pİrİ reİs dÜnya harİtasi nedİr? ne deĞİldİr? prof. dr...

9

Türk Deniz Ticareti Sempozyumu V(Piri Reis) - 28 Haziran 2013, ss.9-28.

PİRİ REİS DÜNYA HARİTASI NEDİR? NE DEĞİLDİR?

Prof. Dr. Doğan UÇAR

Giriş

Günümüz Dünyasının siyasal ve ekonomik alanında olduğu gibi Türkiye dünya bilim sektöründe de kendisine halen üst sıralarda yer bulmaya çalışan ülkeler arasındadır. Bu çabanın, Osmanlı Ordusunun çağına göre zayıflayan askeri gücünü tekrar toparlayabilmesi için, bu alanın teknolojik sektöründe olmak üzere daha 18. Yüzyılda III. Selim’le başladığı söylenebilir. Hâlbuki 13. Yüzyıla kadar Türk ve İslam dünyasının diğer toplumlara başta coğrafya ve astronomi olmak üzere yol gösterici olduğuna, 15. Yüzyıl ortalarına kadar ise onlarla hemen hemen boy ölçüşebildiğine şüphe yoktur. Osmanlılarda Fatih Sultan Mehmet’le başlayan özellikle coğrafyaya yönelik ilgi, yaklaşık daha sonraki 150 yıl daha devam etmiş ve bu ilginin ürünü bir dizi unikat (tek nüsha) harita bu alanda da kendisini yetiştirmiş Türk denizciler tarafından çizilmiştir. 1600 lü yıllardan itibaren öyle zannediyorum ki, alanlarında uzman olmayan din adamlarının etkisiyle, ilime olan ilgi baskı altına alınmış ve bundan diğer bilimsel faaliyetler yanı sıra haritacılık da önemli zarar görmüştür.

Türkler tarafından yapıldığı bilinen en eski harita Kaşgarlı Mahmut’un çizdiği dünya haritasıdır. Dilbilimci Kaşgarlı Mahmut bu haritayı Dünyada Türkçenin değişik ağızlarının konuşulduğu bölgeleri göstermek için çizmiş ve “Divan-i Lügat it Türk” adlı kitabına koymuştur. Tarihi ise, Türklerin Anadolu’ya girdikleri yıldan(Malazgirt Savaşı 1071) 3 yıl sonraya (1074) rastlamaktadır. Harita hakkında ayrıntılı bilgi için [13] ye başvurulabilir. İslam dünyası tarafından yapıldığı bilinen ilk kartografik ürünler ise Halife El Me’mun(786-833) zamanında çizilmiş değişik türde haritalardır. Halife El Me’mun astronomiye büyük önem vermiş ve bu amaçla Bağdat ve Şam’da rasathaneler kurdurmuştur. Ayrıca bazı bilim adamlarını İstanbul’a göndererek onların batıdaki

Doğan UÇAR

10

Türk Deniz Ticareti Sempozyumu V (Piri Reis)

bilgileri almasını da sağlamıştır. X. Yüzyılda (915-957) yaşayan İslam coğrafyacı Ali C. Hüseyin Massudi, El Me’mun okulunda yetişen bilim adamları tarafından çizilen bu haritaları gördüğünü ve hatta kendisinin de bir dünya haritası çizdiğini belirtmektedir [1].

Daha önceleri Türkler yalnızca Fars ve Arap kültürü ile temas halindeyken bu yıllardan sonra batıya olan akınlarının da desteğiyle Avrupa ile de ister istemez ilişki içinde olmuşlardır. Bu ilişkinin ilk ürünleri Fatih Sultan Mehmet zamanında görülmeye başlamıştır. Bilindiği gibi Fatih Sultan Mehmet çevresini bilim adamları ile doldurmuş olan bir devlet adamı idi. Bu kişiler arasında coğrafya konusunda uzmanlar da bulunuyordu. Kendisinin de coğrafya merakı nedeniyle PTOLEMAUS’un (Batlamyus) “Almagest”1 adlı eserini Latinceden tercüme edilmesini sağladı. Hatta halı üzerine bir dünya haritası yapılması için Roma’dan davet ettiği Georgius Amirutzes adlı bir coğrafyacıya emir verdiği de söylenir. Bu haritanın daha sonraki yıllarda peş peşe gelen saray isyanlarında ve yangınlarda maalesef yok edilmiş olduğu sanılmaktadır.

XV. Yüzyıl başlarından XVI. Yüzyıl sonlarına kadar özellikle Osmanlı Türkleri her alanda altın yıllarını yaşamışlardır. Bu iki yüzyıllık süre içinde askeri alanda olduğu gibi her alandaki tüm yenilikleri ve izleme ve üretme çabası içinde olmuşlardır. XV. Yüzyıl ortalarında devlet olarak tüm kurumlarını oluşturan Osmanlılar XVI. Yüzyılda Karadeniz dâhil Akdeniz havzasının büyük bir kısmına sahip, güneyde Arabistan Yarımadası ortalarından Kuzey Afrika, kuzeyde Kırım, batıda Viyana önleri ve doğuda Hazar Denizine kadar uzanan büyük bir imparatorluk haline gelmişti. Devlet idaresinde batıda rastlanmayan bir hoşgörü düzeni kurmuşlardı. Bu hoşgörü bilim yaşamını da olumlu etkilemiştir. Büyük şairler, matematikçiler, astronomlar, büyük mimarlar hep XV. ve XVI. Yüzyılda yetişmişlerdir. Fuzuli, Baki, Mimar Sinan, Piri Reis, Ali Kuşçu gibi kişiler, bu dönemin akla gelen ilk isimleridir.

