4

Promatra juć i r i jeku posje t i laca na toj našoj j e d i n ­s tvenoj iz ložbi k o j o m svi je tu p r u ž a m o uv id u č i tav ž ivot na o v o m tlu, e tničke, druš tvene , po l i t i čke i d ruge p r o m j e n e , p r o m j e n e ukusa, nazora, v j e r o v a ­nja, odnosa m e đ u l judima, n a m e ć e n a m se misao : zar m o r a m o doć i u Par iz da u c je l in i Vidimo i u p o ­znamo sebe, s v o j u proš los t i ž ivot , ve l i č inu i b i jedu , v j e k o v n u b o r b u za opstanak, rops tvo i t rajanje p o d tuđ im j a r m o m ? Pa m i se tek o v d j e , u Parizu, za­okružu jemo, d o b i v a m o c je lov i t obr is i otisak sebe, vlast i tog trajanja. M o ž d a n i smo imal i v r e m e n a ili n i smo htjeli te sv j edoke našeg r azvo ja na j e d n o m mjes tu sakupiti i otkri t i u samoj zeml j i . Ipak smo to dužni n a š e m narodu, da upozna s ebe i s v o j e tra­g o v e , da v id i tko j e .

O v a j e iz ložba svakako bi la po t rebna . I u p r a v o u Parizu, na j f rekven tn i j em e v r o p s k o m stjecištu. To j e iznimna pr i l ika da nas svi jet d o n e k l e upozna . Zb i l j a j e doživl ja j v idje t i j e d n o m za jedno o k o 8000 god ina povi jes t i i ž ivota na o v o m raskršću Evrope , p o g o t o v o za one ko j i ma lo znaju o nama. Pa i za znalce j e to ve l iko otkr iće , j e r su m n o g e p o j a v e suprots tavl jene, j e r se na j e d n o m mjes tu m o g u pratiti, uočavat i , tražiti i razjašnjavati uz roc i p r o ­mjena, padova , p rocva ta i o d r e đ e n i h svojs tava ž i ­vota i kul ture u p o j e d i n i m razdob l j ima i u cjel ini . U p r a v o j e zato priredi t i o v u i z ložbu znači lo p re ­uzeti ve l iku o d g o v o r n o s t : p r e d sv i j e tom, p r ed na­š o m z e m l j o m , p red n j e n o m p roš lošću i ku l t u rnom baš t inom. Z b o g toga j e p ropus te i g reške t rebalo svesti na na jmanju m o g u ć u mje ru . I zb jeć i ih sve ni je b i lo m o g u ć e , j e r su ovis i l i o v i še č imbenika , od og ran ičenog pros tora za iz laganje do sub jek t iv ­nih i ob jek t ivn ih uvjeta .

Ipak j e b i lo odv iše propusta . A n e k i su se o d njih uistinu m o g l i izbjeći . B i l o j e i t akv ih grešaka ko je su umanj i le v r i j ednos t iz ložbe , zamag l ju juć i ili čak iskr ivl jujući sl iku i c j e lov i tog r azvo ja naše umje t ­nosti i ku l turne baštine, i n jenih p o j e d i n i h r azdo­bl ja .

O važnost i i usp jes ima iz ložbe , a isto tako i o p o j e ­d in im p o j a v a m a na n j o j , pisalo se dosta. C j e l o v i ­tijih i s t ručnij ih pr ikaza b i lo j e m a l o .

S p o m e n u t ć u samo neke nedosta tke da b i s m o ih bil i svjesni i u d rug im ih pr i l ikama nastojal i i zb jeć i . Nedostataka j e b i lo i u i zboru iz ložaka i u postavi . Upadal i su u oč i prekid i kont inui te ta umje tn i čkog stvaranja i razvoja . Os im toga, n isu b i le zastu­p l jene sve značajni je kul turne i s t i lske skupine, umje tn ičke škole, središta, c je l ine i faze k o j e o č i ­tuju poseban razvoj po jed in ih pod ruč j a , kao i razl i­či te zeml jopisne , gospodarske , d ruš tvene , po l i t i čke ili v jerske, odnosno pov i j e sne pr i l ike , a t ime i ra­znol ike umje tn ičke manifestaci je . N e k e su skupine

5

bilješke uz jugoslavensku izložbu u parizu

šime batović

6

bi le pr ikazane p o j e d i n i m djel ima, često izmi ješa­n im s razl ič i t im d r u g i m po javama , pa se ni je m o ­gao dobi t i po tpun preg led razvoja umje tn i čkog stvaranja.

Tako se na p r imjer u o p ć e ni je v id io poseban ra­zvo j našega p r imor skog pojasa. Takođe r n i je p o ­sebno ni po tpun i je pr ikazana s tarohrvatska umje t ­nost.

