Paweł Pałka

Problem nauczania prawaKatolickich Kościołów Wschodnich wseminariach duchownych obrządkułacińskiegoPrawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 20/3-4, 245-262

1977

Prawo Kanoniczne i 20 (1977) nr 3—4 j

KS. PAWEŁ PAŁKA

PROBLEM NAUCZANIA PRAWA KATOLICKICH KOSCIOŁOW WSCHODNICH W SEMINARIACH DUCHOWNYCH

OBRZĄDKU ŁACIŃSKIEGO

Chociaż Kościół Katolicki pod względem wiary i dogmatów jest jed­nolity to pod względem liturgii i dyscypliny kościelnej przedstawia dość dużą rozmaitość. Różnice te dają się zauważyć nie tylko pomiędzy obrządkiem łacińskim i obrządkami wschodnimi, lecz także wśród sa­mych obrządków wschodnich. W tym ostatnim wypadku jest to w du­żym stopniu wynikiem odmiennego rozwoju prawa partykularnego, ja­kie w ciągu wieków kształtowało się tu głównie na miejscowych syno­dach i mocą zarządzeń patriarchów różnych Kościołów Wschodnich oraz postanowień Stolicy Apostolskiej wydawanych dla poszczególnych obrządków wschodnich.

Katolickie Kościoły Wschodnie swoje odrębności dyscyplinarne, po­dobnie jak i liturgiczne, zachowują do chwili obecnej za pełną aprobatą Stolicy Apostolskiej. Zagwarantowane im to bowiem zostało już w chwi­li nawiązywania jedności ze Stolicą Apostolską. Tak było np. przy za­wieraniu unii z Grekami na soborze Liońskim II w 1274 r.1, i Florenc­kim 1439 r.2 oraz z Rusinami w czasie Unii Brzeskiej w 1595 r.3. Taką gwarancję daje Katolickim Kościołom Wschodnim również sobór Waty­kański II. Ten ostatni czyni to zwłaszcza w Konstytucji o Liturgii Św ię­tej S a c ro sa n c tu m C o n c iliu m 4 i Dekrecie o Kościołach Wschodnich Kato­lickich O rie n ta liu m E c c le s ia r u m 5. Wyrazem woli Stolicy Apostolskiej zachowania odrębnej dyscypliny dla wiernych obrządku wschodniego jest również dokonana w ostatnim czasie kodyfikacja niektórych dzia­łów prawa Kościołów Wschodnich 6. W wielu bowiem szczegółach poda­ne w niej przepisy różnią się znacznie od obowiązujących w Kościele obrządku łacińskiego. Istniejących różnic w tym względzie nie usunie

1 Por. W. de V r i e s , R om und die Patriarchate des Ostens, F re i­burg—M ünchen 1963, s. 189—190.

2 Por. J. H a j j a r, Les chrétiens uniates du Proche-Orient, P aris 1962, s. 199; W. de V r i e s , dz. cyt., s. 192.

3 Bulla K l e m e n s a V III M agnus Dominus, 10 I 1595. Por. E. L i- k o w . s ki , Unia Brzeska, W arszaw a 1907, s. 133—'137.

4 Sacrosanctum Concilium, n. 4.5 O rientalium Ecclesiarum, n. 2—6.6 Por. P. P a ł k a , Obecny stan kodyfikacji prawa dla Kościoła

Wschodniego. „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 8 (1961) z. 3, s. 57—59.

246 Ks. P. Pałka [2 ]

zapowiedziana przez sobór W atykański II rew izja praw a kanonicznego 7. Świadczy o tym już sam fak t ustanow ienia specjalnej K om isji m a ją ­cej przygotować Kodeks dla Kościołów W schodnich zgodny z duchem i tradyc ją tych K ościołów 8.

Nasuw a się pytanie: czy jest rzeczą konieczną, aby kapłani obrządku łacińskiego znali w jakim ś stopniu również praw o Kościołów W schod­nich? P y tan ie to nie dotyczy tych kapłanów, którzy odbyw ają studia na W ydziałach P raw a Kanonicznego, gdyż sam program tych studiów w dość dużym zakresie uw zględnia w ykłady z tego praw a. Nam chodzi o to, czy w naszych sem inariach duchownych alum ni, jako przyszli duszpasterze, w inni być zaznajam iani z tym praw em i ew entualnie w jakim zakresie?

Aby dać tra fn ą odpowiedź na postawione pytanie należy uprzednio uświadom ić sobie następujące dane:

1. P raw o Kościołów W schodnich m a charak ter nie tylko tery toria lny lecz również p erso n a ln y 9 stąd też osoby obrządku wschodniego w iązane są tym praw em wszędzie gdziekolwiek by się one znajdow ały, naw et w tedy gdy podlegają jurysdykcji ordynariuszów obrządku łacińskiego 10.

2. Zam ieszkanie w iernych obrządku wschodniego poza terenem w ła­snego obrządku i korzystanie tam z posług religijnych kapłana obrządku łacińskiego nie pow oduje zm iany ich obrządku n . W tak ich w ypadkach osoby te nie tracą więc swego obrządku na sku tek naw et długotrw ałego przyjm ow ania K om unii św. lub odbyw ania spowiedzi w obcym obrząd­ku 12 podobnie jak i przez przyjęcie bierzm ow ania od szafarza obcego obrządku u . To samo należy powiedzieć również o przyjęciu z koniecz­ności (ex necessitate) lub bezpraw nie (fraude collatus) chrztu w innym obrządku niż tego dom aga się praw o 14. W tych wszystkich w ypadkach osoby te p raw nie należą nadal do obrządku wschodniego i w iązane są praw em swego obrządku.

3. Dla należytego spraw ow ania duszpasterstw a przez kapłana obrząd­k u łacińskiego nad w iernym i obrządku wschodniego bezwzględnie ko­nieczna jest znajomość przynajm niej tych przepisów praw a Kościołów

7 D ekret o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele, n. 44; D ekret o apostolstwie św ieckich, n. 1.

8 U stanowiona 10 VI 1975 nosi nazwę: Pontificia Commissione per la R evisione del Codice di Diritto Canonico Orientale. Por. N untia, Nr. 1, 1975, s. 11.

9 Por. A. C o u s s a, Epitom e praelectionum de iure ecclesiastico orientali, C ryp taeferra tae 1948, I, s. 16.

10 Tamże, s. 16—17.11 T aką zasadę staw iał już B e n e d y k t XIV w Konst. D em andatum

caelitus z 24 X II 1743. Fontes, I, n. 338, s. 801.12 Kan. 98 § 5 (Skrót „kan” oznacza kanony K odeksu P raw a K anonicz­

nego w odróżnieniu od kanonów zunifikowanego praw a obrządku wschodniego które oznaczane tu będą przez „can”.).

13 O rientalium Ecclesiarum, n. 14.14 Kan. 98 § 1.

13] Nauczanie praw a 247

"Wschodnich, k tórych zachowanie jest konieczne do ważności w ykony­w anych aktów praw nych. P rzykładem tego mogą być przepisy doty­czące zryw ających przeszkód m ałżeńsk ich15 i form y praw nej zaw arcia m a łże ń s tw a1B, k tóre nie we w szystkich szczegółach pokryw ają się :z praw em obrządku łacińskiego 17 a k tóre m ają być zachowane również w tedy gdy w ierni obrządku wschodniego zaw ierają m ałżeństwo wobec k ap łan a obrządku łacińskiego.

