AA

A-prog

rAm

mA

september 20

12

ORDE

EN

CHAO

S

Foyergebied 22.20 - 1.00 uur

Entrée Late Night Café 14 september

Orde en Chaos gaat de nacht in met

dj, diverse live performances en een

mininachtconcertje in de Koorzaal.

Met o.a. VOCAALLAB: Satie Les Anges en

Vexations, Cage delen uit Song Books

Videokunst in diverse foyers verzorgd door

het Nederlands Instituut voor Mediakunst

Spiegelzaal 22.15 uur

Meet the artists 13 september

Joel Ethan Fried, adjunct-directeur

artistieke zaken van het orkest, in

gesprek met de dirigent, solist en een

orkestmusicus

Koorzaal 19.15 uur

Inleiding op het concert 13 en 14 sept

Ralph van Raat vertelt over het

programma en spreekt met Tristan Murail

Koorzaal 16.00 - 18.00 uur

Confrontaties 14 september

beeldende kunst, muziek en debat

interdisciplinair programma i.s.m. het

Stedelijk Museum waarin de actualiteit van

het thema Orde en Chaos wordt opgezocht

gasten schrijver Marcel Möring, beeldend

kunstenaar Mariam Ghani, gespreksleiding

Hendrik Folkerts en Hans Ferwerda

film Mariam Ghani: A Brief History of Collapses

2011-2012

muziek Johann Sebastian Bach, John Cage

Julia Tom cello

Iannis Xenakis Eonta (1963)

Peter Eötvös dirigent

Tomoko Mukaiyama piano

Gertjan Loot, Bert Langenkamp trompet

Toon van Ulsen, Bart Claessens,

Nico Schippers trombone

na afloop buffet met soep en broodjes

in de Beatrixfoyer

aaa-prograMMa 11 t/M 16 SEpt

zIE LaatStE pagINa

Mariam Ghani, still uit A Brief History of Collapses, 2011-12 (courtesy of the artist)

Concertprogramma | Grote Zaal, 20.15 uur

Peter Eötvös dirigent

Pierre-Laurent Aimard piano

Witold Lutosławski 1913-1994 Jeuxvénitiens(1960-61) invierdelen

Tristan Murail 1947 LeDésenchantementdumonde(2012) concerto symphonique pour piano et orchestre

geschreven in opdracht van de Bayerischer Rundfunk/Musica Viva, de New York

Philharmonic, het Koninklijk Concertgebouworkest en het Seoul Filharmonisch Orkest

Nederlandse première

pauze

Charles Ives 1874-1954 Vierdesymfonie(1909-16) voor piano, koor en orkest

Prelude|Comedy|Fugue|Finale eerste uitvoering in Nederland van de nieuwe Charles Ives Society Performance Edition,

gebaseerd op de Critical Edition door Thomas M. Brodhead, 2011

Ralph van Raat piano solo

Nederlands Concertkoor (instudering Boudewijn Jansen)

Bas Wiegers tweede dirigent

aanvang pauze ca. 21.10 uur | einde van het concert ca. 22.15 uur

uitzending op 23 september om 14.15 uur via Radio 4

orDe eN CHAosKoNINKLIJK CoNCertgeboUWorKest

vrIJDAg 13 eN zAterDAg 14 september 2012

4

Mark Kuiper, spreeuwen (© www.naturepicture.info)

5

n1909begondeAmerikaansecomponistCharlesIves aanzijnVierde symfonie.Hetzoueenuniverselespirituelezoektochtworden,beginnendmeteeneenvoudigkerstlied:'Watchman,tellusofthenight,Whatitssignsofpromiseare.'Deeenvouddaarvanstaatinschrilcontrasttothetchaotischevervolg.Hierklinktdewereldzoalshijis:eenverwarrendegelijktijdigheid.NogvóórIvesklaarwasbrakdeEersteWereldoorloguitenstorttedeoudeEuropeseordeineen.Kortdaarvoor,in1912,wasdeTitanic,icoonvanmenselijkekundigheidenbeheersing,dankzijeentoevalligaanwezigeijsbergtenondergegaan.Ordeenchaos.Volgensdeoverleveringwerd–terwijldemensenindegolvenverdwenen–Nearer, My God, to Theegespeeld,eenouderwetsekreetvanhoopvanuiteenchaotischewereld.DehymneheefteencentralerolinIves'symfonie.Hetzijnjarenwaarindebreuklijnenmetdeoudetijdsteedsduidelijkerworden.DeeersteabstractewerkenvanKandinskyontstaan,SchönbergenStravinskyzorgenvoorschandaleninWenenenParijsenJamesJoycewerktaanzijnromanUlysses,diein1922zalverschijnen.Hetmodernismewaseenfeit.Terwijldewetenschapzichinsneltreinvaartbleefontwikkelen,veranderdedekunstvanburgerlijkschoonheidsvermaakineenindividuelezoektochtnaarhetwezenlijkeennaardeuiterstenvandemenselijkeverbeelding.Derolvandemuze,diegedurendeeeuwenmetschoonheidenordeeen(vaakreligieus)antwoord

