primijenjena za ispit

8/16/2019 Primijenjena Za Ispit

1/37


2/37

2

Točnost karte

Može se podijeliti na značenjsku i geometrijsku.Značenjska to čnost postoji na karti ako jeuspostavljeno suglasje izme đu zna čenja objekta na karti iskazanog odre đenim kartografskimznakom i stvarnog zna čenja objekta.Geometrijska to čnost postoji na karti ako je uspostavljena podudarnost polo žaja neke to čkeodređenog s karte prema stvarnom polo žaju te to čke u prostoru, koja ne smije prije ći odre đenuvrijednost.Srednja pogre ška pri o čitavanju koordinata to čaka s karte (mt), odnosno o čitavanju duljine skarte (md):

mt = md = 0,2 x utočnost kartografskog prikaza oblika reljefa zemlje izohipsama (Koope-ova formula):

mh = ±(A + B x tgoc).Cjelovitost karteSadr žajna cjelovitost (ili potpunost) karte zna či da ona sadr ži sve objekte koji se u danom mjerilumogu i moraju prikazati. Stalnim promjenama na objektima, do kojih dolazi zbog ljudskedjelatnosti i prirodnih utjecaja, karta gubi na cjelovitosti. Odr žavanje je va žan detalj cjelovitostikarte, a podrazumijeva potrebu stalne aktualizacije sadr žaja karte.Esteti čnost karteEstetske komponente koje pove ćavaju uporabnu vrijednost karte su:

• uskla đen vanjski i unutarnji sadr žaj karte• lijepo oblikovan čitljiv crtež • harmoničnost boja • usklađeno pismo itd.

Sastavni dijelovi karte mogu de definirati kao njeni elementi, kroz vanjski ili formalni dio karte, polje karte, unutarnji okvir, vanjski okvir, me đuokvirni prostor i rub ili margina karte.

Geografi se naj češće bave unutarnjim sadr žajnim dijelom karte,odnosno geografskom sadr žinom.Ona pokazuje prikaz reljefa, voda, vegetacije, naselja, prometnica, podru č ja (granica), koordinatnaili kartografska mre ža, umetnuta karta, pro širena karta, bezokvirna karta.Svaka karta mora imati i sljede će elemente: opis karte unutarnji i vanjski, naslov karte, mjerilo karte(broj čano, grafi čko, opisno), oznaka lista (nomenklatura), podaci o projekciji, tuma č znakova,autor (izradio), nakladnik (izdava č), datum izrade i izvo đač .

Elementi matemati čkog sadr žaja na kartama omogu ćuju da se geografski elementi što to čnijenanesu, i to u njihovom prostornom odnosu.

Geografski elementi su elementi sadr žaja karte, ne samo op ćegeografske nego i topografske itematske. Na tematskim kartama često su i osnovni orijentir (hidrografska mre ža, granice) zaodređivanje prostornih odnosa ostalog sad ržaja.

Mjerilo i namjena karte ut ječu na izbor geografskih elemenata. Oni na tematskim kartama predstavljaju geografsku osnovu, a njihov izbor ovisi od tematike karte. Od geografskih elemenatanajčešće se predstavljaju hidrografija, naselja i granice. Nazivi na geografskim kartama su integralnidio i ovisno o namjeni, tematike i mjerilu ispisuju se na svim kartama, ali je njihova količinauvjetovana istim. Na tematskim kartama nazivi su manje zastupljeni nego na op ćegeografskim.

Na op ćegeografskim kartama pored osnovnog sadr ž aja mo že se nalaziti i dopunski sadr ž aj , kojise prikazuje kroz umetnute elemente, tj. umetnute karte. Sadr žaj umetnute karte mo že biti isti teritorij , koja je predstavljena na osnovnoj karti, ali usitnijem mjerilu, i sa posebnim sadr žajem ( politički, administrativno-teritorijalni, mogu biti


3/37

3

prikazani važni dijelovi morfostrukturnih odnosa, prometni pravci i dr.). Umetnuta karta mo že predstavljati i manji teritorij od kartiranog teritorija na osnovnoj karti, ali svakako prikazan ukrupnijem mjerilu, kao npr. plan glavnog grada ili nekog dijela obale. Takav primjer umetanja ječesto zaljev Boka Kotorska, Istra ili Bospor i Dardaneli. Umetnuta karta mo že predstavljati iveći teritorij od kartiranog u okviru osnovnih sadr žaja, a s nakanom predstavljanja polo žajaosnovnog teritorija u okviru šireg prostora, i tada je umetnuta karta sitnijeg mjerila od osnovnog.Umetnuta karta mo že predstavljati i di o teritorija ili dr ž ave koji iz estetskih ili tehni čkihrazloga nije mogao biti uklju čen u osnovnu kartu (npr. umetnuta karta Aljaske i Havaja na kartiSAD-a).

3.1. Predstavljanje elemenata hidrografije

Hidrografija podrazumijeva sve vode i objekte čiji je cilj kori šten je i snabdijevanje vodom.Obuhva ća vodene povr šine (mora, jezera, bare, mo čvare, ribnjake i dr.), vodene tokove (rijeke,

potoke, kanale), prirodne hidrografske objekte (izvore, ponore, vodopade), umjetne objekte za

snabdijevanje vodom (bunare, vodovode, pumpe, rezervoare, česme i dr.) i razne objekte narijekama, jezerima i moru izgra đene za ekonomske, plovidbene i druge svrhe.Hidrografija predstavlja jedan od osnovnih geografskih elemenata na kartama razli čitih namjena.Ona je va žan elemnt predstavljanja geografskog sadr žaja i drugih elemenata reljefa, naselja,komunikacija dr.Voda ima vi šestruko zna čenje: privredni, energetski, kao izvor ishrane stanovni štva, povezujeteritorije ali ih i razdvaja, i dr. U kartografiji hidrografija ima specifi čnu ulogu, jer predstavljaosnovu za uno šenje ostalog sadr žaja. Zbog toga ima primarnost me đu geografskim elementima inanosi se prva. Koristi se za geografske i kartografske regionalizacije, što joj daje posebnoznačenje.

Prilikom kartiranja hidrografije potrebno je predstaviti:1. karakteristike obala mora i jezera;2. r iječni sistem i odgovaraju ći raspored tokova u njemu;3. kvalitativne i kvantitativne odlike objekata za vodu i na vodi;

4.

točan odnos hidrografije i drugih elemenata.U na činu predstavljanja na kartama hidrografija je u odnosu na druge elemente pretrpjelanajmanje promjene. Obalske linije prikazivane su sli čno dana šnjem na činu prikazivanja. Promjene suvr šene u prikazivanju vodenih povr šina, znakova na njima, predstavljanju objekata za vodu dr.

3.1.1. Predstavljanje vodenih povr šina

Pod vodenim povr šinama podrazumijevaju se mora, jezera, bare, solane, mo čvare, ribnjaci.Potreba za njihovog predstavljanja o gleda se u točnom i vjernom prikazu obalskih linija, što nijeuvijek jednostavan postupak. Obala nije jedinstvena linija,


4/37

4

Ona je širok pojas izme đu maksimalnog i minimalnog nivoa, pa se na kartama prikazuje i gornja idonja obala. Grafi čka r ješenja su razli čita: tanja i deblja linija, kontinuirana i isprekidana linija,tekstualna obja šnjenja, šrafirana - povremeno plavljena zona i dr.

Na topografskim kartama i planovima predstavlja se samo obalska linija, ali ne i obala.Obalska linija je grani čna linija izme đu vode i kopna pri srednjem vodostaju (hidrografska nula).Predstavlja se punom linijom debljine od 0,5 do 0,15mm. Obalsku liniju treba prikazati sa što vi šedetalja, posebno da se istakne tip obale u pogledu razu đenosti, jasno izdvajaju ći rtove, zalive,objekte koji mogu poslu žiti kao orijentir, ali je ograni čeno mjerilom karte i stupnjemgeneralizacije.

Na karti se mo že prikazati i sastav tla obale (pjeskovita, šljunkovita, kamenita) uvjetnimznacima. Pjeskovita obala prikazuje se t očkama, klifovi uvjetnim znakom za odsjek itd.

Navigacijske karakteris tike obale (kej, lukobran) također se predstavljaju uvjetnim znacima zaobjekte na obali.