15. ve 16. Yüzyılda Osmanlılar ya da onların hükümran oldukları toplum bireyleri tarafından tek nüsha olarak çizilmiş, haklarında yeterli olmasa bile belli araştırmalar yapılmış olması nedeniyle akla gelen değerli kartografik ürünler olarak

1 * Almagest: Yıldız Kataloğu, Almanak** Portolon: 14. Yüzyıl başlarından itibaren 17. Yüzyıl başlarına kadar öncelikle deniz

navigasyonu amaçlı olarak çizilmiş, pusula gülleri ile donatılmış ve pusula doğrultularının çizgilerle gösterildiği haritalar, port: liman, portolon: limandan limana ulaşıma hizmet eden harita.

Piri Reis Dünya Haritası Nedir? Ne Değildir?

11

28 Haziran 2013 - İzmir

1413 yılı tarihli İBRAHİM KATİBİ Akdeniz Portolonu**

1461 yılı tarihli MÜRSİYELİ İBRAHİM Akdeniz Portolonu

1513 yılı tarihli PİRİ REİS Atlantik Haritası

1521-1525 yılı tarihli PİRİ REİS’in Kitab-i Bahriye’si

1528 yılı tarihli PİRİ REİS Kuzey Atlantik Haritası

1552 yılı tarihli HACI EBUL HASAN Avrupa-Afrika Haritası

1567 yılı tarihli ALİ MACAR REİS Atlası

Anonim Atlas (16.Yüzyılın ikinci yarısı)

sayılabilir. Bu eserler içinde ulusal ve uluslararası platformda en çok araştırılan ve dolayısıyla en yaygın biçimde bilinen harita, PİRİ REİS’in 1513 yılı tarihini taşıyan Atlantik haritasıdır. Fırsat bulundukça bu haritayı tanıyan kamuoyu kesiminin büyütülmesi şüphesiz bizlere düşen önemli bir görev olmalıdır. Haritacılık disiplini konusunda uzman olan biz bilim adamlarına yöneltilen sorulardan biri de, anılan haritanın o zamanın bilgi toplama teknikleri ile nasıl çizilebilmiş olduğu noktasında yoğunlaşmaktadır. Bu anlayış içinde konunun çerçevesi fazla geniş tutulmadan, anılan haritanın bu yazı ile bir kez de kartograf gözüyle değerlendirilmesi yararlı bulunmaktadır.

PİRİ REİS’in Atlantik Haritası

Türkler tarafından çizilmiş ve üzerinde dünyada en fazla tartışma yapılmış ve belki de yapılacak kartografik eser PİRİ REİS’in Atlantik haritasıdır. Bu haritada bir bütün olarak kuzey batı Afrika’nın batı kıyıları, İber Yarımadası, Orta ve Güney Amerika’nın doğu kıyılarını kapsayacak biçimde Atlas Okyanusunun kartografik gösterimi yapılmıştır. Haritanın boyutları 90cm x 65cm dir ve altlık malzemesi ceylan derisidir.

PİRİ REİS’in bu haritasının ortaya çıkarılma öyküsü oldukça ilginçtir.

Türkiye’de 1923 ten itibaren Cumhuriyetle gelişimini hızlandıran ve henüz tamamlandığı söylenemeyecek olan “devlet olma bilinci” doğrultusunda bir dizi alanda başlayan yeniliklere paralel olarak müzecilik dalında da atılımlar devreye sokuldu. Bu arada Topkapı Sarayının da müze olarak düzenlenmesi kararı alındı. Bu karar çerçevesinde 1929 yılındaki çalışmalar sırasında zamanın Milli Müzeler Müdürü Halil Eldem burada bir Atlantik haritasına rastladı. Arkasından misafir Alman doğubilimci

Doğan UÇAR

12


Paul Kahle, haritanın değerini anlayıp hakkında araştırmalar yaptı ve bunları değişik bilimsel platformlardan yararlanarak bilim dünyasına ve kitlelere tanıttı(6). Onun harita hakkında söyledikleri büyük yankılar uyandırdı. Başta Afet İnan ve İbrahim Hakkı Konyalı olmak üzere Türk tarihçiler de aynı konuya ilgi duydular ve özellikle haritanın nasıl yapıldığı konusunda kendi görüşlerini ortaya koymaya çalıştılar [7], [9]. Olay o kadar toplumun dikkatini çekti ki, Atatürk eserin tıpkı baskısının yapılmasını istedi. Daha sonraki yıllarda da haritaya olan ilgi artarak devam etti ve hem yerli hem yabancı araştırmacılar konu hakkında yayınlarını sürdürdüler. Amerikalı Profesör Charles Hapgood’un geniş bir ekiple yaptığı araştırma [5], harita hakkında yürütülmüş en kapsamlı inceleme oldu. Erik von Daniken’in 1968 yılında yayınladığı “Tanrıların Arabaları” isimli popüler kitabındaki iddialar ise olayın tüm dünya kamuoyuna mal edilmesini sağladı. Hatta 1-5 Temmuz 1983 günleri arasında Gelibolu’da “PİRİ REİS Sempozyumu” düzenlendi [7].

PİRİ REİS XV. yüzyılın son çeyreğinde Osmanlı Donanması amirallerinden Kemal Reis’in kardeşinin oğludur. PİRİ amcası ile beraber küçüklü büyüklü bir dizi deniz savaşına katılmış ve bu arada diğer denizcilerden farklı olarak deniz navigasyonunda vazgeçilmez bir araç olan haritacılıkla da ilgilenmiştir. PİRİ REİS, Hürmüz’deki düşman donanmasından çekinip Süveyş’e geri döndüğü için 1554 yılında Mısır’da maalesef idam edilerek öldürülmüştür. Öldüğünde 84-85 yaşlarında olduğu tahmin edilmektedir. PİRİ REİS’in daha önceki bölümde de belirtildiği gibi bugün elimize ulaşmış üç eserini biliyoruz:

Atlantik Haritası(1513 yılı), Kuzey Atlantik Haritası(1528 yılı) ve Kitab-ı Bahriye(1521 ve 1525 yılları). Konumuz olan 1513 yılı tarihini taşıyan haritanın batı orta tarafına aşağıdaki not düşülmüş bulunmaktadır.

