprzez jej odwglanieiutlenianiezbdnychdomieszek w wysokiej temperaturze, przy uyciu roza-rzonegowgladrzewnegoinadmuchupo-wietrza. W XIX w. (w Krlestwie Polskim od 1833)zastosowanonowoczeniejszemetody usuwaniadomieszekwpudlingarniach,spe-cjalnychpiecachpomiennychpudlarkach (zrekonstruowanyw2007r.piecpudlarski monazobaczywMuzeumZagbiaStaro-polskiego w Sielpi).Tymczasemwkopalniachrudysiganodo gbiej pooonych pokadw; miay one szyb gwny,odktregoprowadziyobudowane chodniki. Z czasem urobek do szybu wycigo-wego dowoono wzkami na szynach, a wy-cig w szybie uruchamiaa maszyna parowa.Wielkopiecownictworozwinosinajpr-niejwdobrachmagnackich,kocielnych iszlacheckich:Maachowscywswychdo-brach koneckich wystawili piece w Stporko-wie (1739), Ruskim Brodzie (1750), Janowie (1755)iAntoniowie(1781);Radziwiowie wMroczkowie(1778);biskupikrakowscy wSuchedniowie,ParszowieiMostkach; cystersiwchoccywBzinie(1754),Rejo-wie(1770)iStarachowicach(1789);Anto-niCzermiskiwPrzysuszeiwKorytkowie; LeszczyscywRzucowie;PotkascywSte-fankowie (ok. 1757) i w Aleksandrowie. WielkipiecwStefankowie(gminaChlewi-ska) powsta w miejscu Kunicy Stefanek nad rzeczk Jabonic; zaopatrywano go podob-nie jak nastpne piece w Nadolnej, Rzucowie i Aleksandrowie w rud z rejonu Skobw. W roku 1782 w Stefankowie pracoway 4 fry-szerki;tegorodzajuzakadyfunkcjonoway te w hrabstwie szydowieckim, m.in. w Du-goszuiKamiennej.Wielkiepiecepracoway przewanieokresowo,np.wAleksandrowie przez22tygodniewroku,zpowodubra-kudostatecznejilociwody;wStefankowie uyciekoadreptakowego,poruszanegosi ludzk,umoliwiaowydueniepracypieca do 30 tygodni.DokocaXVIIIw.wStaropolskimOkrgu Przemysowym uruchomiono 31 nowych pie-cw hutniczych, ktre obsugiwao od 90 do 120kopalrudy;skupiskakopalwystpo-way w okolicach Szydowca i Chlewisk.Szydowiec, bdc od 1810 r. miastem powia-towym, zosta siedzib dyrekcji obwodu gr-niczego, podlegego Gwnej Dyrekcji Grni-czej w Kielcach. Powiat szydowiecki bowiem obejmowasamsonowskie,suchedniowskie ibodzentyskiedobrarzdowe.Stanisaw Staszic(OziemiordztwieKarpatw,1815) naliczy na tym terenie 85 kopal rud elaza, 24 piece hutnicze i 62 fryszerki. Wstrukturzedochodwwielkiejwasnoci zasadnicz rol odgryway dochody z gospo-darkiprzemysowo-przetwrczej(mynw, propinacji,grnictwaihutnictwa),aduo mniejszzyskizfolwarcznejgospodarki rolno-hodowlanej.Takdziaosiwdobrach chlewiskich. Wacicielami majtku liczcego 14 400 ha byli w latach 1804-1831 Sotyko-wie:hr.StanisawSotyk(1752-1833),po-seSejmuCzteroletniego,jedenzzaoycieli Towarzystwa Przyjaci Nauk w 1800 r. oraz jego syn Roman (1791-1843), uczestnik kam-panii napoleoskich i powstania listopadowe-4041go. W odwecie za ich dziaalno patriotycz-n(nawniosekRomanaSotykadokonano detronizacji cara Mikoaja I) dobra chlewiskie zostayskonfiskowane,aRomanwyemigro-wa do Francji. Sotykowiezainwestowaliwprzemysme-talowy:wlatach1811-1825wChlewiskach powstaawalcowniablachigwodziarnia, do ktrych surowiec produkowa wielki piec wAleksandrowie;pojawiysinowewsie przemysowe,rdlene:Budki(ok.1800), Majdanki(ok.1813)iBorki(ok.1827). Sotykowiepodejmowaliteprbyregulacji