PROF. DR. ERDOGAN ~RÇİL'E ARMAGAN

- -·-- -- ··--

75. Doğum Yılı

50. Akademik Yılı

Editörler

Emine UYUMAZ Muharrem KESİK

Aydın USTA

Cihan PİYADEOGLU

YAYIN NO: 552

PROF. DR. ERDOGAN MERÇIL'E ARMAGAN

<O Bilge Koltür Sanat Yayın Dagıtım San. ve Tic. Ltd. Şti. Sertifıka No: 16228

1. Basım, Mart 2013

ISBN: 978-605-5261 - 52 ~ 8

Yayın Yöneuneni: Alınıe{ Nuri Yüksel Kapak Zemini: Tuğnıl Bey türbesinin iç g6rı7ntı1s0

Baskı: Yaylacık Matbaası

Litro.• Yolu Fati/ı San. Siı. No: J2!/97-20J Topkapı-l<tatılwl

Tel: (0212) 612 58 60

Kapak Baskı: Saner Matbaası Cilt Yedigün Mıicellillıanesi

BiLGE KÜLTÜR SANAT Nuruosmaniye Cad. Kardeşler Han No: 3 Kat: 1 34110 Ca~aıoılu/ISTANBUL

Tel: (0212) 520 72 53- 51-3 85 04 Faks: (02f2) 511 47 74 bilge@bilgeyayincilik.com www.bilgeyayincilik.com

---------------------------~--------------------~

- i

·1 ~. ı ,1 1

; ı

-: 1 ı !

~ ; . ;

ı

: . . ı

- ı ı

ı

· ı

. ı

-;:.ı

ı

:.1

--i ı

.• 1

- ı

--1

i ı

SELÇUKLULAR'DA REİSLİK MÜESSESESi

Abdtilkerim ÖZAYDIN 1

"Reis" kelimesi sözlükte başkan ve lider anlamına gelir. İslam medeniyeti ta­rihinde bir terim olarak ise IV-VI. (X-XII.) yüzyıllar arasında genellikle bugünkü belediye başkanı (relsülbeled) veya vali karşJlığı kullanılmıştır!. Sultan Sencer'in inşa divanı b~şkanı olan Müntecebüddin Bedi' el-Cüveynl (ö. 552/1157'den son­ra) Atebetü 'l~ketebe'de reis terimini hem malıalil bir idareci, herıı de bir şehir veya vi layete geniş yetkiler verilerek Sultan tarafındantayin edilen askeri ve dini hiyerarşiye karşı sivil hiyerarşiyle ilgili olan bir göreviiyi ifade etmek üzere kul­lanmıştır. Askeri sınıflar hariç halkı ilgilendiren her konuda reisiere tam yetki verilerek atandığı görülmektedir. Taceddin Ebü'l-Mekarim'in Mazenderan reis­liğine atanmasıyla ilgili fermanda da onun yalnız mali işler değil aynı zamanda dini işler v.e güvenliğin gözetim ve denetimi için de görevlendirildiği belirtilerek ona bir reisin doğal olarak sahip olduğu yetkilerden daha fazlasının verildiği an­laşılmaktadır>.

Çeşitli siyasi ve dini grupların, mezhep, kabile ve cemaatlerin başkanlarına ve küçükmemurlarınada reis denilmiştir. Biz·bu çalışmamızda Selçuklular'ın hakim olduğu Irak, İran ve Suriye'deki şehirlerde görev yapan reisi er ve re is lik müessese­si üzerinde duracağız. S asan il er devrinden (226-651) beri mevcut olan4 bu müesse­se ile ilgili olarak Nizamülmülk Sryasetname'nin Vll. Faslı'nda "Amilin, Kadmn~. Reisin, Şahnenin, Mıil?tesibin Alıvali 'nin Sorulmasma ve Şm·tlarma Dair" başlığı altında şöyle der: "Her şehre orada kimin bulunduğuna, onun din işlerine şefka­ti olup olmadığına, Yüce Allah'tan dfiima korkup korkmadığına vegarez sahibi olup olmadığına baksınlar. Ona "bu şehri ve nahiyeyi senin boynuna emanet ettik. Öyle ki, Yüce Allah'ın ahirette bizden sorduğunu biz de sizden soruruz" desinler . .A.milin, kadının, şalınenin, muht~sibin, bilyilk-küçük reayanın durumunu bilmen

Prof. Dr., Istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü. 2 Faruk S ümer, "Reis", Tiirldye Diyanet Val.fı lslôm Ansiklopedisi (DİA), XXIV, 543. 3 A. K. S. Lambıon, "Atebetü~I-Ketebe'ye Göre Sancar Lnparatorluğu'nun Yönetimi", çev. Nejat

Kaymaz, Belleten, sayı: 147,Ankara ı973, s. 387-388 . . 4 NizamUimUik, Siyasetnônıe, çev. Mehmet Altay Köymen, Ankara ı 982, s. 3 ı.

ABDÜLKERİM 0ZAYOIN . 113

ve işin bakikatini bize bildirmen, gizli ve açık her şeyi bize haber vermen lazım ki, bi:?: de üzerimize düşeni emredelim. Bu· vasıflara sahip olanlar görevi almaktan imtina edip bu emaneti kabul etmezlerse onJ~ kabule ~orlam~'lıdır"5 •

Nizamülmülk eserinin başka bir yerinde de bir reisin ·ağzından onun sahip ol­ması gereken vasıfları şöyle dile getirir: ''Ben filan yörenin reisiyim. Evimin kapısı misafirlere, gariplereve ilim ebiine daima açık idi. Allah'ın kullanna hizmet eder dururdum. Layık olanlara elimden geldiği kadar sadaka ve ilisanda bulunurdum. Babamdan da b_öyle görmüştüm. Mül~ ve araziden ne varsa Yüce Allah'ın kulları­na sarf ederdim. Vezir bana "Sen hazine bulmuşsun'' dedi ve işkence edip zindana attı"6• Atebetü 'l-ketebe'de yer alan bir buyrukta Serabs halkı için duyulan sevgiye işaret edilerek "Biz onların reisinin ve liderinin önemli işleri görebilecek yeterlikte, köklü bir aileye mensup olmasını istiyoruz" denilmektedir7• Mazenderan reisliğine tayin edilen Taceddin Ebü'I-Mekarim ile ilgili başka bir fermandan'da hem asalet hem de Selçuklu hanedanilla hizmet etmiş bir aileye mensup olmanın reislik için önemli bir şart olduğuna işaret edilmektedir. Reislik Selçuklular'a uzun zamandan beri hizmet etmiş, sultana sadık ve vazifesine dürüstlüğüyle tanınan ·yerli halktan birine tevdl edilirdi. Nitekim Atebetü '1-ketebe' de re is tayiniyle ilgili dört. fermanda reisierin eski hizmet ve üstünlüklerine yer verildiği görülmektedir. Necmeddin adlı birinin Serahs reisliğine tayiniyle ilgili bir fermanda reisierde aranan vasıffar şöyle sıralanmaktadır: "Reis soylu bir aileden gelmeli, hayatta zorluklara göğüs germiş tecrübeli biri olmalı, hayatının en iyi zamanlarını devlete hizmet edere~ geçirmiş ve yüksek mevkilerde bulunmuş olmalı"9• Başka bir fennan da bu büyük görevin daima devletin a'yan ve eşrafından olan kişiler tarafından yürütüldüğü belirtilerek . reislik makamının önemine vurgu yapılmakta "Devlete yaptığı büyük hizmetler­den dolayı Serabs ve civarının reisliğini ona verdik. Soylu insanlara tevdi edilen bu görevi ona verdik ki o bölgenin seyyid, imam, kad!, ulema, şeyh ve soylu in­sanlanna hürmette bulunsun; toplumdaki sınıflar arasında fark gözetmeyip ~ukuka uygun davransın halkın şikayetlerini dinleyip mazlumun hakkını zalimden alsın. Herkesten sınıf ve mevkiine göre vazifelerini yapmasını istesin" denilmektedir10

•

Aynı fermanda Serabs reisliğinin diğer şehir reisiikierinden daha önemli olduğuna . işaret edilmesi dikkat çekicidir11

•

5 Siyasetn6me, s. 59. 6 Siyasetndme, s. 35. 7 Müntecebüddin Bedi' el-Cüveyni, Atebetii'l-ketebe, nşr. Abbas lkbal, Tahran 1329 hş., s. 40;

Laınbton, a. g. m., s. 370. 8 Müntecebüddin, s. 21; Lambton, a. g. m., s. 371. 9 Müntecebüddin, s. 40. 10 Müntecebüddin,.s. 23, 27, 56. Krş. G. M. Kurpalidis, Büyük Selçuklu Devleti'nin idari, Sosyal ve

Ekonomik Tarihi, çev. tl yas Kamalov, Istanbul 2007, s. 117. 11 Müntecebüddin, s. 41; Lambton, a. g. m., s. 388.