Sl. 91. Predstavljanje vodenih površ ina (plavom bojom) : 1. Jezerska površ ina, 2. Stalnamočvara; 3. Sezonska moč vara; 4. Povremena mo č vara; 5. Visoke podzemne vode; 6. Rijeka čija se širina mož e predstaviti u mjerilo ; 7. Mali vodotok, čija se širina ne mož e predstaviti u mjerilo


5/37

5

Na topografskim kartama prikazuju se sva ostrva, što na op ćegeografskim kartama, zbog ve ćegeneralizacije, nije mogu će. Ako su u grupama, a zbog mjerila se ne mogu sva predstaviti, manjase generališu, ali tako da izgled ostrvskog skupa ostane isti. Prikazuju se hridi, manja ostrva i

podvodne stijene. Elementi podvodnog reljefa predstavljaju se dubinskim kotama, izobatama iraznim nijansama plave boje.

Jezera se predstavljaju tako da se na karti vidi oblik, veličina, dubina i razuđenost. Veli čina

jezerske površine može se meriti sa karte. Kod stalnih jezera obalsk a linija izvlači se punom, akod periodičnih isprekidanom linijom. Poželjno je da se i kod najmanjih jezera predstavi oblik, ato je moguće kada površina na karti nije manja od 1mm 2.

Lokve i bare na topografskim kartama predstavljaju se obalskom linijom, bez detalja o dubini idr. Ponekad se daju i oznak e za neprohodno ili prohodno močvarno zemljište, ševar i dr. Ribnjak se

pored plave linije predstavlja i dodatnim oznakama za nasipe, pregrade i dr. Na višebojnim kartama itopografskim kartama obalska lin ija stajaćih voda predstavlja se tamno plavom linijom, a vodene površine svijetlo plavom ili šrafurom.

3.1.2. Predstavljanje vodenih tokovaVodeni tokovi (rijeke, potoci, kanali), prikazuju se linijama plave ili crne boje, čija debljina

zavisi od mjerila kart e. Na topografskim kartama moguće je predstaviti širinu toka nekih rijeka umjerilu i tada se ucrtavaju točni položaji njihovih obala. Tokovi čiju je širinu moguće prikazati umjerilu moraju na karti imati širinu najmanje 0,5mm.

Sl. 92. Predstavljanje morske obale (plavom bojom): 1.Obalska linija; 2. Izobata od 5 m;3. Izobata od 10 m; 4. Izobata od 20 m; 5. Pjeskovito - š ljunkovita obala; 6. Klifovska obala; 7. Nadvodni hrid; 8. Ostrvo; 9. Tombolo ; 10. Podvodni hrid.


6/37

6

Hidrografija je povezana sa reljefom, jer utiče na stvaranje njegovih oblika i rasčlanjenosti, pa pravilno generalisana hidrografija doprinosi plastičnijem izgledu reljefa. Prilikom prikazivanjavodenih tokova, vodi se računa da se u zavisnosti od mjerila i namjne karte istaknu nekekarakteristike od izvora do ušća.

Od stupanja krivine i mjerila karte zavisi koja će krivina biti prikazana na karti. Nakrupnomjerilonim topografskim kartama predstavljene su u glavnom sve krivine, dok nasitnomjerilonim one su generalisane . Pri prelasku sa krupnijeg mjerila na sitnije, usljedneo phodne generalizacije nije moguće predstaviti stvarnu dužinu toka. Tako je, na kartamamjerila 1 : 25 000 tok predstavljen sa 100% točnosti dužine, 1 : 100 000 sa 76%, a u 1 : 1 000 000sa 63% stvarne dužine. To znači, da prilikom korištenja karata u navedenim mjerilima treba

prim jeniti koeficijent točnosti. R ijeka može biti predstavljena sa jednom ili dvije paralelne linije,što zavisi od širine toka i mjerila karte. Predstavlja se sa dvije linije ukoliko je to moguće umjerilu karte. Tako npr. u mjerilu 1 : 50 000 sa dv ije linije moguće je predstaviti rijeku koja ješiroka najmanje 20m, ali zbog važnosti tokova, ponekad se širine rijeka predstavljaju i vanmjerila. Tako se, u mjerilu 1 : 25 000 predstavljaju dvolinijski r ijeke, čija širina prelazi 5m, umjerilu 1 : 50 000 i 1 : 100 000 čija je širina veća od 10m, a u mjerilu 1 : 200 000 preko 20m itd.

Na kartama neprekidnim linijama predstavljvaju se r ijeke koje ne presušuju, a isprekidanim koje presušuju, kod ponornica se koristi uvjetni znak za ponor. Manji tokovi, koji se predstavljaju jed nom linijom i obalske linije većih rijeka predstavljaju se tamno plavom bojom, a vodena površina većih rijeka svijetlo plavom bojom. Kanali, bez obzira na njihovu funkciju, predstavljajuse po istim principima kao i rijeke. Na kanalima i rijekama prikazuju se i svi objekti vezani zanjihovu saobraćajnu i ekonomsku funkciju.


7/37

7

Sl. 93. Predstavljanje vodenih tokova (plavom bojom): 1. Rijeka predstavljena mjerilom;2. S tajaće; 3. Visoke podzemne vode; 4. Mrtvaje sa rogozom; 5. R iječ ni sprud; 6. Ada;7. Povremeno zamoč varenje; 8.Obalski sprud; 10. R iječ ni rukavac.


8/37

8

3.1.3. Predstavljanje objekata za vodu

Objekti za vodu su svi objekti koji služe za dobijanje vode (izvori, česme, bunari), objekti ukojima se skuplja voda (cisterne, rezervoari) i kojima se prenosi voda (vodovod, akvadukt). Oviobjekti prikazuju se uvjetnim znacima. Ako je zemljište bezvodno prikazaće se svi objekti, a ako je bogato vodom bit će generalisani i oni najkrupniji.

3.2. Predstavljanje reljefa

Kartogtrafske projekcije omogućavaju predstavljanje matematičke površine Zemlje. Pomoćukartografske mreže može se odrediti geografski položaj svake točke na Zemljinoj površini.Kartografska mreža daje dve dim enzije: geografsku širinu - lat itudu i geografsku dužinu -long itudu. To nije dovoljno za određivanje položaja točke. Zemljina površina je rasčlanjenaoblicima reljef a, koji imaju tri dimenzije: dužinu, širinu, visinu ( dubinu). Reljef predstavlja trećudimenziju Zemljine površine. Relje f je nepravilna kriva površina i razlikuje se od matematičke(pravilne) krive površine, koja je usvojena pri konstruisanju kartog rafske projekcije. Naziva se jošfizička ili topografska površina. Pošto je nepravilna kriva površina, nije moguće predstaviti je nakarti po istim matematičkim zakonima koji su važili pri izradi projekcija, već se primenjujuspecifične metode.Ovi metode omogućuju da se posredno odredi i treća dimenzija svake točke ili objekta tj. njenanadmorska visina ili altituda . Projekcije daju dv ije dimenzije položaja točke na Zemljinoj površini (geografsku dužinu i širinu), a metode za predstavljanje reljefa treću dimenziju položaja

- apsolutnu visinu (altitudu). Kombinacijom kartografske projekcije i metoda za predstavljanjereljefa omogućeno je potpuno određivanje položaja točke, kao i sagledavanje odnosa između pojedinih točaka, merenje visina, pro stornog rasporeda i pravaca pružanja pojedinih elemenatareljefa u celini.Od svih geografskih elemenata predstavljanje reljefa na karti oduvijek je bio najsloženiji

problem. U starom vijeku predstavljan je tematskim profilima, a u srednjem vijeku u vidu

Sl. 94. Predstavljanje v ještač kih vodenih objekata (plava boja): 1. Kanalisan r iječ ni tok;2. Stalni kanal; 3. Kanal za navodnjavanje; 4. Vodovod; 5. Cisterna sa vodom; 6. Karstnelokve; 7. Izvor; 8. Č esma (kaptirani izvor); 9. Povremeni tok.


9/37

9

simbola - humki. Od XV do XVIII vije ka reljef je predstavljan pretežno perspektivnim načinom,tj. onako kako bi izgledao posmatran iz neke zamišljene točke u zraku. Međutim, praktične potrebe su sve više zaht ijevale da reljef na kartama pruži podatke o prostornim odnosima, tj. onagibu zemljišta, visinskim odnosima točaka i dr., što suvremene metode predstavljanja r eljefaomogućuju.

Reljef se može pred stavljati na karti raznim metodama, po čemu se razlikuje od ostalih elemenatageografskog sadržaja. Metode predstavljanja reljefa podeljene su u 4 grupe: geometrijski, perspektivni, plastični i kombinovani.

.

3.7. Uloga i zna čaj naziva na kartama

Nazivi geografskih objekata i pojava na kartama predstavljaju va žan i neophodan elementsvake geografske karte, prvenstveno zbog njihove osnovne uloge da poslu že kao sredstvo zaraspoznavanje i pronala ženje geografskih objekata i pojava na kartama i da orijentira korisnika.Osim ove osnovne namjene, nazivi imaju i širu ulogu i zna čaj.

