pregled stanja sedimenta u vojvodini stanje... · poljoprivreda 1 943 12 proizvodnja prehrambenih...

PREGLED STANJA SEDIMENTA U PREGLED STANJA SEDIMENTA U PREGLED STANJA SEDIMENTA U PREGLED STANJA SEDIMENTA U VOJVODINIVOJVODINI

Profesor dr Božo DalmacijaPriodno matematički fakultetPriodno-matematički fakultet

Departman za hemijuNovi Sad

1

Poreklo sedimenata u vodotocimaPoreklo sedimenata u vodotocima Od čestica tla koje nastaju spiranjem

zemljišta (erozija) Od čestica eolskog nanosa koje pod

dejstvom vetra dospevaju u kanaledejstvom vetra dospevaju u kanale Od čestica koje dospevaju zajedno sa

otpadnim vodama iz naselja i indsustrije ili nastaju pri mikrobiološkoj indsustrije ili nastaju pri mikrobiološkoj razgradnji zagađenja u vodotocima

Od truljenja akvatične i obalne ij ( ći d l d vegetacije (većim delom od procesa

eutrofizacije) Od čvrstog otpada koji se

2

g p jneodgovorno ubacuje u vodotokove

Moguća akumulacija sedimenta uMoguća akumulacija sedimenta u vodotocima u Srbiji

Đerdapska akumulacija I

3,5.109 m3 zapremina akumulacije

Đerdapska akumulacija II0,8.109 m3

zapremina akumulacije

3

Procesi koji utiču na formiranje nanosa (sedimenta) Procesi koji utiču na formiranje nanosa (sedimenta) u vodotocima utiču i na kvalitet vode

Za st aranje nanosa (sedimenta) rečnom korit najodgo ornija je Za stvaranje nanosa (sedimenta) u rečnom koritu najodgovornija je erozija i ispuštanje otpadnih voda.

Najvažnija erozija u ovom slučaju je ona koju vrši tekuća voda poreklom od atmosferskih taloga, koji se slivaju po nagibu sa viših delova reljefa. j

Ova vrsta erozije naziva se spiranje ili denudacija zemljišta.

4

Jedna od najvažnijih pojava u slivu jesu svakako j j p j jerozioni procesi, koji bitno utiču na hemijski kvalitet voda, režim voda i nanos vodotoka.

Eroziju u slivu prate sledeće pojave, koje bi se mogle shvatiti kao komponente te iste erozije: Razaranje stena u slivu pod mehaničkim,

hemijskim i temperaturnim uticajima, Denudacija (razgolićavanje prethodno Denudacija (razgolićavanje prethodno

raspadnutih stenskih masa) i Akumulacija (istaložavanje prethodno

pokrenutih čvrstih materijala, usled nedovoljne energije rečnih tokova).

5

Kvalitet nanosa (sedimenta) je važna komponenta u Kvalitet nanosa (sedimenta) je važna komponenta u programima zaštite i kontrole kvaliteta vode.

Sastav i fizičke karakteristike nanosa utiču na stepen Sastav i fizičke karakteristike nanosa utiču na stepen vezivanja organskih i neorganskih prirodnih i zagađujućih materija koje se mogu naći u prirodnim

dvodama.

Fizičko-hemijske karakteristike sedimenta (pH, redoks-potencijal sadržaj sulfida organske materije i gline) utiču na potencijal, sadržaj sulfida, organske materije i gline) utiču na pojavne oblike i vezivanje toksičnih komponenti i

njihovih metabolita za čestice sedimenta, i na njihovu mobilnost, a za posledicu imaju bioakumulaciju i biomagnifikaciju

u živim organizmima u manjoj ili većoj meri

6

u živim organizmima u manjoj ili većoj meri

Ispuštanje neprečićenih otpadnih voda Ispuštanje neprečićenih otpadnih voda u vodotoke utiče na

pad rastvorenog kiseonika eutrofikacija pojava toksičnih supstanci stavaranje mulja (sedimenta)

PAH, Cd, Cr...PAH, Cd, Cr...

7

Pogoršanje kvaliteta površinskih voda u Vojvodini zbog nekontrolisanig ispuštanja otpadnih voda pored uobičajenih nekontrolisanig ispuštanja otpadnih voda, pored uobičajenih

očiglednih posledica imaće dugoročne posledice zbog:

Eutrofizacije – pojava taloga od izmrlih algi, pojava mirisa i ukusa vode od proizvoda metabolizma algi i pojava u vodi mikrotoksina, poboljšava se

i ij t k ič ih t l d t kmigracija toksičnih matela u vodotoku

Nagomilavanje tokičnog sedimenta u g j grekama i akumulacijama

8

Koji su Koji su ekološke ekološke posledice ispuposledice ispuštanja štanja posledice ispuposledice ispuštanja štanja otpadnih voda u otpadnih voda u vodotokove ?vodotokove ? - EUTOFIZACIJA,

- RAST MAKROFITA

Š- POTROŠNJA RASTVORENOG KISEONIKA !- TOKSIČNE KOMPONENTE U VODI !- POVEĆANJE SALINETETA!POVEĆANJE SALINETETA!- POVEĆANJE BIONEDOSTUPNIH MATERIJA U VODI

- POVEĆANJE SADRŽJA SEDIMENTA U VODOTOKU!AKUMULACIJA TOKSIČNIH - AKUMULACIJA TOKSIČNIH

KOMPONENTI U SEDEIMENTU- PRISUSTVA TOKSIČNIH KOMPONENTA U SEDIMENTU JE EKOLOŠKA BOMBA SA OPASNIM

9

POSLEDICAMA ZA OKOLINU

Otpadna voda koja sadrži toksične maetala i organske materije

10

EKOLOŠKA ŠTETA!POVEĆAVANJE SALINITET, NEUTRALIZACIJA KISELIH VODEPOVEĆAN RAST VODENOG

VODOTOK RASTINJA!PROBLEM NASTAJANJA SEDIMENTA OD POSLEDICA EUTROFIZACIJE!

IMULJIVANJE SEDIEMNTA!

VODENA FAZAOTPADNA VODA

IZMULJIVANJE I DEPONOVANJE TOKSIČNOG SEDIMENTA!VEĆA UČESTALOST MONITORINGASEDIMENTA, VODE I DEPONIJA TOKSIČNOG SEDIMENTA!RAZVOJ I PRIMENA METODA ZA REMEDIJACIJU TOKSIČNOG SEDIMENTA!