114 PROF . DR . ERDOÖAN MERÇIL'E ARMAÖAN

Reisler bu göreve ·tayin yoluyla gelirlerdi. Tayinler sultan, vezir, vali, atabeg .veya şehre hakim olan ertılr (mukta') tarafindan yapılırdı. Ancak her halilkarda .sultan ın onayı gerekirdi. Köyterin reis ve liderleri12 bölgenin Divan-ı riyasetinden . iziıi" ~lmadan reislik id~iasında .huluna~azlardı 13 • İlk Selçuklu Hükümdan Tuğ-

. rufBeY.. 454 ( l 062) yılında Azerbay~an 'ı rı ·i{öy şehri reisi Yusuf kendisine karşı direnince Ş,ehri ele geçirdikten sonra onu aziedip Ömer b. Sahtekan'ı reis tayin etmiştir. Nizamillmülk deEbO Ali Hasan eİ-Menl'l'yi Nişabur'a şeyhu'I-İslam ve reis olarB:k tayin .etti. O ölümüne kadar bu görevi sürdürdi.114• Nizamülmillk terunu Osman b. Cemalülmi.llk'ü de Merv reisi tayin etmişti. Sultan Melikşah büyük gulamlanndan ve devletin ileri gelen kumandanlarından Kodan'ı Merv şahneliği­ne getirdi. Kodan ile Osman b. Cemalülmülk arasında bir meselede anlaşmazlık çıkınca genç ve tecrübesiz olan Osman dedesinin nüfuzuna güvenerek şahneyi yakalatıp tevkif ve hapsetti. Bir süre sonra tahliye edilen şahne Kodan olayları

\

Sultan Melikşah'a arz etti. Bunun üzerine Melikşah Nizamülmülk'e tehditler içe-ren bir mektup yazdı. Nizamülmülk de aynı sertlikte bir mektupta·cevap verdi. Bu hadise Nizamülmülk ile Sultan arasındaki anlaşmazlıkta bardağı taşıran son daıula oldu ve Nizamülmülk'ün bir Batıni fedaisi tarafından katliyle son buldu15•

Reisler bulundukları şehir veya eyaletin sadece mahalli bir memuru değil sultanın ve or~daki sivil yönetimin temsilcisi olup sultan adına hareket ettiği için çok geniş siyasi, idari, dini, iktisadi ve mali yetkilere sahipti. Bir çobanın sUril­silnden sori.ımlu olması gibi reis de bölgesindeki reayanın huzur ve refahını sağla­makla milkellef idi. Sultan "halkın çobanı olma" görevini kısmen de olsa reisiere bırakıyordu. Nitekim Taceddin Ebü'l-Mekarim'in Mazenderan, Gürgan (Cürcan), Dihistan, Esterabad, Bistam ve Gülpayegan reisi olarak tayiniyle ilgili fermanda re­is. Allah'ın rızasını takip etmesi ve halka iyi davranması hususunda uyarılmakta ve "Çünkil biz onların birçok bakkım onun sorumluluğu altına koymuş bulunuyoruz. ~· Peygamber "Hepiniz çobansınız ve her biriniz gilttüğünilz sürüden mesulsü­nüz" buyuruyor. O halde reisler halkın işlerinden dolayı hem bu dünyada hem de ahire~e hesap ver~ceklerdir'' denilmektedir16• Reayayı Allah'ın biremaneti "olarak kabul eden Selçuklu Sultanlaı:ı onların gözetimini (çobanlığını) bazan kadıya bazan da reise havale eder ve sorumluluğu onlara tevdl ederdi. Halka insaf ve adaletle muamele eden ve onların hukukunu gözeten reisler daima saygıyla anılmışlardır.

12 Reisü'l-karye, bkz. lbnü'I-Adim, Zıibdetü'l-Haleb min Ttirihi Ha/eb, nşr. Sami ed-Dehhiin, Dı-maşk 1954, ll, 284.

13 Müntecebüddin, s. 29-30. 14 C. E~ Boswortlı, "Ra'is", Encyclopaedia of Islam (EP}, VIIT, 403: 15 İbnü'I-Cevzi, el-Muntazanıfi tarihi'l-nıfllıik ve'l-ümenı, Haydarabad 1359/1940, IX, 67; lbnü'I­

Esir, el-Kdmil-jH-Törpı, nşr. Tomberg, Beyrut 1966, X, 205. 16 Münlecebüddin, s. 23; Lambton, a. g. m., s. 386.

ABDÜLKERİM OZAYDıN 115

Nizamülmülk Ebu Abdullah Muhammed b. Ya~ya'_dan .·~onra Beyh~k reisliğini üstlenen damadı EbU Sa'd Muzaffer b. Mu.hammed·b. Hasan'dan (ö. 473/1080-1 081) her zaman övgüyle söz eder onun m eziyetlerini me! ik ve rüesaya anlatırdı. Onu~ ölümü üzerine yerine oğlu Cemalü'r-rüesa Ebu AJrHüseyin (ö. 493/11 00) geçti. O, 20 yıl boyunca halka çok bUyük hizmetlerde bulundu ye Beyhak halkı için "Zühal (Satürn) Yıldızı" olarak'tavsif edildi17• Beyhak'ta daha sonra aralarında Beyhakuer'in de bulunduğu birçok aile irsen intikal etmek üzere reislik yapmıştır18•

Yine Taceddin için hazırlanmış başka bir fermanda Sencer'in Allah'ın kendisine emanet ettiği halkı reis Taceddin'e emanet ettiği onun da halka iyi davranması ve özen göstermesi gerektiği ifade edilmektedir19• Serabs reisi Necmeddin ile ilgili bir fennanda da reisierden halkın yükünü hafifletecek onların huzur ve refaha kavuş­masını sağlayacak her türlü gayreti göstermesi, kuvvetliterin zayıfları ezmemesi, zenginlerin fakiriere tahakküm etmemesi için çalışması, bölgeden geçen askerlerin ellerinde divan havalesi taşıyanların halktan vergi veya yem talebinde bulunmasına ınani olması istenınektedir2°.

Protokolde arniller bazen valilerden daha üstün durumda iken, bazen da_re­isten aşağı mevkide bulunurlardı21 • Reis sadece sultaiıa karşı sorumlu idi. Hem hükümdar nezdindeki itibarları hem de halk nazarındaki sayg!n_Iıklarına !laveten sahip oldukları servet ve maddi imkanlada ( sultanlar onlara arazi ikta eder, ayrıca halktan vergi alıtlardı) her zaman dikkat çekmişlerdir. Sultan· Melikşah (1 072-1 092) zamanında Girdkuh ve Damegan reisi Müeyyidüddin Ebu'r-Rıza Muzaffer b. Ahmed b. Kasım el-Müstevfı asil bir soya mensup olup toprak sahibi zen­gin biriydi. Hasan Sabbah'ın ricası üzerine Alamut hakimi (Alevi-yi) Mehdi'ye Alarout'un Hasan Sabbah ve Batıniler'e bırakılması için 3.000 dinar gön~ermiş­tP~. Bündari, Tebriz reisi Zürkan'dan 70.000 saf altın alan Selçuklu vezirinden bahsedefll. Sultan Berkyaruk 493 (1099-1100) yılında Nişabur'a girince şehrin reisierini (rüesa) hapsetmiş ve onlardan haraç aldıktan sonra serbest bırakınış­tı24. Sultan Berkyaruk ile Muhammed Tapar arasındaki taht mücadelesi devam

17 ibn Funduk el-Beyhaki. Tcirihu Beylıak, Arapça çev. Yusuf el-Hadi, Dımaşk 1425/2004, s. 207-208.

18 Geniş bilgi için bk. İbn Funduk, Tcirihu Beylıak, s. 209 vd. 19 Müntecebüddin, s. 28: Lambton, a. g. m., s. 387. 20 Müntecebüddin, s. 41. 21 Carla L. Klııusner, The Seljuk Vezirate, A Study ofCivil Administration (1055-1194), Massachu­

seıts 1973, s. 121. 22 Cüv'eyni, Tarih-i Cihcingüşci, çev. Mürsel öztürk, Anka~ 1988, s. 537-538; David Durand-Guedy,

Iranian Elites and Turkish Rulers, A History of /sfahan in the Saljuq Period, London-New York 2010, s. 147-14&.

23 13Undliri, Zıibdefü 'n-nusra ve Nuhbetü '1-ıiSI·a; çev. Kıvameddin Burslan, Irak ve Horasan Selçuk­lulan Tarihi, TTKY, Ankara 1999., s. 153:

24 İbnü'I-Esir, X, 296.

116. PROF . DR . ERDOOAN MERÇiL'E ARMACAN

ederken 494 (1 101) yılında Hemedan şehrini ele geçiren Muhammed Tapar _da şehrin reisi Seyyid EbQ Haşim'den 100.000 dinar almıştırZS. Reislik makamını elde etmek veya bu görevde kalın~ isteyenlerin sultaniara büyük mebfa~lar öde­dikleri görülmektedir.