I

orDe eN CHAos

6

hadgegevenineenchaotische,doorgodenbestuurdewereld,werdomgedraaid.In1916,eenjaarnadatEinsteinzijnrelativiteitstheoriepubliceerde,vonddeeerstedada-opvoeringinZürichplaats:metvrolijkeonzinnigheidwerddeZwitsersebourgeoisieoptotalechaosgetrakteerd.NadeTweedeWereldoorlogwerdendemessenvanhetmodernismeopnieuwgeslepen.Brachtdewetenschapdeordeinhetonsomringendeuniversumaanhetlicht,hetwasdetaakvankunstomjuistchaosindeordetebrengen,aldusdefilosoofTheodorW.Adornoin1950.Deverwarringvoormuseum-enconcertpubliekreikttotinhettweededecenniumvandeeenentwintigsteeeuw.Indemuziekzijnindejarenvijftigenzestigdegrenzenvanordeenchaostotinhetuitersteafgetast.Devrijheidvandeverbeeldingheeftincombinatiemetwetenschappelijkeinzichtentotingenieusgeconstrueerdecompositiesgeleid,diedoorvelennietteminalschaoswerdenervaren.Anderzijdsleiddededwangvanhetsysteemdenkenjuisttoteenbehoefteaanvrijheid.ZomonddedechaotischegelaagdheidvanIvesuitindeanarchistischespeelsheidvanJohnCage,diedezeweekinhetprogrammavanVOCAALLABgeëerdwordt.AandeanderekantvanhetspectrumstondenjuistdesterkoprationeleorganisatiegerichtecomponistenalsPierreBoulezenIannisXenakis.Delaatstelietzichleidendooringewikkeldewiskundigeformulesennoemdezijnmuziekstochastisch,eentermuitdekansberekening.Hetfrappantewasdatextreemgeorganiseerdemuzieksomsnauwelijksvantoevalsmuziekteonderscheidenbleek.Ukuntvanavonddeproefopdesomnemenbijdevitale

7

Jeux vénitiensvandePoolsecomponistWitoldLutosławski,waarinmusiciopdiverseplaatseneengrotematevanvrijheidkrijgentoebedeeld.DetitelvanhetnieuwewerkvanTristanMurailisveelzeggend:‘Deonttoveringvandewereld’.ZonoemdedeDuitsesocioloogMaxWeberindebeginjarenvanhetmodernismehetprocesvanrationalisatiedatkenmerkendwerdvoordetwintigsteeeuw.Murailgroeideoptijdensdehoogtijdagenvandestrenggeorganiseerdemuziek.Juistdankzijgeavanceerdecomputertechnologieenhetwetenschappelijkeonderzoeknaardeessentiesvanklankweethijtoteennieuwevormvanmagietekomen.Ditismuziekvanonzetijd.DeAAA-serieverbindtverschillendedisciplinesmetelkaar.DezeeditieopentmetexperimentelefilmsuitdejarentwintiginhetnieuweEYEensluitafmeteentheaterproductieinFrascati.NatuurkundigeSanderBaisbuigtzichinSPUI25overdewerkingvankunstophetgrensvlakvanordeenchaos.InConfrontatiesbrengtMarcelMöring,deschrijverdiezichonlangskritischuitlietoverdehuidigestaatvanderoman,zijnvisieophetthema,eninsamenwerkingmethetStedelijkMuseumisdeNewYorksekunstenaresMariamGhaniuitgenodigd.VanhaarwordtdefilmA Brief History of Collapses 2011-2012vertoond,diemomenteelopdedOCUMENTA(13)inKasseltezienis.Hetiseentweeluikoverdegeschiedenisvantweepaleizen:hetFridericianuminKasselenhetDarul-AmanbijKabul.Destenensprekenvoorzich.Overbehoefteaanordeenontaardinginchaos.Hans Ferwerda

8

Jean Dubuffet, La lunette farcie, 1962, kunstenaarsboek

(collectie Stedelijk Museum Amsterdam)

9

Chaos en orde zijn als Laurel en Hardy – onafscheidelijk,

een ko(s)misch duo.

De menselijke behoefte patronen te willen ontdekken

en scheppen is onuitroeibaar.

Chaos is een kwestie van optiek, een ziekte van de blik.

Met afstand of ervaring kan chaos ‘genezen’ tot orde.

Misschien is chaos wel een botsing van ordeningen,

of: een orde van complexiteit die we (nog) niet hebben

doorgrond of kunnen overzien.

‘Vertrouwen is een mechanisme tot reductie van sociale

complexiteit’ (Niklas Luhmann). In die zin leidt wantrouwen

dan tot de oorlog van allen tegen allen, tot een ‘sociale

complexiteit’ synoniem met anarchie.

arthur rimbaud stelt dat er, om een ‘ziener’ te zijn,

een ‘enorme, langdurige en beredeneerde ontregeling

van de zintuigen’ noodzakelijk is.

In zijn Vierde symfonie maakt Charles Ives de chaotische

meerstemmigheid, veellagigheid en gelijktijdigheid van de

wereld hoorbaar in een ‘vraag naar het Wat en Waarom’ (zegt

hij in een brief). tussen symfonie en kakofonie is even geen

verschil. Model en compromisloze demonstratie zijn één.

Ives’ Vierde maakt ons tot ‘hoorder’.

De ‘fine mess’ van de ‘chaosmos’ (Finnegans Wake, James Joyce)

als een partituur overzien kan alleen een god (nog).

J.Z. Herrenberg

’ANotHer fINe mess‘

1

2

3

5

6

8

9

4

7

10

strange attractor ‘poisson saturne’, visuele representatie door Nicolas Desprez

11

Wankel

Jarenlang in strijd met de wanordelijke

wetten

rekent hij op de val van het getal.

Hij hoort het waaien van de modder, hij ziet

De wrede groei,

De leegloop der rivieren.

Hij wankelt en gaat liggen.