Biorąc pod uwagę powyższe stw ierdzenie oraz fak t istnienia na na- .szych terenach pewnej liczby osób obrządku wschodniego, zwłaszcza greko-katolickiego, będących w zasięgu duszpasterstw a kapłanów « b rządku łacińskiego, należy przyjąć, iż celowym jest aby alum ni w n a ­szych sem inariach duchownych byli zaznajam iani również z praw em .Kościołów W schodnich. Je st to zresztą zgodne z myślą Stolicy A po­stolskiej w yrażanej w ostatnich czasach przy różnych okazjach. Już P iu s X I w encyklice R erum O rientalium z 8 IX 1928 r. ubolewając nad słabą orientacją alum nów w zagadnieniach wschodnich dodaje: „Spo­dziewam y się, że nie będzie zbyt trudno utrzym ać w każdym sem i­n a riu m jednego profesora, k tóry przy nauczaniu historii, litu rg ii lub p raw a kanonicznego, m ógłby w ykładać przynajm niej podstaw owe w ia­domości z zakresu w schodnich zagadnień” 18. W oparciu o tę zachętę kanoniści polscy zebrani na V Zjeździe Tow arzystw a Teologów Pol­sk ich odbytym w Łodzi 1929 r. powzięli następującą rezolucję: „Sto­sownie do Encykliki P iusa X I r. 1928 R erum O rientalium przy w ykła­dach praw a kościelnego wschodniego należy również zwrócić uwagę na p raw o p arty k u la rn e tych narodów obrządku wschodniego, k tórych w ier­n i m ieszkają na te ry to rium państw a polskiego” 19. Na VI Zjeździe tego Tow arzystw a 1931 r. w Poznaniu na sekcji praw no-kanonicznej w ysu­n ię to wniosek, aby „w ykłady praw a wschodniego poświęcić w ciągu ro k u specjalne godziny, a nie trak tow ać tylko dodatkowo na godzinach .obrządku łacińskiego” 20. Chociaż te ostatn ie sugestie nie zostały w czyn w prow adzone to jednak sam a potrzeba poznania zagadnień wschodnich nadal jest aktualna. Przypom ina to również w yraźnie sobór W atykań­ski II w Dekrecie o Kościołach K atolickich zachęcając wszystkich,

15 Por. A. H e r m a n, De nova disciplina m atrim oniali Ecclesiae Orien- ta lis . M onitor Ecclesiasticus 75/1950/ s. 88—89.

16 Por. P. P a ł k a , Zw yczajna form a praw na zawarcia m ałżeństw a w now ym ustaw odaw stw ie Katolickiego Kościoła W schodniego. W: Pa- stori et M agistro. P raca Zbiorowa. Lublin 1966, s. 273—288.

17 Różnice te podane zostaną w dalszych wywodach.18 AAjS 20 (1928) 9—11.ls P am iętn ik Piątego Z jazdu w Łodzi, Kielce 1929, s. 223. Wniosek

zosta ł w ysunięty po referacie ks. J. B u r a c z e w s k i e g o na tem at: Praw o Kościoła W schodniego w w ykładach prawa kanonicznego (s. .238—254).

20 Pam iętnik Szóstego Z jazdu w Poznaniu, Kielce 1931, s. 225. W niosek w ysunięto po referacie ks. J. B u r a c z e w s k i e g o na tem at: Prawo JKościoła W schodniego w w ykładach praw a kanonicznego (s. 238—254).

2 4 8 Ks. P. Pałka

m ających częsty kon tak t z urzędu lub apostolskiej posługi z w iernym i, obrządku wschodniego, do poznania i szacunku obrzędów, karności', n au ­ki i h istoriii oraz ducha tych w iernych 21. Sam ym zaś duchownym tenże? D ekret przekazuje następujące zlecenie: „Wszyscy duchowni I osoby zdążające do święceń wyższych m ają być należycie pouczani o obrząd­kach, a zwłaszcza w skazaniach praktycznych, odnoszących się do róż­nic między obrządkam i. Owszem i świeckich należy pouczać w czasie- katechezy o obrządkach i odnośnych przepisach” 22. Ten nakaz odnosf się niew ątpliw ie i do duchownych obrządku łacińskiego stąd też i o n i m ają pouczać świeckich zgodnie z tym zaleceniem soboru. Aby jednak, mogli to czynić należycie uprzednio sami powinni być pouczani o tych-, spraw ach. Znajom ość tego pow inni zdobyć już w czasie przygotyw yw a- n ia się do święceń wyższych, a więc w czasie swych studiów sem ina­ryjnych.

W św ietle powyższych wywodów sama konieczność zaznajam iania: naszych alum nów z praw em Kościołów W schodnich nie może bu d z ić zastrzeżeń. D yskutować można jedynie nad tym kiedy i w jakim za­kresie ma to być czynione. Zrozum iałą jest bowiem rzeczą, że nie chodzi tu o podanie całości przepisów wschodnich, lecz tylko dotyczą­cych niektórych zagadnień. Tych mianowicie których znajm ość może przyczynić się do lepszego zrozum ienia różnic dyscyplinarnych w róż­nych obrządkach czy' też może być pożyteczna lub konieczna dla k a ­p łana spraw ującego duszpasterstw o nad w iernym i obrządku w schod­niego.

W ydaje się, że najkorzystn iej byłoby nauczanie praw a Kościołów W schodnich prowadzić równolegle z praw em obrządku łacińskiego. G dy­by nie można poświęcić na to oddzielnych godzin to przynajm niej p rz y odpowiednich kw estiach należałoby podkreślać różnice z praw em wscho­dnim. Stosowanie w tym w ypadku m etody porównaw czej m iałoby tą dodatnią stronę, że uniknęłoby się zbędnych pow tarzań, a ponadto nie: uszczuplałoby się i tak niewielkiej liczby godzin przeznaczonych na. nauczanie praw a w naszych sem inariach. Przy zastosow aniu tak ie j m e­tody będzie dość okazji naw iązyw ania do praw a Kościołów W schodnich,zarówno przy in te rp re tac ji kanonów kodeksow ych23 jak i później w yda­nych przepisów m ających również oparcie w uchw ałach soboru W aty­kańskiego I I 24.

21 O rientalium Ecclesiarum, n. 6: „...Uli vero qui ratione sive m uneris., sive apostolici m inisterii frequens cum O rientalibus Ecclesiis au t cum earum fidelibus habeant com m ercium , in cognitione et cultu r itu u m disciplinae, doetrinae, historiae atque indolis O rientalim accurate, p ro g rav ita te officii quod gerunt, k rs titu an tu r”.

22 Tamże, n. 4.23 Do dyscypliny Kościoła W schodniego naw iązują następujące kanony

kodeksowe: 1, 98, 106, 223, 257, 542 n. 2, 022 § 4, 756 § 2, 782 § 5 , 804, 881.§ 1, 955 § 2, 1004, 1099 § 1 n. 3, 2411.

24 Chodzi tu zwłaszcza o takie dokum enty: K onstytucję P a w ł a VI. Regim ini Ecclesiae U uw ersae z 15 V III 1967 r. AAS 59/1967/657 i M otm proprio M atrim onia m ix ta z 31 III 1970 r. AAS 62/1970/257/.

[5] Nauczanie praw a 249'

Już przy om awianiu źródeł p raw a kanonicznego należy podkreślić,, że Kościoły W schodnie dyscyplinę swoją — jak to było nadmienione: wyżej — opiera ją się w zasadzie na innych źródłach niż Kościół obrząd­ku łacińsk iego2S. W skazując te źródła winno się zwrócić uwagę zwłasz­cza na zunifikow ane w la tach 1949—1957 praw o m ałżeńsk ie26, proceso­we 27, zakonne i m ajątkow e 28 oraz osobowe łącznie z przepisam i o obrząd­kach w schodn ich29. Powinno się też tu zaznaczyć, że w 1972 r. powołano specjalną K om isję do rew izji tego praw a i innych jego działów już opra­cowanych, lecz jeszcze nie p rom ulgow anych30.

Kanoin 1 Kod. P raw a Kanonicznego, usta la jący zasadę, że przepisy ko­deksowe w iążą tylko w iernych obrządku łacińskiego, a wschodniego- tylko w tedy gdy n a tu ra rzeczy tego się dom aga31, daje okazję do bliż­szego w yjaśnienia pojęcia Kościoła Wschodniego i obrządków w schod­nich zarówno w znaczeniu liturgicznym jak i praw nym 32. T utaj też n a ­leżałoby zaznaczyć, że pod względem godności w szystkie obrządki w Kościele są sobie równe, co też w yraźnie podkreśla sobór W atykań­ski II w dekrecie o K atolickich Kościołach W schodnich33. Zrozum iałą jest tedy rzeczą, iż obrządek nie decyduje o precedencji osób w K oś­ciele 34.