Sultan Muhammed Tapar'ın veziri olan Ziyatilmülk Ahmed b. Nizamül­mülk Hemedan reisi Seyyid Ebü Haşim Zeyd el-Haseni'yi kendisine teslim etme­si halinde sultana 500.000 dinar vermeyi teklif etti. Devlet adamları Seyyid Ebu Haşim'i Hemedan reisliğinden azledip yerine Mütevvec el-Hemedani'yi tayin etmesi için sultanı tahrik ediyorlardı. Mütevvec, Seyyid Ebü Haşim tarafından mağdur edilmiş biriydi. Vezir ve devlet erkanı bu yüzden Ebu Haşim'i sulta­nın nezdinde itibarsızlaştırmak için çalışıyorlardı. Bunun için çeşitli yollara baş­vurdular. Reis ve çocuklarının üstünden kapılan kilitlediler6

. Ona çok kıymetli eşyadan başka 700.000 dinar para vermesi için baskı yaptılar. Sultan bu parayı tahsil edip Isfahan'a getirmek üzere naip vezir Enuşirvan b. Halid'i görevlendir­di. Seyyid EbQ l-{a~im Enuşirvan'a bir hafta içinde hiç kimseden borç ve yardım almadan ve hiçbir şey satmadan 700.000 dinar teslim etti. Enuşirvan dönüşte Sultan Muhammed Tapar'a Seyyid EbCı Haşim'in iftiraya maruz kaldığını söy­ledi. Sultan da onu hem seyyidlik hem de reislik makamına iade etti. Kendisine kıymetli hediyeler verip iade-i itibarda bulundu27•

Reisiere çok çeşitli konularda görev ve yetki verildiği anlaşılmaktadır. Reis­ler genet'otarak Şehirlerde asayiş ve huzurun sağlanınasından, yollarda emniyeti n temin edilmesinden de sorumlu tutulmakta, kadı ve imamtarla işbirliği yapıp hır­sız ve eşkıyanın cezalandırılması istenmektedir. Beyhak Reisi Ebu Zeyd Ahmed b. Ali b. İsmail el-Burukn1 Sultan Meli~şah'ın ölümünden sonra vuku bulan ka­rışıklıklar sırasında ayyarların, çapulcu ve bozguncuların şehre girmesine mani olmuştur8• Reisierin bazan suçluları tevkif ettikleri görülmektedir. Mesela imam GazzaliNişabur Nizarniye Medresesi'ne müderris tayin edilince bazı gruplar onun sünniliğe muhalif görüşlere sahip olduğunu ileri sürerek gözden düşürmek istedi­ler. Bunlardan biri de Gazzali'nin Mişktiıii '1-envcir ve el-Mınılazu mine 'd-da/al adlı

25 İbnU' l-Esir, X, 307. Krş. Abdtilkerim Özaydın, Sultan Ber/..yaruk Devri Selçuklu Tarihi (485-~9811092-1104), lsLanbul2001,s.69, 173,222-224.

26 Ravendi (Rôlıatüs-sudıir ve tiyetfis-sürür, çev Ahmed Ateş, Ankara 1957, 1, 159-160. Seyyid Ebü Haşim'in bu gelişmeler ÜZerine Oç oğluyla birlikte gizlice lsfahan'a gidip 10.000 dinar verdiği Lala Karatekin vasıtasıyla Sultan ile görUşıUğUnU ve Sullana: "Vezir Ahmed b. Nizaınülmülk.be­nim ocağıını yıkmak istiyor. Duydum ki beni 500.000 dinara sııtııı almış. Cihan hükümdan bir Peygamber torununu 500.000 dinara satmayı uygun göm1eyecektir. Onun bana teslim edilmesi halinde kulunuz 500.000 d inan 800.000 dinar yapacaktır." dedigini, Sultan ın bunun Uzerine onu . bir hazine görevlisiyle Hemedan'a geri gönderdigini ve parayı tahsil ettiği söyler.

27 İbnü'I-Esir, X, 473-474; Bündari, s. 100. 28 İbn Fund~k, Tôrihu Beylıak, s. 166.

ABDÜLKER!M ÖZAYDıN 117

eserlerinin bazı yerlerinde tahrifat yaparak onu suçladı. Ancak Gazzalt eserlerinin müellif nüshalarını göstererek ittiraya maruz kaldığını söyledi. Bunun üzerin~ Horasan reisi eserde tahrifat yapan şahsı tutuklattı29• Reisl~r halkın dini sorun­larıyla ilgili konularda da yetkiliydi. Mesela Taceddin Ebü'I-Mekarim'in reis tayiniyle ilgili bir fermarida amil, şahne ve eşrafın onu· reis tanıyıp destekleme­leri, Taceddin'e danışmadan ve rızasını almadan hiçbir şey yapmamaları, o izin. vennedikçe hiçbir dini' mesele ve umumi konulardan teşebbüste bulunmamaları, eğer devletten bir istekleri olursa bunu Taceddin vasıtasıyla bildirmeleri isten­mektedirl0. Ayrıca reisin imam, ulema, şeyh ve eşrafına saygı göstermesi onların dareise saygıda kusur etmemeleri buyrulmaktadırl 1 • Fermana göre reisler vasiyet ve miras konularında da dikkatli olacak, varisi olmayanların mülkleri güvenilir kişilere emanet edilecek, onların malları gerçek mirasçılar ortaya çıkıncayakadar

reisin güvencesi altında kalacakt~32• Reisl~r ayrıca vakıftarla da ilgilenecek ve ge­lirlerinin kuruluş amaçlarına uygun olarak sarf edilmesine dikkat edeceklerdirl3•

Reisler kendi bölgelerindeki şahnelerin saraylarında güvenilir bir temsilci bulundurur, olup biten her şeyden onlar vasıtasıyla haberdar edilir, onun onayı ol­madan hiçbir şey yapılmazdı. Böylece şahnelerin haksız Q.ir tasarrufta bulunması engellenirdi. Reisler muhtesibin görev ve yetki alanına giren konularda da denetim yetkisine sahipti. Çarşı, pazar fiyatlannı belirler, alış ve satışları kontrol eder, pa­zardan sorumlu görevlileri teftiş ederdi. Bu reisi n bütün memurlar ve din görevlileri üzerindeki genel denetim yetkisinin tabii bir sonucu olarak değerlendirihnektedi rl4 •

Cami ve medreseleri denetlernek ve buralara ehliyetli, faziletli ve sağlam itikatlı kişileri tayin etmek de reisierin görev ve sorumlulukları !irasındaydı35 •

Reisler daha önce zikredilen görevlerine ilaveten sultan ın emlak-i hassıyla da meşgul olmak ve takip etmek zorundaydı. Şerefeddin'in Sistam reisliğine tayiniyle ilgili bir fermanda: "Bu önemli işte ona güvenilmiştir. Divan-ı hassın ihtiyacına göre dürüst ve sadık naip tayin etmek, vergi ve hesap işlerini ona öğretmek zorundadır'' deriilmektedirl6• Reis her şehir ve vilayete doğruluğuyla temayüz etmiş dindar bir vekil (naip) tayin etmek zorundaydı37 • Bistam reisi ola­rak atanan Şerefeddin aynı zamanda Divan-ı İstira'nın da başkanıydı. Ancak o

29 Lambton, a. g. m., s. 39 ı; a. mıf., T!ıeOIJ' and Practice iıı Medieval Persian Goverment, London ı980, vııı. 281.

30 MUntecebOddin, s. 29; Lambton, a. g. m., s. 390. 3 ı MUntecebüddin, s. 41. 32 Müntecebüddin, s. 24. 33 Müntecebüddin, ·s. 24. 34 Lambton, a. g. m. ,.s. 392. 35 MüntecebOddin, s. 24-_25, 29. 36 MüntecebOddin, s. 56. K.rş. Kurpalidis, s. ı 17. 37 MüntecebUddin, s. 30; Lambton, a g. m., s. 393.

'118 PROF . DR. ERDOÔAN MERÇIL'E ARMAÔAN

Bistam'a gitmeyip hem reislik hem de müstevfilikle ilgili görevlerini yürütmek üzere Reşidüddin'i naip tayin etmişti. Aynı fermanda memurların ve vergi tahsil-: darlarının (mutasarrıfiin) naip Reşidüddin'e danışmadan hiçbir şey yapmamaları istenmektediı-38•

Reisler hem devletin dolayısıyla hükümdarın hem de bulundukları şehir ve · eyalette yaşayan halkın temsilcisi olarak görev yapmışlardır. Ancak bazı uygula­maları dikkate alan Kurpalidis özellikle XII. yüzyılın ilk yarısında reislerih şehir halkının menfa.atlerini savunan kişiler olmayıp devletin ve hükümdarın tayin etti­ği ve şehir eşrafının desteklediği memurlar olduğunu iddia edeı-39 •

Müntecebüddin Bedi' Atebetü'l-ketebe'de taşra idaresi içineyalet ve vilayet kelimelerini kullanır. Ancak onun zaman zaman amel, niyabet veriyaset kelime­lerini bunlarla eş anlamlı olarak kullandığı da görülmektedir"0• Lambton, Sultan Sencer dönemiyle ilgili olarak üç tane yerel divandan bahseder ki• bunlardan biri Divan-ıriyasettir (diğer ikisi Divan-ı k~ ve Divan-ı şıhnegi)41 • Şer'i işler kadının

başkanlığındaki mahkemelerin, örfi meseleler ve umumi işler ise Divan-ı riyasetin görev ve yetkisine tevdi edilrn iştiı-42• Reis bulunduğ~ şehir veya eyalette bürokratik mekanizmanın başında bulunuyordu. Bundan dolayı Sultan tarafından hem reisiere heı:n de ödüllendirilmesini istediği memurlara verilmek üzere hil'at, altın koşumlu pahalı atlaı; kıymetli taşlardan yapılmış gerdanlık ve silahlar verilirdi43•