ČVRSTA FAZA

REMEDIJACIJU TOKSIČNOG SEDIMENTA!

Koje su tehnoKoje su tehno--

11

Koje su tehnoKoje su tehnoekonomske posledice !ekonomske posledice !

Izvori zagađivanja voda i sedimenta u Izvori zagađivanja voda i sedimenta u Vojvodini

Osnovni izvori zagađivanja voda u Vojvodini su naselja, industrija i poljoprivreda.

J d d đ j d i d ih d ž Jedan deo zagađenja dospeva iz susednih država, naročito iz Rumunije, gde je naveći uticaj na kvalitet vode u Begeju i Tamišuvode u Begeju i Tamišu.

12

Neadekvatan tretman otpadnih vodaNeadekvatan tretman otpadnih vodaNa teritoriji Vojvodine je registrovano 497 zagađivača voda: industrija 326 prehrambena 118 ostala industrija 208 Kada se izgrade

kanalizacioni sistemi biće ihj stočarstvo 113 naselja 44 ostalo 14

kanalizacioni sistemi biće ih 463 (podrazumeva se da će biti izgrađena i postrojenja za prečišćavanje ostalo 14

Od 497 registrovanih zagađivača:

komunalnih otpadnih voda)

ne prečišćava 343 prečišćava 71 (sa komunalnim otpadnim vodama) prečišćava 83 (samo primarno)

13

p ( p ) komunalnih postrojenja 22!!!!

Odnos količina vode prema delatnosti zagađivača na teritoriji HS DTD2%7%

poljoprivreda

proizvodnja prehrambenihproizvoda pića i stočne

46%38%

proizvoda, pića i stočnehraneproizvodnja hemijskihproizvoda

proizvodnja i preradagvožđa, čelika i obojenih

5%2%

metalasakupljanje, prečišćavanjei distribucija vode

ostalo

DELATNOST KOLIČINA VODE( 3/d )

BROJ ZAGAĐIVAČA

5%2%

(m3/dan) ZAGAĐIVAČApoljoprivreda 1 943 12proizvodnja prehrambenih proizvoda, pića i stočne hrane 52 590 / 132 000 63

proizvodnja hemijskih proizvoda 6 188 6

14

proizvodnja hemijskih proizvoda 6 188 6sakupljanje, prečišćavanje i distribucija vode 43 375 25

12%17%

3%12%

5%

17%2%

8%

5%

60%POLJOPRIVREDAPROIZVODNJA PREHRAMBENIH PROIZVODA, PIĆA I STOČNE HRANEPROIZVODNJA I PRERADA PAPIRASAKUPLJKANJE, PREČIŠĆAVANJE I DISTRIBUCIJA VODEOSTALO

64%

POLJOPRIVREDAPROIZVODNJA PREHRAM BENIH PROIZVODA, PIĆA I STOČNE HRANEPROIZVODNJA I PRERADA PAPIRASAKUPLJANJE, PREČIŠĆAVANJE I DISTRIBUCIJA VODE

OSTALO

Procentualni udeo organskog opterećenja otpadnih voda računato preko HPK po delatnosti

OSTALO

Procentualni udeo organskog opterećenja otpadnih voda

računato preko BPK po delatnostizagađivača

računato preko BPK po delatnosti zagađivača

kg HPK/dan kg BPK/dankg HPK/dan kg BPK/dan

prehrambena industrija 47 942 25 234sakupljanje, prečišćavanje i distribucija vode 13 487 6 912poljoprivreda (stočarstvo) 9 355 4 753

5%

4%

1% 10% 1% 5%

28%

5%

55%4%79%

POLJOPRIVREDAPROIZVODNJA PREHRAM BENIH PROIZVODA, PIĆA I STOČNE HRANEPROIZVODNJA I PRERADA PAPIRAOBRADA STAKLA, PORCULANA KERAM IKE I OSTALOG (BETON, CEM ENT, GIPS, KAM EN)SAKUPLJANJE, PREČIŠĆAVANJE I DISTRIBUCIJA VODE

3%4%

POLJOPRIVREDAPROIZVODNJA PREHRAM BENIH PROIZVODA, PIĆA I STOČNE HRANEPROIZVODNJA I PRERADA PAPIRAPROIZVODNJA HEM IJSKIH PROIZVODASAKUPLJANJE, PREČIŠĆAVANJE I DISTRIBUCIJA VODE,

OSTALO

Procentualni udeo opterećenja otpadnih voda suspendovanim materijama po granama delatnosti

OSTALO

Procentualni udeo opterećenja otpadnih voda rastvorenim materijama

(suvog ostatka) po granama delatnostimaterijama po granama delatnosti (suvog ostatka) po granama delatnosti

kg suspendovanih materija/dan

kg rastvorenih materija/danmaterija/dan materija/dan

proizvodnja šećera 33 293 38 497obrada mesa 2 003 5 042proizvodnja ulja 2 372 8 730

11%23%

2% 8%26%

2%

2%

2%

62%1%

1%

60%POLJOPRIVREDAPROIZVODNJA PREHRAM BENIH PROIZVODA, PIĆA I STOČNE HRANEPROIZVODNJA I PRERADA PAPIRAPROIZVODNJA HEM IJSKIH PROIZVODASAKUPLJANJE, PREČIŠĆAVANJE I DISTRIBUCIJA VODEOSTALO

62%

POLJOPRIVREDAPROIZVODNJA PREHRAM BENIH PROIZVODA, PIĆA I STOČNE HRANEPROIZVODNJA I PRERADA PAPIRAPROIZVODNJA HEM IJSKIH PROIZVODASAKUPLJANJE, PREČIŠĆAVANJE I DISTRIBUCIJA VODEOSTALO