gruntwwociaskichwswoichdobrach, np.wsiPawwiCukrwka(Cychrwka), o czym wiadcz mapy z lat 1805 i 1810.Dwrchlewiskipoprzezswychwybitnych mieszkacwoddziaywanayciegospodar-cze i spoeczno-kulturalne okolicy, nie nalea jednakdowyjtkw.WSzydowcutakrol peniliostatniRadziwiowieiAnnaSapiey-na(wrazzeStanisawemStaszicem),wewsi Dobrut pisarz i dziaacz owieceniowy Feliks Gawdzicki,waziskachAmeliaZauska, wiernaadmiratorkadramatopisarzaipoety ZygmuntaKrasiskiego,wOroskurodzina Christianich i Pruszakw oraz Jzef Brandt.tymczasem w 1795 r., po zdawieniu insu-rekcjikociuszkowskiej,wojskaaustriackie zajyterenyLubelszczyznyiSandomiersz-czyzny; zabrane w wyniku trzeciego rozbioru Polskiziemie,nazwaneGalicjZachodni, wczonowmarcu1796r.domonarchii habsburskiej. Uczestnikw powstania, ktrzy przeszli do Galicji w liczbie ok. 15 tys., wcie-lono do pukw austriackich.W roku 1809 w trakcie wojny z Austri woj-sko polskie pod dowdztwem ks. Jzefa Po-niatowskiego (1763-1813) zajo Lubelszczy-zn,SandomierskieiKrakw,przechodzc 6/7 lipca przez Szydowiec (fakt upamitnio-no w 2007 r. tablic na szydowieckim zam-ku);terenyte,namocytraktatuwSchn-brunn z 14 X 1809 r., wczono do Ksistwa Warszawskiego, ktre przetrwao do 1815 r., kiedypoklsceNapoleonaproklamowano Krlestwo Polskie powizane uni personaln z cesarstwem rosyjskim.Strukturyadministracyjno-gospodarczeob-szaruobecnegopowiatuszydowieckiego zmieniysizasadniczownastpstwiewa-nychwydarzepolitycznychiprzemian ustrojowych: uchwa sejmu z 27 VIII 1789 r. upastwowionozaodszkodowaniemdobra biskupwkrakowskich(m.in.wobecnych gminachJastrzbiMirw).Porozbiorze Polskiw1795r.wadzeaustriackieskonfi-skowaybduszczupliydobraklasztorne i parafialne (ich kasacji dokonano w czasach Krlestwa Polskiego). Wreszcie w roku 1828 nawasnoskarbupastwaprzeszydo-brahrabstwaszydowieckiegozakupioneod ostatniej wacicielki, Anny Sapieyny. Sapie-yna wesza w ich posiadanie w 1802 r., kiedy pobezpotomnejmierciMaciejaRadziwia 2IX1800r.rzdaustriackiwystawijena publicznej licytacji w Krakowie.ZasugSapieynybyouruchomienie w 1819 r. w specjalnie zbudowanym gmachu przy Rynku Wielkim w Szydowcu publicznej szkoyelementarnej,stosujcejnowoczesne, owieceniowemetodynauczania,podejmo-wane wczeniej przez Komisj Edukacji Naro-dowej. Nauk dla ok. 100 uczniw prowadzo-Wie Paww na Mapie pomiaru gruntw dworskich i regulacji gruntw wociaskich klucza chlewiskiego, 1805, 1810(Archiwum Pastwowew Radomiu)The village of Paww on the Survey Map of Manor Estates and regulation of peasants plots in the Chlewiska Estate, 1805, 1810(National Archive in Radom)Pod zaborami42nonatrzechrnychpoziomachksztacenia i wzajemnego uczenia si: klasa pocztko-wa, klasa postpujcych i klasa doskona-lcych si.Jakwspomnianowyej,rzdKrlestwaPol-skiego naby 17 V 1828 r. dobra szydowieckie za 2 254 454 zp. Podane niej miejscowoci orazzakadydajwyobraenieorozlegoci terytoriumipotencjalegospodarczymprze-jtegohrabstwa,ktrymzaczaswSapiey-nyzarzdzam.in.StanisawStaszic.Dobra teskadaysi:zmiastaSzydowca,22wsi (Podzamcze,StaraWie,Rybianka,Dugosz, Janikw, Wysoka, Zdziechw, Szydwek, Sa-dek, Skarysko Ksice, Posadajw, Szczepa-nw,Kamienna,Milica,Czorw,Pogorzae, Majdw,Ciechostowice,Huta,Mroczkw, OlszynyiMyn),folwarkw(Podzamcze, Marywil,Wysoka,Zdziechw,Szydwek iSadek),wielkiegopiecawMroczkowie (wpocz.XIX w.wytapiarocznieok.100 tonsurwki),cegielniwJastrzbiu,mynw wPodzamczu,Szydwku,Dugoszu,Ka-miennejiMroczkowie,3kunicifryszerki wKamiennej,tartakuwDugoszuifoluszu wPodzamczu(foluszemnazywanozakad, wktrymodtuszczanoispilnianotkaniny za pomoc ich zbijania stporami poruszany-mi koem wodnym, przy uyciu gorcej wody ialkaliw);dobraOrosktworzyywie i folwark Orosko z mynem oraz Krogulcza Sucha.Intencjrzdubyooprczuzyska-nia dochodw z majtkw ziemskich prze-jcieprzemysuelaznegowrazzzapleczem surowcowymiwczeniegodocigupobli-skichzakadw;orozwinitymprzemyle grniczo-hutniczymwiadczyfakt,i11wsi okrelano jako kunicze. Od tej pory dobra teprzyjynazwEkonomiiSzydowieckiej (1828-1864).RzdKrlestwaPolskiegopodjprbka-pitalistycznej industrializacjikraju, ktr od 1818r.realizowaStanisawStaszic,dyrek-tor Wydziau Przemysu i Kunsztw; od 1824 r.przedsiwziciemkierowaks.Ksawery Drucki-Lubecki,ministerskarbuwlatach 1821-1830, a od 1833 r. do poowy XIX w. BankPolski,ktrykredytowaprzedsiwzi-cia prywatnych inwestorw, np.: Maachow-skich(Koskie),Dembiskich(Przysucha), Platerw(BorkowiceiNieka),Krgerw (Rzucw),Sotykw(Chlewiska),ubie-skich(Ostrowiecwitokrzyski);bankreali-zowa take wasne inwestycje, np. w 1838 r. wybudowa wielki piec w Rejowie, czynny do 1901 r. W latach 30. XIX w. wzniesiono wiel-kie piecem.in.: w Stefankowie (1836), Na-dolnej (1837), Aleksandrowie (1838) i Rzuco-wie. Jednoczenie wprowadzano nowoczesne metodypozyskiwania elaza (pudlingowanie) i obrbki (walcowanie). W modernizacji gr-nictwa i przemysu metalurgicznego powan rolodegralispecjalicisprowadzenizNie-miec(zwaszczaabsolwenciAkademiiGr-Portret Anny z Zamoyskich Sapieyny (1772-1859), ostatniej wacicielki hrabstwa szydowieckiego (J. L. S. Norblin)Portrait of Anna nee Zamoyska Sapieyna (1772-1859), the last owner of Szydowiec County (J. L. S. Norblin)Budynek publicznej szkoy elementarnej w Rynku Wielkim w Szydowcu, wzniesiony w 1819 r. staraniem Anny SapieynyBuilding of the public elementary school on the Great Market Square in Szydowiec, built in 1819 by Anna Sapieyna43Plan gruntw miasta Szydowca, Jan Zawadzki, 1815-1817.Najstarszy plan miasta z oznaczeniem dbr dworskich (Folwark Podzamcze), gruntw mieszczan szydowieckich i wocian Starej Wsi (Archiwum Pastwowe w Radomiu)Plan of Szydowiec grounds, Jan Zawadzki, 1815-1817. The oldest street plan with the location of the manor estates (Podzamcze Grange), plots of Szydowiec townsmen and Stara Wie peasants(National Archive in Radom)44Fragment mapy ekonomii szydowieckiej, 1833 (Archiwum Pastwowew Radomiu).Oznaczono: folwarkirzdowe i kocielne,wsie nieoczynszowaneoraz kolonie oczynszowaneFragment of the map of Szydowiec manor, 1833 (National Archive in Radom). Legend: government and church granges; rent-free villages and rent-charged settlements45Wie Chlewiska na