Ispisani raznim veli činama slova, razli čitim tipovima slova i štampani u raznim bojama, naziviukazuju na svojstva i kategorije objekata i pojava, odnosno, na razlike izmedju njih, kako u pogledu

njihovih kvalitativnih i kvantitativnih karakteristika, tako i u pogledu njihove pripadnosti odredjenomelementu sadr žaja karte. Takodje, samim zna čenjem rije či u nazivu ukazuje se i na posebnekarakteristike odnosnih objekata i pojava, npr. Suva planina, Studeni potok, … Takvim ukazivanjemna kategorije svojstava i karakteristika objekata i pojava nazivi dopunjuju ili čine jasnijim odredjenisadr žaj karte, kao sliku datog dijela Zemljine povr šine iako oni nisu grafi čki elementi.

Geografski nazivi u kartografiji imaju nau čni i prakti čni zna čaj jer mogu da poslu že razli čitimistra živanjima (geografi, lingvisti, povijesničari, arheolozi i dr.) da obavljaju svoja izu čavanja na

bazi njih. Nazivi na kartama dijele se na:- toponimi (nazivi naseljenih mjesta);- hidronimi (nazivi voda i vodenih objekata);- oronimi (nazivi elemenata reljefa);- horonimi (nazivi za prostorne jedinice, dr žave i dr.).

Ispisani nazivi treba da budu t očni, jasni i lako čitljivi, a pri uno šenju treba da se izvr ši takavodabir u smislu racionalizacije prostora, tj. da ne optere ćuju kartu, odnosno da se ne izgubi osnovno

svojstvo karte - vizuelna predstava teritorije.

3.7.1. Popunjenost karte nazivima

Sl. 95. Srednjevijekovno predstavljanje reljefa na kartama


10/37

10

Izbor i popunjenost karte nazivima ovisi od stupnja generaliziranja sadr žaja karte, odvrste slova u nazivima (dimenzije, tip i boja), a donekle i od stupanja primjene skra ćenogispisivanja nekih naziva. Izbor i popunjenost karata nazivima ovisi od mjerilu karte, njenenamjene i karakteristika kartiraju će teritorije.

3.7.2. Veli čina slova

Razlike po veli činama slova naziva ukazuju na razlike u veli činama (povr šinama) objekata i pojava, ili na njihov zna čaj (u administrativnom, kulturnom, ekonomskom i dr. pogledu). Razlike uveli činama slova moraju biti takve da korisnik karte mo že odmah, na prvi pogled, po veli čini naziva,zaklju čiti koji je objekat ili pojava ve ći ili zna čajniji, a koji manji ili manje zna čajan. To zna či, da terazlike moraju biti uo čljive za raspoznavanje po veli čini dva naziva ispisana neposredno jedan poreddrugog. Razlike u visini slova na karti treba da budu 0,2 - 0,3 mm, broj gradacija slova po veli činamaograni čen, jer se izbor mora izvr šiti unutar raspona, izmedju najmanje i najve će usvojene veli čineslova za najsitnije i najkrupnije predvidjene nazive na karti. Broj gradacija pove ćava se ako se ona

vr ši u kombinaciji primjene naziva ispisanih malim slovima (sa po četnim velikim slovom) i nazivaispisanih velikim slovima. Ovim principom ispisa naziva ukazuje se i na grupne razlike kartiranihobjekata.

3.7.3. Tipovi slova

Ispisivanjem naziva razli čitim tipovima slova razvrstava se njihova pripadnost pojedinimelementima sadr žaja karte i omogu ćuje, da se zbog nedostatka potrebnih gradacija naziva poveli činama slova, upotpuni broj gradacija u cilju detaljnije klasifikacije. Razli čitim tipom slovaispisuju se nazivi hidrografije, orografije, naselja (na primjer: po broju stanovnika, po tipu iliadministrativnom zna čaju i dr.). Najo čigledniji primer je jednobojna karta gde je to jedini na čin

postizanja jasno će i preglednosti.

3.7.4. Boja naziva

Boja naziva o čiglednije ukazuje na kategoriju objekata ili elemenata karte u odnosu narazlike po tipovima slova. Primjenom naziva razli čitih boja smanjuje se broj tipova slova, jer se istitip slova mo že upotrebiti za nazive razli čitih kategorija objekata i pojava.

Na op štegeografskim i tematskim kartama broj boja za nazive nije isti. Naopštegeografskim kartama plava boja primjenjuje se za nazive hidrografije a crna za ostalenazive, jer se nijedan element ne isti če posebno, a takodje da se boje naziva ne bi miješale sa

bojama ostalog sadr žaja karte (npr. sa bojama hipsometrijske skale ili bojom šuma). Natematskim kartama ve ća je mogu ćnost primjene naziva u vi še boja.

3.7.5. Skra ćivanje naziva

Da bi se izbjegla preoptere ćenost karte nazivima vr ši se njihovo skra ćivanje, odnosno,skra ćivanje r iječi u nazivu objekata i pojava, koja je uvjetovana njihovim brojem ili povr šinom nakoju se odnose. Skra ćivati se mo že naziv ija r iječ predstavlja op ćtepoznato zajedni čko ime (npr.

planina, rijeka, polje, jezero i dr.). Kada naziv sadr ži dvije r iječi skra ćuje se ona koja predstavljazajedni čko ime (npr. Suva pl. ili Crna r. ili V. Plana).


11/37

11

Skra ćivanje r iječi u nazivima vr ši se po utvrdjenom klju ču tzv. skra ćenica onih r iječi kojese češće javljaju kao sastavni dio geografskih naziva (imena). Potreba za skra ćivanjem nazivadaleko je ve ća na kartama krupnih mjerila, nego na kartama srednjih i sitnih mjerila, iz razlogašto su to detaljne karte, čiji sadr žaj zahtjeva uno šenje naziva manjih oblika reljefa, kra ćih vodenihtokova i dr.

Jedan od na čina smanjenja utiska preoptere ćenosti karte nazivima sastoji se u ispisivanjunaziva naselja od nekoliko r iječi dvjema dimenzijama slova za pojedine dijelove naziva. R iječi koje čine glavni dio naziva ispisane su odredjenom dimenzijom slova za odnosno naselje, a drugidio je ispisan sitnijim slovima (npr . Sant Agata di Mileto ).

3.7.6. Razmje štaj naziva na kartama

Razmje štaj naziva na kartama treba da zadovolji dva osnovna zahtjeva:1. da nazivi budu postavljeni tako da se odmah mo že zaklju čiti na što se odnose;2. da nazivi ne pokrivaju ostale elemente sadr žaja karte.

U pogledu pravca i polo žaja ispisa naziva u odnosu na objekte predstavljenih na kartama, postoje navedena pravila:- nazivi naselja zbijenog tipa, manjih vodenih povr šina i uop ćte svih objekata predstavljenih

vanmjerilnim ili manjim konturnim znacima, postavljaju se neposredno pored odnosnihobjekata, prvenstveno sa desne (isto čne) strane, ispisani zbijenim slogom pravcem paralela(ako su linije okvira karte ujedno i linije meridijana i paralela) ili paralelno sa sjevernom ili

južnom linijom okvira karte pravokutnog oblika, i to samo u slu čaju ako bi nazivi, postavljeni pravcem paralela, bili jako zako čeni;

- nazivi kopnenih i vodenih povr šina, kao i svih drugih objekata koji na karti zauzimaju ve ću povr šinu (npr. naselja razbijenog tipa, planine, polja i dr.) postavljaju se unutar tih povr šinaispisani zbijenim ili razvu čenim slogom, pravolinijski ili povijeno, i pravcem du že ose te

povr šine. Razvu čenost naziva ukazuje na veli činu povr šine, a pravac ispisivanja na pravacduže ose protezanja povr šina ili pravcem zapad - istok ako povr šine nisu izdu žene;

- nazivi vodenih tokova, komunikacija i drugih linijskih objekata ispisuju se zbijenim slogomduž linijskih znakova tih objekata, pravolinijski ili povijaju ći se, prate ći krivine tih linijskihznakova. Ako linijski objekti imaju du že protezanje na karti, onda se du ž njihovih linijskihznakova postavljaju nazivi na nekoliko mjesta. Izbor mjesta za nazive vr ši se tako daomogu ći njihovo lako čitanje, pa se izbjegavaju mjesta gde su jaki prelomi tih linija i mjestagdje dielovi tih linija imaju pravac sjever - jug. Naziv rijeke koja je predstavljena dvjemalinijama, kada ima prostora izmedju njih postavlja se preko vodene povr šine, a kada nema

prostora postavlja se sa vanjske strane jedne od linija rijeka.Pri ispisivanju naziva treba izbjegavati pravac sjever - jug, da bi njihovo o čitavanje bilo

jednostavno i bez posebnog pomjeranja karte. Nekad je nemogu će izb jeći ovaj pravac ispisivanja,ali to ne stvara velike te škoće kod krupnomjerilnih karata. Na zidnim kartama to treba uvijekizbjegavati, jer se one ne mogu pomjerati radi lak šeg čitanja.