Procentualni udeo opterećenja otpadnih voda ukupnim azotom po granama delatnosti

OSTALO

Procentualni udeo opterećenja otpadnih voda ukupnim fosforom po granama

delatnostidelatnosti

prehrambena industrija kg N/dan kg P/danproizvodnja šećera 339 66obrada mesa 350 46obrada mesa 350 46proizvodnja ulja 39 83

kg N/dan kg P/danIndustrija 4 000 600Stočarstvo 741 80Naselja 1 479 275

Prosečno dnevno opterećenje otpadnih voda

2 000

metalima po delatnostima

1 2001.4001.6001.8002.000

CrCu

Industrija koja ispušta otpadne vode sa nedovoljnim predtretmanom u

d k k li ij

400600800

1.0001.200

g/da

n CuZnMnNi

gradsku kanalizaciju

0200400

LNA

RIJ

A

AK

LA

KA I

LNA

RIJ

A

JE,

AN

JEC

IJA

NJA

IA A AĆ

AJ

NiPb

TEK

STI

IND

US

TR

OB

RA

DA

STA

MA

ŠIN

SM

ETA

LIN

DU

STR

SA

KUP

LJA

NJ

PR

EČ

IŠĆ

AVA

I D

ISTR

IBU

CV

OD

E

PR

OIZ

VOD

NP

RE

RA

DA

GV

OŽĐ

A

SA

OB

RA

18

Prosečne dnevne količine otpadnih voda k j i št j di k l HS DTD

količina otpadnih voda

koja se ispušta u pojedine kanala HS DTD

60000

70000prosek za interval

prosek za radne dane

Sezonska proizvodnja: šećerane, prerada voća i povrća itd

40000

50000

/dan

20000

30000m3

0

10000

Dunav Tisa Begej DTD"B č j

DTD"V b

Krivaja DTD "Ban.P l k

Kikindskik l

Vršačkik l

19

"Bečej-Bogojevo"

"Vrbas-Bezdan"

Palanka-Novi

Bečej"

kanal kanal

P č d t ć j HS DTDProsečno dnevno opterećenje HS DTD organskim materijama

30000

40000HPKBPKIspuštanje otpadnih

voda velikih zagađivača:

20000

30000

kg/d

an

npr. Fermin u Senti, Šećerana u Senti

10000

0DTD Novi

Sad-SavinoSelo

Tisa Begej DTD Bečej-Bogojevo

DTDVrbas-Bezdan

Krivaja Kikindskikanal

20

Selo

Prosečno dnevno opterećenje HS DTDProsečno dnevno opterećenje HS DTDsuspendovanim i rastvorenim materijama

50000 suspendovane materije

40000

50000 suspendovane materijerastvorene materije

20000

30000

kg/d

an

0

10000

DTD N i Ti B j DTD DTD K i j Kiki d kiDTD NoviSad-

SavinoSelo

Tisa Begej DTDBečej-

Bogojevo

DTDVrbas-Bezdan


21

Prosečno dnevno opterećenje HS DTDp jnutrijentima

4000 N

3000

4000 N

P

1000

2000

kg/d

an

0

1000

DTD Novi Tisa Begej DTD Bečej- DTD Krivaja KikindskiDTD NoviSad-

SavinoSelo

Tisa Begej DTD BečejBogojevo

DTDVrbas-Bezdan


22

Prosečno dnevno opterećenje HS DTD

14000

Prosečno dnevno opterećenje HS DTDmetalima

10000

12000

14000

CrCu

6000

8000

g/da

n

CuFeMnNi

2000

4000 ZnPb

0DTD Bečej-Bogojevo

DTD Vrbas-Bezdan

Kudoš Kikindski kanal

23

Opterećenje otpadnih voda po granamaOpterećenje otpadnih voda po granama delatnosti

80000

90000

100000 HPK BPKSUSPENDOVANE MATERIJE SUVI OSTATAKUKUPAN AZOT UKUPAN FOSFOR

50000

60000

70000

kg/d

an

20000

30000

40000k

0

10000

PREHRAMBENAINDUSTRIJA

POLJOPRIVREDA PREČIŠĆAVANJE VODE

24

kvantitativne i kvalitativne karakteristikekvantitativne i kvalitativne karakteristike otpadnih voda prehrambene industrije

35000

40000

45000 HPK BPKSUSPENDOVANE MATERIJE SUVI OSTATAKUKUPAN AZOT UKUPAN FOSFOR

20000

25000

30000

35000

kg/d

an

5000

10000

15000

0Proizvodnja,

obrada, hlađenje izamrzavanje

Proizvodnjašećera

Proizvodnja piva Proizvodnjaskroba i proizvoda

od skroba

Proizvodnjamargarina i

sličnih jestivih

25

životinjskog mesa masti

Difuzni izvori zagađenjaDifuzni izvori zagađenja Izvori negativnog uticaja poljoprivredne proizvodnje

Pesticidi U prvih 6 meseci 2008 godine uvezeno je 896 tona aktivnih Pesticidi. U prvih 6 meseci 2008. godine uvezeno je 896 tona aktivnih materija i pretkoncentrata (3400 tona u 2007. godini) i 4920 tona preparata (kao u 2007.), a proizvede se 7-8 hilada tona godišnje

Godišnje se proizvede oko 600-700 hiljada tona veštačkih đubriva, a uveze Godišnje se proizvede oko 600 700 hiljada tona veštačkih đubriva, a uveze se 300-400 hiljada tona.

Deponije smeća. U Vojvodini se godišnje produkuje 440 000 tona smeća.smeća. Sa deponije ili smetilišta ocedna voda sliva u površinske ili prodire u

podzemne vode. Saobraćaj Poslednjih godina proizvede oko 325 000 tona MB-95 Saobraćaj. Poslednjih godina proizvede oko 325.000 tona MB 95

sa maksimalnim sadržajem olova od 400 mg/l i oko 50.000 tona MB-98 sa maksimalnim sadržajem olova od 600 mg/l. Sagorevanjem olovnog benzina se u životnu sredinu godišnje emituje oko

26

Sagorevanjem olovnog benzina se u životnu sredinu godišnje emituje oko 160 tona olova. Veći deo olova dospeva u površinske vode

Akcidetna zagađenjaDatum nastanka

akcidenta Lokacija akcidenta Opis

April-jun 1999. Dunav kod Novog Sada i Pančeva Izliv nafte i naftnih derivata, žive, vinil-hlorida, PAH itd. Posledice ratnog razaranja naftne i petrohemijske indutrije

30. 01. 2000. Sasar- Lapus i Somes-Tisa Izliv sadržaja lagune jalovišta rudnika zlata Baia Mare u Rumuniji. Zagađenje reke Tise sa cijanidima i metalima.

01. 04. 2003. Tamiš kod sela Sakula Uginula riba, uzrok nepoznat

29. 05. 2003. I-61 „Delta“, kod CS Kula Naftna mrlja, uzrok nepoznat.