Mapie dbr Chlewiskai Paww, 1837 (Archiwum Pastwowew Radomiu)Village of Chlewiska on the Map of the Estates of Chlewiska and Paww, 1837 (National Archive in Radom)4niczej we Freibergu w Saksonii) oraz Wielkiej Brytanii.Jednymzprzemysowcwbyiny-nier Antoni Klimkiewicz, wychowanek Akade-mii Grniczej w Kielcach (dziaajcej w latach 1816-1826),ktryzbudowawielkiepiece wOstrowcuwitokrzyskim(HutaKlimkie-wiczw,1837),AleksandrowieiNadolnejk. Chlewisk.Oprczwielkichpiecwfunkcjo-nowaylicznekunice,m.in.:wKoszorowie, Pawowie,Stanisawowie,KochanowieiGo-worku, a w Chlewiskach walcownia. W roku 1838wielki piec w Stefankowie wyproduko-wa 12 tys. cetnarw surwki (cetnar = ok. 40 kg),doczegozuytook.70tys.mdrewna; piec by czynny do 1875 r., potem w jego miej-scu wybudowano cegielni. Hutnictwodawaoludziompracnietylko miejscowym,aleteprzybyszomzzaborw austriackiegoipruskiegoorazAustrii,Nie-miec i Anglii; obcojzyczne nazwiska spotyka si na cmentarzu w Chlewiskach.Poupadkupowstanialistopadowegoutwo-rzono 2 okrgi grnicze: wschodni, z siedzib wSuchedniowie(obejmowazakadyhutni-czemidzyWis,PilicaNid)izachodni wDbrowieGrniczej;zczasemokrgza-chodnizdominowaprzemysmetalurgiczny wPolsce,zwaszczapouruchomieniukolei elaznejumoliwiajcejimportwysokoga-tunkowejrudyiunowoczenieniutechnolo-gii wytopu, z uyciem koksu (m.in. w Hucie Bankowej w Dbrowie Grniczej od 1840).Przykadem gospodarki w dobrach rzdowych slosyniewielkiegomajtkuwOrosku, skadajcego si ze wsi i folwarku w Orosku (liczcych300mieszkacw)orazwsiKro-gulcza Sucha. W roku 1829 naby go w wie-czyst dzieraw, a 5 lat pniej na wasno, Franciszek Ksawery Christiani, kierujcy Dy-rekcjGeneralnDrgiMostw,ktraod 1819r.dolat30.XIXw.budowaatrakt krakowski (od 1828 finansowany przez Bank Polski).Christianidokonagruntownego przeobraeniaOroska,przenoszcwiena wyejpooonetereny,uregulowaprzebieg drg w nawizaniu do ukoczonej w 1834 r. drogipastwowej,przyktrejzbudowano osadkarczemnzzajazdemipocztdla podrnychdyliansowejtrasyzWarszawy doKrakowa.Staytutakeinne,murowane budynkipubliczne:wadzgminyisdu,po-sterunku andarmerii oraz domy mieszkalne, m.in. pisarza gminnego. Christianizaprojektowanowyzespdwor-ski z parkiem i ogrodami oraz reprezentacyjn zabudowwmiejscuzaniedbanegomajtku Krzy w Stefankowie, gmina Chlewiska wsi o staropolskich tradycjach grniczych wykonany z odleww eliwnych w 1859 r. na pamitk zaprowadzonej wstrzemiliwoci przez formierzy miejscowych zakadwCross in Stefankw, commune Chlewiska the village with old Polish mining traditions executed from iron castings in 1859 in remembrance of temperancevowed by moulders of local worksWizerunek Franciszka Ksawerego Christianiego (1772-1842), wsptwrcy nowoczesnego drogownictwa polskiego, waciciela OroskaPicture of Francis Xavier Christiani (1772-1842), co-author of modern Polish road engineering, the owner of Orosko47zoonego z ponad 30 zrujnowanych budyn-kwdrewnianych,gospodarczychimiesz-kalnych.Folwarkoroskiliczyponad1153 morgi (w tym 369 morgw gruntw ornych, pozostaezajmowaylasy).rdemdocho-dwzfolwarkubyapaszczyzna(czynsze, paszczyznasprzajnaipiesza,naturalia