12/37

12

3.7.7. Transkripcija naziva

U kartografskom smislu pod transkripcijom naziva podrazumijeva se na čin ispisivanjageografskih naziva sa stranih jezika na jezik i pismo korisnika karte.

Načini transkripcije stranih naziva su: etimolo ški i fonetski, kao osnovni na čini,transliteracija kao dopuna prvom na činu, tradicionalni i prevodni na čin u okviru primjene nekogod osnovnih na čina transkripcije.

Sl.120. Raspored naziva na kartama u razli č itim uvjetima i pozicijama


13/37

13

1. Etimolo š ki na č in : ispisivanje naziva se sastoji u njihovom originalnom ispisivanju tj. onakokako se ispisuju na doti čnom stranom jeziku (npr. Wien - originalan naziv i ispis za gradBeč). Dobra strana ovakvog na čina ispisivanja je što pru ža mogu ćnost upoznavanjaoriginalnih ispisa naziva, odnosno kori štenja u razli čite svrhe (slu ž bene i privatnekomunikacije, po štanski, željezni čki, automobilski promet itd.). Ovaj na čin zahtjeva da sekorisnik karte slu ži stranim jezikom kojim su ispisani nazivi. Apsolutna primjena ovog na činana kartama koje obuhvataju vi še dr žava dovodi se u pitanje zbog postojanja razli čitih pisama(npr. gr čko u odnosu na na še pismo), zbog čega se u odnosu na neku dr žavu mora primjeniti

još i transliteracija njenih naziva. 2. Fonetski na č in : je ispisivanje naziva po njihovom fonetskom izgovoru na odgovaraju ćem

jeziku (npr. Wien, fonetski Vin). Po što se de šava da u jeziku, u kojem se želi primjenitifonetsko ispisivanje naziva, nedostaju neki glasovi ili poluglasovi, onda se umjesto njihupotrebljavaju njima najpribli žniji postoje ći glasovi. Primjena ovog na čina transkripcije

pru ža mogu ćnost da korisnik karte pravilno ili bar pribli žno - vjerno originalnom izgovoru,može izgovoriti svaki pro čitani naziv. Ovaj na čin otklanja sve nedostatke etimolo škog na činatranskripcije, ali zato nema njegove dobre strane. Dok je etimolo ški na čin prihvatljiviji za u ži

krug korisnika karte (poznavalaca doti čnog stranog jezika), dotle je fonetski na čin prihvatljiviji za daleko širi krug korisnika karte. 3. Transliteracija : je na čin ispisivanja naziva zamjenom slova jednog pisma odgovaraju ćim

slovima drugog pisma, ne vode ći računa o njihovom izgovoru (npr. Wien, ispisantransliteracijom u latinici Vien). Ovaj na čin transkripcije primjenjuje se samo kao pomo ćninačin etimolo škom na činu kada se njime ne mogu u potpunosti obuhvatiti sve kartiraju ćedr žave . Postojanje razli čitih pisama ( ćirilica, latinica, gr čko pismo, arapsko pismo itd.) urazli čitim jezicima uvjetuje svodjenje na jedno pismo na karti putem transliteracije, tj.zamjenama slova svih pisama slovima usvojenog pisma, da bi broj korisnika karte bio ve ći.Tako, npr. na medjunarodnoj karti svijeta usvojen je etimolo ški na čin ispisivanja naziva za

podru č ja svih dr žava koje imaju latini čno pismo, a za sve one koje imaju druga čije pismoizvr šena je transliteracija njihovih geografskih naziva, s tim što se u legendi karte moraobvezno dati obja šnjenje fonetskog izgovora svih slova na engleskom, francuskom,njema čkom i drugom jeziku).

4. Tradicionalni na č in : predstavlja primjenu ” tradicionalnih ” naziva na kartama za objekte čijisu se nazivi kroz du ži vremenski period upotrebe u govoru ili putem razne literature iudž benika odoma ćili. Tako, npr. na mnogim na šim kartama ispisani su nazivi Be č, Rim,

Napulj umesto njihovih originalnih naziva Wien, Roma, Napoli. Ovakav na čin ispisivanjanaziva na karti omogu ćuje korisniku karte lak šu orijentaciju i uskladjenost karte i knjige(udž benika). Ovo je, dakle, izuzetan na čin transkripcije nekih naziva u okviru primenjenogetimolo škog, a naro čito fonetskog na čina transkripcije naziva na nekoj karti.

5. Prevodni na č in: transkripcija predstavlja ispis naziva na karti preveden sa stranog jezika.Tako, npr. na na šim kartama ispisani su prevedeni nazivi: Rt Dobre nade, Ognjena zemlja,Sredozemno more itd. Pored potpunog prevodjenja stranih naziva postoji i djelimi čno,odnosno kod naziva koji se sastoji iz vi še rijeci, prevede se samo neka od tih r iječi a drugezadr žavaju isti oblik, ili se taj oblik gramati čki usuagla šava (npr. Ju žni Tirol, Ženevsko jezeroitd.). Ovaj na čin transkripcije ima ograni čenu primjenu samo na neke nazive, tako da je ondopuna primenjenog fonetskog, a rijedje etimolo škog na čina transkripcije. Namjena karte uvjetuje primjenu odgovaraju ćeg na čina ispisivanja naziva, ali za masovnu

transkripciju koriste se samo etimolo ški i fonetski. Za stru čan krug korisnika karata koristi se ietimolo ški na čin i transliteracija, rjedje prevodni, samo nekih naziva.

Za širi krug korisnika fonetski na čin je pogodniji od etimolo škog, a prevodni itradicionalni su obvezni.


14/37

14

Na vojnim kartama fonetski na čin je najpogodniji, zbog šireg kruga korisnika i na činakori štenja karata .

1.3.3. Klasifikacija karata

Klasifikacija karata podrazumjeva podjelu prema nekoj od njihovih op ćtih karakteristika, saciljem da se: a) olak ša prou čavanje zakonitosti, koja je svojstvena izdvojenim kategorijama, b)omogu ći bolje kori štenje raznih vrsta karata, c) racionalnije organizuje proizvodnja, d) uvede vi šesistemati čnosti u izradi karata. Klasificiranje mora zadovoljiti op će principe nau čnogkvalifikovanja: a) da se sprovodi od op ćeg ka pojedina čnom, b) da se vr ši izdvajanje na osnovu

jedne primarne karakteristike. Klasifikacija se mo že izvr šiti na osnovu raznih karakteristika:- teritorijalno obuhvatanje;- specifi čnost sadr žaja;- mjerilo karate;- namjena karate i dr.

A. Podjela karata prema teritorijalnom zahvatu:

- karte kosmosa (zvjezdanog neba);- karte nebeskih tijela;- karte svijeta;- karte polulopti, kontinenata, oceana i dr.;- karte makroregija koje obuhvataju više država ili njihovih dijelova;- karte država ili drugih administrativnih jedinica;

- karte manjih c jelina unutar jedne države.

B.Pod jela karata prema sadrž aju

Prema sadržaju karte se d jele na općetegeografske i tematske.1. Općetegeografske karte su karte na kojima je predstavljeno više elemenata koji suravnom jerno zastupljeni na karti, što znači da ni jedan od n jih nije posebno istaknut. Sadrže:reljef, hidrografiju, komunikacije, naselja, nazive i granice. Ko riste se u školama svih nivoa.

2. Tematske karte su karte na kojima su na općetegeografskoj osnovi u prvom planu predstavljeni neki pokazatelji ili po jave koji se ne prikazuju na oćetegeografskim kartama, ili suneki od elemenata oćetegeografske karte prikazani potpunije i detaljnije u odnosu na drugeopćetegeografske elemente.Tematske karte se mogu podjeliti po:1. karakteru sadržaja na:

- analitičke;- sintezne;- kompleksne;

2. tematskoj sadrž ini na :- fizičkogeografske (geološke, geomorfološke, klimatske, hidrografske i dr.);

- socioekonomske (demogra fske, povjesne, političke, lingvističke, turističke, prometne, poljoprivredne i dr.).

C. Podjela prema mjerilu


15/37

15

- Karte krupnog mjerila ili planovi i topografske karte do mjerila 1: 200 000. Kod planova sviobjekti predstavljeni su u mjerilu, te se dimenzije objekata predstavljenih na planu mogu mjeriti.

