pËrcaktuesit e performancËs sË institucioneve...

UNIVERSITETI “ALEKSANDËR MOISIU”

FAKULTETI I BIZNESIT

DEPARTAMENTI I SHKENCAVE EKONOMIKE

TEZË -DIZERTACION

PËRCAKTUESIT E PERFORMANCËS SË

INSTITUCIONEVE TË ARSIMIT TË LARTË NË SHQIPËRI

Për mbrojtjen e gradës shkencore “Doktor ”

Përgatitur nga kandidati

Msc. Dafina CENAJ

Udhëhequr nga

Prof. Dr. Mit’hat MEMA

Tiranë, 2017

Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri Msc. Dafina

CENAJ

Disertacion

ii

PËRCAKTUESIT E PERFORMANCËS SË INSTITUCIONEVE TË

ARSIMIT TË LARTË NË SHQIPËRI

Msc. Dafina CENAJ

Draft-Disertacion i paraqitur në

Fakultetin e Biznesit

Universiteti “Aleksandër Moisiu” Durrës

Në përputhje të plotë

Me kërkesat

Për gradën “Doktor”.

Universiteti “Aleksandër Moisiu” Durrës


CENAJ

Disertacion

iii

MIRËNJOHJE DHE FALENDERIME

Mirënjohje dhe falënderim për të gjithë stafin e Departamentit të Fakultetit Ekonomik të

Universitetit “Aleksander Moisiu”Durrës për mbështetjen dhe mundësinë që me krijuan për

realizimin e studimit tim.

Mirënjohje gjithashtu për të gjithë stafin Akademik dhe Kancelarët në IAL publike dhe private që

u benë pjese e këtij punimi, nëpërmjet plotësimit të pyetësorit të përgatitur dhe dërguar nga ana

ime.

Falënderim dhe mirënjohje e veçantë për Udhëheqësin tim Prof. Dr. Mit’hat MEMA, i cili me

profesionalizmin e tij ka ndikuar në ridimensionimin e këndvështrimit tim mbi këtë studim, në

zgjerimin dhe përfitimin e njohurive në fushën e interesit të temës, si dhe në orientimin dhe

konsolidimin e qasjeve që reflektohen në punimin tonë shkencor.

Mirënjohje dhe falënderim pa fund për Familjen Time dhe njerëzit e mi të dashur, të cilët janë

mbështetja ime kryesore në çdo hap.


CENAJ

Disertacion

iv

DEKLARATË MBI ORIGJINALITETIN

Deklaroj se kjo tezë përfaqëson punën time origjinale dhe nuk kam përdorur burime të tjera, përveç

atyre të shkruara nëpërmjet citimeve.

Të gjitha të dhënat, tabelat, figurat dhe citimet në tekst, të cilat janë riprodhuar prej ndonjë burimi

tjetër, duke përfshire edhe internetin, janë pranuar në mënyrë eksplicite si të tilla.

Jam e vetëdijshme se në rast të mospërputhjeve, Këshilli i Profesorëve të UAMD-së është i

ngarkuar të më revokojë gradën “Doktor”, që më është dhënë mbi bazën e kësaj teze, në përputhje

me “Rregulloren e programeve të studimit të ciklit të tretë (Doktoratë) të UAMD-së, neni 33,

miratuar prej Senatit Akademik të UAMD-së.

Tiranë, më 15.05.2017

Dafina CENAJ


CENAJ

Disertacion

v

ABSTRAKTI

Arsimi i lartë është një investim shumë i rëndësishëm në zhvillimin e kapitalit human dhe

konsiderohet me të drejtë motorri i zhvillimit në ekonominë e re botërore. Masa e financimit në

Arsimin e lartë kontribuon në rritjen e cilësisë së kapitalit njerëzor dhe në rritjen ekonomike

nëpërmjet kanaleve private dhe publike. Mekanizmat e finacimit përbëjnë një nga instrumentat

kryesore për nxitjen dhe rritjen e outputit shoqërorë duke ndikuar direkt mirëqënien e përgjithshme.

Kontributi i arsimit të lartë në nxitjen ekonomike është sinjifikativ, i cili mund të jetë i formave

dhe rrugëve të ndryshme.

Qëllimi i këtij studimi është të evidentojë faktorët kyç që perceptojnë drejtuesit e institucioneve të

arsimit të lartë në Shqipëri për performancën e tyre. Mbështetur në literature dhe në arsyetimin

logjik, faktorët pretendent që mund të përcaktojnë performancën e aktivitetit të institucioneve të

arsimit të lartë janë: politika dhe qeveria; aspekte të legjislacionit dhe rregulloret; kohezionit social;

zotërimin e laboratorëve dhe i ekonomisë didaktike; aspektet mjedisore; organizimi i institucionit

të arsimit të lartë; pavarësia e institucionit të arsimit të lartë; fokusi i institucionit të arsimit të lartë;

qasja ndaj donatorëve dhe mbulimi mediatik, dhe raportet me konkurrentët.

Për arritjen e objektivave janë përdorur analizat e kërkimit cilësor: analiza përshkruese, analiza

faktoriale, analiza e besueshmërisë dhe analiza diskriminuese. Të shumët janë edhe autorët që

sugjerojnë përdorimin e këtyre metodave për studimin e një fenomeni të tillë.

Faktori Zotërimi & shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve është ai që shpjegon

përqindjen më të madhe të variacionit të perofrmancës që buron nga grupi i faktorëve të

pakontrollueshëm. Po ashtu, analiza përforcon idenë se Angazhimi publiki IAL-së përbën faktorin

më kryesor të performancës së institucionit, në kontekstin e faktorëve të kontrollueshëm.

Një diskutim me shumë rëndësi është edhe diferencat mes perceptimit të drejtueseve të

institucioneve publik dhe privat. Analiza diskriminuese sjell prova të mjaftueshme për të pranuar

hipotezën se, mes institucioneve të arsimit publik dhe atyre privatë, ekziston një diferencë në

gjykimin e drejtuesve të tyre lidhur me faktorët e performancës së tyre.

Fjalë kyçe: Edukim, Arsimi i Lartë, performancë e institucioneve të arsimit të lartë, analiza

faktoriale dhe diskriminuese.


CENAJ

Disertacion

vi

ABSTRACT

Higher education is a very important investment in the development of human capital and is rightly

considered the engine of development in the future. The amount of funding in higher education

contributes to increasing the quality of human capital and economic growth through private and

public channels. Financing mechanisms are one of the main tools for promoting and increasing

social output, directly affecting the overall well-being. The contribution of higher education to

economic growth is significant, which can be of different forms and paths.

The aim of this study is to highlight the key factors perceiving the management team of the higher

education institutions in Albania for their performance. Based on literature and logical framework,

the possibilities factors that can determine the performance of the activities of higher education

institutions are: politics and government; aspects of legislation and regulations; social cohesion;

possession of labs and didactic economics; environmental aspects; higher education institution

organization; institution of higher education autonomy; higher education institution focus; access

to donors and media coverage, and rapport with competitors.

Qualitative research analysis are used to achieve the objectives: descriptive analysis, factor

analysis, reliability analysis and discriminant analysis. There are also many authors who suggest

to use these methods to study such a phenomenon.

Factor possession and usage of the didactic economy and labs is the one that explains the largest

percentage of performance variation stemming from the group of uncontrollable factors. Also, the

analysis reinforces the idea that public engagement of HEIs is the most important institution's

performance factor in the context of controllable factors.

A very important discussion is the differences between the perceptions of the management teamof

public and private higher education institutions. Discriminant analysis provides enough evidence

to accept the hypothesis that between public and private education institutions there is a difference

in the judgment of their management teamregarding their performance factors.

Key words: Education, Higher education, Higher education institution’s performance, Factor and

discriminant analysis,


CENAJ

Disertacion

vii

TABELA E PËRMBAJTJES

Mirënjohje dhe falenderime ....................................................................................................... iii

Deklaratë mbi origjinalitetin ....................................................................................................... iv

Abstrakti ....................................................................................................................................... v

Abstract ....................................................................................................................................... vi

Tabela e përmbajtjes ................................................................................................................... vii

Lista e tabelave ............................................................................................................................ ix

Lista e figurave ............................................................................................................................. x

KAPITULLI I HYRJE ................................................................................................................ 12

I.1 Problematika e përgjithshme dhe deduktimi i problemit................................................. 12

I.1.1 Sfondi i problemit të studimit .............................................................................................. 12

I.1.2 Konteksti në Shqipëri ........................................................................................................... 14

I.1.3 Përcaktimi i problemit të kërkimit ....................................................................................... 16

I.2 Qëllimi i disertacionit dhe Hipotezat/Pyetjet kërkimore ................................................. 23

I.3 Metodologjia e kërkimit .................................................................................................. 24

I.4 Struktura e disertacionit ................................................................................................... 25

KAPITULLI II LITERATURA E SHQYRTUAR ................................................................... 27

II.1 Parashtimi për problemin................................................................................................. 27

II.1.1 Rëndësia e edukimit në tërësi .............................................................................................. 27

II.1.2 Rendja pas teorisë së problemit të kërkimit......................................................................... 30

II.2 Konsiderata mbi faktorët e performancës së IAL-ve ....................................................... 36

KAPITULLI III METODAT DHE PROCEDURAT E KËRKIMIT ..................................... 38

III.1 Parashtrim lidhur me hipotezat dhe pyetjet kërkimore .................................................... 38

III.2 Njësia e analizës .............................................................................................................. 39

III.3 Procedurat e ndjekura ...................................................................................................... 40

III.4 Konsiderata për operacionalizimin .................................................................................. 42

III.5 Pyetësori .......................................................................................................................... 43

III.6 Analiza përshkruese ......................................................................................................... 46

III.7 Analiza faktoriale ............................................................................................................ 49


CENAJ

Disertacion

viii

III.8 Analiza e besueshmërisë .................................................................................................. 56

III.9 Analiza diskriminuese ..................................................................................................... 57

KAPITULLI IV REZULTATET DHE INTEPRETIMI I TYRE ........................................... 64

IV.1 Statistika përshkruese ...................................................................................................... 64

IV.1.1 Shpërndarja e përgjigjeve sipas institucionit, stafit, përvojës dhe gjinisë .......................... 64

IV.1.2 Shpërndarja e përgjigjeve sipas grupeve të faktorëve të performancës .............................. 67

IV.2 Rezultate të analizës faktoriale ........................................................................................ 74

IV.2.1 Analiza faktoriale për faktorët e pakontrollueshëm ............................................................ 74

IV.2.2 Analiza faktoriale për faktorët e kontrollueshëm ................................................................ 85

IV.3 Analiza e besueshmërisë për variablat latentë ................................................................. 95

IV.4 Rezultatet e analizës diskriminuese ............................................................................... 102

IV.4.1 Diskriminimi në bazë të llojit të institucionit..................................................................... 104

IV.4.2 Diskriminimi në bazë të “Reforma çon në përmirësimin e performancës” ...................... 108

IV.5 Përmbledhje e gjetjeve dhe ballafaqimi me pyetjet kërkimore dhe hipotezat e kërkimit

113

KAPITULLI V PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME TË DISERTACIONIT ............. 117

V.1 Përfundime mbi problemin e kërkimit ........................................................................... 117

V.2 Implikime mbi politikat ................................................................................................. 123

BIBLIOGRAFIA ........................................................................................................................ 126

ANEKSE ..................................................................................................................................... 130

Pyetësori ................................................................................................................................... 130

Analiza faktoriale për faktorët e pakontrollueshëm përmes SPSS 23 ...................................... 136

Analiza faktoriale për faktorët e kontrollueshëm përmes SPSS 23.......................................... 141

Testet e besueshmërisë ............................................................................................................. 146

Rezultatet e analizës diskriminuese për llojin e institucionit ................................................... 150

Rezultatet e analizës diskriminuese për pyetjen A7 ................................................................. 153


CENAJ

Disertacion

ix

LISTA E TABELAVE

Tabela 1. Shpenzimet totale vjetore të privatëve/individëve/familjeve për arsimin (000/lekë) ... 14

Tabela 2. Përmbledhje e pikave kyçe të literaturës ...................................................................... 35

Tabela 3. Kritere për përshtatshmërinë e mostrës ........................................................................ 51

Tabela 4. Gjykimi mbi vlerat e koeficientit cronbach alpha ........................................................ 56

Tabela 5. Mesatarja e viteve nga diploma e parë sipas llojit të institucionit ................................ 65

Tabela 6. Mesatarja e viteve të punës dhe viteve në pozicionin aktual të stafit sipas kategorive të

tyre: ndihmës dhe akademik ............................................................................................. 65

Tabela 7. Shpërndarja e stafit sipas llojit të institucionit ............................................................. 66

Tabela 8. Shpërndarja e kategorisë së stafit sipas gjinisë dhe llojit të institucionit ..................... 67

Tabela 9. Treguesi KMO dhe i sfericitetit për zgjedhjen e rastit të faktorëve të pakontrollueshëm .. 77

Tabela 10. Shpjegimi i variancës totale për rastin e faktorëve të pakontrollueshëm ................... 78

Tabela 11. Matrica e komponentëve para rrotullimit për rastin e faktorëve të pakontrollueshëm ..... 80

Tabela 12. Matrica e komponentëve pas rrotullimit për rastin e faktorëve të pakontrollueshëm 81

Tabela 13. Renditja e komponentëve si ishte menduar dhe si e nxjerr analiza faktoriale për faktorët

e pakontrollueshëm .......................................................................................................... 84

Tabela 14. Treguesi KMO dhe i sfericitetit për zgjedhjen e rastit të faktorëve të kontrollueshëm .... 87

Tabela 15. Shpjegimi i variancës totale për rastin e faktorëve të pakontrollueshëm ................... 88

Tabela 16. Matrica e komponentëve para rrotullimit për rastin e faktorëve të kontrollueshëm .. 90

Tabela 17. Matrica e komponentëve pas rrotullimit për rastin e faktorëve të kontrollueshëm .... 91

Tabela 18. Renditja e komponentëve si ishte menduar dhe si e nxjerr analiza faktoriale për faktorët

e kontrollueshëm .............................................................................................................. 94

Tabela 19. Përmbledhje e rezultateve të analizës faktoriale dhe asaj të besueshmërisë për faktorët

e pakontrollueshëm .......................................................................................................... 96

Tabela 20. Përmbledhje e rezultateve të analizës faktoriale dhe asaj të besueshmërisë për faktorët

e kontrollueshëm .............................................................................................................. 99


CENAJ

Disertacion

x

Tabela 21. Përmbledhje e rasteve të analizuara për rastin e analizës diskriminuese me bazë llojin

e institucionit .................................................................................................................. 104

Tabela 22. Testi i barazisë së mesatares së grupeve të llojit të institucionit .............................. 106

Tabela 23. Testi i lambdës së Wilksit për llojet e institucionit .................................................. 107

Tabela 24. Pesha e secilit faktor në maksimizimin e diskriminimit të llojeve të institucioneve 107

Tabela 25. Klasifikimi i rezultateve për rastin e llojeve të institucioneve ................................. 108

Tabela 26. Përmbledhje e rasteve të analizuara për rastin e analizës diskriminuese me bazë reforma

çon në performancën e IAL-së ....................................................................................... 109

Tabela 27. Testi i barazisë së mesatares së grupeve të reformës që çon në performancën e IAL-së 109

Tabela 28. Testi i lambdës së Wilksit për pyetjen A7 ................................................................ 110

Tabela 29. Korrelacioni i faktorëve me funksionin diskriminues të standartizuar .................... 111

Tabela 30. Klasifikimi i rezultateve për rastin e pyetjes A7 ...................................................... 112

LISTA E FIGURAVE

Figura 1. Rritja ekonomike (boshti në të djathtë) dhe numri i studentëve (në mijë, boshti në të

majtë) gjatë 1992-2013. Burimi: Banka Botërore ............................................................ 15

Figura 2. Shpërndarja e shpenzimeve në edukim sipas sektorëve, 2012 (% shpenzimeve të

kombinuara publike, private dhe ndërkombëtare në edukim). Burimi: Eurostat ............. 16

Figura 3. Shpërndarja e shpenzimeve në edukim sipas nivelit të edukimit, 2012 (% e shpenzimeve

në edukim). Burimi: Eurostat ........................................................................................... 17

Figura 4. Shpenzimet publike në edukim si pjesë e GDP-së, 2012. Burimi: Eurostat ................. 18

Figura 5. Shpenzimet e institucioneve të arsimit për nxënës/studentë, sipas sektorit, 2012 (EUR

për nxënës/studentë në sistemin me kohë të plotë apo me kohë të pjesshme). Burimi:

Eurostat ............................................................................................................................. 19


CENAJ

Disertacion

xi

Figura 6. Shpenzimet e institucioneve të arsimit për nxënës/studentë, sipas nivelit të edukimit,

2012 (EUR për nxënës/studentë në sistemin me kohë të plotë apo me kohë të pjesshme).

Burimi: Eurostat ............................................................................................................... 20

Figura 7. Paraqitja skematike e strukturës së disertacionit .......................................................... 26

Figura 8. Paraqitja skematike e procedurave të ndjekura ............................................................. 40

Figura 9. Paraqitja skematike e fazave të analizës faktoriale ....................................................... 52

Figura 10. Mbivendosja e shpërndarjeve të pikëzimit diskriminues ............................................ 58

Figura 11. Paraqitja skematike e fazave të analizës diskriminuese .............................................. 60

Figura 12. Frekuencat e pyetjeve të faktorit të politikës dhe qeverisë. ........................................ 68

Figura 13. Frekuencat e pyetjeve të faktorit të legjislacionit dhe rregulloreve. ........................... 69

Figura 14. Frekuencat e pyetjeve të faktorit të kohezionit social ................................................. 69

Figura 15. Frekuencat e pyetjeve të faktorit të laboratorit dhe ekonomisë didaktike .................. 70

Figura 16. Frekuencat e pyetjeve të faktorit të aspektit mjedisor ................................................ 71

Figura 17. Frekuencat e pyetjeve të faktorit organizimit të IAL-ës ............................................. 71

Figura 18. Frekuencat e pyetjeve të faktorit të fokusit të IAL-ës ................................................ 72

Figura 19. Frekuencat e pyetjeve të faktorit të qasjes ndaj donatorëve dhe mbulimi mediatik ... 72

Figura 20. Frekuencat e pyetjeve të faktorit të konkurrencës ...................................................... 73

Figura 21. Paraqitja grafike e vlerave të veta (eigenvalue) për rastin e faktorëve të pakontrollueshëm 79

Figura 22. Paraqitja grafike e vlerave të veta (eigenvalue) për rastin e faktorëve të kontrollueshëm 89

Figura 23. Ilustrimi grafik i diferencave mes kategorive të institucioneve dhe të stafit në gjykimin

lidhur me ndikimin e faktorëve mbi performancën e IAL-së ......................................... 102

Figura 24. Ilustrimi grafik i diferencave mes viteve të eksperiencës së stafit në gjykimin e ndikimit

të faktorëve të mësipërm mbi performancën e IAL-ve në Shqipëri ............................... 103

Figura 25. Shpenzime mesatare për nivelet e arsimit ndaj totalit të GDP-së në disa vende të

Evropës dhe në Shqipëri ................................................................................................. 118

Figura 26. Kuadri konceptual i modifikuar ................................................................................ 121

12

KAPITULLI I

HYRJE

I.1 PROBLEMATIKA E PËRGJITHSHME DHE DEDUKTIMI I PROBLEMIT

I.1.1 Sfondi i problemit të studimit

Që nga fundi i viteve 1980, shumica e vëmendjes së makroekonomistëve ësht përqendruar në

çështjet afatgjata, sidomos efektet e politikave qeveritare në shkallën afatgjatë të rritjes ekonomike.

Ky theksim pasqyron njohjen se dallimi midis prosperitetit dhe varfërisë për një vend varet nga sa

shpejt rritet në një periudhë afatgjatë. Megjithëse politikat standarde makroekonomike janë të

rëndësishme për rritjen ekonomike, aspektet e tjera të “politikës” - interpretuar gjerësisht për të

përfshirë të gjitha aktivitetet e qeverisë që kanë rëndësi për ecurinë ekonomike - janë edhe më të

rëndësishme.

Barro (2013) fokusohet në kapitalin njerëzor si një përcaktues i rritjes ekonomike. Megjithëse

kapitali njerëzor përfshin arsimin, shëndetin dhe aspektet e “kapitalit social”, fokusi kryesor i

studimit aktual është në edukim, ekonomia e dijes. Analizat theksojnë dallimin mes sasisë së

arsimit - i matur me vitet e arritjes në nivele të ndryshme - dhe cilësia - e vlerësuar nga rezultatet

në provimet krahasuese ndërkombëtare. Njohja se përcaktuesit e rritjes ekonomike afatgjatë ishin

problem qendror makroekonomik, u shoqërua për fat të mirë në fund të viteve 1980 nga përparime

të rëndësishme në teorinë e rritjes ekonomike. Kjo periudhë paraqiste zhvillimin e modeleve të

“rritjes endogjene”, në të cilën shkalla e rritjes afatgjatë u përcaktua brenda modelit. Një tipar kyç

i këtyre modeleve është një teori e progresit teknologjik, që shihet si një proces ku kërkimi dhe

aplikimi i qëllimshëm çojnë me kalimin e kohës tek produktet e reja dhe më të mira të prodhimit

dhe në miratimin e teknologjive superiore që janë zhvilluar në vende apo sektorë të tjerë.


CENAJ

Disertacion

13

Vendet që aderojnë për t’u bërë pjesë e Bashkimit Evropian kanë për detyrë që të harmonizojnë

politikat sipas kërkesave të Bashkimit Evropian. Pjesë e këtyre politikave janë edhe politikat

ekonomike dhe sociale. Arsimi është një fushë e veçantë që shteti angazhohet për ta ofruar si

shërbim. Ky shërbim mund të ofrohet nga institucione publike dhe institucione private.


konsiderohet me të drejtë motori i zhvillimit në ekonominë e re botërore. Masa e financimit në


nëpërmjet kanaleve private dhe publike. Mekanizmat e financimit përbëjnë një nga instrumentet

kryesore për nxitjen dhe rritjen e outputit shoqërore duke ndikuar direkt mirëqenien e përgjithshme.



Shkalla në të cilën kapitali njerëzor, sidomos arsimi, kontribuon në mirëqenien shoqërore dhe

rritjen ekonomike është një pyetje e rëndësishme, dhe është adresuar në studime të shumta

hulumtuese. Rezultatet e këtyre studimet janë të ndryshme, dhe po ashtu të diskutueshme dhe

debatuar gjerësisht. Për këtë çështje ka diksutime të rëndësishme për politikat publike ndaj arsimit

dhe ekuilibrit optimal publik privat në financimin e shërbimeve arsimore.

Një linjë e rëndësishme e kërkimit bazohet në “modelin e kapitalit njerëzor” zhvilluar nga Becker

(1964) dhe Mincer (1962), e cila më pas u zgjerua dhe nga shumë autorë të tjerë bashkëkohorë.

Strategjia shërbeu për të vlerësuar empirikisht kthimin e arsimit në rritjen e produktivitetit në tregjet

e punës. Dyzet vjet kërkime të shumta dhe vetëm kohët e fundit është shfaqur një konsensus për

investimin në arsim.

Konsensusi i tanishëm është diskutuar nga Card (2007), i cili përfundon se vlerësimet në bazë të

variablave instrumentalë, janë më të larta se studimet e mëparshme, bazuar në funksionet e pagave.

Studimet empirike kanë vlerësuar të dhënat në prodhim ndërkombëtar për frymë (prodhimit të

brendshëm bruto për person), nivelet e kapitalit fizik dhe njerëzor, dhe karakterizime demografike

të popullsisë kombëtare dhe nivelin e cilësinë e politikave dhe institucioneve të saj. Nga këto

kërkime u zbuluan efekte pozitive të vazhdueshme. Sasia dhe cilësia e arsimimit, shpesh

karakterizohet nga masat e viteve mesatare të arritjeve shkollore të grupeve gjinore/moshës (Barro,

2013), dhe nga treguesit e rezultateve të testit, të cilat janë zakonisht një nga variablat qendrore të

interesit. Përsëri, fokusi është në përcaktuesit e rezultateve të bazuara në treg.


CENAJ

Disertacion

14

I.1.2 Konteksti në Shqipëri

Arsimi konsiderohet si një nga sektorët që përcakton zhvillimin ekonomik dhe mirëqenien e një

vendi. Vendet me zhvillim të mesëm shpenzojnë rreth 4% të GDP në arsimin. Për kontrast,

Shqipëria shpenzon diku më pak se 3% të GDP, duke u radhitur si vendi që shpenzon më pak në

arsim në Evropë. Statistikat e Eurostatit tregojnë se Danimarka kryeson listën në Europë sa i përket

shpenzimeve të GDP të dedikuara për arsimin (8.33% të GDP). Pas Danimarkës janë Islanda,

Qipro, Norvegjia, Suedia dhe Finlanda, ku shpenzimet publike në edukim si përqindje e GDP-së

janë respektivisht: 7.48%, 7.29%, 6.98%, 6.97% dhe 6.40% (Eurostat).

Studimet e kryera, nga INSTAT (Anketa e Matjes së Nivelit të Jetesës) dhe Banka Botërore mbi

sasinë e shpenzimeve që kryejnë familjet/individët shqiptare (që jetojnë në Shqipëri) për shkollimin

e fëmijëve të tyre, flasin për vlera gjithnjë e në rritje vit pas viti. Për vitin 2006 vlera e shpenzimeve

familjare ka arritur vlerën5,3 miliardë lekë, ndërsa në vitin 2010 arriti në mbi 11 miliardë lekë.

Përqindja që zënë shpenzimet vjetore private/individuale/familjare kundrejt PBB është një tregues

i rëndësishëm në investimin e shoqërisë shqiptare për arsimin. Nga krahasimi i vlerave te këtij

treguesi për Shqipërinë me mesataren e vendeve të OECD, shohim se jemi në nivele të

krahasueshme. Konkretisht për vitin 2007, vlera mesatare e këtij treguesi për vendet e OECD është

0.9%; për vendet e BE (19 shtete) vlera mesatare është 0.4%, ndërsa për Shqipërinë është 0.7%

(shih tabelën në vijim).

Tabela 1.Shpenzimet totale vjetore të privatëve/individëve/familjeve për arsimin (000/lekë)

Viti Shpenzimet vjetore

private/individuale/familjare

Përqindja e shpenzimeve vjetore

private/individuale/ familjare ndaj PBB

2006 5,295,414 0.6

2007 6,766,557 0.7

2008 7,615,069 0.7

2009 9,162,272 0.8

2010 11,005,670 0.9

Burimi: Ministria e Financës; INSTAT; Banka Botërore

Gjithashtu, vëmë re një prirje pozitive mes rritjes së GDP-së dhe nivelit të numrit të regjistruarve

në arsim deri në vitin e 2013. Siç vëmë re dhe nga grafiku shohim një lidhje të zhdrejtë mes

treguesve të analizuar. Sipas raportit të Bankës Botërore, deri në vitin 2008 (vit i cili lidhet me

krizën financiare botërore), ky raport ishte pozitiv, gjë që tregon se edhe niveli i financimit me


CENAJ

Disertacion

15

numrin e studenteve të regjistruar dhe me rritjen ekonomike ishin në raporte të drejta. Ndërsa, pas

këtij vitit 2008, arrihet një nivel ngopje duke shkaktuar një fenomen i cili nuk konvergjon me rritjen

ekonomike. Këtë e ilustron grafiku në vijim:

Figura 1. Rritja ekonomike (boshti në të djathtë) dhe numri i studentëve (në mijë, boshti në të

majtë) gjatë 1992-2013. Burimi: Banka Botërore

-15

-10

-5

0

5

10

15

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50Numri I Studenteve RRITJA E GDP


CENAJ

Disertacion

16

I.1.3 Përcaktimi i problemit të kërkimit

Arsimi i lartë në Shqipëri është relativisht i ri. Universiteti i parë i hapur në Shqipëri është në vitin

1951. Nga vitet 1950 deri në vitin 1992, kuotat për studimin në arsimin e lartë ishin të kontrolluara

nga shteti. Ai kishte të drejtën për të vendosur se kush duhet të vijojë studimet e larta. Pas rënies

së sistemit socialist, arsimi i lartë u përball me shumë probleme që buronin nga sistemi i ri:

ekonomia e tregut.

Në vitet e fundit në Shqipëri, shpenzimet qeveritare dedikuar arsimit të lartë janë rreth 0.5% e GDP.

Kjo është një shifër shumë e vogël kur krahasohet me vendet e zhvilluara, siç mund të jenë:

Danimarka, Norvegjia, Finlanda, Suedia dhe Qipro, ku shpenzimet publike në arsimin e lartë si

përqindje e GDP-së sipas Eurostatit janë respektivisht: 2.41%, 2.16%, 2.04%, 1.96% dhe 1.75%

(Eurostat). Këto vende kryesojnë listën e vendeve në Evropë për shpenzimet publike për arsimin e

lartë.

Figura 2.Shpërndarja e shpenzimeve në edukim sipas sektorëve, 2012 (% shpenzimeve të

kombinuara publike, private dhe ndërkombëtare në edukim). Burimi: Eurostat


CENAJ

Disertacion

17

Grafiku i mësipërm ilustron shpërndarjen e shpenzimeve në edukim sipas sektorëve për vendet e

Bashkimit Evropian. Në këtë grafik paraqitet përqindja e shpenzimeve të kombinuara (publike,

private dhe ndërkombëtare) në edukim dedikuar vetëm për vitin 2012. Burimi i të dhënave është

Eurostati. Estonia ka përqindjen më të madhe krahasuar me vendet e tjera sa i përket shpenzimeve

të organizatave ndërkombëtare. Nga ana tjetër, Austria dhe Finlanda janë dy vendet e Bashkimit

Evropian, ku arsimi i lartë financohet i gjithi nga qeveria. Sipas burimeve të Eurostatit, përqindjen

më të lartë të shpenzimeve private në edukim në vendet e Bashkimit Evropian e ka Qipro (rreth

25%). E rëndësishme është se shumicën e financimit të edukimit në vendet e Bashkimit Evropian

kryhet nga qeveria mbi masën 80%. Në këtë aspekt, qeveria portugeze shpenzon më pak për

edukimin se qeveritë analoge.

Figura 3. Shpërndarja e shpenzimeve në edukim sipas nivelit të edukimit,2012 (% e shpenzimeve

në edukim). Burimi: Eurostat

Paraqitja grafike e mësipërme synon të ilustrojë të përbashkëtat dhe dallimet mes vendeve të

Bashkimit Evropian sa i përket shpërndarjes së shpenzimeve në edukim sipas nivelit të edukimit.

Të dhënat e grafikut i referohen vitit 2012. Nga ky grafik kuptojmë se Liktenshteini nuk ka edukim


CENAJ

Disertacion

18

për arsimin e lartë, për sa kohë shpenzimet për këtë kategori janë 0%. Gjatë atij viti, Lituania dhe

Austria kanë kryer më shumë shpenzime për arsimin e lartë krahasuar me të gjithë vendet e tjera të

unionit. Bullgaria dhe Suedia bëjnë më shumë shpenzime për arsimin parashkollor se sa të gjithë

vendet e tjera. Kjo nuk duhet kuptuar se ky përfundim është i vërtetë edhe për vlerat absolute të

shpenzimeve. Ndaj ndihet nevoja për të parë peshën e shpenzimeve për edukimin në tërësi ndaj

GDP-së. Për këtë gjë, është sjellë grafiku në vijim, i cili tregon shpenzimet publike në edukim si

pjesë e GDP-së së vendit përkatës.

Siç e tregon grafiku, vendet e Bashkimit Evropian shpenzojnë mesatarisht në edukim, si pjesë e

GDP-së, pak mbi 5%. Danimarka ka peshën më të madhe të shpenzimeve publike në edukim si

pjesë të GDP-së. Kjo përqindje për vitin 2012, sipas Eurostatit, ishte gati 9% e GDP-së. Për

kontrast, në termat e GDP-së, Letonia i dedikon edukimit pjesën më të vogël, rreth 2.5% të GDP-

së. Pak më shumë se Letonia është Romania.

Figura 4. Shpenzimet publike në edukim si pjesë e GDP-së, 2012. Burimi: Eurostat


CENAJ

Disertacion

19

Është me shumë interes të shihet se sa shpenzojnë institucionet e arsimit për nxënës apo studentë.

Përveç kësaj, interes i veçantë është të shihet edhe shpenzimet e institucionit të arsimit për

nxënës/studentë sipas kategorive të tyre, që mund të jenë publik dhe privat. Për të pasur një pasqyrë

apo pamje më të qartë në këtë pikë, është prezantuar grafiku në vijim.

Grafiku i mëposhtëm ilustron shpenzimet e institucioneve të arsimit për nxënës/studentë, sipas

kategorive për vendet e Bashkimit Evropian. Të dhënat i referohen vitit 2012. Këto shpenzime,

sipas Eurostati, janë matur si vlera euro të shpenzuar për nxënës/studentë në sistemin me kohë të

plotë apo me kohë të pjesshme.

Vlerën më të madhe në zonën e Evropës e ka Suedia, ku institucionet publike shpenzojnë diçka më

shumë për nxënës/studentë, rreth 13 000 euro. Pavarësisht se Suedia udhëheq vendet e Bashkimit

Evropian sa i përket kësaj analize, kur ajo përfshin vendet që nuk janë pjesë e unionit, shohim se

Zvicra distancohet qartësisht nga ata, me vlera rreth 17 000 euro për nxënës/student. Ruamania dhe

Bullgaria kanë performancën më të ulët në këtë drejtim, ku institucionet e tyre shpenzojnë diku te

1000 euro për nxënës apo studentë. Pas tyre vjen Hungaria dhe vendet baltike.

Figura 5. Shpenzimet e institucioneve të arsimit për nxënës/studentë, sipas sektorit, 2012 (EUR

për nxënës/studentë në sistemin me kohë të plotë apo me kohë të pjesshme). Burimi: Eurostat


CENAJ

Disertacion

20

Por, si është situata e shpenzimeve të institucioneve të arsimit për nxënës/studentë, sipas nivelit të

edukimit. Eurostat përpilon një raport të veçantë për këtë gjë dhe në vitin 2012 ai ka publikuar

grafikun e mëposhtëm. Kujtojmë se Eurostat e ka matur këtë gjë si vlerën në euro të shpenzuar për

nxënës/studentë në sistemin me kohë të plotë apo me kohë të pjesshme. E veçanta e këtij grafiku

me atë të mësipërm është fakti se këtu shpenzimet për nxënës apo studentë janë sipas nivelit të

arsimit (edukimit).

Kështu, thuajse të gjitha vendet shpenzojnë më pak për arsimin parashkollor se nivelet e tjera të

arsimit (me disa përjashtime të vogla). Shpenzimet më të larta për studentë në Bashkimin Evropian

i bën Suedia, rreth 22 500 euro për studentë. Suedia pasohet nga Britania e Madhe, e cila

mesatarisht për çdo student shpenzon rreth 21 000 euro. Shpenzimet më të ulta për studentë në këtë

union i ka Romania dhe Bullgaria.

Figura 6.Shpenzimet e institucioneve të arsimit për nxënës/studentë, sipas nivelit të edukimit, 2012

(EUR për nxënës/studentë në sistemin me kohë të plotë apo me kohë të pjesshme). Burimi: Eurostat

Çështja e karakteristikave që lidhet me nivelin e arritjes akademike të një studenti në universitet

është shumë aktual. Kjo është e vërtetë si për vendet e zhvilluara ashtu edhe për ato në zhvillim.


CENAJ

Disertacion

21

Sipas Naylor dhe Smith(2004), arsyet për nivelin aktual të lartë të interesit janë të shumta dhe të

ndryshme.

• Së pari, për shembull, ekziston një shqetësim me dallimet në arritjet arsimore sipas gjinisë.

Dihet mirë se, në arsimin fillor dhe të mesëm, vajzat po performojnë ndjeshëm dhe shpesh

gjithnjë e më mirë se djemtë në shumë vende. Ndoshta çuditërisht, ka prova në rritje, se kjo

është gjithashtu e vërtetë edhe për arsimin e lartë të nivelit të lartë. Eksplorimi i arsyeve të

mundshme për këtë është interesant.

• Së dyti, si në shumë vende, politikat e qeverisë në Bashkimi Evropian mbi tarifimin e

taksave për studentët kanë pësuar ndryshime rrënjësore gjatë dy dekadave të fundit, siç janë

edhe sistemi i mbështetjes financiare dhe kostove të mirëmbajtjes së studentëve gjatë

universitetit. Politika mbi pagesat dhe fondet vazhdon të jetë burimi i diskutimit dhe debatit.

Një element i rëndësishëm në këtë debat ka të bëjë me shkallën në të cilën aftësia e studentit

për të studiuar është kompromentuar nga nevoja për t’u angazhuar në aktivitetin e tregut të

punës për të mbështetur veten financiarisht(Naylor & Smith, 2004).

• Së treti, shumica e studentëve që ndjekin universitetin studiojnë përpara hyrjes në arsimin

e lartë. Ofertat e vendeve në universitet zakonisht bëhen të kushtëzuara nga arritja e

studentëve (duke përfshirë zgjedhjen e lëndës dhe nivelin e arritjes – në Shqipëri është

Matura shtetërore). Në këtë kontekst, është interesante të analizohet shkalla në të cilën

performancat gjatë maturës dhe në universitet lidhen me njëra-tjetrën. Kjo është veçanërisht

e vlefshme në një kohë, siç është aktualisht, kur ka diskutim politik mbi reformën e sistemit

të arsimit të lartë.

• Së katërti, ka pasur debate të konsiderueshme në lidhje me shkallën në të cilën qasja në

arsimin e lartë është e drejtë dhe e barabartë. Në kontekstin e një rasti të cituar më 2000 në

lidhje me një aplikant shumë të kualifikuar shtetëror të refuzuar nga Universiteti i Oksfordit,

Kancelari i Thesarit shprehu shqetësim rreth elitizmit të mundshëm në politikat e pranimit

të një universiteti të veçantë në Mbretërinë e Bashkuar(Naylor & Smith, 2004). Në dritën e

kësaj çështjeje, dhe në kontekstin e literaturës më të përgjithshme dhe më të rëndësishme

për efektet e shkollave në performancën e mëvonshme, është interesante të ekzaminohet

nëse ka ndonjë lidhje ndërmjet performancës së diplomave të studentëve dhe llojit të

shkollimit tëtyre parauniversitar.

• Së pesti, qeveritë po promovojnë pjesëmarrje më të madhe në arsimin e lartë si një motor i

rritjes ekonomike dhe i drejtësisë sociale(Barro, 2013). Politikat janë zbatuar për të zgjeruar


CENAJ

Disertacion

22

regjistrimin në universitet dhe për të zgjeruar pjesëmarrjen. Në pak më shumë se dy dekada,

shkalla e pjesëmarrjes së 18-21 vjeçarëve vetëm në universitet në Mbretërinë e Bashkuar u

rrit nga rreth 10 për qind në mbi 30 për qind(Naylor & Smith, 2004). Qëllimi i zgjerimit të

pjesëmarrjes rrjedh nga fakti se studentët nga grupet e jashtme profesionale ose të lidhura

me klasën shoqërore janë të nënpërfaqësuar në mënyrë disproporcionale në arsimin e lartë.

Ekziston gjithashtu ndryshim në shkallën e pjesëmarrjes sipas moshës, etnisë dhe statusit

të aftësisë së kufizuar. Politikat e të mësuarit gjatë gjithë jetës (lifelong learning) kanë

synuar gjithashtu të krijojnë stimuj më të madh për studentët më të mirë për të marrë vende

të arsimit të lartë. Këto politika sugjerojnë se një pyetje interesante ka të bëjë me shkallën

në të cilën performanca e arsimit të lartë të nxënësve është e ndjeshme ndaj karakteristikave

të tilla si klasa sociale, moshën, etninë, statusin e aftësisë së kufizuar dhe kualifikimet

paraprake. Për më tepër, vendimet për t’u regjistruar në arsimin e lartë janë të ndikuara nga

perceptimi që individët kanë për perspektivat e tyre në universitet.

• Së gjashti, treguesit e performancës të shërbimeve publike janë bërë gjithnjë e më të

përhapura në disa vende. Pjesërisht, këto tregues janë zëvendësues për çmimet në shërbimet

e ofruara të sektorit publik. Treguesit e performancës për institucionet e arsimit të lartë janë

shtuar nga dhjetori i vitit 1999. Këto tregues, në përgjithësi, mbulojnë kritere të tilla si qasja,

progresi, kërkimi, mësimi dhe punësimi i të diplomuarve (Naylor & Smith, 2004).

Pra, siç parashtrohet më lartë, mes faktorëve të mësipërm gjenden edhe performanca. Por,

natyrshëm lind pyetja se: çfarë performance kërkohet të vlerësohet? A do të jetë performanca e

studentëve, apo performanca e institucioneve? Pika e përbashkët e tyre është termi performancë,

por mes tyre ka shumë diferenca. Diferenca e parë është njësia e analizës: performanca e studentëve

vlerësohen në nivel studenti, ndërsa performanca e institucionit është në një nivel më të lartë, niveli

i institucionit. Po ashtu, diferencë tjerë është pa dyshim edhe forma e matjes së konceptit.

Në këtë kërkim synohet të studiohet performanca e institucioneve të arsimit të lartë e parë nga

këndvështrimi i drejtuesve akademik dhe administrativ të këtyre institucioneve. Performanca mund

të përcaktohet në shumë forma dhe mund të ndikohet nga disa faktorë. Ndaj lind nevoja për të

hetuar se cilët janë këto faktorë që perceptohen nga drejtuesit e arsimit të lartë për performancën e

institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri.


CENAJ

Disertacion

23

I.2 QËLLIMI I DISERTACIONIT DHE HIPOTEZAT/PYETJET KËRKIMORE

Qëllimi i këtij studimi është të evidentojë faktorët kyç që përcaktojnë performancën e aktivitetit të

institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri. Mbështetur në literaturë dhe në arsyetimin logjik,

faktorët pretendent që mund të përcaktojnë performancën e aktivitetit të institucioneve të arsimit

të lartë janë: politika dhe qeveria; aspekte të legjislacionit dhe rregulloret; kohezionit social;

zotërimin e laboratorëve dhe i ekonomisë didaktike; aspektet mjedisore; organizimi i institucionit

të arsimit të lartë; pavarësia e institucionit të arsimit të lartë; fokusi i institucionit të arsimit të lartë;

qasja ndaj donatorëve dhe mbulimi mediatik, dhe raportet me konkurrentët.