“Harre el fakir Piri Bin Hacı Mehmed el müştehir birader zade-i Kemal Reis fi şehri Gelibolu. Afiullah anhüma şehri muharrem ül haram sene tis’a aşer ve tis’ama”.

“Bu haritayı Kemal Reis’in kardeşinin oğlu olan Piri İbni Hacı Mehmet 919 senesi Muharrem ayında Gelibolu’da çizmiştir”

919 Hicri yılının Muharrem ayı, Miladi 1513 senesi 9 Mart-7 Nisan arasına düşmektedir.


13


Haritada Belli Bir Projeksiyon Sistemi var mı?

PİRİ REİS’in 1513 tarihli haritası ile ilgili yapılan en yaygın spekülasyon, özellikle Güney Amerika kıyılarının eğik konumlu ortografik (paralel) düzlem bir projeksiyona*2 göre harita edilmiş olduğu noktasında toplanmaktadır. Bu tür bir projeksiyon bize göre uzakta olduklarından ışınların yine bize paralel geldiği düşünülen gök cisimleri(örneğin Ay’ın haritaları) için kullanılmaktadır. Dolayısıyla uydulardan alınan tüm dünyayı tek bir resimde gösteren bir fotoğraf, matematik model olarak böyle bir projeksiyona çok benzer. Buna karşın bu yöntem kesinlikle tüm dünyanın haritasının yapımı için uygun değildir. Bunun en önemli nedeni, kürenin yarısının küre yarıçaplı bir daire içine sıkıştırılmasıdır. Bu durumda ise kürenin alanı tam iki katı küçük gösterilmek zorunda kalınır. Projeksiyonlarda ise yer üzerindeki büyüklüklerin(herhangi iki nokta arası uzaklık, alanlar ve herhangi bir noktada doğrultular arası açılar) haritada aynen ya da mümkün olduğu kadar değişmeden kalması istenir. Navigasyon amaçlı haritalarda ise hedef, kuzeyden olan açıya göre gitmek olduğundan korunması gereken temel eleman şüphesiz açılardır. Buna karşın portolonlarda belli bir projeksiyondan yararlanıldığını söylemek kesinlikle mümkün değildir. Dolayısıyla hiçbir portolonda, coğrafi koordinat sisteminin haritadaki karşılıkları olan ve aralıkları temelde ölçeğe bağlı olarak değişen, bazı tam değerli paralel daire ve meridyenlerden oluşan coğrafi pafta ağı (coğrafi pafta gridi) bulunmamaktadır. PİRİ REİS’in ise eserini deniz haritası olarak hazırladığı bilinmektedir ve bu amaçla navigasyonu biraz bile olsa kolaylaştıran Pusula doğrultuları içeren bu haritaya paralel projeksiyonun yakıştırılması, ancak konunun yabancılarına uygun düşen bir yaklaşım olur. Diğer güzel bir rastlantı ise, PİRİ REİS haritasında Güney Amerika kıyılarının belli bir kesiminin, düzlemin küreye Kahire civarında seçilecek bir noktada teğet olduğu eğik konumlu düşey daire boylarının korunduğu projeksiyondaki görünümüne çok benzemesidir. Böyle bir projeksiyonda, yalnızca düzlemin küreye değdiği nokta ile küre üzerindeki herhangi bir nokta arasındaki uzunluk haritaya değişmeden (equidistant) aktarılır. Halbuki bir haritada tek bir projeksiyon söz konusu olur. Aynı haritada Yerkürenin bir bölümünün aktarılması

2 * Projeksiyon: Yerin (elipsoit ya da küre) belli geometrik ve matematik bağıntılara göre yere göre değişik konumlarda düşünülen ve düzleme açılabilen yüzeylere aktarımı. Bu bağlamda teorik olarak sonsuz sayıda projeksiyon vardır.

7 İnan, A., Piri Reis’in Hayatı ve Eserleri. Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1983.9 Konyalı, İ. H., Topkapı Sarayında Deri üzerine Yapılmış Eski Haritalar. Zaman

Kitaphanesi, İstanbul, 1936.

Doğan UÇAR

14


için başka bir model, başka bölgeleri için başka modeller kullanılamaz. Diğer taraftan küre üzerinde Kahire’ye aynı uzaklıkta olan noktaların, PİRİ REİS haritasında da aynı uzaklıkta olduklarını söylemek mümkün değildir. Dolayısıyla bir haritadaki belli bir kesimin bir projeksiyona uygunluk göstermesi, “bu haritanın tümüyle ilgili projeksiyon temel alınarak çizilmiş” olduğu sonucunu çıkarmak için kesinlikle yeterli değildir.

Portolonların geometrik çatısını, haritası oldukları bölgenin yaklaşık ortasına düşen bir nokta merkez alınmak suretiyle eşit açısal aralıklarla çizilmiş ve harita çerçevesine kadar uzanan doğrular (pusula ya da rüzgar doğrultuları) oluşturur. Buradaki bütün mesele seçilen noktadan geçen kuzey doğrultusunun haritaya aktarılmasıdır. Bu ise, o zamanlar pusula ile kolaylıkla gerçekleştirilebiliyordu. Gerisi, şüphesiz o zamanlarda sorunsuzca gerçekleştirilebilen 90° nin dört, ya da sekiz aralığa bölünmesi meselesidir. Merkezden itibaren eşit uzaklıkta ve bu doğrultular üzerinde yine eşit aralıklı olarak yeni merkezler alınabilmektedir (Şekil 1). Ortada alınan merkez, haritayı kuzey ve güney olarak iki eşit parçaya bölen doğrultu üzerinde iki adet olarak da düşünülebilmektedir (Şekil 2). 1413 yılında İBRAHİM KATİBİ tarafından hazırlanan Akdeniz Portolonu anılan yöntemin izlendiği türe güzel bir örnektir.