W trak tacie o praw ie osobowym nadarza się dość często okazja do podkreślania różnic między praw em obrządku łacińskiego i wschod­niego ogłoszonego przez m otu proprio P iusa X II Cleri sanctitati w ią­żącego w iernych obrządku wschodniego z dniem 25 III 1958 r . 35. N ale­żałoby tu zwrócić uwagę zwłaszcza na następujące szczegóły:

a) Chociaż praw o wschodnie, podobnie ja!k i obrządku łacińskiego, n a ­bycie własnego proboszcza i ordynariusza uzależnia od posiadania s ta ­

25 Por. A. C o u s s a, dz. cyt. s. 41—-197.26 Motu proprio P i u s a XII Crebrae allatae sunt, 22 II 1949 (AAS-

41/1949/89—119).27 Motu proprio P i u s a XII Sollicitudinem nostram , 6 I 1950 (AAS

42/1950/5—120).28 Motu proprio P i u s a XII Postąuam Apostolicis L itteris, 9 II 1952

(AAS 44/1952/65—152).29 Motu proprio P i u s a XII Cleri sanctitati 2 VI 1957 (AAS 49/1957/

433—603).30 Zadania tej Komisji zostały określone w ten sposób: „Essa avra il

compito di preparare, alla luce soprattutto dei decreti del Concilio Ecu- menico Vaticano II, la riforma del „Codex Juris Canonici Orientalis” sia nello parti giä publicate eon quattro Motu Proprio (Crebrae alla­tae su n t, Sollicitudinem nostram , Postąuam Apostolicis L itteris e C leri Sanctita ti) sia nglle restanti parti, gia ultimate, ma non ancora publi­cate”. Por. Nuntia, nr 1, 1975, s. 11.

31 Por. G. M i c h i e l s , Normae Generales Juris Canonici, ed. 2, I,. Parisiis-Tornaci-’Romae 1949, s. 38.

32 Por. A. J o u b e i r , La notion canoniąue de rite, ed. 2, Romae 1961,, s. 57—71.

33 O rientalium Ecclesiarum, n. 3.34 Kan. 106 n. 4.35 AAS 49 (1957) 433—603.

Ks. P. Pałka [6]

łego lub tymczasowego zam ieszkania to jednak p rzy jm uje ono również inną możliwość w tym względzie, gdy prawo p artyku larne inaczej s ta ­nowi 3S. Ponadto na mocy praw a ogólnego dla w iernych obrządku wschodniego znajdujących się poza terenam i wschodnimi ich o rdynariu ­szem jest ordynariusz m iejsca innego o b rząd k u 37. Może on wówczas, gdy ci w ierni nie m ają proboszcza własnego obrządku, wyznaczyć im duszpasterza innego obrządku z pełnym i praw am i proboszczow skim i38. W naszych w arunkach z zasady będzie to proboszcz obrządku łaciń ­skiego otrzym ujący władzę również nad w iernym i obrządku wschod- .niego.

b) W przeciw ieństw ie do kan. 96 K PK praw o Kościołów W schod­nich zatrzym uje nadal sposób obliczania pokrew ieństw a według cyw il­nego praw a rzym skiego39. Przyjęcie w tym w ypadku kom putacji rzym ­skiej pow oduje różnicę z praw em kodeksowym w obliczaniu pokrew ień­stw a linii bocznej. Z w racając na to uwagę należy podkreślić, iż z tej ra c ji zakres tej przeszkody m ałżeńskiej w Kościele W schodnim nie zaw sze pokryw a się z przyjętym w Kościele obrządku łacińskiego 40.

c) Mimo iż p raw o obrządku wschodniego 41, podobnie jak i łacińskiego, za źródło przeszkody pow inow actw a uznaje tylko ważnie zaw arte m ał­żeństwo to jednak w Kościele obrządku wschodniego przeszkoda ta ma szerszy zakres. Obok bowiem pow inow actw a ustalonego kanonem 97 K PK (krewni żony są pow inow atym i męża, a krew ni męża pow ino­w aty m i żony) w Kościele W schodnim przy jm uje się również, gdy praw o p arty k u la rn e to uznaje 42, powinowactwo między krew nym i obu m ałżon­ków (affinitas ex digeneia secundi generis) oraz powinowactwo wyw o­dzące się z zaw arcia dwóch m ałżeństw przez osoby należące do trzech -.rodzin (affinitas ex trig en e ia )43.

d) Kan. 98 K PK daje okazję do omówienia zasad regulujących przy­należność do obrządku i jego zmianę. Z konieczności należy tu uw zględ­n ić nowe przepisy Kościoła Wschodniego De ritibus orientalibus ogło­szone w 1957 r. przez w spom niane wyżej m otu proprio P iusa X II Cleri sa n c tita ti44. Przepisy te bowiem w pewnych szczegółach m odyfi­k u ją postanow ienia kan. 98 oraz podają bliższe dane związane ze zm ianą -obrządku, a w pew nych szczegółach wiążące naw et w iernych obrządku łacińskiego 45.

Nowe przepisy u sta la ją przede wszystkim zasadę, iż chrzest decy-

36 Can. 22 § 1.37 Can. 22 § 3.38 Can. 22 § 4.39 Can. 24 § 3.40 Bliższe wyjaśnienie podane niżej.41 Can. 25 § 1 n. 1.42 Can. 25 § %—3.43 Tamże.44 Obrządkom wschodnim poświęcone są can. 1—15.45 Stwierdza to can. 15 zaznaczając: „Praescriptis can. 1 § 2, 4, 5, 7, 10,

11 § 2, 13 tenentur clerici et fideles cuiusyis ritus, latinis haud exclusis”.

m Nauczanie p raw a 251

■duje w ogóle o przynależności do obrządku w jakim ktoś został ochrzczony, a nie wyłącznie tylko w obrządku kato lick im 46, jak to s ta ­nowi kan. 98. Przy usta lan iu w yjątków od tej ogólnej zasady prawo .Kościołów W schodnich w ym ienia w ypadek chrztu udzielonego z koniecz­ności w innym obrządku lub z racji podstępu oraz za zezwoleniem swe- ,go ordynariusza, gdy za tym przem aw iała słuszna p rzyczyna47. K an 98 w tym ostatn im przypadku w ym aga dyspensy Stolicy A posto lsk iej48. Nowe przepisy, podkreślając w yraźniej niż to czyni kan. 98 konieczność zezwolenia Stolicy Apostolskiej do ważności zm iany o b rząd k u 49, udzie­la ją jednocześnie zezwolenia na taką zm ianę niewieście poślubiającej m ężczyznę innego obrządku oraz — o czym nie w spom ina cytowany 'kanon — dzieciom niedojrzałym (impuberes) przy zm ianie obrządku przez ich rodziców 50. Przepisy nowe w kan. 11 § 1 zezwalały na zm ianę obrządku rów nież osobom ochrzczonym obrządku wschodniego w raca­ją cy m do Kościoła K ato lick iego51, lecz zezwolenie to odw ołane zostało przez dekret soboru W atykańskiego II O rientalium E cclesiarum 52. S tąd też obecnie osoby te na zm ianę swego rodzimego obrządku w inny mieć rów nież zezwolenie Stolicy Apostolskiej. Nowe przepisy bardziej zdecy­dow anie niż kan. 98 zakazują nakłan ian ia lub zachęcania do zmiany w łasnego obrządku, gdyż zabran ia ją tego czynić nie tylko osobom du­chownym, lecz kom ukolwiek, a więc osobom świeckim i zakonnym 53. Wreszcie przepisy te, czego nie czynił Kodeks P raw a Kanonicznego, stw ierdzają iż uzyskany od Stolicy Apostolskiej resk ryp t na zm ianę obrządku sprow adza tę zmianę, gdy czego innego w nim nie zaznaczono, dopiero wówczas gdy odbiorca resk ryp tu wobec ordynariusza m iejsca lub proboszcza czy kap łana delegowanego i dwóch św iadków złoży oświadczenie, iż p rzy jm uje nowy obrządek. Oświadczenie to winno być niezwłocznie w pisane przez proboszcza do księgi chrztów nowo p rzy ję­tego obrządku. Proboszcz ponadto ma obowiązek o tej zm ianie pow iado­m ić proboszcza tej parafii gdzie zm ieniający obrządek był ochrzczony, aby na m arginesie ak tu chrztu była uczyniona odpowiednia w zm ianka54.

e) P rzy om aw ianiu obowiązków osób duchownych należałoby w spom ­

46 Can. 6 § 1.47 Can. 6 § 2.48 Por. P. P a ł k a , Przynależność do obrządku i jego zm iana

■w św ietle now ych przepisów Kościoła. Roczniki Teologiczno-Kanoniczne 10 (1963) z. 4 s. 83.