Na situacionim (katastarskim) planovima reljef se ne predstavlja nekim od metoda već samokotama. Najčešće mjerila situacionih planova su 1 : 100, 1 : 200, 1 : 250, 1 : 500, 1 : 1 000, a kodostalih planova 1 : 2 500 i 1 : 5 000. Topografske karte nemaju sve objekte u mjerilu. U mjerilu sedaju veći objekti, kao što su šume, vodene površine veće od 1ha i dr. Mjerila ovih karata su 1 :10 000, 1 : 20 000, 1 : 25 000, 1 : 50 000, 1 : 75 000, 1 : 100 000, 1 : 200 000 .- Karte srednjeg mjerila rade se u sl jedećim mjerilima: 1 : 300 000, 1 : 500000, 1 : 600 000, 1 : 700 000 i 1 : 1 000 000.- Karte sitnog mjerila ( pregledne karte), su one čiji je mjerilo sitnije od 1 : 1 000 000. Najčešće se rade u mjerilima 1 : 1 250 000, 1 : 2 000 000, 1 : 2 500 000, 1 : 3 000 000,1 : 5 000 000, 1 : 6 000 000, 1 : 10 000 000, 1 : 20 000 000 i sitnije.

D. Podjela karata prema namjeni

Podjelu karata prema nam jeni nije moguće uv ijek u potpunosti izvršiti, jer jedna karta može imati

višestruku namjenu. Klasifikacija po nam jeni je značajna jer utječe na sadržaj i metodologijuizrade karte.Djele se na:- školske karte;- informativne;- vojne karte;- projektantsko - planerske i dr.

E. Pod jela karata prema načinu korišt enja

1. kabinetske:- zidne,- stolne,- atlasne,- digitalne (elektronske),

- ortofoto karte i dr.;2. terenske (radne) karte, koje se upotrebljavaju ili rade na terenu:- skice,- zapisi (obrasci, GPS zapisi, snimci) i dr.

F. Pod jela prema nač inu reprodukcije

Zavisno od grafike prim jene metoda i načina izrade djele se na:1. štampane (jednobojne, višebojne, ravnoštampane, visokoštampane),2. analoške (crtane, izvedene);3. digitalne (elektronske);4. kombinovane (animacione); 5. orto-foto karte; 6. internet karte i dr.


16/37

16

Tematska kartografija je kar tografska disciplina koja je našla najveću primjenu u mnogimgeografskim istraživanjima, ali i u drugim naukama i praksi, odnosno tamo gde je neophodan prikaz

prostornog razm ještaja objekata, pojava i procesa koji se istražuju. Najveći dio tematskih karatakoristi geografske obj ekte, pojave i procese kao sadržaj koji se na grafički način prezentuje na karti.Tematsku kartografiju smatraju drugim jezikom kartografije ili grafičkom geografijom . To semože prihvatiti pod uvjetom da se predstavljaju samo geografske pojave iz geoprostora, ali predmetsu i geo grafski objekti i procesi, sadržaji iz geologije, geomagnetizma, seizmike, istorije i dr.Općetegeografske karte daju opću sliku kartirane teritorije i na njoj se prikazuju svi ili većinageografskih elemenata. Na općetegeografskim kartama prikazan je reljef, hidrografija, vegetacija,naselja i komunikacije, a od ostalog sadr ža ja prikazane su samo granice država ili drugihadministrativnih cjelina. Svi e lementi su ravnopravno i ujednačeno predstavljeni, pa su kartemeđusobno slične.Tematske karte razlikuju se međusobno jer predstavljaju raz ličite sadržaje. Na tematskim kartamamože biti predstavlje na samo jedna pojava, koja je dio sadržaja općetegeografskih karata (reljef,naselja i dr.), zatim, pojava koja je prisutna na teritoriji i nije predmet općetegeografskih karata,ali čini dio geograf ske sredine (stanovništvo, privreda i dr.) ili pojava u geoprostoru koja se nemogu os jetiti čulima, već su predmet m jerenja i istraživanja (geoseizmičke, klimatološke i dr.).Ako je na karti pr edstavljena jedna pojava (vazdušni pritisak), to je monotematska karta, a ako jekombinacija dvi je ili više pojava to je politematska karta. Ove karte predstavljaju sintezukartiranja dv ije ili više pojava, pa se i nazivaju sintezne karte .Tematske karte, pored osnovne tematike, imaju i geografsku osnovu koja omogućavaidentifikaciju prostornog rasporeda pojava koje su predmet kartiranja. Od osnovnih geografskihsadržaja naj češće se koriste granice, rijeke, komunikacije i naselja ili samo jedna od ovih pojava.

4.1. Vrste tematskih karata

Sadržaj tematskih ili specijalnih ka rata je različit i djele se prema: karakteru, tematici,vremenskom razdoblju i namjeni.

4.1.1. Podjela tematskih karata premakarakteru sadrž aja

Podjela temats kih karata prema karakteru sadržaja zasniva se na tome da li je kartirana jedna pojava ili jedno njeno obilj ežje (temperat ure vazduha, natalitet stanovništva i dr.) - analitič kakarta , ili je na osnovu dv ije ili više analitičkih karata izvedena nova karta - sintezna karta .Izvođenjem zajedničkih pokazatelja iz dva ili više obilježja različitih, ali tematski povezanih

pojava (klimatskih, privrednih, demografskih i dr.) dobijaju se kompleksne tematske karte.

Općetegeografske karte mogu se smatrati kompleksnim tematskim kartama.

4.1.1.1. Monofaktorne (analitič ke) tematske karte

4. TEMATSKA KARTOGRAFIJA


17/37

17

Analitičke karte koriste se u speci jalističkim istraživanjima jer omogućuju prostorni prikaz pojedinačnih pojava (klizišta, vodene erozije i dr.) ili samo jednog obilježja (zračnog pritiska), za jedan vremenski presjek (broj stanovnika po popisu 1991. god.). Analitičke karterezultat su kon kretnih terenskih istraživanja i predstavljaju autorske analitičke originale, kojisluže za dalja istraživanja. Među analitičkim su i karte u vidu terenskih kartografskih skica ilirekognoscira nja terena (lokacija izvora, riječnih terasa, pe ćina, istražene vegetacije i dr.). Uanalitičke karte ubrajaju se i karte osmatranja (temperatura u određenom vremenu, zagađenostzraka i dr.), kao i karte tere nskih prikupljanja podataka urađene na osnovu anketa, testova, popisai registracija obilježja objekata, pojava i procesa.

4.1.1.2. Izvedene (sintezne) karte

Sintezne karte rezultat su obrade istraženih pojava, prov jere točnosti merenja i analiza, naosnovu dv ije ili više analitičkih karata. One prikazuju određenu zakonitost vezanu za datu pojavu iliobilježje (prosječna temperatura, kretanje stanovništva, pogodnosti podloge za izgradnju i dr.). Zaizvođen je zakonitosti koriste se metode: statistički, logičko- matematički, klasifikacije, bonitiranje,računar ske obrade i dr. Danas je omogućena automatska izrada sinteznih karata pomoću računara,konstruisanjem specifičnog aplikativnog softvera. Posebnu ulo gu ima GIS softver koji analitičkekarte koristi kao svojevrsne slojeve (lejere) za kon struisanje sinteznih karata. Računarskim putemmogu se pretvarati podaci u vidu tabela u sintezne karte, ukoliko je ustanovljen povezujući softver i predhodno izvršena vektorizacija prostornih jedinica ili lokacija pojava.

4.1.1.3. Kompleksne karte

Kompleksne karte predstavljaju kompleks pojava čime se utvrđuje generalni pregled stanjaodređene geografske sredine. Objedinjuju prikaz sadržaja niza analitičkih i izvedenih karata. Imajuregionalni karakter ili pred stavljaju kompletno stanje određenog sistema pojava. Kompleksne karteimaju složenu legendu i za njihovo konstruisanje prim jenjuje se više metoda. To su npr. karte

ekosistema određene teritorije, zaštićene prirodne baštine, stanja životne sredine, ekonomskih rejona, poljoprivrednih regija, etničkog sastava stanovništva, karte k oje prate prostorne i urbanističke planove i dr.

4.1.2 Podjela temat skih karata prema tematici sadrž aja

Tematske kart e predstavljaju raznovrsne sadržaje, različitih tematika, pa se klasifikacija potematici vrši saglasno sistemu nauka.