Reisler çok çeşitli görevler üstlendikleri için onların görev alanlarını tam olarak tespit etmek güçtür. ~eislere verilen yetkiler bölgenin ve şehrin s·osyal, ekonomik ve siyasi durumuyla ligili olarak farklılıklar arz etmektedir. Reisler protokolde valilerden sonra yer aldığı halde doğrudan sultana karşı sorumludur. Valiler de onlara yardım etmek zorundadır. Nitekim fermanlarda valilerin teftiş . ve kontrol etmesi gereken memurlar arasında reisiere yer veriimemektedir"4•

Reis toplumda sosyal ilişki leri taı1zim eder, şehirdeki çeşitli tabakaları ve sos­yal sınıfları kadı ile birlikte kontrol ederdi. Çeşitli meslek erbabından, köylülerden ve tüccar sınıfından alınacak vergilerle ilgilenirdi. Bir fermanda reisin Merv şeh­ri müstevfi ve arniline yardımcı olması ve vergilerin tahsilinde diğer memurtarla birlikte onlara her türlü yardımı yapması istenmektedir. '!3u~unJa beraber Taeed­din Ebü'I-Mekarim Ahmed b. Abbas'ın Mazenderan reisliğine atanmasıyla ilgili bir fermandaamil reisin yönetim ve denetimi altında gösterilmektedir"s. Reisler

38 MUntecebüddin, s. 56. 39 Kurpalidis, s. 121. 40 Lambton, a. g. m., s. 378. 41 Lambton, a. g. m., s. 368. 42 Müntecebüddin, s. 79; Lambton, a. g. m., s. 390. 43 Kurİ>alidis, s. 118. 44 Kurpalidis, s. 150. 45 Müntecebüddin, s. 23, 29, 67; Lambton, a. g. m., s. 368.

ABDÜLKERIM ÖZAYDıN

hükümet ile halk arasında irtibatı sağlayan kişiler oldukları ·için halkın ödemesi gereken vergilerin tespit vetahsiliyle de ilgileniyorlardı. Nitekim Reis Taceddin'e ilin haracının tespit ve toplanması amacıyla güvenilir bir kişiyi görevlendirmesi isterlmektedir46• Aynı fermanda yerleşik halk ve göçebelerden divana ödemekle yükümlü oldukları harac, öŞür, otlak vergisi gibi vergileri ·ödedikleri takdirde ·on~ lardan artık olağan üstü para, erzak vb. istenmeyeceği ve hiçbir şekilde rahatsız edilmeyecekleri belirtilmektedir. Eğer şartlar olağanüstü vergi toplanmasını gerek­tiriyorsa reis bu hususta da adalet ve eşitlikten aynlmamalıdır'17• Fermanda reisie­rin kendi makamiarına ödenmesi gereken vergileri tahsil edebileceklerine dair bir hükme48 dayanarak halktan muayyen bir vergi tahsil ettiklerini söyleyebiliriz. Ayrı­ca Taceddin'in reisliğe atanınasıyla ilgili buyruktan reis ve ona bağlı olarak görev yapan memurların vergiden muaf oldukları anlaşılmaktadır49• ,

Necmeddin adlı şahsın Mazenderan reisliğine tayiniyle ilgili fermanda dinarın ayarı ve kalıplarının kontrolü de reisin sorumluluğuna tevdi edilmiştif5°. Reisler ayrıca Divan-ı arz ve askeri iktaların takibinden de sorumlu idi. Emlak alınırken ve miras. dağıtılırken de hazır bulunurlardı51 • Reisler bütün bu görevlerini Divan-ı riyasette görevli memurlar ve naipleri vasıtasıyla yerine getidrlerdi.. Bir ferma!lda valinin emrindeki memurların ve şahnelerin de reise yardım etmeleri emredilmek­tedir2. Reis gerekli gördüğünde bazı memurları azledebilirdi. Naipler de r~isin sa­hip olduğu yetkilere sahipti ve bütün memurlar onun emirlerine uymak zorundaydı. Reisierin çoğu zaman merkezdeki görevleri yüzünden şehirlere gidemedikleri ve görevlerini naipleri vasıtasıyla yürüttükleri tespit edilmektedir3•

Zaman zaman birden çok şehrin reisliği tek bir şahsa tevdi edilebilirdi. Me­sela Taceddin Ebü'l-Mekarim Gürgenç (Cürcaniye), Dihistan ve Esterabad'a reis tayin edilmişti54 • Beyhak reisi olan Hamza b. Muhammed aynı zamanda Tebriz ve Meraga reisliğini yürütinekle de görevlendirilmiştir5•

Son derece geniş yetkilerle donatılan reisierin sorumlulukları da o derece büyüktü. Taceddin Ebü'l-Mekarim Ahmed b. Muhammed'in Mazenderan reisli­ğine tayiniyle ilgili bir fermanda reisin dünyada söylediği, yaptığı ve düşündüğü hiçbir şeyi~ Allah'a gizli olmadığı, yaptığı şeylerin karşılığını hem bu dünyada

46 MüntecebOddin, s. 23. 47 Müntecebüddin, s. 27. 48 Münıecebüddin, s. 30. Krş. tambıon, a.g.ın., s. 393. 49 MünıecebOddin, s. 30. 50 Münteceboddin, s. 25; Kurpalidis, s. 119. 51 Kıirpalidis;s. 119. 52 MüntecebOddin, s. 25. 53 Kurpal id is, s. ll 9-120. 54 Kurpalidis, s. rıo. 55 İbn Funduk, Tdrihu Beyhak, s. 207.

120 PROF. DR. ERDOGAN MERÇIL'E ARMAGAN

hem de ahirette göreceği hatırlatılmaktadıı-56• Bistam reisliğine tayinle ilgili fer­manda: "Biz onu Allah'ın emaneti olan halka hizmet etmekle mükellef kıldık, O herkese iyi davranaca!c, ilgi, saygı, kolaylık ve mülayemet gösterece~, onlara eşitlik ve adaletle muamele edecek, halkın yararına kurallar koyacak ve. onların

baskıya maruz kalınarnası için çalışacak"57 denilerek reisierin halk ile i l işkilerin- · de gözetmesi gereken hususlara dikkat çekilmektedir. ,

Zaman zaman taht kavgalarına karışan ve savaşlara katı lan reisler· askeri açıdan güçlü oldukları gibi dini ve içtimal açıdan toplum içinde saygın bir ko­numa sahip idiler. V. (XI.) yüzyılın son çeyreğinde Rey reisi olan Ebu Müslim, Nizamülmülk'\iri akrabalarındandı ve Nizarniye adı verilen memlükler (gulamlar) tarafından desteklenmekteydi. Ebu Müslim Nizamülmülk'ün emriyle Batıniler'in ünlü reisi Hasan Sabbah'ı yakalamak için seferber olmuş ancak Hasan Sabbah kaçınayı başarmıştı58 • Horasan Meliki Sencer Emtr-i dad Babeşi b. Altuntak'ın üzerine yürüdüğünde Tabes reisi İsmail ei-Keleki de maiyyetindekilerle sefe-· re katı~mıştı59• Ayrıca kaynaklarda Abdiillatif el-Hucendl'nin emrindeki 100.00 kişilik silah l ı askerden bahsedilir6°. Muhammed b. Abdüllatif b. Muhammed b. Sabit e l-Hucendl'nin de maiyetindeki si lahlı gruplarla birlikte hareket ettiği anla­tılıc61. Rey reisi Ebu MUslim'in aynı zamanda Sultan Berkyaruk'un (1092-1104) Isfahan'dan Rey'e götürülüp orada sultan ilan edildiği gün Berkyaruk'un başına murassa altın tacı koyan kişi olduğunu görüyoruz62

• Bu da reisierin bir hükümda­rıo cülus merasiminde protokolde ilk sıraları işgal ettiğin i ve tacı su ltanın başına

koyacak kadar nüfuzlu ve itibarlı biri olduğunu gösteriyor. Karahanidar zamanında Buhara'da Burhanoğullan, Gazneliler zamanında

Nişabur'da Mikaliler ve Selçuklular zamanında Hemedan'da Seyyidler (Aleviler) ve lsfahan'da Hucendiler gibi ailelerin reisi ik makamını uzun yJllar ellerinde tut­tukları ve bu sayede nüfuz ve otoritelerinin de·daha köklü ve etkin hale geldiği gö­rülmektedir. Mesela Hernarlan reisi Seyyid Ebu Haşim 455 (1 063) yılından Receb 502 (Şubat-Mart 1109) tarihinde ölünceye kadar,47 yıl boyunca bu makamı elin­de tutmuştuc63• Reislik makamını elinde tutan ailelerden biri de Hucendiler'dir. Hucendiler Isfahan reisliğini muhtemelen 489 (1 096) yılında Re is Kasım b. Fazl'dan64 aldı lar ve 592 (1196) yılına kadar bu makamı ellerinde tuttular. İbnü' l-

56 Müntecebüddin, s. 27; Laınbton, a. g. m., s. 369. 57 Müntecebüddin, s. 56; Lambton, a. g. m., s. 387. 58 tbnU' I-Esir, X, 316-317; Cüveynl, s. 537. 59 BUndari, s. 236. 60 Zekeriyya e1-Kazvini, Asdnol-bildd ve alıbôrml-ibdd, Beynıt., Daru Siidır, s. 198. 61 Silbki, Tabakiitü 'ş-Şôfilyyeti'l-laibrô, nşr. AbdOI Fettah Muhammed ei-Hulv-Mahmud Muhammed

el-Tanahi, Kahire 1388/1968, VI, 134. 62 Bilndiiri, s. 83-84; Riivendi, l, 137; Özaydın, Sultan Berkyaruk, s: 185,223-224. 63 İbnO'I-Esir, X, 473-474. 64 Bündiiri, s. 1 05.