49 Can. 8 § 1: Nemo potest sine licentia Sedis Apostolicae ad alium xitum valide transire, aut, post legitimum transitum ad pristinum re- 'verti.

50 Can. 10: „Si ad ritum alium legitime transeat pater aut, in mixtomatrimonio, mater catholica, filii impuberes, ad eundem ritum, ipso iure,•transeunt.

51 Por. W. B a s s e t t , The D eterm ination of R ite, Roma 1967, s. 223.52 n. 4, por. W. B a s s e t t , dz. cyt. s. 225—'226.53 Can. 7: Nemo quemvis fidelem, ad alium ritum asumendum, ullo

anodo inducere praesumat.54 Can. 13.

253 Ks. P. Pałka [81

nieć, iż nie we wszystkich Kościołach W schodnich K atolickich duchow ni zobowiązani są do zachow ania celibatu. Lecz i w tych Kościołach po­siadający subdiakonat lub wyższe święcenia niezdolni są już do zaw ar­cia ważnego związku m ałżeńsk iego55. Należy tu też zaznaczyć, że za­równo m otu proprio P iusa X II Cleri sanctitati z 1957 r . 56 jak dek re t soboru W atykańskiego II Presbiterorum ord in is67, oraz encyklika P a­wła VI Sacerdotalis caelibatus z 1967 r . 58 nic nie zm ieniają w tym względzie w dotychczasowej dyscyplinie Kościoła Wschodniego.

f) O m aw iając różne dykasterie K urii Rzymskiej w św ietle K onsty­tucji Paw ła VI Regim ini Ecclesiae Universae z 1967 r . 59 należy również dokładnie .naświetlić rolę K ongregacji dla Kościołów W schodnich w ska­zując na je j kom petencje zwłaszcza w tzw. spraw ach mieszanych, gdzie w grę wchodzą również osoby obrządku łacińskiego 60.

g) W trak tacie o osobach należałoby wreszcie zwrócić uwagę również, na patriarchów podkreślając ich w ielkie znaczenie w Kościele W schod­nim oraz praw ny stosunek do p ap ieżael.

Poza w ypadkam i tu w skazanym i w ykładow ca ma częstszą okazję n a ­w iązyw ania do p raw a Kościoła W schodniego również w trak tacie De sa- cram entis, zwłaszcza przy om awianiu praw a małżeńskiego.

a) W związku ze chrztem należałoby dokładnie w yjaśnić p rzep isy określające jakiego obrządku kapłan jest w łaściwym szafarzem tego sa­kram entu . Je st to w ażne zwłaszcza dla terenów obrządkowe mieszanych,, gdyż może to zapiebiec różnym nieporozumieniom w śród duszpasterzy,, a ponadto ułatw ia ustalenie obrządku osób ochrzczonych przez kap łana innego obrządku niż to przew iduje prawo. W tak im bowiem wypadku: decydującym jest nie obrządek kapłana udzielającego chrztu, lecz obrzą­dek w jakim ktoś praw ie w inien być ochrzczony °2, a mianowicie:

1. gdy oboje rodzice są jednego obrządku katolickiego dziecko ich. winno być ochrzczone w obrządku rodziców.

2. Gdy oboje rodzice są kato likam i różnych obrządków dziecko m a być ochrzczone w obrządku ojca, chyba że przepisy specjalne stanow i­łyby co innego.

3. jeżeli jedno tylko z rodziców jest katolikiem wówczas decydują­cym jest obrządek strony k a to lic k ie j03.

55 Can. 70.56 Can. 71.57 Presbyterorum ordinis, n. 16.58 A AS 59 (1967 672.59 A AS 59 (1967) 885—928.60 Por. P, P a ł k a , K om petencje Kongregacji dla Kościołów W schod­

nich w św ietle ostatniej re form y K urii R zym skie j. Roczniki Teologicz- no-Kanoniczne, 16 (1969) z. 5, s. 25—36.

81 Can. 216—314. Por. E. P r z e k o p , Natura i charakterystyczne cechy ju rysd ykc ji patriarszej w św ietle nowego prawa dla K atolickich K oś­ciołów W schodnich. Roczniki Teologiczno-Kanoniczne 20 (1973) z. 5, s. 81.

62 Por. W. B a s s e 11, dz. cyt. s. 172—174.63 Kan. 756.

J9] Nauczanie praw a 253

4. co do dzieci niepraw ego pochodzenia (filii illegitimi) to według pow szechnie przyjętego zdania au torów m ają one być ochrzczone w obrządku m atki katoliczki, gdy ona jest publicznie znaną. W obrządku o jca tylko w tedy m ają być chrzczone, gdy ojciec takiego dziecka jest publicznie znany i form alnie dziecko uznaje za swoje 64.

Zasady tu podane są tak wiążące, iż rodzice nie mogą w ybierać do­wolnie innego szafarza chrztu dla swego dziecka niż to przew iduje praw o 65. Zrozum iałą jest jednak rzeczą, że gdy b rak ,na danym teren ie duszpasterza właściwego obrządku wówczas ex necessitate chrztu do­konu je kap łan innego obrządku, co jednak nie pociąga za sobą zm iany przysługującego dziecku obrządku 6S.

b) P rzy om awianiu .sakram entu bierzm ow ania należałoby wspomnieć, .że w Kościele W schodnim bierzm ow anie udzielane jest zwykle bezpo­średnio po ch rzc ie87. Obecnie zgodnie z dekretem soboru W atykańskie­go II O rientalium Ecclesiarum wszyscy kap łan i obrządku wschodniego m cgą ważnie bierzm ować zarówno razem ze chrztem jak i niezależnie od niego w iernych w szystkich obrządków nie wyłączając naw et w iernych obrządku łac ińsk iego68. Do ważności udzielanego przez nich bierzm o­w ania koniecznością jest rzeczą, aby używ ali przy tym krzyżm a po­święconego przez biskupa lub p a tr ia rc h ę 6S. W m yśl wyżej w spom nia­nego dekretu kap łan i obrządku łacińskiego, m ający władzę bierzm ow a­nia w pewnych w ypadkach łacinników, w tychże samych w ypadkach mogą ważnie bierzm ować również w iernych obrządku wschodniego, .a więc częściej niż to przew idyw ał dekret K ongregacji dla Kościoła W schodniego De Sacram ento Confirm ationis z 1 V 1948 r . 70. Godziwe udzielanie bierzm ow ania przez kapłana w iernym innego obrządku w y­maga zawsze zachow ania w ydanych w tym względzie przepisów praw a

.powszechnego i partykularnego. We wszystkich w ypadkach udzielanie

64 Por. W. B a s s e t , dz. cy.t. s. 94—97.65 AAS 11 (1919) 478: „U trum qui ad praeces parentum , contra prae-

scrip tum canonis 756, a r itu alieni m inistro baptizati sunt, p ertinean t ad x itum in quo ,sunt baptizati, vel ad ritum in quo, iux ta praescrip tum canonis 756, bap tizari debuissent. — Resp. P rou t casu expOnitur, nega­tive ad prim am partem , affirm ative ad secundam ”.