4.1.2.1. Karte prirodnih pojava, sistema i prirodne sredine

1. Geološke karte:- litološke karte;- stratigrafske karte;- hidrogeološke karte;- paleoekološke karte;- inženjerskogeološke karte;- karte mineralnih sirovina i dr.;


18/37

18

2. Geofizičke karte;- gravimetrijske;- geomagnetne;- geoseizmičke i dr;3. Geomorfološke karte:- karte nagiba reljefa;- karte ekspozicija;- karte erozije zemljišta;- karte krasa;- glaciološke karte i dr;4. Hidrološke karte:- karte r iječne mreže;- pomorske karte;- karte izdani i izvora;- karte poplava i dr.;5. Klimatološke karte:- karte julskih, januarskih i dr. temperatura;- karte vjetrova;- karte padalina;- karte trajanja sunčeve radijacije, oblačnosti;- karte padalina;- karte klimatskih zona, rejona i dr.;6. Pedološke karte:- karte tipova zemljišta;- karte plodnosti zemljišta i dr.;7. Biogeografske karte:- vegetacijske karte;- karte faunističkog rasporeda;- karte biodiverziteta i dr.;8. Kart e ekosistema i prirodnih područija:- karte ekosistema;- karte prirodnih područija;- karte zaštićene prirodne baštine i dr.;9. Medicinskogeografske karte.

4.1.2.2. Karte druš tvenih pojava i stvorenih dobara1. Demografske karte:- karte prirodnih kretanja;- karte razm ještaja stanovništva;- karte migracija stanovništva i dr. ;2. Etničke karte:- karte nacionalne strukture;- karte konfesionalne struktu re stanovništva;- karte jezika i dijalekata i dr.;

3. Ekonomske karte:- poljoprivredne karte;- karte industrije;- karte saobraćaja;- karte trgovine;- turističke karte i dr.;


19/37

19

4. Karte izgrađenih materijalnih dobara:- karte i planovi naselja;- karte mreže naselja;- karte infrastrukturnih sadržaja;- karte kulturnoistorijskih spomenika i dr.;5. Povjesne karte i dr.

4.1.2.3. Karte tehnič kih sistema i komunikacija1. Navigacione karte:- pomorske karte;- aeronavigacione karte;- putne karte i dr.;2. Komunikacione karte:- telekomunikacione karte;- karte veza;- karte komunikacija i dr.;3. Karte prostornih i urbanističkih planova:- karte nam jene površine;- karte komasacije i arondacije;- karte uređenja zemljišta;- karte melioracija;- karte sistema za navodnjavanje i dr.

4.1.2.4. Karte specijalne namjene

1. Vojne karte;2. Karte zaštite;3. Kar te hazarda i potencijalnih ugrožavanja teritorije;4. Karte m jera za unapređenje komponenti životne sredine;

5.

Karte difuzije zagađivanja u kontinuitetu ili epizodnim emisijama i dr.

4.1.3. Podjela karata prema vremenskom razdoblju

1. Karte prošlosti (povjesne, paleogeografske, paleoekološke i dr.);2. Karte suvreme nosti (aktuelna stanja, postojeće pojave i objekti);3. Karte budućnosti (prognostičke, planerske i dr.).


20/37

20

4.2. Grafička sredstva kartografskog izraž avanja na tematskimkartama

Grafičko oblikovanje karata je bitan fakt or kartografske produkcije. Izražena su u vidu linija(osnovnih i graničnih), boja, geometrijskih znakova,

simbola, skalarnih i vektorskih vr ijednosti, objašnjenja uz kartu ili znak, brojnih i slovnih oznaka i dr.Kartografska sredstva grafičkog izražavanja mogu biti: kvalitativna, kvantitativna i kombinovana.

Kvalitativna grafička sredstva su boje, teksture i slovne oznake, a kvantitativna nijansa iintenzite t boje, gustina šrafure, veličina znaka i dr. Grafička sredstva treba da ispune dva osnovnasvojstva: metričnost i očiglednost.

Granič ne linije razdvajaju poligone i površinski p redstavljene pojave, koje se međusobnorazlikuju u kvalitativnom i kvantitativ nom smislu. Granične linije su u crnoj boji, r ijeđe u drugoj,tamnijoj boji. Imaju ulogu razdvajan ja areala pojava, koji su i inače predstavljeni različitim bojama ili šrafurama.

Sl. 124. Primjer izbora teksture (I- VI) za kvalitativno izraž avanje i nijanse-gustine (1-5) zakvantitativno predstavljanje pojava na tematskim kartama

Boje i teksture izražavaju prostorne razlike između površinskih pojava u kvalitativnom ikvantitativnom smislu. Osiguravaju dobru preglednost i uočljivost razlika među pojavama.

Sl.123. Transformacija od prirodne pojave do znaka


21/37

21

Prosti geometrijski znaci koriste se za vanmjerilono prikazivanje pojava manjih površina,kao i pojedinih stanja.

Sl.125. Primjer izbora znakova (simbola) za predstavljanje pojava na tematskim kartama

Znaci mogu biti u boji, potpuno ili u segmentu. Boja se može zamjeniti teksturom (raster,šrafura), potpuno ili u segmentu znaka.

Simbolski znaci (simboli, signature) su specifičan vid geometrijskih znakova, i to predstavljaju svojim izgledom, bojom, stukturom ili dopunom pojave koja je kartirana. Simbolskiznaci primenjuju se na općetegeografskim, topografskim i tematskim kartama, gde su složeniji iviše korišteni.

Sl.126. Skalarni znaci; a) apsolutnakontinuirana skala, b) relativnakontinuirana skala

Sl. 127. Skalarni znaci; a) apsolutnaekvivalentna skala b) relativnaekvivalentna skala


22/37

22

Skalarni znaci iskazuju kvantitativnasvojstva pojave, odnosno njihove apsolutne,

procentualne ili indeksne vrijednosti.Legendom, skalom vrijednosti -nomogramom, tumači se sam skalarni znak.

Vektorski znaci su grafičko sredstvokartografskog izražavanja pravca dejstva,orijentacije, dinamike i svojstva pojave ( ružavetrova iskazuje pravce puhanja vetrova,njihovu jačinu i učestalost)

Alfanumerč ki znaci su u obliku slova, brojeva, r iječi i skraćenica. (nalazište rudaizrađeno slovnim simbolima za metale tihruda).

Dodatni brojni znaci koriste se uzgeometrijski ili simbolski znak, uporedo sa

njim ili odvojeno.Sl.128. Dijagrami kao sredstvo izraž avanja

Sl. 129. Prikaz pojave različitim metodama: a) toč ke; b) skalari; c) geometrijski raspored; d)izolinije; e)trodimenzionalni prikaz.


23/37

23

Sl.130. Primjer izbora znakova za predstavljanje dinamike pojava

4.3. Metode predstavljanja geografskih objekata i pojava natematskim kartama

Za prikazivanje sadržaja tematskih karata koriste se metode i znaci. Kartirati neku pojavu znači predstaviti njen položaj, prostorni raspored, kvant itativna i kvalitativna obilježja. Kartiranje sevrši po izabranoj metodi, kartografskim izražajnim sredstvima. Metode kartiranja dijele se nakvalitativne, kvantitativne i univerzalne. Obično se kombinuju dv ije ili više metoda kartiranja.

4.3.1. Metoda boja (rejoniranja)

Metoda boja ili rejoniranja je metod a razgraničenog i preglednog predstavljanja kvalitativnihkarakteris tika određene pojave, koja ima kontinuirano raspros tranjenje po teritoriji (pedološka,geološka, vegetacijska, karta nacionalnog sastava, religije i dr.).


24/37

24

Kartiranje pojave uvjetljava njeno ra ščlalanjivanje na tipove, vrste ili vidove javljanja,ustanovljavanje granica njihovog razdvajanja, a zatim izbor na~ina izra`avanja (izbor boja ili{rafure). Najjednostavniji na čin prikazivanja vrsta

unutar p ojedine pojave je bojenjem površina, primjenom rastera i šrafa , znakova ( točke, krugovi,crte i dr.) ili raznim kombinacijama znakova i šrafur a. Kombinacijom boja, rastera, šrafura iznakova moguće je izvršiti detaljnu klasifikaciju. Metoda boja (rejoniranja) primjenjuje se i kadase ne može izvršiti strogo razgraničavanje pojava (nacionalni sastav stanovni štva) u vidu šrafura. Najveću primjenu ova metod a ima na geološkim, pedološkim, klimatskim, političkim i drugimkartama.