Armando, uit Gedichten 2009, Uitgeverij Augustus 2010

12

geCoNtroLeerD toevAL

rdeenchaoszijnbegrippendieeencentralerol hebbengespeeldindeontwikkelingvandeverschillendecompositiestijlenindetwintigsteeeuw.Immers,methetwegvallenvandewettendertonaliteit,waarintoonhoogtenineenduidelijkehiërarchietotelkaarstonden,zagencomponistenzichgenoodzaaktzelfnieuwesystementebedenkenomordetescheppeninhetbeschikbarereservoirvantoonhoogten.ArnoldSchönberg,diealseerstevolledigmetdetraditioneletonaliteitbrak,bedachtdedodecafonie:eensysteemwaarbijalletwaalftonenbinnenhetoctaafineenvantevorenbedachtevastevolgordestonden,enwaaringeenenkeletoonopnieuwgebruiktmochtwordenvoordatalleandereelfgeklonkenhadden.Ditwasvangroteinvloedopvelecomponisten,onderwiedePoolWitoldLutosławski.HoewelhijzijnmuziektaalineersteinstantiebaseerdeophetwerkvanBartókenStravinsky,raaktehijvanaf1958indebanvandeatonaliteit.MaarSchönbergstechniekvondhijtestreng.Hijwasopzoeknaareenmanieromeenvormtevindendiezowelverbandenbleefhoudenmetdetraditiealsruimteboodaannieuwesonoriteiten.HetantwoordvondLutosławskitoenhijeenuitvoeringvanJohnCagesPianoconcerthoorde,eenwerkdatvollediggebaseerdisoptoevalstechnieken(‘aleatoriek’,vanhetLatijnsealea,dobbelsteen)endatbijelkeuitvoeringandersklinkt.

o

13

Devrijheiddiehijhierinhoordesprakhemdirectaan,maarginghemwéltever.Hijwildecontroleblijvenhoudenoverhettoonmateriaal.Daaromintegreerdehijelementenvangecontroleerdtoevalinzijnwerk:dedirigentendespelerskregenindepartituurderuimteom,opspecifiekeplekken,zelfdepreciezetimingvandenotentebepalen.

vItALIteIt Zijneersteexperimenthiermeewaseenwerkvoor29musici,Jeux vénitiens,datzijntitelontleentaanhetfeitdatdeeersteuitvoeringinVenetiëgeplandwas,enaandevrijheidvanspeleninterpretatieinhetstuk.Ineengrootaantalpassagesishetpreciezeritmevandenotenindeindividuelepartijennietvoorgeschreven,maarmoetendemusiciditzelfinvullen,binneneendoordedirigentaangegeventijd.Depassageszelfzijngeordendopbasisvanhunharmonischeverbanden.Hetfundamentiseenstapelingvanalletwaalfnotenbinnenhetoctaaf–erfgoedvanSchönbergsdodecafonie–waarbijLutosławskiinstrumentgroepenmeteenspecifiekekleuraanspecifiekenotenvandeakkoordenkoppelt.Indeverschillendedelenonderzoekthijvervolgenshetspeltussenderesulterendeakkoord-enkleurcombinaties.Devrijeritmiekzorgtdaarbijvoorvitaliteit.Heteerstegedeeltefungeertalseensoortexpositie,indetraditionelesonatevormdeintroductievanhetthematischmateriaal;hettweedeiseenscherzo,hetgebruikelijkeluchtigedeelvaneensonateofsymfonie.

14

Hetderdegedeeltevormteenrecitatiefvoorfluitmetorkest,bijwijzevanzangerig,langzaamdeel,eninhetlaatstedeelkomenalleelementensamentoteengroteclimax.Jeux vénitienswerdvoorheteerstuitgevoerddoorhetorkestonderleidingvanBrunoMadernain1967.Eenopnamehiervanisuitgebrachtindecd-boxAnthology of the Royal Concertgebouw Orchestra 1960 -1970.In1979dirigeerdedecomponisthetwerkzelf.Delaatsteuitvoeringdoorhetorkestwasin1990onderleidingvanEdodeWaart.Ralph van Raat

15

Mariam Ghani, still uit A Brief History of Collapses, 2011-12 (courtesy of the artist)

16

speCtrALe mUzIeK

okTristanMurailvoeldezichnietthuisindestrenge dodecafonievanArnoldSchönbergendeveleanderecomponistenuithetavant-gardetijdperk.Hijzochtnaareengroterevrijheidinhetcomponeren,waarinconsonantieweeronderdeelvanhetklankpaletkonwordeneneenonderliggendprincipevanordeningbehoudenbleef,zonderterugtekerennaardetonaliteit.OnderinvloedvanzowelzijnleraarOlivierMessiaenalsvanzijnervaringenmetelektronischemuziekvondhijdeoplossinginhetcomponerenmetbehulpvanspectrumanalysevanklanken.Gebruikmakendvandefundamentelenatuurlijkeboventoonreeksen,dievanelketoondeklankkleurbepalen,bouwdehijeengeheeleigen,flexibeleharmonischetaal.Diestonddoorhaaroorsprongallegradatiesvanconsonantieendissonantietoe,inclusiefmicrotonaliteit(hetgebruikvantoonhoogtendiezichalshetware‘tussen’detoetsenvandepianobevinden).Hijwerddaarmeeéénvandegrondleggersvandezogenaamde‘spectralemuziek’.Le Désenchantement du monde,Murails‘symfonischconcertvoorpianoenorkest’,isnietalleeneenresultaatvanzijnspectralecomponeerstijl,maarvooralookvanderecenteevolutievan

o

trIstAN mUrAIL

17

zijntoontaal.DoorMurailstoenemendekennisvancomplexecomputerprogramma’s,strevendnaareenmeerprocesmatigekoppelingvantoonhoogtenaandetimingvanmuzikalegebeurtenissen,ontstondmeervariatieingestiek,ritmiekendynamiek.Bovengenoemdwerkisdanooksignificantcontrastrijkerdanveelvanzijnvroegeremuziek,dievoornamelijklangzaamenvloeiendwas.