ABDÜLKERIM ÖZAYDIN 121

Esir 494 (ll O I) yılı olaylannı anlatırken Batınil er' in dilenci kı lığındaki bir arnayı kullanarak Müslümanlan katietmeleri üzerine Şafii fakibi Ebü'l-Kasım MesCıd b. Muhammed el-Hucendi'nin onlardan intikam almaya karar verdiğini ve yanına aldıği silahlı kişilerle bu.Batıniler'i yakalayıp hendeklerde yaktığını ve çok sayıda Batıniyi bu şekilde öldürdüğÜnükaydeder65 ki kaynaklardan ilk Isfahan re_isinin bu · Mesı.id'un kardeşi Sadreddin Abdüllatif b. Muhammed b. Abdüllatif el-Hucendi olduğu anlaşılmaktadır. Abdüllatif el-Hucendi otoriter, nüfuzlu, itibarlı ve cömert bir insan olup aynı zamanda Şafiiterin de reisi idi66. 523 (1128-1129) yılında67

Batıniier tarafından öldür~lünce yerine kardeşi Fakih Ahmed b. Muhammed b. Sabit el-Hucendi geçti. Aynı zamanda Isfahan N i zamiye Medresesi' nde müderrislik yapan Ahmed el-Hucendi 531 (1136-1137) yılında vefat etmiştir68. Aynı aileden Reis Muhammed b. Abdüllatif b. Muhammed b. Sabit el-Hucendi de sultanlar nezdinde itibarh, halk nazarında heybetli, nüfuz ve otorite sahibi bir alimdi. Ölü­mü yüzünden Isfahan'da büyük olaylar oldu ve pek çok kişi öldürüldü69• Gı.ıedy

Hucendiler'in aslen Isfahanlı olmadıkları halde toplum ile kısa zamanda kaynaşıp bütünleşmelerinin doğu İslam dünyasında bir istisna teşkil ettiğini söyler kF0. bu doğru.bir tespittir. Çünkü Horasan ve Şarktaki diğer eyaletlecde reisler genellikle bulundukları şehir ve bölgenin eşrafı arasından seçilirdi. ·

Reisierin özellikle Irak Selçukluları döneminde (1118-1194) nüfuzlu emir­lerle sultanlar ve taht için mücadele eden hanedan mensubu melikler ve sÜitanlar arasındaki savaşlarda aktif olarak rol aldıkları tespit edilmektedir. Mesela Huzis­tan ve Fars.bakimi Bozaba (Bozapa) Irak Selçuklu Sultanı Mesud b. Muhammed'e (I I 34-1152) karşı çıkarak yeğenieri M elikşah ve Muhammed b. Mahmud ile bir­likte Isfahan' ı kuşatınca şehrin reisi Sadreddin Ebu Bekir Muhammed el-Hucendi Vali Gülberk'e rağmen şehrin kapılarını açarak halkı Bozaba'ya k~tılmaya ve onunla birlikte hareket etmeye davet ettF1• Sultan Mesud'un daha sonraki lsfahan. valisi Necmeddin Raşid el-Gıyasi Şafiileri sevmezdi. Aynı zarrianda Şafiil~r'in reisi (Relsü's-Şafi'iyye) olan Sadreddin Muhammed el-Hucendi ve kardeşi Ce­maleddin Mahmud el-Hucendl'nin Bozaba'yı desteklediklerini görünce onlardan intikam almaya karar verdi ve Hucendiler'e ağır bir darbe indirmek üzere hare­kete geçti (542/l 147-1148). Bunu haber alan Hucendi kardeşler Musul'a kaçtılar

65 el-Kdmil, X, 315. 66 İbnü'I-Esir, X, 659-660. 67 İbnü'I-Esir, eserinin bir yerinde (X, 660) Abdilllatifei-Hucendi'nin 523 (I 128-1129) yılında öldü-·

rüldil~nil söylerken daha sonra başka bir yerde de onun 580 (1 184) yılında vefat etti~ini belirtir (Xl; 509). Onun isimleri kanştırdı~ı anlaşılıyor.

68 İbnü'l-Esir, X, 660, Xl, 54; 509-510; Guedy, a.g.e., s. 197. 69 lbnU'l-Esir, Xl, 228. 70 Guedy, a.g.e., s: i 97- ı 98 .

. 71 BUndan, s. 199; Ouedy, a.g.e., s .. 260-261.

122 PROF. DR. ERDOÖAN MERÇiL'E ARMAÖAN

ve orada büyük ilgi gördüler. Ancak ertesi yıl (54311148-1149)_ Isfalıan'a geri döndüler ve halk tarafından sevgiyle karşılandılar. Sultan Mesud onlara hil'atler. verdi ve Isfal1an reisliğini tekrar onlara tevdi etti72• Muhammed el-Hucyndi re­islik, Gülberk valilik, Mesud da saltanat makamına geçti. Böylece taşlar yerine oturmuş oldu. Bu gelişmeleri değerlendiren G~edy "Bu kadar olaylardan sonra

· ortaya çıkan yegane değişiklik Hucendiler'in sultana olan ihtiyacından çok sulta­nın Hucendiler'e muhtaç olmasıydı"73 diyerek isabetli bir tespitte buluıl'ur."

Kısa _bir süre (ll52-1153) Irak Selçuklu tahtmı işgal eden Sultan ·Melik­şah b. Mahmud 553 (1158-1159) yılında Isfahan'ı .kuşattığı zaman şehrin rei­sine ve ileri gelenlerine haber gönderip şehri kendisine teslim etmelerini istedi. Ancak şehir reisi Hucendi Sultan Muhammed b. Malırnud'a bağlı kalacakları­na yemin ettiklerini belirtip Melikşah'ın teklifini reddetti74• Sultan Muhammed 554 (1159) yılında vefat edince kumandanlar tal1ta kimi çıkaracakları konusunda anlaşmazlığa düştüler. Bir kısmı tekrar Melikşah'ı bir kısmı Süleyman b. Mu­hammed Tapar'ı destekledi. Bir kısmı da I. Tuğrul'un oğlu Arslanşah'tan yana tavır aldılar. Melikşah Fars hakimi Dekla, Hfizistan emiri Şüınle et-Türkmanl ve diğer bazı emirlerle birlikte Isfahan'a hareket etti. Reis Hucendi bu defa kapıları­nı açıp şehri Melikşah'a teslim ettiği gibi ona mali yardımda da bulundu. Ayrıca Hemedan'daki askerlere haber gönderip onları da Melikşah'a itaate davet ettF5

.

lsfahan "reisinin saltanat adaylarına dilediği zaman şehir kapılarını açması diledi­ği zaman da onlara karşı tav~ almakta.tereddüt etmemesi onların tahta geçmesi

· muhtemel bir hanedan mensubun~ kafa tutacak kadar askeri güce sah·ip oldukla­rını göstermektedir. Guedy burada reisin valinin görev ve yetkilerini üstlendiği kanaatindedir76•

Sultan Melikşah b. Mahmud içki ve eğlenceye düşkün olup hükümdarlık yapabilecek kabiliyete sahip olmadığından iktidar Isfahan'da reislik makarnını elinde tutan Hucendi ailesinin elindeydi. Guedy, Hucendi'nin Melikşah b. Mah­mud ile ilişkilerini Nizarnülmülk'ün Sultan Melikşah b. Alparslan ile ilişkilerine benzetirse de77 Selçuklu İmparatorluğu'nun en güçlü hükümdarlarından biri olan Melikşah'ın aynı adı taşıyan III. Melikşah ile mukayese edilemeyecek vasıflara sahip olduğu unutulmamalıdır.

Hucendi ailesi nı.' Melikşah'ın vefatmdan sonra Süleyn:ıanşah'a bağlılığını bildirm!şse de nüfi)z ve otoritelerinden hiçbir şey kaybetmemişlerdir .. Isfahan reisi

n BUndan, s. 2o1-202. 73 Guedy, a.g.e., s. 263. 74 İbnü'I-Esir, Xl, 237. 75 . İbnü'i-Esir, XI, 251. 76 Iranian Elites and Turkish Rulers, s. 267. 77 Iranian Elites and Turkish Rulers, s. 26_8.

ABDÜLKERIM ÖZAYDIN 123

Hucendller'in nüfuzlan daha sonraki dönemde de devam etti, onun kendisine zarar vermesinden korkan İldenizliler'd.en Atabeg Pehlivan Isfahan reisi Abdul­latif b. Muhammed b. Abdüllatif el-Hucendi'yi Azerbaycan'daki sarayına davet etti ve Isfahan'a dönmesine uzun süre müsaade etmedi78

• Aynı zamanda şair olan Abdüllatifhac dönüşü Hemedan Kapısı'nda vefat edince yerine oğlu Muhammed ei-Hucendi geçti (580/1 I 84) ve Atabeg Kızılarslan b. İldeniz'e karşı Irak Selçuk-lu Sultanı ll. Tuğrul b. Arslanşah' ı (I 1 77-1194) destekledF9• ·

Aynı zamanda Şafillerin de reisieri olan Hucendi ailesinin bazari mezhep çatışmalannda ön saflarda yer aldığı görülüyor. Mesela 560 yılı Safer ayıoda (Aralık 1164-0cak 1165) Sadreddin Mahmud b. Abdüllatif el-Hucendi lsfahan . kadısı ve diğer mezhep mensupları arasında taassuptan kaynaklanan bazı olaylar çıkmış ve sekiz gün devam eden olaylarda pek çok kişi hayatını kaybetmiştir0•

Sadreddin Mahmud b. Abdüllatif ei-Hucendi 592 (1196) yılında Isfahan şahne­si Feleküddin Sungur et-Tavli (Uzun Sungur) tarafından öldürüldü81 ve böylece Isfahan'a uzun yıllar hizmet eden Hucendiler'in Tsfahan'daki .hakimiyeti ve reis­liği sona ermiş oldu.