Pyetjet kërkimore janë:

• Cilët janë faktorët që mund të matin performancën e institucioneve të arsimit të lartë në

Shqipëri?

• Cili është faktori me më ndikim mbi performancën e IAL-ve në Shqipëri sipas gjykimit të

drejtuesve të IAL-ve?

• A ndikohet performanca e institucioneve të arsimit të lartë nga politika dhe qeveria?

• Si dhe sa ndikojnë legjislacioni dhe rregulloret e ndryshme në ecurinë e mirë të

institucioneve të arsimit të lartë?

• A perceptohet kohezioni social sidimension i performancës së IAL-ve?

• A e rrit performancën e institucionit të arsimit të lartë zotërimi prej tyre i laboratorëve dhe

i ekonomisë didaktike?

• Si ndikon pavarësia e institucionit të arsimit të lartë në performancën e tyre?

• Si ndikon fokusimi i institucionit të arsimit të lartë në performancën tyre?

• A varet performanca e institucioneve të arsimit të lartë nga qasja e tij kundrejt donatorëve

dhe mbulimi mediatik?

• Si përcillen efektet e raporteve me konkurrentët në performancën e institucioneve të arsimit

të lartë?

Hipotezat kërkimore janë:

• Mes institucioneve të arsimit publik dhe atyre privatë, ekziston një diferencë në gjykimin e

drejtuesve të tyre lidhur me faktorët e performancës së tyre.


CENAJ

Disertacion

24

• Gjykimi mbi autonominë e IAL-ve dallon mes llojeve të institucioneve të arsimit të lartë në

Shqipëri.

• Aspekte gjeografike si faktor i performancës së IAL-ve i diskriminon llojet e IAL-ve.

• Angazhimi publik si faktorë i performancës së IAL-së, perceptohet ndryshe nga nivelet

drejtuese sipas llojeve të IAL-së.

• Kategoria e stafit si faktor i performancës së IAL-ve, i diskriminon llojet e IAL-ve.

I.3 METODOLOGJIA E KËRKIMIT

Për sa kohë natyra e kërkimit në këtë studim është cilësore, atëherë edhe metodat dhe procedurat e

ndjekura për arritjen e objektivave janë cilësore. Në këtë çështje shpjegohen procedurat që janë

ndjekur për këtë studim. Synimi i kësaj çështje nuk është shpjegimi në detaje i procedurave, por

vetëm përmbledhja tyre.

Hapi i parë lidhet me hartimin e pyetësorit, përmes të cilit mblidhen të dhënat. Hartimi i pyetësorit

është shumë delikat, pasi adresimi jo i drejtë i tij mund të deformojë që në zanafillë rezultatet e

synuara. Pas hartimit të pyetësorit, ai shpërndahet dhe mblidhen të dhënat. Mbledhja e të dhënave

për këtë studim lidhet me të dhënat parësore (pyetësori) dhe dytësore (të marra nga subjektet e

tjera). Mbledhja e të dhënave parësore bëhet për t’i dhënë përgjigje pyetjeve kërkimore kryesore të

studimit, ndërsa ato dytësore mblidhen më shumë për të dhënë një panoramë të përgjithshme një

apo disa çështjeve që prek ky studim. Zotërimi i të dhënave parësore dhe dytësore, krijon

mundësinë e zhvillimit të një analize përshkruese. Analiza përshkruese synon njohjen e të dhënave

dhe konsiderohet si faza përgatitore para se të dhënat të bëhen pjesë e analizës së thelluar.

Kryerja e analizës faktoriale është kritike për këtë studim, sepse përmes saj eksplorohen lidhjet e

pretenduara (hipotezat e formuluara). Zbatimi i analizës faktoriale është një nga metodat më të

komplikuara në analizën e të dhënave. Eksplorimi i lidhjeve kryhet përmes disa algoritmeve që

respektojnë një sërë supozimesh bazë. Grupimi i faktorëve (pyetjeve) të rezultuar nga analiza

faktoriale, duhet të kenë lidhje me njëri-tjetrin, përveç lidhjeve logjike, edhe të besueshme. Analiza

e besueshmërisë synon kontrollin e lidhjeve mes faktorëve (pyetjeve) me njëri-tjetrin, për çdo grup

faktorësh.

Analiza diskriminuese është teknika statistikore e përshtatshme për testimin e hipotezave që

mesataret e grupit të një seti variablave të pavarur për dy apo më shumë grupe janë të barabarta.


CENAJ

Disertacion

25

Duke mesaterizuar pikëzimin diskriminues për të gjithë individët brenda një grupi të caktuar,

arrihet te mesatarja e grupit - qendra. Qendrat tregojnë zonën më tipike të ndonjë anëtari nga një

grup i caktuar dhe një krahasim i qendrave të grupeve tregojnë se sa të largëta janë grupet në termat

që funksioni e diskriminon.

I.4 STRUKTURA E STUDIMIT

Studimi është strukturuar në 5 kapituj, të cilët janë:

1. Kapitulli i parë, i titulluar si “Hyrje”, jep një pamje të përgjithshme të problematikës dhe të

problemit të kërkimit. Përveç kësaj, aty parashtrohet metodologjia e ndjekur dhe pyetjet

kërkimore;

2. Kapitulli i dytë, i emërtuar si “Rishikimi i literaturës” paraqet një tablo të dijes së

deritanishme në lidhje me ecurinë e mendimit në fushën e këtij kërkimi. Vlen të përmendet

ndalesa te studiuesit që kontribuojnë në qartësimin e koncepteve bazë të problemit.

3. Kapitulli i tretë, i titulluar “Metodat dhe procedurat”, informon lidhur me metodat, tërësinë

e hapave që janë ndjekur për arritjen e objektivit dhe dhënien e përgjigjeve ndaj pyetjeve

të studimit.

4. Kapitulli i katërt, “Rezultate dhe interpretimi i tyre” është kapitulli ku përmblidhen gjetjet

dhe bëhet interpretimi i tyre. Peshë të rëndësishme zë pikërisht analiza faktoriale, analiza e

besueshmërisë dhe analiza diskriminuese.

5. Kapitulli i pestë, me titull “Përfundime dhe rekomandime” bwn njw pwrmbledhje tw

studimit dhe jep rekomandimet për aktorët e mundshëm, vendimmarrësit apo për

politikëbërësit.


CENAJ

Disertacion

26

Figura 7. Paraqitja skematike e strukturës së disertacionit

Kapitulli i pestë

Përfundime Implikimi i politikave

Kapitulli i kartërt

Rezultatet Interpretimi i tyre

Kapitulli i tretë

Metodat Procedurat

Kapitulli i dytë

Rishikimi i literaturës Konsidertat teorike

Kapitulli i parë

Problematika Problemi i kërkimit


CENAJ

Disertacion

27

KAPITULLI II

LITERATURA E SHQYRTUAR

II.1 PARASHTIMI PËR PROBLEMIN

II.1.1 Rëndësia e edukimit në tërësi

Shekulli i njëzetë i ka sjellë sfida të thella natyrës, vlerave dhe kontrollit të arsimit të lartë në botë,

sidomos në Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe në Evropë. Pritjet shoqërore dhe burimet publike

për arsimin e lartë po kalojnë nëpër ndryshime thelbësore (substanciale). Ndryshimet brenda dhe

jashtë akademisë po ndryshojnë karakterin e saj – studentët, fakultetin, qeverisjen, kurrikulën,

funksionet dhe shumë vend në shoqëri. Ndërsa Clark Kerr dhe Marian Gade, rreth 20 vjet më parë,

vunë në dukje se kriza dhe ndryshimi në arsimin e lartë “kanë qenë sundimi, jo përjashtimi”.

Megjithatë, ndryshimet aktuale po transformojnë arsimin e lartë në një masë ndoshta më të madhe

se që nga fundi i Luftës së Dytë Botërore (Zusman, 2005).

Dekada e viteve 90-tw ka parë një axhendë të reformave në mbarë botën për financimin dhe

menaxhimin e universiteteve dhe institucioneve të tjera të arsimit të lartë. Ajo që është e dukshme

në lidhje me qëndrueshmërinë është se ekzistojnë modele shumë të ngjashme në vendet me sisteme

të ndryshme politike-ekonomike dhe tradita të larta arsimore, dhe në faza jashtëzakonisht të

ndryshme të zhvillimit industrial dhe teknologjik (Johnstone, 1998). Kështu, duket se ka

ngjashmëri midis vendeve shumë të ndryshme në pasuri dhe në sistemet politiko-ekonomike. Po

kwshtu, vihet re se ka ngjashmëri në axhendat e reformave të vendeve, sistemet e arsimit të lartë të

të cilwve janë elitë apo universale, kryesisht publike ose private, ose relativisht të pasura ose

tronditëse nën masat shtrënguese. Johnstone (1998) bën përpjekje për të vlerësuar statusin e kësaj

axhende të reformave në mbarë botën në fund të viteve 1990, në pritje të viteve të para të

mijëvjeçarit të ardhshëm.


CENAJ

Disertacion

28

Edukimi i arsimit të lartë ka qenë gjithmonë një prioritet i rëndësishëm në axhendën publike. Ajo

është një depo dhe mbrojtëse e kulturës, një agjent i ndryshimit në këtë kulturë, një motor për rritjen

ekonomike kombëtare dhe një instrument për realizimin e aspiratave kolektive (Johnstone, 1998).

Për më tepër, interesi publik në arsimin e lartë është përgjithësisht i pranishëm nëse institucionet e

ofrimit të tij janë publike ose private, dhe/ose janë financuar nga buxheti publik ose privat.

Megjithatë, bota moderne e arsimit të lartë po kalon reforma të mëdha dhe kjo agjendë e reformës

së financave dhe menaxhimit mund të shihet në mënyrë të dobishme në kuadër të pesë temave, të

cilat Johnstone (1998) i paraqet si kyçe:

E para, zgjerimi dhe diversifikimi i regjistrimeve, përqindjeve të pjesëmarrjes dhe numri dhe llojet

e institucioneve.

E dyta, presioni fiskal - i matur në shpenzime të ulëta dhe në rënie për studentë dhe siç shihet në

mbipopullimin, fakultetin me pagesë të ulët (ose të papaguar), mungesën e pajisjeve akademike

ose bibliotekave.

E treta, tregjet - rritja e orientimeve dhe zgjidhjeve të tregut dhe kërkimi i të ardhurave joqeveritare.

E katërta, kërkesa për përgjegjësi më të madhe - nga ana e institucioneve dhe fakultetit, dhe në

emër të studentëve, punëdhënësve dhe atyre që paguajnë.

E pesta, kërkesa për cilësi dhe efikasitet më të madh - më shumë rigorozitet, më shumë rëndësi dhe

mw shumw të mësuarit.

Roli i përmirësimit të shkollimit, si një pjesë qendrore e shumicës së strategjive zhvillimore është

bërë e diskutueshme, sepse zgjerimi i arritjeve shkollore nuk ka garantuar përmirësime të kushteve

ekonomike. Hanushek dhe Wossmann (2007), në raportin e publikuar për Bankën Botërore,1

sjellin në vëmendje të politikëbërësve rolin e cilësisë së edukimit në rritjen ekonomike. Ky raport

teknik shqyrton rolin e arsimit në promovimin e mirëqenies ekonomike, me një fokus të veçantë

në rolin e cilësisë arsimore. Ai konkludon se ka dëshmi të forta se aftësitë njohëse të popullsisë, në

vend që të arrijnë thjesht arritjet shkollore, lidhen fuqimisht me të ardhurat individuale, me

shpërndarjen e të ardhurave dhe me rritjen ekonomike. Rezultatet e empirike të tyre tregojnë

rëndësinë e shkathtësive minimale dhe të nivelit të lartë, komplementaritetin e aftësive dhe cilësinë

e institucioneve ekonomike, dhe qëndrueshmërinë e marrëdhënieve midis aftësive dhe rritjes.

1 Titulli i materialit të diskutimit është: The Role of Education Quality in Economic Growth(Hanushek & Wossmann,

2007).


CENAJ

Disertacion

29

Krahasimet ndërkombëtare që përfshijnë të dhëna të zgjeruara mbi aftësitë njohëse, zbulojnë

defiçite shumë më të mëdha të aftësive në vendet në zhvillim pasi ato rrjedhin përgjithësisht nga

regjistrimi dhe arritja vetëm në shkollë. Madhësia e ndryshimit ka nevojë të bëjë të qartë se mbyllja

e hendekut ekonomik me vendet e zhvilluara do të kërkojë ndryshime të mëdha strukturore në

institucionet shkollore.

Ky studim u motivua nga dyshimet që janë ngritur për rolin e arsimit dhe kapitalit njerëzor në

zhvillimin ekonomik. Këto dyshime vijnë nga një shumëllojshmëri e pikave përfituese, duke filluar

nga fakti nëse kërkimet kanë identifikuar saktë ndikimin e arsimit, nëse aspektet e tjera

institucionale të vendeve mund të jenë më të rëndësishme. Gjithashtu, ato përfshijnë shqetësime në

lidhje me faktin nëse politikëbërësit apo vendimmarrësit vërtet e dimë se si të ndryshojmë rezultatet

arsimore, veçanërisht në vendet në zhvillim (Hanushek dhe Wossmann, 2007).

Arcalean & Schiopu (2010) studiojnë lidhjen midis pabarazisë dhe financimit të arsimit në një

model të votimit probabilistik mbi shpenzimet e arsimit publik, ku është në dispozicion opsioni

privat. Sipas tyre, një ndryshim në pabarazinë mund të ketë efekte të kundërta në nivele të

ndryshme të të ardhurave: pabarazia më e lartë zvogëlon shpenzimet publike për student dhe rrit

regjistrimin në shkollat publike në ekonomi të varfra, ndërsa e kundërta qëndron në ato të pasura.

Një ndryshim në bazën tatimore mund të ketë gjithashtu efekte jo-monotone. Arcalean & Schiopu

(2010) gjithashtu, studiojnë implikimet e pjesëmarrjes së votimimeve të ndryshme në të gjitha

grupet e të ardhurave. Parashikimet e modelit mbështeten nga të dhënat e shkollës në nivel

kombwtar të SHBA-së. Studimi i tyre gjen një marrëdhënie jo-monotonike midis pabarazisë dhe

shpenzimeve publike për studentë, varësisht nga 1) preferenca për pjellorinë në krahasim me

cilësinë e fëmijëve dhe 2) të ardhurat mesatare për frymë (baza tatimore) në ekonomi.

Sipas Marginson dhe Wende (2007) globalizimi ekonomik dhe kulturor ka çuar në një epokë të

re në arsimin e lartë. Arsimi i lartë ishte gjithnjë më i hapur ndërkombëtarisht sesa shumica e

sektorëve për shkak të zhytjes në njohuri, të cilat kurrë nuk treguan shumë respekt për kufijtë

juridik. Në ekonomitë globale të dijes, institucionet e arsimit të lartë janë më të rëndësishme se

kurrë si medium për një gamë të gjerë të marrëdhënieve ndërkufitare dhe flukseve të vazhdueshme

globale të njerëzve, informacionit, njohurive, teknologjive, produkteve dhe kapitalit financiar.

Në kuadër të referencës, familjet gëzojnë ndarjen e barabartë në politikën e arsimit lokal – ky është

një nga përfundimet e studimit të (Arcalean & Schiopu, 2010). Ata tregojnë se në SHBA,

pjesëmarrja në politikat e arsimit lokal ndryshon nga treguesit socio-ekonomikë. Ata shtrijmë

modelin bazë për të përfshirë fuqinë politike të varur nga të ardhurat dhe për të studiuar vetitë e


CENAJ

Disertacion

30

saj. Përfundimisht, analiza empirike e tyre jep mbështetje të fortë për parashikimet e rrjedhura nga

modeli teorik. Meqë studimi i tyre fokusohet në efektet e pabarazisë në shpenzimet e arsimit, hetimi

i efekteve dinamike të arsimit në këtë strukturë, duke endogjenizuar klasifikimin nëpër rrethe dhe

duke eksploruar implikimet e politikave, janë të gjitha temat interesante për hulumtimet e

ardhshme.

Arsimi i lartë ka pësuar një zgjerim të konsiderueshëm në dekadat e fundit në një numër vendesh

të OECD-së (Greenaway dhe Haynes, 2003). Zgjerimi ka qenë dramatik, veçanërisht në

Mbretërinë e Bashkuar, ku numri i përgjithshëm i studentëve është dyfishuar në 20 vjet. Megjithatë,

gjatë të njëjtës periudhë, financimi për student është përgjysmuar në terma realë. Në Mbretërinë e

Bashkuar, si dhe në vende të tjera, më së shumti në Australi, ka risi për të diversifikuar bazën e

financimit. Kjo ka përfshirë një rol të kufizuar për kontributet e tarifave.

II.1.2 Rendja pas teorisë së problemit të kërkimit

Ka një literaturë të konsiderueshme në ekonomiksin e arsimit të lartë (p.sh., shih Clotfelter, 1999).

Megjithatë, ajo ka tentuar të përqendrohet në kostot e kthimet e arsimit të lartë, shpesh duke u

përqendruar në çështjet që lidhen me financimin apo sistemet e financimit të ndryshëm dhe efektet

e tyre në pjesëmarrjen e studentëve si dhe në aspektin e barazisë dhe mirëqenies (Barr dhe

Crawford, 1998), (Chapman, 1997), (García-Peñalosa dhe Wälde, 2000), (Gary-Bobo dhe

Trannoy, 2004), (Greenaway dhe Hayes, 2003), (Kaiser, et al., 1992), (Kemnitz, 2004)). Në

literaturë ka pasur gjithashtu një kontribut të konsiderueshme çështja e organizimit të universitetit

(p.sh. Boroah, 1994), në lidhje me cilësinë e ofrimit të arsimit, kostot e lëvizshmërisë dhe

zgjedhjen e studentëve (de Fraja dhe Iossa, 2002), (del Rey, 2001) dhe mbi ndarjen e kohës së

akademikëve (Beath, et al., 2003) dhe (Hare, 2002).

Sipas Beath, Owen, Poyago-Theotoky dhe Ulph (2003), elementet e rëndësishme, në kuadrin e

tyre të modelimit, janë si vijon:

1. kanë pranuar që universitetet janë kryesisht të shqetësuara për cilësinë e mësimdhënies dhe

kërkimit;

2. kanë endogjenizuar (variabël të varur) zgjedhjen e një universiteti nga përzgjedhja e tij

aktuale e cilësisë së mësimdhënies dhe kërkimit;

3. kanë marrë parasysh qartë faktin se hulumtimi dhe mësimi duhet të kryhen nga akademikë

që përballen me një kufizim kohor;


CENAJ

Disertacion

31

4. kanë modeluar në mënyrë të qartë cilësinë e mësimdhënies dhe kërkimit.

Kuptimi se si këto çështje ndërveprojnë nëse duam të jemi në gjendje të vlerësojmë implikimet e

bërjes së sistemeve të financimit të arsimit të lartë, varen nga treguesit e cilësisë së mësimdhënies

dhe kërkimit (Beath, Owen, Poyago-Theotoky, & Ulph, 2003). Rezultatet e tyre janë të një

rëndësie të konsiderueshme për debatin aktual mbi atë se ku po shkon arsimi i lartë.

Dougherty dhe Reddy (2011) kanë bërë një diskutim shumë të mirë lidhur me sistemet e

mundshme të financimit të arsimit të lartë. Në materialin e diskutimit të publikuar për llogari të

Qendrës Kërkimore e Komunitetit të Kolegjit (CCRC), të Universitetit Kolumbia në ShBA, ata

sjellin në vëmendje diferencat ndërmjet llojeve të sistemeve të financimit, ku 4 nga të cilët i

atribuohen financimit me bazë performancën.

Gjatë tre dekadave të fundit, politikëbërësit kanë kërkuar mënyra të reja për të siguruar performancë

të përmirësuar nga institucionet e arsimit të lartë. Një qasje popullore ka qenë financimi i

performancës, që përfshin përdorimin e një formule për lidhjen e financimit me performancën

institucionale në treguesit e specifikuar. Dougherty dhe Reddy (2011) shqyrtojnë gjetjet nga

studimet mbi programet e financimit të performancës në një numër shtetesh. Studimet sugjerojnë

se lidhja e financimit të rezultateve ka ndikime të menjëhershme në kolegjet në formën e

ndryshimeve në financim, ndërgjegjësim më të madh nga institucionet e prioriteteve shtetërore dhe

performancën e tyre institucionale dhe rritjen e konkurrencës së statusit midis institucioneve. Për

shkak të këtyre ndikimeve të menjëhershme, financimi i performancës prodhon ndryshime të

ndërmjetme institucionale në formën e përdorimit më të madh të të dhënave në planifikimin

institucional dhe politikëbërjen dhe në ndryshimet në politikat dhe praktikat e shërbimeve

akademike dhe studentore që premtojnë përmirësimin e rezultateve të nxënësve.

Studimi i Dougherty dhe Reddy (2011) identifikon pengesat për funksionimin efektiv të

financimit të performancës, si dhe ndikimet e paqëllimshme. Studimi mbyllet duke ofruar

rekomandime për tejkalimin e shumë pengesave për funksionimin efektiv të financimit të

performancës dhe adresimin e ndikimeve të padëshiruara të dokumentuara nga studimet e

rishikuara.

Nga ana tjetër, vëmendja relativisht e vogël duket se i është kushtuar çështjes së lidhjes midis asaj

që universitetet aktualisht bëjnë, sa i përket cilësisë së mësimdhënies dhe kërkimit, si dhe mënyrës

së financimit të tyre. Duke pasur parasysh rolin e rëndësishëm të parashikuar për universitetet në

“ekonominë e dijes”, veçanërisht aty ku ato mbështeten nga fondet publike, duket e çuditshme që


CENAJ

Disertacion

32

lidhja midis llojit të sistemit të financimit dhe përzierjes së aktiviteteve që ndërmarrin nuk është

hulumtuar në detaje të hollësishme. Një përjashtim nga kjo është një dokument i fundit nga Del

Rey (2001). Ky studim analizon një lojë të stilizuar mes dy universiteteve që konkurrojnë për

studentët dhe mund të shpenzojnë buxhetet e tyre publike për mësimdhënie dhe kërkime.

Universitetet kërkojnë të maksimizojnë një funksion objektiv të cilësisë së prodhimit të tyre

studentor dhe shpenzimet e tyre për kërkime. Dokumenti i Del Rey karakterizon ekuilibrin perfekt

të nënlojës dhe heton se si këto ndryshojnë pasi parametrat e sistemit të financimit janë ndryshuar

dhe në veçanti, balanca midis përpjekjeve kërkimore dhe mësimore në funksion të rregullave të

financimit. Një aspekt i pakënaqshëm i këtij dokumenti është se hulumtimi trajtohet si një element

i mbetur në buxhetet e universiteteve dhe nuk i kushtohet vëmendje kualitetit të tij.

Habibulah, Rouf, dhe Rana (2012) kanë bërë një kërkim lidhur me perceptimin e faktorëve që

ndikojnë cilësinë e arsimit të lartë. Sipas tyre, që universitetet private kanë hapur një epokë të re

në fushën e arsimit të lartë është e pamohueshme. Por, arsimi i lartë duhet të sigurohet në aspektin

e arsimit cilësor. Sidoqoftë, shumica e universiteteve janë shumë larg nga objekte të tilla si ato të

infrastrukturës, pajisjes së pamjaftueshme laboratorike, pajisjes për TIK, mjete mësimore,

laboratorë, klasa, mensa, kënd lojërash, atmosferë të qetë etj. Për të kontrolluar motivin financiar

dhe njëkohësisht sigurimin e arsimit cilësor është me të vërtetë një punë e vështirë. Diskutimi i tyre

nuk mbështetet në një analizë shumë të thelluar. Pra, nuk përdorin një metodë të caktuar për të

nxjerrë përfundimet e kërkimit të tyre. Metoda e përdorur prej tyre është ajo e statistikës

përshkruese.

Sipas Habibulah, Rouf, dhe Rana (2012), marrja e arsimit të lartë nuk është aq e vështirë sa ishte

menduar një dekadë më parë. Pa dyshim, zgjerimi i universiteteve private e ka bërë kaq të lehtë.

Megjithatë, kjo rritje, në një farë mënyre, është në kontrast me cilësinë e arsimit të lartë që ofrojnë

këto universitete. Qëllimi kryesor i studimit të Habibulah, Rouf, dhe Rana (2012) ishte gjetja e

disa faktorëve që ndikojnë shumë në arsimin e lartë. Për të shqyrtuar problemin e këtij studimi,

duke marrë parasysh pyetjet dhe objektivat e hulumtimit, ata kanë përdorur edhe metodat cilësore

dhe sasiore të mbledhjes së të dhënave. Për të gjetur përgjigjet e pyetësorit të hulumtimit ata

zhvilluan 42 pyetje për studentët në 20 universitete private. Pas mbledhjes së të dhënave dhe

informacionit dhe analizës, studiuesit gjetën se cilësia e arsimit të të gjitha universiteteve të

përfshirë në studim nuk është e njëjtë. Ai ndryshon në bazë të madhësisë së tyre, vendndodhjes,

lëndëve, kurseve, autoritetit të financimit, rregullit të shërbimit, kapacitetit financiar dhe

menaxherial etj.


CENAJ

Disertacion

33

Jürgen (2004) është një nga autorët më të cituar lidhur me ekonomiksin e edukimit. Ai ka bërë një

rishikim kritik të literaturës së fushës, duke u përqendruar sidomos në aspektet e

ndërkombëtarizimit apo globalizimit, duke sjellë zhvillimet dhe sfidat e fundit të teorisë së

qeverisjes. Sipas tij, sfidat e arsimit të lartë, sidomos për vendet në zhvillim, është kalimi nga stadi

i arsimit të lartë kombëtar në arsimin e lartë të ndërkombëtarizuar apo globalizim. Kjo prek edhe

vendet e Bashkimit Evropian, të cilët kanë një politikë kuadër që i harmonizon format e sistemeve

të vendeve përkatëse në një të vetme.

Fenomeni i ri i integrimit evropian përsëri ka sfiduar mjetet tona konceptuale dhe empirike për

studimet e arsimit të lartë për të integruar dimensionin ndërkombëtar në korniza që synojnë të

përqendrohen në shtetin e vetëm kombëtar dhe politikat e brendshme edhe kur bëhen krahasime

ndërkombëtare (Jürgen, 2004). Ajo nxit gjithashtu ndërgjegjësimin për disa pika të qarta:

domethënë: e para, përqendrimi në efektet e politikave, duke neglizhuar anën e inputit të formimit

të politikave, dhe e dyta, shqetësim me politikëbërjen në nivel makro dhe përshtatjen organizative

të nivelit të mesëm, duke neglizhuar në një farë shkalle dinamikat mikro dhe efektet në praktikat

dhe performancat aktuale të punës akademike. Jürgen (2004) bën përpjekje për të kontribuar nga

një perspektivë e caktuar mbi studimet e qeverisjes në debatin e vazhdueshëm mbi sfidat e

“ndërkombëtarizimit” ose globalizimit” që sjellin për analiza të politikave të arsimit të lartë dhe

sidomos për hulumtimet krahasuese në atë fushë.

Në këtë logjikë kontribuon edhe Marginson dhe Wende (2007). Sipas tyre globalizimi ekonomik

dhe kulturor ka çuar në një epokë të re në arsimin e lartë. Arsimi i lartë ishte gjithnjë më i hapur

ndërkombëtarisht sesa shumica e sektorëve për shkak të zhytjes në njohuri, të cilat kurrë nuk

treguan shumë respekt për kufijtë juridikë. Në ekonomitë globale të dijes, institucionet e arsimit të

lartë janë më të rëndësishme se kurrë si medium për një gamë të gjerë të marrëdhënieve

ndërkufitare dhe flukseve të vazhdueshme globale të njerëzve, informacionit, njohurive,

teknologjive, produkteve dhe kapitalit financiar. Edhe sikur ata të marrin pjesë në ndryshimet e

mëdha të botës rreth tyre, institucionet e arsimit të lartë dhe politikat që i prodhojnë dhe i

mbështesin, gjithashtu po pësojnë ndryshime të thella. Për herë të parë në histori, çdo universitet

kërkimor është pjesë e një rrjeti të vetëm në mbarë botën dhe liderët botërorë në këtë fushë kanë

një pamje dhe fuqi globale të pashembullt. Kërkimi është më i ndërkombëtarizuar se më parë dhe

lëvizshmëria e studentëve të doktoraturës dhe e stafit të fakultetit është rritur. Elementi global,

sidomos në tregjet akademike të punës, ka fituar peshë, veçanërisht që nga ardhja e renditjes

universitare globale. Marginson dhe Wende (2007) studiojnë çështjet për politikën kombëtare dhe


CENAJ

Disertacion

34

për institucionet individuale, duke u ndalur në dy pika kryesore: e para, ofrimin e një pasqyre të

globalizimit dhe të arsimit të lartë dhe përgjigjet globale të sistemeve kombëtare dhe institucioneve

individuale të arsimit të lartë; e dyta, përqendrimin në fusha të caktuara të politikës me një

dimension të fortë multilateral: evropianizimi, renditja institucionale dhe tipologjitë dhe

lëvizshmëria ndërkufitare.

Alzoubi dhe Emeagwali (2016) janë autor të një artikulli shumë interesant, pasi për kontrollin e

hipotezave integron analizën e faktoriale konfirmuese. Ata përdorin faktorët e mëposhtëm:

• performanca financiare;

• ecuria e klientëve;

• proceset e brendshme;

• të mësuarit dhe inovacioni.

E bukura e këtij publikimi qëndron në faktin se është bërë një ndarje mes dy llojeve të

institucioneve të arsimit të lartë publike dhe institucioneve të arsimit të lartë privat. Pjesë e analizës

së tyre është pa dyshim edhe studim i diferencave mes këtyre dy diskutimeve. Metoda që ata kanë

përdorur është goxha e avancuar. Analiza faktorial konfirmuese konsiderohet nga akademikët si

një shkallë e avancuar e analizës së të dhënave cilësore. Përmes kësaj analize, Alzoubi dhe

Emeagwali (2016) gjejnë mbështetje të mjaftueshme për të kontrolluar hipotezat apo edhe për të

arritur objektivat e kërkimit të tyre. Kërkimi i tyre është mbështetur në një nga vendet që shpenzon

më shumë për arsimin e lartë, që është Qipro. Numri i të anketuarve për kërkimin e tyre është 333

dhe përfshin stafin akademik dhe administrativ të institucioneve të arsimit të lartë. Sipas tyre,

studimi u përcaktua si një hetim mbi lidhjen mes strategjisë dhe performancës në institucionet e

arsimit të lartë. Duke përdorur metodologjinë e modelimit të ekuacionit strukturor ata shqyrtuan

përgjigjet e një mostre (zgjedhje) të stratifikuar të akademikëve dhe stafit administrativ (n = 333)

të përzgjedhur rastësisht nga tetë universitetet që veprojnë në Qipro. Gjetjet sugjerojnë se, ndërkohë

që ekziston një marrëdhënie e dobët ndërmjet diferencimit dhe performancës, ekzistonte një lidhje

e fortë midis strategjisë së fokusit dhe performancës. Gjetjet e tyre treguan se të intervistuarit nga

universitetet publike dhe private e perceptonin marrëdhënien e strategjisë-performancës të fortë për

institucionin e tyre, e ndjekur nga sektori publik. Asnjë efekt nuk është vërejtur për lidhjen e

lidershipit me kosto.


CENAJ

Disertacion

35

Tabela 2. Përmbledhje e pikave kyçe të literaturës

AUTORI FAKTORËT METODA REZULTATET

Jürgen (2004) Qeverisja në

institucionet e

edukimit;

Ndërkombëtarizimi

apo globalizimi.

Analizë

krahasuese

Një nga autorët më të cituar

lidhur me ekonomiksin e

edukimit. Ai ka bërë një rishikim

kritik të literaturës së fushës,

duke u përqendruar sidomos në

aspektet e ndërkombëtarizimit

apo globalizimit, duke sjellë

zhvillimet dhe sfidat e fundit të

teorisë së qeverisjes.

Habibulah,

Rouf, dhe Rana

(2012)

Infrastruktura;

Pajisja me

laboratorë;

Ambienti i qetë.

Analiza

përshkruese

Diskutimi i tyre nuk mbështetet

në një analizë shumë të thelluar.

Pra nuk përdorin një metodë të

caktuat për të nxjerrë

përfundimet e kërkimit të tyre.

Metoda e përdorur prej tyre

është ajo e statistikës

përshkruese.

Alzoubi dhe

Emeagwali(2016)

performanca

financiare;

ecuria e klientëve;

proceset e

brendshme;

të mësuarit dhe

inovacioni.

Analiza

faktoriale

konfirmuese,

Modelimi i

ekuacionit

strukturor

Gjetjet sugjerojnë se, ndërkohë

që ekziston një marrëdhënie e

dobët ndërmjet diferencimit dhe

performancës, ekzistonte një

lidhje e fortë midis strategjisë së

fokusit dhe performancës.

Gjetjet e tyre treguan se të

intervistuarit nga universitetet

publike dhe private e

perceptonin marrëdhënien

strategjisë-performancës të fortë

për institucionin e tyre, e ndjekur

nga sektori publik. Asnjë efekt

nuk është vërejtur për lidhjen e

lidershipit me kosto.

Del Rey (2001) Konkurrenca e

universiteteve

Analiza e

funksioneve të

dobisë

Universitetet kërkojnë të

maksimizojnë një funksion

objektiv të cilësisë së prodhimit

të tyre studentor dhe shpenzimet

e tyre për kërkime.


CENAJ

Disertacion

36

Dougherty dhe

Reddy (2011)

Financimi i arsimit;

Performanca e

institucioneve;

Mësimdhënia dhe

kërkimi.

Analizë

krahasuese

Analizë

përshkruese

Prania e diferencave ndërmjet

llojeve të sistemeve të

financimit, ku 4 nga të cilët i

atribuohen financimit me bazë

performancën.

Boroah (1994) Organizimi i

universiteteve

Analizë

krahasuese

Organizimi i universitetit kërkon

një vëmendje të veçantë kur

bëhet fjalë për performancën e

tyre.

de Fraja dhe

Iossa (2002), del

Rey (2001)

Cilësia e ofrimit të

mësimit;

Kostot për lëvizjen

dhe zgjedhjen e

studentëve.

Analizë

krahasuese dhe

empirike

Cilësia e ofrimit të mësimit dhe

kostot për lëvizjen dhe zgjedhjen

e studentëve përbëjnë faktorë

kyç në ekonomiksin e edukimit.

Beath et al.

(2003), Hare

(2002)

Koha e punës Analizë e

detajuar me

funksione të

dobisë dhe

analizë empirike

Ndarja e kohës së dedikuar për

punë nga ana e akademikëve

konsiderohet si element i

performancës së vetë

institucionit ku këto akademik

angazhohen.

II.2 KONSIDERATA MBI FAKTORËT E PERFORMANCËS SË IAL-ve

Siç u pa nga shqyrtimi i literaturës, performanca në edukim mund të kuptohet në forma të

ndryshme. Në një formë të përmbledhur, faktorët që sugjerohen nga literatura si vlerësues të

performancës së institucioneve të arsimit të lartë janë:

• politika dhe qeveria, e cila lidhet kryesisht me qëndrueshmërinë e politikave dhe të

qeverisjes.

• aspekte të legjislacionit dhe rregulloret, kanë të bëjnë me ligjet dhe rregulloret që miratohen

dhe zbatohen. Ato e nxisin, por edhe mund ta kufizojnë performancën e institucioneve të

arsimit të lartë. Dy pikat e mësipërme gjejnë mbështetje teorike kryesisht te publikimi i bërë

nga Habibulah, Rouf, dhe Rana (2012).


CENAJ

Disertacion

37

• kohezionit social, i cili lidhet me angazhimin e institucionit të arsimit të lartë në raport me

komunitetin apo çështjet e veçanta që e prek atë. Kjo gjen mbështetje kryesisht nga puna e

bërë prej Hanushek dhe Wossmann(2007).

• zotërimin e laboratorëve dhe i ekonomisë didaktike, është një nga pikat më të përmendura

nga kërkimi i realizuar prej Habibulah, Rouf, dhe Rana (2012). Ata i japin jehonë faktit

se zotërimi i tyre përbën element të përformancës së lartë të institucioneve të arsimit të lartë.

• aspektet mjedisore, mbase nuk janë shumë të prekura, por nga Habibulah, Rouf, dhe Rana

(2012) listohet si një faktor kyç i performancës së institucioneve të arsimit të lartë.

• organizimi i institucionit të arsimit të lartë, ky dimension lidhet me aspektet e drejtimit të

institucionit. Kjo tematikë është diskutuar nga Jürgen (2004) dhe Boroah (1994).

• pavarësia e institucionit të arsimit të lartë, e kompozuar kryesisht si pavarësi financiare.

Dougherty dhe Reddy (2011) tregojnë se ky komponentë përbën rëndësi të veçantë gjatë

analizës së performancës së institucioneve të arsimit të lartë.

• fokusi i institucionit të arsimit të lartë, lidhet sa me drejtimi, aq edhe me organizimin e

institucioneve. Marginson dhe Wende(2007)dhe Jürgen (2004) sjellin argumentet të forta

në dobi të këtij faktori si një komponent i veçantë i performancës.

• qasja ndaj donatorëve dhe mbulimi mediatik, si pjesë e veçantë e organizimi dhe e drejtimit

të një institucioni, sidomos në epokën e teknologjisë së informacionit. Si mbështetës për

këtë faktor është publikimi shkencor nga Jürgen (2004).

• raportet me konkurrentët, si faktorë me peshë i performancës së institucioneve të arsimit të

lartë. Rey (2001) dhe de Fraja dhe Iossa (2002) sjellin shumë argumente në dobi të

përfshirjes së këtij faktori si përmasë e veçantë e performancës së këtyre institucioneve.

38

KAPITULLI III

METODAT DHE PROCEDURAT E KËRKIMIT

III.1 PARASHTRIM LIDHUR ME HIPOTEZAT DHE PYETJET KËRKIMORE

Qëllimi i këtij studimi është evidentimi i faktorëve të performancës së institucioneve të arsimit të

lartë në Shqipëri.

Pyetjet kërkimore janë:

• Cilët janë faktorët që mund të matin performancën e institucioneve të arsimit të lartë në

Shqipëri?

• Cili është faktori me më ndikim mbi performancën e IAL-ve në Shqipëri sipas gjykimit të

drejtuesve të IAL-ve?

• A ndikohet performanca e institucioneve të arsimit të lartë nga politika dhe qeveria?

• Si dhe sa ndikojnë legjislacioni dhe rregulloret e ndryshme në ecurinë e mirë të

institucioneve të arsimit të lartë?

• A perceptohet kohezioni social sidimension i performancës së IAL-ve?

• A e rrit performancën e institucionit të arsimit të lartë zotërimi prej tyre i laboratorëve dhe

i ekonomisë didaktike?

• Si ndikon pavarësia e institucionit të arsimit të lartë në performancën e tyre?

• Si ndikon fokusimi i institucionit të arsimit të lartë në performancën tyre?

• A varet performanca e institucioneve të arsimit të lartë nga qasja e tij kundrejt donatorëve

dhe mbulimi mediatik?

• Si përcillen efektet e raporteve me konkurrentët në performancën e institucioneve të arsimit

të lartë?

Përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri| Msc. Dafina CENAJ

39

Hipotezat kërkimore janë:

• Mes institucioneve të arsimit publik dhe atyre privatë, ekziston një diferencë në gjykimin e

drejtuesve të tyre lidhur me faktorët e performancës së tyre.

• Gjykimi mbi autonominë e IAL-ve dallon mes llojeve të institucioneve të arsimit të lartë në

Shqipëri.

• Aspekte gjeografike si faktor i performancës së IAL-ve i diskriminon llojet e IAL-ve.

• Angazhimi publik si faktorë i performancës së IAL-së, perceptohet ndryshe nga nivelet

drejtuese sipas llojeve të IAL-së.

• Kategoria e stafit si faktor i performancës së IAL-ve, i diskriminon llojet e IAL-ve.

III.2 NJËSIA E ANALIZËS

Ne jemi të interesuar për faktorët kyç që përcaktojnë performancën e institucioneve të arsimit të

lartë në Shqipëri. Përsa kohë performanca e institucionit të arsimit të lartë ka natyrë edhe

akademike, edhe administrative, atëherë kërkohet që ajo të matet në të dy dimensionet. Në këtë

mënyrë, është e logjikshme që këto faktorë të hetohen përmes intervistimit të dy kategorive që

drejtojnë institucionet e arsimit të lartë: drejtuesit akademik dhe drejtuesit e administratës. Në

kategorinë e parë futen drejtuesit në rang institucioni (rektorati), në rang të njësisë kryesore

(dekanati) dhe në rang të njësisë bazë (departamenti), ndërsa në kategorinë e drejtuesi të

administratës janë ata që kryejnë detyrën e drejtuesit të aktiviteteve ndihmëse në rang universitetit

dhe në rang të njësisë kryesore (kancelari). Vlerësimi që japin këto dy kategori drejtuesish për disa

grupe faktorësh që prekin veprimtarinë e institucionit të arsimit të lartë, mund të përcaktojë edhe

performancën e vetë institucionit. Operacionalizimi i këtij kalimi shpjegohet në çështjet vijuese të

këtij kapitulli.

Kuadri i zgjedhjes përbëhet nga numri i institucioneve të arsimit të lartë që veprojnë në Shqipëri.

Sigurisht, zgjedhja përcaktohet edhe nga numri i njësive kryesore dhe bazë që veprojnë brenda një

institucioni të arsimit të lartë. Aktualisht, sipas Agjencisë së Sigurimit të Cilësisë të Arsimit të

Lartë ASKAL në Shqipëri ushtrojnë veprimtarinë e tyre 38 institucione të arsimit të lartë, nga të

cilët 15 janë institucione të arsimit të lartë publik dhe pjesa tjetër janë institucione të arsimit të lartë

privat.


40

III.3 PROCEDURAT E NDJEKURA

Në këtë çështje shpjegohen procedurat që janë ndjekur në këtë disertacion. Synimi i kësaj çështje

është vetëm përmbledhja e procedurave, por jo shpjegimi në detaje i tyre. Shpjegimi i tyre bëhet

në çështjet në vijim. Procedurat e ndjekura për kontrollin e hipotezave dhe arritjen e objektivave

përbëhet nga tërësia e këtyre hapave: hartimi i pyetësorit, mbledhja e të dhënave, analiza

përshkruese, analiza faktoriale, analiza e besueshmërisë, analiza diskriminuese dhe analiza e

regresionit.