2004. i 2005. HS DTD Novi Sad – Savino Selo (triangl Savino Selo)

Izlivanje naftnih derivata, urok nepoznat.

18 01 2006 N d l ( d I d St č ) U i l ib k t18. 01. 2006. Nadela (od Ivanova do Stračeva) Uginula riba, uzrok nepoznat

24. 01. 2006. HS DTD Bečej-Bogojevo kod Srbobrana i Turije

Uginula riba, neprijatan miris, uzrok nepoznat

06. 10. 2006. Kanal Galovica, kod CS na Savi Veća količina uginule ribe, neprijatan miris, uzrok nepoznat

13 10 2006 HS DTD Bački Petrovac Uginula riba miris na materije fekalnog porekla uzrok nepoznat13. 10. 2006. HS DTD Bački Petrovac -Karavukovo

Uginula riba, miris na materije fekalnog porekla, uzrok nepoznat

29. 11. 2006. i 2007.

HS DTD Kosančić-Mali Stapar, kod Malog Stapara

Debeo beli sloj stvdnute masnoće, uzrok izlivanje otpadnih voda iz Fabrike ulja „Sunce“ Sombor

2007. Topolski kanal Izlivanje otpadnih voda Kikindske mlekare

2007. Tisa Izlivanje otpadnih voda Šećerane i Fermina u Senti

05.09.2008. Bosut Uginulo je nekoliko tona ribe. Talas zagađenja je trajao više od mesec dana. Pretpostavlja se da je uzrok ovog zagađenja pojava barske biljke sočivice, koja je u uslovima izuzetno visokih temperatura i nedostaka dotoka vode izazvala deficit kiseonika.

2008 Hidrosistem Nadela kod Kovačice Uginula riba uzrok nepoznat2008 Hidrosistem Nadela kod Kovačice Uginula riba, uzrok nepoznat

2008. Kanal Galovica kod Pećinaca Uginula riba, uzrok nepoznat

2008 Meliorativni kanal "Delta" kod Crvenke

Uginula riba, uzrok izmuljivanje kanala i ispust komunalnih otpadnih voda iz Crvenke

Kvalitet površinskih vodaKvalitet površinskih voda Kvalitet površinskih voda u Vojvodini pretežno je uslovljen

i št jispuštanjem: otpadnih voda iz naselja industrijskih postrojenja, poljoprivrednom proizvodnjom, pojavom dugotrajnih sušnih perioda.

Ugroženost površinskih voda zagađenjem biodegradabilnim Ugroženost površinskih voda zagađenjem biodegradabilnim organskim materijama naročito je izražena u blizini velikih gradova (Vrbas, Kula, Crvenka, Zrenjanin, Pančevo, Ruma, Bačka

T l ) k ji j t j j čišć j d kih t d ih d i Topola) koji nemaju postrojenja za prečišćavanje gradskih otpadnih voda i industrijskih postrojenja koja se bave proizvodnjom hrane (fabrike šećera,

prerade voća i povrća, velike farme svinja, klanice itd.).

28

Dunav, Sava, a delimično Tisa uspevaju, Dunav, Sava, a delimično Tisa uspevaju, zahvaljujući moći samoprečišćavanja, da razgrade znatne količine organskih materija i ipak održe zadovoljavajući kvalitet voda.

Nasuprot njima, u periodima rada fabrika punim kapacitetom prisutna je ugroženost malih vodotoka (Krivaja, Nadela, Kudoš, Bosut i pojedine deonice HS DTD) HS DTD). Tada dolazi do pojave deficita kiseonika i razgradnje organskih

materija u anaerobnim uslovima sredine, pri čemu se oslobađaju toksične materije i gasovi (vodoniksulfid, metan i amonijak), što ugrožava floru i faunu ovih vodotoka.

Biološke transformacije zagađenja u rekama formiraju određenu

29

količinu mulja (sedimenta)

O k lit t ši kih d t it iji AP V j diOcena kvaliteta površinskih voda na teritoriji AP Vojvodina

12 17 9 14 823 25 32 42 35 38 40 37

7 5 8 9 10 11 16 20 15 20 26 289 13 20 25

100%

42 3237 32

4330

35 3065

73 78

27 2431 32

4976

90 92

32 42 35 38 40 37

80%

305 292 286 310 283283 286

60%

V

III IV250 257

239 268207

243 220 215 244 240 234

283 286241 239 257

241230 234

20%

40%III‐IV

I‐II

0%

20%

01 02 03 04 05 06 07 08 01 02 03 04 05 06 07 08 01 02 03 04 05 06 07 08

30

200

200

200

200

200

200

200

200

200

200

200

200

200

200

200

200

200

200

200

200

200

200

200

200

rastvoreni kiseonik organske materije nutrijenti

Prosečni procentualni udeli lokacija u III-IV klasi i van klase kvaliteta

90%

70%

60%

van klase III‐IV klasa

30%

40%

10%

Vrbas II,Bač

Plovni Begej,

Zlatica

Vrbas II,

Bačko

Gradište,

Bač,Stajićevo

Plovni Begej,

Zlatica,

Krivaja

Vrbas II,

Novo

Miloševo,

Hetin, Klek,

Stajićevo

Plazović,

Zlatica,

Plovni Begej

31

rastvoreni kiseonik organske materije nutrijenti

Prostorna distribucija srednjih vrednosti za rastvoreni kiseonik (mgO2/l) površinskih voda na teritoriji AP Vojvodina

Prostorna distribucija srednjih vrednosti za BPK5 (mgO2/l) površinskih voda na teritoriji AP Vojvodina

8 Dunav/BezdanTisa/Martinoš 1200 0 1988

3

4

5

67

BPK

5 (m

gO2/

l)

Tisa/Martinoš

Begej/Itebej

600.0

800.0

1000.0

1200.0

K5

(mgO

2/l)

19992000200120022003200520062007

1

23

0 2 4 6 8 10 12

Vreme (mesec)

B

0.0

200.0

400.0

0 3 6 9 12Mesec

BPK 2007

2008

Sadržaj ukupnih organskih materija izmerenih preko BPK5 u vodi Dunava, Tise i Begeja na ulaznim graničnim profilima