iwiktualia)przynoszca70%rocznegodo-chodu, propinacja dworska (browar, wyszynk piwaigorzakiwkarczmieiausteriizajezd-nej),usugiwiadczonewmyniewodnym, kuni i wapienniku.Produkcjawdkiipiwawlicznychgorzel-niach dworskich, przeznaczona na wewntrz-ny rynek chopski w obrbie wasnych dbr, pochaniaadueilociytaijczmienia; jednagorzelniadawaarocznieok.600-700 kwart (1 kwarta = ok.1 litra)wdki. Tymczasem w latach 20. XIX w. przystpiono wKrlestwiePolskimdoplanowejregulacji i porzdkowania miast. Akcj kierowaa Ko-misjaMiastwKomisjiRzdowejSprawWe-wntrznych i Policji, a w wojewdztwie san-domierskim Komisja Wojewdzka. Podstaw tychpracmiaybyplanyregulacyjneopar-tenaszczegowychpomiarach;uzyskaoje w tym czasie 140 miast, a wrd nich Szydo-wiec. Na podstawie Regestru wymiaru planu sytuacyjnego miasta Szydowca, sporzdzone-go 28 V 1824 r. przez geometr Jana Zawadz-kiego,wykrelonoplanpomiarowy,bdcy podstaw prac regulacyjnych. Rozpoczto od brukowaniagwnejulicyprzecinajcejmia-sto,ktrcignycikietransportywyro-bw elaznych z zakadw w Biaogonie, Su-chedniowie, Bliynie i Chlewiskach; usuwano przy niej podcienia, zakadano chodniki.Pracetewizaysizbudowwspomnianej drogipastwowejzWarszawydoKrakowa. Przytrakciebudowanodrniczwki(za-chowanewDobrucieiwierczku),domki dlakonduktorwistranikw;przysamych drogachpostawionosupkiibarierynana-sypach,atakerogatkiibudkidlapobiera-jcychopaty.Bitedrogiztuczniakamienia stworzyy warunki rozwoju transportu koo-wegozarwnoprzewozwpasaerskich,jak towarowych.Wroku1839przewozyprzez Orosko signy 3500 pasaerw, przy uy-ciu lekkich i szybkich karetek, ktre odlego z Warszawy do Krakowa pokonyway w cigu ok.23godzin,cozpostojamidawaoprze-citnie 13,5 km na godzin. Trakt krakowski by wielokrotnie modernizowany, a w 1938 r. otrzyma nawierzchni asfaltow.ZabudowaSzydowcaiinnychmiasteczek wregioniemiaacharakterwiejski:przewa-ayparterowedomydrewniane(w1820r. wSzydowcuna256domwtylko36byo murowanych),awrdnichzagrody,ponie-waduyodsetekmieszkacwutrzymywa Drniczwka w Dobruciez 1834 r., gmina Orosko jednaz dwch w powiecie szydowieckim (druga w wierczku) zbudowana przy drodze pastwowej z Warszawy do KrakowaRoadway guard post in Dobrutfrom 1834, Commune Orosko one of two in Szydowiec District (the other in wierczek) erectedat the national roadway from Warsaw to Cracow48sizrolnictwaihodowli.Stopniowoprzy-bywaokamienic,np.w1860r.na290do-mw byo ich 58, a wrd nich 13 pitrowych (wtymerokuzrolnictwautrzymywaosi wSzydowcu195mieszkacw,uprawiaj-cych1760morgwponad90%gruntw miejskich).Wroku1862Szydowiecliczy 4022 mieszkacw, wrd ktrych byo 2961 ydw(73,6%);wtymsamymrokuzrw-nano ydw w prawach obywatelskich (two-rzyli stan osobny, nie zaliczany do mieszcza-skiego). Sytuacja zmienia si po katastrofalnym poa-rzew1876r.,ktrystrawi85%zabudowy (w tym 285 domw i 25 stod); od tego cza-suupowszechniasimurowanazabudowa w ukadzie kalenicowym, z bramami przejaz-dowymilubsieniami,ktrejpozostaocis widoczne do dzisiaj.Oywieniegospodarczeok.poowyXIX w.