Predrag M. Vajagić

Prvi svetski rat u udžbenicima istorije na teritoriji Ex – Jugoslavije

Istoriju Prvog svetskog rata, jednog od prelomnih događaja 20. veka karakterišu stalno

prisutne rasprave među istoričarima. Traganje za njegovim uzrocima i povodima, kao i pitanje

krivce za pokretanje rata, vremenom su se pretvorila u ,,opsesivno pitanje“.1 Za vreme postojanja

jugoslovenske države ova pitanja se u njenoj stručnoj javnosti nisu otvarala, jer je postojao

politički i istoriografski konsenzus.Raspad Jugoslavije doneo je novi pristup proučavanju Prvog

svetskog rata, koji se odvijao kroz stručnu, ideološku i političku dimenziju.Tako dobijena

saznanja pronašla su svoje mesto u udžbenicima istorije, pri čemu je došlo do revizije u kojoj su

dotadašnjiherojipostali antiheroji, a žrtve suse preobratile ukrivce. Na taj načindošlo se do toga

da jedanistorijskidogađaj ima različitupercеpciju i vrednovanje u udžbenicma istorije na

teritoriji Ex – Jugoslavije.2

Za analizu teksta udžbenika istorije poslužili smo se modelom istoričarke Dubravke

Stojanović, koji instrumentalizaciju istorijskih činjenica analizira na tri nivoa. Početni obuhvata

površinske – faktografske konstrukcije, gde se istorijske činjenice prilagođavaju dnevno –

političkim potrebama. Način konstrukcije istorijske faktografije polazi od izostavljanja nekih

činjenica, insistiranja na određenim činjenicama više od istorijske realnosti, odnosno

prevođenjem činjenica u istorijske neistine. Na drugom nivou konstrukcije istorije koriste se

autostereotipi(nacija – žrtva, istorijski ispravna nacija, Balkan – bure baruta, nacijaistorijski

pobednik), koji vode ka formiranju istorijske svesti i predstava o ulozi sopstvene nacije u

prošlosti. Treći nivo instrumentalizacije vodi ka prikazivanju istorije kao sudbine, čiji je tok

1 Anika Mombauer, Uzroci Prvog svetskog rata, Beograd, 2013, str. 7; videti: Philip Bell, „Origins of the War of

1914“, u knjizi Paul Hayes (ed.), Themes in Modern Europiean History 1890 – 1945, London, New York 1992, str. 106. 2Za pisanje ovoga rada poslužili su nam su sledeći udžbenici: Ђoрђe Ђурић, Moмчилo Пaвлoвић, Истoриja зa

oсми рaзрeд oснoвнe шкoлe, Зaвoд зa уџбeникe, Бeoгрaд, 2010. (Srbija ); Stjepan Bekavac, Siniša Kljajić, Povijest 7: udžbenik za 7. razred osnovne škole , Alfa, Zagreb, 2009; Krešimir Erdelja, Igor Stojaković, Udžbenik

povijesti za sedmi razred osnovne škole , Školska knjiga, Zagreb, 2013. (Hrvatska); Milan Burkeljca, Jelica Dobnik, Anita Mirjanič, Helena Pačnik, Damjan Snoj, Helena Verdev, Anka Zujan, Raziskujem preteklost 9: udžbenik za zgodovino za 9. razred osnovne šole, Rokus Klett, Ljubljana, 2010. (Slovenija); Славко Бурзановић, Јасмина Ђорђевић, Историја за 9. разред основне школе , Завод за уџбенике и наставна средства, Подгорица,

2009. (Crna Gora); Блаже Ристовски, Шукри Рахими, Симо Младеновски, Стојан Киселиновски, Тодор Чепреганов, Историја : за VIII одделение, Скопје, 2005. (Makedonija); Ранко Пејић, Симо Тешић, Стево Гаврић, Историја: за 9. разред основн е школе, Завод за уџбенике и наставна средства, Источно Сарајево,

2007; Hadžija Hadžiabdić,Edis Dervišagić, Alen Mulić, Vahidin Mehić,Historija: udžbenik za osmi razred osnovne škole, Bosanska knjiga, Tuzla, 2007. (Bosna i Hercegovina)

nezavisan od procesa i promena, iz čega proizilazi koncept zatvorenog istorijskog kruga u kome

imamo večno ponavljanje.3

Udžbenici koji su predmet analize saglasni su po pitanju uzroka za izbijanje Prvog

svetskog rata. Pitanje podela kolonija u Africi i Aziji, kao i kontrola ekonomskog i političkog

uticaja u Evropi, prouzrokovale su napetosti i sukobile interese velikih sila. U takvoj atmosferi

kada se tražio povod za početak rata odigrao se Sarajevski atentat. Ocena atentata u u

udžbenicima se kreće od neutralne informacije da je atentator Gavrilo Princip bio član

organizacije Mlada Bosna4, preko šireg objašnjenja da se organizacija zalagala za ujedinjenje svih