Često su iz ložena samo najreprezenta t ivni ja i n a j -monumenta ln i j a djela, pa se nisu m o g l a uočit i p rava svo js tva od ređen ih razdobl ja , skupina ili p o ­dručja . Nedosta ja le su o p ć e i šire umje tn ičke m a n i ­festacije, posebnos t i razvoja u c i je lo j zemlj i , u p o ­j e d i n i m p o d r u č j i m a i razdobl j ima . Oskudno su, osobi to u stari j im razdobl j ima, bila zastupl jena djela maštala kao p l o d razvoja na d o m a ć e m tlu. Za to se često dob ivao d o j a m bezl ičnost i naše umje t ­nosti, d o j a m da j e u nas sve strano ili p o d s t ranim ut jeca jem. T a k o j e že l jezno doba b i lo preds tav l jeno pre težno g r č k i m u v e z e n i m p redmet ima . D o b a r im­ske v ladav ine sadržavalo j e u g l a v n o m t ip ično r im­ske p r o i z v o d e . Ilirska kultura u r imsko doba j e d v a se os jećala

P o n e k a d su ope t nedostajale v rhunske umje tn ičke tvorev ine , a iz ložena su manje v r i j edna djela.

T o se p o s e b n o oč i t ova lo u natpis ima ili l egendama i u ka ta logu iz ložbe . Na iz ložbi su, na pr imjer , ista­knuti nas lovi : Vene t ska umjetnost , Grčka antička umjetnost , Grčk i klasički i helenis t ički ukras, B i ­zantska umjetnos t i dr. Ka ta log j e sadržavao p o ­glavl ja : Prapovi jes t , G r č k o - r i m s k e starine, Epoha vel ik ih seoba, R o m a n i č k a umjetnost , Bizantska Ju­goslavi ja , Got ička i renesansna umjetnost , Stećci , Barok, Klas ic izam, 19. i 20. st.

Uz svako pog lav l j e u kata logu nalazio se doba r i sažet t eks tovni prikaz, ali j e kata log uz imalo ma lo posjet i laca. I na samoj iz ložbi po jed inos t i su m o ­rale biti d rukč i je pr ikazane.

Prapovi jes t se m o g l a razdijeli t i na po jed ina r azdo ­blja, a p o s e b n o že l jezno doba vezat i p re težno uz Il ire s g r č k i m i m p o r t o m i ut jecaj ima. U r imsko doba također su se m o g l e razl ikovat i e tn ičke skupine i domać i e lement i p o d r i m s k o m vlašću.

Nedosta jao j e niz e tničkih i kul turnih posebnost i . Na pr imjer , jed ins tveni kip l iburnske bož i ce V e n e -r e -Anzo t ike s P r i j apom. Ni je b i lo n i j ednog l iburn-skog n a d g r o b n o g spomenika (cipusa) svo j s tvenog samo t o m e narodu. Ni je b i lo pr imjeraka čes tog pr i ­kaza dalmat inskih božanstava Si lvana i Di jane . Itd. P o s e b n o j e loše prošla s tarohrvatska umjetnos t Istina, ima m n o g o teškoća pr i n j e n o m prezent i ra­nju, te rminoloških , pov i jesn ih i dr., ali j u j e ipak t rebalo prikazati samostalno, j e r su pov i j e sn i i v r e ­mensk i okvir , e tnički nosioci , a d i j e l o m posebna

kul turna i umje tn ička svojs tva, oč ig ledni , pa ona predstavl ja i z d v o j e n u kul turnu skupinu u d o b a samostalne hrva tske s r e d n j o v j e k o v n e države . Na iz ložbi su m e đ u t i m sitni p ro i zvod i (nakit, o ruž je i dr. — ukupno 13 k o m a d a s p o d r u č j a Hrva tske) pr ikazani p o d za jedn ičk im n a s l o v o m » D o b a ve l ik ih s e o b a « ; samo su j e d n o m l e g e n d o m i u p o d n a s l o v u u ka ta logu i zdvo jen i p o d za jedn ičk im i m e n o m »Slavenska umje tnos t« , a šest p r e d m e t a k a o »s ta ro­hrvatske naušn ice« . Starohrvatski kamen i s p o m e ­nici, plastika, skulptura i s l ikarstvo pr ikazani su p o d n a s l o v o m » R o m a n i č k a umje tnos t« i uk lop l j en i u s p o m e n i k e r o m a n i č k o g stila, što ni stilski n i v r e ­mensk i ne odgovara . Tako se ni p r ib l i žno n i je m o ­glo uoči t i da j e naša kamena plastika v e o m a boga ta i izrazita kul turna po java na h r v a t s k o m e t n i č k o m područ ju , pa i markantna po j ava u e v r o p s k o j ku l ­turi ranoga s redn jeg vi jeka.