Tüm araştırmacılar elimizdeki PİRİ REİS imzalı 1513 tarihli paftanın*3 bir dünya haritasının bir parçası olduğu görüşünde birleşmektedirler. Bu görüş hem paftanın doğu kenarında yarım kalmış cümleler hem de Pusula güllerinin sayısı bakımından da kesinlikle doğru bir sonuçtur.

Bir merkezde ve 22.5° aralıklarla dairesel bir çevre üzerinde bulunması gerekli rüzgar güllerinden yalnızca batı tarafta olan 5 i günümüze ulaşan paftada görülmektedir. Haritanın doğu ve kuzey kesimlerinin katlama yerlerinden koparak maalesef tarihi süreç içinde kaybolup gittiği kesindir. Bu kayıp son derece üzücüdür, ama diğer taraftan da bugün için şüphesiz hala ders alınması gerekli bir örnek oluşturur.

3 *Pafta: Seçilen harita ölçeği çerçevesinde haritası yapılan bölgenin, kullanılabilir formatta tek bir kağıda sığmaması durumunda haritanın tümünü oluşturan ve jeodezik ve kartografik standartlar bakımından aynı olan ayrı ayrı haritalar.


15


PİRİ REİS’in elimizdeki paftasının Pusula doğrultuları üzerindeki çevre noktalardan yararlanılarak bir hesap yapıldığında merkez nokta ve çevre noktalar arası yaklaşık 55cm elde edilmektedir. Şekil 1’de 1-2 ya da 2-3 no’lu noktalar arası. Bu durumda en doğudaki ve en batıdaki iki çevre nokta arası (örneğin yine şekil 1’de 1 ve 3 no’lu noktalar) 110 cm bulunur. En batıdaki çevre nokta ile paftanın en batı kenarı arası 30 cm’dir. Bu değerin orijinal haritada en doğudaki çevre nokta ve haritanın doğu kenarı arasında da bulunduğu doğal olarak varsayılırsa PİRİ REİS dünya haritasının boyutlarının, doğu-batı uzantısında 170 cm, kuzey-güney doğrultusunda 110 (55x2) cm civarında bulunması gerekir. Pusula gülünün merkezi alınan noktanın enlemi için yaklaşık 23° 30’ kuzey ve boylamı için ise yaklaşık 30° doğu hesaplanmaktadır [5]. Merkez nokta enleminin, Yengeç Dönencesi enlemi ile ve boylamının İskenderiye’den geçen meridyenin boylamı ile aynı olmasını sevimli, fakat geçmişte yapılageldiği gibi spekülasyona açık bir rastlantı olarak değerlendirmek gerekir. Bilindiği gibi bu spekülasyonun tek nedeni, İskenderiye ve o zamanlar Yengeç Dönencesi üzerinde kabul edilen Assuan’ın, küre olarak yerin yarıçapının belirlenmesine yönelik olarak ERATOSTHENES tarafından yapıldığı bilinen ilk yer ölçmelerine ev sahipliği yapmış olmalarıdır. İskenderiye ayrıca, Ptolemaus’un “Coğrafya” adlı eseriyle yüzyıllar boyu bilim çevrelerini etkilediği ve geometrinin gelişmesine merkez oluşturmuş bir şehirdir.

Haritada Gösterilen Bilgiler

PİRİ REİS tarafından hazırlanan çiziliş yöntemine ilişkin basit olarak şu görüşler söylenebilir:

Daha önce belirtilmeye çalışıldığı gibi yabancı kaynaklarca o yıllarda böylesine mükemmel bir haritanın bir Türk denizcisi tarafından çizilmiş olabileceğine pek inanamadılar. Hâlbuki kanımca PİRİ REİS zamanın harita çizim tekniklerini uygulamış olmaktan başka bir şey yapmamıştır. Bu durum bugünün bilimsel kartografyası ışığında aşağıdaki biçimde açıklanabilir:

Doğan UÇAR

16


Şekil 1. Portolon Haritalarında Tek Merkezli Pusula Gülü Doğrultuları4

Şekil 2. Portolon haritalarında iki merkezli pusula gülü doğrultuları

4 5 Hapgood, C. H., Maps of the Ancient Sea Kings, Chilton Company, Philadelphia, 1966.

2 3 1


17


1450’li yıllara kadar gemicilik ilerlemiş ve bunun sonuçlarından biri olarak uzun süreli deniz seyahatleri yapma olanağı yaratılmıştı. Bu seyahatler sırasında PİRİ REİS gibi akıllı denizciler gidip gördükleri yerlere ait krokiler hazırlamışlar ve bunları ilgili yerlere ait tuttukları notlarla zenginleştirmişlerdi. Seyahat edilen gemilerin rotasından bir standart dâhilinde söz edebilmek için zamanla değişik yönden esen rüzgârlara isimler verilmeye başlanmıştır. Bu rüzgâr yönleri, o zamanlar deniz navigasyonunun vazgeçilmez aleti olan Pusula yönlerine(Pusula gülü) karşılık gelmekteydi. Pusulanın da deniz navigasyonu hizmetine girmesi ve yönleri gösteren Pusula doğrultularının peripluslarla5 entegre edilmesi sonucu bu krokiler portolonlara dönüşmeye başlamışlardır. Kitab-ı Bahriye’deki bir dizi kıyı krokileri ve buralar hakkında bilgi veren yazılı metinler peripluslar için klasik örnekler olarak sayılabilir (Şekil 3).