Hapi i parë lidhet me hartimin e pyetësorit, përmes të cilit mblidhen të dhënat. Hartimi i pyetësorit

është shumë delikat, pasi adresimi jo i drejtë i tij mund të deformojë që në zanafillë rezultatet e

synuara. Hartimi i pyetësorit ka marrë shumë kohë, pasi për të marrë trajtën finale të tij, janë

shfrytëzuar konsultimet me ekspertë dhe njohës të fushës. Për këtë pjesë shpjegohet më gjerë në

çështjen III.5 Pyetësori. Pas hartimit të pyetësorit, ai shpërndahet dhe mblidhen të dhënat. Kjo fazë

nuk kërkon shumë gjëra që të shpjegohen, pavarësisht se është një nga fazat më që merr shumë

kohë dhe lodhje. Mbledhja e të dhënave për këtë punim lidhet me të dhënat parësore (pyetësori)

dhe dytësore (të marra nga subjektet e tjera). Mbledhja e të dhënave parësore bëhet për t’i dhënë

përgjigje pyetjeve kërkimore kryesore të punimit, ndërsa ato dytësore mblidhen më shumë për të

dhënë një panoramë të përgjithshme një apo disa çështjeve që prek ky studim.

Figura 8. Paraqitja skematike e procedurave të ndjekura

Hartimi i pyetësorit

Mbledhja e të dhënave

Analiza përshkruese

Analiza faktoriale

Analiza e besueshmërisë

Analiza diskriminuese

Analiza e regresionit


41

Zotërimi i të dhënave parësore dhe dytësore, krijon mundësinë e zhvillimit të një analize

përshkruese. Analiza përshkruese synon njohjen e të dhënave dhe konsiderohet si faza përgatitore

para se të dhënat të bëhen pjesë e analizës së thelluar. Analiza përshkruese arrihet përmes njohjes

së mesatares, vlerës më të vogël dhe më të madhe, modës, medianës, variancës, devijimit standard,

koeficientit të eksesit dhe të asimetrisë etj. Kjo analizë do shpjegohet më në detaje në çështjen III.6

Analiza përshkruese.

Kryerja e analizës faktoriale është kritike për këtë studim, sepse përmes saj eksplorohen lidhjet e

pretenduara (hipotezat e formuluara). Zbatimi i analizës faktoriale është një nga metodat më të

komplikuara në analizën e të dhënave. Eksplorimi i lidhjeve kryhet përmes disa algoritmeve që

respektojnë një sërë supozimesh bazë. Analiza faktoriale përfundon me nxjerrjen e faktorëve

(pyetjet) që shkojnë së bashku, të cilët formojnë një faktor të ri.

Grupimi i faktorëve (pyetjeve) të rezultuar nga analiza faktoriale, duhet të kenë lidhje me njëri-

tjetrin, përveç lidhjeve logjike, edhe të besueshme. Analiza e besueshmërisë synon kontrollin e

lidhjeve mes faktorëve (pyetjeve) me njëri-tjetrin, për çdo grup faktorësh. Zbatimi i kësaj analize

nuk është shumë i vështirë, por nënvlerësimi i saj mund të çojë në rezultate jo të besueshme dhe

për rrjedhojë në deformimin e realitetit. Më shumë informacion lidhur me këtë mund ta gjeni te

çështja III.8 Analiza e besueshmërisë.




arrihet te mesatarja e grupit. Kjo mesatare grupi i referohet asaj që njihet se qendrave (centroid).

Kur analiza përfshin dy grupe, janë dy qendra; me tre grupe, janë tre qendra e kështu me radhë.

Qendrat tregojnë zonën më tipike të ndonjë anëtari nga një grup i caktuar dhe një krahasim i

qendrave të grupeve tregojnë se sa të largëta janë grupet në termat që funksioni e diskriminon.Një

shpjegim më i detajuar për këtë gjendet te çështja III.9 Analiza diskriminuese.


42

III.4 KONSIDERATA PËR OPERACIONALIZIMIN

Përsa kohë janë formuluar disa hipoteza mbështetur në disa koncepte, dhe konceptet janë shprehur

në variablat korrespondues, është më se e logjikshme që për analizën e fenomenit dhe për njohjen

e sjelljes së variablave të mblidhen të dhëna. Për nga natyra e kërkimit të temës së kësaj doktorature,

për specifikën që ajo mbart, është e vështirë të gjenden të dhëna të gatshme, sidomos sa i përket

rastit të Shqipërisë.

Të dhënat e gatshme, në gjuhën e studiuesve njihen si të dhëna dytësore, pasi ato përpunohen dhe

publikohen nga të tretë, që mund të jenë institucione, agjenci apo persona juridik të tjerë.

Karakteristika kryesore e të dhënave dytësore është se për mbledhjen, përpunimin dhe raportimin

e tyre mban përgjegjësi pala që i publikon ato. Të dhënat primare janë të dhëna që grumbullohen

nga studiuesi. Është e kuptueshme se këto të dhëna nuk janë të gatshme, përsa kohë nuk janë të

publikuara nga ndonjë palë e tretë. Për rrjedhojë, mënyra e mbledhjes së të dhënave, e analizimit

dhe e raportimit të tyre është përgjegjësi e drejtpërdrejtë e studiuesit. Në përgjithësi, të dhënat

parësore mblidhen përmes anketave, pyetësorëve të strukturuar apo gjysmë të strukturuar dhe

intervistave të thjeshta apo të thelluara.

Konsideruar sa më lartë dhe për njohjen e koncepteve të kësaj teme doktorature dhe më pas për

analizimin e lidhjeve pretendente mes koncepteve përmes variablave u pa e domosdoshme të

mblidhen të dhëna parësore. Të dhënat janë mbledhur përmes pyetësorit drejtuar dy kategorive të

drejtuesve të institucioneve të arsimit të lartë.

Shumica e pyetjeve me interes që janë pjesë e pyetësorit janë pyetje të shkallëzimit bipolar, ose të

njohur ndryshe edhe si shkallëzimi liker. Këto lloje pyetjesh formulohen në atë mënyrë që përgjigja

e tyre të luhatet ndërmjet dy skajeve dhe secili pozicion shoqërohet me një numër të rendit rritës,

le të themi “Aspak dakord” me numrin 1, “Pak dakord” me numrin 2, Mesatarisht dakord” me

numrin 3, “Shumë dakord” me numrin 4 dhe “Plotësisht dakord” me numrin 5, ose “Shumë kundër”

me numrin 1, “Kundër” me numrin 2, “As kundër, as pro” me numrin 3, “Pro” me numrin 4 dhe

“Shumë pro” me numrin 5. Numri i shkallëzimit përcaktohet kryesisht nga kërkuesi duke u

mbështetur në eksperiencën e tij dhe në natyrën e kërkimit, dhe si rrjedhojë mund të jetë 5, 7, apo

10. Le të themi, kërkimi në fushën e kënaqësisë së konsumit të diçkaje apo vlerësimi i punës së

dikujt mund të shkallëzohet në 10 shkallë, ku 1 është vlerësimi më i ulët dhe 10 më i larti.

Duke reflektuar sa më lartë, në këtë kërkim është përdorur shkallëzimi bipolar (shkallëzimi liker)

është me pesë shkallë, ku shkalla më e ulët me numrin 1 njihet si “Aspak”, ndërsa shkalla më e

lartë me numrin 5 njihet si “Plotësisht”. Ilustrimi i këtyre shkallëve bëhet si në vijim:


43

[Aspak] [Pak] [As pak, as shumë] [Shumë] [Plotësisht]

1 2 3 4 5

Në rastin tonë, theksi nuk vihet në madhësinë absolute të të dhënave të përfituara, por në atë

relative, në krahasimin midis tyre dhe në variacionin e tyre. Gjithashtu, shkalla liker është menduar

të jetë e vazhdueshme. Etiketimet janë simetrike ndaj qendrës, gjë që në vetëdijen e të intervistuarit

bën që ato të konsiderohen të barabarta dhe me vazhdimësi logjike (nga skaji “Aspak” në skajin

“Plotësisht”), pavarësisht se kjo barazi nuk mund të konfirmohet nga pikëpamja matematikore.

Përgjithësisht duke përdorur etiketime simetrikisht të kundërta ndaj mesatares (shumë – pak, dhe,

nuk ka ndikuar – rol përcaktues) distancat mund t’i konsiderojmë të barabarta dhe të dhënat t’i

konsiderojmë interval.

III.5 PYETËSORI

Pyetja qendrore e pyetësorit është: A mendoni se reforma në arsimin e lartë do të sjellë një

përmirësim në performancën e Institucioneve të Arsimit të Lartë në Shqipëri? Kjo pyetje do u

drejtohet të dy kategorive të drejtuesve të institucioneve të arsimit të lartë: si drejtuesit akademik,

ashtu edhe drejtuesit në pikëpamjen administrative.

Në vijim të pyetjes qendrore, synohet të merret informacion edhe lidhur me perceptimin e

drejtuesvetë institucioneve të arsimit të lartë sa i përket shkallës së ndikimit të disa faktorëve në

performancën e aktivitetit të arsimit të lartë. Lind pyetja se cilët janë këto faktorë? Sipas teorisë,

faktorët e potencial që mund të kontribuojnë në qartësimin e problemit, pra që kanë lidhje me

performancën e këtyre institucioneve, janë:

• politika dhe qeveria;

• aspekte të legjislacionit dhe rregulloret;

• kohezionit social;

• zotërimin e laboratorëve dhe i ekonomisë didaktike;

• aspektet mjedisore;

• organizimi i institucionit të arsimit të lartë;

• pavarësia e institucionit të arsimit të lartë;

• fokusi i institucionit të arsimit të lartë;

• qasja ndaj donatorëve dhe mbulimi mediatik;

• raportet me konkurrentët.


44

Për secilin nga dimensionet e mësipërme janë evidentuar nëndimensionet. Nga pikëpamja logjike

këto nëndimensione kanë lidhje me njëri-tjetrin dhe që synojnë të rrokin përmasat e dimensionit të

listuar më lartë. Në vijim jepen të plota të gjitha përmasat, sipas dimensioneve, të cilat kanë një

kërkesë të përbashkët: Ju lutem, përcaktoni sipas perceptimit tuaj, shkallën e ndikimit të këtyre

faktorëve në performancën e aktivitetit të Institucionit tuaj të Arsimit të Lartë.

a) Politika dhe qeveria

a. Qëndrueshmëria politike dhe vizioni për të ardhmen

b. Qëndrueshmëria e politikave dhe vijimi i qeverisjes

c. Qëndrimi i qeverisë ndaj IAL-së

d. Imazhi i vendit tek institucionet e huaja

e. Marrëveshje e qeverisë me organizata ndërkombëtare që rregullojnë arsimin

f. Politika nxitëse për arritje shkencore të veçanta

b) Legjislacioni dhe rregulloret

a. Ligji për arsimi e lartë

b. Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Financimit të Arsimit të Lartë

c. Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Kërkimit Shkencor dhe Inovacionit

d. Rregulla strikte për financimin e aktivitetit bazë të IAL-së

e. Procedurat burokratike

c) Kohezioni social

a. Qëndrimi i IAL-së ndaj vlerave

b. Qëndrimi ndaj punës

c. Socializimi i IAL-së me problemet që prekin komunitete të ndryshme

d. Përfshirja dhe pozicionimi në diskutime të çështjeve publike

e. Angazhimi në zgjidhjen e problemeve me natyrë publike

d) Laboratorët dhe ekonomia didaktike

a. Zotërimi i laboratorëve

b. Zotërimi i laboratorëve të certifikuar

c. Shfrytëzimi i duhur i laboratorëve për realizimin e të ardhurave

d. Zotërimi i një ekonomie didaktike

e. Shfrytëzimi i duhur i ekonomisë didaktike për realizimin e të ardhurave

e) Aspekte mjedisore

a. Afërsia e IAL-së me qendrën e qytetit

b. Afërsia e IAL-së me kryeqytetin


45

c. Afërsia me vendet fqinje të Shqipërisë

d. Kampusi i IAL-së dhe mjediset përreth

e. Godia të përshtatshme për kryerjen e punës

f) Organizimi i Institucionit të Arsimit të Lartë

a. Madhësia e administratës

b. Marrëdhënie mes eprorit dhe vartësit

c. Stafi ndihmës i pakualifikuar mjaftueshëm

d. Delegimi i detyrave

g) Pavarësia e Institucionit të Arsimit të Lartë

a. Autonomia organizative (struktura organizative)

b. Autonomia e personelit (shpërblimi i personelit dhe rekrutim i tij)

c. Autonomia akademike (kufizime që strategjitë e ministrive përkatëse)

d. Autonomia financiare

h) Fokusi i Institucionit të Arsimit të Lartë

a. Vizioni i qartë i IAL-së për të ardhmen

b. Profili praktikë i IAL-së

c. Përqendrimi tek aktivitetet që mund të gjenerojnë të ardhura

d. Adaptimi i punës kërkimore sipas natyrave të projekteve kërkimore

e. Ofrimi i konsulencës profesionale ndaj të tretëve

i) Qasja ndaj donatorëve dhe mbulimi mediatik

a. Qasja proaktive ndaj projekteve të financuar nga të tretët

b. Trajnimi i stafin për thithjen e fondeve përmes projekteve të ndryshme

c. Imazhi i mirë te partnerët e huaj

d. Ekspozimi/demonstrimi i kapaciteteve të IAL-së

e. Mbulimi mediatik dhe politika e marketingut

j) Raportet me konkurrentët

a. Aftësiathithëse e studentëve

b. Raporti studentë/pedagog

c. Aftësia për të gjeneruar të ardhura dytësore

d. Lidhjet me partnerë ndërkombëtarë

e. Përqafimi i metodave bashkëkohore të mësimdhënies


46

III.6 ANALIZA PËRSHKRUESE

Në këtë çështje shpjegohet për analizën përshkruese. Ajo konsiderohet si një nga elementët më të

dobishëm që plotëson kërkesën e familjarizimit me të dhënat në dispozicion. Statistika përshkruese

përmbledh një sërë informacionesh për një variabël të caktuar. Kështu, pjesë e statistikës

përshkruese është mesatarja, mediana, minimumi dhe maksimumi, devijimi standard, koeficienti i

asimetrisë dhe i kurtozit, koeficienti i shpërndarjes normale, numri i të dhënave për variabëlin etj.

Le të ndalemi me radhë te secila prej këtyre statistikave.

Mesatarja është një nga treguesit më të përdorur kur flitet për përgjithësimin e zgjedhjes në

popullatën e saj. Ajo llogaritet përmes formulës,

n

xxx

n

x

x n

n

i

i

211

Nëse variabli është në formën e intervaleve, që peshohet secili prej tyre, atëherë formula

modifikohet si në vijim,

n

nn

n

i

i

n

i

ii

fff

xfxfxf

f

xf

x

21

2211

1

1

Mediana është një lloj mesatareje vetëm se kërkon që të dhënat të jenë të renditura nga më e vogla

te më e madhja. Mediana e një serie kohore është pikërisht pika e mesit të të dhënave kur ato

renditen nga më e vogla te më e madhja. Minimumi është vlera më e vogël e një variabli apo serie

kohore, ndërsa maksimumi është vlera më e madhe e tij.

Devijimi standard është një tjetër lloj mesatareje, e cila llogaritet në ngjashmëri me formulën e

mesatares. Konkretisht,

n

xxxxxx

n

xxn

n

i

i

xx

22

2

2

11

2

2 )()()()(

Koeficienti i asimetrisë është një statistikë që informon mbi asimetrinë e shpërndarjes së variablit

krahasuar me shpërndarjen normale të normuar. Ajo llogaritet kështu,


47

3

1 1

1

n

i

ix

n

n

xx

nA

Llogaritja e koeficientit të asimetrisë përfshinë momentin e tretë dhe nuk ndalet vetëm te momenti

i parë apo i dytë. Momenti i parë lidhet me mesataren, momenti i dytë lidhet me variancën dhe

devijimin standard, ndërsa momenti i tretë lidhet me asimetrinë e serisë.

Në vijim të koeficientit të asimetrisë, koeficienti i kurtozit jep informacion mbi shpërndarjen e

vlerave ekstreme të një variabli, krahasuar me shpërndarjen normale të normuar. Kështu,

4

1 1

1

n

i

ix

n

n

xx

nK

Koeficienti Jarque-Bera është një test statistike nëse seria është e shpërndarë normalisht apo jo.

Kjo statistikë mat diferencën e asimetrisë dhe kortozit të serisë me shpërndarjen normale. Ajo

llogaritet,

4

)3(

6

22 xxx

KA

nBeraJarque

Një nga etapat më të përhapurat në procesin e kërkimit është konsiderimi i lidhjeve korrelative të

variablave me njëri-tjetrin. Korrelacioni është një dukuri bashkëshoqërimi, që buron nga teoria dhe

mund të përkthehet si marrëdhënie mes dy variablave dhe informon për dy gjëra të rëndësishme,

të cilat janë:

• drejtimi i lidhjes, që shihet përmes shenjës së koeficientit. Nëse shenja është negative,

atëherë themi se lidhja mes dy dukurive është negative dhe nëse njëra dukuri rritet, atëherë

dukuria tjetër do të pësojë rënie. Nëse shenja e koeficientit është pozitive, atëherë thuhet se

lidhja është pozitive dhe mund të deklarohet se me rritjen e njërës dukuri, pritet që edhe

dukuria tjetër të ndjek rritjen.

• fortësia e lidhjes. Në përgjithësi, bihet dakord se vlera e një koeficient që luhatet:

a) në intervalin 0% – 25%, lidhja quhet e dobët;

b) në intervalin 25% – 75%, lidhja quhet me fortësi mesatare;


48

c) në intervalin 75% – 100%, lidhja quhet e fortë.

Formula e llogaritjes së koeficientit të korrelacionit të zakonshëm (me variabla sasior) është:

22,

),cov(),cov(

yxyx

yx

yxyx

Ose një pamje më e detajuar është:

n

i

i

n

i

i

n

i

ii

yx

yyxx

yyxx

1

2

1

2

1,

)()(

))((

--

--

Pjesa e poshtme e thyesës përfaqëson prodhimin e devijimeve standarde të dy dukurive të marra

në konsideratë, që jep gjithnjë vlerë pozitive. Ndërsa, pjesa e sipërme e thyesës është kovarianca e

dy dukurive, e cila mund të marrë vlera pozitive dhe negative. Kur variablat janë kategorik, atëherë

nuk mund të përdoret korrelacioni i zakonshëm, por përdoret një koeficient i rregulluar për variablat

kategorik, që njihet me emrin koeficienti rho i Spearmanit.

Shpesh herë kërkohet se me sa siguri mund të thuhet se koeficienti i korrelacionit mes dy dukurive

është aq sa raporton vlerësimi i formulës. Për t’i dhënë përgjigje kësaj, vlerësohet shkalla

probabilitare e koeficientit të korrelacionit. Në programin kompjuterik, ky probabilitet mund të

vlerësohet për çdo koeficient korrelacioni. Interesohemi për probabilitet sa më të vogël në mënyrë

që të thuhet me siguri sa më të lartë se koeficienti përkatës i korrelacionit është i ndryshëm nga

vlera zero.

Në mënyrë që lidhja mes dy variablave të jetë e rëndësishme, kërkohet që të pranohet hipoteza

alternative ose të refuzohet hipoteza bazë. Hipoteza alternative, e cila pohon ekzistencën e një

lidhje mes variablave, pranohet vetëm nëse probabiliteti i koeficientit të korrelacionit të jetë më i

vogël se niveli kritik, i cili mund të jetë 10%, 5% ose 1%, përkatësisht për nivelin e besimit 90%,

95% dhe 99%.


49

III.7 ANALIZA FAKTORIALE

Çfarë është analiza faktoriale? Analiza faktoriale është një teknikë, që ka si qëllim kryesor

përcaktimin e strukturës lidhëse të variablave në një analizë. Është më se e kuptueshme se variablat

luajnë një rol kyç në çdo analizë multivariate. Me fjalë të tjera, analiza faktoriale ka mjetet për të

analizuar strukturën e marrëdhënies së brendshme (korrelacionet) të një numri të madh variablash,

duke përcaktuar grupin e variablave që kanë lidhje të fortë ndërmjet tyre, të njohur si faktorë. Këto

grupe variablash (faktorësh), janë supozuar të prezantojnë dimensionet e të dhënave. Nëse kërkohet

vetëm të reduktohet numri i variablave, atëherë këto dimensione mund të çojnë në krijimin e

matësve të rinj: nga shumë variabla në disa faktorë. Gjithsesi, nëse ekziston një bazë konceptuale

për kuptimin e lidhjeve mes variablave, atëherë dimensionet mund të kenë kuptim për çfarë

kolinariteti paraqet. Një dimension mund të korrespondojë me konceptin që nuk mund të jetë

adekuat duke u përshkruar vetëm nga një matës.

Analiza faktoriale është eksploruese dhe konfirmuese. Ato mund të përshkruhenkështu:

1. Analiza faktoriale eksploruese kërkon të zbulojë strukturën që qëndron poshtë një grupi

relativisht të madh të variablave. Supozimi à priori i hulumtuesit është se çdo tregues mund

të lidhet me çdo faktor. Kjo është forma më e zakonshme e analizës faktoriale. Nuk ka asnjë

teori paraprake dhe përdoren ngarkesat e faktorit për të përcaktuar me intuitë strukturën e

faktorit të të dhënave.

2. Analiza faktoriale konfirmuese synon të përcaktojë nëse numri i faktorëve dhe ngarkesave

të variablave (treguesve) të matura në to konfirmon atë që pritet në bazë të teorisë së para-

krijuar. Variablat tregues janë përzgjedhur në bazë të teorisë së mëparshme dhe analiza e

faktorit është përdorur për të parë nëse ata peshojnë siç parashikohet në numrin e pritshëm

të faktorëve. Supozimi à priori i kërkuesve është që secili faktor (numri dhe emërtimi i të

cilit mund të jetë specifikuar à priori) është i lidhur me një nëngrup të specifikuar të

variablave tregues. Një kërkesë minimale e analizës faktoriale konfirmuese është se

supozohet paraprakisht numri i faktorëve në model, por zakonisht edhe studiuesi do të

parashtrojë pritjet për atë se cilët variabla do të peshojnë (ngarkojnë) në cilët faktorë.

Studiuesi kërkon për të përcaktuar, për shembull, nëse matësit e krijuar për të përfaqësuar

një variabël latent shkojnë me të vërtetë së bashku.

Etapat e analizës faktoriale janë shtatë, të cilat janë:

1. Problemi i kërkimit. Pyetja që shtrohet është: analiza do të jetë eksploruese apo

konfirmuese? Synohet të konfirmohet saktësia e ndarjes së nën-faktorëve në grupet e


50

identifikuara apo do të eksplorohet strukturat që qëndrojnë ‘poshtë’ përgjigjeve të

drejtuesve të institucioneve të arsimit të lartë për të gjitha pyetjet? Është përdorur analiza

faktoriale,sepse ajo reduktontë faktorët pretendent të shpjegimit të diçkaje. Analiza do të

jetë analizë eksploruese,sepse është e arsyeshme të mendojmë se poshtë nënfaktorëve të

grupuar sipas kritereve të caktuara mund të ketë vlerësime të drejtuesve të institucioneve të

arsimit të lartë që shkojnë në një drejtim të caktuar apo që mund të marrin prej tyre një

vlerësim të caktuar e, për pasojë, që mund të formojë faktorë apo përkufizime më të gjera

të asaj që ata përfaqësojnë. Objektivat e analizës faktoriale. Në këtë analizë ne jemi të

interesuar si për zbulimin e konstrukteve latent (‘të fshehura’) poshtë të dhënave të marra

nga përgjigjet e konsumatorëve, ashtu dhe për përmbledhjen e të dhënave dhe krijimin e

matësve të rinj të përbërë për t’i përdorur ata në teknika të tjera të analizës.

2. Projektimi i analizës së faktorit. Objekt i analizës do të jetë struktura e variablave dhe jo e

të anketuarve. Interesi është për lidhjet (korrelacionet) midis nënfaktorëve që ndikojnë në

perceptimin e konsumatorëve për cilësinë e shërbimit të shoqërive të sigurimit për policat

e sigurimit dhe jo për korrelacionet e mundshme midis karakteristikave të vetë

konsumatorëve. Si e tillë, analiza faktoriale është analizë e llojit R. Variablat e përfshirë në

analizë janë variabla shkalle, të shkallëzuar, shkallëzimi likert. Këta variabla cilësorë janë

matur nëpërmjet pyetjes së drejtuesve të institucioneve të arsimit të lartë. Vlerësimi i

perceptimit të tyre për secilin variabël është bërë me shkallën likert me 5 nivele. Parimi i

madhësisë së mostrës është se duhet të ketë më shumë vëzhgime sesa variabla. Madhësia

minimale absolute e mostrës duhet të jetë 50 vëzhgime.

3. Supozimet në analizën faktor.

a. Supozimet themelore statistikore ndikojnë analizën faktoriale në masën që ato

ndikojnë në korrelacionet e gjeneruara. Shmangiet nga normaliteti,

homoskedasticiteti, dhe lineariteti mund të zvogëlojnë korrelacionet mes

variablave. Në analizën faktoriale supozohet normalitet i kombinimeve lineare të

shumëfishta (multivariate). Kjo nënkupton se variablat, dhe kombinimet lineare të

variablave, janë të shpërndara normalisht. Gjithashtu nënkupton se marrëdhëniet

mes çifteve të variablave janë lineare. Për aq kohë sa analiza e komponentit kryesorë

dhe analiza faktoriale përdoren në mënyrë përshkruese si mënyra të përshtatshme

për të përmbledhur marrëdhëniet në një grup të madh të variablave të vëzhguar,

supozimet lidhur me shpërndarjet e variablave nuk janë të zbatueshme.

Multikolineariteti mund të zbulohet edhe duke shikuar përcaktorin e matrices R, i


51

shënuar |R|. Këtu është përdorur një indikator i thjeshtë i zbulimit të

multikolinearitetit.

b. Përshtatshmëria e matricës së korrelacionit R për analizën e faktorit. Matrica e

korrelacionit R është tabela që tregon korrelacionin e brendshëm mes të të gjithë

variablave. Cilësia e këtyre korrelacioneve është indikacioni i parë dhe shumë i

rëndësishëm për analizën faktoriale. Matësi i përshtatshmërisë është Kaiser-Meyer-

Olkin (KMO), i cili paraqet raportin e katrorëve të korrelacionit ndërmjet variablave

me katrorët e korrelacionit të pjesshëm ndërmjet variablave. Treguesi KMO merr

vlera midis 0 dhe 1.

Tabela 3. Kritere për përshtatshmërinë e mostrës

Vlera e KMO Përshtatshmëria e mostrës

0.00 – 0.49 E papranueshme

0.50 – 0.59 E dobët

0.60 – 0.69 Mediokre

0.70 – 0.79 Mesatare

0.80 – 0.89 Cilësore

0.90 – 1.00 E shkëlqyer

a. Homogjeniteti i mostrës. Mostra duhet të jetë homogjene. Në rastin e këtij

disertacioni kampioni është homogjen dhe përbëhet nga drejtuesit e institucioneve

të arsimit të lartë.

b. Lidhjet konceptuale. Supozimet themelore konceptuale të analizës fatoriale lidhen

me grupin e variablave të përzgjedhur dhe mostrën e zgjedhur. Matësit e pastër të

faktorit quhen variabla shënues. Variablat shënues janë të lidhur shumë me një dhe

vetëm me një faktor dhe peshojnë (ngarkojnë) në të pavarësisht nga teknika e

nxjerrjes (ekstraktimit) apo rrotullimit.


52

Problemi i kërkimit

A është analizë eksploruese apo konfirmuese?

Përzgjidhen objektivat

Përmbledhje të dhënash & identifikimi i strukturave

Reduktimi i të dhënave

Modeli i ekuacionit strukturor

(SEM)

Zgjidhet lloji i analizës faktoriale Çfarë po grupohen: variabla apo raste?

Dizenjimi i kërkimit Çfarë variablash janë përfshirë? Si maten variablat?

Cila është madhësia e dëshiruar e kampionit?

Supozimet Konsideratat statistikore të normalitetit, linearitetit dhe

homoskedasticitetit.

Homogjeniteti i mostrës.

Lidhjet konceptuale.

Te

Faza 4

Konfirmuese

Eksploruese

Raste

Analiza faktorale Q ose

analiza e klasterave

Variabla

Analiza

faktorale R

Hapi 1

Hapi 2

Hapi 3

Figura 9. Paraqitja skematike e fazave të analizës faktoriale


53

Hapi 5

Hapi 4

Nga

Hapi 3

Zgjidhet lloji i metodës së faktorit Analizohet varianca totale apo varianca e përbashkët?

Specifikohet matrica e faktorit Përcaktohet numri i faktorëve për të nxjerrë.

Metoda ortogonale

VARIMAX

EQUIMAX

QUARTIMAX

Metoda oblike

Oblimin

Promax

Orthobilke

Zgjidhet lloji i metodës së rrotullimit Faktorët janë të korreluar (oblikë)

apo të pakorreluar 9ortogonal)?

Intepretohet matrica e faktorit të rrotulluar A mund të gjendet lidhje të rëndësishme? A mudn të emretohen

faktorët? A janë të mjaftueshme të përbashkëtat?

Rispecifikimi i modelit faktorial A është fshirë ndonjë variabël? A doni të ndryshoni numrin e faktorëve? A

doni një tip tjetër rrotullimi?

Vlefshmëria e matricës faktoriale Ndarja / shumëfishimi i kampionit. Analiza e veçantë për

nëngrupet. Identifikimi i rasteve me influencë

Përzgjedhja e variablave

zëvendësues

Llogaritja e rezultateve të

faktorit

Krijimi i shkallëzimeve

përmbledhëse

Varianca totale

Ekstraktohen

faktorët me analizë

komponenti

Varianca e përbashkët

Ekstraktohen faktorët

me analizë faktoriale të

përbashkët

Jo

Po

Jo

Po

Hapi 6

Hapi 7

Vazhdim nga Figura 9. Paraqitja skematike e fazave të analizës faktoriale


54

4. Përzgjedhja e një metode faktori. Analiza faktoriale e komponentit është më e përshtatshme

kur reduktimi i të dhënave është një shqetësim kryesor, ndërsa analiza faktoriale e përbashkët

është më e përshtatshme kur objektivi kryesor është për të identifikuar dimensione të

fshehura ose konstrukte që përfaqësojnë variablat origjinale.

Specifikimi i matricës faktoriale. Lind pyetja se si përcaktohet numri i faktorëve që duhen

mbajtur. Nuk ka një kriter të vetëm për përcaktimin e numrit të faktorëve, por zgjedhja

përfundimtare e tyre bëhet duke gjykuar kombinimin e disa kritereve dhe kuadrit

konceptual. Përzgjedhja e numrit të faktorëve është ndoshta më kritike se zgjedhja e

teknikave të nxjerrjes dhe rrotullimit ose vlerat e përbashkësisë.Kriteret që përdoren më

shpesh në literaturë janë:

a. Rregulli i Kaiser-it osekriteri i vlerave të veta. Sipas këtij kriteri mbahen të gjithë

komponentët me vlerat e veta më të madhe se 1.

b. Testi i pjerrësisë. Testi i pjerrësisë i Cattell-it paraqet në një diagramë faktorët, sipas

së cilës mbahen aq faktorë sa janë para pikës së infleksionit.

c. Kriteri i variancës së shpjeguar. Sipas këtij kriteri mbahen aq faktorë sa të

shpjegojnë një përqindje të caktuar të variancës. Kjo përqindje varion nga 50% deri

në 80-90%, por nuk ka asnjë prag gjerësisht të pranuar. Në shkencat shoqërore, ku

informacioni është shpesh më pak i saktë, është e zakonshme që të konsiderojmë

një zgjidhje si të kënaqshme kur llogaritet për 60 për qind të variancës së

përgjithshme (dhe në disa raste edhe më pak).

d. Testi i vlefshmërisë së numrit të faktorëve. Për të verifikuar nëse zgjedhja e numrit

të faktorëve është e vlefshme përdoret matrica e mbetjeve të korrelacionit, që është

matrica e diferencave midis korrelacioneve të riprodhuara dhe aktuale. Sa më të

ulëta ose të parëndësishme të jenë këto korrelacione, aq më shumë shanse ka që

zgjedhja e numrit të faktorëve të jetë ‘e duhura’.

Përzgjedhja e një metode rrotullimi. Duke qenë se do të krijohen matës të rinj të përbërë që

matin një koncept të shumanshëm (që nuk mund të matet me një karakteristikë të vetme)

dhe që ka gjasa që do t’i përdorim gjithashtu në teknika të tjera të analizës multivariate

(shumëfaktoriale, do t’i përdorim si variabla të pavarur në analizën e regresionit logjistik),

faktorët kërkohen të pavarur nga njëri-tjetri. Rrotullimi ortogonal (kënddrejtë) na jep

faktorë të palidhur me njëri-tjetrin, prandaj do të përdorim këtë lloj rrotullimi.

5. Interpretimi i matricës së faktorit të rrotulluar.Nuk ka një kufi të vetëm që një ngarkesë të

konsiderohet e rëndësishme dhe variabli me atë ngarkesë të konsiderohet pjesë e faktorit në

të cilin variabli e ka ngarkesën. Pika e ndërprerjes është arbitrare dhe është caktuar shpesh


55

sipas llojit të disiplinës ku bëhet kërkimi (shoqërore, shkencë ekzakte etj.), kontaktit të

kërkimit, llojit të të dhënave të përdorura etj. Kështu, pragu i poshtëm në shkencat shoqërore

pothuajse në të gjitha studimet pranohet 0.30.Një tjetër praktikë arbitrare i quan ngarkesat

si “të dobëta” në qoftë se janë më të vogla se 0.40, “të fuqishme”, në qoftë se janë më të

mëdha se 0.60, dhe përndryshe si “të moderuara”. Pra është çështje subjektive e kërkuesit

që të vendosë pragun në kontekstin e studimit të tij. Në këtë disertacion, duke marrë

parasysh të gjithë kontekstin (llojin e studimit, llojin e të dhënave, madhësinë e mostrës

etj.) kjo pikë ndërprerje është vendosur te 0.40.

Natyrshëm lind pyetja se, a përfshihen të gjithë variablat në zgjidhje? Ka dy mënyra për ta

identifikuar këtë: (1) të identifikohet ndonjë variabël që i mungon të paktën një ngarkesë e

konsiderueshme; dhe (2) të shqyrtojmë përbashkësitë e secilit variabël.

6. Rispecifikimi i modelit faktorial. Nëse është e nevojshme, bëhet rispecifikimi i modelit

faktorial. Nevoja lind në kur: (i) një variabël nuk ka asnjë ngarkesë të rëndësishme; (ii) edhe

me një ngarkesë të rëndësishme, përbashkësia e një variabëli gjykohet se është tepër e ulët;

ose (iii) një variabël ka më shumë se një ngarkesë të rëndësishme (një ndër ngarkim).

Emërtimi i faktorëve është një proces jashtëzakonisht i rëndësishëm. Ai duhet të mbështetet

së pari në kuadrin konceptual. Variablat me ngarkesa më të larta do të kenë ndikim më të

madh mbi emrin apo emërtimin e zgjedhur për të përfaqësuar një faktor.

7. Vlefshmëriaematricës faktoriale. Në varësi të objektivave të studimit, ka mënyra të

ndryshme për “të mbledhur” rezultatet e variablave individualë që formojnë një faktor (ose

komponent). Këto mënyra janë:

a. Përzgjedhja e variablave me ngarkesën më të lartë të faktorit si një përfaqësues

zëvendësues për një dimension të veçantë të faktorit;

b. Zëvendësimi i grupit origjinal të variablave me një grup krejtësisht të ri, më të vogël

të variablave të krijuar ose nga shkallëzimet përmbledhëse ose rezultatet e faktorit.

Në SPSS ofrohen 3 metoda të llogaritjes së rezultateve të faktorit: (1) metoda e regresionit,

(2) metoda Bartlett, dhe (3) metoda Anderson – Rubin. Metoda e regresionit është më e

përdorshme për shkak të avantazheve të tij (përfaqëson të gjithë ngarkesën e variablave në

faktor, shmang multikolinearitetin etj.) dhe disavantazheve të 2 matësve të tjerë. Nëse të

dhënat janë përdorur vetëm në mostrën origjinale ose ortogonaliteti duhet të ruhet, rezultatet

e faktorit janë të përshtatshme. Nëse është e nevojshme për rezultate të pakorreluara, atëherë

metoda Anderson - Rubin është më e mira; përndryshe qasja e regresionit është ndoshta më

e mirë thjesht sepse kjo është kuptuar më mirë dhe është në dispozicion më gjerësisht.


56

III.8 ANALIZA E BESUESHMËRISË

Në pyetësorët e përdorur për këtë disertacion janë integruar disa pyetje për të matur të njëjtin

variabël. Le të themi se janë përdorur pyetja e parë, e trembëdhjetë dhe e tetëmbëdhjetë për të matur

të njëjtën gjë, variablin X. Në raste të tilla ka dy mundësi: ose përgjigjet mes pyetjeve kanë

pajtueshmëri, ose ato janë kontradiktore. Nëse përgjigjet e pyetjes së parë pajtohen me përgjigjet e

dy pyetjeve të tjera, atëherë të tre pyetjet e masin saktë variablin X. Por nga ana tjetër, ekziston

problemi që përgjigjet e marra te pyetja e parë të mos pajtohen me përgjigjet e marra nga pyetja

trembëdhjetë apo tetëmbëdhjetë. Nëse shfaqet kjo mospërputhje në përgjigjet e marra mes këtyre

pyetjeve, atëherë kemi të bëjmë me problemin e besueshmërisë së të dhënave. I intervistuari ka

dhënë përgjigje të ndryshme për pyetje që synojnë të matin të njëjtën gjë. Kjo mund të vijë nga

disa arsye, por më e shpeshta është se i intervistuari mund të mos jetë serioz me pyetësorin, duke e

plotësuar atë pa i kushtuar vëmendjen e duhur.

Për të kontrolluar besueshmërinë e të dhënave sugjerohet të përdoret një matës statistikor.

Besueshmëri do të thotë që një matës duhet të pasqyrojë në mënyrë të qëndrueshme konstruktin që

ai është duke matur. Në këtë disertacion është përdorur koeficienti alfa të Kronbakut (Cronbach’s

Alpha) për të bërë analizën e besueshmërisë së të dhënave të grumbulluara. Në përgjithësi është

rënë dakord mbi kufirin e poshtëm të pranueshëm për Cronbach’s Alpha që është 0.70 edhe pse ai

mund të zvogëlohet në 0.60 në hulumtimin eksplorues.

Tabela 4. Gjykimi mbi vlerat e koeficientit cronbach alpha

α Konsistenca e grupit ose shkallës

α > 0,9 E shkëlqyer

α > 0,8 E mirë

α > 0,7 E pranueshme

α > 0,6 E diskutueshme

α > 0,5 E dobët

α < 0,5 E papranueshme

Kur përdoren shkallë të tipit 1 deri në 5, që njihet si shkalla Liker, është e domosdoshme për të

llogaritur dhe raportuar koeficientin alfa të Cronbach-ut për besueshmërinë e konsistencës së

brendshme. Një alfa e lartë tregon se nënfaktorët e përfshirë në një shkallë ose grup janë të lidhur

dhe mund të formojnë një grup kompakt. Në logjikën e mësipërme, është e nevojshme që faktorët


57

e nxjerrë nga analiza faktoriale, që vijnë në formën e kombinimit të disa pyetjeve, të kontrollohen

për nivelin e tyre të besueshmërisë.

Një rregull i pranuar (praktik) që përdoret për shumicën e situatave dhe që tregon se sa e besueshme

është konsistenca e shkallës në varësi të rezultatit të alfës së Cronbach-ut është si në Tabela 4.

III.9 ANALIZA DISKRIMINUESE

Qëllimi bazë i analizës diskriminuese është për të vlerësuar marrëdhënien ndërmjet një variabëli të

vetëm jo-metrik (kategorik) të varur dhe një set variabëlash metrik të pavarur në këtë formë të

përgjithshme:

Y = X1 + X2 + X3 + ... + Xn

(jometrik) (metrik)

Analiza e shumëfishtë diskriminuese ka aplikime të gjera në situatat në të cilat objektivi parësor

është të identifikojë grupin në të cilin një element (për shembull, person, ndërmarrje apo produkt)

i përket. Aplikimet e mundshme përfshijnë rastet kur parashikohet suksesi apo dështimi i një

produkti të ri, përcaktimi i kategorive të riskut të kredisë për një person, ose parashikimi nëse një

firmë do të jetë e suksesshme. Në çdo rast, elementi bie në grupet dhe objektivi është të

parashikohet dhe shpjegohen bazat për secilin element të grupit përmes një set variablash të pavarur

të përzgjedhur nga kërkuesi.

Një teknikë dytësore (regresioni logjistik) është po ashtu e përshtatshme për të hedhur dritë mbi

pyetjet e kërkimit ku variabli i varur është jometrik. Gjithsesi, regresioni logjistik kufizohet nga

rastet me variabla të varur të formës binar (për shembull, Jo/Po, E blerë/E pablerë, femre/mashkull

etj.).

Analiza diskriminuese është teknika statistikore e përshtatshme kur variabli i varur është një

variabël kategorik (nominal ose jometrik) dhe variablat e pavarur janë variabla mekrik. Në shumë

raste, variabëli i varur konsiston në dy grupe apo klasifikime, për shembull, femër përballë

mashkull ose lartë përballë poshtë. Në rrethana të tjera, më shumë se dy grupe janë përfshirë, siç

mund të jetë klasifikimi arsim i ulët, arsim i mesëm dhe arsim i lartë. Analiza diskriminuese ka

kapacitetin për t’u marrë ose me dy grupe ose me shumë grupe (tre apo më shumë).