Ci je lo to razdobl je pr ikazano j e s a m o sa o s a m ka­men ih spomenika , a od toga sama p le te rna umje t ­nost sa četiri djela, što j e svakako ne razmje rno p r ema n e k i m d r u g i m skupinama, npr. »bizantskoj umje tnos t i« (118 djela) i dr. Os im toga j e bi la sa­držajno nepo tpuna : bez i j ednog c j e l o v i t o g c ibor i j a ili ol tarske p regrade , što su na jčešć i i na jv redn i j i umje tn ičk i obrađen i d i j e lov i c r k v e n o g namještaja toga razdobl ja . M o g l i su se bar graf ički i lustrirati na iz ložbi . Ni je b io iz ložen n i jedan o b j e k t s natpi­sima u k o j i m a se spomin ju hrvatski na rodn i v l a ­dari, a to su naši jed ins tveni pov i j e sn i spomen ic i i izvori , p a i j ed ins tven i spomenic i u Ev rop i . T r e ­ba lo j e svakako izložit i i krs t ionicu kneza Višes lava iz Nina, kao jed in i spomenik takve vrs te k o d nas.

Od sv ih iz loženih p redmeta iz doba hrva tsk ih na­rodnih vladara u kata logu su bi la r ep roduc i rana samo dva djela, i to rel jef oranta iz V o d n j a n a i r e ­ljef s l i k o m hrva t skog vladara iz krs t ionice u Spli tu. T o j e t akođer ne razmje rno ma lo p r e m a n e k i m d ru ­g i m razdobl j ima.

Osobi to začuđuje da ni je b io iz ložen n i jedan zna­čajnij i g lagol jski spomenik . Ni je b i lo Bašćanske p loče , i n i j ednog rukopisa. A to j e osobi tos t h rva t ­ske kul ture . G lago l j i cu j e zastupao j e d i n o kamen i rel jef sv. Grgura iz P l o m i n a (11. st.), ali se kratak natpis nalazi na n j e g o v u rubu, j e d v a j e v i d l j i v i š i rem k r u g u posje t i laca ne g o v o r i ništa, niti se po n j e m u m o ž e što doznat i o glagol j ic i .

S r e d n j o v j e k o v n e freske iz Da lmac i j e i Istre u o p ć e nisu b i le zastupljene, a to j e t rebalo bar radi u o č a ­vanja stilskih razlika i zmeđu njih i f resaka iz j u g o ­i s točnog dijela Jugos lav i je s j a k i m b izan tsk im s v o j ­s tvima.

7

Iako j e pog lav l j e »Bizantska Jugoslavi ja« ili na­s lov »Bizantska umje tnos t« s imbo l i čkog i p rene ­senog značenja, djeluje nezgodno i za s trance nera­zuml j ivo . M n o g o bi više odgovara la oznaka » u m j e t ­nost b izantskog stila«, ili » p o d bizantskim ut jeca­j i m a « , p o g o t o v o što se to odnosi na p o d r u č j e v e ć e od jugo i s točne p o l o v i c e Jugoslavi je do 17. st.

Islamska j e umjetnos t bi la krajnje slabo zastu­pl jena: samo s tri p r imjerka oslikanih korana (Kat. br. 447—449), u vez i s t e m o m »Got i čka i renesan­sna umje tnos t« . Ostala bogata baština is lamske kul ture ni je obuhvaćena ni izlošcima, ni pr ikazana tekstovno, što j e vel ik i nedostatak iz ložbe. U tek­stu j e t rebalo upozor i t i na p rodo r Turaka, turske ra tove i višestol je tnu v ladav inu Turaka u v e l i k o m di je lu Jugoslavi je , što j e izazvalo pol i t ičke, e tničke i kul turne p romjene , p rek id boga toga ku l turnog i umje tn ičkog razvoja u s r edn jem vi jeku, dugu sta­gnac i ju i b o r b u za nacionalni i kul turni opstanak naših naroda, zat im na bi tne p r o m j e n e i na zaosta­janje u odnosu na ostalu Evropu .

S tećc ima, ko j i su s p r a v o m bili prikazani o d v o j e n o i l i j epo iz loženi ispred zgrade Grand palaisa, t re­ba lo je , čini mi se, posvet i t i ma lo više pros tora u katalogu, c je lov i t i j e ih prikazati za jedno s m n o g i m p r o b l e m i m a k o j e postavl jaju, i obuhvat i t i ci jel i prostor na k o m e su rasprostranjeni (ne samo Bosnu i He rcegov inu , n e g o i Da lmac i ju ) , j e r su to najor i -ginalni je t vo rev ine naše narodne kulture.