tovertUIN

DetitelvanhetnieuwepianoconcertrefereertaaneengeschriftvandeDuitsesocioloogMaxWeber,De onttovering van de mensheid.InditwerkgaatWeberinopdegevolgenvanmoderniseringvandemensheid:degeheimzinnigetovertuinwaarindeprimitievemensleefde,waarbij‘hetlot’deverklaringwerdvooronbegrepen(natuur)fenomenen,veranderdeineenrationelewereldwaarmagieinintrinsiekezinverdween,metalsgevolgeenbedreigingvandemenselijkevrijheid.HoewelMurailmetopzetdefantasievanzijnpubliekwilprikkelendoorweinigoverderelatietussentitelenwerklostelaten,ishetopvallenddatereenanalogieistussenhetonderwerpvanWeberstekstenMurailscompositietechniek,dieimmersbestaatuiteencombinatievannatuurfenomenen(boventoonreeksen)enrationeleelementen(computerprocessen).

18

Deondertitel‘symfonischconcertvoorpianoenorkest’isontleendaanFranzLiszt.MurailnamhetTweede pianoconcertendeSonate in b kleinvandeHongaarsecomponistalsvormvoorbeelden:hetzijnééndeligewerkenwaarbinneneenmeerdeligheidverwerktis.OokLisztsidiomatischegebruikvandepianowaseenbronvaninspiratie.VirtuozefiguratiesenallerleigradatiesintoucherenarticulatiedieafstammenvanLisztspianotraditiewordendoorMurailingezetomeengroteresonerenderuimtetecreëren,waarbijhetorkestvaakalshetrechterpedaalvandepianofungeert.Omdatdepianoveeltoonhoogtendiedeeluitmakenvannatuurlijkeboventoonspectranietkanproduceren(aangezienzezichtussendetoetseninbevinden)neemthetorkestdezetaakopzich,hetgeenresulteertinklankveldenvanmicrotonen.DitishettweedewerkvanMuraildatdoorhetConcertgebouworkestwordtuitgevoerd;bijdeallereersteeditievandeAAA-serie,Klank en Kleur,verzorgdehetorkestdeNederlandsepremièrevanTerre d'ombre.DewereldpremièrevanLe Désenchantement du mondevondplaatsop4mei2012inMünchendoorhetSymphonieorchesterdesBayerischenRundfunksonderleidingvanGeorgeBenjaminmetPierre-LaurentAimardalssolist.Ralph van Raat

19

1947

Geboren op 11 maart in Le Havre,

Frankrijk.

ca. 1960

Murail studeert Klassiek Arabisch

en Maghreb Arabisch aan de

Nationale School voor Levende

Oriëntaalse Talen, en economie en

politicologie aan het Instituut voor

Politieke Studies in Parijs.

1967

Studeert bij Olivier Messiaen aan

het Conservatorium van Parijs.

1971

Wint zowel eerste prijs in

compositie (Parijs) als de Prix de

Rome (studieverblijf van twee jaar

aan de Villa Medici in Rome).

1973

Oprichting muziekcollectief

L’Itinéraire in Parijs met Michaël

Lévinas en Roger Tessier: een ‘labo-

ratorium voor zijn onderzoek bin-

nen het domein van instrumentale

compositie, het gebruik van elek-

tronica en computercompositie’.

De eerste kenmerkende composities

zijn La Dérive des continents en Les

Nuages de Magellan.

1980

Deelname workshop computer-

muziek aan het fameuze

onderzoeksinstituut IRCAM

in Parijs.

1982-1983

Désintégrations is Murails eerste

werk waarin instrumentale en

elektronische geluiden gecombi-

neerd worden.

1991-1997

Samenwerking met IRCAM. Murail

geeft er les en participeert in de

ontwikkeling van het compositie-

programma Patchwork.

1997-2011

Professor compositie aan de

Columbia University (Verenigde

Staten).

2012

Professor compositie aan de

Universität Mozarteum in Salzburg,

Oostenrijk.

‘Ik werk niet met geluiden zelf, maar met geluidsbeelden,

de structuren van geluiden.’ Tristan Murail

20

Bart van der Leck, Compositie 1918-20, olie op doek, 110,5 x 100,5 cm.

(collectie Stedelijk Museum Amsterdam)

21

zoeKtoCHt NAAr spIrItUALIteIt

rdeenchaosspeleneensleutelrolineenvanIves’ belangrijksteenmeestcomplexewerken,deVierde symfonie.Dezevormt,samenmetdemonumentaleConcord Sonatavoorpianosolo,debekroningvanIves’oeuvre.Enerzijdskunnendeconceptenvanordeenchaosbetrokkenwordenophetniveauvandecompositiezelf,waarineengrootaantalmuziekstijlenencitatenvanbekendemelodieënuithetbeginvandetwintigsteeeuwdwarsdoorelkaarklinken,metnametijdenshettweededeel.Anderzijdslijktdesymfonieookeenpogingtezijngeweestomordeinhetgeestelijkelevenvandecomponistzelftescheppen.HetoverlijdenvanzijnvaderGeorgein1894,dievoordejongeCharliealtijdeenbelangrijkestimulansenwegwijzerwasgeweest,werdeenbelangrijkemotivatievooreennieuwezoektochtnaarspiritualiteit.GeïnspireerddoorhettranscendentalistischegedachtengoedvanAmerikaanseschrijversalsRalphWaldoEmersonenNathanielHawthorne,probeertdeVierde symfonieeenantwoordtevindenopdeultiemelevensvragen‘wat?’en‘waarom?’.InfeitewordendezevragengesteldindePrelude,waarnadeoverigedriedeleneenantwoordproberenteverklanken.Centraalindesymfoniestaatdelyrische,geleendehymneNearer, My God, to Thee,dieinheteerstedeeldooreengroepjestrijkersmetharpvanafeenbalkonofvanbuitendezaalgespeeldwordt.Gedurendedegehelesymfoniekomtdeze