Analiza diskriminuese përfshinë derivimin e një ndryshorja. Ndryshorja diskriminuese është

kombinimi linear i dy (apo më shumë) variablave të pavarur që do të diskriminojnë më mirë

ndërmjet elementëve (person, ndërmarrje etj.) në grupe përcaktuar si a priori. Diskriminimi arrihet

nga llogaritja e peshave të ndryshores për secilin variabël të pavarur që të maksimizojë diferencat


58

ndërmjet grupeve (për shembull, varianca ndërmjet grupeve në lidhje me variancën brenda

grupeve). Ndryshorja për një analizë diskriminuese, po ashtu i njohur edhe një funksioni

diskriminues, është e derivuar nga një ekuacion shumë i ngjashëm që shohim në regresionin

shumëfishtë. Ai merr formën në vijim:

Zjk = a + w1X1k + w2X2k + ... + wnXnk

ku

Zjk– pikëzimi Z diskriminues të funksionit diskriminues j për elementin k

a – koeficienti i lirë

wi – peshat diskriminuese për variablin e pavarur i

Xik – variabli i pavarur i për elementin k.




arrihet te mesatarja e grupit. Kjo mesatare grupi i referohet asaj që njihet se qendrave(centroid).

Kur analiza përfshin dy grupe, janë dy qendra; me tre grupe, janë tre qendra e kështu me radhë.

Qendrat tregojnë zonën më tipike të ndonjë anëtari nga një grup i caktuar dhe një krahasim i

qendrave të grupeve tregojnë se sa të largëta janë grupet në termat që funksioni e diskriminon.

Figura 10. Mbivendosja e shpërndarjeve të pikëzimit diskriminues


59

Testi për rëndësinë statistikore të funksionit diskriminues është një matës i përgjithshëm i distancës

ndërmjet qendrave të grupeve. Ai llogaritet duke krahasuar shpërndarjen e pikëzimit diskriminues

për grupet. Nëse mbivendosja në shpërndarje është e vogël, funksioni diskriminues i ndan grupet

mirë. Nëse mbivendosja është e madhe, atëherë funksioni është diskriminues i dobët ndërmjet

grupeve. Dy shpërndarjet e pikëzimit diskriminues, paraqitur në Figura 10, e ilustron më mirë këtë

koncept. Zona e hijezuar është mbivendosja dhe tregon rastet kur elementet e grupit A bien në

grupin B dhe e kundërta.

Analiza diskriminuese e shumëfishtë është e veçantë në një karakteristikës sipas varësisë së

marrëdhënieve. Nëse variabli i varur ka më shumë se dy grupe, analiza diskriminuese do të llogarisë

më shumë se një funksion diskriminues. Si rrjedhojë, ajo do të llogarisë ng – 1 funksione, ku ng

është numri i grupeve. Secili funksion diskriminues do llogarisë një pikëzim Z diskriminues të

ndarë. Në rastin e një variabli të varur me tre grupe, çdo element do të ketë një pikëzim të ndarë

për funksionin diskriminues një dhe dy, i cili lejon elementet të vendosen në grafik në dy

dimensione, me secilin dimension përfaqësohet një funksion diskriminues. Në këtë mënyrë, analiza

diskriminuese nuk është e kufizuar vetëm te një ndryshore e vetme, ashtu siç është regresioni

shumëfaktorial, por krijon shumë ndryshore që përfaqësojnë dimensionet e diskriminimit përgjatë

grupeve.

Procesi vendimmarrës për analizën diskriminuese përmblidhet në gjashtë faza (shiko Figura 11, të

cilat janë:

1. Problemi i kërkimit. Kjo fazë njihet edhe si faza e vendosjes së objektivave të analizës

diskriminuese. Analiza diskriminuese mund të adresojë çdonjërën prej objektivat e kërkimit

si në vijim:

a. Përcaktimi nëse ekzistojnë diferenca statistikisht të rëndësishme ndërmjet profilit të

mesatareve në një set variablash për dy (apo më shumë) të përcaktuar apriori.

b. Përcaktimi se cili nga variablat e pavarur shkakton më shumë diferencën në profilet

e mesatareve të dy apo më shumë grupeve.

c. Vendosjen e numrit dhe kompozimit të dimensioneve të diskriminues ndërmjet

grupeve të formuara nga një set variablash të pavarur.

d. Vendosjen e procedurave për krasifikimin e elementëve (persona, ndërmarrje,

produkte etj.) në grupe sipas bazës së pikëve të tyre në secilin set variablash të

pavarur.


60

Figura 11. Paraqitja skematike e fazave të analizës diskriminuese

Problemi i kërkimit Vlerësimi i diferencës së grupeve

Klasifikimi i njësive të vëzhguara në grupe Identifikimi i dimensioneve të diskriminimit ndërmjet grupeve

Çështje të skemës së kërkimit Përzgjedhja e variablave të varur dhe të pavarur

Konsiderata mbi madhësinë e zgjedhjes Zhvillimi i analizës dhe zgjedhja mbi të cilën bëhen ajo

Supozimet Normaliteti i variablave të pavarur

Lineariteti i marrëdhënieve Mungesa e multikolinaritetit mes variablave të pavarur

Matrica me dispersione të barabartë

Vlerësimi i funksionit/ve diskriminues Vlerësime simultane ose hap pas hapi Siguria e funksionit/ve diskriminues

Vlerësimi i saktësisë së shpjegueshmërisë me matrica të klasifikuara Përcaktimi optimal i pikës kufi (cuttung score)

Kriteri i sfericitetit për vlerësimin e raportit “hit” Siguria statistikore e saktësisë së shpjegimit

Intepretimi i funksionit/ve diskriminues Sa funksione do të interpretohen?

Vlerësimi i ekuacionit Peshat diskriminuese

Ngarkesat diskriminuese Vlerat e F-së

Vlerësimi i ekuacioneve të ndarë Peshat diskriminuese

Ngarkesat diskriminuese Vlerat e F-së

Vlerësimi i funksioneve të kombinuara Rrotullimi i funksionit

Indeksi i potencës Vlerat e F-së

Paraqitja grafike e qendrave të grupeve Paraqitja grafike e ngarkesave

Vlefshmëria e rezultateve diskriminuese Ndarja e zgjedhjes

Profilizimi i diferencave të grupit

Hapi 1

Hapi 2

Hapi 3

Hapi 4

Hapi 5

Hapi 6


61

2. Skema e kërkimit për analizën diskriminuese. Zbatimi i suksesshëm i analizës diskriminuese

kërkon konsiderimin e disa çështjeve. Këto çështje përfshijnë përzgjedhjen e variablave të

varur dhe të pavarur, madhësinë e zgjedhjes së nevojshme për vlerësimin e funksionit

diskriminues dhe ndarjen e zgjedhjes për çështje të vlefshmërisë. Le të përqendrohemi te

secila prej tyre:

a. Përzgjedhja e variablit të varur dhe të pavarur. Për të zbatuar analizën

diskriminuese, kërkuesi së pari kërkohet të specifikojë se cilët variabla do të jenë të

pavarur dhe cili variabël i varur? Aspektet e matjes së variablave të pavarur dhe

kategoritë e variablit të varur janë çështje që duhet të marrin zgjidhje gjatë këtij

hapi.

b. Madhësia e zgjedhjes. Analiza diskriminuese ndikohet nga madhësia e zgjedhjes që

analizohet. Madhësia shumë e vogël e zgjedhjes ka shumë gabime që burojnë nga

zgjedhja që identifikohet nga pamundësia për të marrë diferenca të mëdha. Për më

tepër, madhësia shumë e madhe e zgjedhjes, do bëjë të gjitha diferencat e

rëndësishme, edhe pse këto diferenca mund të kenë pak ose aspak rëndësi

marxhinale. Ndërmjet këtyre ekstremeve, kërkuesi duhet të konsiderojë ndikimin

madhësisë së zgjedhjes në analizën diskriminuese në të dyja bazat, si në nivel të

përgjithshëm, ashtu edhe në bazën grup-pas-grupi.

c. Ndarja e zgjedhjes për çështje të vlefshmërisë. Mënyra më e preferuar e bërjes së

vlefshmërisë së analizës diskriminuese është ndarja e zgjedhjes në dy nënzgjedhje,

njëra e përdorur për vlerësimin e funksionit diskriminues dhe tjetra për çështje të

vlefshmërisë. Në termat e konsiderimit të madhësisë së zgjedhjes, është thelbësore

që çdo nënzgjedhje të jetë madhësi adekuate për të mbështetur konkluzionet e

rezultateve. Edhe ndarja nuk mund të bëhet siç mund t’i teket studiuesit, por shihet

si e arsyeshme që madhësia e zgjedhjes të jetë të paktën 100 për të justifikuar

ndarjen në dy grupe.

3. Supozimet e analizës diskriminuese. Si të gjitha teknikat e tjera, analiza diskriminuese është

bazuar në një numër supozimesh, të cilët kanë të bëjnë me procesin statistikor i përfshirë

në vlerësim dhe procedurat klasifikuese dhe çështje që prekin interpretimin e rezultateve.

Këto shpjegohen si në vijim:

a. Ndikimet mbi vlerësimin dhe klasifikimin.Supozimi kyç për ekzekutimin e

funksionit diskriminues janë normaliteti i variablave të pavarur dhe dispersioni i

panjohur (por i barabartë) dhe strukturat (matricat) e kovariancës për grupet si

përcaktohet nga variabli i varur. Nëse supozimet thyhen dhe “ilaçet” potenciale nuk


62

aplikohen ose nuk adresohet ashpërsia e problemit, studiuesi duhet të konsiderojë

metoda alternative (për shembull, regresioni logjistik).

b. Ndikimi mbi interpretimet. Një karakteristikë tjetër e të dhënave që ndikon rezultatet

është multikolinariteti mes variablave të pavarur. Multikolinariteti, matur në termat

e tolerancave, tregon se dy apo më shumë variabla të pavarura janë të koreluar në

shkallë të lartë, si pasojë një variabël mund të shpjegohet shumë nga variabli/et e

tjerë dhe kështu është shutuar diçka në fuqinë shpjeguese e të gjithë setit. Kjo

procedurë merr rëndësi të veçantë sidomos kur përdoret procedura hap pas hapi

(stepwise procedures).

4. Vlerësimi i modelit diskriminues. Për të ekzekutuar funksionin diskriminues, studiuesi

duhet të vendosë mbi metodën e vlerësimit dhe pastaj të përcaktojë numrin e funksioneve

për t’u mbajtur. Pikat që duhen mbajtur nën kujdes në këtë fazë janë:

a. Përzgjedhja e metodës vlerësuese. Dy metodat në dispozicion janë metoda e

njëkohshme (simultane) dhe metoda hap pas hapi (stepwise method).

b. Rëndësia statistikore. Vlerësimi i rëndësisë së sigurisë së modelit japin informacion

lidhur me vendimin për të vazhduar apo jo më tej interpretimin e analizës ose

rispecifikime nëse është e nevojshme.

c. Vlerësimi i përputhshmërisë së modelit. Sapo të identifikohet funksioni

diskriminues, kujdesi kalon te konstatimi i përputhshmërisë së përgjithshme i

funksionit diskriminues i mbajtur. Kjo përfshin tre detyra:

i. Llogaritja e pikëzimit Z diskriminues për çdo vëzhgim;

ii. Vlerësimi i diferencave të grupeve sipas pikëzimit Z diskriminues;

iii. Vlerësimi i saktësisë parashikuese i anëtarësisë (elementeve) në grup.

5. Interpretimi i rezultateve. Nëse funksioni diskriminues është statistikisht i rëndësishëm dhe

saktësia e klasifikimit është e zbatueshme, atëherë mund të kalohet në interpretimin e

rezultateve. Në përgjithësi, tre janë metodat që propozohen për përcaktimin e rëndësisë.

Ato janë: (1) peshave diskriminuese standartizuara, (2) ngarkesat diskriminuese (struktura

e korrelacioneve) dhe (3) vlera e F-së.

a. Peshat diskriminuese. Qasja tradicionale e interpretimit të funksionit diskriminues

ekzaminonin shenjën dhe madhësinë e peshës diskriminuese të standartizuara

(njohur po ashtu edhe si koeficientet diskriminues) të caktuar të secilit variabël në

llogaritjen e funksionit diskriminues. Shenja tregon vetëm se variabli kontribuon

pozitivisht apo negativisht. Interpretimi i peshave është pak a shumë si në rastet e

koeficientit të analizës së regresionit. Ato janë objekt edhe i disa kritikave.


63

b. Ngarkesat diskriminuese. Ngarkesat diskriminuese, njohur edhe si struktura e

korrelacionit, janë shumë të përdorshme si një bazë për interpretime, rrjedhojë e

deficiencave në shfrytëzimin e peshave. Meqë ajo mat korrelacionin e thjeshtë linear

ndërmjet çdo variabli të pavarur dhe funksionit diskriminues, ngarkesat

diskriminuese reflektojnë variancën që variablat e pavarur ndajnë me funksionin

diskriminues. Në këtë kontekst, ata mund të interpretohen si ngarkesat e faktorit në

vlerësimin e kontributit relativ të çdo variabli të pavarur në funksionin diskriminues.

Që ngarkesa të konsiderohet e qëndrueshme dhe substanciale kërkohet që variablat

të shfaqin një ngarkesë prej të paktën ± 0.40.

c. Vlera F. Nëse përdoret procedura hap pas hapi (stepwise procedure), një mënyrë e

interpretimit të fuqisë relative diskriminuese e vauriablave të pavuarur bëhet i

disponueshëm përmes vlerës F. Një vlerë e lartë e saj tregon për fuqi të madhe

diskriminuese.

d. Vlefshmëria e rezultateve. Kjo fazë është thelbësore për të kapërcyer nga situata e

zgjedhjes në popullatën e fenomenit në studim.

64

KAPITULLI IV

REZULTATET DHE INTEPRETIMI I TYRE

IV.1 STATISTIKA PËRSHKRUESE

IV.1.1 Shpërndarja e përgjigjeve sipas institucionit, stafit, përvojës dhe gjinisë

Në këtë pjesë prezantohen statistika përshkruese të vëzhgimit përmes zgjedhjes së bërë. Siç është

diskutuar edhe te kapitulli i “Metodave dhe procedurat e kërkimit”, në pyetësor janë hartuar 58

pyetje të llojeve të ndryshme. Pjesa më e madhe e tyre i dedikohen pyetjeve që lidhen me

perceptimin e stafit të IAL-së për performancën. Konkretisht, 49 nga 58 pyetje janë vetëm për këtë

kategori. Pyetjet e tjera janë të mbyllura dhe dy prej tyre janë të hapura.2

Pyetjet që lidhen me dimensionet e performancës së Institucioneve të Arsimit të Lartë janë të

grupuara sipas:

• politika dhe qeveria;

• aspekte të legjislacionit dhe rregulloret;

• kohezionit social;

• zotërimin e laboratorëve dhe i ekonomisë didaktike;

• aspektet mjedisore;

• organizimi i institucionit të arsimit të lartë;

• pavarësia e institucionit të arsimit të lartë;

• fokusi i institucionit të arsimit të lartë;

• qasja ndaj donatorëve dhe mbulimi mediatik;

• raportet me konkurrentët.

2 Për më shumë shiko Aneksin.


65

Janë plotësuar 198 anketa, nga të cilat vetëm një është e pavlefshme. Kështu që numri i anketave

të plotësuar është 197. Ky numër është relativisht i konsiderueshëm, kur marrim në konsideratë

numrin e Institucioneve të Arsimit të Lartë që ushtrojnë aktivitetin e tyre në Shqipëri (gjithsej janë

38 IAL). Një argument më shumë për këtë është edhe fakti se numri i institucioneve private është

më i madh se ato publike (23 me 15). Dimë që IAL-të private kanë një staf më të reduktuar se IAL-

të publike. Si rrjedhojë, numri 197 anketa është i konsiderueshëm, dhe prej tyre mund të nxjerrim

përfundime të vlefshme dhe të besueshme.

Tabela në vijim informon mesataren e viteve nga diploma e parë e lëshuat nga Institucioni i Arsimit

të Lartë, sipas llojit të tyre: privat dhe publik.Siç edhe shihet nga tabela e mëposhtme, IAL-të

private kanë 7.4 vite përvojë në treg, ndërkohë që IAL-të publikë kanë mesatarisht 40.9 vite që nga

diploma e pare e lëshuar prej tyre. Kjo edhe pritej, pasi institucionet e arsimit të lartë privat kanë

filluar aktivitetin gjatë dekadës së fundit, pas vitit 2000. Ofrimi i kësaj të mire nga subjekte private

u mundësuar vetëm pas vitit 2000.

Tabela 5. Mesatarja e viteve nga diploma e parë sipas llojit të institucionit

Lloji i institucionit

Privat Publik

Vite nga diploma e parë e IAL-së 7.4 40.9

Burimi: Databaza e pyetësori

Në tabelën e mëposhtme jepet informacion sipas kombinimit të variablave “përvoja e punës” dhe

“vite pune në pozicionin aktual” me kategorinë e stafit të institucioneve të arsimit të lartë, të cilat

janë “ndihmës” dhe “akademik”. Përvoja mesatare në punë e stafit ndihmës që ka marrë pjesë në

plotësimin e anketës është 13.8 vite, ndërkohë që stafi akademik këtë mesatare e ka 14.7 vite. Vihet

re një epërsi e vogël mes kategorisë së stafit akademik ndaj atij ndihmës (0.9 vite = 14.7 – 13.8). E

kundërta ndodh me vitet mesatare të punës në pozicionin aktual. Vihet re se kategoria e stafit

ndihmës ka më shumë vite në të njëjtin pozicion pune, kundrejt kategorisë së stafit akademik (1 vit

= 7.3 – 6.3). Kjo diferencë ishte e pritshme, pasi pozicioni i stafit akademik është i lëvizshëm,

sidomos niveli i drejtuesve. Kjo vjen si pasojë e zgjedhjeve për drejtuesit e institucioneve publike.

Tabela 6.Mesatarja e viteve të punës dhe viteve në pozicionin aktual të stafit sipas kategorive të

tyre: ndihmës dhe akademik

Kategoria e stafit

Ndihmës Akademik Total

Përvojë pune 13.8 14.7 14.5

Vite pune në pozicionin aktual 7.3 6.3 6.6



66

Lind pyetja se si është shpërndarja e përgjigjeve sipas llojit të institucionit dhe kategorisë së stafit

të Institucionit të Arsimit të Lartë?

Tabela në vijim raporton pikërisht këtë gjë. 4% e personave që e kanë plotësuar pyetësorin janë

staf ndihmës në institucionet private, ndërsa 26% janë në institucione publike. Për më shumë, 70%

e pjesëmarrësve në pyetësor janë pjesë e kategorisë së stafit akademik, prej të cilëve 33.3% (=

46/138) punojnë për institucioneve private, dhe 76.7% (=92/138) punojnë për institucionet publike.

Siç edhe duket nga përqindjet e tabelës, stafi akademik zë peshë më të madhe se kategoria tjetër e

stafit. Konkretisht, pesha e tyre është 2.34 herë (=138/59).Nëse ndalemi më gjatë këtu, vihet re se,

në institucionet publike stafi akademik është 1.77 herë (= 92/52) më i madh se stafi ndihmës. Për

kontrast, në institucionet private stafi akademik është 6.6 herë (= 46/7) më i madh se stafi ndihmës.

Nga ana tjetër, thuajse në të njëjtat përqindje, pesha e personave që punojnë për institucionet

publike është më e madhe se ajo e personave që angazhohen në institucione private. Pra,

shpërndarja e personave që e kanë plotësuar pyetësorin tregon se raporti i personave që punojnë

apo angazhohen në institucionet publike është 2.7 herë (= 144/53) më i madh se i atyre që punojnë

për institucionet private. Nëse thellohemi më shumë, shihet se stafi akademik që punon në

institucione publike është 2 herë (= 92/46) më i madh se ai që punon për institucionet private. Për

kontrast, stafi ndihmës te institucionet publike është 7.4 herë (= 52/7) më i madh se ai që punon

për institucionet private.

Tabela 7. Shpërndarja e stafit sipas llojit të institucionit


Privat Publik Total

Kategoria e stafit Ndihmës 7 4% 52 26% 59 30%

Akademik 46 23% 92 47% 138 70%

Total 53 27% 144 73% 197 100%


Me synimin për të dhënë një pamje sa më të mirë të shpërndarjes së zgjedhjes dhe për të kuptuar

sa më shumë mbi përbërjen e saj, në vijim jepet një tabelë që kategoritë stafit i ndan sipas gjinisë

dhe llojit të institucionit ku person është i angazhuar. Është e dukshme që shpërndarja e personave

që e kanë plotësuar pyetësorin janë thuajse të barabartë në termat e gjinisë, pasi 53% e të

intervistuarve janë femra dhe 47% janë meshkuj. Për më shumë, stafi ndihmës ka më pak femra se

stafi akademik (22% me 31% në totalin e personave që janë intervistuar). Kjo diferencë është më


67

e madhe për gjininë mashkullore, konkretisht 8% me 39% e të intervistuarve janë meshkuj që

punojnë si staf ndihmës dhe akademik. Më tej, femrat që punojnë në institucione publike janë 3.3

herë (= 80/24) më shumë se koleget e tyre që angazhohen në institucione private. Për kontrast,

meshkuj që punojnë në institucionet private janë rreth 0.45 herë (= 29/64) më pak se kolegët e tyre

që punojnë për institucionet publike. Për më shumë lidhur me kombinimin e intervistuesve sipas

kategorisë së stafit, gjinisë dhe llojit të institucionit informon tabela në vijim.

Tabela 8. Shpërndarja e kategorisë së stafit sipas gjinisë dhe llojit të institucionit


Privat Publik Total

Kategoria e stafit Ndihmës Gjinia Femër 5 3% 38 19% 43 22%

Mashkull 2 1% 14 7% 16 8%

Akademik Gjinia Femër 19 10% 42 21% 61 31%

Mashkull 27 14% 50 25% 77 39%

Total Gjinia Femër 24 12% 80 41% 104 53%

Mashkull 29 15% 64 32% 93 47%


IV.1.2 Shpërndarja e përgjigjeve sipas grupeve të faktorëve të performancës

Në këtë çështje paraqitet përshkrimi i përgjigjeve të grumbulluara sipas faktorëve potencial të

performancës së institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri, faktorë këto që kompozohen në

pyetësor në formën e seksioneve. Kujtojmë se pyetjet në fokus janë vlerësuar, ashtu siç është

parashtruar më herët në këtë material, me një shkallë të njëjtë për secilin dimension dhe aspekt të

parashtruar në pyetësor. Shkalla e vlerësimit është nga 1 në 5, ku 1 është skaji i parë dhe më u ulët

i shkalës ose “aspak” dhe 5 qëndron në skajin maksimal të kësaj shkalle ose “plotësisht”.

Përshkrimi në vijim ilustrohet me anë të një grafiku që përmbledh të gjithë pyetjet e marra në

konsideratë për ndërtimin dhe përfaqësimin e faktorit potencial të performancës së IAL. Në të majtë

listohen pyetjet e faktorit dhe janë renditur duke marrë në konsideratë radhën e pyetjeve në

pyetësor. Duke filluar nga e majta në të djathtë jepet frekuenca e përgjigjeve për aspak dhe deri te

plotësisht.

Kur flasim për elementët që pyetësori i konsideronte “strukturë” të faktorit të politikës dhe qeverisë,

sipas të anketuarve, nuk ka diferenca të theksuara mes pyetjeve me përjashtim të pyetjes lidhur me

imazhin e vendit tek institucionet e huaja si dhe marrëveshja e qeverisë me organizata

ndërkombëtare që rregullojnë arsimin. Duke veçuar këto dy pyetjet e fundit, frekuencat nuk kanë


68

nuanca dalluese mes pyetjeve. Thënë ndryshe, të anketuarit vlerësojnë gati në të njëjtën mënyrë

pyetjet e listuara. Më konkretisht, rreth 75 për qind e të anketuarve shprehen se pyetjet e paraqitura

japin ndikojnë shumë ose plotësisht në performancën e institucioneve të arsimit të lartë. Nga ana

tjetër qëndrojnë rreth 15 për qind e të anketuarve të cilët mendojnë se pyetjet përkatëse japin një

ndikim të dobët në performancën e IAL-ës në Shqipëri. Veçojmë këtu, ashtu siç u përmend më

sipër, imazhin e vendit dhe marrëveshjet e qeverisë për të cilat vërehet një masë më e madhe e të

anketuarve të cilët qëndrojnë asnjanës në vlerësimin mbi ndikimin e elementit përkatës në

performancën e IAL-ës. Ndryshe nga elementët e tjerë ku vërehej një masë prej jo më shumë se 16

për qind e të anketuarve, për këto dy të fundit konstatohet se ka një rritje deri në nivelin 25 për qind

ose 1 në katër të anketuar. Kjo sjell uljen e pjesës së atyre që deklarojnë se elementi përkatës ka

ndikim të madh në performancën e IAL.

Figura 12.Frekuencat e pyetjeve të faktorit të politikës dhe qeverisë.

Në të njëjtën mënyrë vijon vështrimi edhe për pyetjet e faktorit potencial të legjislacionit dhe

rregulloreve. Nga rezultatet e anketimit vihet re se elementi i “ligjit për arsimin e lartë” dallon

qartë nga elementët e tjerë, pasi pjesa dërmuese e të anketuarve (84 për qind) deklarojnë se ka

shumë ose plotësisht ndikim mbi preformancën e institucioneve të arsimit të lartë, kundrejt vetëm

6 për qind që mendojnë se ky ligj ndikon pak. Ky rezultat shtron shumë në mënyrë të qartë

përgjigjen se ligji i ri për arsimin e lartë ndikon në mënyrë të padiskutueshme në administrimin dhe

performancën e arsimit të lartë, duke larguar në këtë mënyrë çdo hije dyshimi apo paqartësie lidhur

me atë se ky ligj shpreh ndikim të rëndësishëm në institucionet e arsimit të lartë apo jo. Për më tej,

pyetjet e paraqitura nuk paraqesin ndonjë “sjellje” të veçantë krahasuar mes tyre. Duhet theksuar

se për këto pyetje pjesa e atyre që deklarojnë se ka ndikim të madh apo të plotë janë më shumë se

11%

9%

8%

10%

11%

5%

10%

11%

16%

23%

25%

14%

50%

55%

48%

49%

42%

45%

25%

20%

26%

15%

20%

34%

0% 25% 50% 75% 100%

B Qëndrueshmëria politike dhe vizioni për të ardhmen

B Qëndrueshmëria e politikave dhe vijimi i qeverisjes

B Qëndrimi i qeverisë ndaj IAL-së

B Imazhi i vendit tek institucionet e huaja

B Marrëveshje e qeverisë me organizata

ndërkombëtare që rregullojnë arsimin

B Politika nxitëse për arritje shkencore të veçanta

Aspak Pak As pak, as shumë Shumë Plotësisht


69

gjysma në secilin rast. Procedurat burokratike paraqiten si elementi që shpreh ndikimin më të dobët

brenda grupit të pyetjeve mbi legjislacionin dhe rregulloret në performancën e institucioneve të

arsimit të lartë sipas të anketuarve.

Figura 13. Frekuencate pyetjeve të faktorit të legjislacionit dhe rregulloreve.

Pyetjet e faktorit potencial të kohezionit social janë grupi tjetër i elementëve që marrim në

shqyrtim. Nga vështrimi i rezultateve të grumbulluara bie në sy se elementi “qëndrimi i IAL-ës ndaj

vlerave” dhe “qëndrimi ndaj punës” janë elementët më të vlerësuar në këtë grup. Për këto dy pyetje

pak më shumë se 3 në 4 të anketuar janë shprehur se kanë ndikim të madh ose shumë të madh në

performancën e institucioneve të arsimit të lartë, ku pjesa e atyre që shprehen se ka ndikim shumë

të lartë është mbi 27 dhe 31 për qind përkatësisht. Kjo nënkupton se gjatë analizës më të thelluar

në vijim këto dy pyetje do të luajnë rol me rëndësi në faktorin potencial të kohezionit social.

Figura 14.Frekuencat e pyetjeve të faktorit të kohezionit social

6%

8%

7%

9%

11%

10%

25%

22%

22%

23%

51%

45%

46%

42%

42%

33%

17%

20%

23%

18%

0% 25% 50% 75% 100%

C Ligji për arsimi e lartë

C Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Financimit të

Arsimit të Lartë

C Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Kërkimit

Shkencor dhe Inovacionit

C Rregulla strikte për financimin e aktivitetit bazë të

IAL-së

C Procedurat burokratike


6%

6%

10%

6%

7%

14%

11%

34%

33%

31%

54%

52%

39%

42%

47%

27%

31%

17%

19%

14%

0% 25% 50% 75% 100%

D Qëndrimi i IAL-së ndaj vlerave

D Qëndrimi ndaj punës

D Socializimi i IAL-së me problemet që prekin

komunitete të ndryshme

D Përfshirja dhe pozicionimi në diskutime të çështjeve

publike

D Angazhimi në zgjidhjen e problemeve me natyrë

publike



70

Më tej, tre pyetjet e tjera sjellin ngjyrim të ngjashëm mes tyre, ku pjesa e atyre që deklarojnë se

ushtrojnë ndikim të madh ose shumë të madh është nga 56 për qind për rastin e “socializimit të

IAL me problemet që prekin komunitetin” deri në 61 për qind për “angazhimin në zgjidhjen e

problemeve me natyrë publike”. Ashtu si në rastin e faktorëve që u trajtuan më sipër, edhe për këtë

dimension kemi një numër të ulët të të anketuarve që mendojnë se këto elementë përcjellin ndikim

të dobët ose aspak ndikim në performancën e IAL në vendin tonë.

Në vazhdim trajtohen frekuencat e faktorit potencial të laboratorit dhe ekonomisë didaktike.

“Zotërimi i laboratorëve” figuron si elementi më i vlerësuar në këtë grup, ku rreth 86 për qind e të

anketuarve gjykojnë se ndikon shumë ose plotësisht në performancën e IAL dhe vetëm 4 për qind

shprehen se ndikon pak. Vlerësimi pëson ulje kur shohim elementin e “zotërimit të laboratorëve të

certifikuar”, për të cilin rreth 82 për qind mendojnë se ndikon shumë ose plotësisht, duke

nënkuptuar kështu se ky element është i rëndësishëm por më i rëndësishëm është zotërimi i

laboratorëve qoftë edhe jo të certifikuar. Vlerësimi pëson ulje edhe më tej për rastin e elementëve

të shfrytëzimit të laboratorëve dhe ekonomive didaktike. Bie në sy gjithashtu se në krahasim me

laboratorët në fakultet, ekonomitë didaktike në zotërim të IAL-ës vlerësohen më pak.

Figura 15.Frekuencat e pyetjeve të faktorit të laboratorit dhe ekonomisë didaktike

Në dallim me faktorët potencial që u përshkruan më sipër, elementët e aspektit mjedisor paraqesin

një larmi në këndvështrimin e të anketuarve. Kështu për tre pyetjet e para vlerësimi i dhënë është

jo më i lartë se 45 për qind si “shumë” ose “plotësisht”, nga ana tjetër pjesa e atyre që shprehen

“pak” ose “aspak” ndikim në performancën e IAL janë gati 1 në 4 të intervistuar (ose rreth 25 për

qind). Kjo nënkupton se për “afërsinë e IAL me qendrën e qytetit”, “afërsia e IAL me kryeqytetin”

dhe “afërsia me vendet fqinje të Shqipërisë” janë, sipas të anketuarve, elementë që shprehin jo një

ndikim të lartë në performancën e IAL në Shqipëri. Nga ana tjetër “kampusi i IAL-ës dhe mjediset

4%

7%

8%

7%

8%

10%

11%

19%

23%

22%

57%

48%

40%

42%

42%

29%

34%

28%

25%

24%

0% 25% 50% 75% 100%

E Zotërimi i laboratorëve

E Zotërimi i laboratorëve të certifikuar

E Shfrytëzimi i duhur i laboratorëve për realizimin e të

ardhurave

E Zotërimi i një ekonomie didaktike

E Shfrytëzimi i duhur i ekonomisë didaktike për

realizimin e të ardhurave



71

përreth” dhe sidomos “godina e përshtatshme për zhvillimin e punës” figurojnë në elementë që

ndikojnë shumë në performancën e IAL, sipas të anketuarve.

Figura 16. Frekuencat e pyetjeve të faktorit të aspektit mjedisor

Sa i takon elementëve të faktorit potencial të organizimit të IAL-ës bie në sy se “madhësia e

administratës” merr vlerësimin më të ulët krahasuar me elementët e tjerë në këtë grup përderisa ata

që e vlerësojnë për “shumë” dhe “plotësisht” janë në total 50 për qind e të anketuarve, përkatësisht

40 dhe 10 për qind. Nga ana tjetër “marrëdhënia mes eprorit dhe vartësit” figuron si elementi që

merr vëmendjen më të madhe në aspektin e vlerësimit. Ndërkohë “stafi ndihmës i pakualifikuar

mjaftueshëm” dhe “delegimi i detyrave” nuk paraqesin dallim të rëndësishëm mes tyre.

Figura 17.Frekuencat e pyetjeve të faktorit organizimit të IAL-ës

Për elementët e faktorit pretendent të performancës së IAL vërehet një masë e madhe e të rënit

dakord lidhur me mbështetjen e pohimit se këto elementë janë të rëndësishëm për performancën e

institucioneve të arsimit të lartë. Kjo bie në sy nga fakti se pjesa dërrmuese e vlerësimit të shprehur

9%

8%

10%

22%

16%

18%

8%

4%

32%

32%

39%

21%

8%

31%

36%

27%

52%

50%

8%

9%

5%

17%

36%

0% 25% 50% 75% 100%

F Afërsia e IAL-së me qendrën e qytetit

F Afërsia e IAL-së me kryeqytetin

F Afërsia me vendet fqinje të Shqipërisë

F Kampusi i IAL-së dhe mjediset përreth

F Godina të përshtatshme për kryerjen e punës


7%

6%

6%

41%

12%

17%

22%

40%

66%

51%

52%

10%

20%

20%

20%

0% 25% 50% 75% 100%

G Madhësia e administratës

G Marrëdhënie mes eprorit dhe vartësit

G Stafi ndihmës i pakualifikuar mjaftueshëm

G Delegimi i detyrave



72

është pro një lidhjeje me fortësi të lartë mes këtyre elementëve dhe vetë performancës së IAL.

Elementi i vizionit të qartë të IAL-ës për të ardhmen është më i vlerësuari në krahasim me elementët

e tjerë të këtij faktori. Ndërkohë në anën tjetër pozicionohet elementi i ofrimit të konsulencës ndaj

të tretëve.

Figura 18. Frekuencat e pyetjeve të faktorit të fokusit të IAL-ës

Faktori i radhës pretendent për të shpjeguar performancën e arsimit të lartë është ai i qasjes ndaj

donatorëve dhe mbulimi mediatik. Për këtë aspekt shihet se në përgjithësi vlerësimi i marrë nga

anketuesit është i lartë, por mund të veçojmë se elementi i “qasjes proaktive ndaj projekteve të

financuar nga të tretët” është elementi që vlerësohet më pak. Kjo nënkupton se në optikën e të

anketuarve ky element është jo aq i rëndësishëm sa elementët e tjerë të listuar në grupin e këtij

faktori pretendent.

Figura 19. Frekuencat e pyetjeve të faktorit të qasjes ndaj donatorëve dhe mbulimi mediatik

6%

12%

21%

17%

24%

50%

58%

48%

51%

48%

42%

26%

24%

27%

21%

0% 25% 50% 75% 100%

H Vizioni i qartë i IAL-së për të ardhmen

H Profili praktikë i IAL-së

H Përqendrimi tek aktivitetet që mund të gjenerojnë të

ardhura

H Adaptimi i punës kërkimore sipas natyrave të

projekteve kërkimore

H Ofrimi i konsulencës profesionale ndaj të tretëve


31%

11%

14%

13%

21%

52%

56%

53%

57%

49%

13%

28%

29%

27%

24%

0% 25% 50% 75% 100%

I Qasja proaktive ndaj projekteve të financuar nga të

tretët

I Trajnimi i stafin për thithjen e fondeve përmes

projekteve të ndryshme

I Imazhi i mirë te partnerët e huaj

I Ekspozimi/demonstrimi i kapaciteteve të IAL-së

I Mbulimi mediatik dhe politika e marketingut



73

“Përqafimi i metodave bashkëkohore të mësimdhënies” së bashku me “raporti student/pedagog”

janë dy elementët më të vlerësuar kur bëhet fjalë për elementët e faktorit potencial të konkurrencës.

Të anketuarit gjykojnë se këto dy elementë shprehin ndikim të madh ose shumë të madh mbi

performancën e institucioneve të arsimit të lartë. Duhet veçuar “aftësia për të gjeneruar të ardhura

dytësore” si një element që, në krahasim me elementët e tjerë të këtij faktori, është vlerësuar më

dobët. Për këtë rreth 50 për qind e të anketuarve gjykojnë se ndikimi i këtij elementi është i madh

dhe rreth 21 për qind të tjerë shprehen se jep ndikim shumë të madh (plotësisht). Bie në sy

gjithashtu se, në ngjashmëri me faktorët e tjerë që u trajtuan më lartë, nuk ka të anketuar që jep një

vlerësim sipas të cilit elementi përkatës nuk përçon asnjë ndikim në performancën e IAL-ës.

Figura 20.Frekuencat e pyetjeve të faktorit të konkurrencës

13%

9%

23%

14%

7%

50%

53%

50%

54%

47%

35%

36%

21%

28%

45%

0% 25% 50% 75% 100%

J Aftësia thithëse e studentëve

J Raporti studentë/pedagog

J Aftësia për të gjeneruar të ardhura dytësore

J Lidhjet me partnerë ndërkombëtarë

J Përqafimi i metodave bashkëkohore të mësimdhënies



74

IV.2 REZULTATE TË ANALIZËS FAKTORIALE

Meqë përmbajtja e pyetësorit kishte 49 pyetje, që është një numër relativisht i madh për t’i integruar

njëherësh në një analizë faktoriale, atëherë është parë e arsyeshme që ato të ndahen në dy pjesë:

• 26 pyetjet që kompozojnë faktorët potencial të performancës, siç janë:

o politika dhe qeveria;

o aspekte të legjislacionit dhe rregulloret;

o zotërimin e laboratorëve dhe i ekonomisë didaktike;

o aspektet mjedisore;

o raportet me konkurrentët.

• 23 pyetjet që kompozojnë faktorët potencial të performancës, siç janë:

o kohezionit social;

o organizimi i institucionit të arsimit të lartë;

o fokusi i institucionit të arsimit të lartë;

o qasja ndaj donatorëve dhe mbulimi mediatik;

o pavarësia e institucionit të arsimit të lartë.

Ndarja e pyetjeve në dy grupe ndjek logjikën e grupimit të faktorëve të mundshëm të performancës

së Institucioneve të Arsimit të Lartë sipas një kriteri të caktuar. Ky kriter është aftësia e kontrollit

të faktorit. Sipas këtij kriteri, IAL-ja nuk mund të kontrollojnë të gjithë faktorët e mundshëm të

performancës. 26 pyetjet e para janë kompozues të faktorëve të mundshëm të performancës që

IAL-ja nuk mund t’i kontrollojë.Këto faktorë janë: politika dhe qeveria, aspekte të legjislacionit

dhe rregulloret, zotërimin e laboratorëve dhe i ekonomisë didaktike, aspektet mjedisore, dhe

raportet me konkurrentët. Dhe, 23 pyetjet e tjera të pyetësorit që kompozojnë faktorët potencial

apo të mundshëm të performancës së IAL-së të cilët institucioni mund t’i kontrollojë. Këto pyetje

lidhen me faktorët si: kohezionit social, organizimi i institucionit të arsimit të lartë, pavarësia e

institucionit të arsimit të lartë, fokusi i institucionit të arsimit të lartë, qasja ndaj donatorëve dhe

mbulimi mediatik, dhe autonomia.

IV.2.1 Analiza faktoriale për faktorët e pakontrollueshëm

Në këtë çështje është bërë analiza faktoriale e 26 pyetjeve që lidhen me faktorë e

pakontrollueshëm nga Institucionet e Arsimit të Lartë. Këto pyetje kompozojnë faktorët e

mundshëm të performancës së IAL-së dhe janë:

• politika dhe qeveria me 6 pyetjet përkatëse:

o Qëndrueshmëria politike dhe vizioni për të ardhmen;


75

o Qëndrueshmëria e politikave dhe vijimi i qeverisjes;

o Qëndrimi i qeverisë ndaj IAL-së;

o Imazhi i vendit tek institucionet e huaja;

o Marrëveshje e qeverisë me organizata ndërkombëtare që rregullojnë arsimin;

o Politika nxitëse për arritje shkencore të veçanta.

• aspekte të legjislacionit dhe rregulloret me 5 pyetjet përkatëse:

o Ligji për arsimi e lartë;

o Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Financimit të Arsimit të Lartë;

o Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Kërkimit Shkencor dhe Inovacionit;

o Rregulla strikte për financimin e aktivitetit bazë të IAL-së;

o Procedurat burokratike.

• zotërimin e laboratorëve dhe i ekonomisë didaktike me 5 pyetjet përkatëse

o Zotërimi i laboratorëve;

o Zotërimi i laboratorëve të certifikuar;

o Shfrytëzimi i duhur i laboratorëve për realizimin e të ardhurave;

o Zotërimi i një ekonomie didaktike;

o Shfrytëzimi i duhur i ekonomisë didaktike për realizimin e të ardhurave.

• aspektet mjedisore me 5 pyetjet përkatëse:

o Afërsia e IAL-së me qendrën e qytetit;

o Afërsia e IAL-së me kryeqytetin;

o Afërsia me vendet fqinje të Shqipërisë;

o Kampusi i IAL-së dhe mjediset përreth;

o Godina të përshtatshme për kryerjen e punës.

• raportet me konkurrentët me 5 pyetjet përkatëse:

o Aftësia thithëse e studentëve;

o Raporti studentë/pedagog;

o Aftësia për të gjeneruar të ardhura dytësore;

o Lidhjet me partnerë ndërkombëtarë;

o Përqafimi i metodave bashkëkohore të mësimdhënies.

26 pyetjet e mësipërme janë menduar se matin faktorët e mundshëm të mësipërm të performancës

së IAL-ve në Shqipëri. Zbatimi i analizës faktoriale do i japë përgjigje problemit nëse ky

kategorizim është me vend apo jo. A do të rezultojnë vërtetë 5 faktorë? A të gjitha pyetjet e


76

mësipërme do të ngarkojnë në secilin faktor që është menduar që në fillim, apo realiteti na jep

ndonjë kompozim tjetër? Këto pyetje i sqaron analiza faktoriale.