Şekil 3. Kristof Kolomb tarafından çizilmiş Haiti’nin batı kıyılarına ait kıyı krokisi

Peripluslardan ve daha önce çizilmiş başka haritalardan yararlanılarak ya da diğer bir deyişle bunların maharetli bir şekilde birleştirilmesi suretiyle Akdeniz’i temel gösterim objesi almış olan portolonlar ve diğer haritalar ortaya konulmuşlardır. PİRİ REİS kendisi de Kitab-ı Bahriye’sinde birkaç kez belirttiği gibi 1513 tarihli haritasını öncelikle deniz navigasyonu amacıyla çizmiştir. Yani PİRİ REİS’in yukarıda sözü edilen her iki haritası da birer “portolon”dur. Başlangıçta kıyılarda kurulu önemli Akdeniz merkezleri arasında ulaşıma yönelik olan ve yazılı metinlerle de desteklenen portolonlar, zamanla adalar ve adalarda olumsuz hava koşullarından korunmaya uygun doğal limanlar

5 Periplus ya da periple: Kıyı krokisi ya da kıyı kılavuzu

Doğan UÇAR

18


hakkında yazılı bilgi veren kitaplar biçiminde de hazırlanmışlardır. Terminolojide bu tür kitaplara “İsolario”*6 denilmektedir. PİRİ REİS tarafından hazırlanmış Kitab-ı Bahriye, dünyada bugün bulunan isalorio türü birkaç eserden birisidir ve şüphesiz ki en güzel ve en iyilerindendir.

1513 tarihli PİRİ REİS Dünya haritasının geometrik çatısı dışında karalar ve durgunsu objeleri(okyanuslar, denizler, göller vb.)arasındaki sınırların nasıl çizilebildiği konusuna ilişkin olarak ise aşağıdakiler söylenebilir.

Günümüz kartografya tekniğinde küçük ölçekli haritalar kendi ölçeklerinden daha büyük ölçekli haritalardan ve diğer başka dokümanlardan yararlanılarak yeni bir ölçme yapmaksızın üretilmektedirler. Buradaki bütün ustalık, üretilmek istenen harita için kullanılabilecek dokümanlarda bulunan değişik karakterdeki bilgilerin belli bir kesiminin, elde edilmek istenen haritanın ölçeği ve öngörülen temel hizmet amacına uygun olarak sonucun iyi bir ürün(doğru, eksiksiz, güzel harita) olmasını sağlayacak biçimde sentezinin yapılabilmesindedir. Tüm küçük ölçekli haritalar da eski çağlardan beri aynı yöntemle çizilmektedirler. Bu amaçla yapılan çalışmaların günümüz kartografyasındaki adı “kartografik genelleştirme”dir.

PİRİ REİS’in 1513 yılında çizdiği Dünya haritasında temel olarak şu kaynakları kullandığı bilinir: Batlamyus’un sekiz haritası, Portekiz kaynaklı dört harita, Güney Asya Arap haritası ve Kristof Kolomb’un Yeni Dünya haritası. Batlamyus (Ptolemaeus, Ptolemy, Ptolemaios) ve Portekiz haritalarından Atlas Okyanusu’nun güneyini gösteren harita ve ve Portekiz haritalarından Atlas Okyanusu’nun güneyini gösteren harita ve Kristof Kolomb’un Yeni Dünya haritası bu bağlamda üzerinde özellikle durulan kartografik ürünler olmuştur. Bu bağlamda [8] e bakılabilir.

1513 tarihli PİRİ REİS Dünya haritası için söylenen belirgin özellik Kristof Kolomb ile bağlantısıdır. Bu haritanın yapısı, PİRİ REİS’in çizime temel yaklaşım olarak Kristof Kolomb’un haritasını almış olduğu kendi ifadesini desteklemektedir. Haritanın kafa karıştırıcı görünen kuzeybatı bölümü Kristof Kolomb’un dünyanın kara dağılımı konusundaki coğrafi düşünceleriyle büyük oranda uyumludur. Hispanyola, Cipango(Japonya) ile aynı yönde yer almaktadır. Yer adları ve Batı Hindistan çizimlerinin de Kristof Kolomb’un anlatımıyla güçlü ilişkisi açıktır.

6 * İsolario: Ada ya da adalar kitabı8 Kahle, P., Die verschollene Colombus-Karte von 1498 in einer Türkischen Weltkarte

von 1513. Walter de Gruyter, Leibzig, 1933.


19


O dönemin dünya haritalarında Antil Adaları en eski, en naif ve en basit halleri ile yer alır. 1495 veya 1496’da Kristof Kolomb tarafından ya da onun gözetiminde yapıldığı yazılı notlardan bilinen, fakat bugüne kadar bir yerde rastlanmayan harita ya da Yeni Dünya’nın keşfine ait haritacılık notlarındaki bu naif yaklaşım PİRİ REİS’in 1513 tarihli Dünya Haritasında da belirgin biçimde izlenmektedir.

Bazılarına göre PİRİ REİS haritasında Atlas Okyanusu’nun güneyinde Antarktika olarak gösterilen toprakların bu haliyle bulunması, gerçekte insanların bu karayı kıtanın keşif yılı olarak bilinen 1820’den yaklaşık üç yüz yıl önce bildiklerini göstermektedir. Hapgood’a göre, PİRİ REİS ve benzer haritalara bakıldığında Antarktika’nın bundan on bin, hatta yüz binlerce yıl önce insanlar tarafından biliniyor olması gerekir. PİRİ REİS te bu kıyı biçimlerini o kaynaklardan kendi haritasına aktarmıştır. Fakat bu yaklaşımı destekleyecek hiçbir somut kanıt bugüne kadar konulamamış ve spekülatif bir görüş olarak kalmaya devam etmektedir. PİRİ REİS Haritası’nın gösterdiği Atlas Okyanusu’nun güneyindeki kara parçası ve Antarktika’nın da Atlas okyanusunun güneyinde yer alması gerçeği dışında, bu iddiaları destekleyen kaynak hemen hemen yok gibidir. PİRİ REİS güneydeki bu kara parçasını haritada gösteren ne ilk ne de son kişidir, fakat Hapgood’un “Maps of the Ancient Sea Kings” kitabı PİRİ REİS’in ününü daha da yükseklere taşıdığı açıktır.