Južnih Slovena5, do kvalifikovanja atentata kao terorističkog čina.6 Na pitanju povezanosti

atentatora sa Kraljevinom Srbijom uočavaju se faktografske konstrukcije, pa se tako u srpskom

udžbeniku postavlja pitanje zašto su vladajući krugovi u Beču za atentat optužili Srbiju kada je

atentator ,,bio državljanin Austrougarske“7; hrvatski udžbenik imenuje za atentatore isključivo

Srbe prelazeći preko činjenice da je među atentatorima bilo i pripadnika drugih naroda,8

crnogorski udžbenik atentatore dovodi u vezu sa ,,izvjesnim političkim i vojnim krugovima u

Srbiji“9, dok ostali udžbenici ne ulaze u rasvetljavanje pozadine atentata. Opisujući stanje na

Balkanskom poluostrvu dva udžbenika nameću sterotip da je bilo neizbežno da rat započne

upravo na ovim prostorima. Izrazi,,sod smodnika“ ili ,,bačva baruta“ služe za konstrukciju kojom

treba ukazati da je Balkan jedno od najvećih žarišta krize i da predstavlja trajnu opasnost za mir

u svetu.10

Srpski udžbenik rat prikazuje u dve nastavne teme Prvi svetski rat – Veliki rat i Srbija i

Crna Gora u Prvom svetskom ratu, a svaka nastavna tema ima po tri nastavne jedinice. Na prvom

nivou istorijske konstrukcije nije pomenuta veza atentatora i organizacije Ujedinjenje ili smrt,

već se ističe da za atentat nije bila odgovorna srpska vlada.11 Drugi nivo konstrukcije pojavu

dezerterstva u vidu zelenog kadra, vezuje za pripadnike slovenskih naroda mobilisanih u

austrougarsku vojsku, navodeći da je ta pojava bila naročito bila masovna kod Srba. 12 Takođe

ističe se da je srpsko seljaštvo bilo naviknuto na ,,oskudicu, tegobe i nedaće kakve je donosio rat“,

zaboravljajući da je ratu prethodio relativno dugačak period mira koji je trajao 27. godina. 13

3Dubravka Stojanović, Konstrukcija prošlosti - slučaj srpskih udžbenika istorije, Dijalog povjesničara - istoričara

4, Zagreb, Zaklada Friedrich Naumann, 2001, str. 31 – 44. 4Ђурић,Павловић, 54 – 55; Бурзановић,Ђорђевић, 6 – 7; Ристовски,Рахими, 6 – 7; Hadžiabdić,Dervišagić, 9 –

11; 5 Burkeljca,Dobnik, 3.

6 Bekavac,Kljajić, 198.

7Ђурић,Павловић, 54.

8Jedan od atentatora je bio Muhamed Mehmedbašić. Bekavac,Kljajić, 198.

9Бурзановић,Ђорђевић , 8.

10Burkeljca,Dobnik, 2; Bekavac,Kljajić, 197 – 198.

11Ђурић,Павловић, 68 – 69.

12 Isto, 60.

13Isto, 69. Period mira je trajao između 1885. Srpsko – bugarski rat – 1912. Prvi balkanski rat.

Slovenački udžbenik prikaz rata donosi u nastavnoj temi Prva svetovna vojna:vojna, ki je

pretresla svet, koja ima šest nastavnih jedinica, od kojih je jedna posvećena učešću Slovenaca u

ratu. Prvim nivom konstrukcije obuhvaćene su tvrdnje da je Srbija izašla iz Balkanskih ratova sa

glasnim zahtevima za priključenje Bosne i Hercegovine, odnosno da je Rusija zbog postojanja

saveza sa Srbijom izvršila mobilizaciju vojske što je dovelo do izbijanja rata.14 Takođe nije

precizno dato vreme nastanka Šlifenovog plana, pa iz teksta proizilazi da je on nastao

neposredno pred početak rata.15Nisu navedeni razlozi kapitulacije Centralnih sila, osim u slučaju