Gjatë procesit të gjetjes së zgjidhjes së duhur, e cila duhet të respektojë edhe supozimet bazë të

metodës, u pa e arsyeshme që të largoheshin 7 pyetje, të cilat janë:

• Marrëveshje e qeverisë me organizata ndërkombëtare që rregullojnë arsimin;

• Politika nxitëse për arritje shkencore të veçanta;

• Procedurat burokratike;

• Zotërimi i laboratorëve;

• Godina të përshtatshme për kryerjen e punës;

• Aftësia për të gjeneruar të ardhura dytësore;

• Lidhjet me partnerë ndërkombëtarë.

Në këtë mënyrë, rezultatet e analizës faktoriale të për pyetjet që kompozojnë faktorët e

pakontrollueshëm mbështeten në 19 pyetje. Në vijim diskutohen vetëm rezultatet e analizës

faktoriale, e cila mbështet mbi 19 pyetjet e faktorëve të mundshëm të performancës së IAL-ve në

Shqipëri.

Nga gjërate para që raportohen nga analiza faktoriale është matrica e korrelacionit të faktorëve me

njëri-tjetrin. Kësaj matrice i llogaritet përcaktori i saj (|R| = 5.473E-5),3 i cili shpesh herë përdoret

për të gjykuar lidhur me multikolinaritetin mes pyetjeve.4Meqë përcaktori i analizës faktoriale

rezulton më i madh se 0.00001, atëherë matrica e korrelacioneve nuk paraqet problem lidhur me

multikolinaritetin. Mosprania e multikolinaritetin në matricën e korrelacioneve tregon për

plotësimin e një nga supozimeve bazë lidhur me analizën faktoriale: matrica e korrelacioneve nuk

duhet të vuaj nga multokolinaritetit.

Siç është parashtruara edhe te kapitulli “Metodat dhe procedurat e kërkimit”, analiza faktoriale

supozohet të zbatohet mbi një zgjedhje të përshtatshme, prej së cilës të dalin rezultate të vlefshme.

Treguesi KMO dhe ai i sfericitetit raportojnë lidhur me përshtatshmërinë e zgjedhjes. Në rastin e

zgjedhjes së përdorur për të vlerësuar faktorët e pakontrolluar të performancës së IAL-ve në

Shqipëri. Tabela më poshtë raporton vlerën e treguesit KMO për këtë zgjedhje. Vlera e treguesit

Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) rezulton të jetë 0.823, e cila tregon se zgjedhja apo mostra është

cilësore. Si rrjedhojë mund të vijohet me analizën faktoriale. Për më shumë, testi i Bartlett i

3 Kujtoj se, 5.473E-5 = 0.00005473. 4 Në aneksin “Analiza faktoriale për faktorët e pakontrollueshëm përmes SPSS 23” gjenden rezultatet e analizës, ashtu

siç i nxjerr programi SPSS.


77

sfericitetit për këtë rast rezulton të jetë i rëndësishëm (Sig. = 0.000) dhe si rrjedhojë analiza

faktoriale është e përshtatshme.

Tabela 9. Treguesi KMO dhe i sfericitetit për zgjedhjen e rastit të faktorëve të pakontrollueshëm

KMO and Bartlett's Test

Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy. 0.823

Bartlett's Test of Sphericity Approx. Chi-Square 1853.045

df 171

Sig. 0.000

Tabela në vijim është një produkt i analizës faktoriale për rastin e faktorëve të pakontrollueshëm.

Ajo raporton lidhur me variancën totale të shpjeguar nga komponentët, faktorët e nxjerrë nga

analiza faktoriale, sipas metodës së komponentit kryesor. Siç vihet re, vlera e vet (eigenvalue) më

e vogël mes atyre që janë më të mëdha se 1, është te komponenti 5. Kjo do të thotë se, nëse ndiqet

parimi i vlerave të veta, atëherë duhet të pranohen 5 komponentë. Kjo është një gjetje me rëndësi,

pasi tregon se 19 pyetjet grupohen në 5 komponent të ndryshëm, ose ngarkojnë 5 komponentë të

ndryshëm. Po të kujtojmë, 19 pyetjet e pyetësorit që përfshihen në këtë analizë ishin menduar të

matnin 5 faktorët potencial të performancës së IAL-së në Shqipëri. Kështu, logjika fillestare ishte

mbështetur në 5 faktorë potencial (të mundshëm) të performancës së IAL-së dhe nga ana tjetër

analiza faktoriale dëshmon se realisht ekzistojnë 5 faktorë (komponentë). Problem i mprehtë është

fakti se nëse elementët që ngarkojnë komponentin e nxjerrë nga analiza faktoriale, përkon me

grupin ku ishte menduar në fillim. Pra, a ka një konsistencë mes logjikës fillestare të elementit që

kompozon faktorin potencial me elementin që ngarkon komponentin e nxjerrë nga analiza

faktoriale. Ky diskutim bëhet në çështjet vijuese.

Tabela vijuese raporton informacion edhe për variancën e shpjeguar nga komponentët e nxjerrë.

Ajo është e kompozuar në atë mënyrë që të raportojë për përqindjen e variancës së shpjeguar para

dhe pas procedurës rrotulluese. Në këtë mënyrë, shihet se komponenti i parë para procedurës së

rrotullimit shpjegonte 30.887% të variancës totale, ndërkohë që pas zbatimit të rrotullimit ky

komponent shpjegon 16.683% të variancës totale. Ky është i vetmi komponent që e ul përqindjen

e shpjegimit të variancës totale me 14.204% (= 30.887% - 16.683%). Për të vijuar më tej,

komponenti i dytë e rrit shpjegimin e variancës nga para në pas zbatimit të procedurës rrotulluese

me 1.573% (= 14.072% - 12.499%). Komponenti i tretë e rrit shpjegimin e variancës totale me 3%

(= 13.712% - 10.712%) falë zbatimit të procedurës rrotulluese. Rritja më e madhe e totalit të

shpjegimit të variancës e reflekton komponenti i katërt, konkretisht me 5.755% (= 13.303% -


78

7.548%). Edhe komponenti i fundit e rrit shpjegimin e variancës falë zbatimit të procedurës

rrotulluese, 3.875% (= 10.830% - 6.955%). Po të mblidhen shumat e përqindjes së variancës së

shpjegimit të 5 komponentëve pas zbatimit të procedurës rrotulluese merret përqindja 68.6%. Kjo

nënkupton se 5 komponentët e nxjerrë prej analizës faktoriale shpjegojnë 68.6% të variancës totale.

Kjo përqindje shpjegimi është e konsiderueshme.

Tabela 10. Shpjegimi i variancës totale për rastin e faktorëve të pakontrollueshëm

Total Variance Explained

Component

Initial Eigenvalues

Extraction Sums of Squared

Loadings

Rotation Sums of Squared

Loadings

Total

% of

Variance

Cumulative

% Total

% of

Variance

Cumulative

% Total

% of

Variance

Cumulative

%

1 5.868 30.887 30.887 5.868 30.887 30.887 3.170 16.683 16.683

2 2.375 12.499 43.386 2.375 12.499 43.386 2.674 14.072 30.755

3 2.035 10.712 54.098 2.035 10.712 54.098 2.605 13.712 44.467

4 1.434 7.548 61.645 1.434 7.548 61.645 2.528 13.303 57.770

5 1.321 6.955 68.600 1.321 6.955 68.600 2.058 10.830 68.600

6 .825 4.340 72.940

7 .711 3.743 76.683

8 .635 3.340 80.023

9 .567 2.983 83.006

10 .498 2.620 85.626

11 .473 2.489 88.116

12 .463 2.439 90.555

13 .392 2.063 92.618

14 .359 1.891 94.509

15 .277 1.459 95.968

16 .240 1.264 97.232

17 .216 1.135 98.366

18 .202 1.064 99.430

19 .108 .570 100.000

Extraction Method: Principal Component Analysis.

Një argument më shumë lidhur me faktin se pse duhen pranuar 5 komponentë është edhe analiza e

grafikut të vlerave të veta (eigenvalue) të komponentëve. Sipas kësaj analize, paraqiten në grafik

vlerat e veta të komponentëve nga më e madhja te më e vogla sipas komponentëve. Këto vlera të

paraqitura në grafik bashkohen me një vijë. Konsideruar këtë analizë, duhet të pranohen ato

komponentë që janë në të majtë të pikës thyese (infleksionit). Nëse shihet me kujdes grafiku, te


79

komponenti numër 5 vihet re një thyerje e madhe e ecurisë së vijës bashkuese të vlerave të veta.

Kjo thyerje përkthehet si një pikë infleksioni. Prania e kësaj pike infleksioni te komponenti 5 tregon

se në analizën faktoriale duhet të mbahen 5 komponentë.

Figura 21. Paraqitja grafike e vlerave të veta (eigenvalue) për rastin e faktorëve të

pakontrollueshëm

Në tabelën në vijim jepet matrica e komponentëve dhe ngarkesave të elementëve para zbatimit të

rrotullimit për rastin e faktorëve të pakontrollueshëm. Kjo matricë shkon paralel me tabelën e

mësipërme, ku pasqyrohej varianca totale e shpjeguar nga komponentët. Ajo tabelë ka edhe

përqindjen e variancës së shpjeguar para rrotullimit. Ajo zonë e tabelës shkon paralel me ngarkesat

e elementëve që janë te tabela e mëposhtme. Në përgjithësi, kjo tabelë nuk paraqet interes për

kërkimin, pasi ajo është vetëm për të krahasuar elementët që ngarkojnë te komponentët përpara

zbatimit të procedurës rrotulluese. Gjithsesi, ajo që vihet re është se thuajse të gjithë elementët

ngarkojnë komponentin e parë. Kjo shpjegon faktin se pse komponenti i parë shpjegonte 30.887%

të variancës totale. Më tej, nuk kuptohet qartësisht se cilët element ngarkojnë në mënyrë të

rëndësishme një komponent të caktuar. Kjo e vështirëson analizën dhe si pasojë nuk mund të

kuptohet se mbi cilin komponent ngarkon një element i caktuar. Si rrjedhim, është shumë e vështirë


80

për t’i grupuar elementët në një grup të caktuar, për sa kohë i njëjti element mund të ngarkojë

njëherësh disa komponentë. Këtë problem synon ta evitojë procedura rrotulluese. Nëse zbatohet

një procedurë rrotulluese, synohet që elementët të dallohen se te cili komponent ngarkojnë, në

mënyrë të qartë.

Tabela 11. Matrica e komponentëve para rrotullimit për rastin e faktorëve të pakontrollueshëm

Component Matrixa

Component

1 2 3 4 5

Shfrytëzimi i duhur i laboratorëve për realizimin e të ardhurave .710 -.368 -.328

Shfrytëzimi i duhur i ekonomisë didaktike për realizimin e të ardhurave .693 -.374 .352 -.318

Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Kërkimit Shkencor dhe Inovacionit .672 -.480

Zotërimi i laboratorëve të certifikuar .666

Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Financimit të Arsimit të Lartë .659 -.515

Rregulla strikte për financimin e aktivitetit bazë të IAL-së .645 -.435

Zotërimi i një ekonomie didaktike .643 -.368 .425

Aftësia thithëse e studentëve .603 .431

Imazhi i vendit tek institucionet e huaja .548

Qëndrueshmëria politike dhe vizioni për të ardhmen .521 .399 -.460 .344

Qëndrueshmëria e politikave dhe vijimi i qeverisjes .504 .305 -.432

Kampusi i IAL-së dhe mjediset përreth .501 .343

Ligji për arsimi e lartë .495 -.404 -.352

Afërsia e IAL-së me qendrën e qytetit .328 .711 .364

Afërsia e IAL-së me kryeqytetin .696 .401

Afërsia me vendet fqinje të Shqipërisë .392 .583 .349

Qëndrimi i qeverisë ndaj IAL-së .442 -.588 .302

Raporti studentë/pedagog .509 .641

Përqafimi i metodave bashkëkohore të mësimdhënies .518 .536


a. 5 components extracted.

Problemi i hasur më lartë zgjidhet përmes aplikimit të procedurës rrotulluese. Rrotullimi i zbatuar

për këtë analizë faktoriale është VARIMAX. Kjo procedurë rrotulluese bën pjesë në grupin e

rrotullimit ortogonal. Kujtoj se paralel me këtë lloj rrotullimi ekziston edhe rrotullimi oblik. Për

më shumë në këtë çështje, referohu kapitullit të “Metodave dhe procedurave të kërkimit”, te çështja

Analiza faktoriale.

Tabela në vijim paraqet ngarkesat e elementëve mbi 5 komponentët pas zbatimit të procedurës së

rrotullimit ortogonal varimax. Kolona e parë jep emërtimin e pyetjeve të pyetësorit, pra janë

elementët që ngarkojnë komponentët. Emërtimin e tyre e paraprin një kod, i cili është kombinim i


81

një shkronje me një numër. Ky kod buron nga pyetësori. Kjo nënkupton se nëse kodi është E5,

atëherë ky element pozicionohet i pesti te grupi i pyetjeve E. Kodi është integruar në tabelë për të

lehtësuar krahasimin mes elementëve (pyetjeve) që mendohej se krijonin një faktor (faktori

potencial) dhe elementëve që kompozojnë faktorin e nxjerrë prej analizës faktoriale. Kolonat e tjera

raportojnë ngarkesën e elementit përkatës te një komponent. Në tabelë janë vendosur vetëm

ngarkesat të cilat e tejkalojnë pragun prej 0.30. ngarkesat më të vogla se 0.30 janë fshirë nga tabela,

në mënyrë automatike nga programi kompjuterik.

Tabela 12. Matrica e komponentëve pas rrotullimit për rastin e faktorëve të pakontrollueshëm

Vihet re se 5 komponentët ngarkohen të gjithë, në mënyrë të qartë, nga elementët e tyre me më

shumë se 0.30. Po ashtu, shihet se elementët nuk ngarkojnë njëkohësisht dy ose më shumë

komponentë me më shumë se 0.30. Kjo tregon se procedura e rrotullimit varimax ka bërë të mundur

që elementët që shkojë së bashku të ngarkojnë në mënyrë të rëndësishme vetëm mbi një

Rotated Component Matrixa

Component

1 2 3 4 5

Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve E5_Shfrytëzimi i duhur i ekonomisë didaktike për realizimin e të ardhurave .895 E4_Zotërimi i një ekonomie didaktike .868 E3_Shfrytëzimi i duhur i laboratorëve për realizimin e të ardhurave .864 E2_Zotërimi i laboratorëve të certifikuar .636

Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë C2_Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Financimit të Arsimit të Lartë .839 C3_Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Kërkimit Shkencor dhe Inovacionit .831 C4_Rregulla strikte për financimin e aktivitetit bazë të IAL-së .721 C1_Ligji për arsimi e lartë .687

Qëndrueshmëria e politikave B1_Qëndrueshmëria politike dhe vizioni për të ardhmen .849 B3_Qëndrimi i qeverisë ndaj IAL-së .833 B2_Qëndrueshmëria e politikave dhe vijimi i qeverisjes .762 B4_Imazhi i vendit tek institucionet e huaja .572

Aspekte gjeografike F1_Afërsia e IAL-së me qendrën e qytetit .866 F2_Afërsia e IAL-së me kryeqytetin .856 F3_Afërsia me vendet fqinje të Shqipërisë .794 F4_Kampusi i IAL-së dhe mjediset përreth .536

Raporti studentë/pedagog

J2_Raporti studentë/pedagog .828

J5_Përqafimi i metodave bashkëkohore të mësimdhënies .754

J1_Aftësia thithëse e studentëve .702

Extraction Method: Principal Component Analysis. Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization. a. Rotation converged in 5 iterations.


82

komponent. Në krahasim me matricën e ngarkesave para zbatimit të procedurës së rrotullimit, kjo

matricë reflekton një zgjidhje të qartë.

Komponenti i parë i nxjerrë nga analiza e komponentit kryesor pas zbatimit të procedurës

rrotulluese varimax ngarkohet nga 4 elementë:

• E5_Shfrytëzimi i duhur i ekonomisë didaktike për realizimin e të ardhurave;

• E4_Zotërimi i një ekonomie didaktike;

• E3_Shfrytëzimi i duhur i laboratorëve për realizimin e të ardhurave;

• E2_Zotërimi i laboratorëve të certifikuar.

Të katërt elementët bënin pjesë te pyetjet e grupit E të pyetësorit, i cili ishte titulluar “laboratorët

dhe ekonomia didaktike”. Kjo tregon se përgjigjet e marra për pyetjet e grupit E të pyetësorit matin

të njëjtën gjë (ngarkojnë një komponent të përbashkët). Në këtë mënyrë, gjykohet se ky grup

elementësh është në konsistencë me linjën logjike kur janë grupuar në një seksion në pyetësor. Por

ka një ndryshim, renditja e elementëve. Pavarësisht se elementi “E2_Zotërimi i laboratorëve të

certifikuar” është renditur në pyetësor përpara elementëve (pyetjeve) të tjera (E5, E4, E3). Pra

renditja që është bërë në pyetësor nuk është në konsistencë me renditjen që nxjerr analiza e

komponentit kryesor. Kjo nënkupton se, në realitet elementi E2 nuk është aq i rëndësishëm sa ishte

menduar në fillim, ndaj analiza faktoriale e nxjerr si elementin e katërt që ngarkon te komponenti

i parë.

Një problem delikat në këtë pikë lidhet me emërtimin e komponentit. Teorikisht sugjerohet që

titulli i komponentit të jetë një term që i nënkupton të gjithë elementët që e ngarkojnë. Parim tjetër

që duhet konsideruar në këto raste është se emërtimi i komponentit mund të jetë edhe titulli i

elementit që e ngarkon më shumë atë. Sipas këtij parimi emërtimi i komponentit të parë mund të

jetë emri i elementit të parë, që në këtë rast është “Shfrytëzimi i duhur i ekonomisë didaktike për

realizimin e të ardhurave”. Parimi i dytë përdoret më shumë kur ekziston një diferencë mes

ngarkesave të elementëve. Në të shumtën e rasteve kërkohet që të përdoret parimi i parë, pasi ai

përfaqëson të gjithë elementët që e ngarkojnë atë komponentë. Në teori gjendet shpesh edhe një

kombinim i parimit të parë me atë të dytin. Në mbështetje të kësaj, komponenti i parë do titullohet

Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve. Për kontrast, ky komponent

ishte menduar të titullohej “laboratorët dhe ekonomia didaktike”. Ky është titulli që përligj si

parimin e parë, ashtu edhe atë të dytin. Është pikërisht ky komponent që shpjegonte variancën më

të madhe mes 5 komponentëve.


83

Komponenti i dytë i nxjerrë prej analizës faktoriale është titulluar Funksionimi i agjencive të

arsimit të lartë. Këtë komponent e ngarkojnë 4 elementë, të cilët janë:

• C2_Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Financimit të Arsimit të Lartë;

• C3_Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Kërkimit Shkencor dhe Inovacionit;

• C4_Rregulla strikte për financimin e aktivitetit bazë të IAL-së;

• C1_Ligji për arsimi e lartë.

Fillimisht ky grup pyetjesh u titullua “legjislacioni dhe rregulloret”, mirëpo kur u zbatua analiza

faktoriale me rrotullimin varimax, u pa e arsyeshme që të ndryshohet titulli. Kjo vjen si rrjedhojë

e faktit se realisht janë pyetjet C2 dhe C3 ato që udhëheqin grupin. Ky komponent listohet si i dyti

për nga madhësia e variancës që shpjegon.

Komponenti i tretë titullohet Qëndrueshmëria e politikave. Ai është ngarkuar nga elementë që

bëjnë pjesë te grupi B i pyetësorit. Konkretisht, elementët që e ngarkojnë këtë komponent janë:

• B1_Qëndrueshmëria politike dhe vizioni për të ardhmen;

• B3_Qëndrimi i qeverisë ndaj IAL-së;

• B2_Qëndrueshmëria e politikave dhe vijimi i qeverisjes;

• B4_Imazhi i vendit tek institucionet e huaja.

Komponenti i katërt i faktorëve të pakontrollueshëm është titulluar Aspekte gjeografike, pasi edhe

elementët që e kompozojnë atë kanë të bëjnë pikërisht me këtë gjë, konkretisht:

• F1_Afërsia e IAL-së me qendrën e qytetit;

• F2_Afërsia e IAL-së me kryeqytetin;

• F3_Afërsia me vendet fqinje të Shqipërisë;

• F4_Kampusi i IAL-së dhe mjediset përreth.

Komponenti i fundit që nxjerr analiza faktoriale e faktorëve të pakontrollueshëm nga Institucionet

e Arsimit të Lartë në Shqipëri titullohet Raporti studentë/pedagog, pasi atë e ngarkojnë 3

elementë, të cilët janë:

• J2_Raporti studentë/pedagog;

• J5_Përqafimi i metodave bashkëkohore të mësimdhënies;

• J1_Aftësia thithëse e studentëve.

Ky komponent ishte menduar të kompozohej me më shumë pyetje, mirëpo gjatë gjatjes së zgjidhjes

së përshtatshme, u pa e arsyeshme që disa pyetje (elementë), që ishin në pyetësor (J3 dhe J4) të


84

largohen. Largimi i tyre kontribuonte në mënyrë përmbajtësore në zgjidhjen e saktë të problemit,

duke respektuar edhe supozimet bazë të saj. Në pyetësor, gjatë analizës logjike të faktorëve

potencial, seksioni me pyetjet J u titullua “raporti me konkurrentët”.

Si përfundim, 19 elementët (pyetjet) që u përfshinë në analizën faktoriale grupohen në pesë

komponentë që nuk mund të kontrollohen prej Institucioneve të Arsimit të Lartë në Shqipëri,

qartësisht të ndryshëm në njëri-tjetri.Këto faktorë janë: Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë

didaktike dhe laboratorëve, Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë, Qëndrueshmëria e

politikave, Aspekte gjeografike, dhe Raporti studentë/pedagog.

Për më shumë, renditja e faktorëve potencial në pyetësor krahasuar renditjen e faktorëve

(komponentëve) të nxjerrë prej analizës faktoriale nuk është e njëjtë. Tabela më poshtë synon të vë

në pah pikërisht këtë dallim.

Tabela 13. Renditja e komponentëve si ishte menduar dhe si e nxjerr analiza faktoriale për

faktorët e pakontrollueshëm

Komponenti Renditja në fillim Renditja nga analiza

Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe

laboratorëve 3 1

Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë 2 2

Qëndrueshmëria e politikave 1 3

Aspekte gjeografike 4 4

Raporti studentë/pedagog 5 5


85

IV.2.2 Analiza faktoriale për faktorët e kontrollueshëm

Kujtojmë se pyetësori kishte 49 pyetje (elementë), të cilët synonin të matnin dimensionet e

performancës së Institucioneve të Arsimit të Lartë në Shqipëri. Meqë numri i elementëve është i

madh për t’u përfshirë vetëm në një analizë faktoriale, atëherë u gjykua e arsyeshme që elementët

të ndaheshin në dy pjesë. Kriteri ndarës është pikërisht aftësia e IAL-së për të kontrolluar faktorin

potencial të performancës së tyre. Në këtë çështje është bërë analiza faktoriale e 23 pyetjeve që

lidhen me faktorë e kontrollueshëm nga Institucionet e Arsimit të Lartë. Këto pyetje kompozojnë

faktorë e mundshëm të performancës së IAL-së dhe janë:

• kohezionit social me 5 pyetjet përkatëse:

o Qëndrimi i IAL-së ndaj vlerave;

o Qëndrimi ndaj punës;

o Socializimi i IAL-së me problemet që prekin komunitete të ndryshme;

o Përfshirja dhe pozicionimi në diskutime të çështjeve publike;

o Angazhimi në zgjidhjen e problemeve me natyrë publike.

• organizimi i institucionit të arsimit të lartë me 4 pyetjet:

o Madhësia e administratës

o Marrëdhënie mes eprorit dhe vartësit

o Stafi ndihmës i pakualifikuar mjaftueshëm

o Delegimi i detyrave

• fokusi i institucionit të arsimit të lartë me 5 pyetjet përkatëse:

o Vizioni i qartë i IAL-së për të ardhmen;

o Profili praktikë i IAL-së;

o Përqendrimi tek aktivitetet që mund të gjenerojnë të ardhura;

o Adaptimi i punës kërkimore sipas natyrave të projekteve kërkimore;

o Ofrimi i konsulencës profesionale ndaj të tretëve.

• qasja ndaj donatorëve dhe mbulimi mediatik me 5 pyetjet:

o Qasja proaktive ndaj projekteve të financuar nga të tretët;

o Trajnimi i stafin për thithjen e fondeve përmes projekteve të ndryshme;

o Imazhi i mirë te partnerët e huaj;

o Ekspozimi/demonstrimi i kapaciteteve të IAL-së;

o Mbulimi mediatik dhe politika e marketingut.

• pavarësia e institucionit të arsimit të lartë me 4 pyetjet përkatëse:

o Autonomia organizative (struktura organizative);


86

o Autonomia e personelit (shpërblimi i personelit dhe rekrutim i tij);

o Autonomia akademike (kufizime që strategjitë e ministrive përkatëse);

o Autonomia financiare.

23 pyetjet e mësipërme janë menduar se matin faktorët e mundshëm të mësipërm të performancës

së IAL-ve në Shqipëri. Zbatimi i analizës faktoriale do i japë përgjigje problemit nëse ky

kategorizim është me vend apo jo. A do të rezultojnë vërtetë 5 faktorë? A të gjitha pyetjet e

mësipërme do të ngarkojnë në secilin faktor që është menduar që në fillim, apo realiteti na jep

ndonjë kompozim të ri? Këto pyetje i sqaron analiza faktoriale.

Gjatë procesit të gjetjes së zgjidhjes së duhur, e cila duhet të respektojë edhe supozimet bazë të

metodës, u pa e arsyeshme që të largoheshin 4 pyetje, të cilat janë:

• Delegimi i detyrave;

• Vizioni i qartë i IAL-së për të ardhmen;

• Profili praktikë i IAL-së;

• Trajnimi i stafin për thithjen e fondeve përmes projekteve të ndryshme.

Në këtë mënyrë, rezultatet e analizës faktoriale për pyetjet që kompozojnë faktorët e

kontrollueshëm mbështeten në 19 pyetje.5 Në vijim diskutohen vetëm rezultatet e analizës

faktoriale, e cila mbështet mbi 19 pyetjet e faktorëve të mundshëm të performancës së IAL-ve në

Shqipëri, të cilët mund të kontrollohen.6

Nga gjërat e para që raportohen nga analiza faktoriale është matrica e korrelacionit të faktorëve me

njëri-tjetrin. Kësaj matrice i llogaritet përcaktori i saj (|R| = 9.688E-5),7 i cili shpesh herë përdoret

për të gjykuar lidhur me multikolinaritetin mes pyetjeve. Meqë përcaktori i analizës faktoriale

rezulton më i madh se 0.00001, atëherë matrica e korrelacioneve nuk paraqet problem lidhur me

multikolinaritetin. Mosprania e multikolinaritetin në matricën e korrelacioneve tregon për

plotësimin e një nga supozimeve bazë lidhur me analizën faktoriale: matrica e korrelacioneve nuk

duhet të vuaj nga multokolinaritetit.

Siç është parashtruara edhe te kapitulli “Metodat dhe procedurat e kërkimit”, analiza faktoriale

supozohet të zbatohet mbi një zgjedhje të përshtatshme, prej së cilës të dalin rezultate të vlefshme.

Treguesi KMO dhe ai i sfericitetit raportojnë lidhur me përshtatshmërinë e zgjedhjes. Në rastin e

5 Për rastësi është numër i njëjtë si me analizën faktoriale të faktorëve të pakontrollueshëm. 6 Në aneksin “Analiza faktoriale për faktorët e kontrollueshëm përmes SPSS 23” gjenden rezultatet e analizës, ashtu

siç i nxjerr programi SPSS. 7 Kujtoj se, 9.688E-5 = 0.00009688.


87

zgjedhjes së përdorur për të vlerësuar faktorët e pakontrolluar të performancës së IAL-ve në

Shqipëri. Tabela më poshtë raporton vlerën e treguesit KMO për këtë zgjedhje. Vlera e treguesit

Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) rezulton të jetë 0.854, e cila tregon se zgjedhja apo mostra është

cilësore. Si rrjedhojë mund të vijohet me analizën faktoriale. Për më shumë, testi i Bartlett i

sfericitetit për këtë rast rezulton të jetë i rëndësishëm (Sig. = 0.000) dhe si rrjedhojë analiza

faktoriale është e përshtatshme.

Tabela 14. Treguesi KMO dhe i sfericitetit për zgjedhjen e rastit të faktorëve të kontrollueshëm


Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy. .854

Bartlett's Test of Sphericity Approx. Chi-Square 1745.200

Df 171

Sig. .000

Tabela në vijim është një produkt i analizës faktoriale për rastin e faktorëve të kontrollueshëm. Ajo

raporton lidhur me variancën totale të shpjeguar nga komponentët, faktorët e nxjerrë nga analiza

faktoriale, sipas metodës së komponentit kryesor. Siç vihet re, vlera e vet (eigenvalue) më e vogël

mes atyre që janë më të mëdha se 1, është pikërisht te komponenti 5, e njëjta me rastin e faktorëve

të pakontrollueshëm. Kjo do të thotë se, nëse ndiqet parimi i vlerave të veta, atëherë duhet të

pranohen 5 komponentë. Kjo është një gjetje me rëndësi, pasi tregon se 19 pyetjet grupohen në 5

komponent të ndryshëm, ose ngarkojnë 5 komponentë të ndryshëm. Po të kujtojmë, 19 pyetjet e

pyetësorit që përfshihen në këtë analizë ishin menduar të matnin 5 faktorët potencial të

performancës së IAL-së në Shqipëri, të cilët ishin të kontrollueshëm. Kështu, logjika fillestare ishte

mbështetur në 5 faktorë potencial (të mundshëm) të performancës së IAL-së dhe nga ana tjetër

analiza faktoriale dëshmon se realisht ekzistojnë 5 faktorë (komponentë).

Tabela e mëposhtme raporton informacion edhe për variancën e shpjeguar nga komponentët e

nxjerrë. Ajo është e kompozuar në atë mënyrë që të raportojë për përqindjen e variancës së

shpjeguar para dhe pas procedurës rrotulluese. Në këtë mënyrë, shihet se komponenti i parë para

procedurës së rrotullimit shpjegonte 31.276% të variancës totale, ndërkohë që pas zbatimit të

rrotullimit ky komponent shpjegon 17.023% të variancës totale. Ky është i vetmi komponent që e

ul përqindjen e shpjegimit të variancës totale me 14.253% (= 31.276% - 17.023%). Për të vijuar

më tej, komponenti i dytë e rrit shumë pak shpjegimin e variancës nga para në pas zbatimit të

procedurës rrotulluese me 0.120% (= 15.638% - 15.518%). Komponenti i tretë e rrit shumë


88

shpjegimin e variancës totale me 3.652% (= 13.134% - 9.482%) falë zbatimit të procedurës

rrotulluese. Rritja më e madhe e totalit të shpjegimit të variancës e reflekton komponenti i katërt,

konkretisht me 6.742% (= 12.745% - 6.003%). Edhe komponenti i fundit e rrit shpjegimin e

variancës falë zbatimit të procedurës rrotulluese, 3.741% (= 9.170% - 5.429%). Po të mblidhen

shumat e përqindjes së variancës së shpjegimit të 5 komponentëve pas zbatimit të procedurës

rrotulluese merret përqindja 67.709%, e cila është e njëjta me përqindjen e shpjegimit para zbatimit

të procedurës rrotulluese. Kjo nënkupton se 5 komponentët e nxjerrë prej analizës faktoriale

shpjegojnë 67.709% të variancës totale. Kjo përqindje shpjegimi është e konsiderueshme.

Tabela 15. Shpjegimi i variancës totale për rastin e faktorëve të pakontrollueshëm


Component

Initial Eigenvalues

Extraction Sums of Squared

Loadings

Rotation Sums of Squared

Loadings

Total

% of

Variance

Cumulative

% Total

% of

Variance

Cumulative

% Total

% of

Variance

Cumulative

%

1 5.942 31.276 31.276 5.942 31.276 31.276 3.234 17.023 17.023

2 2.949 15.518 46.794 2.949 15.518 46.794 2.971 15.638 32.661

3 1.802 9.482 56.277 1.802 9.482 56.277 2.495 13.134 45.795

4 1.141 6.003 62.280 1.141 6.003 62.280 2.421 12.745 58.540

5 1.032 5.429 67.709 1.032 5.429 67.709 1.742 9.170 67.709

6 .880 4.630 72.339

7 .771 4.060 76.398

8 .614 3.234 79.632

9 .543 2.859 82.491

10 .488 2.569 85.060

11 .446 2.347 87.407

12 .414 2.177 89.584

13 .364 1.917 91.501

14 .335 1.765 93.266

15 .299 1.575 94.841

16 .285 1.499 96.340

17 .253 1.329 97.669

18 .241 1.267 98.936

19 .202 1.064 100.000


Një argument më shumë lidhur me faktin se pse duhen pranuar 5 komponentë është edhe analiza e

grafikut të vlerave të veta (eigenvalue) të komponentëve. Sipas kësaj analize, paraqiten në grafik


89

vlerat e veta të komponentëve nga më e madhja te më e vogla sipas komponentëve. Këto vlera të

paraqitura në grafik bashkohen me një vijë. Konsideruar këtë analizë, duhet të pranohen ato

komponentë që janë në të majtë të pikës thyese (infleksionit). Nëse shihet me kujdes grafiku, te

komponenti numër 5 vihet re një thyerje e ecurisë së vijës bashkuese të vlerave të veta. Kjo thyerje

përkthehet si një pikë infleksioni. Prania e kësaj pike infleksioni te komponenti 5 tregon se në këtë

analizë faktoriale duhet të mbahen 5 komponentë.

Figura 22. Paraqitja grafike e vlerave të veta (eigenvalue) për rastin e faktorëve të

kontrollueshëm

Në tabelën në vijim jepet matrica e komponentëve dhe ngarkesave të elementëve para zbatimit të

rrotullimit për rastin e faktorëve të kontrollueshëm. Kjo matricë shkon paralel me tabelën e

mësipërme, ku pasqyrohej varianca totale e shpjeguar nga komponentët. Ajo tabelë ka edhe

përqindjen e variancës së shpjeguar para rrotullimit. Ajo zonë e tabelës shkon paralel me ngarkesat

e elementëve që janë te tabela e mëposhtme. Në përgjithësi, kjo tabelë nuk paraqet interes për

kërkimin, pasi ajo është vetëm për të krahasuar elementët që ngarkojnë te komponentët përpara

zbatimit të procedurës rrotulluese. Gjithsesi, ajo që vihet re është se thuajse të gjithë elementët

ngarkojnë komponentin e parë. Kjo shpjegon faktin se pse komponenti i parë shpjegonte 31.276%


90

të variancës totale. Më tej, nuk kuptohet qartësisht se cilët element ngarkojnë në mënyrë të

rëndësishme një komponent të caktuar. Kjo e vështirëson analizën dhe si pasojë nuk mund të

kuptohet se mbi cilin komponent ngarkon një element i caktuar. Si rrjedhim, është shumë e vështirë

për t’i grupuar elementët në një grup të caktuar, për sa kohë i njëjti element mund të ngarkojë

njëherësh disa komponentë. Këtë problem synon ta evitojë procedura rrotulluese. Nëse zbatohet

një procedurë rrotulluese, synohet që elementët të dallohen se te cili komponent ngarkojnë, në

mënyrë të qartë.

Tabela 16. Matrica e komponentëve para rrotullimit për rastin e faktorëve të kontrollueshëm

Component Matrixa

Component

1 2 3 4 5

Qasja proaktive ndaj projekteve të financuar nga të tretët .708

Adaptimi i punës kërkimore sipas natyrave të projekteve kërkimore .698 -.406

Imazhi i mirë te partnerët e huaj .692 .400

Ekspozimi/demonstrimi i kapaciteteve të IAL-së .674 .403 -.323

Qëndrimi i IAL-së ndaj vlerave .669 -.432

Angazhimi në zgjidhjen e problemeve me natyrë publike .656 -.506

Mbulimi mediatik dhe politika e marketingut .650 .309 -.412

Qëndrimi ndaj punës .647 -.407

Socializimi i IAL-së me problemet që prekin komunitete të ndryshme .620 -.489

Përfshirja dhe pozicionimi në diskutime të çështjeve publike .615 -.489

Ofrimi i konsulencës profesionale ndaj të tretëve .608 .322 -.373

Përqendrimi tek aktivitetet që mund të gjenerojnë të ardhura .595 -.362

Marrëdhënie mes eprorit dhe vartësit .588 .423 .319

Madhësia e administratës .525 .358 .427

Autonomia akademike (kufizime që strategjitë e ministrive përkatëse) .853

Autonomia organizative (struktura organizative) .852

Autonomia e personelit (shpërblimi i personelit dhe rekrutim i tij) .835

Autonomia financiare .831

Stafi ndihmës i pakualifikuar mjaftueshëm .358 .367 .414


a. 5 components extracted.

Problemi i hasur më lartë zgjidhet përmes aplikimit të procedurës rrotulluese. Rrotullimi i zbatuar

për këtë analizë faktoriale është VARIMAX. Kjo procedurë rrotulluese bën pjesë në grupin e

rrotullimit ortogonal. Kujtoj se paralel me këtë lloj rrotullimi ekziston edhe rrotullimi oblik. Për

më shumë në këtë çështje, referohu kapitullit të “Metodave dhe procedurave të kërkimit”, te çështja


91

Analiza faktoriale.

Tabela në vijim paraqet ngarkesat e elementëve mbi 5 komponentët pas zbatimit të procedurës së

rrotullimit ortogonal varimax. Kolona e parë jep emërtimin e pyetjeve të pyetësorit, pra janë

elementët që ngarkojnë komponentët. Emërtimin e tyre e paraprin një kod, i cili është kombinim i

një shkronje me një numër. Ky kod buron nga pyetësori. Kjo nënkupton se nëse kodi është E5,

atëherë ky element pozicionohet i pesti te grupi i pyetjeve E. Kodi është integruar në tabelë për të

lehtësuar krahasimin mes elementëve (pyetjeve) që mendohej se krijonin një faktor (faktori

potencial) dhe elementëve që kompozojnë faktorin e nxjerrë prej analizës faktoriale. Kolonat e tjera

raportojnë ngarkesën e elementit përkatës te një komponent. Në tabelë janë vendosur vetëm

ngarkesat të cilat e tejkalojnë pragun prej 0.30. ngarkesat më të vogla se 0.30 janë fshirë nga tabela,

në mënyrë automatike nga programi kompjuterik.

Tabela 17. Matrica e komponentëve pas rrotullimit për rastin e faktorëve të kontrollueshëm


Component

1 2 3 4 5

Angazhimi publik D5_Angazhimi në zgjidhjen e problemeve me natyrë publike .821 D4_Përfshirja dhe pozicionimi në diskutime të çështjeve publike .770 D3_Socializimi i IAL-së me problemet që prekin komunitete të ndryshme .764 D1_Qëndrimi i IAL-së ndaj vlerave .745 D2_Qëndrimi ndaj punës .713 .302

Autonomia K3_Autonomia akademike (kufizime që strategjitë e ministrive përkatëse) .856 K1_Autonomia organizative (struktura organizative) .856 K2_Autonomia e personelit (shpërblimi i personelit dhe rekrutim i tij) .853 K4_Autonomia financiare .846

Fokusi i IAL-së H4_Adaptimi i punës kërkimore sipas natyrave të projekteve kërkimore .778 H5_Ofrimi i konsulencës profesionale ndaj të tretëve .763 H3_Përqendrimi tek aktivitetet që mund të gjenerojnë të ardhura .727 I1_Qasja proaktive ndaj projekteve të financuar nga të tretët .560 .372

Ekspozimi dhe mbulimi mediatik I4_Ekspozimi/demonstrimi i kapaciteteve të IAL-së .813 I3_Imazhi i mirë te partnerët e huaj .302 .776 I5_Mbulimi mediatik dhe politika e marketingut .766

Organizimi i IAL-së G2_Marrëdhënie mes eprorit dhe vartësit .709

G1_Madhësia e administratës .708

G3_Stafi ndihmës i pakualifikuar mjaftueshëm .649



92

Vihet re se 5 komponentët ngarkohen të gjithë, në mënyrë të qartë, nga elementët e tyre me më

shumë se 0.30. Po ashtu, përveç tre elementëve, shihet se të tjerët nuk ngarkojnë njëkohësisht dy

ose më shumë komponentë me më shumë se 0.30. Tre elementët që ngarkojnë më shumë se 0.30

më shumë se një komponent janë:

• D2_Qëndrimi ndaj punës, i cili ngarkon njëkohësisht edhe komponentin e parë që ka të bëjë

me angazhimin publik, edhe komponentin e katërt që ka të bëjë me ekspozimin dhe

mbulimin mediatik. Meqë ngarkesa më e madhe e tij është te komponenti i parë, atëherë ai

llogaritet si kompozues i tij. Po ashtu, meqë diferenca mes dy ngarkesave të tij është më e

madhe se 0.20, atëherë mbajtja e këtij elementi nuk shkel supozimet e analizës faktoriale.

• I1_Qasja proaktive ndaj projekteve të financuar nga të tretët, i cili ngarkon njëherësh edhe

komponentin e tretë, edhe komponentin e katërt. Meqë ngarkesave e tij është më e madhe

te komponenti i tretë, atëherë ky element llogaritet si kompozues i tij.

• I3_Imazhi i mirë te partnerët e huaj, i cili ngarkon si komponentin tre, ashtu edhe

komponentin katër. Ngarkesa e tij është më e madhe te komponenti 4 dhe për këtë arsye ai

është kanalizuar si kompozues i tij.

Kjo tregon se procedura e rrotullimit varimax ka bërë të mundur që elementët që shkojë së bashku

të ngarkojnë në mënyrë të rëndësishme vetëm mbi një komponent. Në krahasim me matricën e

ngarkesave para zbatimit të procedurës së rrotullimit, kjo matricë reflekton një zgjidhje të qartë.

Komponenti i parë i nxjerrë nga analiza e komponentit kryesor pas zbatimit të procedurës

rrotulluese varimax ngarkohet nga 5 elementë:

• D5_Angazhimi në zgjidhjen e problemeve me natyrë publike;

• D4_Përfshirja dhe pozicionimi në diskutime të çështjeve publike;

• D3_Socializimi i IAL-së me problemet që prekin komunitete të ndryshme;

• D1_Qëndrimi i IAL-së ndaj vlerave;

• D2_Qëndrimi ndaj punës.