Sadržaj organskih materija u vodi Velikog Bačkog kanala na profilu Vrbas II

Prostorna distribucija srednjih vrednosti za amonijum jon (mgNH4

+/l) površinskih voda na teritoriji AP Vojvodina

Prostorna distribucija srednjih vrednosti za ukupan fosfor (mgP/l) površinskih voda na teritoriji AP Vojvodinana teritoriji AP Vojvodina

0,4

0,5

g/l)

2

2,5

/l)0,2

0,2

0,3

0,3

0,4

ntra

cija

am

oniju

m jo

na (m

g

0 5

1

1,5

2

cent

raci

ja n

itrat

a (m

g

0,0

0,1

0,1

Dunav - Bezdan Dunav -Bogojevo

Tisa - Titel Dunav -Slankamen

Dunav -Pančevo

Dunav -Ban.Palanka

Kon

cen

0

0,5

Dunav - Bezdan Dunav -Bogojevo

Tisa - Titel Dunav -Slankamen

Dunav -Pančevo

Dunav -Ban.Palanka

Kon

Srednje koncentracije amonijum jona u vodi Dunava na godišnjem nivou za period 1998-2007 godina

Srednja koncentracija na godišnjem nivou nitrata u vodi Dunava za period 1998-2007. godina

Maksimalne detektovane koncentracije teških metala (µg/l) u 2006

34

Maksimalne detektovane koncentracije teških metala (µg/l) u 2006. godini

Kvalitet sedimentaKvalitet sedimenta

Prosečan sadržaj kadmijuma i procenat prekoračenja ekotoksikološki

35

značajne vrednosti uticaja

Prosečan sadržaj mineralnih ulja i procenat prekoračenja

39

j j p p jekotoksikološki značajne vrednosti uticaja

Sadržaj PAH-ova u sedimentuj

Mogu biti antropogenog, ali i prirodnog porekla i detektovani su u sedimentu sedimentu.

U kanalima i rekama se suma PAH-ova kretala u veoma širokom opsegu od praktične granice određivanja (5 µg/kg) do čak 16000 µg/kg koliko je određeno u sedimentu Kudoša Pored Kudoša i µg/kg koliko je određeno u sedimentu Kudoša. Pored Kudoša, i sediment DTD kanala Vrbas-Bezdan iza Srbobrana je opterećen PAH-ovima (do oko 3 mg/kg).

Od zaštićenih zona najugroženija je Koviljsko petrovaradinski rit Od zaštićenih zona najugroženija je Koviljsko-petrovaradinski rit, gde se suma PAH-ova kretala i do oko 18 mg/kg, a potencijalni problemi su uočeni i u jezeru Ludaš (suma PAH do oko 7,8 mg/kg) i Obedskoj bari (do 3,2 mg/kg). Detektovane koncentracije PAH-ova Obedskoj bari (do 3,2 mg/kg). Detektovane koncentracije PAH ova ukazuju na potencijalne negativne ekotoksikološke uticaje na ispitivanim lokacijama.

Na ostalim lokacijama detektovane vrednosti za sumu PAH-ova su

40

Na ostalim lokacijama detektovane vrednosti za sumu PAH ova su maksimalno 1 mg/kg.

Sadržaj pesticida u sedeimentuSadržaj pesticida u sedeimentu Iz grupe organohlornih pesticida utvrđeno je prisustvo

izomera heksahlorcikloheksana 4 4 DDT a i njegovih metabolita (4 4' DDE izomera heksahlorcikloheksana, 4,4-DDT-a i njegovih metabolita (4,4'-DDE i 4,4'-DDD), heptahlora, heptahlorepoksida i endrin-aldehida, a

sporadično i ostalih određivanih jedinjenja (aldrina, dieldrina, endrina i endosulfan-sulfata) endosulfan sulfata)

i to u svim periodima uzorkovanja bez uočene pravilnosti u koncentracijama koje ukazuju na moguće negativne ekotoksikološke uticaje.

Najugroženija zaštićena zona u pogledu sadržaja pesticida jeste jezero Ludaš gde maksimalno detektovane vrednosti pesticida iz grupe DDT-a u posmatranom periodu višestruko prekoračuju vrednosti verovatnih ekotoksikoloških uticaja (do 88 g/kg 4 4' DDE do 180 µg/kg 4 4' DDD do ekotoksikoloških uticaja (do 88 g/kg 4,4 -DDE, do 180 µg/kg 4,4 -DDD, do 160 g/kg 4,4'-DDT).

Negativni ekotoksični efekti očekuju se i u Carskoj bari i Koviljsko-petrovaradinskom ritu zbog prekoračenja ekotoksikološki verovatnih vrednosti

41

petrovaradinskom ritu zbog prekoračenja ekotoksikološki verovatnih vrednosti uticaja za heptahlorepoksid i derivate DDT-a.

Polihlorovanih bifenili u sedimentuPolihlorovanih bifenili u sedimentu Prisustvo polihlorovanih bifenila potvrđeno je u sedimentu

B j i t k t ij d 370 /k št j i d i Begeja i to u koncentracijama do 370 µg/kg što je iznad nivoa verovatno negativnih ekotoksikoloških uticaja

Primer klasifikacije sedimenta u kanalu Begej prema holandskoj metodologiji

3

4

sa

0

1

2Kla

s

Klasa površinskog sedimenta

Klasa sedimenta sa dna

42

00 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30

Udaljenost od ustave Klek (km)

PRIMER: Okvirna direktiva o vodi (WFD 2000/60/EC) propisuje MDK igodišnju srednju vrednost za prioritetne supstance na osnovu 12 merenjag j j p p jgodišnje. Istraživanje Dunava je sprovedeno u avgustu i septembru2007. godine što nije reprezentativan period za neka jedinjenja kao što supesticidi, tako da je ovo indikacija hemijskog statusa.

Prema listi prioritetnih suspstanci navedenih u Okvirnoj direktivi o vodamadi (2 tilh k il)ft l t (DEHP) j jk itič ij t i d

45

di-(2-etilheksil)ftalat (DEHP) je najkritičnija supstanca u uzorcima vode.

46

Najveća koncentracija 4-izo-nonilfenola je nađena nizvodno od Novog Sada.