66 W ynika to z kan. 98 § 1.67 Por. B. E m m i , In troduzione alla teologia orientale, Rom a 1958, s. 68.68 Orientalium, Ecclesiarum, n. 14: „P resbyteri omnes orientales hoc sa-

scramentum, sive una cum Baptism o sive separatim , valide conferre possunt om nibus fidelibus cuiusvis ritus, la tino haud excluso, servatis ad liceitatem praecriptis* iu r is tum communi-s tum particu la ris”.

69 Tamże, n. 13: „Disciplina de m inistro S. C hrism atis inde ab an ti- .quissimis tem poribus apud O rientales vigens p lene im stauretur. I dc ire o p resby teri hoc sacram entum conferre valent, adhibito C hrism ate a p a­tria rch a ivel episcopo benedicto”.

70 Tamże, n. 14: „P resbyteri quoque la tin i ritus, secundum facu ltates qu ibus gaudent circa m inistrationem huius sacram enti, valen t illud etiam fidelibus Ecclesiarum O rientalium m in istrare , sine praeiudicio ritu i, ser- ■vatis quoad liceitatem praescrip tis iuris sive com m unis sive particu laris .

254 Ks. P. P ałka [lOJ

bierzm ow ania przez szafarza innego obrządku nie sprow adza zm iany obrządku osoby bierzm ow anej n .

c) W związku z Eucharystią powinno się zazinaczyć, że:1. w obrządkach wschodnich do Mszy św. używa się przew ażnie Chle­

ba kwaszonego i że w ierni mogą dowolnie kom unikować w jakom kol- wiek obrządku katolickim 72.

2. każdy kapłan przy odw raw ianiu Mszy św., podobnie jak i innych- czynności liturgicznych, m a obowiązek przestrzegać ściśle przepisów własnego obrządku i to naw et w tedy gdyby spełniał posługi w yłącznie dla w iernych innego o b rzą d k u ,a.

3. kap łan i obrządku wschodniego nie mogą korzystać z przyw ile ju udzielonego łacinnikom odpraw iania 3 Mszy św. w Dzień Zaduszny i w Boże N arodzen ie74.

4. w koncelebrze mogą brać udział tylko kap łan i jednego obrządku, gdyż inaczej byłoby to m ieszanie obrządków w ielokrotnie zakazyw ane przez Stolicę Apostolską. Sprzeciw iałoby się to również w spom nianej zasadzie, iż każdy kapłan przy spraw ow aniu funkcji liturgicanych obo­wiązany jest do ścisłego przestrzegania przepisów własnego obrządku.

5. w ierni czynią zadość obowiązkowi uczestniczenia we Mszy św. od­praw ianej w jakim kolw iek obrządku kato lick im 75. Praw o wschodnie- zaleca jedynie, aby tam gdzie są różne obrządki w ierni obrządku, wschodniego uczęszczali na nabożeństw a do swych kościołów, zwłaszcza w niedziele i dni św ią teczne76.

d) In terp re tu jąc kanony o sakram encie pokuty należy podkreślić, iż. w ierni mogą dowolnie odbywać spowiedź przed kapłanem każdego obrządku katolickiego byle k ap łan ten, m iał potrzebną ju rysdykcję od ordynariusza m iejsca gdzie spowiedź się odbyw a77. Na obszarach, w schodnich (regiones orientales) i te ry to riach wschodnich (territoria. r itu s o rien ta lis )78 kap łan i obrządku wschodniego posiadający bez żad­nych ograniczeń upoważnienie do słuchania spowiedzi od swego ordyna­riusza mogo spowiadać w iernych jakiegokolwiek obrządku. K apłani ci w iernych swego obrządku mogą spowiadać tam naw et w m iejscach n a ­leżących wyłącznie do jednego obrządku, innego niż obrządek tych k a ­płanów, chyba że ordynariusz tych m iejsc w yraźnie sprzeciwiłby się

71 Tamże.72 Por. B. E m m i , dz. cyt. s. 17; A. P e t r a n i , De relatione iuridica

in ter diversos ritus in Ecclesia Catholica, Taurini — Romae 1930,. s. 85—86.

73 Wyraźnie podkreślają to kanony 816 i 851 oraz can. 2 Cleri sanctitati.74 Por. A. P e t r a n i, dz. cyt. s. 81.75 Kan. 1249.76 Can. 2 § 2: „Ubi plures sunt ritus, suadetur fiidelibus ut proprii

ritus ecclesias crebro, diebus praesertim dominicis et festis, adeant, ibique divinis adesse o-fficiis- non praetermittant”.

77 Kan. 905.78 Motu proprio P i u s a X II Postquam Apostolicis L itteris w can.

303 różnicę między tymi terenami wyjaśnia w ten sposób: § 1 n. 2,

[11] Nauczanie praw a 25 5 ’

te m u 79. Poza tym i obszaram i i te ry to riam i kapłan i obrządku wschod­niego do słuchania spowiedzi, naw et w iernych swego obrządku, m uszą mieć ju rysdykcję od ordynariusza m iejsca obrządku łacińskiego.

e) Przy om awianiu święceń kapłańskich należałoby zaznaczyć że m otu proprio P aw ła VI Ministériel quaedam z 15 V III 1972 r. wprowadzające- reform ę święceń niższych i znoszące subdiakonat nie dotyczy Kościo­łów W schodnich 80. S tąd też Kościoły te nadal zatrzym ują swój stan do­tychczasowy z tym, że subdiakonat nadal stanow i tu zryw ającą p rze­szkodę m ałżeńską81. W Kościołach W schodnich nie w ym agających za­chowania celibatu duchowni mogą zaw ierać m ałżeństw o tylko przed przyjęciem diakonatu względnie subdiako.natu, gdy to ostatnie święcenie w danym Kościele jest z n a n e 82. W Kościołach W schodnich biskup nigdy nie może być zw iązany węzłem m ałżeńskim 83 podobnie jak i jego w ika­riusz generalny (syncellus) od którego prawo w ym aga też zachow ania ce lib a tu 84.

f) Chociaż zalecane jest, aby sakram ent chorych był udzielany przez, proboszcza tego samego obrządku co chory to jednak w razie koniecz­ności może go udzielać godziwie również kap łan innego o b rząd k u 8S. W edług dyscypliny obrządku wschodniego olej chorych poświęca każdo­razowo kapłan przy udzielaniu tego .sakram entu naw et osobie obrządku łacińskiego 86. K apłan zaś obrządku łacińskiego zawsze m a używać oleju poświęconego przez biskupa chyba, że samo praw o powszechne lub induit apostolski czy też nagląca konieczność upow ażnia go do poświę­cenia tego oleju 87.

g) W trak tacie o sakram entach należy zwrócić uwagę szczególną na różnice zachodzące między praw em m ałżeńskim obrządku łacińskiego i wschodniego. W pewnych bowiem w ypadkach od przestrzegania tych różnic uzależniona jest ważność m ałżeństw osób obrządku wschodniego zaw ieranych wobec kap łana obrządku łacińskiego. Odnośnie przepisy praw a małżeńskiego Kościołów W schodnich, ogłoszone w 1949 r. przez m otu proprio P iusa X II Crebrae allatae sunt, w iążą w iernych obrządku

„Nomine regionum orientalium in te lligun tu r loca ominia, etsi in epar- chiam, provinciam , archiepiscopatum vel p a tria rch a tu m non erecta, in quibus orientalis ritu s ab an tiqua ae ta te serva tu r. § 1 n. 3. T errito rium ritu s orientalis .significat loca in quibus erecta est saltem exarchia. pro- fiidelibus ritu s orientalis ex tra regiones orientales com m orantibus”.

79 O rientalium Ecclesiarum, n. 16.80 A AS 64 (1972) 529—534.81 Cleri sanctitati, can. 70: „Subdiacoini omnesque cleric! in madoribus

ordinibus constitu ti ita a nuptiis a rcen tu r ut, ad norm am iuris, ad m a- trim onium contrahendum inhabiles sin t”.