Të pesë elementët bënin pjesë te pyetjet e grupit D të pyetësorit, i cili ishte titulluar “kohezioni

social”. Kjo tregon se përgjigjet e marra për pyetjet e grupit D të pyetësorit matin të njëjtën gjë

(ngarkojnë një komponent të përbashkët). Në këtë mënyrë, gjykohet se ky grup elementësh është

në konsistencë me linjën logjike kur janë grupuar në një seksion në pyetësor. Por ka një ndryshim,

renditja e elementëve. Pavarësisht se elementi “D1_Qëndrimi i IAL-së ndaj vlerave” është renditur

në pyetësor përpara elementëve (pyetjeve) të tjera (D2, D3, D4 dhe D5), ai rezulton të jeni i katërit.

Pra renditja që është bërë në pyetësor nuk është në konsistencë me renditjen që nxjerr analiza e


93

komponentit kryesor. Kjo nënkupton se, në realitet elementi D1 nuk është aq i rëndësishëm sa ishte

menduar në fillim, ndaj analiza faktoriale e nxjerr si elementin e katërt që ngarkon te komponenti

i parë. Ky komponent titullohet Angazhimi publik, i cili përfshin të 5 elementët që e kompozojnë

atë.

Komponenti i dytë i nxjerrë nga analizës faktoriale është titulluar Autonomia. Këtë komponent e

ngarkojnë 4 elementë, të cilët janë:

• K3_Autonomia akademike (kufizime që strategjitë e ministrive përkatëse);

• K1_Autonomia organizative (struktura organizative);

• K2_Autonomia e personelit (shpërblimi i personelit dhe rekrutim i tij);

• K4_Autonomia financiare.

Ky komponent listohet si i dyti për nga madhësia e variancës që shpjegon. Interesant është fakti se

ky komponent nuk listohet si komponenti i parë i performancës së Institucioneve të Arsimit të Lartë

në Shqipëri.

Komponenti i tretë i faktorëve të kontrollueshëm është titulluar Fokusi i IAL-së, pasi edhe

elementët që e kompozojnë atë kanë të bëjnë pikërisht me fokusimin e aktivitetit të IAL-së,

konkretisht:

• H4_Adaptimi i punës kërkimore sipas natyrave të projekteve kërkimore;

• H5_Ofrimi i konsulencës profesionale ndaj të tretëve;

• H3_Përqendrimi tek aktivitetet që mund të gjenerojnë të ardhura;

• I1_Qasja proaktive ndaj projekteve të financuar nga të tretët.

E veçanta e këtij komponenti është se atë e ngarkon një element (pyetje), e cila ishte menduar se

do të ngarkonte një faktor tjerët. Po flitet për elementin “I1_Qasja proaktive ndaj projekteve të

financuar nga të tretët”. Po të thellohemi në analizë, arsyetimi logjik na sugjeron që ky element të

ketë lidhje edhe me elementët H4, H5 dhe H3. Ata synojnë të matin thuajse të njëjtën gjë.

Komponenti i katërt titullohet Ekspozimi dhe mbulimi mediatik dhe ngarkohet nga 3 elementët

(pyetjet), të cilat janë:

• I4_Ekspozimi/demonstrimi i kapaciteteve të IAL-së;

• I3_Imazhi i mirë te partnerët e huaj;

• I5_Mbulimi mediatik dhe politika e marketingut.


94

Komponenti i fundit që nxjerr analiza faktoriale e faktorëve të kontrollueshëm nga Institucionet e

Arsimit të Lartë në Shqipëri titullohet Organizimi i IAL-së, pasi atë e ngarkojnë 3 elementë, të

cilët janë:

• G2_Marrëdhënie mes eprorit dhe vartësit;

• G1_Madhësia e administratës;

• G3_Stafi ndihmës i pakualifikuar mjaftueshëm.

Në përmbledhje, 19 elementët (pyetjet) që u përfshinë në analizën faktoriale grupohen në pesë

komponentë që mund të kontrollohen prej Institucioneve të Arsimit të Lartë në Shqipëri, qartësisht

të ndryshëm në njëri-tjetri. Këto faktorë janë: Angazhimi publik, Autonomia, Fokusi i IAL-së,

Ekspozimi dhe mbulimi mediatik dhe Organizimi i IAL-së.

Për më shumë, renditja e faktorëve potencial në pyetësor krahasuar renditjen e faktorëve

(komponentëve) të nxjerrë prej analizës faktoriale nuk është e njëjtë. Tabela më poshtë vë në pah

pikërisht këtë dallim.

Tabela 18. Renditja e komponentëve si ishte menduar dhe si e nxjerr analiza faktoriale për

faktorët e kontrollueshëm

Komponenti Renditja në fillim Renditja nga analiza

Angazhimi publik 1 1

Autonomia 5 2

Fokusi i IAL-së 3 3

Ekspozimi dhe mbulimi mediatik 4 4

Organizimi i IAL-së 2 5


95

IV.3 ANALIZA E BESUESHMËRISË PËR VARIABLAT LATENTË

Analiza faktoriale nxjerr komponentët, faktorët, apo të njohur ndryshe si variablat latentë.8 Mirëpo,

ajo nuk ka kapacitetin për të vendosur nëse elementët që kompozojnë variablin latent kanë

konsistencë me njëri-tjetrin apo jo. Diskutimi te kapitulli i “Metodave dhe procedurave të

kërkimit”, te çështja “Analiza e besueshmërisë” i referohet pikërisht këtij rasti. Tashmë, dimë që

variablat latentë të krijuar nga analiza faktoriale kompozohen nga disa elementë. Përpara se të

interpretohen komponentët, kërkohet që të kontrollohet nëse këto elementë kanë konsistencë të

brendshme apo jo. Siç edhe kuptohet, analiza e besueshmërisë pason analizën faktoriale.

Në tabelën në vijim paraqitet analiza e besueshmërisë për 5 variablat latentë të krijuar nga analiza

faktoriale e faktorëve të pakontrollueshëm.9 Ajo tabelë është kompozuar në mënyrë të tillë që të

përmbledh informacion sa më të plotë nga analiza faktoriale dhe nga analiza e besueshmërisë.

Kështu, ajo është kompozuar me katër kolona:

• komponentët (variabli latent) dhe elementët e tij. Këtu shkruhet emri i komponentit dhe

elementët të cilët e kompozojnë atë.

• ngarkesa e elementëve te komponenti. Te kjo kolonë jepen ngarkesat e secilit element mbi

komponentin e tij. Vlerat janë mare prej analizës faktoriale.

• përqindja e variancës së shpjeguar nga komponenti (variabli latent). Kjo kolonë raporton

përqindjen e variancës së shpjeguar nga komponenti përkatës pas zbatimit të procedurës së

rrotullimit varimax.

• testi i besueshmërisë në nivel faktori, dhe testi i besueshmërisë nëse një element largohet

nga grupi. Kolona e fundit përmbledh dy teste të besueshmërisë matur me testin Cronbach’s

alpha:

o testin e besueshmërisë së konsistencës së brendshme të elementëve që kompozojnë

variablin latent (komponentin);

o testin e besueshmërisë së konsistencës së brendshme të elementëve që kompozojnë

variablin latent, nëse elementi përkatës largohen nga grupi. Ky test përdoret si

analizues i ndjeshmërisë së besueshmërisë së elementëve të komponentit.

Në këtë fazë të analizës, me interes është interpretimi i vlerave të testit të besueshmërisë, i cili është

vendosur në kolonën e fundit.

8 Variablat latentë janë variablat të cilët nuk vëzhgohen drejtpërdrejtë, pra janë variabla të pavëzhgueshëm. 9 Rezultatet e plota të analizës faktoriale gjenden tek Aneksi “Testet e besueshmërisë”.


96

Elementët që kompozojnë variablin latent Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe

laboratorëve e kanë koeficientin e Cronbach’s Alpha të barabartë me 0.890. Meqë kjo vlerë është

më e madhe se 0.8 dhe më e vogël se 0.9, atëherë dalim në përfundim se konsistenca e elementëve

që kompozojnë këtë variabël latent është e mirë. Meqë testi tregon se konsistenca mes elementëve

që kompozojnë variablin latent është e mirë, atëherë variabli i krijuar reflekton besueshmëri të

brendshme. Për më shumë, testi i besueshmërisë është zbatuar në atë mënyrë që të japi edhe vlerën

e Cronbach’s Alpha të elementëve nëse ndonjë prej tyre largohet nga grupi. Kështu, numri 0.827

që i përkon elementit “Shfrytëzimi i duhur i ekonomisë didaktike për realizimin e të ardhurave”

tregon pikërisht vlerën e Cronbach’s Alpha të elementëve që kompozojnë variablin latent, nëse

largohet ai element. Ashtu siç edhe vihet re, vlera më e madhe e këtij testi, për këtë variabël latent,

është përkrah elementit “Zotërimi i laboratorëve të certifikuar”. Ajo tregon se nëse ky element

largohet nga grupi, atëherë konsistenca e brendshme e elementëve të mbetur do të jetë 0.911, duke

çuar në një rritje modeste të saj kur është i gjithë grupi (0.021 = 0.911 – 0.890).

Tabela 19. Përmbledhje e rezultateve të analizës faktoriale dhe asaj të besueshmërisë për

faktorët e pakontrollueshëm

Komponentët dhe elementët Ngarkesa % e

Variancës Cronbach's

Alpha

Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve 16.68 .890

Shfrytëzimi i duhur i ekonomisë didaktike për realizimin e të ardhurave .895 .827

Zotërimi i një ekonomie didaktike .868 .849

Shfrytëzimi i duhur i laboratorëve për realizimin e të ardhurave .864 .836

Zotërimi i laboratorëve të certifikuar .636 .911

Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë 14.07 .836

Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Financimit të Arsimit të Lartë .839 .749

Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Kërkimit Shkencor dhe Inovacionit .831 .745

Rregulla strikte për financimin e aktivitetit bazë të IAL-së .721 .808

Ligji për arsimi e lartë .687 .848

Qëndrueshmëria e politikave 13.71 .801

Qëndrueshmëria politike dhe vizioni për të ardhmen .849 .688

Qëndrimi i qeverisë ndaj IAL-së .833 .743

Qëndrueshmëria e politikave dhe vijimi i qeverisjes .762 .743

Imazhi i vendit tek institucionet e huaja .572 .815

Aspekte gjeografike 13.30 .797

Afërsia e IAL-së me qendrën e qytetit .866 .696


Afërsia me vendet fqinje të Shqipërisë .794 .734


Raporti studentë/pedagog 10.83 .743

Raporti studentë/pedagog .828 .624

Përqafimi i metodave bashkëkohore të mësimdhënies .754 .682

Aftësia thithëse e studentëve .702 .666


97

Me të njëjtën logjikë vazhdohet edhe me komponentët e tjerë të mbetur. Kështu, elementët që

kompozojnë variablin latent Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë e kanë koeficientin e

Cronbach’s Alpha të barabartë me 0.836. Meqë kjo vlerë është më e madhe se 0.8 dhe më e vogël

se 0.9, atëherë dalim në përfundim se konsistenca e elementëve që kompozojnë këtë variabël latent

është e mirë. Meqë testi tregon se konsistenca mes elementëve që kompozojnë variablin latent është

e mirë, atëherë variabli i krijuar reflekton besueshmëri të brendshme. Për më shumë, numri 0.745

që i përkon elementit “Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Kërkimit Shkencor dhe Inovacionit”

tregon pikërisht vlerën e Cronbach’s Alpha të elementëve që kompozojnë variablin latent, nëse

largohet ai element. Largimi i këtij elementi nga grupi e ul konsistencën e brendshme më shumë

nga të gjithë elementët e tjerë të grupit. Kjo përkthehet se ky element kontribuon më shumë nga të

gjithë në rritjen e konsistencës së brendshme mes elementëve të grupit. Ashtu siç edhe vihet re,

vlera më e madhe e këtij testi, për këtë variabël latent, është përkrah elementit “Ligji për arsimi e

lartë”. Ajo tregon se nëse ky element largohet nga grupi, atëherë konsistenca e brendshme e

elementëve të mbetur do të jetë 0.848, duke e përmirësuar shumë pak konsistencën aktuale të gjithë

grupit (nga 0.836 në 0.848).

Variabli latent Qëndrueshmëria e politikave kompozohet nga elementët që e kanë koeficientin e



është e mirë. Meqë testi tregon se konsistenca mes elementëve që kompozojnë variablin latent është

e mirë, atëherë variabli i krijuar reflekton besueshmëri të brendshme. Numri 0.688 që i përkon

elementit “Qëndrueshmëria politike dhe vizioni për të ardhmen” tregon pikërisht vlerën e

Cronbach’s Alpha të elementëve që kompozojnë variablin latent, nëse ai element largohet. Meqë

ky element reflekton vlerën më të vogël të testit, atëherë kjo do të thotë se ai kontribuon më shumë

nga të gjithë sa i përket konsistencës së brendshme të grupit. Për kontrast, vlera më e madhe e këtij

testi, për këtë variabël latent, është përkrah elementit “Imazhi i vendit tek institucionet e huaja”.

Ajo tregon se nëse ky element largohet nga grupi, atëherë konsistenca e brendshme e elementëve

të mbetur do të jetë 0.815, duke ndikuar shumë pak mbi konsistencën aktuale të grupit (rritja është

0.014 = 0.815 – 0.815).

Me të njëjtën logjikë veprohet edhe me elementët që kompozojnë variablin latent Aspekte

gjeografike,tëcilëte kanë koeficientin e Cronbach’s Alpha të barabartë me 0.797. Meqë kjo vlerë

është më e madhe se 0.7 dhe më e vogël se 0.8, atëherë dalim në përfundim se konsistenca e

elementëve që kompozojnë këtë variabël latent është e pranueshme. Meqë testi tregon se

konsistenca mes elementëve që kompozojnë variablin latent është e pranueshme, atëherë variabli i


98

krijuar reflekton besueshmëri të brendshme. Për më tepër, numri 0.696që i përkon elementit

“Afërsia e IAL-së me qendrën e qytetit” tregon pikërisht vlerën e Cronbach’s Alpha të elementëve

që kompozojnë variablin latent, nëse ai element largohet. Largimi i tij nga grupi e ul konsistencën

e brendshme më shumë nga të gjithë elementët e tjerë të grupit. Kjo do me thënë se ky element

kontribuon më shumë nga të gjithë në rritjen e konsistencës së brendshme mes elementëve të grupit.

Ashtu siç edhe vihet re, vlera më e madhe e këtij testi, për këtë variabël latent, është përkrah

elementit “Kampusi i IAL-së dhe mjediset përreth”. Ajo tregon se nëse ky element largohet nga

grupi, atëherë konsistenca e brendshme e elementëve të mbetur do të jetë 0.820, duke e përmirësuar

konsistencën nga e pranueshme në të mirë (nga 0.797 në 0.820).

Variabli latent Raporti studentë/pedagogkompozohet nga elementët që e kanë koeficientin e



është e pranueshme. Meqë testi tregon se konsistenca mes elementëve që kompozojnë variablin

latent është e pranueshme, atëherë variabli i krijuar reflekton besueshmëri të brendshme. Më tej,

numri 0.624 që i përkon elementit “Raporti studentë/pedagog” tregon pikërisht vlerën e Cronbach’s

Alpha të elementëve që kompozojnë variablin latent, nëse ai element largohet. Largimi i tij nga

grupi e ul konsistencën e brendshme më shumë nga të gjithë elementët e tjerë të grupit. Kjo

përkthehet se, ky element kontribuon më shumë nga të gjithë në rritjen e konsistencës së brendshme

mes elementëve të grupit. Ashtu siç edhe vihet re, vlera më e madhe e këtij testi, për këtë variabël

latent, është përkrah elementit “Përqafimi i metodave bashkëkohore të mësimdhënies”. Ajo tregon

se nëse ky element largohet nga grupi, atëherë konsistenca e brendshme e elementëve të mbetur do

të jetë 0.682, duke çuar në përkeqësim të konsistencën nga e pranueshme në të diskutueshme (nga

0.743 në 0.682).

Në vijim paraqitet tabelën në me analizën e besueshmërisë për 5 variablat latentë të krijuar nga

analiza faktoriale e faktorëve të kontrollueshëm.10

Elementët që kompozojnë variablin latent Angazhimi publik e kanë koeficientin e Cronbach’s

Alpha të barabartë me 0.859. Meqë kjo vlerë është më e madhe se 0.8 dhe më e vogël se 0.9, atëherë

dalim në përfundim se konsistenca e elementëve që kompozojnë këtë variabël latent është e mirë.

Meqë testi tregon se konsistenca mes elementëve që kompozojnë variablin latent është e mirë,

atëherë variabli i krijuar reflekton besueshmëri të brendshme. Për më shumë, testi i besueshmërisë

është zbatuar në atë mënyrë që të japi edhe vlerën e Cronbach’s Alpha të elementëve nëse ndonjë

10 Rezultatet e plota të për këtë test gjendet te Aneksi me titull “Testet e besueshmërisë”.


99

prej tyre largohet nga grupi. Kështu, numri 0.814që i përkon elementit “Angazhimi në zgjidhjen e

problemeve me natyrë publike” tregon pikërisht vlerën e Cronbach’s Alpha të elementëve që

kompozojnë variablin latent, nëse largohet ai element. Ashtu siç edhe vihet re, vlera më e madhe e

këtij testi, për këtë variabël latent, është përkrah elementit “Qëndrimi ndaj punës”. Ajo tregon se

nëse ky element largohet nga grupi, atëherë konsistenca e brendshme e elementëve të mbetur do të

jetë 0.840, duke çuar në përkeqësim të saj kur është i gjithë grupi (nga 0.859 në 0.840).

Tabela 20. Përmbledhje e rezultateve të analizës faktoriale dhe asaj të besueshmërisë për

faktorët e kontrollueshëm

Komponentët dhe elementët Ngarkesa % e

Variancës Cronbach's

Alpha

Angazhimi publik 17.023 .859 Angazhimi në zgjidhjen e problemeve me natyrë publike .821 .814

Përfshirja dhe pozicionimi në diskutime të çështjeve publike .770 .832

Socializimi i IAL-së me problemet që prekin komunitete të ndryshme .764 .834

Qëndrimi i IAL-së ndaj vlerave .745 .828

Qëndrimi ndaj punës .713 .840 Autonomia 15.638 .877

Autonomia akademike (kufizime që strategjitë e ministrive përkatëse) .856 .838 Autonomia organizative (struktura organizative) .856 .842 Autonomia e personelit (shpërblimi i personelit dhe rekrutim i tij) .853 .846 Autonomia financiare .846 .843

Ekspozimi dhe mbulimi mediatik 13.134 .806

Adaptimi i punës kërkimore sipas natyrave të projekteve kërkimore .778 .709

Ofrimi i konsulencës profesionale ndaj të tretëve .763 .754

Përqendrimi tek aktivitetet që mund të gjenerojnë të ardhura .727 .777

Qasja proaktive ndaj projekteve të financuar nga të tretët .560 .784

Fokusi i IAL-së 12.745 .830

Ekspozimi/demonstrimi i kapaciteteve të IAL-së .813 .734

Imazhi i mirë te partnerët e huaj .776 .752

Mbulimi mediatik dhe politika e marketingut .766 .815

Organizimi i IAL-së 9.170 .550

Marrëdhënie mes eprorit dhe vartësit .709 .347

Madhësia e administratës .708 .396

Stafi ndihmës i pakualifikuar mjaftueshëm .649 .635

Me të njëjtën logjikë vazhdohet edhe me komponentët e tjerë. Kështu, elementët që kompozojnë

variablin latent Autonomia e kanë koeficientin e Cronbach’s Alpha të barabartë me 0.877. Meqë

kjo vlerë është më e madhe se 0.8 dhe më e vogël se 0.9, atëherë dalim në përfundim se konsistenca

e elementëve që kompozojnë këtë variabël latent është e mirë. Meqë testi tregon se konsistenca

mes elementëve që kompozojnë variablin latent është e mirë, atëherë variabli i krijuar reflekton

besueshmëri të brendshme. Për më shumë, numri 0.838që i përkon elementit “Autonomia


100

akademike (kufizime që strategjitë e ministrive përkatëse)” tregon pikërisht vlerën e Cronbach’s

Alpha të elementëve që kompozojnë variablin latent, nëse largohet ai element. Largimi i këtij

elementi nga grupi e ul konsistencën e brendshme më shumë nga të gjithë elementët e tjerë të

grupit. Kjo përkthehet se ky element kontribuon më shumë nga të gjithë në rritjen e konsistencës

së brendshme mes elementëve të grupit. Ashtu siç edhe vihet re, vlera më e madhe e këtij testi, për

këtë variabël latent, është përkrah elementit “Autonomia e personelit (shpërblimi i personelit dhe

rekrutim i tij)”. Ajo tregon se nëse ky element largohet nga grupi, atëherë konsistenca e brendshme

e elementëve të mbetur do të jetë 0.846, duke e përkeqësuar konsistencën aktuale të gjithë grupit

(nga 0.877në 0.846).

Variabli latent Ekspozimi dhe mbulimi mediatik kompozohet nga elementët që e kanë

koeficientin e Cronbach’s Alpha të barabartë me 0.806. Meqë kjo vlerë është më e madhe se 0.8

dhe më e vogël se 0.9, atëherë dalim në përfundim se konsistenca e elementëve që kompozojnë

këtë variabël latent është e mirë. Meqë testi tregon se konsistenca mes elementëve që kompozojnë

variablin latent është e mirë, atëherë variabli i krijuar reflekton besueshmëri të brendshme. Numri

0.709që i përkon elementit “Adaptimi i punës kërkimore sipas natyrave të projekteve kërkimore”

tregon pikërisht vlerën e Cronbach’s Alpha të elementëve që kompozojnë variablin latent, nëse ai

element largohet. Meqë ky element reflekton vlerën më të vogël të testit, atëherë kjo do të thotë se

ai kontribuon më shumë nga të gjithë sa i përket konsistencës së brendshme të grupit. Për kontrast,

vlera më e madhe e këtij testi, për këtë variabël latent, është përkrah elementit “Qasja proaktive

ndaj projekteve të financuar nga të tretët”. Ajo tregon se nëse ky element largohet nga grupi, atëherë

konsistenca e brendshme e elementëve të mbetur do të jetë 0.784, duke çuar në përkeqësimin e

konsistencën aktuale të grupit (nga 0.806në 0.784).

Me të njëjtën logjikë veprohet edhe me elementët që kompozojnë variablin latent Fokusi i IAL-

së,tëcilëte kanë koeficientin e Cronbach’s Alpha të barabartë me 0.830. Meqë kjo vlerë është më e

madhe se 0.8 dhe më e vogël se 0.9, atëherë dalim në përfundim se konsistenca e elementëve që

kompozojnë këtë variabël latent është e mirë. Meqë testi tregon se konsistenca mes elementëve që

kompozojnë variablin latent është e mirë, atëherë variabli i krijuar reflekton besueshmëri të

brendshme. Për më tepër, numri 0.734që i përkon elementit “Ekspozimi/demonstrimi i kapaciteteve

të IAL-së” tregon pikërisht vlerën e Cronbach’s Alpha të elementëve që kompozojnë vlariblin

latent, nëse ai element largohet. Largimi i tij nga grupi e ul konsistencën e brendshme më shumë

nga të gjithë elementët e tjerë të grupit. Kjo do me thënë se ky element kontribuon më shumë nga

të gjithë në rritjen e konsistencës së brendshme mes elementëve të grupit. Ashtu siç edhe vihet re,

vlera më e madhe e këtij testi, për këtë variabël latent, është përkrah elementit “Mbulimi mediatik


101

dhe politika e marketingut”. Ajo tregon se nëse ky element largohet nga grupi, atëherë konsistenca

e brendshme e elementëve të mbetur do të jetë 0.815, duke e përkeqësuar konsistencën (nga 0.830

në 0.815).

Variabli latent Organizimi i IAL-së kompozohet nga elementët që e kanë koeficientin e



është e dobët. Meqë testi tregon se konsistenca mes elementëve që kompozojnë variablin latent

është e pranueshme, atëherë variabli i krijuar reflekton besueshmëri të brendshme. Më tej, numri

0.347që i përkon elementit “Marrëdhënie mes eprorit dhe vartësit” tregon pikërisht vlerën e

Cronbach’s Alpha të elementëve që kompozojnë variablin latent, nëse ai element largohet. Largimi

i tij nga grupi e ul konsistencën e brendshme më shumë nga të gjithë elementët e tjerë të grupit.

Kjo përkthehet se, ky element kontribuon më shumë nga të gjithë në rritjen e konsistencës së

brendshme mes elementëve të grupit. Ashtu siç edhe vihet re, vlera më e madhe e këtij testi, për

këtë variabël latent, është përkrah elementit “Stafi ndihmës i pakualifikuar mjaftueshëm”. Ajo

tregon se nëse ky element largohet nga grupi, atëherë konsistenca e brendshme e elementëve të

mbetur do të jetë 0.635, duke çuar në përmirësim të konsistencën nga e dobët në të diskutueshme

(nga 0.550 në 0.635).


102

IV.4 REZULTATET E ANALIZËS DISKRIMINUESE

Analiza faktoriale bën të mundur reduktimin e faktorëve dhe ndërtimin e komponentëve. Për rastin

tonë është me interes të shikohet nëse ka diferenca mes rezultateve që i përkasin sektorit privat dhe

atij publik sa i përket vlerësimit të tyre lidhur me performancës. Në këtë kontekst figura më poshtë

na vjen në ndihmë. Secili dimension ose komponent i krijuar nga analiza faktoriale duhet parë në

mënyrë të veçuar nga të tjerët. Kështu rezultatet tregojnë se mes sektorit publik dhe atij privat nuk

ka dallime lidhur me komponentin e qëndrueshmërisë së politikave. Më tej, për komponentin e

angazhimit publik si dhe ekspozimi dhe mbulimi mediatik reflektojnë dallime të vogla sa i takon

këtij trajtimi. Një dallim i vogël por që bie në sy vërehet te rasti i komponentit që merr në

konsideratë raportin student-pedagog, organizimi i IAL, ekonomia didaktike si dhe aspektet

gjeografike.

Gjetjet tregojnë se në këndvështrimin e institucionit (privat - publik) këto komponentë janë entitete

që i identifikojnë secilin prej tyre. Me rëndësi është të theksohet se nga analiza rezulton që fokusi

i IAL-ës, funksionimi i agjencive të institucioneve të arsimit të lartë dhe sidomos autonomia

përbëjnë komponentë që vënë në dukje dallimin mes një institucioni publik të arsimit të lartë

kundrejt atij privat. Kjo nënkupton se një institucion publik dallon nga ai privat në komponentët si

autonomia, funksionimi i agjencive të IAL-ës si dhe fokusi i universitetit. Në vëzhgimin e kryer

vihet re gjithashtu se mes personelit akademik dhe atij ndihmës ka dallime të konsiderueshme për

komponentët e listuar. Në këtë kontekst, diferenca më e dukshme bie në sy te autonomia e

institucionit, raporti student-pedagog, ekonomia didaktike dhe organizimi i institucionit.

Figura 23. Ilustrimi grafik i diferencave mes kategorive të institucioneve dhe të stafit në gjykimin

lidhur me ndikimin e faktorëve mbi performancën e IAL-së

Qëndrueshmëria e politikaveAngazhimi publik

Ekspozimi dhe mbulimi mediatikRaporti studentë/pedagog

Organizimi i IAL-së

Ekonomia didaktikeAspekte gjeografike

Fokusi i IAL-së

Agjencitë e IALAutonomia

Akademik Ndihmës Publik Privat


103

Në të njëjtën mënyrë u trajtua edhe përvoja në punë. Këtu hipoteza është se ka diferenca të qarta

mes vlerësimeve që japin ata me përvojë të madhe kundrejt të tjerëve. Rezultatet tregojnë se dallimi

qëndron në shumë komponentë. Së pari, duhet nënvizuar se përvoja në punë paraqet diferenca të

rëndësishme në vlerësimet e mbledhura. Kjo është e vërtetë për të gjithë komponentët e listuar me

përjashtim të komponentit të aspekteve gjeografike dhe angazhimit publik, ku rezultatet tregojnë

se ka një konvergjencë në vlerësimet e dhëna.

Figura 24. Ilustrimi grafik i diferencave mes viteve të eksperiencës së stafit në gjykimin e

ndikimit të faktorëve të mësipërm mbi performancën e IAL-ve në Shqipëri

Siç është shpjeguar te kapitulli “Metodat dhe procedurat e kërkimit”, analiza diskriminuese është

teknika statistikore e përshtatshme për testimin e hipotezave nëse mesataret e grupit të një seti

variablave të pavarur për dy apo më shumë grupe janë të barabarta.11

Në vijim jepen rezultatet e analizës diskriminuese me bazë llojin e informacionit dhe perceptimit

nëse reforma e arsimit të lartë do të sjelli përmirësim në performancën e IAL-ve në Shqipëri. Të

dy pyetjet i kanë përgjigjet kategorike. Pyetja e parë është formuluar kështu:

• [A3] Ju lutem, tregoni se në cilën kategori jeni i punësuar.

o [0] Institucion i Arsimit të Lartë Publik

o [1] Institucion i Arsimit të Lartë Privat.

11 Për më shumë lidhur me këtë analizë referohu çështjes “Analiza diskriminuese” te kapitulli “Metodat dhe procedurat

e kërkimit”.


Agjencitë e IAL

Fokusi i IAL-së

Ekonomia didaktike

Raporti studentë/pedagog

Aspekte gjeografike

Ekspozimi dhe mbulimi mediatik

Qëndrueshmëria e politikave

Angazhimi publik

Autonomia

1-5 vite 6-15 vite mbi 15 vite


104

Pyetja e dytë është formuluar kështu:

• [A7] A mendoni se reforma në arsimin e lartë do të sjelli një përmirësim në performancën

e Institucioneve të Arsimit të Lartë në Shqipëri?

o [0] Jo

o [1] Po.

IV.4.1 Diskriminimi në bazë të llojit të institucionit

Në këtë pjesë diskutohen rezultatet e analizës diskriminuese kur në fokus është lloji i institucionit,

i cili mund të jetë Institucion i Arsimit të Lartë Publik ose Institucion i Arsimit të Lartë Privat.

Synimi është për të parë se cilët janë diferencat në vlerësime lidhur me faktorët e nxjerrë prej

analizës faktoriale.12

Produkti i parë i analizës diskriminuese është një tabelë me titull “Analysis Case Processing

Summary”, e cila synon të japi informacion lidhur me numrin e rasteve të vlefshme, të përjashtuar

dhe totalin e tyre (kjo e shoqëruar edhe me përqindje). Siç edhe tabela e tregon, të gjitha rastet e

disponueshme janë përfshirë në analizë. si rrjedhojë, asnjë nga rastet e marra në studim nuk është

përjashtuar nga kjo analizë. Numri total i rasteve të kësaj analize është 197, që përfaqëson njëherësh

edhe përqindjen 100%. Meqë nuk është larguar asnjë rast nga analiza, atëherë edhe përqindjet e

zërave në krah të “Excluded” janë 0%.

Tabela e mëposhtme merr rëndësi sidomos kur baza e të dhënave nuk është e ndërtuar mirë dhe që

nuk reflekton seriozitet gjatë hartimit të saj. Një arsye për largimin e një rasti nga kjo analizë mund

të letë edhe mungesa e përgjigjes për njërën nga pyetjet që integrohet në analizë.

Tabela 21. Përmbledhje e rasteve të analizuara për rastin e analizës diskriminuese me bazë llojin

e institucionit

Analysis Case Processing Summary

Unweighted Cases N Percent

Valid 197 100.0 Excluded Missing or out-of-range group codes 0 .0

At least one missing discriminating variable 0 .0 Both missing or out-of-range group codes and at least one missing discriminating variable

0 .0

Total 0 .0 Total 197 100.0

12 Rezultatet e plota për këtë analizë gjenden në Aneksin me titull “Rezultatet e analizës diskriminuese për llojin e

institucionit”.


105

Tabela më poshtë përmbledh testet mbi barazinë e mesatareve të grupeve të variablit të llojeve të

institucioneve, të cilët janë institucione publike dhe private. Pyetja që shtrohet është: A janë të

barabarta mesataret e variablave për të dy llojet e institucioneve?

Përgjigjen e kësaj pyetje mund ta hetojmë përmes disa statistikave që gjenden te tabela në vijim.

Kolona e parë e kësaj tabele liston faktorët e nxjerrë prej dy analizave faktoriale dhe dy variabla të

ekstra: kategoria e stafit dhe përvoja e punës.13 Kolona e dytë tregon vlerën e statistikës së Lambdas

së Wilksit. Vlerat e mëdha të kësaj statistike tregojnë se,hipoteza bazë se mesataret e dy grupeve

në analizë janë të barabarta duhet pranuar. Nëse vlerat e saj janë të vogla, atëherë ajo hipotezë bie

poshtë dhe pranohet se mes grupeve ka diferencë në mesatare. Kolona me titull “F” është një tjetër

statistikë, e cila synon të japi më shumë informacion lidhur me hipotezën e ngritur. Interpretimi i

saj shkon në kahun e kundërt të statistikës së Lambdas së Wilksit. Nëse rezulton se F-ja është e

vogël, atëherë duhet të pranohet hipoteza që pohon barazinë e mesatareve të dy grupeve. Nëse ajo

është më e madhe, atëherë duhet të pranohet hipoteza që pohon diferencën në mesataren e dy

grupeve. Kolona me titull “df1” dhe “df2” japin shkallët e lirisë, ndërkohë që kolona e fundit me

titull “Sig.” Tregon në shkallë probabilitare nëse duhet pranuar hipoteza bazë apo alternative lidhur

me barazinë e mesatareve të dy grupeve.14 Nëse vlera në këtë kolonë është më e madhe, atëherë

gjykohet se hipoteza bazë qëndron. Nëse vlera probabilitare e Sig. është më e vogël se 0.05 ose

5%, atëherë hipoteza alternative pranohet për sigurinë statistikore prej 95%.

Duke u kthyer te rasti në studim, sa më sipër, testi raporton se vetëm 4 faktorë pranojnë hipotezën

alternative, e cila pohon ekzistencën e diferencave në mesataren e grupeve që krijohen nga llojet e

institucioneve. Ato faktorë janë:

• Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë;

• Autonomia;

• Kategoria e stafit, dhe

• Përvoja e punës.

Kjo të thotë se mesatarja e faktorët e mësipërm është statistikisht e ndryshme për dy kategoritë e

llojeve të institucioneve. Pra, mesatarja e tyre për institucionet publike është statistikisht e

ndryshme nga institucionet private. Faktori i përvojës së punës edhe pritej të rezultonte i tillë, pasi

është e qartë se stafi që punon për institucionet publike të ketë më shumë përvojë pune. Kjo vjen

13 Kategoria e stafit është një variabël kategorik, ndërsa përvoja e punës është një variabël raport (scale). 14 Në këtë rast, hipoteza bazë është: (H0) mesatarja e dy grupeve është e barabartë, ndërkohë që hipoteza alternative

është: (Ha) mesatarja e dy grupeve nuk është e barabartë.


106

nga fakti se institucionet publike kanë më shumë vite aktiviteti se sa homologët e tyre privat.

Interesante është fakti lidhur me tre faktorët e tjerë, të cilët kanë rezultuar me diferenca statistikisht

të ndryshme për secilin grup të llojeve të institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri.

Tabela 22. Testi i barazisë së mesatares së grupeve të llojit të institucionit

Tests of Equality of Group Means

Wilks' Lambda F df1 df2 Sig.

Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve .998 .339 1 195 .561

Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë .969 6.259 1 195 .013

Qëndrueshmëria e politikave 1.000 .006 1 195 .937

Aspekte gjeografike .998 .352 1 195 .553

Raporti studentë/pedagog .999 .263 1 195 .609

Angazhimi publik 1.000 .091 1 195 .763

Autonomia .436 252.546 1 195 .000

Ekspozimi dhe mbulimi mediatik .999 .099 1 195 .754

Fokusi i IAL-së .992 1.636 1 195 .202

Organizimi i IAL-së .998 .328 1 195 .567

Kategoria e stafit: akademik, ndihmës .951 10.084 1 195 .002

Përvojë pune .851 34.112 1 195 .000

Në vijim të logjikës së ndjekur më lartë, interpretohen edhe variablat e tjerë, ku vlera Sig. e tyre ka

rezultuar më e madhe se vlera kritike probabilitare prej 0.05 ose 5%. Të gjithë faktorët që plotësojnë

këtë gjë, janë faktorë që i kanë mesataret e veta statistikisht të barabarta në grupet e llojeve të

institucionit. Në këtë grup futen të gjithë faktorët, përveç atyre të katërve të mësipërm. Kështu,

faktorët janë:

• Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve;

• Qëndrueshmëria e politikave;

• Aspekte gjeografike;

• Raporti studentë/pedagog;

• Angazhimi publik;

• Ekspozimi dhe mbulimi mediatik;

• Fokusi i IAL-së;

• Organizimi i IAL-së.

Për të vazhduar më tej analizën diskriminuese, kërkohet që të testohet edhe nëse faktorët e

mësipërm i diskriminojnë grupet. Ky test kontrollohet përmes të njëjtës statistikë “Lambda e

Wilksit”, vetëm se, ndryshe nga testi i mësipërm që testonte diferencën në mesataren e grupeve për


107

çdo faktorë, këtu testohet i gjithë funksioni diskriminues. Tabela e mëposhtme informon mbi këtë

test. Meqenëse vlera e Sig. është shumë e vogël (thuajse 0), atëherë dilet në përfundim se

statistikisht faktorët i diskriminojnë grupet e llojeve të institucioneve.

Tabela 23. Testi i lambdës së Wilksit për llojet e institucionit

Wilks' Lambda

Test of Function(s) Wilks' Lambda Chi-square df Sig.

1 .220 286.290 12 .000

Lind pyetja se, sa është shkalla e peshës së secilit faktor në mënyrë që të maksimizohet

diskriminimi i grupeve të llojeve të institucioneve? Kjo pyetje analizohet përmes një tabela që e

gjeneron automatikisht programi kompjuterik statistikor SPSS 23. Kjo tabelë jepet më poshtë.

Faktorët janë renditur sipas kahut të peshës së tyre në maksimizimin e diskriminimit të llojeve të

institucioneve. Kështu, faktorët: Autonomia, Kategoria e stafit, Përvoja e punës, Funksionimi i

agjencive të arsimit të lartë, Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve e

kështu me radhë, japin kontributin më të madh në diskriminimin e llojeve të institucioneve. Peshën

më të vogël në këtë funksion e kanë faktorët që e kanë vlerën pranë zeros, siç janë: Fokusi i IAL-

së, Raporti studentë/pedagog, Aspekte gjeografike e kështu me radhë. Pesha e secilit faktor

raportohet në kolonën e dytë të tabelës së mëposhtme. Pra, ekstremet e kolonës përfaqësojnë

faktorët që e kanë peshën e diskriminimit të llojeve të institucioneve më të madhe se faktorët që

gjenden në zonën e mesit të tabelës.

Tabela 24.Pesha e secilit faktor në maksimizimin e diskriminimit të llojeve të institucioneve

Standardized Canonical Discriminant Function Coefficients

Function

1

Autonomia 1.335

Përvojë pune .212

Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë .163

Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve .091

Qëndrueshmëria e politikave .075

Aspekte gjeografike .056

Raporti studentë/pedagog .028

Fokusi i IAL-së -.009

Angazhimi public -.076

Ekspozimi dhe mbulimi mediatik -.095

Organizimi i IAL-së -.103

Kategoria e stafit -1.078


108

Mirëpo, sa mirë modeli diskriminues e parashikon nëse një person punon për institucionin e arsimit

publik apo privat? Kësaj pyetje i jep përgjigje tabela e klasifikimit të rezultateve të llojeve të

institucioneve nga origjina (fillim) në destinacion (të parashikuar, fund). Tabela e mëposhtme

ilustron në numra absolut, por edhe në vlera relative se sa mirë modeli diskriminues e parashikon

nëse një person punon për një institucion të arsimit të lartë publik apo privat. Sipas llogaritjeve

rezulton se, 90.6% e personave që punojnë për institucionet e arsimit privat janë klasifikuar saktë,

ndërkohë që 9.4% e tyre janë klasifikuar gabim. Nga ana tjetër, vetëm 2.1% e personave që punojnë

për institucionet e arsimit të lartë publik janë klasifikuar gabim, ndërkohë që 97.9% e tyre janë

klasifikuar saktë. Klasifikimi i saktë nënkupton se si në origjinë, ashtu edhe në destinacion, ato

persona janë në të njëjtin grup. Për më shumë raporton tabela në vijim. Në përmbledhje, 95.9% e

rasteve të grupuar në fillim janë klasifikuar saktë.

Tabela 25. Klasifikimi i rezultateve për rastin e llojeve të institucioneve

Classification Resultsa

Lloji i institucionit: publik, privat

Predicted Group Membership

Total Privat Publik

Original Count Privat 48 5 53

Publik 3 141 144

% Privat 90.6 9.4 100.0

Publik 2.1 97.9 100.0

a. 95.9% of original grouped cases correctly classified.

IV.4.2 Diskriminimi në bazë të “Reforma çon në përmirësimin e performancës”

Në këtë pjesë diskutohen rezultatet e analizës diskriminuese kur në fokus është pyetja A mendoni

se reforma në arsimin e lartë do të sjelli një përmirësim në performancën e Institucioneve të Arsimit

të Lartë në Shqipëri?, e cila ka si përgjigje [0] Jo dhe [1] Po. Synimi është për të parë se cilët janë

diferencat në vlerësime lidhur me faktorët e nxjerrë prej analizës faktoriale.15

Produkti i parë i analizës diskriminuese është një tabelë me titull “Analysis Case Processing

Summary”, e cila synon të japi informacion lidhur me numrin e rasteve të vlefshme, të përjashtuar

dhe totalin e tyre (kjo e shoqëruar edhe me përqindje). Siç edhe tabela e tregon, të gjitha rastet e

disponueshme janë përfshirë në analizë. si rrjedhojë, asnjë nga rastet e marra në studim nuk është

përjashtuar nga kjo analizë. Numri total i rasteve të kësaj analize është 197, që përfaqëson njëherësh

15 Rezultatet e plota për këtë analizë gjenden në Aneksin me titull “Rezultatet e analizës diskriminuese për pyetjen

A7”.


109

edhe përqindjen 100%. Meqë nuk është larguar asnjë rast nga analiza, atëherë edhe përqindjet e

zërave në krah të “Excluded” janë 0%.