47

Benzo(a)piren na suspendovanim materijama

Toksični efekti porne vodeToksični efekti porne vode

48

Generalno, kvalitet sedimenata manjih vodotoka Krivaja, Nadela, Kudoš, DTD Vrbas-Bezdan, Begej pod uticajem

Aleksandrovačkog kanalaAleksandrovačkog kanalaje lošiji u odnosu na ostale ispitivane vodotoke jer su oni u većoj meri pod direktnim ili indirektnim uticajem neprečišćenih ili delimično prečišćenih otpadnih voda, a imaju manji potencijal za samoprečišćavanje.

Visok sadržaj organskih materija i teških metala posledica su Visok sadržaj organskih materija i teških metala posledica su ispuštanja neprečišćenih ili delimično prečišćenih industrijskih i

komunalnih otpadnih voda, korozije metalnih struktura i konstrukcija (Cu, Zn), uticaja difuznih izvora, pre svega poljoprivrede (Cd, Cr), kao i

saobraćaja (Pb).

49

saobraćaja (Pb).

Najugroženije deonice reka i kanala u AP VojvodiniNajugroženije deonice reka i kanala u AP Vojvodini

Vodotok Deonica Uzrok neispravnsotiKanal Od 0+000 do 6+000 rečnog Ispuštanje neprečišćenih otpadnih indsutrijskog basena Crvenka-Kula-Vrbas. Kanal Vrbas-Bezdan

Od 0+000 do 6+000 rečnog kilometra

Ispuštanje neprečišćenih otpadnih indsutrijskog basena Crvenka Kula Vrbas. Sadrži veliku količinu sedimenta, oko 400.000 m3. Sediment pored orgasnkih materija sadrži i toksične metala: Cu, Cr, Ni, Zn.

Plovni Begej Od Rumunske granice do prevodnice Klek

Ispuštanje otpadnih voda na teritoriji Rumunije, prvenstveno grada Temišvara. Najveća količina toksičnih materija je akumulirana u sedimentu, kao na primer metali: Cr, Ni, Pb, Cu, Cd, Hg.

Aleksandrovački kanal Ceo tok Ispuštanje otpadnih voda industrijske zone oko kanala (npr. kožara) i gradskih

otpadnih voda. Sediment sadrži toksične metale prvenstveno hrom.

Begej Tok kroz Zrenjanin do brane kod Stajićeva, a delimično do

Ispuštanje otpadnih voda industrije u samom gradu (npr. povremeno ispuštanje otpadnih voda uljare »Dijamant«) i uliv visoko zagađenih otpadnih voda Aleksandrovačkog kanalaušća u Tisu Aleksandrovačkog kanala.

Kudoš Nizvodno od Rume Ispuštanje neprečišćenih gradskih otpadnih voda Rume i industrije kože. Sediment je akumulirao toksične količine hroma.

Krivaja Nizvodno od Bačke Topole i Ispuštanje neprečišenih gradskih otpadnih voda Bačke Topole i delimično prečišćenih otpadnih voda industrije mesa iz Bačke Topole. Zatim, uticaj

Jezero Moravica zagađenog sedeimenta iz akumulacije Moravica i povremenog ispuštanja sadržaja septičkih jama.

Kanal Bogojevo - Bečej

Od uliva kanala Vrbas-Bezdan do ušća u Tisu

Uticaj zagađenog sedimenta i zagađenog dela kanala Vrbas-Bezdan, uticaj otpadnih voda grada Vrbasa i Srbobrana. Zatim uticaj zagađenih voda reke Krivaje.

Ti P k ič i ti j i M đ k i i d t ij kih i k l ih d i S t Ad

50

Tisa Dd Sente do brane na Tisi Prekogranični uticaj iz Mađarske i industrijskih i komunalnih voda iz Sente, Ade i Mola.

Crne tačke u AP Vojvodini na

vodotocima male odotoc a a esamoprečišćavajuće

moći!

51

Pojedinačni primeriPojedinačni primeri

CRNE TAČKE ZAGAĐENOG SEDIMENTA U VOJVODINI KOJI ZAHTEVAJU

REMEDIJACIJU

52

Veliki Bački kanal Koncentracije bakra, nikla, cinka, a u pojedinim slučajevima i

hroma, određuju klasu sedimenta kao 4+ i 4, što znači da se radi o izuzetno zagađenim sedimentima za koje je obavezna radi o izuzetno zagađenim sedimentima za koje je obavezna remedijacija.

Eventualni način postupanja sa sedimentom tokom izmuljivanja i način njegove prerade ili odlaganja, usled ovako definisanog hemijskog sastava mora u sebi sadržati princip imobilizacije i onemogućavanja njihovog širenja u p p j g j j g jokolinu kroz vazduh, vodu (bilo površinsku i podzemnu) ili zemljište.

53

8 1

mg/kg Cr

C I

3

4

5

6

7

8

Cd (mg/kg)600

800

1000

1200

Cr (mg/kg)

100 380

d d.s.p.s.s.s.d.l.p.l.s.l.d. 0

1

2

0+000 0+800 2+000 2+900 4+000

s p.s.s.s.d.l.p.l.s.l.d. 0

200

400

0+000 0+8002+000

mg/kg Cd

C I

0,8 12

d.p.d.s.d.d 4+900 5+800

d.p.d.s.d.d.s.p 000 2+900 4+000 4+900 5+800

C-Ciljna vrednost holansko zakonodavstvo

I-Interventna vrednostholansko zakonodavstvo

300

400

500

600

Cu (mg/kg) 80

100

120

140

160

Pb (mg/kg)

p.s.s.s.d.l.p.l.s.l.d. 0

100

200

00

0+000 0+8002+000 s.p.s.s.s.d.l.p.l.s.l.d. 0

20

40

60

0+000 0+800

mg/kg Cu

C I

36 190mg/kg Pb

54

d.p.d.s.d.d.s.p. 000 2+900 4+000 4+900 5+800

d.p.d.s.d.d.s.p 2+000 2+900 4+000 4+900 5+800

36 190g g

C I85 530

mg/kg Zn

C I

140 720

80

100

120

140

160

180

Ni (mg/kg) 2000

25000

30000

s.d.l.p.l.s.l.d. 020

40

60

80

0+000 0+800

Ni (mg/kg)