(m.in.wskutekzniesieniaw1851r.ce whandluzRosj)irosncezapotrzebowa-nienamateriaybudowlanespowodoway ponowneuruchomienieomwpiaskowca w Szydowcu i okolicach (Szydwek, miw, Sadek) oraz w Zbijowie, Pogorzaem i Majdo-wie.Ok.1860r.powstaomPodolszaski w zespole wyrobisk w miowie, ktry sta si zczasemnajwikszymkamienioomempia-skowca w regionie. Uywano go jako kamie murowy i okadzinowy do budowy obiektw uytecznocipublicznej,budynkwmiesz-kalnych,przemysowychigospodarczych, mostw,ogrodze;wyrabianozedetale architektoniczno-rzebiarskie,licznefigury przydrone,nagrobki(zwaszczanacmenta-rzu ydowskim w Szydowcu), a takeprzed-mioty uytkowe (np. oseki).Stare wyrobiska w kamienioomie w miowie, gmina JastrzbOld excavations in the quarryin miw, Commune Jastrzb4Wydarzeniamiodoniosychkonsekwencjach politycznychbyypowstanianarodowewla-tach1830/1831i1863/1864;wichwyniku ograniczono, a nastpnie zniesiono autonomi KrlestwaPolskiego,wczajcje,jakotzw. Kraj Nadwilaski, do cesarstwa rosyjskiego.Gwnedziaaniawojennew1831r.toczy-y si na prawym brzegu Wisy, natomiast le-wobrzena cz Krlestwa Polskiego (w tym wojewdztwosandomierskie)stanowiaza-pleczewalczcejarmiipolskiej:stdbrano rekruta, zaopatrywano w bro paln i dziaa oraz ywno. elazo lub stal niskowglowa, produkowana w okolicach Szydowca, ucho-dziy za szczeglnie odpowiednie do produk-cjibroni,np.w1831r.wjednymzpiecw suchedniowskich odlano 4 dziaa, a dalsze 4 w zakadach Romana Sotyka w Chlewiskach i Aleksandrowie. Odkoca1830r.Szydowiecbyjednym zmiejscformowaniakadrybatalionuGwar-diiRuchomejjakorezerwyarmiiregularnej, doktregopowoywanomczyznwwieku 20-30 lat; tu formowano sztab i pierwszy ba-talion10.pukugwardii.Jednymzdowd-cw by mjr Wincenty Henisz (ur. w 1784 r. w Szydowcu), ktry odby kampanie napole-oskie oraz suy w armii Ksistwa Warszaw-skiegoiKrlestwaPolskiego.Wpocztkach sierpnia 1831 r. po przekroczeniu przez Wis korpusu wojsk rosyjskich gen. F. Rdigera li-czcego17tys.onierzyi56dziawoje-wdztwo sandomierskie, a szczeglnie rejony Szydowca,Koskich,Radomia,Zwolenia iKozienicstaysiterenemdziaamilitar-nych.PrzeciwkoRdigerowiwystpigen. SamuelRyckimianowany4VIII1831r. przeznaczelnewadzepowstaczedowdc wojskowymwojewdztw:sandomierskiego, krakowskiego i kaliskiego. Jego siy byy trzy-krotnie mniejsze od rosyjskich, niemniej przez blisko 2 miesice udao mu si zwiza walk znacznesiywrogainiedopucidopo-czeniazarmigwnfeldmarszakaIwana Paskiewicza. Do zwyciskich potyczek doszo m.in. w Mirowie i Wierzbicy. W czasie dzia-awojennychwSzydowcusponacz zabudowa,astratymaterialneoszacowano na 41 203 zp., nie liczc rekwizycji ywnoci ifurau.Konsekwencjamiupadkupowsta-nialistopadowegobyyrepresjepolityczne i gospodarcze (m.in. naoenie ce na granicy Krlestwa z Rosj, konfiskata majtkw) oraz spoeczne: likwidacja szk (w tym Uniwersy-tetu Warszawskiego utworzonego w 1816 r.), rewizjatytuwszlacheckich(utracioje5/6 szlachty), a take Wielka Emigracja.Wokresiepoprzedzajcympowstaniestycz-niowenaterenieguberniradomskiej(obej-mujcejod1844r.obszarmidzyWis aPilic)miaymiejscemanifestacjereligijne i patriotyczne, na ktre wadze odpowiedzia-ywprowadzeniem17X1861r.stanuwo-jennegoirepresjami.Kierownictworuchu