4.3.2. Metoda areala

Metoda areala ( lat. area - površina) primjenjuje se za kartiranje pojava koje se javljajum jestimično ili izolovano, bez obzira da li je njegovo rasprostranjenje ravnomjerno ili ne unutarsvakog pojedinog areala (areal masline, Pančićeve omorike, trusnih područ ja i dr.). Metoda arealai metod a boja su slični po načinu kartiranja, s tim što se kod metoda areala pojava ne prostire nac jeloj kartiranoj površini. Areali se mogu poklapat i i podudarati, dok to nije slučaj sa kartiranom

pojavom metodom boja (areal limuna i vinove loze, koji se d jelimično poklapa bit će prikazankombinacijom odgovarajućih znakova, dok se na pedološkim kartama kartira samo jedna vrsta

zemljišta). Bojenje površina areala rijeđe se primenjuje zbog pomenutog preklapanja areala, a prek lopni areali se prikazuju graničnim linijama različitog izgleda.Areali na karta ma mogu imati određene granice koje se prikazuju punim, isprekidanim ilitočkastim linijama. Unutrašnjost areala se boji, šrafira ili ispunjava znacima.Predstavljanje areala pojave kojoj s e ne mogu ustanoviti granice vrši se postupanjim gubljenjem

boje i li šrafure prema periferiji areala.

Sl.131. Metoda boja (rejoniranja)


25/37

25

Metoda a reala omogućuje prikazivanje dinamike pojave, prikazivanjem njenog rasprostranjenja uraznim vremenskim razdobljima (dinamičke paleontološke i dr. karte)Areali mogu biti apsolutni i relativni. Apsolutni areal obuhvata cijelu oblast rasprostranjenja

pojave, a relativni areal podrazumjeva izdvajanje vrsta un utar neke pojave koja je obuhvaćenaapsolutnim arealom (izdvajanje četinarske od listop adne u arealu rasprostranjenja šume na nekojteritoriji).U kombinaciji sa drugim metodiama, areali se koriste kao dopunski elementi za predstavljanjekarakteristika neke pojave (areali magnetskih anomalija na karti magnetskih deklinacija, nakojima su one prikazane izogonama). Kao samostalna metod a areali imaju najčešće primjenu nafitogeografskim i zoog eografskim kartama, jer se pomoću njih mogu najbolje izraziti regionalniraspored i ra sprostranjenje nekih biljnih i životinjskih vrsta.

4.3.3. Kvantitativna metoda predstavljanja na kartama

Kva ntitet i upoređivanje vrednosti dv ije ili više pojava postiće se kvantitativnim metodama:točaka, izolinija i kartograma.

Sl. 132. Metoda areala


26/37

26

4.3.3.1. Metod a toč aka

Metod a točaka primjenjuje se za prikazivanje kvantitativnih karakteristika pojava, koje imaju masovno rasprostiranjerazličite gustine. Rasporedom točaka nakarti ukazuje se na stvarni raspored,rasprostiranje i gustina određene pojave.Ako su točke nosioci usvojenog broja

jedinica mjere odnosne pojave, onda su ikvantitativni pokazatelji date pojave (pri

prikazivan ju broja vožnjaka i vinogradasvaka točka predstavlja određenumetričku vrijednost, Sl. 133 ).Kvantitativni podaci dobijaju se brojanjem točaka na teritoriji i

množenjem sa "težinom" točke.Određivanje težine (vrijednosti) točkeutiče na metričnost i estetiku (pri malimvrijednostima, dolazi do stapanja, a privećim do rastura točaka). Izbor "težine"točke zavisi od mjerila karte, intenziteta igustine kartirane pojave. Kada postojerazlike u gustini kartirane pojave nateritoriji, bitan je izbor vr ijednosti točke,da ne bi došlo do stapanja točaka nam jestima veće gustine. U tim slučajevima

određuje se točka veće vr ijednosti (većeg prečnika) koja predstavlja pojavu veće vrijednosti.Kada nije moguće postići prikaz izborom jedne vrste točaka ili jedne veličine, određuju se dvijeili više veličina točaka, ili se spajaju točke i pretvaraju u jednu vrstu jednobojnih areala, unutarkojih se brojem označava zbirna vrijednost svih kva ntitativnih pokazatelja, obuhvaćenih takvimarealom .

Sl.134. Metod a toč aka sa kartogramskimrasporedom

Sl .135. Metoda točaka sa topološ kim tipomrasporeda

Sl.133. Metod a toč aka


27/37

27

Primj enom točaka različitih boja izražavaju se kvalitativna svojstva više pojava. Time jeomogućeno upoređenje regionalnih razlika pojava i nj ihov položaj unutar same pojave.

4.3.3.2. Metoda izolinija

Izolinije su zatvoren e krive linije koje povezuju točke istih vrijednosti na karti. Metoda se sastojiu određivanju položaja točaka istih vrijednosti i njihovog povezivanje u kontinuiranu liniju.Izolinije, s obzirom na pojavu koja se kartira imaju posebne nazive: izohipse - linije istihapsolutnih visina, izobare - linije jednakog pritiska, izobate - linije jednakih dubina, izobite -linije jednakog sleganja terena, izogeoterme - linije jednakih g odišnjih temperatura, izogone -linije jednakih magnetskih deklinacija, izodiname - linije istog intenziteta Zemljinog magnetizma,izoplete - linije istog rasporeda i gustine određenog elementa i dr. Ova metod a omogućuje predstavljanje hronologije događaja primjenom linija koje povezujutočke jednovremenosti de šavanja događaja - izohrone .Izolinije se nanose na osnovu mjernih podataka sa terena, interpolacijom i posmatranjemkartirane pojave.

Kao metoda izolinije su pregledne i nezaht jevaju posebno objašnjenje u legendi.Radi postizanja veće preglednosti, prostorizmeđu linija može biti obojen tonovima jedne ili više boja, slično hipsometrijskommetodom.

4.3.3.3. Metoda kartograma

Kartogram je crtež kojim se prikazuje prosj ečna veličina pojave u okviruodređenih jedinica teritorijalne podjele,najčešće administrativnih. Tako, npr.

kartogramom može se predstaviti pros ječnagustina stanovništva po km 2, procenatobradivih površina u odnosu na ukupnu površinu i dr. Nedostatak ovoe metode jeneekonomičnost, jer se preko kartograma

ne može nanjeti drugi sadržaj.Primjenjuju se dv ije vrste kartograma: obični i neprekidni kartogrami.Obič ni kartogrami primjenjuju se za predstavljanje kvantitativnih karakteristika pojave. Kaosredstv o izražavanja koristi se boja ili šrafura, gdje intezitet boje ili zatamn jenost šrafure asocirana uzajamne kvantitativne odnose u pojavi. U legendi skala kartograma mora biti postupna da bi

pratila razvojnost pojave.

Sl. 136. Metoda izolinija


28/37

28

Sl. 137. Dvojni kartogram Sl. 13 8. Eumorfič ni kartogram

Sl.139. Prosti kartogram Sl.140. Kvalifikativni kartogram Comment [ML1]:


29/37


30/37

30

Univerzalne metode primjenjuju se za predstavljanje kvalitativnih i kvantitativnih karakteristika uvidu kartodijagrama, vektora, linija kretanja i znakova.

4.3.4.1. Metoda kartodijagrama

Kartodijagrami su na karti primenjenidijagrami. Metodom kartodijagrama

predstavljaju se pojave u apsolutnom irelati vnom vidu unutar određenih jedinicateritorijalne pod jele, najčešćeadministrativne.

Izražajno sredstvo kod ovoe metodemože biti raznovrsno, u vidu stubića(uspravnih, horizontalnih), kruga, trougla,kvadrata, izometrijskih slika i dr. Najočigledniji su strukturni dijagrami , uvidu prostih geometrijskih figura

podeljenih na sektore.Strukturni dijagram svojom podjelom nasektore ukazuje na apsolutne veličine

pojave kao cjeline i strukture u okvirukartirane pojave. Prim jenom više vrstakartodijagrama, boja i struktura prikazujese razvitak pojave u vremenskim

presjecima. Linearni dijagrami sastoje se iz nekoliko para lelnih linija različite dužine. Dužinalinije predstavlja kvantitet pojave, jer je

mjerilm, a boja kvalitet tj. varijantu jedne pojave. Neekonomični su jer zauzimaju dosta prostora.

Sl.145 . Kartodijagrami: a) sa strukturnim dijagramima b) sa starosnim piramidama.

Sl.144. Metoda kartodijagrama


31/37

31

Sl. 146. Kartodijagrami

Sl.147. Površ inski kartogram

Površ inski kartodijagrami predstavljaju se površinama geometrijskih slika. Najčešći su stubič astidijagrami . Položaj stubova može biti vertikalan (na klimatskim kartama - količina padavina) ihorizontalan (na kartama stanovništva - starosna piramida ).


32/37

32

Sl . 148. Različ ite vrste kartodijagrama


33/37

33

Ove metod e zbog grafičke sličnosti neki autori svrstavaju u metode znakova, ali je razlika u položaju znakova.