0

5000

10000

15000

20000

Zn (mg/kg)

mg/kg Ni

C I

d.p.d.s.d.d.s.p.s.s.s.2+000

2+900 4+000 4+900 5+800

d.p.d.s.d.d.s.p.s.s.s.d.l.p.l.s.l.d. 0 0+000 0+800 2+000 2+900 4+000 4+9005+800

35 210

5+800

400

500

280

320

360

Ukupni ugljovodonici

Mineralna ulja

00

100

200

300

0

mg/kg

040

80

120

160

200

240

280

mg/kg

ugljovodonici

555+8004+9004+0002+9002+0000+8000+000

0

površinski srednji dubinski

5+8004+9004+0002+9002+0000+8000+0000

površinski srednji dubinski

N d lNadelaSadržaj metala u sedimentu Sadržaj metala u sedimentu NNdele pri visokom vodostdele pri visokom vodostaajuju

Mesto uzorkovanjaNi Pb Cd Zn Cr Cu Hg

mg/kg

Ustava Debeljača 37 26 2,9 36 10 21 0,25

Ustava Crepaja 41 29 4,3 39 17 26 0,24

Ustava Jabuka 49 73 17 145 29 85 0,69

Ustava Beli narcis 44 38 4 7 92 12 41 0 54Ustava Beli narcis 44 38 4,7 92 12 41 0,54

Ustava Kovin 35 24 3,5 54 20 31 0,17

Ustava Ivanovo 38 57 1,3 644 23 285 0,84

56

215

220 Ni

Holandska interventna

Sadržaj metala u sedimentu pri niskom

100

200

205

210

Holandska "ciljna"

vrednost (210 mg/kg)

mg/

kg

Ivanovo Beli narcis Skrobara

sedimentu pri niskom vodostaju

nala

- pov

ršins

ki slo

j

a kana

la - s

rednji

sloj

kana

la - d

ubins

ki slo

jLe

va ob

alaDes

na ob

ala50

0 m uz

vodn

o

0

50j

vrednost (35 mg/kg)

Sredina

kan

Sredina

Sred

ina ka

190

200

CuEmpirijskavrednost (197 mg/kg)

IvanovoBeli narcis

940Zn

Ivanovo Beli narcis

20

40

60

80

190

Teorijskavrednost (35,7 mg/kg)

mg/

kg

Beli narcis Skrobara

200

300

400900

920

Teorijskavrednost (123 mg/kg)Empirijska

vrednost (315 mg/kg)

mg/

kg

Skrobara

kana

la - p

ovrši

nski

sloj

dina k

anala

- sred

nji sl

oj

a kana

la - d

ubins

ki slo

jLe

va ob

alaDes

na ob

ala50

0 m uz

vodn

o

0

nala

- pov

ršins

ki slo

j

a kanala

- sred

nji sl

oj

kana

la - d

ubins

ki slo

jLe

va ob

alaDes

na ob

ala50

0 m uz

vodn

o

0

100

57

Sredina

ka

Sredin

Sredina

Sredina

kan

Sredina

Sred

ina ka

3.8

4.0 Cd

E i ij k

IvanovoBeli narcis100 Cr

Empirijska vrednost

0.40.50.63.0

3.2

3.4

3.6


Empirijska vrednost (3,5 mg/kg)

mg/

kg

Skrobara

30

40

50

60

70

80

90


(90 mg/kg)

mg/

kg


a - površ

inski s

lojnala

- sred

nji sloj

ala - d

ubinski s

lojLev

a obala

Desna o

bala50

0 m uzv

odno

0.00.10.20.3

a - površ

inski s

lojnala

- sred

nji sloj

ala - d

ubinski s

lojLev

a obala

Desna o

bala50

0 m uzv

odno

0

10

20

30

Sredina k

anala

Sred

ina kan

Sredina k

anal

100 PbEmpirijska vrednost (91,3 mg/kg)2 9

3.0 Hg IvanovoBeli narcis

Sredina k

anala

Sred

ina kan

aSred

ina kan

ala

20

405060708090

Teorijskavrednost (35 mg/kg)

( , g g)

mg/

kg


0.6

0.8

2.32.42.52.62.72.82.9


Empirijska vrednost (0,486 mg/kg)

mg/

kg

Beli narcis Skrobara

površ

inski

sloj

ala - s

rednji

sloj

a - dub

inski

sloj

Leva

obala

Desna

obala

500 m

uzvo

dno

0

10

a - pov

ršins

ki slo

jnala

- sred

nji sl

ojala

- dub

inski s

lojLev

a oba

laDes

na oba

la50

0 m uzv

odno

0.0

0.2

0.4

58

Sredina

kana

la - p

Sredina

kana

laSred

ina ka

nala 50

Sredina

kana

la Sred

ina kan

Sredina k

anal

K i jKrivajaCd (mg/kg)

6 00

8.00

10.00

12.00

14.00

0.00

2.00

4.00

6.00

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22

Cr (mg/kg)

100.00

120.00

20 00

40.00

60.00

80.00

59

0.00

20.00

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22

Pb (mg/kg)

80 00

90.00

Ni (mg/kg)

400.00

450.00

30.00

40.00

50.00

60.00

70.00

80.00

100 00

150.00

200.00

250.00

300.00

350.00

0.00

10.00

20.00

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22

0.00

50.00

100.00

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22

Cu (mg/kg)

500.00

600.00

Zn (mg/kg)

3500.00

4000.00

4500.00

100.00

200.00

300.00

400.00

1000.00

1500.00

2000.00

2500.00

3000.00

60

0.001 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 0.00

500.00

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22

ZAŠTIĆENE ZONE U VOJVODINIZAŠTIĆENE ZONE U VOJVODINI

Na ispitivanim lokacijama na osnovu p jkoncentracija sezonskih merenja a i srednjih vrednosti tih merenja može se zaključiti da uglavnom svi toksični metali mogu da utiču ili uglavnom svi toksični metali mogu da utiču ili utiču na prirodne osobine sedimenta, jer premašuju holandsku “target” vrednost.

61

p j g

Posmatrano po lokacijama: Koviljsko-Petrovaradinski rit (Ni, Zn, Cd, Cu), Obedska bara i Carska bara (svi sem Cr i Hg), jezero Ludaš (sem Hg), Gornje-podunavlje (Zn),

Z i (Ni Cd) i M i (Ni Z Cd) Zasavica (Ni, Cd) i Moravica (Ni, Zn, Cd). Povremeno je koncentracija premašila i vrednost

holandske interventne vrednosti kada se preporučuje holandske interventne vrednosti, kada se preporučuje remedijacija za: bakar (Koviljsko-Petrovaradinski rit-Šlajz, Jezero ba a ( o js o et o a ad s t Š aj , Je e o

Ludoš, Carska bara-Vidikovac, Zasavica) i za nikl, cink, kadmijum i hrom na lokaciji Jezero

62

Ludaš-Ludaš I.