Tabela 26. Përmbledhje e rasteve të analizuara për rastin e analizës diskriminuese me bazë

reforma çon në performancën e IAL-së





0 .0

Total 0 .0 Total 197 100.0

Tabela më poshtë përmbledh testet mbi barazinë e mesatareve të grupeve të variablit të A7, të cilët

janë [0] Jo dhe [1] Po. Pyetja që shtrohet është: A mendoni se reforma në arsimin e lartë do të sjelli

një përmirësim në performancën e Institucioneve të Arsimit të Lartë në Shqipëri?

Përgjigjen e kësaj pyetje mund ta studiojmë përmes disa statistikave që gjenden te tabela në vijim.

Testi raporton se vetëm 3 faktorë pranojnë hipotezën alternative, e cila pohon ekzistencën e

diferencave në mesataren e grupeve që krijohen nga pyetja A7. Ato faktorë janë:


• Angazhimi publik,dhe

• Kategoria e stafit.

Tabela 27. Testi i barazisë së mesatares së grupeve të reformës që çon në performancën e IAL-së



Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve 1.000 .001 1 195 .972

Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë .994 1.210 1 195 .273

Qëndrueshmëria e politikave .999 .188 1 195 .665

Aspekte gjeografike .983 3.373 1 195 .068

Raporti studentë/pedagog .999 .103 1 195 .749

Angazhimi public .963 7.396 1 195 .007

Autonomia .998 .330 1 195 .566

Ekspozimi dhe mbulimi mediatik .999 .249 1 195 .618

Fokusi i IAL-së 1.000 .007 1 195 .936

Organizimi i IAL-së .999 .115 1 195 .734

Kategoria e stafit: akademik, ndihmës .970 6.131 1 195 .014

Përvojë pune .998 .459 1 195 .499


110

Kjo të thotë se mesatarja e faktorët e mësipërm janë statistikisht të ndryshme për dy kategoritë e

reformës që çon në performancë të IAL-së. Pra, mesatarja e tyre për personat që gjykojnë se

reforma nuk çon në përmirësim të performancës së IAL-ve është statistikisht e ndryshme nga ata

që gjykojnë se reforma çon në përmirësimin e performancës së tyre. Pra janë vetëm 3 faktorë që

kanë mesatare të ndryshme mes dy grupeve të krijuar në këtë rast.

Në vijim të logjikës së ndjekur më lartë, interpretohen edhe variablat e tjerë, ku vlera Sig. e tyre ka

rezultuar më e madhe se vlera kritike probabilitare prej 0.10 ose 10%. Të gjithë faktorët që

plotësojnë këtë gjë, janë faktorë që i kanë mesataret e veta statistikisht të barabarta në grupet e

reformës që çon në performancën e IAL-së. Në këtë grup futen të gjithë faktorët, përveç atyre të

treve të mësipërm. Kështu, faktorët janë:

• Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve;

• Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë;

• Qëndrueshmëria e politikave;

• Raporti studentë/pedagog;

• Autonomia;

• Ekspozimi dhe mbulimi mediatik;

• Fokusi i IAL-së;

• Organizimi i IAL-së;

• Përvojë pune.

Për procedurë, kërkohet që të testohet edhe nëse faktorët e mësipërm i diskriminojnë grupet. Ky

test kontrollohet përmes të njëjtës statistikë “Lambda e Wilksit”, vetëm se, ndryshe nga testi i

mësipërm që testonte diferencën në mesataren e grupeve për çdo faktorë, këtu testohet i gjithë

funksioni diskriminues. Tabela e mëposhtme informon mbi këtë test. Meqenëse vlera e Sig. është

më e vogël se 0.10 ose 10%, atëherë dilet në përfundim se statistikisht faktorët i diskriminojnë

grupet që krijohen nga pyetja e lidhur me reformën që çon në performancën e IAL-ve.

Tabela 28. Testi i lambdës së Wilksit për pyetjen A7

Wilks' Lambda


1 .905 18.857 12 .092


111

Lind pyetja se, sa është korrelacioni i secilit faktor të pavarur me funksionin diskriminues të

standartizuar? Kjo pyetje analizohet përmes një tabela që e gjeneron automatikisht programi

kompjuterik statistikor SPSS 23. Kjo tabelë jepet më poshtë. Faktorët janë renditur sipas fortësisë

së lidhjes korrelative.

Tabela 29.Korrelacioni i faktorëve me funksionin diskriminues të standartizuar

Structure Matrix

Function

1

Angazhimi public -.601

Kategoria e stafit: akademik, ndihmës .547

Aspekte gjeografike -.406

Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë -.243

Përvojë pune -.150

Autonomia .127

Ekspozimi dhe mbulimi mediatik -.110

Qëndrueshmëria e politikave .096

Organizimi i IAL-së .075

Raporti studentë/pedagog -.071

Fokusi i IAL-së .018

Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve .008

Pooled within-groups correlations between discriminating variables and standardized canonical discriminant functions Variables ordered by absolute size of correlation within function.

Kështu, faktorët Angazhimi publik, Kategoria e stafit: akademik, ndihmës, Aspekte gjeografikee

kështu me radhë, kanë lidhjen më të fortë me funksionin diskriminues të standartizuar kur merret

për bazë pyetja A7. Lidhjen më të dobët me këtë funksion e kanë faktorët që e kanë vlerën pranë

zeros, siç janë: Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve, Fokusi i IAL-së,

Raporti studentë/pedagog e kështu me radhë. Drejtimi dhe fortësia korrelative e secilit faktorë

raportohet në kolonën e dytë të tabelës së mëposhtme.

Mirëpo, sa mirë modeli diskriminues e parashikon nëse një person gjykon se reforma në arsimin e

lartë çon apo jo në përmirësimin e performancës së IAL-ve në Shqipëri? Kësaj pyetje i jep përgjigje

tabela e klasifikimit të rezultateve nga origjina (fillim) në destinacion (të parashikuar, fund).

Tabela e më poshtë ilustron në numra absolut, por edhe në vlera relative, se sa mirë modeli

diskriminues e parashikon nëse një person gjykon se reforma e arsimit të lartë çon apo jo në

përmirësimin e performancës së IAL-ve në Shqipëri. Sipas llogaritjeve rezulton se, 66.7% e

personave që gjykojnë se reforma e arsimit të lartë nuk çon në përmirësimin e performancës së

arsimit të lartë janë klasifikuar saktë, ndërkohë që 33.3% e tyre janë klasifikuar gabim.


112

Tabela 30. Klasifikimi i rezultateve për rastin e pyetjes A7


Reforma çon në përmirësim


Total Jo Po

Original Count Jo 22 11 33

Po 56 108 164

% Jo 66.7 33.3 100.0

Po 34.1 65.9 100.0


Nga ana tjetër, vetëm 34.1% e personave që gjykojnë se reforma e arsimit të lartë çon në

përmirësimin e performancës së arsimit të lartë janë klasifikuar gabim, ndërkohë që 65.9% e tyre

janë klasifikuar saktë. Klasifikimi i saktë nënkupton se si në origjinë, ashtu edhe në destinacion,

ato persona janë në të njëjtin grup. Për më shumë raporton tabela më lartë. Në përmbledhje, 66% e

rasteve të grupuar në fillim janë klasifikuar saktë.16

16 Kjo llogaritet kështu: 0.660 = (22 raste + 108 raste) / 197 raste, pra 66.0%.


113

IV.5 PËRMBLEDHJE E GJETJEVE DHE BALLAFAQIMI ME PYETJET

KËRKIMORE DHE HIPOTEZAT E KËRKIMIT

Në këtë çështje diskutohen gjetjet e kërkimit, duke i ballafaquar ata me pyetjet e studimit të cilat

janë ngritur në fillim. Përveç pyetjeve të kërkimit, në këtë kërkim janë formuluar edhe hipotezat e

kërkimit. Thuajse se të gjitha pyetjet e studimit e marrin përgjigjen nga analiza përshkruese dhe

analiza faktoriale, ndërkohë që hipotezat e kërkimit kontrollohen kryesisht përmes analizës

diskriminuese. Në vijim bëhet pikërisht ky diskutim, sipas pyetjeve dhe hipotezave të kërkimit.

114

Formulimi Përgjigja Analiza e kryer

Pyet

jet

e st

ud

imit

Cilët janë faktorët që mund të matin performancën e

institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri?

Në bazë të analizës faktoriale dhe analizës së

besueshmërisë këto faktorë janë:

• Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë

didaktike dhe laboratorëve

• Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë

• Qëndrueshmëria e politikave

• Aspekte gjeografike

• Raporti studentë/pedagog

• Angazhimi publik

• Autonomia

• Fokusi i IAL-së

• Ekspozimi dhe mbulimi mediatik

• Organizimi i IAL-së


Analiza grafike

Analiza faktoriale



Cili është faktori me më ndikim mbi performancën e

IAL-ve në Shqipëri sipas gjykimit të drejtuesve të

IAL-ve?

Dy faktorët më të rëndësishëm të performancës së

IAL-së, drejtuesit e tyre perceptojnë:

• Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë

didaktike dhe laboratorëve

• Angazhimi publik

Analiza faktoriale


A ndikohet performanca e institucioneve të arsimit të

lartë nga politika dhe qeveria?

Po. Analiza faktoriale dëshmon se faktori

qëndrueshmëria e politikave është dimension i

veçantë i performancës së IAL-ve në Shqipëri, pasi

për nga rëndësia ai listohet si faktori i tretë në radhë

në grupin e faktorëve të pakontrollueshëm.

Analiza faktoriale



115

A ndikon legjislacioni dhe rregulloret e ndryshme në

ecurinë e mirë të institucioneve të arsimit të lartë?

Po. Analiza faktoriale e faktorëve të

pakontrollueshëm tregon se ky komponentë listohet

si i dyti për nga shpjegimi i variancës totale.

Analiza faktoriale


A perceptohet kohezioni social sidimension i

performancës së IAL-ve?

Po. Kohezioni social ishte faktori potencial i

performancës, ndërkohë që pas analizës faktoriale

sugjeron që të titullohet angazhimi publik i IAL-ve.

Analiza faktoriale


A e rrit performancën e institucionit të arsimit të lartë

zotërimi prej tyre i laboratorëve dhe i ekonomisë

didaktike?

Ky është faktori që shpjegon pjesën më të madhe të

variancës totale të analizës faktoriale të faktorëve të

pakontrollueshëm.

Analiza grafike

Analiza faktoriale


Si ndikon pavarësia e institucionit të arsimit të lartë në

performancën e tyre?

Ky faktorë rezulton të jetë i rëndësishëm, por jo i

pari.

Analiza faktoriale


Si ndikon fokusimi i institucionit të arsimit të lartë në

performancën tyre?

Ky është faktori i parë i performancës së IAL-ve

pas autonomisë.

Analiza grafike

Analiza faktoriale


A varet performanca e institucioneve të arsimit të lartë

nga qasja e tij kundrejt donatorëve dhe mbulimi

mediatik?

Po. Analizat tregojnë se drejtuesit e IAL-ve e

perceptojnë ekspozimin dhe mbulimi mediatik si një

faktor të performancës së institucionit.

Analiza grafike

Analiza faktoriale


Si përcillen efektet e raporteve me konkurrentët në

performancën e institucioneve të arsimit të lartë?

Po. Analizat tregojnë se drejtuesit e IAL-ve e

perceptojnë atë si një faktor të performancës së

institucionit.

Analiza grafike

Analiza faktoriale


Hip

ote

zat Mes institucioneve të arsimit publik dhe atyre privatë,

ekziston një diferencë në gjykimin e drejtuesve të tyre

lidhur me faktorët e performancës së tyre.

Po. Analizat tregojnë se mes dy llojeve të

institucioneve ka diferenca statistikisht të

rëndësishme.


Analiza faktoriale




116

Gjykimi mbi autonominë e IAL-ve dallon mes llojeve

të institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri.

Po. Analiza diskriminuese sjellin evidenca të

mjaftueshme për ta konfirmuar këtë hipotezë.

Analiza faktoriale



Aspekte gjeografike si faktor i performancës së IAL-

ve i diskriminon llojet e IAL-ve.

Analiza diskriminuese përfundon duke konfirmuar

këtë hipotezë.

Analiza grafike

Analiza faktoriale



Angazhimi publik si faktorë i performancës së IAL-së,

perceptohet ndryshe nga nivelet drejtuese sipas llojeve

të IAL-së.

Jo. Kjo hipotezë nuk konfirmohet. Kjo tregon se ky

faktorë perceptohet njësoj për të dy llojet e

institucioneve.


Analiza grafike

Analiza faktoriale



Kategoria e stafit si faktor i performancës së IAL-ve, i

diskriminon llojet e IAL-ve.

Po. Analiza diskriminuese sjell prova statistikisht të

rëndësishme për pranimin e kësaj hipoteze.


Analiza grafike

Analiza faktoriale



117

KAPITULLI V

PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME TË

STUDIMIT

V.1 PËRFUNDIME MBI PROBLEMIN E KËRKIMIT


konsiderohet me të drejtë motorri i zhvillimit në ekonominë e re botërore. Masa e financimit në


nëpërmjet kanaleve private dhe publike. Mekanizmat e finacimit përbëjnë një nga instrumentat

kryesore për nxitjen dhe rritjen e outputit shoqërore duke ndikuar direkt mirëqënien e përgjithshme.



Autorë të ndryshëm theksojmë se një vlerësim i plotë i efektit të arsimit në mirëqenien sociale

kërkon lëvizjen përtej këtyre efekteve të bazuara në tregun e arsimit. Siç kemi treguar, lista e

efekteve potenciale të arsimit që nuk janë pasqyruar në vlerësimet e kthimit të tregut, është e gjerë,

dhe përfshin dy efekte jo tregtare që janë private (duke e parë nga këndvështrimi individual) dhe

efektet sociale, që përfshijnë mallrat publike ose “përhapjen” e efekteve të arsimit. Pavarësisht nga

madhësia e tyre, këto efekte janë të rëndësishme për përcaktimin e nivelit optimal të investimeve

sociale (dhe të sektorit publik) në arsim.

Efektet e arsimit,përfshijnë marrëdhënie afatgjata të tilla, si:

• lidhje e mundshme pozitive midis një individi të arsimuar dhe arsimit të marrë nga fëmijët

e tij;

• lidhje e mundshme pozitive midis një individi të arsimuar dhe statusit shëndetësor të një

prej anëtarëve të familjes së tij Michael (1982), McMahon (2000), Greenwood (1997) etj.;


118

• marrëdhënie e mundshme pozitive midis arsimit dhe efikasitetit në zgjedhjet e bëra, të tilla

si zgjedhjet e konsumit (efikasiteti i të cilave kontribuon në një mirëqenie të ngjashme me

kontributin e të ardhurave të parave);

• marrëdhënie pozitive në mes arsimit dhe zgjedhjet lidhur me fertilitetin;

• një marrëdhënie në mes nivelin e tyre të arsimit, lindjes së fëmijëve jashtë martese, dhe

pjesëmarrjes në aktivitete kriminale.

Edukimi shihet si një sektor që përcakton zhvillimin ekonomik dhe mirëqenien e një vendi. Vendet

me zhvillim mesatar shpenzojnë rreth 4% të GDP-së në edukim. Për kontrast, Shqipëria shpenzon

diçka më pak se 3% të GDP-së, duke u renditur si vendi që shpenzon më pak për edukimin në

Evropë. Arsimi i lartë në Shqipëri është relativisht i ri. Universiteti i parë është hapur në vitin 1951.

Aktualisht numërohen 38 institucione të arsimit të lartë, nga të cilat 15 janë publik. Shpenzimet

qeveritare mesatare dedikuar arsimit të lartë janë rreth 0.5% e GDP-së. Kjo është një përqindje

shumë e vogël kur krahasohet me vendet e zhvilluara. Grafiku në vijim ilustron përqindjet e

shpenzimeve të vendeve të caktuara ndaj GDP-së.

Figura 25. Shpenzime mesatare për nivelet e arsimit ndaj totalit të GDP-së në disa vende të

Evropës dhe në Shqipëri

Është me interes të studiohet se cilët janë përcaktuesit e performancës së institucioneve të arsimit

të lartë në Shqipëri. Ky është edhe qëllimi i këtij studimi.

Që të arrihet qëllimi i studimit, fillimisht është kërkuar një reflektim lidhur me termin

“performancë”. Çfarë është performanca? Si mund të matet ajo? A mund të flitet për performancë

5.924.82 4.36

5.025.54

2.50

2.41

2.162.04

1.961.75

0.50

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Danimarka Norvegjia Finlanda Suedia Qipro Shqipëria

Arsimi fillorë & i mesëm Arsimi i lartë


119

edhe për Institucionet e Arsimit të Lartë? A ka vend për ndonjë përshtatje të përkufizimit klasik të

termit, kur i referohemi Institucioneve të Arsimit të Lartë?

Kur i referohemi termit klasik të performancës, përkufizimi i tij lidhet ngushtë me outputin e krijuar

nga një individ apo ndërmarrje. Në botën e biznesit, termi performancë lidhet me prodhimin, kostot

dhe fitimin. Në të shumtën e rasteve, performanca e bizneseve përcaktohet nga fitimi i realizuar

nga aktiviteti i tyre. Pra, bizneset që kanë qëllim fitimin, performancën e vet e matin përmes raportit

input-output apo nga madhësia e fitimit të realizuar.

Ky përkufizim i termit performancë nuk i përshtatet Institucioneve të Arsimit të Lartë, pasi këto të

fundit nuk janë njësi fitimprurëse. Rrjedhimisht edhe termi performancë duhet të përshtatet. Nga

pikëpamja logjike, por edhe nga teoria, sugjerohet që performana e arsimit të lartë të matet nga disa

faktorë potencial, të cilët janë: politika dhe qeveria; aspekte të legjislacionit dhe rregulloret;

kohezioni social; zotërimi i laboratorëve dhe i ekonomisë didaktike; aspektet mjedisore; organizimi

i institucionit të arsimit të lartë; pavarësia e institucionit të arsimit të lartë; fokusi i institucionit të

arsimit të lartë; qasja ndaj donatorëve dhe mbulimi mediatik; raportet me konkurrentët. Të gjithë

këto faktorë konsiderohen si dimensione të performancës së Institucioneve të arsimit të lartë.

Qëllimi i këtij studimi është që të sjellë prova se cilët nga faktorët e mësipërm perceptohen

nga drejtuesit e Institucioneve të Arsimit të Lartë në Shqipëri si faktorë kyç të performancës

së institucionet të tyre.

Pas evidentimit të dimensioneve të performancës së institucioneve të arsimit të lartë është hartuar

një pyetësorë, i cili u është shpërndarë elektronikisht drejtuesve akademik (rektori, dekani, shefi i

departamentit, pedagog) dhe jo akademik (drejtues joakademik: kancelari i universitetit, kancelari

i fakultetit, shefi i zyrës së financës e të ngjashëm) të IAL-ve në Shqipëri. Nga ky proces

shpërndarje të pyetësorit janë marrë 197 përgjigje të vlefshme për analizë. ky numër është

relativisht i lartë dhe mund të konsiderohet si i mjaftueshëm për realizimin e analizave të mëtejshme

dhe përgjithësimin e rezultateve.17 U vu re se, 27% e tyre janë plotësuar nga drejtues të

Institucioneve të Arsimit të Lartë Privat dhe 73% nga ato publike. Për më shumë, 30% e totalit të

përgjigjeve të vlefshme vijnë nga staf drejtues ndihmës dhe 70% e totalit vijnë nga stafi drejtues

akademik.

17 Për këtë janë bërë edhe teste gjatë analizës. Ato konfirmojnë pritshmërinë se përmasa e zgjedhjes është e kënaqshme

dhe, si rrjedhojë, prej saj mund të nxirren rezultate të vlefshme.


120

Meqë natyra e këtij kërkimi është cilësor, atëherë edhe metodat do të jenë të tilla. Kështu, në këtë

kërkim janë përdorur tre metoda për të hetuar këtë fenomen: analiza përshkruese, analiza faktoriale,

analiza e besueshmërisë dhe analiza diskriminante. Analiza përshkruese është hapi i parë i analizës

së të dhënave. Ajo raporton informacionin lidhur me peshat e kategorive të pyetjeve të veçanta, me

mesataret e vlerave të marra nga pyetësori. Një peshë të veçantë e zë paraqitja grafike e përgjigjeve

për secilin grup pyetjes që matin performancën e IAL-ve.18

Analiza faktoriale bën të mundur grupimin e pyetjeve që kanë të njëjtën sjellje, duke reduktuar në

këtë mënyrë numrin e dimensioneve. Analiza faktoriale arrin që zbulojë konstruktet e variablave

të pavëzhgueshëm. A përkojnë konstruktet e zbuluara nga kjo analizë me faktorët potencial të

parashtruar nga logjika? Analiza e hollësishme tregon se mes faktorëve potencial dhe variablave të

pavëzhguar nuk ka diferenca të konsiderueshme.

Një pikë kritike është edhe ndarja e pyetjeve në dy grupe. Ajo ndjek logjikën e grupimit të faktorëve

të mundshëm të performancës së Institucioneve të Arsimit të Lartë sipas një kriteri të caktuar. Ky

kriter është aftësia e kontrollit të faktorit. Sipas këtij kriteri, IAL-ja nuk mund të kontrollojnë të

gjithë faktorët e mundshëm të performancës. Pyetjet që kompozojnëfaktorëte mundshëm të

performancës së IAL-sëqë nuk mund t’i kontrollojë janë ato që lidhen me faktorët potencial, të tillë

si: politika dhe qeveria, aspekte të legjislacionit dhe rregulloret, zotërimin e laboratorëve dhe i

ekonomisë didaktike, aspektet mjedisore, dhe raportet me konkurrentët. Pyetjet e tjera të pyetësorit

që kompozojnë faktorët potencial apo të mundshëm të performancës së IAL-së, të cilët institucioni

mund t’i kontrollojëlidhen me faktorët si: kohezionit social, organizimi i institucionit të arsimit të

lartë, pavarësia e institucionit të arsimit të lartë, fokusi i institucionit të arsimit të lartë, qasja ndaj

donatorëve dhe mbulimi mediatik, dhe autonomia. Kjo analizë zë një pjesë të konsiderueshme të

rezultateve empirike të kërkimit.

Skema e mëposhtmeilustron gjetjet e analizës fakturiale, sipas dy grupeve të faktorëve që

përcaktojnë perofrmancën e Institucioneve të Arsimit të Lartë në Shqipëri. Aty kuptohen dy grupet

e faktorëve: të pakontrollueshëm dhe të kontrollueshëm nga IAL-ja. Çdo shigjetë përfaqëson një

faktor të analizës faktoriale, të cilat shënjojnë mbi Performancën e Institucioneve të Arsimit të

Lartë. Sa më e gjatë të jetë shigjeta, aq më e madh është edhe përqindja e shpjegimit të variacionit

të performancës dhe e kundërta.

18 Për më shumë, referohu pjesës IV.1 Statistika përshkruese.

121

FAKTORËT E PAKONTROLLUESHËM

NGA INSTITUCIONET E ARSIMIT TË LARTË

FAKTORËT E KONTROLLUESHËM

NGA INSTITUCIONET E ARSIMIT TË LARTË

PE

RF

OR

MA

NC

A E

IN

ST

ITU

CIO

NE

VE

TË

AR

SIM

IT T

Ë L

AR

TË

Figura 26. Kuadrikonceptual i modifikuar

Zotërimi & shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve

Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë

Qëndrueshmëria e politikave

Aspektet gjeografike

Raporti studentë/ pedagog

Angazhimi publik

Autonomia

Ekspozimi dhe mbulimi mediatik

Fokusi i IAL-së


122

Në këtë mënyrë, kuptohet se, faktori Zotërimi & shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe

laboratorëve është ai që shpjegon përqindjen më të madhe të variacionit të perofrmancës që buron

nga grupi i faktorëve të pakontrollueshëm, ndërkohë që faktori Raporti studentë/ pedagog

kontribuon më pak.

Me të njëjtën logjikë mund të interpretohet edhe pjesa e poshtme e figurës. Analiza faktoriale

përforcon idenë se Angazhimi publik i IAL-së përbën faktorin më kryesor të performancës së

institucionit, pasi ai shpjegon përqindjen më të madhe të variacionit. Për kontrast, faktori

Organizimi i IAL-së renditet si kontribuuesi më i vogël në shpjegimin e variacionit total.

Analiza e besueshmërisë kontrollon shkallën e besueshmërisë së pyetjeve që ngarkojnë të njëjtin

variabël latent. Testet e zbatuara për këtë analizë tregojnë se faktorët e nxjerrë prej analizës

faktoriale janë të besueshëm. Më saktë, konstruktet e secilit faktor janë të besueshëm.


123

V.2 IMPLIKIME MBI POLITIKAT

Cilat janë rekomandimet e këtij kërkimi? A ka implikime politike që burojnë nga rezultatet e

kërkimit? Një pjesë e mirë e analizës empirike synon të përcjelli rekomandime për aktorët e

Institucioneve të Arsimit të Lartë.

Me interes politik është evidentimi i diferencave mes Institucioneve të Arsimit të Lartë publik dhe

privat. Për këtë është zbatuar analiza diskriminuese, e cila synon të kapë diferencat e mundshme

mes Institucioneve të Arsimit të Lartë privat dhe publik sa i perkës përcaktimit të performancës

nga drejtuesit e tyre, qoftë stafi akademik, qoftë stafi ndihmës. Rezultatet treguan se, përjashtuar

faktorin e Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë dhe Autonomisë, të gjithë faktorët e tjerë

nuk kanë diferenca ndërmjet perceptimit tëdrejtuesve të IAL-ve publike dhe private për

performancës e tyre. Kjo gjetje përkthehet në një implikim të fortë politik. Nëse politikëbërësit

përpiqen të hartojnë një politikë të caktuar lidhur me arsimin e lartë, e cila prek edhe performancën

e Institucioneve të Arsimit të Lartë, atëherë ajo nuk duhet të ideohet e ndryshme për llojet e

institucioneve. Në thelb, përmes rezultateve të analizës diskriminuese, provohet me rëndësi

statistikore se perceptimi i drejtuesve të Institucioneve të Arsimit të Lartë për performancën e

institucionet të tyre nuk ka diferenca mes atyre që punojnë në institucione publike dhe atyre private.

Pyetja që shtrohet është: A mendoni se reforma në arsimin e lartë do të sjelli një përmirësim në

performancën e Institucioneve të Arsimit të Lartë në Shqipëri?, e cila ka si përgjigje [0] Jo dhe [1]

Po.

Përgjigjen e kësaj pyetje u studiua përmes analizës diskriminuese. Testet statistikore raportojnë se

vetëm tre faktorë pranojnë hipotezën alternative, e cila pohon ekzistencën e diferencave në

mesataren e grupeve që krijohen nga pyetja e mësipërme. Ato faktorë janë:


• Angazhimi publik,dhe

• Kategoria e stafit.

Kjo të thotë se mesatarja e faktorëve të mësipërm janë statistikisht të ndryshme për dy kategoritë e

reformës që çon në performancë të IAL-së. Pra, mesatarja e tyre për personat që gjykojnë se

reforma nuk çon në përmirësim të performancës së IAL-ve është statistikisht e ndryshme nga ata

që gjykojnë se reforma çon në përmirësimin e performancës së tyre. Pra janë vetëm tre faktorë që

kanë mesatare të ndryshme mes dy grupeve të krijuar në këtë rast.


124

Këto diferenca burojnë nga faktorët e Aspekteve gjeografike, Angazhimit publik dhe Kategoria

e stafit. Kjo do me thënë se perceptimi i drejtuesve të IAL-ve për performancën e institucionti ku

janë angazhuar është i ndryshëm për faktorët e mësipërm, kur konsiderohet pyetja që lidhet me

reformën nëse çon në performancë të IAL-së.

Është shumë interesant që faktori që lidhet me angazhimin publik të ketë diferenca lidhur me

pyetjen e mësipërme. Logjika sugjeron se, drejtuesit që presin që reforma në arsimin e lartë të

përcjelli impulse pozitive në performancën e arsimit të lartë, kanë perceptim më të lartë për lidhjen

e faktorit të Angazhimit publik me performancën e IAL-së. Ata që e perceptojnë ndikimin e

angazhimit publik të IAL-së në nivele të ulta mbi performancën e IAL-ve, gjykojnë se reforma e

arsimit të lartë nuk çon në përmirësimin e mëtejshëm të performancës së tyre.

Laboratorët dhe ekonomia didaktike rezulton faktor i rëndësishëm për performancën e

institucionit të arsimit të lartë, jo vetëm kaq por analiza tregon se ai është faktori që jep kontributin

më të lartë krahasuar me faktorët e tjerë të shqyrtuar. Ky rezultat rend të tregojë se është mirë të

“mëshohet” theksi i duhur te mbështetja e dijes teorike me anë të përvetësimit të aftësive

praktike. Jeta akademike nuk mund të konceptohet pa aspektin teorik të njohurive, mirëpo suksesi

i vërtetë i një institucioni të arsimit të lartë varet ngushtësisht nga fakti nëse përqafohet elementi i

zbatimit të këtyre njohurive. Ngritja dhe mbështetja e ekonomive didaktike si dhe ajo e laboratorëve

në institucionet e arsimit të lartë në Shqipëri përbën pa diskutim një mundësi për të pasur

performancë më të lartë si institucion arsimor, si dhe diplomimin e ekspertëve me dije sa më të

konsoliduara. Prandaj, në këtë këndvështrim, ky kërkim argumenton se financimi nga ana e

aktorëve përkatës për zotërimin dhe shfrytëzimin e ekonomisë didaktike dhe laboratorëve përçon

ndikim të një niveli të lartë në performancën e IAL-ës. Ndër aktorët e ndryshëm që mund të

përmendet janë: ministria e linjës, sektori privat etj. Ministria mund të marrë rolin e një financuesi

të projekteve të kësaj natyre, por jo vetëm kaq. Ajo mund të luaj pjesën e saj sa i takon hartimit të

politikave që “ushqejnë” projekte të tilla si dhe sa i takon kanalizimit të financimeve. Duke mos

lënë pa përmendur kontributin e saj lidhur me vendosjen e kontakteve si dhe mbështetjen e

marrëveshjeve me të tretët. Më tej, aktor i veçantë është sfera e biznesit. Drejtuesit e universiteteve,

të ndikuar edhe nga ligji mbi arsimin e lartë, këshillohen të përqendrojnë politikat e tyre në gjetjen

e mundësive për zotërimin dhe shfrytëzimin e ekonomive didaktike dhe laboratorëve. Aktualisht

ndër të tjera universitetet shqiptare ofrojnë dije teknike në degët e bujqësisë, inxhinierisë,

mjekësisë, kontabilitetit dhe fushës bankare etj. Këto degë duhet mbështeten dhe të hapen të tjera

e të zhvillohen në të njëjtën mënyrë - aspekti teknik i dijes.


125

Studimi argumenton se Angazhimi publik i institucionit është shumë i rëndësishme në lidhje me

performancën e këtij të fundit. Angazhimi publik e afron universitetin më shumë me publikun e

gjerë dhe shoqërinë. Përfshirja e akademikëve të universiteteve në diskutimet dhe çështjet me

interes shoqëror, siç është për shembull debati për çështjet e bujqësisë, për çështjen ekologjike, të

trashëgimisë kulturore, të fushës politike, të mjekësisë, të ekonomisë etj., përbën një kontribut jo

vetëm në lidhje me ndihmën sa i takon zgjidhjes së problemit përkatës por njëherësh edhe

përcjelljen e mesazhit të qartë për vlerat e institucionit që përfaqëson. Prania e profesionistëve të

shkollës së lartë në çështjet dhe diskutimet e ditës e bën më të prekshëm rolin dhe reputacionin e

institucionin e arsimit të lartë. Në këtë prizëm, ky studim i udhëzon drejtuesit e institucioneve të

arsimit të lartë krijojnë mundësi dhe nxitje në mënyrë të atillë që profesionistët e tij të përfshihen

në aktivitete të ngjashme, ku të shpalosin aftësitë e tyre profesionale dhe të përçojnë vlerat e cilësitë

akademike të institucionit.

Paralelisht me këtë duhet konsideruar nga ekipi drejtues i fakulteteve ekspozimi i institucionit ndaj

të tretëve dhe qasja proaktive ndaj projekteve të përbashkëta. Kjo gjen mbështetje të fuqishme tek

analiza empirike, e cila sugjeron se faktori ekspozimi dhe mbulimi mediatik i institucioneve të

tilla shton mundësitë për të rritur performancën e tyre. Në ditët e sotme, kur teknologjia e

informacionit po avancon me ritme të shpejta, informimi i drejtë dhe prania virtuale e institucionit

përkthehet si një element kyç i performancës. Në këtë kontekst, drejtuesit e këtyre institucioneve

sugjerohen që gjatë aktivitetit të tyre të synojnë një prani sa më të madhe në media tradicionale dhe

bashkëkohore (rrjete sociale, bloge etj.).

Zbatimi i një kërkimi siç është bërë te studimi i publikuar nga Alzoubi dhe Emeagwali(2016),

mund të përbëjë dritare për kërkime të ardhshme. Kujtojmë se këta studiues kanë përdorur metodën

e analizës faktoriale konfirmuese, e cila në përgjithësi nënkupton zgjatim të analizave të zbatuara

në këtë disertacion. Modelet e ekuacioneve strukturorë përfaqësojnë metodën me të cilën mund të

kryhet analiza faktoriale konfirmuese. Një formë e tillë kërkimi do hidhte dritë më shumë mbi

lidhjet e faktorëve të nxjerrë nga analiza faktoriale.


126

BIBLIOGRAFIA

Ablo, E., & Reinikka, R. (a.d.). Do budgets realy matter? Evidence from public spending on

education and health in Uganda. Working paper.

Alzoubi, A. M., & Emeagwali, O. L. (2016). Do generic strategies impact performance in higher

educational institutions? A SEM-based investigation. Business and Economic Horizons,

12(2), 42-52.

Arcalean, C., & Schiopu, I. (2010). Inequality and Education Funding: Theory and Evidence

form the US School Districts. CAEPR Working Paper #009. Gjetur në

http://ssrn.com/abstract=1722167

Arora, A., Experton, W., & Johnstone, D. (1998). The Financing and Management of Higher

Education: A Status Report on Worldwide Reforms. World Bank. Gjetur në

http://www.worldbank.org/html/extdr/educ/postbasc.htm

Barr, N., & Carwford, I. (1998). The Dearing Report and the Government’s Response: A

Critique. The Political Quarterly, 69(1), 72-84.

Barro, R. (2013). Education and Economic Growth. Annals of Economics and Finance, 14-2(A),

277-304.

Beath, J. A.-T. (2005). University funding systems and their impact on research and teaching: A

general framework. Gjetur në papers.ssrn.com

Beath, J., Owen, R., Poyago-Theotoky, J., & Ulph, D. (2003). Optimal Incentives for Income-

Generation in Universities: The Rule of Thumb for the Compton Tax. International

Journal of Industrial Organization, 21(9), 1301-1322.

Beblavy, M., Mederly, P., & Sicakova-Beblava, E. (2010). Innovations in financing Higher

Education in Slovakia. Në Innovations in Financing Public Services (fv. 160-183).

Palgrave Macmillan UK.

Becker, G. (1975). Front matter, Human Capital: A Theoretical and Empirical Analysis, with

Special Reference to Education. Në NBER, Human Capital: A theoretical and empirical


127

analysis, with special reference to education (fv. 22-0). NBER. Gjetur në

http://www.nber.org/chapters/c3730

Boroah, V. (1994). Modelling Institutional Behavior: A Microeconomic Analysis of University

Management. Public Choice, 81, 101-124.

Cenaj, D., & Çera, E. (2017). Performance determinants of the higher education institutions in

Albania: public vs. private. Albanian economy and society across the risks and

challenges. Proceedings of the Eighth International Conference for Risk (fv. 195-206).

Lefkada: Albanian Center for Risk. Gjetur në http://qshr.org/performance-determinants-

of-the-higher-education-institutions-in-albania-public-vs-private/

Cenaj, D., & Çera, G. (2017). The Performance Determinants of the Higher Education

Institutions in Albania. Albanian Journal of Agricultural Sciences, 16(1), 1-6.

Chapman, B. (1997). Conceptual Issues and the Australian Experience with Income Contingent

Charges for Higher Education. The Economic Journal, 107(442), 738-751.

Collins, M. (2012). Financial advice: A substitute for financial literacy? Financial Services

Review, 21, 307-322.

Coltfelter, C. (1999). The familiar but curious economics of Higher Education: Introduction to a

Symposium. Journal of Economic Perspectives, 13, 3-12.

De Fraja, G., & Iossa, E. (2002). Competition among Universities and the Emergence of the Elite

Institution. Bulletin of Economic Research, 54(3), 275-294.

Del Rey, E. (2001). Teaching versus Research: A Model of State University Competition.

Journal of Urban Economics, 49, 356-373.

Dougherty, K., & Reddy, V. (2011). The Impacts of State Performance Funding Systems on

Higher Education Institutions: Research Literature Review and Policy Recommendations.

New York: CCRC Working Paper No. 37.

Enders, J. (2004). higher education, internationalisation, and the nation-state: Recent

developments and challenges to governance theory. Higher Education, 47, 361-382.

Eurostat. (a.d.). EDUCATION AND TRAINING. Gjetur March 2017, nga European

Commission/Eurostat/Education and training/Data/Main tables:

http://ec.europa.eu/eurostat/web/education-and-training/data/main-tables

Eurostat. (a.d.). Educational expenditure statistics. Gjetur March 2017, nga Statistics Explained:

http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-

explained/index.php/Educational_expenditure_statistics

Eurostat. (a.d.). Tertiary education statistics. Gjetur March 2017, nga Statistics Explanined:

http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Tertiary_education_statistics

Field, A. (2009). Discovering Statistics Using SPSS. London: SAGE Publications Ltd.

García-Peñalosa, C., & Wälde, K. (2000). Efficiency and Equity Effects of Subsidies to Higher

Education. Oxford Economic Papers, 52, 702-722.


128

Gary-Bobo, J., & Trannoy, A. (2004). Efficient Tuition Fees, Examinations, and Subsidies. Gjetur

në CESIfO Working Paper, No. 1189.

Greenaway, D., & Haynes, M. (2003). Funding higher education in the UK: The role of fees and

loans. The Economic Journal, 113, 150-166.

Greenaway, D., & Haynes, M. (2003). Funding Higher Education in the UK: The Role of Fees

and Loans. The Economic Journal, 113, 150-166.

Greenwood, D. (1997). New Developments in the Intergenerational Impact of Education.

International Journal of Educational Research, 27(6), 503-11.

Habibulah, M., Rouf, A., & Rana, M. (2012). Perception of Factors Affecting the Quality of

Higher Education: A Study on Selected Private Universities in Bangladesh. International

Journal of Information, Business and Management, 4(2), 3-12.

Hair, J. F., Black, W. C., Babin, B. J., & Anderson, R. E. (2010). Multivariate Data Analysis

(bot. i Seventh edition). New York: Pearson Prentice Hall.

Hanushek, E., & Wossmann, L. (2007). The Role of Education Quality in Economic Growth.

World Bank Policy Research Working Paper 4122.

Hare, P. (2002). Why do Academics work? Institutions and Incentives. Herriot-Watt University.

Hare, P. G., & Lugachyov, M. (1997). Higher Education in Transition to a Market Economy: A

case study. Edinburgh: Centre for Economic Reform and Transformation Discussion

Paper No. 97/17. Gjetur në http://www.hw.ac.uk/ecoWWW/cert/certhp.htm

Hoti, U. (2014). Aspekte të autonomisë financiare të Institucioneve të Arsimit të Lartë në Shqipëri

dhe vende të tjera. Gjetur në Universiteti "Aleksandër Moisiu" Durrës.

Johnes, G., & Johnes, J. (2004). International Handbook on the Economics of Education. Edward

Elgar.

Johnstone, B. (1998). The Financing and Management of Higher Education: A Status Report on

Worldwide Reforms. UNESCO World Conference on Higher Education (fv. 1-33). Paris:

World Bank. Gjetur në http://www.worldbank.org/html/extdr/educ/postbasc.htm

Kaiser, F., Raymond, F., Koelman, J., & Vught, F. v. (1992). Public Expenditure on Higher

Education. A Comparative Study in Member States of the European Community. Higher

Education Policy Series, 18.

Kmnitz, A. (2004). Funding, Competition and Quality in Higher Education. University of

Manheim.

Kule, D. (a.d.). Ndikimi i Arsimit të Lartë në Rritjen Ekonomike: Rasti i Shqipërisë. Gjetur në

http://www.doktoratura.unitir.edu.al/wp-content/uploads/2015/09/Doktoratura-Ditjona-

Kule-Fakulteti-Ekonomise-Departamenti-i-Ekonomiksit.pdf

Ligj. (2015). Ligji Nr. 80/2015. Për Arsimin e Lartë dhe kërkimin Shkencor në Institucionet e

Arsimit të Lartë në Republikën e Shqipërisë. Gjetur në Fletorja Zyrtare.


129

Marginson, S., & Wende, M. v. (2007). Globalisation and Higher Educaton. Paris: OECD

Education Working Papers. doi:http://dx.doi.org/10.1787/173831738240

McMahon, W. (2000). Education and development: Measuring the social benefits. Clarendon

Press.

Michael, R. (1982). Measuring non-monetary benefits of education: A survey. Në W. McMahon,

& T. Geske, Financing education: overcoming inefficiency and inequity. Urbana:

University of Illinois Press.

Mincer, J. (1962). On-the-job training: Costs, returns, and some implications. Journal of political

Economy, 70(5), 50-79.

Naylor, R., & Smith, J. (2004). Determinants of educational success in higher education. Në G. J.

Johnes, International Handbook on the Economics of Education (fv. 415-461). MPG

Books.

Strehl, F., Relsinger, S., & Kalatschan, M. (2006). Funding systems and their effects on Higher

Education System. OECD.

Tabachnick, B. G., & Fidell, L. S. (2007). Using Multivariate Statistics (bot. i Fifth edition).

Boston: Pearson Education. Inc.

Teferra, D., & Altbach, P. G. (2004). African higher education: Challenges for the 21st century.

Higher Education, 47, 21-50.

Wachtel, P. (1975). The effect of school quality on achievement, attainment levels, and lifetime

earnings. Explorations in Economic Research, 2(4), 502-536.

Zusman, A. (2005). Challenges facing higher education in the twenty-first century. American

higher education in the twenty-first century: Social, political, and economic challenges, 2,

115-160.