Hapgood, Antarktika hakkında daha eski bilgileri temel alan ve PİRİ REİS’in kullandığını düşündüğü orijinal kaynak haritalarının doğru olduğunu varsaymıştır. Ayrıca PİRİ REİS Haritası ve bu (hangileri olduğu bilinmeyen) kaynak haritalarındaki farkların PİRİ REİS Haritası’nın çizimi sırasındaki hatalardan kaynaklandığını varsaymıştır. Bu iki varsayıma göre, Hapgood’un hayali kaynak haritalarına uyum sağlaması için kendi haritasında kara parçalarına biraz yer değiştirtmesi, ölçeğini değiştirmesi, yönleri değiştirmesi, kıyıları yeniden düzenlemesi, diğer ilgili coğrafi çizimleri değiştirmesi, yani “hataları düzeltme”si PİRİ REİS için oldukça kolay olmuştur.

Yukarıda ifade edildiği gibi Charles Hapgood ve ekibi PİRİ REİS’in 1513 tarihli haritasının güneyinde yer alan kara parçasının biçimine bakarak, kendisinin Antarktika ile ilgili olarak çok daha öncelere dayanan bilgiye sahip olduğunu iddia etmişlerdir. Bununla beraber bu haritanın güneyindeki kara parçalarının hayallere dayanan gösterimi Batlamyus’a (MS 150) kadar uzanan haritalarda ortaktır. On altıncı yüzyıldan elimizde bulunan diğer haritalarda da, PİRİ REİS Haritası’ndaki gibi, Antarktika’yı Güney Amerika’ya bağlanan bir kara parçası gösterilmiş bulunmaktadır.

Doğan UÇAR

20


1960 larda Erich von Daniken’ın da (“Chariots of the Gods?” ya da “Tanrıların Arabaları” isimli kitabında) dâhil olduğu pek çok popüler yazar, Hapgood’un PİRİ REİS Haritası’na dair çıkarımını benimsemiş ve ispatlanmış kabul ederek tekrar etmişlerdir. Bu “durum”u açıklamak için Antarktika incelemesinin dünya dışı varlıklar (veya alternatif olarak Atlantis’ten gelenler) tarafından yapılmış olduğunu ve bu kıyıları doğru olarak gösteren haritaların onlar tarafından bırakılarak daha sonra PİRİ REİS Haritası’na kopyalandığını öne sürmüşlerdir. Bununla beraber PİRİ REİS haritasındaki güney kara parçası, yazarların iddia ettiği gibi - buz katmanıyla birlikte veya buz katmanı olmadan - Antarktika’ya benzememektedir. PİRİ REİS Haritası’ndaki güney kara parçası ve Antarktika arasında her ikisinin Atlas Okyanusu’nun güneyinde olması ve doğu-batı sahil şeridi olması dışında bir benzerlik yoktur (Şekil 4). Atlantislilerin ya da antik çağdan astronotların ya da dünya dışı varlıkların bu kara oluşumunu haritalamış olması görüşünün çok zorlama bir tez olduğu açıktır.

Şekil 4. PİRİ REİS 153 Tarihli Dünya haritasında Tartışılan Kıyı Çizgileri

(Kırmızı renkli çizgiler bugünkü durumu, mavi çizgiler PİRİ REİS haritasında yer alan kıyı çizgilerini göstermektedir)


21


Diğer taraftan Hapgood, PİRİ REİS 1513 yılı Dünya haritasını günümüz haritaları ile karşılaştırırken, haritada belirtilen yer isimlerini göz ardı etmiştir. PİRİ REİS, kendisinin metin halinde haritasında ve Kitab-ı Bahriye isimli kitabında belirttiği özelliklerin ne olduğunu söylemekle kalmamaktadır. Bunun yanı sıra onun haritasında yer alan on altıncı yüzyıldaki yer isimleri günümüzdeki yer isimleriyle de örtüşme göstermektedir.

O halde PİRİ REİS’in kendi notlarında da belirttiği gibi kendisinin değişik kaynaklardan yararlanarak haritasını ortaya koyması yapılan işin karakterine tamamen uygundur ve kesinlikle bilimsel açıdan eserinin değerini düşürücü bir husus olarak değerlendirilemez. Bu eserleri zamanın koşullarında toplamak ve bir dünya haritası olarak uygun biçimde sentezini yapabilmek bile tek başına bir kartografya ustalığıdır.

PİRİ REİS yine haritasının güney-batı tarafına koyduğu bir not ile eserini hangi kaynaklardan yararlanarak ürettiğini açık yüreklilikle anlatır. Bu tür bir açıklama zamanın haritalarında pek rastlanan bir tutum olmadığından bunu, onun üstün kişiliğinin bir göstergesi olarak değerlendirmek gerekir. İlgili açıklamanın özeti şöyledir:

“Bu haritaya benzer bir harita asrımızda kimsede yoktur. Bu fakirin elinden çıkarak ilk kez ortaya kondu. Esas olarak yirmi kadar harita ve Mappa Mundilerden*7 yararlanıldı. Bunlardan birisi Büyük İskender zamanında yapılmıştır. Sekiz Arap haritası, dört Portekiz haritası, Sint, Hint, Çin ve bir de Kolomb’un batı tarafı için yaptığı harita da vardır. Bunların hepsi bir ölçeğe getirildi**8 ve bu harita ortaya çıktı. Bu harita nasıl denizler için geçerli ise, yedi derya için de geçerli ve muteberdir.”