o

CHArLes Ives

22

hymneregelmatiginfragmententerug,herkenbaarofonherkenbaarinwisselendecontextengedaanten,metalssymbolischhoogtepuntdeterugkeervandevolledigemelodieindefinale:haarglorieuzeterugkeerverklanktIves’ideaalvaneenuniversele,doordegehelemensheidgedeeldespiritualiteit.

DUIveLse rIt

Indezoektochtnaardezespiritualiteitwordtinhetkorteeerstedeel,middelseeneenvoudigehymnedoorhetkoor,onze(reis)gidsgeïntroduceerd:eenpelgrim(‘Watchman,tellusofthenight,…’)opzoeknaarde‘glory-beamingstar’,destervandeziel.Hettweededeel,Comedy,iseenduivelsscherzogemodelleerdnaarhetquasi-komischeboekThe Celestial RailroadvanNathanielHawthorne.De‘gemakkelijke’loopbaanvaneenrijkaardwordthierinvergelekenmetdepogingenvaneenpelgrimomzijndoelmethardwerkentebereiken:eenbovenmatigluxetreinbedrijfverkooptkaartjesvooreenritnaardehemelsestad,waarbijdereizigersonderwegarmepelgrimstegenkomen,opwegnaarhetzelfdedoel.Vanuithuncomfortabelestoellachendereizigersbijhetzienvandearmoedigetaferelen.Terwijldepelgrimshundoelbereikenkomendetreinreizigers,ondanks(ofjuistvanwege)huncomfort,nooitophunbestemmingaan.Ives–behalvecomponistookeensuccesvolverzekeringsagent–verklanktdeduivelseritmetschijnbaarchaotischemuziekvanbotsendemilitairemarsen,religieuzehymnenenpopulairemuziekuitzijntijd.Omallecomplexeuitingenvanpolymetriek(meerdereritmesenmaatsoortentegelijkertijd)en

23

polytonaliteit(allerleitoonsoortentegelijkertijd,inditdeeltotwelachttoonsoorten!)correctuittevoereniseentweededirigentnoodzakelijkomdetreinletterlijkenfiguurlijkopderailstehouden.

bestemmINg bereIKt

Hetderdedeel,Fugue,vormtindesymfonieeenopvallendrustpuntdoordeherkenbaretonaliteitenconsonantie.Defugatischeschrijfwijze(waarbijstemmenelkaarvolgenseenvasteprocedureopvolgenenimiteren),bijuitstekeensymboolvoororde,vormteenschrilcontrastmetdeschijnbarechaosvanhetvoorgaandedeel.InditspiritueledeelwordthetpittoreskeplaatsjeConcordinMassachusettsverklankt,waardebelangrijketranscendentalistischeAmerikaanseschrijverswoonden.Inhetlaatstedeelhoortmendeeeuwigepulsvandezielenvanhetuniversum.ElementenuitdePreludekomenterug,metnamehetfrequentherhaaldeNearer, My God, to Thee,hetgeenleidttoteenenormeuitbarsting.Inhetcodaklinktwederomdemelodievandezehymne,woordloosgezongendoorhetkoor.De(spirituele)bestemmingishiermeebereikt.MetcitatenuitDebussy’sSirènesvoorvrouwenkoorenorkestverdwijnenalleklankennaardeachtergrond,waarnaslechtsdeeeuwigepulsoverblijft.

Ivesheeftzijnsymfonienooitmogenhoren;pastienjaarnazijndoodwerddezevoorheteerstuitgevoerd.Doordegrotehoeveelheidbenodigdeinstrumentenendecomplexiteitvanhetwerkzijnuitvoeringennogsteedsrelatiefzeldzaam.

24

HetKoninklijkConcertgebouworkestvoerdehetslechtséénmaaluit,in1997onderleidingvanLeonardSlatkin.Voordehuidigeuitvoeringwordteengeheelherzieneversiegespeeld,dieinaugustusditjaarinLuzern–eveneensmetPeterEötvös–inpremièreging.Erzijndiversefoutenuitdeoriginelepartituurgehaald,hetnotenbeeldisverhelderdendeveleinstrumentatievraagstukkenzijnoverzichtelijkinkaartgebracht.Denieuweuitgavebezitzelfseen‘survivalguide’voordedirigentenvoordemusicidieordeindemuziekmoetenaanbrengen…alspelgrims,opzoeknaardespiritueleboodschapvandezemuziek.Ralph van Raat

Watchman, tell us of the Night, 1825

Hymne van John Bowring (1792-1872)

Watchman, tell us of the night,

What its signs of promise are.

traveler, o’er yon mountain’s height,

See that glory beaming star.

Watchman [, does its beauteous ray]

aught of joy or hope [foretell?]

traveler, yes – it brings the day,

promised day of Israel.

Dost thou see its beauteous ray?

travel, see!

De laatste twee regels zijn door Ives toegevoegd, de woorden tussen

haken zette hij niet.