Nemačke.16Na drugom nivou konstrukcije prikazuje se da su Slovenci bili dobri i hrabri vojnici, a

naročito se ističe njihovo držanje na Italijanskom frontu. Istaknuto je da su borbe na ovom

frontu Slovenci dоživlјаvаlikао

оdbrаnuslоvеnskоgtеritоriја,pоkаzаvšivеćuhrаbrоstibоrbеnоstinеgо drugivојnici.17

U hrvatskom udžbeniku autora K.Erdelje i I.Stojakovića rat je prikazan kao jedna celina

naslovljena Svjetske krize i prvi svjetski rat, bez podele na nastavne jedinice, pri čemu je tekst

podeljen na trinaest podnaslova od kojih je jedan posvećen Hrvatskoj u ratu. Autori su ratna

dešavanja prikazali na primeru opštih pojmova poput mobilizacije, pozicionog rata, novih

oružija, a osnovni tekst je dopunjen adekvatnim izborom istorijskih izvora. Ovaj udžbenik je

oslobođen istorijskih konstrukcija. Nasuprot njemu stoji udžbenik autora S. Bekavaca i S. Kljajića

koji rat prikazuje u tri odvojene nastavne jedinice. Pored već istaknutih konstrukcija koje se

nalaze u ovom udžbeniku, moramo ukazati na potpunu negaciju dešavanja na Balkanskom

frontu, odnosno odricanja značaja vojnih operacija koje su vođene na Solunskom frontu koji je

nazvan ,,takozvani“.18 U prvi nivo konstrukcije spada i tvrdnja da je raspadom Austrougarske

monarhije među novonastalim državama bila Država Slovenaca, Hrvata i Srba. 19Takođe sporno

je od strane autora isticanje da je glavna posledica Prvog svetskog rata bila promena stava

evropskog stanovništva prema ratu.20

Makedonski udžbenik rat obrađuje u nastavnoj temi Evropa, Balkan i Makedonija u

Prvom svetskom ratu, kоја se u četiri nastavne jedinice bavi opštim ratnim dešavanjima,

Balkanskim državama i narodima21, odnosno dešavanjima na teritoriji Makedonije i Albanije u

Prvom svetskom ratu. Konstrukcija u faktografiji je primetna u tabeli koja prikazuje države

14

Burkeljca,Dobnik, 3. U poglavlju naslovljenom Kdo je bil odgovoran za začetak vojne, odgovornost je podeljena između Rusije, Austrougarske i Srbije. Zvaničan savez između Rusije i Srbije nikada nije postojao. 15

Isto, 4. Šlifenov plan je nastao 1905. godine, a modfikacije je pretpeo 1906. godine. 16

Isto, 11. 17

Isto, 12 – 14. 18

Bekavac,Kljajić, 200 – 205. 19

Isto, 205. Ova država nikada nije bila predmet međunarodnog priznanja. 20

Isto, 206. Autori su za ovu svoju tvrdnju iskoristil i citat britanskog istoričara Roberta Stjuarta (Robert Stewart) prema kome je ,,mišljenje potpuno promenjeno te se većina ljudi, pogotovo u Europi, protivi ratu pod svaku

cijenu“. 21

Izostavljena Crna Gora.

učesnice rata, gde se Kraljevina Srbija ne navodi kao članica Antante.22 Za Srbiju se tvrdi da je po

okončanju rata nagrađena teritorijalnim proširenjem u vidu formiranja Kraljevine SHS. Na sličan

način u u sklopu projekta ,,Velike Grčke“ i ,,Velike Rumunije“ prikazano je učešće ovih balkanskih

država u ratu, dok se učešće Bugarske posmatra kao revizija Bukureštanskog mirovnog

ugovora.23 Kao drugi nivo konstrukcije može se smatrati nastojanje da se Makedonci prikažu kao

žrtve, koje su u svoje vojske mobilisale okolne država sukobljene između sebe u ratu. 24 Kod

prikaza učešća Albanaca napravljena je faktografska greška navođenjem da je 27. juna 1914.

godine crnogorska vojska zauzela Skadar.25 Udžbenik nije pomenuo delatnost Esad – paše

Toptanija ličnosti koja je imala veliku ulogu u dešavanjima na prostoru Albanije tokom rata.

Crnogorski udžbenik donosi opis ratnih dešavanja u jednoj nastavnoj temi Prvi svjetski

rat 1914 – 1918.koja je podeljena na šest nastavnih jedinca, od čega tri prikazuju dešavanja u

Crnoj Gori i Srbiji. Faktogafske konstrukcije pvog nivoa prisutne su kod navođenja razloga

ulaska SAD u rat,26 kao i razloga ulaska Rusije u rat.27Autorima se potkrala greška i kod tvrdnje

da je su raspadom Austrougarske monarhije nastale dve države ,,Austrija i Njemačka“.

Insistiranje na ,,držanju crnogorskog fronta“ nasuprot povlačenju srpske vojske predstavlja

isticanje određenih činjenica više od onoga što je bila istorijska realnost.28

Udžbenici istorije u oba entiteta Bosne i Hercegovine Prvi svetski rat smeštaju u posebnu

nastavnu temu. U okviru ovih tema nalazi se po jedna nastavna jednica posvećena Bosni i

Hercegovini, odnosno Srbima u Bosni i Hercegovini za vreme Prvog svetskog rata. Za udžbenike

koji su bili predmet ove analize može se reći da su oslobođeni konstrukcije istorijske

faktografije.