PİRİ REİS’in önemli ölçüde Türkçeleştirilmiş bu açıklamasından tüm haritanın, elimizdeki paftanın gösterdiği bölgenin doğu, kuzey ve güneyinde kalan belli dünya kesimlerini de (Hindistan ve Çin’den söz edip haritanın tüm denizler için geçerli olduğunu belirtiyor) kapsaması gerektiğini, dolayısıyla bu haritanın bir dünya haritası olarak tasarımlandığı sonucu tekrar çıkarılabilir.

Harita alışılmamış biçimde çok yazılı açıklama ile donatılmıştır. Bu açıklamalar yukarıda olduğu gibi haritanın direk kendisine yönelik

7 * Mappa Mundi: Dünya haritası.8 ** Kartografik genelleştirme yöntemi dâhil, üretilen bir haritanın tek bir ölçeği

bulunmalıdır.7 İnan, A., Piri Reis’in Hayatı ve Eserleri. Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1983.17 ----------- : Piri Reis Haritası. D.K.K. Hidrografi Neşriyatı, DS 15-H/D E, İstanbul,

1966.

Doğan UÇAR

22


olduğu gibi coğrafik bilgi verenler daha çoğunluktadır. Bu konudaki ayrıntılı bilgiler için Afet İnan ve harita ile ilgili 1966 yılında Türk Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Seyir ve Hidrografi Dairesi tarafından yayınlanmış bulunan kitapçığa bakılabilir [7], [17].

Charles Hapgood PİRİ REİS’in haritasında ulaştığı gösterim düzeyi hakkında şunları söylüyor:

“Daha da ötesi bu harita, güney Amerika ve Afrika’yı doğru boylamlarda gösterdiğinden, onaltıncı yüzyılda yapılmış olan diğer bütün haritalardan kesinlikle daha büyük önem taşımaktadır.”...”Bu haritanın bilimsel başarısı, ne Rönesans, ne Orta çağ, ne eski arap coğrafyacılarının çalışmaları ve ne de Antik Çağ’ın bilinen harita yapımcılarının yapıtlarıyla kıyaslanamayacak kadar büyüktür.”

Burada net olarak vurgulanması gereken şey artık, PİRİ REİS haritasının Amerika karasının bir parçasını gösteren ilk kartografik eser olmadığı, fakat ilkler arasında yer alan en önemli kartografik ürün olduğudur.

1502 tarihli “Cantino Dünya Haritası”(Biblioteca Estense-Modena, İtalya), 1511 tarihli Bernardus Sylvanus tarafından Ptolemaus etkisindeki dünya haritası (Venedik,İtalya), 1507 ve 1508 tarihli Johannes Ruysch imzalı yine Ptolemaus etkisinde çizilmiş dünya haritası, 1507 yılı tarihini taşıyan Martin Waldseemüller imzalı dünya haritası Amerika karasının doğu kıyılarının az ya da çok yer aldığı bilinen az sayıdaki haritalardan birkaçıdır. Asıl üzerinde durulması gereken, PİRİ REİS haritasının, bu haritalara göre Amerika Kıtasının doğu kıyıları hakkında geometrik ve semantik olarak çok daha fazla bilgi vermesidir. Bu nokta haritanın değerini artıran bir başka temel özelliktir.

Eski haritaların çerçeveleri üretildikleri toplumun sanat anlayışını yansıtırlar ve genellikle hepsinde ayrı bir güzellik vardır. PİRİ REİS tarafından hazırlanmış söz konusu haritada İslam süsleme sanatının tipik özelliklerini taşımaktadır. Haritanın kuzeyi olarak yine portolonların hemen hemen tümünde olduğu gibi, çizim altlığının ilerisi alınmıştır. 1200’lü yıllara kadar çizim altlığının ilerisinin doğu ya da güney olarak kullanıldığı haritalar az değildir. Kıyılardaki yerleşim yerlerinin ve önemli mevkilerin adları siyah ve kırmızı ile kıyı çizgisine dik olarak yazılmışlardır. Pusula çizgileri de haritanın okunaklığını artırmak amacıyla değişik renklerde(siyah, yeşil, kırmızı) tasarımlanmışlardır. PİRİ


23


REİS’in devrinin portolonlarda uygulanan gösterim standartlarını aynen kullanması, haritacılığın her alanında, onun zamanının ustalarından biri olduğunun başka bir açık işaretidir. Bu çerçevede Atlantik haritasında da denizlerin gemiler için sığ ve tehlikeli olabilecek bölgeleri artı işareti ve nokta kümeleri kullanılarak ifade edilmeye çalışılmıştır. Yine bu çerçevede Pusula doğrultuları üzerinde çevredeki rüzgargüllerinden bazıları, değişik büyüklük ve renkte düzenlenebilmektedir.

Bu dünya haritasından sonra 1521 yılında yazdığı ve 1526 yılında ikinci nüshasını çıkardığı Kitab-ı Bahriye’sinde de PİRİ REİS bir haritanın nasıl yapıldığını ve kullanılacağını anlatmaktadır. Bu anlatımlardan haritadaki Pusula gülü ve bazı gösterimlerle ilgili olanlarını (Türkçeleştirilmiş haliyle) aktarmanın, okuyucuya fikir vermesi bakımından ilginç olacaktır.