130

ANEKSE

PYETËSORI


131


132


133


134


135


136

ANALIZA FAKTORIALE PËR FAKTORËT E PAKONTROLLUESHËM PËRMES SPSS 23

Factor Analysis Correlation Matrixa

Qën

drue

shm

ëria

pol

itike

dhe

viz

ioni

për

të

ardh

men

Qën

drue

shm

ëria

e p

oliti

kave

dhe

viji

mi i

qeve

risje

s

Qën

drim

i i q

ever

isë

ndaj

IAL-

së

Imaz

hi i

vend

it te

k in

stitu

cion

et e

hua

ja

Ligj

i për

ars

imi e

lart

ë

Fun

ksio

nim

i i A

gjen

cisë

Kom

bëta

re të

Fin

anci

mit

të A

rsim

it të

Lar

të

Fun

ksio

nim

i i A

gjen

cisë

Kom

bëta

re të

Kër

kim

it S

hken

cor

dhe

Inov

acio

nit

Rre

gulla

str

ikte

për

fina

ncim

in e

akt

ivite

tit

bazë

të IA

L-së

Zot

ërim

i i la

bora

torë

ve të

cer

tifik

uar

Shf

rytë

zim

i i d

uhur

i la

bora

torë

ve p

ër

real

izim

in e

të a

rdhu

rave

Zot

ërim

i i n

jë e

kono

mie

did

aktik

e

Shf

rytë

zim

i i d

uhur

i ek

onom

isë

dida

ktik

e

për

real

izim

in e

të a

rdhu

rave

Afë

rsia

e IA

L-së

me

qend

rën

e qy

tetit

Afë

rsia

e IA

L-së

me

krye

qyte

tin

Afë

rsia

me

vend

et fq

inje

të S

hqip

ëris

ë

Kam

pusi

i IA

L-së

dhe

mje

dise

t për

reth

Aftë

sia

thith

ëse

e st

uden

tëve

Rap

orti

stud

entë

/ped

agog

Për

qafim

i i m

etod

ave

bash

këko

hore

të

mës

imdh

ënie

s

Cor

rela

tion

Qëndrueshmëria politike dhe vizioni për të ardhmen 1.00 .694 .599 .423 .241 .235 .241 .202 .227 .184 .089 .130 .204 .140 .237 .289 .212 .233 .217

Qëndrueshmëria e politikave dhe vijimi i qeverisjes .694 1.00 .484 .339 .208 .292 .286 .247 .190 .197 .148 .208 .173 .154 .165 .182 .182 .207 .142

Qëndrimi i qeverisë ndaj IAL-së .599 .484 1.00 .455 .345 .237 .223 .155 .223 .227 .040 .100 .061 -.007 .087 .158 .255 .135 .022

Imazhi i vendit tek institucionet e huaja .423 .339 .455 1.00 .291 .331 .298 .253 .301 .247 .200 .234 .261 .094 .228 .246 .289 .201 .169

Ligji për arsimi e lartë .241 .208 .345 .291 1.00 .476 .488 .418 .221 .194 .096 .157 .043 .042 .079 .132 .290 .250 .154

Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Financimit të Arsimit të Lartë .235 .292 .237 .331 .476 1.00 .772 .589 .352 .406 .283 .358 .083 .027 .185 .189 .239 .203 .225

Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Kërkimit Shkencor dhe Inovacionit .241 .286 .223 .298 .488 .772 1.00 .593 .342 .392 .305 .384 .055 .005 .144 .235 .261 .282 .277

Rregulla strikte për financimin e aktivitetit bazë të IAL-së .202 .247 .155 .253 .418 .589 .593 1.00 .355 .382 .391 .407 .161 .097 .167 .141 .312 .237 .292

Zotërimi i laboratorëve të certifikuar .227 .190 .223 .301 .221 .352 .342 .355 1.00 .659 .490 .514 .068 .082 .145 .299 .391 .311 .351

Shfrytëzimi i duhur i laboratorëve për realizimin e të ardhurave .184 .197 .227 .247 .194 .406 .392 .382 .659 1.00 .690 .777 .038 -.014 .169 .325 .386 .198 .306

Zotërimi i një ekonomie didaktike .089 .148 .040 .200 .096 .283 .305 .391 .490 .690 1.00 .865 .103 .051 .161 .265 .353 .279 .342

Shfrytëzimi i duhur i ekonomisë didaktike për realizimin e të ardhurave .130 .208 .100 .234 .157 .358 .384 .407 .514 .777 .865 1.00 .079 .030 .206 .264 .365 .245 .300

Afërsia e IAL-së me qendrën e qytetit .204 .173 .061 .261 .043 .083 .055 .161 .068 .038 .103 .079 1.00 .678 .592 .380 .160 .176 .110

Afërsia e IAL-së me kryeqytetin .140 .154 -.007 .094 .042 .027 .005 .097 .082 -.014 .051 .030 .678 1.00 .537 .357 .107 .064 .072

Afërsia me vendet fqinje të Shqipërisë .237 .165 .087 .228 .079 .185 .144 .167 .145 .169 .161 .206 .592 .537 1.00 .397 .151 .077 .119

Kampusi i IAL-së dhe mjediset përreth .289 .182 .158 .246 .132 .189 .235 .141 .299 .325 .265 .264 .380 .357 .397 1.00 .269 .223 .246

Aftësia thithëse e studentëve .212 .182 .255 .289 .290 .239 .261 .312 .391 .386 .353 .365 .160 .107 .151 .269 1.00 .517 .456

Raporti studentë/pedagog .233 .207 .135 .201 .250 .203 .282 .237 .311 .198 .279 .245 .176 .064 .077 .223 .517 1.00 .503

Përqafimi i metodave bashkëkohore të mësimdhënies .217 .142 .022 .169 .154 .225 .277 .292 .351 .306 .342 .300 .110 .072 .119 .246 .456 .503 1.00

a. Determinant = 5.473E-5


137


Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy. .823 Bartlett's Test of Sphericity Approx. Chi-Square 1853.045

df 171

Sig. .000

Communalities

Initial Extraction

Qëndrueshmëria politike dhe vizioni për të ardhmen 1.000 .773 Qëndrueshmëria e politikave dhe vijimi i qeverisjes 1.000 .627 Qëndrimi i qeverisë ndaj IAL-së 1.000 .718 Imazhi i vendit tek institucionet e huaja 1.000 .451 Ligji për arsimi e lartë 1.000 .578 Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Financimit të Arsimit të Lartë 1.000 .791 Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Kërkimit Shkencor dhe Inovacionit 1.000 .781 Rregulla strikte për financimin e aktivitetit bazë të IAL-së 1.000 .642 Zotërimi i laboratorëve të certifikuar 1.000 .559 Shfrytëzimi i duhur i laboratorëve për realizimin e të ardhurave 1.000 .824 Zotërimi i një ekonomie didaktike 1.000 .807 Shfrytëzimi i duhur i ekonomisë didaktike për realizimin e të ardhurave 1.000 .856 Afërsia e IAL-së me qendrën e qytetit 1.000 .771 Afërsia e IAL-së me kryeqytetin 1.000 .737 Afërsia me vendet fqinje të Shqipërisë 1.000 .672 Kampusi i IAL-së dhe mjediset përreth 1.000 .450 Aftësia thithëse e studentëve 1.000 .625 Raporti studentë/pedagog 1.000 .729 Përqafimi i metodave bashkëkohore të mësimdhënies 1.000 .642



Component

Initial Eigenvalues Extraction Sums of Squared

Loadings Rotation Sums of Squared

Loadings

Total % of

Variance Cumulative

% Total % of

Variance Cumulative

% Total % of

Variance Cumulative

%

1 5.868 30.887 30.887 5.868 30.887 30.887 3.170 16.683 16.683 2 2.375 12.499 43.386 2.375 12.499 43.386 2.674 14.072 30.755 3 2.035 10.712 54.098 2.035 10.712 54.098 2.605 13.712 44.467 4 1.434 7.548 61.645 1.434 7.548 61.645 2.528 13.303 57.770 5 1.321 6.955 68.600 1.321 6.955 68.600 2.058 10.830 68.600 6 .825 4.340 72.940

7 .711 3.743 76.683

8 .635 3.340 80.023

9 .567 2.983 83.006

10 .498 2.620 85.626

11 .473 2.489 88.116

12 .463 2.439 90.555

13 .392 2.063 92.618

14 .359 1.891 94.509

15 .277 1.459 95.968

16 .240 1.264 97.232

17 .216 1.135 98.366

18 .202 1.064 99.430

19 .108 .570 100.000



138

Component Matrixa

Component

1 2 3 4 5

Shfrytëzimi i duhur i laboratorëve për realizimin e të ardhurave .710 -.368 -.328 Shfrytëzimi i duhur i ekonomisë didaktike për realizimin e të ardhurave .693 -.374 .352 -.318 Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Kërkimit Shkencor dhe Inovacionit .672 -.480

Zotërimi i laboratorëve të certifikuar .666

Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Financimit të Arsimit të Lartë .659 -.515

Rregulla strikte për financimin e aktivitetit bazë të IAL-së .645 -.435

Zotërimi i një ekonomie didaktike .643 -.368 .425

Aftësia thithëse e studentëve .603 .431 Imazhi i vendit tek institucionet e huaja .548

Qëndrueshmëria politike dhe vizioni për të ardhmen .521 .399 -.460 .344

Qëndrueshmëria e politikave dhe vijimi i qeverisjes .504 .305 -.432


Ligji për arsimi e lartë .495 -.404 -.352

Afërsia e IAL-së me qendrën e qytetit .328 .711 .364


Afërsia me vendet fqinje të Shqipërisë .392 .583 .349

Qëndrimi i qeverisë ndaj IAL-së .442 -.588 .302

Raporti studentë/pedagog .509 .641 Përqafimi i metodave bashkëkohore të mësimdhënies .518 .536

Extraction Method: Principal Component Analysis. a. 5 components extracted.


139


Component

1 2 3 4 5

Shfrytëzimi i duhur i ekonomisë didaktike për realizimin e të ardhurave .895 Zotërimi i një ekonomie didaktike .868 Shfrytëzimi i duhur i laboratorëve për realizimin e të ardhurave .864 Zotërimi i laboratorëve të certifikuar .636 Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Financimit të Arsimit të Lartë .839 Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Kërkimit Shkencor dhe Inovacionit .831 Rregulla strikte për financimin e aktivitetit bazë të IAL-së .721 Ligji për arsimi e lartë .687 Qëndrueshmëria politike dhe vizioni për të ardhmen .849 Qëndrimi i qeverisë ndaj IAL-së .833 Qëndrueshmëria e politikave dhe vijimi i qeverisjes .762 Imazhi i vendit tek institucionet e huaja .572 Afërsia e IAL-së me qendrën e qytetit .866 Afërsia e IAL-së me kryeqytetin .856 Afërsia me vendet fqinje të Shqipërisë .794 Kampusi i IAL-së dhe mjediset përreth .536 Raporti studentë/pedagog .828

Përqafimi i metodave bashkëkohore të mësimdhënies .754

Aftësia thithëse e studentëve .702


Component Transformation Matrix

Component 1 2 3 4 5

1 .571 .507 .423 .288 .394 2 -.457 -.185 .375 .782 -.075 3 .444 -.343 -.647 .501 .126 4 .223 -.761 .446 -.231 .345 5 -.467 .110 -.251 -.046 .839

Extraction Method: Principal Component Analysis. Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization.

Component Score Coefficient Matrix

Component

1 2 3 4 5

Qëndrueshmëria politike dhe vizioni për të ardhmen -.033 -.100 .375 -.008 .006 Qëndrueshmëria e politikave dhe vijimi i qeverisjes -.001 -.053 .333 -.014 -.060 Qëndrimi i qeverisë ndaj IAL-së -.015 -.056 .384 -.091 -.061 Imazhi i vendit tek institucionet e huaja .003 .008 .217 .020 -.025 Ligji për arsimi e lartë -.162 .318 .010 -.036 .057 Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Financimit të Arsimit të Lartë -.029 .383 -.050 .002 -.113 Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Kërkimit Shkencor dhe Inovacionit -.043 .373 -.063 -.015 -.048 Rregulla strikte për financimin e aktivitetit bazë të IAL-së -.008 .317 -.099 .026 -.029 Zotërimi i laboratorëve të certifikuar .202 -.049 .033 -.030 .045 Shfrytëzimi i duhur i laboratorëve për realizimin e të ardhurave .330 -.053 .024 -.039 -.100 Zotërimi i një ekonomie didaktike .333 -.084 -.056 .000 -.036 Shfrytëzimi i duhur i ekonomisë didaktike për realizimin e të ardhurave .345 -.053 -.028 -.008 -.097 Afërsia e IAL-së me qendrën e qytetit -.063 -.003 -.035 .363 .010 Afërsia e IAL-së me kryeqytetin -.058 .001 -.063 .370 -.019 Afërsia me vendet fqinje të Shqipërisë .022 .020 -.024 .333 -.106 Kampusi i IAL-së dhe mjediset përreth .063 -.069 .029 .195 .040 Aftësia thithëse e studentëve -.023 -.056 .001 -.024 .382 Raporti studentë/pedagog -.125 -.032 -.031 -.034 .502 Përqafimi i metodave bashkëkohore të mësimdhënies -.045 -.038 -.080 -.019 .438



140

Component Score Covariance Matrix

Component 1 2 3 4 5

1 1.000 .000 .000 .000 .000 2 .000 1.000 .000 .000 .000 3 .000 .000 1.000 .000 .000 4 .000 .000 .000 1.000 .000 5 .000 .000 .000 .000 1.000



141

ANALIZA FAKTORIALE PËR FAKTORËT E KONTROLLUESHËM PËRMES SPSS 23

Factor Analysis Correlation Matrixa

Qën

drim

i i IA

L-së

nda

j vle

rave

Qën

drim

i nda

j pun

ës

Soc

ializ

imi i

IAL-

së m

e pr

oble

met

që

prek

in k

omun

itete

të n

drys

hme

Për

fshi

rja d

he p

ozic

ioni

mi n

ë

disk

utim

e të

çës

htje

ve p

ublik

e

Ang

azhi

mi n

ë zg

jidhj

en e

prob

lem

eve

me

naty

rë p

ublik

e

Mad

hësi

a e

adm

inis

trat

ës

Mar

rëdh

ënie

mes

epr

orit

dhe

vart

ësit

Sta

fi nd

ihm

ës i

paku

alifi

kuar

mja

ftues

hëm

Për

qend

rimi t

ek a

ktiv

itete

t që

mun

d

të g

jene

rojn

ë të

ard

hura

Ada

ptim

i i p

unës

kër

kim

ore

sipa

s

naty

rave

të p

roje

ktev

e kë

rkim

ore

Ofr

imi i

kon

sule

ncës

pro

fesi

onal

e

ndaj

të tr

etëv

e

Qas

ja p

roak

tive

ndaj

pro

jekt

eve

të

finan

cuar

nga

të tr

etët

Imaz

hi i

mirë

te p

artn

erët

e h

uaj

Eks

pozi

mi/d

emon

strim

i i

kapa

cite

teve

të IA

L-së

Mbu

limi m

edia

tik d

he p

oliti

ka e

mar

ketin

gut

Aut

onom

ia o

rgan

izat

ive

(str

uktu

ra

orga

niza

tive)

Aut

onom

ia e

per

sone

lit (

shpë

rblim

i i

pers

onel

it dh

e re

krut

im i

tij)

Aut

onom

ia a

kade

mik

e (k

ufiz

ime

që

stra

tegj

itë e

min

istr

ive

përk

atës

e)

Aut

onom

ia fi

nanc

iare

Cor

rela

tion

Qëndrimi i IAL-së ndaj vlerave 1.00 .743 .492 .470 .534 .325 .363 .179 .271 .348 .258 .321 .307 .348 .282 -.017 -.057 -.017 -.024

Qëndrimi ndaj punës .743 1.00 .475 .420 .476 .248 .292 .261 .270 .314 .215 .285 .312 .328 .358 -.150 -.105 -.112 -.136

Socializimi i IAL-së me problemet që prekin komunitete të ndryshme .492 .475 1.00 .565 .622 .288 .269 .157 .249 .267 .238 .402 .280 .229 .259 -.047 -.057 -.027 -.078

Përfshirja dhe pozicionimi në diskutime të çështjeve publike .470 .420 .565 1.00 .711 .284 .267 .160 .315 .347 .268 .312 .243 .205 .263 .028 .054 .062 .016

Angazhimi në zgjidhjen e problemeve me natyrë publike .534 .476 .622 .711 1.00 .268 .279 .107 .299 .358 .259 .382 .280 .250 .303 .056 -.008 .038 -.020

Madhësia e administratës .325 .248 .288 .284 .268 1.00 .482 .213 .253 .285 .238 .346 .282 .323 .247 .058 -.029 -.038 -.067

Marrëdhënie mes eprorit dhe vartësit .363 .292 .269 .267 .279 .482 1.00 .271 .331 .258 .272 .361 .441 .393 .299 -.049 -.108 -.117 -.115

Stafi ndihmës i pakualifikuar mjaftueshëm .179 .261 .157 .160 .107 .213 .271 1.00 .163 .179 .226 .228 .198 .219 .177 -.038 -.033 -.040 -.058

Përqendrimi tek aktivitetet që mund të gjenerojnë të ardhura .271 .270 .249 .315 .299 .253 .331 .163 1.00 .602 .458 .391 .334 .343 .347 .088 .002 .016 -.007

Adaptimi i punës kërkimore sipas natyrave të projekteve .348 .314 .267 .347 .358 .285 .258 .179 .602 1.00 .590 .525 .485 .472 .418 .046 -.068 -.009 -.080

Ofrimi i konsulencës profesionale ndaj të tretëve .258 .215 .238 .268 .259 .238 .272 .226 .458 .590 1.00 .503 .421 .382 .355 -.002 -.087 -.021 -.088

Qasja proaktive ndaj projekteve të financuar nga të tretët .321 .285 .402 .312 .382 .346 .361 .228 .391 .525 .503 1.00 .537 .448 .466 -.040 -.116 -.077 -.145

Imazhi i mirë te partnerët e huaj .307 .312 .280 .243 .280 .282 .441 .198 .334 .485 .421 .537 1.00 .689 .581 .016 .078 -.043 -.077

Ekspozimi/demonstrimi i kapaciteteve të IAL-së .348 .328 .229 .205 .250 .323 .393 .219 .343 .472 .382 .448 .689 1.00 .609 -.034 .076 -.079 -.090

Mbulimi mediatik dhe politika e marketingut .282 .358 .259 .263 .303 .247 .299 .177 .347 .418 .355 .466 .581 .609 1.00 -.071 .002 -.184 -.107

Autonomia organizative (struktura organizative) -.017 -.150 -.047 .028 .056 .058 -.049 -.038 .088 .046 -.002 -.040 .016 -.034 -.071 1.00 .613 .655 .653

Autonomia e personelit (shpërblimi i personelit dhe rekrutim i tij) -.057 -.105 -.057 .054 -.008 -.029 -.108 -.033 .002 -.068 -.087 -.116 .078 .076 .002 .613 1.00 .658 .632

Autonomia akademike (kufizime që strategjitë e ministrive) -.017 -.112 -.027 .062 .038 -.038 -.117 -.040 .016 -.009 -.021 -.077 -.043 -.079 -.184 .655 .658 1.00 .631

Autonomia financiare -.024 -.136 -.078 .016 -.020 -.067 -.115 -.058 -.007 -.080 -.088 -.145 -.077 -.090 -.107 .653 .632 .631 1.00

a. Determinant = 9.688E-5


142


Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy. .854 Bartlett's Test of Sphericity Approx. Chi-Square 1745.200

df 171

Sig. .000

Communalities

Initial Extraction

Qëndrimi i IAL-së ndaj vlerave 1.000 .672 Qëndrimi ndaj punës 1.000 .658 Socializimi i IAL-së me problemet që prekin komunitete të ndryshme 1.000 .633 Përfshirja dhe pozicionimi në diskutime të çështjeve publike 1.000 .681 Angazhimi në zgjidhjen e problemeve me natyrë publike 1.000 .746 Madhësia e administratës 1.000 .589 Marrëdhënie mes eprorit dhe vartësit 1.000 .638 Stafi ndihmës i pakualifikuar mjaftueshëm 1.000 .439 Përqendrimi tek aktivitetet që mund të gjenerojnë të ardhura 1.000 .607 Adaptimi i punës kërkimore sipas natyrave të projekteve kërkimore 1.000 .742 Ofrimi i konsulencës profesionale ndaj të tretëve 1.000 .657 Qasja proaktive ndaj projekteve të financuar nga të tretët 1.000 .572 Imazhi i mirë te partnerët e huaj 1.000 .755 Ekspozimi/demonstrimi i kapaciteteve të IAL-së 1.000 .778 Mbulimi mediatik dhe politika e marketingut 1.000 .697 Autonomia organizative (struktura organizative) 1.000 .748 Autonomia e personelit (shpërblimi i personelit dhe rekrutim i tij) 1.000 .775 Autonomia akademike (kufizime që strategjitë e ministrive përkatëse) 1.000 .751 Autonomia financiare 1.000 .726



Component

Initial Eigenvalues Extraction Sums of Squared

Loadings Rotation Sums of Squared

Loadings

Total % of

Variance Cumulative

% Total % of

Variance Cumulative

% Total % of

Variance Cumulative

%

1 5.942 31.276 31.276 5.942 31.276 31.276 3.234 17.023 17.023 2 2.949 15.518 46.794 2.949 15.518 46.794 2.971 15.638 32.661 3 1.802 9.482 56.277 1.802 9.482 56.277 2.495 13.134 45.795 4 1.141 6.003 62.280 1.141 6.003 62.280 2.421 12.745 58.540 5 1.032 5.429 67.709 1.032 5.429 67.709 1.742 9.170 67.709 6 .880 4.630 72.339 7 .771 4.060 76.398 8 .614 3.234 79.632 9 .543 2.859 82.491 10 .488 2.569 85.060 11 .446 2.347 87.407 12 .414 2.177 89.584 13 .364 1.917 91.501 14 .335 1.765 93.266 15 .299 1.575 94.841 16 .285 1.499 96.340 17 .253 1.329 97.669 18 .241 1.267 98.936 19 .202 1.064 100.000 Extraction Method: Principal Component Analysis.


143

Component Matrixa

Component

1 2 3 4 5

Qasja proaktive ndaj projekteve të financuar nga të tretët .708 Adaptimi i punës kërkimore sipas natyrave të projekteve kërkimore .698 -.406 Imazhi i mirë te partnerët e huaj .692 .400 Ekspozimi/demonstrimi i kapaciteteve të IAL-së .674 .403 -.323

Qëndrimi i IAL-së ndaj vlerave .669 -.432 Angazhimi në zgjidhjen e problemeve me natyrë publike .656 -.506 Mbulimi mediatik dhe politika e marketingut .650 .309 -.412

Qëndrimi ndaj punës .647 -.407 Socializimi i IAL-së me problemet që prekin komunitete të ndryshme .620 -.489 Përfshirja dhe pozicionimi në diskutime të çështjeve publike .615 -.489 Ofrimi i konsulencës profesionale ndaj të tretëve .608 .322 -.373 Përqendrimi tek aktivitetet që mund të gjenerojnë të ardhura .595 -.362 Marrëdhënie mes eprorit dhe vartësit .588 .423 .319

Madhësia e administratës .525 .358 .427

Autonomia akademike (kufizime që strategjitë e ministrive përkatëse) .853 Autonomia organizative (struktura organizative) .852 Autonomia e personelit (shpërblimi i personelit dhe rekrutim i tij) .835 Autonomia financiare .831 Stafi ndihmës i pakualifikuar mjaftueshëm .358 .367 .414

Extraction Method: Principal Component Analysis. a. 5 components extracted.


144


Component

1 2 3 4 5

Angazhimi në zgjidhjen e problemeve me natyrë publike .821 Përfshirja dhe pozicionimi në diskutime të çështjeve publike .770 Socializimi i IAL-së me problemet që prekin komunitete të ndryshme .764 Qëndrimi i IAL-së ndaj vlerave .745 Qëndrimi ndaj punës .713 .302 Autonomia akademike (kufizime që strategjitë e ministrive përkatëse) .856 Autonomia organizative (struktura organizative) .856 Autonomia e personelit (shpërblimi i personelit dhe rekrutim i tij) .853 Autonomia financiare .846 Adaptimi i punës kërkimore sipas natyrave të projekteve kërkimore .778 Ofrimi i konsulencës profesionale ndaj të tretëve .763 Përqendrimi tek aktivitetet që mund të gjenerojnë të ardhura .727 Qasja proaktive ndaj projekteve të financuar nga të tretët .560 .372 Ekspozimi/demonstrimi i kapaciteteve të IAL-së .813 Imazhi i mirë te partnerët e huaj .302 .776 Mbulimi mediatik dhe politika e marketingut .766 Marrëdhënie mes eprorit dhe vartësit .709

Madhësia e administratës .708

Stafi ndihmës i pakualifikuar mjaftueshëm .649


Component Transformation Matrix

Component 1 2 3 4 5

1 .591 -.105 .512 .494 .366 2 .100 .991 .084 .013 -.012 3 -.781 .041 .382 .486 .083 4 -.063 .068 -.686 .322 .646 5 -.165 .005 .338 -.646 .664


Component Score Coefficient Matrix

Component

1 2 3 4 5

Qëndrimi i IAL-së ndaj vlerave .263 .008 -.159 .046 .044 Qëndrimi ndaj punës .259 -.035 -.203 .114 .000 Socializimi i IAL-së me problemet që prekin komunitete të ndryshme .286 -.012 -.020 -.075 -.050 Përfshirja dhe pozicionimi në diskutime të çështjeve publike .285 .028 .069 -.144 -.071 Angazhimi në zgjidhjen e problemeve me natyrë publike .312 .016 .036 -.085 -.133 Madhësia e administratës -.038 .030 -.027 -.120 .511 Marrëdhënie mes eprorit dhe vartësit -.056 .000 -.082 -.008 .486 Stafi ndihmës i pakualifikuar mjaftueshëm -.083 .011 -.040 -.107 .500 Përqendrimi tek aktivitetet që mund të gjenerojnë të ardhura -.047 .019 .397 -.146 -.004 Adaptimi i punës kërkimore sipas natyrave të projekteve kërkimore -.039 -.003 .394 -.038 -.117 Ofrimi i konsulencës profesionale ndaj të tretëve -.091 -.015 .414 -.098 -.025 Qasja proaktive ndaj projekteve të financuar nga të tretët -.024 -.024 .211 .042 .007 Imazhi i mirë te partnerët e huaj -.065 .031 -.047 .393 -.033 Ekspozimi/demonstrimi i kapaciteteve të IAL-së -.067 .023 -.103 .433 -.015 Mbulimi mediatik dhe politika e marketingut -.009 -.013 -.070 .421 -.159 Autonomia organizative (struktura organizative) -.028 .290 .069 -.050 .065 Autonomia e personelit (shpërblimi i personelit dhe rekrutim i tij) .002 .293 -.121 .178 -.038 Autonomia akademike (kufizime që strategjitë e ministrive përkatëse) .021 .287 .047 -.066 .012 Autonomia financiare .014 .286 -.031 .009 .010



145

Component Score Covariance Matrix

Component 1 2 3 4 5

1 1.000 .000 .000 .000 .000 2 .000 1.000 .000 .000 .000 3 .000 .000 1.000 .000 .000 4 .000 .000 .000 1.000 .000 5 .000 .000 .000 .000 1.000



146

TESTET E BESUESHMËRISË

Grupi B Case Processing Summary

N %

Cases Valid 197 100.0

Excludeda 0 .0

Total 197 100.0

a. Listwise deletion based on all variables in the procedure.

Reliability Statistics

Cronbach's Alpha N of Items

.801 4

Item-Total Statistics

Scale Mean if Item Deleted

Scale Variance if Item Deleted

Corrected Item-Total Correlation

Cronbach's Alpha if Item Deleted

Qëndrueshmëria politike dhe vizioni për të ardhmen

11.269 5.402 .731 .688

Qëndrueshmëria e politikave dhe vijimi i qeverisjes

11.310 5.970 .629 .743

Qëndrimi i qeverisë ndaj IAL-së 11.183 6.293 .634 .743 Imazhi i vendit tek institucionet e huaja 11.467 6.842 .473 .815

Grupi C Case Processing Summary

N %


Excludeda 0 .0

Total 197 100.0




.836 4






Ligji për arsimi e lartë 11.020 7.408 .526 .848 Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Financimit të Arsimit të Lartë

11.508 5.721 .758 .749

Funksionimi i Agjencisë Kombëtare të Kërkimit Shkencor dhe Inovacionit

11.447 5.606 .765 .745

Rregulla strikte për financimin e aktivitetit bazë të IAL-së

11.406 6.110 .633 .808

Grupi E Case Processing Summary

N %


Excludeda 0 .0

Total 197 100.0



147



.890 4






Zotërimi i laboratorëve të certifikuar 11.320 8.259 .604 .911 Shfrytëzimi i duhur i laboratorëve për realizimin e të ardhurave

11.594 6.508 .818 .836

Zotërimi i një ekonomie didaktike 11.589 7.121 .783 .849 Shfrytëzimi i duhur i ekonomisë didaktike për realizimin e të ardhurave

11.609 6.790 .840 .827

Grupi F Case Processing Summary

N %


Excludeda 0 .0

Total 197 100.0




.797 4






Afërsia e IAL-së me qendrën e qytetit 9.934 5.725 .706 .696 Afërsia e IAL-së me kryeqytetin 9.777 5.950 .665 .718 Afërsia me vendet fqinje të Shqipërisë 10.010 6.214 .635 .734 Kampusi i IAL-së dhe mjediset përreth 9.279 7.478 .441 .820

Grupi J Case Processing Summary

N %


Excludeda 0 .0

Total 197 100.0




.743 3






Aftësia thithëse e studentëve 8.574 1.440 .563 .666 Raporti studentë/pedagog 8.538 1.393 .598 .624 Përqafimi i metodave bashkëkohore të mësimdhënies

8.381 1.615 .551 .682


148

Grupi D Case Processing Summary

N %


Excludeda 0 .0

Total 197 100.0




.859 5






Qëndrimi i IAL-së ndaj vlerave 15.061 7.935 .685 .828 Qëndrimi ndaj punës 15.005 7.985 .636 .840 Socializimi i IAL-së me problemet që prekin komunitete të ndryshme

15.462 7.587 .661 .834

Përfshirja dhe pozicionimi në diskutime të çështjeve publike

15.376 7.583 .666 .832

Angazhimi në zgjidhjen e problemeve me natyrë publike

15.421 7.459 .734 .814

Grupi G Case Processing Summary

N %


Excludeda 0 .0

Total 197 100.0




.550 3






Madhësia e administratës 7.761 1.907 .394 .396 Marrëdhënie mes eprorit dhe vartësit 7.208 2.227 .471 .347 Stafi ndihmës i pakualifikuar mjaftueshëm

7.487 1.772 .276 .635

Grupi H& I Case Processing Summary

N %


Excludeda 0 .0

Total 197 100.0




.806 4


149






H Përqendrimi tek aktivitetet që mund të gjenerojnë të ardhura

11.503 4.282 .582 .777

H Adaptimi i punës kërkimore sipas natyrave të projekteve kërkimore

11.406 4.089 .721 .709

H Ofrimi i konsulencës profesionale ndaj të tretëve

11.589 4.131 .629 .754

I Qasja proaktive ndaj projekteve të financuar nga të tretët

11.675 4.741 .565 .784

Grupi I Case Processing Summary

N %


Excludeda 0 .0

Total 197 100.0




.830 3






I Imazhi i mirë te partnerët e huaj 7.985 2.015 .703 .752 I Ekspozimi/demonstrimi i kapaciteteve të IAL-së

7.990 2.122 .728 .734

I Mbulimi mediatik dhe politika e marketingut

8.147 1.953 .647 .815

Grupi K Case Processing Summary

N %


Excludeda 0 .0

Total 197 100.0




.877 4






Autonomia organizative (struktura organizative)

12.706 4.158 .735 .842

Autonomia e personelit (shpërblimi i personelit dhe rekrutim i tij)

12.787 4.281 .726 .846

Autonomia akademike (kufizime që strategjitë e ministrive përkatëse)

12.695 4.121 .745 .838

Autonomia financiare 12.751 4.147 .732 .843


150

REZULTATET E ANALIZËS DISKRIMINUESE PËR LLOJIN E

INSTITUCIONIT

Discriminant Analysis Case Processing Summary




0 .0

Total 0 .0 Total 197 100.0

Group Statistics

Lloji i institucionit: publik, privat Mean Std.

Deviation

Valid N (listwise)

Unweighted Weighted

Privat Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve

-.0684677 1.07639539 53 53.000

Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë -.2899329 1.03348761 53 53.000

Qëndrueshmëria e politikave -.0093873 1.00042157 53 53.000

Aspekte gjeografike -.0698278 1.03985285 53 53.000

Raporti studentë/pedagog .0603549 1.01280787 53 53.000

Angazhimi publik -.0354693 .98041753 53 53.000

Autonomia -1.2350649 .40854384 53 53.000

Ekspozimi dhe mbulimi mediatik .0369475 .95933692 53 53.000

Fokusi i IAL-së -.1499682 .90781235 53 53.000

Organizimi i IAL-së -.0674252 .87640731 53 53.000

Kategoria e stafit: akademik, ndihmës .8679245 .34181281 53 53.000

Përvojë pune 8.3867925 8.30004721 53 53.000

Publik Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve

.0251999 .97310510 144 144.000

Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë .1067114 .96933385 144 144.000

Qëndrueshmëria e politikave .0034551 1.00331534 144 144.000

Aspekte gjeografike .0257005 .98740026 144 144.000

Raporti studentë/pedagog -.0222140 .99788353 144 144.000

Angazhimi publik .0130547 1.01017695 144 144.000

Autonomia .4545725 .73246277 144 144.000

Ekspozimi dhe mbulimi mediatik -.0135987 1.01748352 144 144.000

Fokusi i IAL-së .0551966 1.02934182 144 144.000

Organizimi i IAL-së .0248162 1.04356069 144 144.000


Përvojë pune 16.6875000 9.03642106 144 144.000

Total Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve

.0000000 1.00000000 197 197.000

Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë .0000000 1.00000000 197 197.000


Aspekte gjeografike .0000000 1.00000000 197 197.000



Autonomia .0000000 1.00000000 197 197.000

Ekspozimi dhe mbulimi mediatik .0000000 1.00000000 197 197.000

Fokusi i IAL-së .0000000 1.00000000 197 197.000



Përvojë pune 14.4543147 9.56412003 197 197.000


151



Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve .998 .339 1 195 .561 Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë .969 6.259 1 195 .013 Qëndrueshmëria e politikave 1.000 .006 1 195 .937 Aspekte gjeografike .998 .352 1 195 .553 Raporti studentë/pedagog .999 .263 1 195 .609 Angazhimi publik 1.000 .091 1 195 .763 Autonomia .436 252.546 1 195 .000 Ekspozimi dhe mbulimi mediatik .999 .099 1 195 .754 Fokusi i IAL-së .992 1.636 1 195 .202 Organizimi i IAL-së .998 .328 1 195 .567 Kategoria e stafit: akademik, ndihmës .951 10.084 1 195 .002 Përvojë pune .851 34.112 1 195 .000

Analysis 1 Box's Test of Equality of Covariance Matrices

Log Determinants

Lloji i institucionit: publik, privat Rank Log Determinant

Privat 12 -2.491 Publik 12 -.656 Pooled within-groups 12 -.299

The ranks and natural logarithms of determinants printed are those of the group covariance matrices.

Test Results

Box's M 165.085 F Approx. 1.927

df1 78

df2 32773.816

Sig. .000

Tests null hypothesis of equal population covariance matrices.

Summary of Canonical Discriminant Functions

Eigenvalues

Function Eigenvalue % of Variance Cumulative % Canonical Correlation

1 3.548a 100.0 100.0 .883

a. First 1 canonical discriminant functions were used in the analysis.

Wilks' Lambda


1 .220 286.290 12 .000


Function

1

Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve .091 Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë .163 Qëndrueshmëria e politikave .075 Aspekte gjeografike .056 Raporti studentë/pedagog .028 Angazhimi publik -.076 Autonomia 1.335 Ekspozimi dhe mbulimi mediatik -.095 Fokusi i IAL-së -.009 Organizimi i IAL-së -.103 Kategoria e stafit: akademik, ndihmës -1.078 Përvojë pune .212


152

Structure Matrix

Function

1

Autonomia .604 Përvojë pune .222 Kategoria e stafit: akademik, ndihmës -.121 Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë .095 Fokusi i IAL-së .049 Aspekte gjeografike .023 Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve .022 Organizimi i IAL-së .022 Raporti studentë/pedagog -.020 Ekspozimi dhe mbulimi mediatik -.012 Angazhimi publik .011 Qëndrueshmëria e politikave .003


Functions at Group Centroids


Function

1

Privat -3.089 Publik 1.137

Unstandardized canonical discriminant functions evaluated at group means

Classification Statistics

Classification Processing Summary

Processed 197 Excluded Missing or out-of-range group codes 0

At least one missing discriminating variable 0 Used in Output 197

Prior Probabilities for Groups

Lloji i institucionit: publik, privat Prior

Cases Used in Analysis

Unweighted Weighted

Privat .500 53 53.000 Publik .500 144 144.000 Total 1.000 197 197.000




Total Privat Publik

Original Count Privat 48 5 53

Publik 3 141 144

% Privat 90.6 9.4 100.0

Publik 2.1 97.9 100.0



153

REZULTATET E ANALIZËS DISKRIMINUESE PËR PYETJEN A7

Discriminant





0 .0

Total 0 .0 Total 197 100.0

Group Statistics

Reforma çon në përmirësim Mean Std.

Deviation

Valid N (listwise)

Unweighted Weighted

Jo Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve

.0056103 .99132796 33 33.000

Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë -.1746307 1.06632172 33 33.000


Aspekte gjeografike -.2899430 1.11218313 33 33.000

Raporti studentë/pedagog -.0509736 .94018388 33 33.000

Angazhimi publik -.4250570 .94909261 33 33.000

Autonomia .0914650 1.19156153 33 33.000

Ekspozimi dhe mbulimi mediatik -.0794039 1.08507664 33 33.000

Fokusi i IAL-së .0128475 1.11215827 33 33.000



Përvojë pune 13.4242424 8.64953143 33 33.000

Po Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve

-.0011289 1.00474749 164 164.000

Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë .0351391 .98580661 164 164.000

Qëndrueshmëria e politikave -.0139035 .95473425 164 164.000

Aspekte gjeografike .0583422 .96910915 164 164.000


Angazhimi publik .0855298 .99079569 164 164.000

Autonomia -.0184045 .96004273 164 164.000

Ekspozimi dhe mbulimi mediatik .0159776 .98477224 164 164.000

Fokusi i IAL-së -.0025852 .97958544 164 164.000

Organizimi i IAL-së -.0108816 .99867265 164 164.000


Përvojë pune 14.6615854 9.74914437 164 164.000

Total Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve

.0000000 1.00000000 197 197.000

Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë .0000000 1.00000000 197 197.000


Aspekte gjeografike .0000000 1.00000000 197 197.000



Autonomia .0000000 1.00000000 197 197.000

Ekspozimi dhe mbulimi mediatik .0000000 1.00000000 197 197.000

Fokusi i IAL-së .0000000 1.00000000 197 197.000



Përvojë pune 14.4543147 9.56412003 197 197.000


154



Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve 1.000 .001 1 195 .972 Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë .994 1.210 1 195 .273 Qëndrueshmëria e politikave .999 .188 1 195 .665 Aspekte gjeografike .983 3.373 1 195 .068 Raporti studentë/pedagog .999 .103 1 195 .749 Angazhimi publik .963 7.396 1 195 .007 Autonomia .998 .330 1 195 .566 Ekspozimi dhe mbulimi mediatik .999 .249 1 195 .618 Fokusi i IAL-së 1.000 .007 1 195 .936 Organizimi i IAL-së .999 .115 1 195 .734 Kategoria e stafit: akademik, ndihmës .970 6.131 1 195 .014 Përvojë pune .998 .459 1 195 .499

Analysis 1

Box's Test of Equality of Covariance Matrices Log Determinants

Reforma çon në përmirësim Rank Log Determinant

Jo 12 -.439 Po 12 .889 Pooled within-groups 12 1.116

The ranks and natural logarithms of determinants printed are those of the group covariance matrices.

Test Results

Box's M 86.775 F Approx. .956

df1 78

df2 10647.393

Sig. .590

Tests null hypothesis of equal population covariance matrices.

Summary of Canonical Discriminant Functions

Eigenvalues

Function Eigenvalue % of Variance Cumulative % Canonical Correlation

1 .105a 100.0 100.0 .308

a. First 1 canonical discriminant functions were used in the analysis.

Wilks' Lambda


1 .905 18.857 12 .092


Function

1

Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve .304 Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë -.131 Qëndrueshmëria e politikave .313 Aspekte gjeografike -.265 Raporti studentë/pedagog .186 Angazhimi publik -.674 Autonomia .115 Ekspozimi dhe mbulimi mediatik -.296 Fokusi i IAL-së .004 Organizimi i IAL-së .084 Kategoria e stafit: akademik, ndihmës .637 Përvojë pune -.225


155

Structure Matrix

Function

1

Angazhimi publik -.601 Kategoria e stafit: akademik, ndihmës .547 Aspekte gjeografike -.406 Funksionimi i agjencive të arsimit të lartë -.243 Përvojë pune -.150 Autonomia .127 Ekspozimi dhe mbulimi mediatik -.110 Qëndrueshmëria e politikave .096 Organizimi i IAL-së .075 Raporti studentë/pedagog -.071 Fokusi i IAL-së .018 Zotërimi dhe shfrytëzimi i ekonomisë didaktike dhe laboratorëve .008


Functions at Group Centroids


Function

1

Jo .718 Po -.145

Unstandardized canonical discriminant functions evaluated at group means

Classification Statistics Classification Processing Summary

Processed 197 Excluded Missing or out-of-range group codes 0

At least one missing discriminating variable 0 Used in Output 197

Prior Probabilities for Groups

Reforma çon në përmirësim Prior

Cases Used in Analysis

Unweighted Weighted

Jo .500 33 33.000 Po .500 164 164.000 Total 1.000 197 197.000




Total Jo Po

Original Count Jo 22 11 33

Po 56 108 164

% Jo 66.7 33.3 100.0

Po 34.1 65.9 100.0


pËrcaktuesit e performancËs sË institucioneve...

Documents