powstaczego obj w styczniu1863 r. naczel-nik wojskowy wojewdztwa sandomierskiego 36-letni Marian Langiewicz, ktry wyzna-czy 3 punkty zborne dla powstacw bior-cychudziawprzygotowywanymatakuna Szydowiec: w Jastrzbiu, Szydwku i Sadku. cignlitamspiskowcyzWierzbicyiMir-ca, grnicy i hutnicy z Suchedniowa, a take grupauczniwgimnazjalnych,urzdnikw iczeladzirzemielniczejzRadomia;bylioni uzbrojeni w kilkadziesit strzelb myliwskich oraz kosy, drgi i piki. W Szydowcu stacjono-50wao wojsko rosyjskie (2 roty mohylewskiego puku piechoty) w sile ok. 400 onierzy pod dowdztwemmjr.Rdigera,kwaterujcych wdomachprzyrynkuiwratuszuorazko-szarachnaobrzeumiastaodstronyKielc; wzamkumiecisilazaret.Podobnabya liczbapowstacw,ktrzywnocyz22na 23I1863r.zgromadzilisiwoboziewle-sie koo Sadka. Wyparli oni z miasta Rosjan, ktrzyjednakwkrtcepowrcili,biorcdo niewolikilkudziesiciupowstacwizabija-jc 36 mieszkacw. Langiewicz z resztk po-wstacw ruszy do Wchocka, gdzie wkrtce utworzonosilnezgrupowaniepartyzanckie, stawiajce opr wojskom rosyjskim. Poklskachpowstacw,m.in.wbitwie w Maogoszczy, w kwietniu 1863 r. naczelni-kiem wojennym wojewdztwa sandomierskie-go mianowano pk. Dionizego Czachowskie-go. Do najwaniejszych akcji Czachowskiego naleyzaliczyzwyciskbitwpodStefan-kowem22IV1863r.,podczasktrejudao si rozbi oddzia regularnej armii rosyjskiej, zadajcmudotkliwestraty;zdobyto3jasz-czyki(skrzynki,wzkiamunicyjne)prochu i3wozykarabinw.Polego4powstacw, wrd nich ceniony dla odwagi i przymiotw sercakpt.Grzmot-Dobrogojski,byyoficer rosyjski. Wyrokiem sdu wojennego stracono dowdc rosyjskiej kolumny kpt. Nikiforowa i 6 jego onierzy jako winnych mordw i roz-bojw dokonanych w lutym 1863 r. w Suche-dniowie i Wchocku.Szydowiec by jeszcze miejscem dziaa zbroj-nychoddziaw:KazimierzaWiniewskiego z Jastrzbia (27 V) i ppk. Jana Rudowskiego, syncego z brawurowych atakw w opoczy-skiem (8 XI). Dnia 21 VIII 1863 r. bitw we wsi KowalaStpocinastoczyougrupowaniepo-wstacze zoone z partii Wadysawa Emino-wicza(naczelnikawojskowegowojewdztwa sandomierskiego)iKajetanaCieszkowskiego zLubelskiego,liczceok.1000-1200ludzi. W walce polego 15 powstacw, ktrych po-chowanowbezimiennejmogilewpobliskiej Krogulczy Mokrej (upamitnionej pomnikiem w 1920); 28 rannymi opiekowano si we dwo-rze w Krogulczy i na folwarku w Guzowie.Jednymzinspiratorwiprzywdcwpo-wstaczego ruchu w guberni radomskiej w la-tach1861-1864byszydowieckiproboszcz ks.AleksanderMalanowicz(1816-1893); wkonsekwencjizostauwizionyipozba-wionystanowiskadziekana,acaymajtek kocielnyulegkonfiskacie.Polikwidacji wSzydowcusiedzibydekanatu(przywr-conejw1941),parafiewSzydowcu,Chle-wiskach,WysokiejiBorkowicachwczono dodekanatukoneckiego.Represjedotkny rwniemiejscowychwikariuszyiksiys-siednich parafii, np. proboszcza w Jastrzbiu, ktry jednych wysya do partii, drugim naka-zywa ku kosy, a w nocy z 22 na 23 stycznia by sam wrd uzbrojonych, ktrzy szli sztur-mowaSzydowieciniejednokrotniewypro-wadza oddziay z bogosawiestwem na bj przeciwko wojskom rosyjskim.Poupadkupowstaniazniesionoostatecznie