“Yazdılar ki, bilsinler hep yollarını

Her sahili, denizlerin milini

Şimdi artık yazdılar oldu ayan

Tam on altı kısma böldüler inan

Merkez tam onun orta yerine düşer

Bu on altının birinden öbürüne

Ki çekerler çizi hep yerli yerine

Bir çizinin iki başını edip hesap

İkişerle olur otuz iki cevap

Dinle şimdi bu harita ilmini

Ta bilesin halini ahvalini

Belli rüzgârlar sekizdir, hepsi siyah

Yeşil olur iki rüzgâr arası, ey padişah

Kırmızıyla tam on altı olur tamam

Otuz iki eder hepsi ey dost adam”

Doğan UÇAR

24


“Şehir ve kale çizgileri kızıl olur

Issız yerler siyah ile yazılır

Artık bildik haritanın ilmini açık

Kaldı ki bir söz, söyleyemem onu artık

Şu döküntüye denilir ki taşlar var

Noktaları hep siyahla boyarlar

Sade kumlu sığ yerlere budur nişan

Çünkü kızıl noktayla yazılmıştır inan

Denizlerde görünmeyen taşlara

Haç çizerler ta eskiden bunlara

Olsa eğer küçük adacıklar belli

Noktalar sayısınca yazılır, belle

Haritanın bütün alametlerini sana

Anlattım, hepsini yaz aklına

Eğer bunları kullanırsan ey civan

Bilki öğretmensin denizlerde her zaman

Yürü, feth et hep Efrenç illerini

Çünkü gösterdim sana onun yollarını

Sana da bana da, ey genç ve ihtiyar

Bir sevaptır, hep oluruz bahtiyar”

“Eğer sorarsan bana Pusula nedir

Gemici dilinde bu neyi bildirir

Bir yuvarlak hokkadır ki üstü cam

Kağıdı vardır, çizilmiştir otuzikiye tam

Çark gibi hünerle sarılıp demire

Geçirip kılmış işaret kim, döne


25


Vara bir köşeye karar eder hemen

O kuzey yıldızıdır, bil görünce her zaman

Bilmeli onu kararından ilim ile

Aslını anlatayım, sen beni dinle

Var bir demir o kâğıdın altında

Ucu mıknatıstır onun, kalsın aklında

Çünkü mıknatıs demiri çekince

Döner o tarafa ince ince

Ki bu taş kuzeydir, aslı bil

Onun için döner kuzeye, bilir ehil

Böylece o köşe olur kuzey

Dönerken her tarafa hep onun ucu kuzey

Böyle bilin, böyle yapın siz hesap

Dedim artık “Vallahü a’lem bissevap””

Bu muhteşem diziler için söylenecek güzel sözler bulmak hiç de zor değildir. PİRİ REİS’in Kitab-ı Bahriye’sinin ilk bölümü böylesine hayran olunacak dizilerle sürüp gider. Bildiklerini kendisine saklamayıp hem de bu kadar kolay anlaşılır bir dille, üstelik nesir tarzında yazan çok yönlü bu usta ile ne kadar övünsek hakkımızdır.

Doğan UÇAR

26


KAYNAKLAR

[1] BAGROW, L.; SKELTON R.A., Meister der Kartographie. Safari Verlag. Berlin, 1963.

[2] CUOGHI, D., I Misteri Della Mappa Di Piri Reis. 2003, http://xoomer.virgilio.it/dicuoghi/Piri_Reis/PiriReis.htm (Erişim: 14.03.2013)

[3] GOODRICH, T.D., Atlas-ı Hümayun, Archivum Ottomanicum. s.83-101, Wiesbaden, 1987.

[4] MCINTOSH, G.C., Columbus and the Piri Reis Map of 1513, University of Georgia Press, ISBN 0820321575, 2000.

[5] HAPGOOD, C. H., Maps of the Ancient Sea Kings. Chilton Company, Philadelphia, 1966.

[6] HERRMANN, A., Die Aelteste Türkische Weltkarte. Imago Mundi I, Berlin, 1935.

[7] İNAN, A., Piri Reis’in Hayatı ve Eserleri. Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1983.

[8] KAHLE, P., Die verschollene Colombus-Karte von 1498 in einer Türkischen Weltkarte von 1513. Walter de Gruyter, Leibzig, 1933.

[9] KONYALI, İ. H., Topkapı Sarayında Deri üzerine Yapılmış Eski Haritalar. Zaman Kitaphanesi, İstanbul, 1936.

[10] LEITNER, W., Die Karte von Piri Reis aus dem Jahr 1513. Avusturya Kültür Ofisi’nde verilmiş konferans, İstanbul.

[11] PİRİ REİS, Denizcilik Kitabı, Cilt I ve Cilt II. Tercüman 1001 Eser, Sayı 19, İstanbul, 1974.

[12] PİRİ REİS, Kitab-ı Bahriye, Cilt I, II, III ve IV. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara, 1988.

[13] SOUCEK, S., The ‘Ali Macar Reis Atlas’ and the Deniz Kitabı: Their Place in the Genre of Portolon Charts and [1] Atlases. Imago Mundi. Sayı: 25, s.17-27, 1971.

[14] UÇAR. D., MÜRSİYELİ İBRAHİM Haritası. D.K.K. Hidrografi Neşriyatı Seri No: 81-6, İstanbul, 1981.


27


[15] UÇAR. D., ALİ MACAR REİS Atlası. II. Türk-İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi. 28 Nisan-2 Mayıs 1986, İstanbul.

[16] UÇAR. D., Über eine Portolonkarte im Topkapı-Museum in İstanbul. Kartographische Nachrichten. Heft 6. Bonn-Bad Godesberg, 1987.

[17] ----------- : Piri Reis Haritası. D.K.K. Hidrografi Neşriyatı, DS 15-H/D E, İstanbul, 1966.

pİrİ reİs dÜnya harİtasi nedİr? ne deĞİldİr? prof. dr...

Documents