25

26

Federico Fellini, still uit Prova d'Orchestra, 1978

27

bIogrAfIeëN

etKoninklijk Concertgebouworkestwordtdoorde internationalekritiektothetzeerselectegezelschapvan‘swereldsbestedrieorkestengerekend.Hetonderscheidtzichdoorzijnuniekeherkenbareklankenstilistischeflexibiliteit.Hetorkestwerktmetdebelangrijkstecomponistenendirigenten,vangevestigdenamentotaanstormendtalent.Sindsdeoprichtingin1888heefteigentijdsemuziekeenvasteplaatsindeprogrammering,zoalsnuindethematischesamenwerkingsserieAAA.GustavMahlerenRichardStraussstondenmeerdaneensvoorhetorkestenwerdengevolgddoorcomponistenalsDebussy,Stravinsky,Schönberg,Berio,HenzeenAdès.Hetorkesttelt120musiciinvastedienst,afkomstiguitmeerdantwintiglanden.Jaarlijksgeefthetzo’n90concerteninHetConcertgebouwen40concertenopdebelangrijkstepodiaoverdegehelewereld.Daarmeebereikthetorkestongeveer250.000concertbezoekers.Viaderegelmatigeradio-entv-uitzendingeninsamenwerkingmetdeAVROwordtdatbereiknogeensverveelvoudigd.DeeerstevastedirigentwasWillemKes.AanhetbeginvandetwintigsteeeuwgroeidehetorkestonderleidingvanWillemMengelberguittoteenwereldberoemdensemble.Zijnopvolgers–EduardvanBeinum,BernardHaitinkenRiccardoChailly–hebbeniederhuneigenbijdragegeleverdaanhetrepertoireendereputatievanhetorkest.In2004werddeLetsemaestroMarissJansonschef-dirigent.

H

28

DeHongaarPeter Eötvöscombineertderollenvancomponist,dirigentendocentineenuiterstsuccesvollecarrière.Zijncompositiesstaanophetprogrammavanorkesten,ensemblesenfestivalsoverdehelewereld.AlsdirigentwerktPeterEötvossamenmetgezelschappenalsdeBerlinerPhilharmoniker,deWienerPhilharmoniker,hetOrchestrePhilharmoniquedeRadioFrance,hetEnsembleintercontemporainenhetEnsembleModern.Alseenvandechef-dirigentenvanhetRadioKamerOrkestzorgdehijruimtienjaarvoorspraakmakendeconcertenvoordeNederlandseomroepen.EötvoswerktesamenmetdeelektronischemuziekstudiovandeWestdeutscherRundfunkinKeulenenwastussen1978en1991artistiekdirecteurvanEnsembleintercontemporain.HijgaflesaandeconservatoriavanKarlsruheenKeulenenwasin1991oprichtervanhethetnaarhemvernoemdeinternationaleinstituutvoorjongedirigentenencomponisteninBoedapest.PeterEötvöswonveleprijzenenonderscheidingen.ZokreeghijinHongarijedeBartók-prijstoegekend,benoemdedeFranseministervanCultuurhemtotOfficierenCommandeurindel’OrdedesArtsetdesLettresenwerdhijin2011tijdensdeBiennaleinVenetiëonderscheidenmeteenGoudenLeeuw.

29

DeveelzijdigheidvandeFransepianistPierre-Laurent Aimardvaltaftelezenaanzijnrepertoire,datzichuitstrektvanBachtothedendaagsemuziek.Hijwonin1973deMessiaenCompetitie,werdopnegentienjarigeleeftijdopuitnodigingvanPierreBoulezsolopianistvanEnsembleintercontemporain,namhetcompletepianowerkvanGyörgyLigetiopenwordtgezienalsbelangrijkerfgenaamvanOlivierMessiaen.Pierre-LaurentAimardgeeftrecitalsoverheeldewereldensoleerdemetbekendeorkestenonderleidingvanonderanderenPierreBoulez,GustavoDudamel,NikolausHarnoncourt,SimonRattleenEsa-PekkaSalonen.Hijwaspianist‘inresidence’inFrankfurt,Parijs,NewYork(CarnegieHall)enBerlijn(Philharmonie)enbijhetLucerneFestivalenhetClevelandOrchestra.VanachterhetklavierdirigeerthijregelmatighetChamberOrchestraofEurope.AimardisartistiekdirecteurvanhetAldeburghFestival.BijhetKoninklijkConcertgebouworkestwashijaldiversemalentegast.Zosoleerdehijin2010inhetallereersteAAA-programma(Klank en Kleur)inhetPianoconcert voor de linkerhandvanRavelenspeeldehijinapril2012Ligeti’sPianoconcerttijdenshetAAA-programmaLayers.

30

Ralph van RaatstudeerdepianoaanhetConservatoriumvanAmsterdambijTonHartsuikerenWillemBrons,enmuziekwetenschapaandeUniversiteitvanAmsterdam.Beidestudiessloothijcumlaudeaf.OokstudeerdehijbijClaudeHelffer(Parijs),LiisaPohjola(Helsinki),UrsulaOppens(Chicago’sNorthwesternUniversity)enPierre-LaurentAimard(MusikhochschuleKöln).VanRaatwoneengrootaantalprijzenbijzowelnationalealsinternationaleconcoursen.Hijtreedtopalssolistmetorkesteninbinnen-enbuitenlandengeeftsolorecitals.HijheefteenexclusiefopnamecontractbijNaxos,enisin2003benoemdtotSteinwayArtist.RalphvanRaattradinjuni2012opalseenvandevijfsolisteninKrafttijdenshetAAA-programmaOut of the Box.IndecemberzalhijindeAAA-seriealssolisttehorenzijninhetVierde pianoconcertvanFrédéricDevreese.