odrbnoKrlestwa,wzmoonouciskpo-lityczny,awobecuczestnikwzastosowano represje(zsykinaSybir,kolejnakonfiskata majtkwprywatnychikocielnych,zogra-niczeniemposiadaniaprzezparafieziemi do6morgw).Rosyjskiewadzezaborcze na podstawie ukazu z 1 VI 1869 r. odebray prawamiejskiemiejscowociom,wktrych Pomnik zwyciskiej bitwy powstacw dowodzonych przez Dionizego Czachowskiego z oddziaem armii rosyjskiej, stoczonej 22 IV 1863 r. pod Stefankowem Monument commemorating the victorious battle of insurgents commanded by Dionizy Czachowski against a squadof the Russian army on 22 April 1863 near Stefankw51zamieszkiwaomniejni3000mieszkacw i wiksza ich cz utrzymywaa si z rolnic-twa.WrezultacieliczbamiastwKrlestwie zmniejszya si z 452 do 114, a wrd zdegra-dowanych znalazy si Jastrzb i Wierzbica.OstatniedekadyXIXw.byyokresemprze-ksztacaniaprzemysumanufakturowego wnowoczesnyprzemysfabryczny,m.in. w Zagbiu Dbrowskim, z ktrym nie mogy konkurowamaezakadygrniczeihutni-czeStaropolskiegoOkrguPrzemysowego; wikszezakadyonowoczesnejtechnologii czyysiwspki,np.wOstrowcuwi-tokrzyskim,Starachowicach,Stporkowie. Wroku1892zbudowanowChlewiskach ostatninaziemiachPolskizakadwielkopie-cowywykorzystujcyprzywytopiesurwki wgieldrzewny,czynnyzprzerwamiado 1940r.Wielkipiecowydajnoci13tonsu-rwki na dob by zaopatrywany w rud i pa-liwozapomocpomysowejwindywodnej ipracowananowoczesnymnapdzieparo-wym. Zakad dysponowa 3 praarkami rudy, halodlewniczzeliwiakiemorazwarszta-tem mechanicznym. Waciciel Chlewisk Ludwik Broel-Plater wy-korzystagruntownewyksztacenieiprakty-k metalurgiczn zdobyte we Francji w swych majtkach, rozbudowujc kopalnie rud elaza i zakady metalurgiczne: w 1878 r. zbudowa wielki piec w Furmanowie, a w latach 1898-1900 wznis w Bliynie nowoczesn stalow-ni. W 1893 r. kopalnie i huty Platera zatrud-niay ponad 1100 robotnikw.Rozwjgospodarczyregionuuaktywnia w1885r.kolejelaznaDbrowaGrniczaKielceRadomDblin.Przeprowadzonoj jednak w odlegoci 5 km od Szydowca, std piaskowiec eksportowany m.in. do Petersbur-ga czy wyroby huty w Chlewiskach dowoo-nonastacjtransportemkonnym.Kolejk wskotorowzChlewiskdostacjikolejowej w Szydowcu zbudowano dopiero w 1922 r.; obsugiwaaonarwniekopalnierudy k. Skobw:opata,Wiktoria,KolaGra iNadwyprawy.Wpodobnejsytuacjiznalaz siJastrzb,gdzieliniakolejowaumoliwia-a sprawny wywz urobku z kamienioomw miowskich. LokalnyprzemyswSzydowcutworzyy browary(m.in.MaurycegoEngemannana Portret ks. Aleksandra Malanowicza (1893). Obraz Jana Stykiw posiadaniu parafii w. Zygmunta w SzydowcuPortrait of Priest Aleksander Malanowicz (1893). The picture executed by Jan Styka in the collection of St Sigismunds Parish in Szydowiec52Fragment Mapy pogldowej Krlestwa Polskiego Jadwigi Wjcickiej, 1885 (Muzeum Narodowe w Kielcach). Oznaczono: linie kolei elaznej i gwne drogi bite; obiekty przemysowe: kamienioomyi warsztaty kamieniarskie, wapienniki, kopalnie rudy elaznej, wielkie piecei walcownie, pokady torfu, myny, browary i gorzelnie, orodki wyrobu narzdzi rolniczych, bryczek oraz garnkw i kafli; miejsca hodowli rasowego