82 Por. B. E m m i, dz. cyt. s. 17.S3 Cleri sanctitati, can. 69: „Nullus ad episcopalem ordinem prom overi

po test qui non sit caelebs vel a m atrim onii vinculo legitim e solutus”.84 Tamże, can, 433 § 1: Syncellus s it sacerdos coelebs e clero saeculari,.

annos natus non m inus triginta...”85 Por. A. P e t r a n i, dz. cyt. s. 90.86 Tamże.87 Kan. 945.

'256 Ks. P. Pałka [12]

wschodniego od 2 m aja roku w spom nianego88. Wiążą one ich wszędzie gdziekolw iekby się znajdow ali i to naw et w tedy gdy podlegają o rdy­nariuszow i obrządku łacińskiego 89. S tąd też kap łan łaciński błogosław ią­cy m ałżeństw a osób obrządku wschodniego lub zaw ierane z osobami obrządku łacińskiego w inien należycie znać różnice między przepisam i tych obrządków co niew ątpliw ie może znacznie zm niejszyć niebezpie­czeństwo zaw ierania nieważnych małżeństw.

W spom niane różnice są tu dość znacznie, a mianowicie:A. Co do przeszkód małżeńskich. P raw o wschodnie obok przeszkód

tam ujących podanych w Kodeksie P raw a Kanonicznego zna jeszcze przeszkodę opieki (tutela), gdy praw o cywilne na jakim ś teren ie ją p rz y jm u je 90. Przeszkoda ta, podobnie jak przeszkoda pokrew ieństw a praw nego z adopcji w ypływ ająca, może być również przeszkodą zry ­w ającą o ile praw o cywilne za taką ją uznaje. Co zaś dotyczy p rze­szkody płynącej ze ślubu prostego przyjęcia subdiakonatu lub święce­nia wyższego to tylko w tych obrządkach wschodnich jest ona zacią­gana, gdzie duchowni od przyjęcia tych święceń zobowiązani są do za­chow ania celibatu 91.

Więcej różnic daje się tu zauważyć w dziale przeszkód zryw ających. Chociaż bowiem w zasadzie rodzaj tych przeszkód jest tak i sam jak w Kościele obrządku łacińskiego to jednak zachodzą pewne różnice w ich zakresie wywołane głównie innym sposobem obliczenia tych p rze­szkód.

1. W Kościele W schodnim szerszy zakres ma przede wszystkim p rze­szkoda pokrew ieństw a w linii bocznej będąca tu przeszkodą zryw ającą do szóstego stopnia w łącznie w edług liczenia praw a rzymskiego °2. Uwi­dacznia się to w 5 i 6 stopniu tej przeszkody przy długości szeregów 1—4, 2—4 i 1—5. W tych bowiem w ypadkach zaw arcie m ałżestw a w Kościele W schodnim zakazane jest pod sankcją nieważności podczas gdy w Kościele obrządku łacińskiego tak ie pokrew ieństw o nie stanowi już żadnej przeszkody 93.

2. Szerszy zakres ma tu również przeszkoda powinowactwa. Prawo

88 AAS 41 (1949) 89—119.89 Crebrae allatae sunt w yraźnie stw ierdza „...Nos autem per Aposto-

licas has Ł itte ras m otu proprio datas .supra recensitos canones prom ul- gam us eisdem que vim legis christifidelibus Ecclesiae O rientalis tribu i- m us, ubique te rra ru m hi sun t et tam etsi P raela to diversi ritus sun,t subiecti”.

90 Can. 49 i can. 71.91 Can. 48.92 Can 66 § 2: „In linea otoliqua irritu m es.t usque ad sextum gradum

inclusive, ita tarnen u t m atrim onii ipedim entum toties m iu ltip licetur quoties communis stipes m ultip licatu r”.

98 Por. P. P a ł k a Nowe prawo małżeńskie w Katolickim Kościele Wschodnim, Roczniki Teologiczno-Kanoniczne 2 (1955) 199—202; J. R e- z a c, De nova legislatione matrimoniali orientali. O rientalia C hristiana Periodica 20 (1954) 384; A. S c h e u e r m a n o , Dos Eherecht der Orien­talischen Kirche. Theologische Q uarta lschrift, 1950, s. 423—424.

Nauczanie praw a 257

•wschodnie zna trzy rodzaje pow inow actw a: jedno jak w Kościele «obrządku łacińskiego wiążące jednego m ałżonka z krew nym i drugiego <affinitas ex digeneia I generis), drugie — wiążące krew nych jednego .m ałżonka z krew nym i drugiego (affinitas ex digeneia II generis), oraz trzecie pow inow actw o pow stające w ściśle określonych w ypadkach z zaw arcia dwóch m ałżeństw przez osoby należące do trzech różnych ro d z in (affinitas ex tr ig en e ia )94. Przeszkodą zryw ającą w całym Kościele W schodnim jest tylko pierwszy rodzaj powinowactwa we w szystkich s topn iach lin ii p rostej i w linii bocznej do czwartego stopnia włącznie. ."Dwa pozostałe rodzaje pow inow actw a stanow ią przeszkodę m ałżeńską ty lk o w tych obrządkach wschodnich gdzie praw o p artyku larne ten ro ­d z a j pow inow actw a p rzy jm u je95. Zważywszy, że sposób obliczania po­k rew ień stw a m a w pływ na obliczenie pow inow actw a obowiązującego "w całym Kościele W schodnim należy zauważyć, iż ten rodzaj pow ino­w ac tw a n ie zawsze pokryw a się z zakresem tej przeszkody w Kościele labrządku łacińsk iego96. Ma to m ianowicie miejsce przy powinowactw ie ■czwartego stopnia linii bocznej, gdy długość szeregów jest 1—3. W tym :bowiem w ypadku przeszkoda pow inow actw a istn ieje tylko w obrządku '.wschodnim 97.

3. Odm ienny jest również zakres przeszkody pokrew ieństw a ducho­w ego wywodzącego się z chrztu (cognatio spiritualis). Przeszkoda ta •w Kościele W schodnim wiąże bowiem tylko ochrzczonego z rodzicam i «hrzestynym i i rodziców chrzestnych z rodzicam i natu ra lnym i osoby .ochrzczonej8S. W Kościele zaś obrządku łacińskiego przeszkoda ta istn ieje maiędzy osobą ochrzczoną i je j rodzicam i chrzestnym i oraz szafarzem ^udzielonego chrztu ™.

4. Inny w reszcie m a zakres w Kościele W schodnim przeszkoda róż­ności religii (disparitas cultus). O ile bowiem według praw a kodekso­w ego tylko osoby ochrzczone w Kościele K atolickim lub do niego n a ­w rócone ze schizmy lub herezji nie mogą ważnie zawrzeć m ałżeństw a z osobą n ieochrzczoną100 to w K atolickim Kościele W schodnim każdy ■chrześcijanin niezdolny jest do zaw arcia m ałżeństw a z osobą nie- <ochrzczoną 101.

B. Co do konsensu małżeńskiego. 1. W Kościele wschodnim do zaw ar­

94 Can. 68. (Por. J . S e z a c , art. cyt. s. 385—387.35 Por. P. P a ł k a , Powinow actwo jako przeszkoda m ałżeńska w K a ­

to lic k im Kościele W schodnim . Roczniki Teologiczno-Kanoniczne, 3 (1956) z . '1, s. 248—250.