HetinAmsterdamgevestigdeNederlands Concertkoorbestaatuitbijnahonderdamateurzangers.Hetkoorisopgerichtommetprofessioneleorkestentewerken.DeafgelopentwintigjaarwareneroptredensmetondermeerhetResidentieOrkest,HetGeldersOrkest,hetRotterdamsPhilharmonischOrkestenhetNederlandsPhilharmonischOrkestonderleidingvanbijvoorbeeldJaapvanZweden,LawrenceRenes,ValeryGergiev,YakovKreizberg,RogerNorrington,HartmutHaenchenenPaulMcCreesh.

31

HetrepertoirevanhetNederlandsConcertkooromvatdegrote–zowelwereldlijkealsreligieuze–koorwerkenuitdeachttiende,negentiendeentwintigsteeeuw.IndeloopderjarenwerdenbijvoorbeeldhetRequiemvanVerdi,deNegende symfonievanBeethovenenhetWar requiemvanBrittenuitgevoerd.Deartistiekeleidingisinhandenvanchef-dirigentBoudewijnJansenenpianistThomJanssen.

Bas Wiegers studeerdevioolaandeconservatoriavanAmsterdamenFreiburg.HijwasjarenlidvanAsko|Schönberg.DaarnaastspeeldehijbijhetIvesEnsemble,hetRemixEnsemble(Portugal)enDeNederlandseBachvereniging.MetpianisteNoraMulderentrombonistKoenKaptijnvormthijhettrio7090.AlsdirigentheeftWiegersdezelfdebredemuzikalefascinatiediehemalsviolistkenmerkt.HijisvastedirigentenartistiekleidervanhetNederlandsJeugdStrijkorkestenwastegastbijHollandSymfonia,hetResidentieOrkest,hetNederlandsPhilharmonischOrkest,hetOrkestvanhetOosten,HetGeldersOrkest,AmsterdamSinfonietta,Asko|Schönberg,hetNieuwEnsembleenSlagwerkDenHaag.Inoktober2011(AAA-programmaExpats)eninaugustus/september2012(tournee)assisteerdehijMarissJanssonsbijhetKoninklijkConcertgebouworkestvoorAmériquesvanEdgardVarèse.TijdensdeAAA-productieOut of the Boxvanjuni2012assisteerdehijSusannaMälkki.

32

Watkanonsverlossen?Liefde,kunst,geloofineenhiernamaalsofkennisdievoerttoteeneeuwigleven?Schopenhauerkendeliefdeeenbijzondereplaatstoeinzijnverlossingsfilosofie:dedrijvendekrachtomvoorttebestaan(voortplanting),dewilteleven.Maarhetiseenbedrieglijkmiddelvandenatuur,gerichtophetbehoudvandesoort.Door‘liefdesschijnbewegingen’blijftmenverstriktinhetaardselevenvolellende.Alleendekunst–muziekinhetbijzonder–kanonshelpentijdelijkteontsnappen.EchteverlossingzagSchopenhauerinhetverzakenvandewil,inmeditatieofascese.WekennendiegedachtevanWagners'Liebestod'envindenhaarteruginhetvoortbestaanvandekunstenaaraanhetslotvanStrauss’Tod und Verklärung.JörgWidmannzegtoverzijnTeufel Amor:‘Meerdanalhetandereisdeliefdetochsteedsbeide:hemelenhel,lustenleed,paradijsenslangenkuil’.HijwerdgeïnspireerddooreenalsfragmentovergeleverdgedichtvanSchiller:‘SüßerAmorverweile/ImmelodischenFlug’.HetlijktopdeillusievanaardsevoldoeningwaarmeeFaustwerdverleiddoorMephisto.BijTod und Verklärungginghetandersom,toenhetsymfonischgedichtklaarwasschreefAlexandervonRittererdedichtregelsbij.

voorUItbLIK verLos oNs!

Lebenstrieb und todesmacht!

Welch entsetzenvolles ringen!

Keiner trägt den Sieg davon,

Und noch einmal wird es stille!

Alexander von Ritter, uit het gedicht Tod und Verklärung (1889)

33

woensdag 10 oktober 17.00 uur

Academisch-cultureel centrum SPUI25

Lezing met muziek

gratis toegankelijk - reserveren noodzakelijk

via www.SPUI25.nl

donderdag 11 oktober 20.15 uur

Het Concertgebouw, Kleine Zaal

Concert in de serie Scherpdenkers

Asko|Schönberg

Etienne Siebens dirigent

Dick Swaab spreker

Carina Vinke alt

J.S. Bach Chaconne (uit Tweede partita in d,

BWV 1004)

Boulez Le marteau sans maitre

www.scherpdenkers.nl

kaarten vanaf € 28,80

via www.concertgebouw.nl,

de Concertgebouwlijn of aan de kassa

vrijdag 12 oktober 16.00 uur

Het Concertgebouw, Spiegelzaal

Confrontaties: AAA-lezing, beeldende

kunst, muziek, debat

Interdisciplinair programma i.s.m.

het Stedelijk Museum waarin

de actualiteit van het thema

Verlos ons! wordt opgezocht.