Reisierin hükümdarlar arasında olduğu gibi hükümdarlada halifeler arasıq­daki ilişkilerde de görev üstlendikleri bilinmektedir. Mesela Cemaleddin Mah­mud el-Hucendi 549 (1154) yılında Irak Selçukluları ile Kirman Selçu~lulan arasında akrabalık (sıhriyet) tesis etmek için elçi olarak Kirman'a gönderildi ve Kirman melikinin kızınıirak Selçuklu Sultanı Muhammed b. Mahmud'a istedi82•

Ebu Bekir Muhammed el-Hucendi Abbasi Halifesi Muktefi-Liemrillah (1136-1160) ile çok iyi ilişkiler içindeydi. Irak Selçuklu Sultanı Muhammed halifeyle olan ilişkilerini düzeltınek için Muhammed el-Hucendi ile Şemseddin Ahmed el­Gaznevl'yi ayrı ayrı elçilikle görevlendirdi. Elçiler Bağdad'a geldiler fakat halife tarafından kabul edilmediler3•

Bazı reisler muhtemelen servetlerinden dolayı vezirlerin hasedini çekmiş ve öldürülmüşlerdir. Mesela Hemedan reisi Hz. Ali evladından Alaüddevle Irak Selçuklu Sultanı Mahmud b. Muhammed Tapar'ın veziri Ebü'l-Kasım Dergüzini tarafından öldürülmüştür. Ebü'l-Kasım Dergüzini Save reisini de önce hapsetmiş daha sonra da öldürtmüştürB". Hemedan reisi Fahreddin-i Alevi de katledilen re­isler arasında yer alır5 •

78 Zekeriyya Kazvini, s. 298; Guedy, ag.e., s. 274 . . 79 Guedy, a.g.e., s. 275. 80 ibnil'l-Esir, XI, 319. 81 İbnü'l-Esir, XII, 124. 82 Bündari, s. 224-225. Kış. Guedy, a.g.e., s. 264. 83 Bündıüi, s. 230. Krş. Guedy, ag.e., s. 230. 84 Bündar1, s. 143-144. 85 Reşidüddin Fazlullab-ı Hemadani, Ccimiu~-tevdrih, nşr. AlınıetAıeş, Ankıira 1960, W5, s. 179.

124 PROF . DR . ERDOÖAN MERÇIL'E ARMAÖAN

Reislik müessesesi Selçuklu hakimiyetinde bulunan İran ve Irak'taki şehirlerde olduğu _gibi Suriye'deki şehirlerde de mevcuttu. Suriye'deki şeh~rler X. yüzyılın ikinci yarısından XII. yüzyılın ortalarına kadar reisler (rüesa) ve Ahdas'ın86 idaresi_ndeydi. Suriye'de de reisler de sadece şehrin emniyet ve güven­lik işleriyle değil aynı zamanda siyasi, askeri, idari, Iktisadi ve mali meseleleriyle de ilgilenirlerdi.

Suriye'nin Dımaşk ve Halep gibi büyük şehirlerinde önemli rol oymidıklarını gördüğümüz reisler nüfuzlu ailelere mensuptu. Sünni olan Dımaşk'taki Beni Sfifi (Sfifioğulları) ailesi Sennin şehrinde Batmiler tarafından rahatsız edildikleri için Dımaşk'a gelip yerleşmişler ve uzun yıllar reislik makamını işgal etmişlerdir87• .

Dımaşk'taki reisierin de askeri güce sahip oldukları, Alıdas'ın yan·ında halkı

da silahland ırarak şehri savundukları görülmektedir. Selçuklu Meliki Şemsü'l-. ınülfik D_ukak tarafından Dımaşk reisliğine atanan Eminüddevle Ebu Muhammed Hasan b. Hüseyin es-Sfifi Fahrülmülfik Rıdvan'ın 489 (1096) yılında Dukak'ın

İlgazi ve Yağısıyan gibi nüfuzlu kumandanlarıyla şehir dışında bul_unduğu Slfada Dımaşk'a saldırması üzerine derhal gerekli askeri tedbirleri almış ve Sellar Bahti­yar ile beraber şehri savunmuş ve Halep kuvvetlerini88 surlara yaklaştırmamıştır.

Reisierin melik ve atabeglerin zaafından istifade ederek onlara tahakkü­me kalkıştıkları ve iktidarı ellerinde tutmaya çalıştık ları görülmektedir: Dı­maşk hakimi Emir Muineddin Üner ölünce Reis Müeyyidüddin Ebü'l-Fevaris ile Tuğteginliler'den (Böriler)"Atabeg Mücirüddin Abak (534-549/1139-1154) . arasında bu yüzden anlaşmazlık çıktı, Ahdas ve silahlı halkın karıştığı olaylar meydana geldi (23 Receb 544/26 Kasım 1 149). Müc'irüddin Abak olaylara son vennek için Mi.ieyyidüddin ve kardeşi Zeynüddevle ile görüşüp onların gönlünü a lmaya çalıştı. Fakat onlar Abak'a güvenmediklerini söyleyip asker ve silahlı

gruptari topladılar. Ertesi gün hapishaneterin kapılarını açıp herkesi salıverdiler. Bunun üzerine Abak da olayları bastınnak için adamlarına silalı dağıttı. Ancak ileri gelenler araya girip müslüman kanı dökülmesin diye reis Müeyyidüddin ve kardeşiyle görüşülmesini tavsiye ettiler. Müzaker~ler olumlu sonuç verdi ve bazı

şartlar dahilinde anlaşma sağlandı. Buna gÖre reis evinden dışarı çıkmayacak, oğlu ile yeğeni divanda görev alac~klardı. Ancak daha sonra tekrar olaylar çıktı.

Yaralanan ve ölenler oldu (Receb 544/Kasım 1149)89• Bir süre sonra fitne son

86 Suriye ve el-Cezire'4eki şehirlerde gençlerden müteşekkil mahalli kuvvetler. Coşkun Alptekin, "Ahdas", DlA, I, 508-509.

87 Axel Havemann, "TI}e Vizier and the Ra'is in Saljuq Syria: The Struggle for Urban Self­Representation", international Journal of Middle Etıst Studies, XXI, sayı: 2, 1989, s. 234-235.

88 İbnü'l-Kalanisi, Zeylü Tdrihi Dınıaşk, nşr. H. F. Amedroz, Beyrut 1908, s. 132. 89 İbnü'1-Kalanisi, s. 307; İbn Asalcir, I'Oiôlfi Dımaşkfi'l-asri 's-Selcuki,.nşi. Salahaddin ei-Müneccid,

Beyrut 1981, s. 26.

ABDÜLKERIM ÖZAYDIN 125

buldu; reis ve kardeşi memnun edildi. Müeyyidüddin Ebü'l-Fevaris hem reis hem de vezir tayin edilerek işlerine hiç kimsenin müdahale etmemesi kararlaştırıldı. Reis ve kardeşine hilatler verildi90•

Suriye şehirlerinde bazan reislik ve vezirlik görevlerinin aynı kiŞide top­landığı görülmektedir. Mesela Dımaşk reisi olan Sikatülmülk Ebü'z-Zevvad Muhyiddin Müferric b. Hasan b. Hüseyin es-Sufi vezir Ebu Ali Tahir el­Mazdekani'nin katledilmesi üzerine Atabeg Tacü'l-müluk Böri tarafından onun yerine - reislik .uhdesinde kalmak üzere- vezir tayin · edilmişti (52411130). O her iki görevi de başarıyla yürüttü91 • Ancak bir süre sonra Atabeg Böri ona olan gü­venini kaybetti ve kendisini hem reisiikten hem de vezirlikten aziedip tutukiat­tı (Reblülevvel 525/Şubat 113 1) ve yerine Ebu Ali el-Mazdekanl'nin amcasının oğlu Ker'imülmülk Ebü' I-Fazi Ahmed b. Abdurrezzak el-Mazdekanl'yi vezir tayin etti92• Atabeg Mücirüddin Abak da Dımaşk Reisi Ebü'l-Fevaris Müeyyidüddin'i aynı zamand·a vezirlik görevine de tayin etmişti '(544/1159)93• Bu tarihten sonra reislik ve vezirlik görevi aynı kişiye tevdi edilmemiştir. Reisiikten aziedilen ve tutuklarran bazı şahısların tekrar aynı göreve getirilcliğine dair örnekler de var­dır. Dımaşk Meliki Dukak Reis Eminüddevle Ebu Muhammed Hasan b. Hüseyin es-Sfıfi'yi 496 (ll 02-11 03) yılında tevkif etmiş ancak daha sonra affedip tekrar görevine iade etmiştiıs4 • 525 (113 1) yılında reislik ve vezirlikten aziedilen Sika­tülmülk Ebü'z-Zevvad ileri gelen devlet adamlarının ricası üzerin·e bazı şartlarla anlaşma sağlandıktan (muhtemelen yüklü bir meblağ alındıktan) sonra tekrar re­is tayin edilmiştir (1 Ramazan 525/28 Temmuz 1131). Ancak vezir tayin edilen Kerlmülmülk Ebü'l-Fazl Ahmed el-Mazdekanl görevine devam etmiştir5 •