** *

22

Ристовски,Рахими, 8. 23

Isto, 9 – 10. 24

Isto, 13. Iznete su precizne brojke o mobilisanim Makedoncima: 53.000 u redovima srpske vojske, 33.000 u redovima bugarske vojske i 20.000 u redovima grčke vojske. Autori dalje tvrde da su se Makedonci borili

između sebe u različitim vojskama, iz čega proizilazi da su polovinu srpske vojske na Solunskom frontu činili Makedonci.Istorijski izvori su zabeležili učešće Makedonaca u odbrani Beograda 1915. godine gde su se vrlo požrtvovano borili u redovima srpske vojske. Makedonci su činili većinu u Trupama novih oblasti koje su pokušale da zaustave napad Bugarske u jesen 1915. godine. Srpska odbrana se tom pril ikom raspala, a vojvoda

Petar Bojović navodi da su se Makedonci masovno povlačili pred Bugarima. Makedonski regruti se nisu povukli na ostrvo Krf i samim tim nisu mogli da se bore na Solunskom frontu protiv 11. makedonske divizije koja je bila u sastavu bugarske vojske.Mobilizacija Makedonaca u srpsku vojsku posle zauzimanja Bitolja 1917. godine

odvijala se uz veliko protivljenje Francuza, ali njom nije mogao biti obuhvaćen veliki broj regruta. Videti: Veliki rat Srbije, IX, Beograd, 1926, 15 - 21; Petar Bojović, Odbrana Kosovoga polja 1915. i zaštita odstupanja srpske vojske preko Albanije i Crne Gore: odlomak iz mojih memoara , Beograd, 1922; Živković Mihailo, Odbrana Beograda:(1914. i 1915), Beograd, 1998. 25

Isto, 15. 26

Бурзановић,Ђорђевић , 11. Navodi se da je ,,interes američkih vladajaćih krugova da ulaskom u rat obezbijede pobjedu svojih dužnika, a time i naplatu svojih dugova“. 27

Isto, 13. Za razlog ulaska Rusije u rat navodi se želja ,,da od Osmanskog carstva preotmu Carigrad“. 28

Isto, 23.

Udžbenici istorije predstavljaju jedan od najvažnijih činilaca u složenom procesu

stvaranja kolektivnog sećanja. Kao takav udžbenik istorije jeste medijum preko kog se brojnoj

učeničkoj populaciji pružaju predstave o prošlosti. To je razlog zbog kog državne vlasti preko

nadležnih ministarstva vode posebnu kontrolu sadržaja udžbenika, kada u krajnjoj instanci daju

dozvole za njihovu upotrebu. Ovo pravilo je prisutno u svim državama nastalim na prostoru ex –

Jugoslavije. U okolnostima kada su odnosi ovih republika opterećeni konfliktima iz bliske

prošlosti, prikaz Prvog svetskog rata otvara mogućnost konstrukcije istorijske faktografije, jer je

kao epilog rata prositeklo stvaranje prve jugoslovenske države. Analiza nama dostupnih

udžbenika istorije pokazala je postojanje konstrukcije na prvom i drugom nivou, dok je treći

nivo izostao.Postojeće konstrukcije na prvom nivou možemo posmatrati u svetlu plasiranja

suženog broja istorijskih izvora i činjenica preko kojih se dolazi do željenog tumačenja događaja

iz Prvog svetskog rata. Ono što je zajedničko konstrukcijama koje pripadaju drugom nivou jeste

težnja ka stvaranju svesti o ,,istorijskoj ispravnosti spostvene nacije“, pri čemu beležimo i pokušaj

izgradnje svesti o ,,naciji žrtvi“. Prikaz Prvog svetskog rata u udžbenicima istorije razlikuje se po

obimu, ratna dešavanja su prikazana u širem kontekstu u srpskom i crnogorskom udžbeniku

pošto su se ove države našle na pobedničkoj strani.

Prikaz Prvog svetskog rata u udžbenicima istorije na teritoriji ex – Jugoslavije je lišen

ideoloških tumačenja i zasniva se pre svega na naučnim saznanjima. Pojedini udžbenici su nam

ukazali na mogućnost oslobađanja od faktografskih konstrukcija, dok je u većini udžbenika ona

prisutna, sa ciljem formiranja poželjne istorijske svesti, odnosno pozitivnog prikaza prošlosti i

uloge vlastite nacije u ratu.