4.3.4.2. Metoda vektora

Metoda vektora primjenjujese kod kartiranja pojava koje sekreću širokim frontom na većem područ ju ili cijeloj kartiranojteritoriji i nisu vezana zaustaljene linije. Pogodni su za

predstavljanje morskih struja,vetrova i dr.Kvantitativna svojstva(intenzitet morske struje, brzinai dr. Sl.149. ) predstavljaju se

strelicama različitih dužina akvalitativna strelicama različitih boja ili debljina. Na kartamasvijeta tople struje predstavljenesu crvenom, hladne struje

plavom bojom, a intenzitetgustinom strelica. Izražavanje

kvalitativnih svojstava pojava metodo m vektora može biti različito i omogućuje istovremenokartiranje više pojava. Metoda vektora je osnovna metoda za prikazivanje dinamike pojava uodređenim točkama. Pogodan je za predstavljanje kretanja masa u trodimenzionalnom prostoru(kartiranje pojava u hidrosferi, atmosferi, astrono miji i matematičkoj geografiji i dr.).

4.3.4.3. Metoda linija kretanja

Linije, kao znaci, koriste se za prikazivanje pravc a kretanja ili migracija određenih pojava iliosnovnih pravaca protezanja nekih objekata ili granica povremenog širenja objekata i pojava.Metod a koristi grafičke pokazatelje- linije, različite po crtežu, debljini i boji, ali i strelice, zaoznačavanje smjera.

Metoda prikazuje pravce kretanja pojava (morske struje, vetrovi, avionski ili pomorskisaobraćaj, transport, stanovništvo, linije plime i oseke, vododelnice r iječnih slivova i dr.).

Pored pravca kretanja pojave, može se predstaviti i veličina ucrtavanjem linijaodgovarajuće debljine. Sruktura pojave predstavlja se ucrtavanjem paralelnih linija različitih

boja, podjelom linije na sektore i dr.Linije se prikazuju i tematski, korištenjem pravih l inija, koje povezuju krajnje točke

kretanja pojave (tu rističke karte - itinereri).

Sl.149. Metoda vektora


34/37

34

4.3.4.4. Metoda signatura ili znakova

Metoda signatura ili znakova koristi se za predstavljanje kvalitativnih i kvantitativnih pokazatelja:veličinom, oblikom, bojom i unutrašnjom strukturom znaka. Pogodan je za kartiranje pojava kojese ne mogu dati u mjerilu karte. Kvantitet je dat v eličinom znaka (skalara). Za konstruisanjeskalara znaka koristi se sl jedeća formula:

s= k/pgde je: k - kvantitativni pokazatelj, p - broj jedinica koji uvjet no odgovara površini od 1mm 2 nakarti.Skalar može biti bilo koja dimenzija znaka (kod kruga - prečnik, trougla -visina, kvadrata - stranai dr.). Kod predstavljanja pojava sa velikim amplitudama kartirani h pokazatelja teško je postići

prop orcionalnost znakova. U tom slučaju, prim jenjuje se simbolička pro porcionalnost, naglašenau legendi. Skala za objašnjenje u legendi neop hodna je i kod realne i simboličke

proporcionalnosti. Metoda signatura ili znakova k oristi četiri vrste oznaka: geometrijske, slovne,simboličke i slikovne znake.

a. Geometrijski znaci

Geometrijski znaci su oni koji imaju forme geometrijskih figura (krug, kvadrat, pravokutnik,trougao). Mogu se primjeniti i druge forme (grafikoni, dijagr ami). Geometrijski znaci izražavajumatematičke odnose i dimenzije velučina određenih pokazatelja kartiranih pojava. Svojim formama(oblicima) i bojama (šrafurama) ukazuju na točan položaj objekata i njihove kvalitativne razlike, arazličitim veličinama na kvantitativne razlike.

Sl. 150. Linije kretanja


35/37

35

Forma (oblik) znaka omogućuje klasifikaciju sadržaja karte (različitom geometrijskom figurom predstavlja se određena grana industrije). Boja (šrafura) geometrijskog znaka ukazuje na kvalitet pojave. Izbor boja prilagođava se bojama kartir anih elemenata iz prirode. Veličine pojava predstavljene su znacima različitih dimenzija čiji sk alari su prečnici kruga, strana kvadrata, visinadijagramskog stuba, površina znaka i dr. Geometrijski znaci omogućuju predstavljanje strukture

pojave (st anovništva, privrede, nacionaln og dohotka i dr.), razvoj, poređenje veličina koje stoje uuzročno - posl jedičnim vezama i njihov prostorni razm ještaj.

b. Slovni znaci

Slovni znaci daju kvalitativna obil ježja određene pojave. Postoje dv ije mogućnosti primjeneslovnih znakova:

1. međunarodno usvojenim (za kemiske elemente, brojevi i dr.) i2. početnim slovima naziva kartiranih predmeta.

Navede na druga mogućnost teže se primjenjuje zbog r iječi koja počinju istim slovom. U tom slučajukoriste se skraćenice naziva pojave.

Boja slova ukazuje na različite v arijante pojave (simbol za željezo- Fe, ispisuje se urazličitim bo jama kod prikazivanja nalazišta i proizvodnje željeza).Prednost slovnih znakova je u očiglednosti, ali su im male mogućnosti u prikazivanju različitihkarakteristika jedne pojave.

Sl.151. Slovni znaci: a) bez kvalitativnih, b) sa kvalitativno kvantitativnim razlikama

c. Simboli č ki znaci.


36/37

36

Znaci koji se u ovom slučaju primjenjuju, npr. na Sl. 152. simbolično izražavaju kartiranu pojavu.Teži se da znak vizuelno podseća na

pojavu koja se predstavlja. Također,veličina znaka ukazuje na kvantitet pojave, a boja ili šrafura na kvalitet.Mesto predstavljene pojave u prostoru,može biti prikazano podnožjem znakaili središtem.

d. Slikovni znaci

Slikovni znaci izgledom ukazuju na poj avu koju predstavljaju. Znak može biti u formifotografije ili crteža (crtež skijača ukazuje na skijaške terene, divljač na lovno područje i dr.).Veličina znaka može ukazivati i na veličinu pojave.

4.4. Izbor legende na tematskim kartama

Na tema tskim, kao i na općetegeografskim, kartama legenda ulazi u vanokvirni sadržaj karte.Legenda sadrži obav ještenja o kva litativnim i kvantitativnim značenjima oblika, podjela i boja na

karti, bez čega se ne može koristiti. S druge strane, neprestano konsultovanje legende smanjuje brzinu informacija. Zato tematske karte mogu biti i bez legende, ali tada primjenjeni znaci morajunedvosmisleno ukazivati na vrijednosti kartiranih pojava.Legende se daju u vidu skale, teksta i kombinovano.

4.4.1. Legende u vidu skale

Da bi kartirane pojave bile mjerljive daju se skale kvantitativnih pokazatelja. Apsolutno neprekidna skala primjenjuje se za predstavljanje pokazatelja koji nemaju ekstremnerazlike, tj. amplitude su male.Uvjetno neprekidna skala primjenjuje se za predstavljanje pokazatelja sa ekstremnim razlikama.Kod ovih skala poluprečnici apsolutno rastu, ali relativno opadaju, jer se ne uvećavaju proporcionalno uvećanju pojave u stvarnosti. Odnos uvećanja pojave u stvarnosti na primjer jeizražen krivom parabole, a uvećanje znakova pravim vektorom.

Apsolutno stupanjasta skala daje veličinu znakova u legendi po klasama. Može se primjeniti kodmetoda kartograma klasiranjem veličine znaka. Ova skala se primjenjuje i za prikazivanjerazvojnosti pojave, predstavljene geometrij skim figurama, koncentričnim krugovima (jedan poluprečnik predstavlja proizvodnju npr. pšenice 1998. god., a drugi poluprečnik, produžen na predhodni, 2000. god.).

Sl. 152. Simbolski znaca


37/37

37

Tekstualno objašnjenje u legendi može biti jedini njen dio (k od metoda točaka kao tekstualnalegenda bio bi tekst koji objašnjava vr ijednost 1 točke). Postoje dva načina primjene tekstualnelegende. Prvi je da s e pored znaka u legendi da objašnjenje šta određeni znak, linija ili šrafura

predstavlja, a drugi da se pored znaka upiše broj, čije se tumačenje daje u vanokvirnom delukarte.Legenda se predstavlja u tri oblika: površina, linija i znak ova. Prvo se predstavljaju površine,zatim znakovi i na kraju linije.Legende za kvalitativne karakteristike postavljaju se po hijerarhijskom redosl jedu (na geološkimkartama uvjet ljen je starošću stenskih formacija).Linijski znaci u legendi predstavljen i su po važnosti.Izbor legende uvjet ljava kvalitet karte i određuje grafičke potrebe.

primijenjena za ispit

Documents