Dımaşk'ta reislik görevinin iki kişiye birlikte tevdi edildiği de olmuştur. Mesela Eminüddevle Ebfı Muhammed vefat edince iki oğlu Ebü'l-Meal'i Seyf ile kardeşi Sikatülmülk Muhyiddin Ebü'z-Zevvad birlikte reis tayin edilmiştir96•

Bazı Dımaşk reisieri malları müsadere edilip .öldürülmüştijr. Atabeg Şeha­beddin Mahmud b. Tacü'l-müluk bazı olaylar yüzünden Reis Ebü'z-Zevvad'a

.olan güvenini kaybetmiş ve Emir Bezvac ile Hacib Sungur'un da kışkırtıcı söz­lerinin etkisinde kalarak onu mallarını müsadere ettikten sonra öldürtmüştür (17 Ramazan 530/19 Haziran 1136). İbnü'l-Kalanisl onun haksız yere şehid edildi­ğini söyler97

•

90 ibnü' l-Kahlnisi, s. 308. 91 İbnil 'l-Kahlnisi, s. 227. 92 lbnü'l-Kalılııisi, s. 229. 93 lbnü'l-Kalılııisi, s. 308. 94 lbnü'l-Kalanisi, s. 144-145. 95 İbnü'l-Kalılııisi, s. 231. 96 İbnü'l-Kalılııisi, s. 144-145. 97 İbnü' l-Kalılııisi, s. 257.

126 PROF . DR . ERDOCAN MERÇIL'E ARMACAN

Reis Zeynüddevle Haydere de halka zulnie varan davranışları yüzünden hem Atabeg Müc'ireddin Abak hem de kardeşi Müeyyidüddin Müseyyeb ile an­laşmazlığa düşmüş ve nihayet 1 Zi lkade 547'de (28 Oc~k 1153) öldürGlmüştür98 •

Dımaşk reisieri zaman zaman aile mensuplanyla bazan da atabeglerle anlaş­mazlık yaşamış ve bu yüzden hapse atılmışlardır. Reis Ebü'I-Fevaris Müeyyidüd­din ile kardeşleri İzzüddevle Ali b. Hüseyin es-Sufi ile Zeynüddevle Haydere b. Ali arasında çıkan ilıtilafaAtabeg MüclrüddinAbak müdahale etmiş ancak anlaş­ma sağlanamayınca Ebü'I-Fevaris Dımaşk'ı terk edip Sarhad'a kaçmış fakat so­nunda yakalanıp Dımaşk Kalesi ' nde hapsedilm iştir. Yerine kardeşi Zeynüddevle reis ve vezir tayin edilmiştir99•

Malları milsadere edilen, hapse atılan ve öldürülen reisierin aileleri de sür­günle cezalandmlırdı. Mesela 530 (1136) tarihinde öl<;lürülen Sikatülmülk Ebü'z­Zevvad Muhyiddin Müferric b. Hasan b. Hüseyin es-SCıfi'nin ailesi bir süre sonra Sarhad'a siirgün edilmiştir1 00• Ertesi yıl (531/1137) aynı aileden Ebü'l-Fevaris Müeyyidüddin Müseyyeb b. Hüseyin es-Sufi ve Sarhad'da yaşayan Sufi ailesinin diğer mensuplanyla görü~meler yapıldı. Sarhad valisi Eminüddevle Gümüşte­gin, Dımaşk Atabegi Şehabeddin Mahmud b. Tacü'l-müluk, Emir Şüdlüddevle Bezvac ve Hacib Esedüddin İkiz'e (?) mektup yazıp Sufi ailesinin Dımaşk'a dönmelerine izin vermelerini ve milsadere edilen mallarının iade edilmesini is­tedi. Neticede Ebü' l-Fevaris Müeyyidüddin Atabeg'in menşfiruyla tekrar reis tayin edilpi. Kendisine eski tınvan -v~ lakaplarına ilaveten el-Emlrü'r-re'i~ü'l­ecell Müeyyidüddin Mümehhidü'l-İslam unvan ve lakaplan verildi. Eski hak ve yetkilerine sahip olarak reislik makamına iade edildi101

• Sufi ailesi de Receb 531 (Mart-Nisan 1 137) tarihinde Dımaşk'a döndü102• Ebü'l-Fevaris Dımaşk'ta emirler arasında meydana gelen bazı olaylar yüzünden ll Muharrem 539'da (14 Temmuz 1 144) Dımaşk'tan ayrılıp Sarhad'a gitti o laylar yatıştıktan sonra 13 Ce­maziyelcvvel (ll Kasım) tekrar Dımaşk'a döndü103•

Horasan'da olduğu gibi Suriye' de de rüşvet vererek re is lik makamına gelen­ler vardı. Me lik Du ka k 494 (ll 00-11 O 1) yılında Dımaşk veziri Eminüddevle'yi . tevkif etti. Ancak o devlet hazinesine yüklü .miktarda bir meblağ ödeyerek serbest . kaldı ve reislik makamına iade edildi104•

Hükümdarlar reisierin halka merhamet ve adaletle muamele etmeleri ko:· nusunda çok hassas olmalarına rağmen bazı reisierin halka zulüm ve haksızlık

98 lbnü'I-Kalanisi, s. 324. 99 lbnO'l-Knlanisi, s. 321 , 324. 100 İbnü'I-Kaliinisi, s. 257. Krş. Havemann, a. g. m., s 236. !Ol ibnU' l-Kalanisi, s. 261. ı 02 tbnU' l-Kalanisi, s. 262. 103 lbnU' l-Kalanisi, s. 278. 104 İbnO'I-Kaliinisi, s. 140.

ABDÜLKERIM 0ZAYDIN 127

yaptıklannı görüyoruz. Dımaşk reisi Ebü'I-Fevaris Müeyyidüddin Müseyyeb b. Ali b. Hüseyin es-SCıfi de zalimane davranışları yüzünden halkın nefret ettiği biriydi. 4 Rebiülevvel 549'da (19 Mayıs 1154) vefat edince halk onun ölümünü sevinçle karşılamıştır105 •

Dımaşk 'ta reisi ik yapan lardan biri de Zeylü TiM hi Dımaşk ad lı eseriyle tanı- .

nan meşhur tarihçi İbnü'I-Kalanisi'dir (ö. 55511160). İki defa Dımaşk reisi tayin edilmiş ve bu görevi başarıyla yürütmüştür106•

HaJep'tek.i reislik müessesesi Dımaşk'takinden biraz· farklı özellikler arz ediyordu. Mesela Halep'te reislik yapanların tamamı aynı zamanda relsülahdas idi. Reisülahdas tayin edilen ilk kişi aynı zamanda relsülbeled olarak atanmıştı. · Bu gelenek Selçuklular'dan önce Mirdasiler zamanında da mevcuttu. Halep re­islerinin Hama, Bal is ve Harran lı oldukları hatta Beni Bedi' ailesinin İran (Dey­lem) menşe' li oldukları bilinmektedir. Dımaşk'taki Sufi ve Temimi aileleri reisi ik görevini verasetyoluyla üstlendikleri halde Halep reisliği ırsen intikal etmiyordu. Sadece Beni Bedi' ailesine mensup iki kişi, _onlar da birbiri ardınca değil aralık­larla reisi ik yapmışlardı. Dımaşk'taki uygulamanın aksine Halep reisieri aynı za­manda vezirlik görevini de üstlenmemişlerdir. Beni Bedi'den Said ile oğlu Fe:dail reis, Ebü' I-Kasım b. Bedi' ile kardeşi Ebü'n-Necm Hibetullah vezir olarak görev yapmışlardır107•

Halep reisierinin melikler ve atabegler üzerinde askeri, siyasi ve idari açı­dan daha az müessir oldukları için vezir tayin edilmedikleri ileri sürülmektedir. Kasimüddevle Aksungur daha önceleri .hırsızlık ve eşkıyalık yapan ve Micen la­kabıyla tanınan Berekat b. Faris el-Fu'i'yi kabiliyeti, cesareti ve bozguncu tai­fesini yakından tanıması sebebiyle Halep reisliğine tayin etmişti. Aksungur'dan sonra Tutuş ve Rıdvan döneminde de bu görevini sürdüren Micen kadılar, vezir­ler ve diğer memurlar üzerinde büyük bir otorite tesis etmişti. Aksungur zamanın­davezir Ebu Nasr b. Nehhas'ı katiedecek kadar da ileri gitmişti. Kan dökmekten hoşlanan zalim biriydi. .