■je p or j r e z a c, art. cyt. s. 387.97 Tamże.08 Can. 70 § 2 n. 1: „Ex baptism o spiritualem cognationem contrah it

p a tr ib u s cum baptizato eiusque paren tibus”.98 K an. 768: „Ex baptism o spiritualem cognationem con trahun t tan tum

■cum baptisa to baptisans et pa trin u s”.loa Kan. 1070 § 1.191 Can. 60 § 1: „Nullum est m atrim onium contractum a persona non

bap tisa ta cum persona bap tiza ta”.

a ? — P ra w o K an on iczn e

258i Ks. P. Pałka [141

cia m ałeżeństwa przez pełnom ocnika konieczna jest zawsze p isem na zgoda ordynariusza m ie jsc a102. Żąda tego w praw dzie i praw o obrządku: łacińskiego, lecz tylko w tedy gdy jest czas na uzyskanie tak ie j zgody (si tem pus su p p e ta t)103. To jest też charakterystyczne dla dyscypliny wschodniej, iż zaw ierający m ałżeństw o przez połnom ocnika m ają obo­wiązek w stosownym czasie razem staw ić się przed kapłanem dla o trzy ­m ania błogosław ieństw a przepisanego przez księgi litu rg iczn e104.

2. W Kościele W schodnim jest nieco inna redakcja przepisu określa­jącego wpływ przym usu na .skuteczność umowy m ałżeńskiej. O ile bo­wiem praw o obrządku łacińskiego w kan. 1087 § 1 stw ierdza, że przy­mus ciężki, niespraw iedliw y i z zew nątrz w yw arty tylko w tedy pow o­du je nieważność m ałżeństw a, gdy od niego nie można się inaczej uw ol­nić jak tylko przez zaw arcie m ałżeństw a (a quo u t qui se liberet e ligere cogatur m atrim onium ), to w Kościele W schodnim w myśl kan. 78 § I tak i przym us m usi zm ierzać w prost do wym uszenia zgodny na m ałżeń­stwo (ad ex torquendum consensum )105. K onsekw encją podkreślonej tu : różnicy jest to, iż według praw a wschodniego tylko przym us d irec tu s seu consultus może spowodować nieważność m ałżeństw a podczas gdy sform ułow anie kan. 1087 § 1 upoważnia do wnioskowania, że ten skutek może wywołać również przym us inconsultus seu in d ire c tu s106.

3. Inne jest podejście praw a wschodniego do zatw ieran ia m ałżeństw pod w arunkiem (sub conditione). Kan. 1092 Kodeksu P raw a K anonicz­nego dopuszcza w pew nych sytuacjach zaw ieranie m ałżeństw pod w a­runkiem podczas gdy kan. 83 praw a wschodniego zabrania tego stano­wiąc: „M atrim onium sub conditione contrahi nequ it” 107.

C. Co do form y praw nej zaw arcia małżeństwa. Należy zwrócić tur uwagę na następujące osobliwości przepisów obrządku wschodniego:

1. W Kościele W schodnim do zaw arcia m ałżeństw a ważnego, w yjąw ­

102 Can. 80 § 1: „M atrim onium contrahi nequit per procuratorem , nisi( H ierarcha loci in casu singulari hanc facu ltatem scripto dederit”.

103 Kan. 1091.104 Can. 8*2 § 2 w związku z takim i m ałżeństw am i zaznacza: „Coniu-

ges, cum sim ul fuerin t, benedictionem de qua in can. 91 a sacerdote ad' norm an horum canonum designato recipere ne negligant”.

105 Can. 78 § 1: „Invalidum quoaue est m atrim onium initum ob v im vel m etum gravem extrinsecus et iniuste incussum ad extorquendumx consensum ”.

106 Por. J. H e z a c , art. cyt. s. 388—>389.107 B rak jest dotąd zgodnej in te rp re tac ji tego kanonu. K anoniści nie­

zgodni są mianowicie co do tego, jak i skutek praw ny sprow adza zakaz, kanonu 83. Jedni u trzym ują, iż nie powoduje nieważności m ałżeństw a jakikolw iek w arunek dodany do konsensu, naw et przeciwny istocie m ał­żeństwa, gdyż należy uważać go za niedodaray, drudzy, że nieważność- m ałżeństw a sprow adza dodanie naw et w arunku godziwego, inni w resz­cie, że sens zakazu jes.t tylko taki, iż ordynariusz nie może tu nigdy zezwolić na m ałżeństwo w arunkow e. Ta ostatn ia opinia w ydaje się by6 najbardziej logiczna. Por. P. P a ł k a , Nowe prawo m ałżeńskie w K ato­lickim Kościele W schodnim . Roczniki Teologiczno-Kanoniczne, 2 (1955> 208—210.

[15] Nauczanie p raw a 259

szy w arunki w jakich może być stosowana form a nadzw yczajna, obok obecności św iadka urzędowego i św iadków zwykłych konieczne jest zawsze błogosławieństwo kapłańskie. Nie w ystarcza bowiem tu, jak w obrządku łacińskim sam a czynna asystencja św iadka urzędowego. W edług bowiem kan. 85 z m otu proprio Crebrae allatae sunt m ałżeń­stwo m a być zaw ierane z tow arzyszeniem obrzędu świętego (ritu sa- cro) ,108. Do spełnienia się tego wymogu w ystarcza tu każde błogosła­w ieństwo udzielone naw et w jaknajogółniejszej form ie, a nie koniecz­nie w przepisanej form ie przez księgi liturgiczne 109.

2. W m yśl obecnych przepisów Kościoła Wschodniego (kan. 86 § 1 n. 2) proboszcz i ordynariusz m iejsca na swoim tery to rium m ogą w ażnie asystow ać przy m ałżeństw ie tak swoich poddanych jak i obcych byle tylko kontrahenci byli tego samego obrządku co proboszcz lub ordyna­riusz będący św iadkiem urzędowym (modo sin t sui ritus) łl°. W edług tych przepisów nie w ystarcza więc tu ta j tylko kom petencja tery to ria lna , jak tego w ym aga kan. 1095 § 1 n. 2 praw a obrządku łacińskiego, gdyż ko ­nieczna jest ponadto kom petencja obrządkow a (com petentia ritualis) U1. W myśl poważnych autorów w ystarczy jednak w tym w ypadku, aby przynajm niej jeden z kontrahentów był tego samego obrządku co św iadek urzędowy 112. W skazana tu zasada identyczności obrządku św iad- ko urzędowego i kontrahentów dopuszcza pew ne w yjątk i przew idziane kan. 86 § 3 i to zarówno na terenach obrządku wschodniego jak i poza n im i113.

Na te renach obrządku wschodniego w spom niany kanon zezwala na to wtedy, gdy b rak jest tam w jakiejś para fii proboszcza właściwego obrządku wschodniego. W tym w ypadku ordynariusz tego obrządku może wyznaczyć duszpasterzem podległych m u w iernych proboszcza in ­nego obrządku po uprzednim uzyskaniu zgody jego własnego ordyna-

108 Can. 85 § 1: „Ea tan tum m atrim onia valida sunt quae con trahun tu r r itu sacro, coram parocho, vel loci H ierarcha, vel sacerdote cui ab al!te- ru tro facta sit facu ltas m atrim onio assistendi et duobus saltem testibus, secundum tam en p raescrip ta canonum qui sequutur, et salva exceptio- nibus de quibus in can. 89, 90”.

los p or p P a ł k a , Zw yczajna form a praw na zawarcia m ałżeństw a w now ym ustaw odaw stw ie Katolickiego Kościoła Wschodniego, s. 274.

110 Can. 86 § 1: „Parochus et loci H ieracha valide m atrim onio assi­stan t: ...2-o In tra fines dum taxat sui te rrito rii sive contrahentes sunt subditi, sive non subditi, modo sint rsui r itu s”.

111 Por. J. R e z a c , art. cyt. s. 392—393.112 Tamże, s. 392.113 Can. 86 § 3 „...2-o D éficiente parocho pro fidelibus alicuius ritus,

horum H ierarcha designet alius ritu s parochum , qui eorundem curam suseipiat, postquam idem H ierarcha habuerit consensum H ierarchae pa- rochi designandi; 3-o E x tra te rrito rium p roprii ritus, deficiente huius ritu s H ierarcha, hafoendus est tam quam proprius, H ierarcha loci. Quod- si plures sint, ille habendus est tam quam proprius, quem desig-naverit. Sedes Apostolica vel, obtento eiusdem consensu, P a tria rcha , si iu re p articu la ri cura fidelium sui ritus ex tra patriarcha tu« com m orantium ei commissa est”.