2008. godina/sadržaj metala u sedimentu

Cd

4045

kanads ka teorijs ki moguća vrednos t uticaja

kanads ka emirijs ki verovatna vrednos t uticaja

05

101520253035

P D P D P D P D P D P D P D P D P D

mg/kg

VOK Krstonošićaokno

Ludaš I Ludaš II Ulaz kanalau baru

Kanal StariBegej-

Vidikovac Arkanj Šlajz

Obedska bara Jezero Ludaš Carska bara Koviljsko-petrovaradinskirit

100

Cr


kanads ka empirijs ki verovatna vrednos t uticaja

020406080


mg/kg



Kanal StariBegej-



Cu

kanads ka teorijs ki moguća vrednos t uticaja Z n

100

150

200

250

mg/kg

kanads ka emirijs ki verovatna vrednos t uticaja

50100150200250300350

mg/kg



0

50




Kanal StariBegej-



050




Kanal StariBegej-



Pb

kanads ka teorijs ki moguća vrednos t uticajaHg

20

40

60

80

100

mg/kg


0123456

mg/kg



0P D P D P D P D P D P D P D P D P D


Ludaš I Ludaš II Ulaz kanala ubaru

Kanal StariBegej-





Ludaš I Ludaš II Ulaz kanala ubaru

Kanal StariBegej-



Akumulacija Lokacija Klasa sedimenta Parametar koji određuje klasu

1 4 mineralna ulja

2P 4 ZnAkumulacija Moravica

2DB 4 Zn, mineralna ulja

3L 4 mineralna ulja

3D 4 Zn, mineralna ulja

4P 4 i l lj4P 4 mineralna ulja


5P 2 mineralna ulja


6L 4 Zn

6D 4 Zn, mineralna ulja

7L 4 Zn, mineralna ulja

7D 4 Zn7D 4 Zn

8L 4 Zn, mineralna ulja

8D 4 mineralna ulja

9P 4 Zn

9DB 4 Zn

10P 4 Zn

10DB 4+ Zn

11 4+ Zn, Ni

65

11 4 Zn, Ni

12 4+ Zn, Ni

13P 4 Zn

13DB 4+ Zn

Plovni BegejPlovni Begej

66

120

600 00

700,00Cu mg/m3Cr mg/m3Ni mg/m3

Hg, Zn, Pb

Cu, Cr, Ni

80

100

400,00

500,00

600,00Cd mg/m3Hg μg/m3Zn mg/m3Pb mg/m3

PbNi, Cd

40

60

200,00

300,00

0

20

IT-0-18.12.08. IT-1-22.12.08. IT-2-23.12.08. IT-3-24.12.08. IT-4-25.12.08. IT-5-26.12.08.0,00

100,00

Sadržaj metala u suspendovanom sedimentu izražen kao mg/m3

Cd Kanadska teor. moguća vrednost uticaja Kanadska empirijska verovatna vrednost uticaja

Sadržaj metala u površinskom sedimentu

Pb Kanadska teor moguća vrednost uticaja Kanadska empirijska verovatna vrednost uticaja

15.00

20.00

25.00

kg

Cd Kanadska teor. moguća vrednost uticaja Kanadska empirijska verovatna vrednost uticaja

200.00

250.00

300.00

g/kg

Pb Kanadska teor. moguća vrednost uticaja Kanadska empirijska verovatna vrednost uticaja

0.00

5.00

10.00

mg/

k

0.00

50.00

100.00

150.00

IT 0 IT 0a IT 1 IT 2 IT 3 IT 5 KL 0 KL 5

mg

IT-0 IT-0a IT-1 IT-2 IT-3 IT-5 KL-0 KL-5 IT-0 IT-0a IT-1 IT-2 IT-3 IT-5 KL-0 KL-5

350 00

400.00

Cr Kanadska teor. moguća vrednost uticaja Kanadska empirijska verovatna vrednost uticaja

1800 00

2000.00

Zn Kanadska teor. moguća vrednost uticaja Kanadska empirijska verovatna vrednost uticaja

150.00

200.00

250.00

300.00

350.00

mg/

kg

800.00

1000.00

1200.00

1400.00

1600.00

1800.00

mg/

kg

0.00

50.00

100.00

IT-0 IT-0a IT-1 IT-2 IT-3 IT-5 KL-0 KL-50.00

200.00

400.00

600.00

IT-0 IT-0a IT-1 IT-2 IT-3 IT-5 KL-0 KL-5

Sadržaj metala u vodi

Zn

800

900

1000

ukupni koloidni rastvoreni I/II klasa Cu

500

600

ukupni koloidni rastvoreni I/II i III/IV

300

400

500

600

700

µg/l

200

300

400

µg/l

0

100

200

IT-0 IT-1 IT-2 IT-3 IT-50

100


Pb

60

70

80

90

ukupni koloidni rastvoreni I/II klasaCr

80

100

120

ukupni koloidni rastvoreni I/II klasa

20

30

40

50

60

g/l

20

40

60

80

µg/l

0

10


0

20


Umesto zaključkaUmesto zaključka

Na osnovu utvrđenih zagađujućih materija i klasifikacije k lj či l d j d k t i i i lj d t lj uzorkovanog mulja, očigledno je da kontaminirani mulj predstavlja

veliki rizik za životnu sredinu. Iskopani kontaminirani mulj se ne može razastreti po okolnim p j p

terenima jer će kontaminirati zemljište i rizičan je po zdravlje ptica i stoke.

P čišć j lj dl j j t ž k i k Z t j Prečišćavanje mulja pre odlaganja je težak i skup proces. Zato je najbolje rešenje formiranje izolovane deponije da bi se sprečiloširenje kontaminacije u životnu sredinu kroz vazduh, vodu (površinsku i/ili podzemnu) i zemlju.

Jedno od mogućih trajnih rešenja problema zagađenog sedimenta vodotoka jeste tretman solidifikacije/stabilizacije

71

vodotoka jeste tretman solidifikacije/stabilizacije.

Hvala na pažnji !

74

pregled stanja sedimenta u vojvodini stanje... · poljoprivreda 1 943 12 proizvodnja prehrambenih...

Documents