Meliklerin bazı suikastleri reisiere yaptırdıkları görülmektedir. Emir Yu­suf b. Abak 489 (1096) yılında Halep'e gelip Rıdvan'ın hizmetine girdi. Ancak Rıdv~ ile ·Cenahüddevle Hüseyin onun tavırlarından endişeye kapılçlılar ve onu öldürmeye karar verdiler. Bu suil<astı gerçekleştirmek üzere de Micenn'i görev­lendirdiler. Halep Reisi Micen adamlarıyla onu katiedip evini yağmaladı 108 • Mi­cen 490 (1097) yılında Rıdvan'a karşı isyan etti. Rıdvan oİıu Halep Kalesi'nde bir süre kuşattı ve reislik görevinden aziedip yerine Said b. Bedi'i tayin etti. Bunu

ı 05 İbnü'I-Kalanist, s. 329. 106 Abdülkerim Özaydın, "tbnü'l-Kalanisi", DlA, XXl, 99. 107 İbnü'l-Adim, Il, 112, 118, 120, 129, 138; Havemann, a. g. m., s. 237-238. 108 İbnü'l-Adim, ll, 124. ·

128 PROF . DR . ERDOÖAN MERÇIL'E ARMAÖAN

duyan Ahdas da Micenn'in saflarından ayrılıp Said b. Bedi'in tarafına geçti. Rıd­van Micenn'i yakalatıp işkence ettikten sonra öldürttül09 (491/1098) .

. Rıdvan Micenn'e sahip olduğu serveti açıklamas.ı için ne kad·ar işkence ettiyse de o tek kelime söylemedi: Rıdvan sadec·e gulam ve cariyelerinin itiraf ettik lerini alabildi. Halep'teki birçok kişi onun serveti sayesinde zengin oldu110•

Horasan'daki reisler gibi Suriye'deki reisierin de büyük servet sahib~ ·oldukları

anlaşılmaktadır.

Micenn'in halefi olan reis Said b. Bedi' Halep Meliki Alparslan ile beraber Batınilerin hertaraf edilmesinde önemli hizinetler ifa etti. Batıni lideri Ebu Tahir es-Saiğ, İsmail ed-Da'i, Hakim el-Müneccirn'in kardeşi ve daha birçok Batıni öldürüldü111

• Halep Meliki Alpa~slan S07 (1113-14) yılında Halep reisi Said b. Bedl'i tutuklattı. Daha sonra mallarını müsadere etti ve ödenecek meblağla il­gili anlaşma sağlandıktan sonra serbest bırakıp Halep'ten uzaklaştırdı112• Said· S13 'te ( 1119-20) Batıniler tarafından öldürüldü 113• Artukoğlu İlgazi.Receb S14 'te (1120) Halep reisliğine Hamalı Mekki b. Kamas'ı tayin etmişti114• İlgazi ertesi yıl Halep'teki naibi oğlu Süleyman ve Halep reisi Mekki b. Kamas el-Hamevi'yi . Kal'atü'ş-şerif'i tahrip etmekle görevlendirdi. O da Cemaziyelahir SIS'te (17 Ağustos I 121) söz konusu kaleyi tahrip etti115•

Artuklu Belek Gazi S18 Muharrem'inde (Şubat-Mart 1124)'Halep'e gelince davranışların ı beğenmediği Reis Selman el-Aclani'yi aziedip İbn Sa'dane kün­yesiyle meşhur .Muhammed b. Sa'dan el-Harrani'yi reis tayin etti116• Timurtaş b. İlgazi Halep'e hakim olunca Muhammed b. Sa'dan el-Harran1'yi aziedip yerine Fedail b. Said b. Bedi'i reis tayin etti (Receb 518/Ağustos 1124)117• Halep Valisi Turnan Bey Rahbe'den Halep'e gelen takviye kuvvetlerinin şehre girişinemani

olunca Reis Fedail b. Bedi' Halep halkıyla birlikte ona müdahale ederek onları içeri aldı118• Reis Fedail Atabeg İmadeddin Zengi'nin kendisine teslim ettiği Ha­lep Valisi Kutluğaba'nın gözlerine mil çekmişti 119• Atabeg Sevinç'ten korkan Reis

109 lbn0'1-Adim, ll , 140·141. 110 İbnü '1-Adim, U, 140. 1 ll lbnü'1-Adim, ll, 168-169. 112 İbn0 '1-Adim, ll, 170. 113 İbnO 'l-Adim, ll, 186. 114 Az1mi, Azimi Tarihi, Selçuklularla Ilgili Blilıimler, nşr. ve çev. Ali Sevim, Ankara 1988, s. 43,

İbnU'I-Adim, ll, 198. 115 İbnU'I-Adim, ll, 199. 116 lbnU'l-Adim, ll, 217. 117 Azimi, s. 48; lbnU'I-Adim, 11, 220. 118 ibnU'l-Adim, Il, 237. 119 İbnü'1-Adim, ır, 243.

ABDOL.KERIM OZAYDıN 129

Fedail, aynı yıl Salim h. Malik'in kalesine kaçtı. Ha)ep reisliğine Safiyyüddin Ebü'l-Hasan Ali b. Abdürrezzak el-Aciani el-Balisi getirildi120

•

· Sonuç: Reislik Şark-İslam dÜnyasına özgü bir müessesedir. İlk zamanlarda şehir

eşrafı arasından seçilen reisler halk adına faaliyett;e bulunan, halkın istek ve ar­zularını merkezi hükümete, merkezi hükümetin emirlerini de halka ileten mahalli memurlardı. Ancak özellikle VI. (XlD yüzyılda reisierin eşrafın veya halkın değil kendilerini tayin eden sultan, melik, atabeg ve·valinin temsilcisi olarak faaliyette bulunduğunu görüyoruz. Bu husus Büyük Selçuklu Sultanı Sencer (1118-1157) dönemine ait bir mürişeat mecmuası olan Atabetü'l-ketebe'deki kayıtlardan da açıkça anlaşılmaktadır.

Reisler şehir ve eyaletlerdeki diğer görevlilerle işbirliği yaparak merkezi hü­kümet tarafından kendilerine tevdi edilen. çok çeşitli ve önemli görevleri yerine ge­tiriyordu. Sultan şehirdeki en önemli görevi reise tevdi etmişti. Ancak onun görev, yetki ve sorumluluklarının sınırlarını tam olarak çizen bir menştir da yoktur. Çeşitli

fermanlar dikkate alınarak reisierin görev, yetki ve sorumlulukları hakkında ~azı tespitlerde bulunulabilir. Merkezi hükümetle halk arasındaki en öneriıli ilişki vergi meselesiyle ilgilidir. O halde reisierin görevleri arasında ilk sırayı muhtem~Jen ver­gi tahsil i işgal etmektedir. Reis ayrıca çiftçi, esnaf ve zanaatkarlardan vergi tahsil etmek, şehirdeki çeşitli sosyal grupları kadı ile birlikte kontrol altında tutmak, fiat­ları tespit ve pazarları, para basımını teftiş etmek, mirasla ilgili işleri takip etmek, Divan-ı arz'ın işleri ve askerlerin iktalarıyla ilgilenınek, am il, kadı, muhtesib, şahne.

ve hatip gibi memurların görevlerini Divan-ıriyasete danışarak tanzim etmek, aşa­ğı sevideki memurları tayin ve aZletmek, şehirleri muhtemel saldınlara karşı ahdas, cünd (ihtiyat kuvvetleri) ve askerlerle birlikte savunmakla görevlidir. Ancak diğer birçok müessesenin başında bulunan memurlarda da şahit olduğumuz gibi reisierin de şahsimeziyet ve kabiliyetleriyle görev, yetki ve sorumluluk alanlarını belirledik­lerini ve bu uğurda sultan, melik, atabeg ve vali ile kıyasıya mücadele ettiklerini gö­riiyoruz. Hatta hükümdar güçsüz ise reisler başka kuına;ıdan ve devlet adamlarıyla işbirliği yaparak onlara isyan ve mukavemet edecek kadar ileri gibnişlerdir. Reisler çeşitli yollarla elde ettikleri İlmazzam servetleriyle merkezi hükümet, askeri ve sivil bürokrasi. üzerinde etkili olmuş, büyük meblağlar ödeyerek kaybettikleri makamı tekrar elde etmişlerdir.

Atebetü '1-ketebe' deki menşOrlarda reisierin çok güvenilir ve dev !ete uzun yıllar hizmet etmiş kişiler arasından seçilmeleri tavsiye edilmekle birlikte rüşvet yoluyla bu makama gelen, reayaya adalet ve merhametle muamele edilmesini

120 lbnü'l-Adim, Il, 243.

130 PROF . DR. ERDOÖAN MERÇIL'E ARMAGAN

amir fermanlar olmasına rağmen halka zulüm ve haksızlık eden reisler de olmuş­tur. Dolayısıyla merkezi otorite (sultan, melik, atabeg, vali) zayıf olduğu zaman diğer memurlar gibi reisler de yetki ve sorumluluklarını aşarak halka tahakküm etmiş ve merkezi hükümete isyana kalkışmışlardır:

Suriye şehirlerindeki reislik müessesesinin Dımaşk ve Halep'te farklı özel­likler taşıdığı ve farklı şekillerde uygulandığı anlaşılmaktadır. Mesela Dımaşk'ta reislik v~ras·et yoluyla intikal ederken Halep'te böyle bir uygulama olmamıştır.

Dımaşk reisieri aynı zamanda vezirlik görevini de üstlendikleri halde Halep'te bunun bir örneği yoktur. Ayrıca Halep'te relsülahdas (m ilis kuvvetleri kumanda­nı) aynı zamanda relsülbeled olarak görev Y!lPtyordu.