260 Ks. P. Pałka [1 6 ]

irusza i ten w łaśnie proboszcz z samego praw a otrzym uje w ładzę do ważnego asystow ania przy m ałżeństw ach w iernych obrządku w schod­niego.

Poza terenem obrządku wschodniego, tj. tam gdzie b rak jest o rdyna­riusza własnego obrządku wschodniego, ordynariuszem w iernych obrządku wschodniego jest miejscowy ordynariusz innego o b rzą d k u 114. On wyznacza im duszpasterza, k tóry również z samego praw a ważnie asystu je przy zaw ieraniu m ałżeństw w iernych obrządku wschodniego. T aka sy tuacja może mieć miejsce dość często na naszych terenach.

Należy tu wreszcie zaznaczyć, że w spom niany wymóg identyczności obrządku św iadka urzędowego i kontrahentów odnosi się nie tylko do proboszczów obrządku wschodniego, lecz także i łacińskiego. W yraźnie orzekła tak P apieska K om isja do zredagow ania Kodeksu P raw a K a­nonicznego dla Kościoła Wschodniego 5 V 1953 r. w swej odpowiedzi na przedłożoną jej w tej spraw ie wątpliwość 11S.

3. M ając na uwadze uznaw aną dziś w Kościele rów ną godność w szyst­kich obrządków należy przyjąć, iż od w ejścia w życie m otu proprio Crebrae allatae sun t stracił sw ą moc wiążącą kan. 1099 § 1 n. 3 zobo­wiązujący osoby obrządku wschodniego zaw ierające m ałżeństwo z ła- cinnikam i do zaw ierania m ałżeństw a według form y praw nej kodekso­w ej. Obecnie m ałżeństw a tak ie mogą być zaw ierane w ażnie zarówno według form y przy ję tej przez praw o łacińskie jak i w schodnie116. Jedy ­nie do godziwości konieczną jest rzeczą, aby były zaw ierane „ritu v iri e t coram ejusdem parocho” jak tego w ym aga praw o obrządku wschod­niego w kanonie 88 § 3. W obrządku narzeczonej m ałżeństw a tak ie mo­głyby być zaw ierane jedynie w tedy, gdyby narzeczony m ający sta łe lub tym czasow e zam ieszkanie na te renach wschodnich (in regione orientali) w yraził zgodę na m ałżeństwo wobec proboszcza n arzeczonej117.

Należałoby wreszcie zaznaczyć, że obecnie przy zaw ieraniu m ałżeństw przez katolików obrządku wschodniego 11S, podobnie jak i łacińskiego 119, z akatolikam i ochrzczonym i obrządku wschodniego zachowanie katolic­k iej form y p raw nej konieczne jest jedynie do godziwości a nie w aż­

114 Por. J. R e z a c, art. cyt. s. 395—396.115 AAS 45 (1953) 313: „D. — An verba can. 86 § 1, 2: „sive con-

trahen tes sunt subditi, sive non subditi, modo sin t sui r itu s”, collata cum verb is can. 1095 § 1 n. 2 C.J.C.: „in quo (territorio) m atrim oniis nedum suorum subditorum , sed etiam non subditorum ivalide assistun t”, ita in telligenda sin t u t parochus et loci H ierarcha orientalis r itu s v a- lean t valide assistere m atrim onio :duorum fidelium la tin i ritus, item que u t parochus et loci H ierarcha la tin i r itu s valide assiste re valean t m atrim onio duorum fidelium orientalis ritus. R. N egative”.

116 Por. J . R e z a c, art. cyt. s. 401.117 Can. 88 § 3.lia O rientalium Ecclesiarum, n. 18.119 Mo,tu proprio P a w ł a VI M atrim onia m ix ta z 3.1 I II 1970. AAS

62 (1970) 257—262. Por. P. P a ł k a , Forma praw na zawarcia m ałżeństw m ieszanych. Roczniki Teologiczno-Kanoniczne 18 (.1971) z. 5 s. 13.

[15] Nauczanie praw a 261

ności m ałżeństw , jak tego dom agał się kan. 1094 K odeksu P raw a K ano­nicznego oraz m otu proprio Crebrae allatae sun t w kan. 85 12°.

W trak tac ie De locis et tem poribus sacris należy podkreślić, iż praw o Kościołów W schodnich zna w zasadzie tylko św iątynie z jednym ołta­rzem. Należy też tu wskazać jakie zachodzą różnice między dyscypliną obrządku wschodniego i łacińskiego odnośnie postów i św iąt, k tóry każ­dy w ierny m a obowiązek zachowywać zgodnie ze swoim o b rządk iem 121. Jedynie przebyw ający poza obszarem lub tery to rium własnego obrządku co do św iąt mogą w pełni stosować się do przepisów obowiązujących w m iejscu ich pobytu. Członkowie zaś rodzin należący do różnych obrządków w zachow aniu św iąt i postów mogą stosować się do jednego i tego samego o b rzą d k u m . Winno się też tu wskazać na różnicę cza­sową w obchodzeniu różnych św iąt z rac ji nadal przestrzegania przez niektóre Kościoły w schodnie kalendarza ju liańsk iego ł23, a nie grego­riańskiego, jak to jest w obrządku łacińskim .

Przy om awianiu tra k ta tu De cultu divino należy w yjaśnić jak ie za­sady w inny być przestrzegane przez w iernych obrządku wschodniego gdy chodzi o com m unicatio in sacris za kato likam i wschodniego ob­rządku 124.

Problem of Teaching the Law of Catholic O riental C hurches in the theological Sem inaries of L atin Rite

SUMMARY

A t the outset the au thor points to the ground of the differences w hich ex ist betw een the ruiles of law of the L atin Church R ite and the O rien­ta l one. The au thor also underlines the need to acquant alum nes of our theological Sem inaries w ith some ru les of the O riental Catholic Churches.

Among the d iffe ren t reasons w hich appeal for advisability of th is sub ject the au thor points am ong o ther things to the fact th a t th e re live on the Polish areas some num bers of the w orshippers of O riental rite who avail tem selves of religius service of p riests of L atin rite . The w arsh ipper of O riental rite in princip le should to comply to rules of his owin rite. The ru les of O riental rite in some details sometim es d iffer from the law of L atin rite . Therefore alum nus as the fu tu re p riest

120 Por. P. P a ł k a , N ow e prawo m ałżeńskie w K atolickim Kościele W schodnim , Roczniki Teologiczno-Kanoniczne 2 (1955) 211—218.

121 Dyscyplina postu w Kościołach W schodnich jest bardziej surow a niż u łacinników. Por. Acta et Decreta Synodi Provincialius R utheno- rum Galiciae habitae Leopoli an. 1891, Rom ae 1896 T itulus X I De le iuniis.

122 O rientalium Ecclesiarum, n. 21.123 P or. A. P e t r a n i , dz. cyt. s. 101— 106; B. E m m i, dz. cyt. s. 17.124 O rientalium Ecclesiarum, n. 24—29. Por. P. T o c a n e 1, Lo studio

del D iritto canonico orientate. Sem inarium . Nova Series: Anno XV-N.4: 1975, s. 899; S e c r e ta r ia ts ad christianorum unionem fovendam , Direc- torium , pars prim a, d. 14 m aii 1967.

262 , Ks. P. P alka [1 6 ]

should be instructed about those differences chiefly in fields which concern the priestly work.

In the fu rth e r reasonings th e au thor confronts the ru les of law of L atin C hurch R ite w ith obligatory law of Catholic O riental Churches. A t the .same tim e au thor indicates a num ber of differences which the priests of L atin rite ought to know as som ething useful and even ind i­spensable. This sort of differences become notceable especially in the law ,,De personis” and in the trea ty ,,De m atrim onio”. In the last case re la tive ly m uch atten tion w as given to display th e differences in the section of the im pedim ent of m arriage and canonical form of m ar­riage.