Met o.a. schrijver Willem Jan Otten

en beeldend kunstenaar Gijs Frieling

en kamermuziek.

kaarten à € 10,-

via www.concertgebouworkest.nl,

de Concertgebouwlijn of aan de kassa

vrijdag 12 oktober 19.15 uur

Het Concertgebouw, Spiegelzaal

Inleiding op het concertprogramma

door Patrick van Deurzen, met

medewerking van Jörg Widmann

alleen toegankelijk voor concertbezoekers

kaarten via de Concertgebouwlijn

of gratis af te halen aan de kassa

vrijdag 12 oktober 20.15 uur

Het Concertgebouw, Grote Zaal

Koninklijk Concertgebouworkest

Mariss Jansons dirigent

Anja Harteros sopraan

Wagenaar Ouverture ‘De getemde feeks’

Strauss liederen

Widmann Teufel Amor (Nederlandse

première)

Strauss Tod und Verklärung

kaarten vanaf € 22,50 incl. programmaboekje

via www.concertgebouworkest.nl,

de Concertgebouwlijn of aan de kassa

vrijdag 12 oktober 22.30 uur

Concertgebouw Café

Entrée Late Night Café

Onderga de verlossing met dj,

diverse live performances en

een mini nachtconcert.

gratis toegankelijk, ook voor

niet-concertbezoekers

34

zaterdag 13 oktober 20.15 uur

Het Concertgebouw, Pleinfoyer

Inleiding op het concertprogramma

Hans Ferwerda in gesprek met

Jörg Widmann

alleen toegankelijk voor concertbezoekers

zaterdag 13 oktober 21.00 uur

Het Concertgebouw, Kleine Zaal

Concert in de serie Tijdgenoten

Minguet Kwartet

Jörg Widmann klarinet

Rihm Vier Male

Widmann Tweede strijkkwartet 'Choralquartett'

Rihm Studien zu einem Klarinettenquintett

kaarten vanaf € 25,- verkrijgbaar

via www.concertgebouw.nl,

de Concertgebouwlijn of aan de kassa

zondag 14 oktober 14.30 uur

EYE Film Instituut Nederland

EYE Zondagmiddagarrangement

lezing door Sofie Verdoodt over Sokurov

Film: Faust van Alexander Sokurov

kaarten à € 12,50 aan de kassa

of € 12,- via www.eyefilm.nl

COLOFON

uitgever

Koninklijk Concertgebouworkest

Jacob Obrechtstraat 51 / 1071 kj Amsterdam

Postbus 78098 / 1070 lp Amsterdam

www.concertgebouworkest.nl

tekst

Ralph van Raat, Hans Ferwerda, Martijn Voorvelt,

J.Z. Herrenberg, Armando

redactie

Martijn Voorvelt, Mark van Dongen,

Marloes Biermans

grafisch ontwerp

Atelier René Knip en Rens Martens

beeld

collectie Stedelijk Museum

drukwerk

Drukkerij Calff & Meischke

papier binnenwerk

Lessebo Design Smooth Natural, Igepa Nederland

copyright

Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten

bij een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld

met Pictoright te Amsterdam © c/o Pictoright

Amsterdam 2011

Overname van artikelen alleen na toestemming

van de uitgever

De uitgever heeft getracht alle rechthebbenden van

het beeldmateriaal te achterhalen. Zij die menen

zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich

alsnog tot de uitgever wenden

AA

A-prog

rAm

mA

11 > 16 sept 20

12

Concertgebouwlijn 0900 671 83 45

(€ 1,- per gesprek) €2,25

administratiekosten per kaart

www.concertgebouworkest.nl/aaa

donderdag 13 en vrijdag 14 sept

Koninklijk Concertgebouworkest

zie pagina 2 en 3 voor het programma

zaterdag 15 september 15.00 uur

Muziekgebouw aan ’t IJ

De IJ-salon: Manisch progressief

Musici van het Koninklijk

Concertgebouworkest

Peter Eötvös dirigent

Tomoko Mukaiyama piano

werken van Bach, Eötvös en Xenakis

kaarten à € 24,- (€19,- reductie, € 10 tot 30 jaar)

www.muziekgebouw.nl of aan de kassa

woensdag 12 september 20.15 uur

Muziekgebouw aan ‘t IJ

Concert VOCAALLAB

Les Anges – Ode aan John Cage

Cage 4'33" / delen uit Song Books

Xenakis À Hélène

Satie Trois mélodies / werken voor piano solo

Cage, Satie en Xenakis gingen een gezon-

de dosis wanorde, verwarring en oproer

niet uit de weg. Maar rust, helderheid en

stilte waren voor hen even wezenlijk.

kaarten à € 26,- (€ 21 reductie, € 10 tot 30 jaar)

www.muziekgebouw.nl of aan de kassa

dinsdag 11 september 19.00 uur

EYE Film Instituut Nederland

Absolute film en Dada Cinema (1921-1928)

Met inleiding vooraf en nagesprek.

kaarten à € 9,50 via www.eyefilm.nl

zondag 16 september 20.30 uur

Frascati

Beroemden

Discordia, Dood Paard, De Koe, STAN

Zes personages cirkelen rond het

publiek in uitzichtloze en tragisch-

absurde activiteiten, tot onverwacht de

schrijnende realiteit binnensijpelt. Een

samenwerking van twee Nederlandse en

twee Vlaamse theatergezelschappen.

kaarten à € 17,- (€ 13,50 reductie, online € 2,-

korting) via www.frascati.nl of aan de kassa

woensdag 12 september 17.00 uur

academisch-cultureel Centrum SpUI25

Lezing Prof. Sander Bais: De wetenschap

van wet en wanorde

Muziek Bach en Cage door Julia Tom cello

gratis toegankelijk - reserveren

noodzakelijk via www.SPUI25.nl

36

PA RT N E R S A A A

DeBrakkeGrond|deBuren|DeGroeneAmsterdammer

DeIJ-Salon|Entrée|Filmmuseum/EYEfilminstituutNederland

Frascati|HetConcertgebouw|HollandFestival|N I M K

Muziekgebouwaan‘tIJ|Spui25Academisch-cultureelcentrum

Stadsschouwburg|StedelijkMuseum

StichtingAmmodoisfoundingpartnervandeAAA-serie