Z b o g neu jednačenog kri teri ja pri i zboru izložaka doš lo j e d o neu jednačene teri tori jalne i v r e m e n s k e zastupljenosti . Čini se da j e b i lo na jbol je i na j c j e ­lovi t i je zas tupl jeno p o d r u č j e Srbi je , a loše ili n i ­kako područ ja ostalih republ ika, osobi to u n e k i m razdobl j ima. Ne mis l im pr i t o m na formalan i b r o j ­čani paritet, ko j i i n i je to l iko važan, nego na što r avnomje rn i j e ku l tu rno-umje tn ičko predstavl janje svih pod ruč j a naše zeml j e p r ema vr i jednost i umje t ­n ičke baštine, radi c j e lov i tog informiranja svjetske javnos t i o s v i m kre tanj ima u našoj prošlost i .

Iz c i je le prapovi jes t i Bosne i H e r c e g o v i n e iz ložena su, npr., samo tri p redmeta , a to j e p rema lo u o d n o ­su na 88 iz ložaka iz c i je le Jugoslavi je , p o g o t o v o kad z n a m o kako j e to razdob l je boga to baš u Bosni i Hercegov in i . P rapov i j es t j e (zajedno s g r č k i m p r o ­i zvod ima) bi la zastupl jena sa 88, r imska umjetnost sa 76, romanika ( s a s ta rohrva tskom plas t ikom) sa 51, bizantska umje tnos t sa 118 p redmeta itd.

Šteta j e što su nedosta ja le topografske i kul turne karte ko je bi m n o g o pr idoni je le p reg ledu mater i ­jala, s t i lova i faza.

Ponekad se osjet i lo s i romaš tvo izložaka. Izostala je , na pr imjer , dekora t ivna i p r imi jen jena u m j e t ­nost, pa se stvarala pogrešna p redodžba , osob i to o najstari j im razdobl j ima, kad su p ro i zvod i plast ike, skulpture i sl ikarstva u nas rijetki.

Kratki natpisi, ko j i j ed in i o s i m kata loga pruža ju osnovne poda tke o iz lošcima, nisu bil i u v i j e k u je ­dnačeni n i d o v o l j n o informat ivni , pa su i oni m o g l i stvorit i gd jekada pogrešne p r e d o d ž b e . T o osobi to vr i jedi za arheološka razdobl ja . Uz p o j e d i n e man je p redme te ni je u o p ć e b i lo legendi . U n e k i m natpi­sima ni je b i lo označeno mjes to odak le p r e d m e t p o ­tječe. Os im toga ni je označena r epub l i čka pr ipa­dnost p o mjes tu nalaza ili postanku, n e g o p r e m a mjestu ili m u z e j u u k o j e m se danas spomen ic i ču ­vaju. K a k o pos je t ioc i ne raspolažu topogra f sk im kartama, a na jčešće nisu informirani o našoj ku l ­turi, m o g l i su doć i do pogrešn ih zakl jučaka. Na pr i ­mjer, za boga t i l irski mater i ja l iz Trebeniš ta kod Ohrida, ili za antičku plast iku iz Stobi ja , n i je n a v e ­deno da po t j eču iz Makedon i j e , n e g o da se nalaze u » N a r o d n o m m u z e j u u B e o g r a d u (Srb i ja )« . A to j e najznačajni j i mater i ja l s p o d r u č j a M a k e d o n i j e ! Repub l iku j e t rebalo označavat i uz nalazište. P o n e ­gdje ob jek t i nisu bil i iz loženi k r o n o l o š k i m r e d o m , nego pomiješani , v je ro ja tno radi z g o d n i j e g raspo­reda na izložbi , što j e d o v e l o do mi ješan ja s t i lova i do drugih grešaka: takav j e us tupak es te tskim za­h t jev ima nedopus t iv . Na pr imjer , p r e d m e t i iz m la ­đeg k a m e n o g d o b a bil i su p o n e g d j e pomi ješan i s p r e d m e t i m a iz že l j eznog doba ; ili su za j edno i z lo ­ženi p redmet i iz bakrenog , b r o n č a n o g i že l j eznog doba ; ili s tarohrvatska plastika sa s p o m e n i c i m a ro ­man ičkog stila. Itd.

B i lo j e i p r imje ra nepr ihva t l j ivog dat iranja s p o m e ­nika. Jedna japodska kamena urna i j edna stilski j ednaka stela iz oko l i ce Bihaća i z ložene su s r i m ­skim mater i ja lom; p rva datirana u 1. st. n. e., druga u 1—2. st. n. e., a u ka ta logu od 1. st. p r i j e n. e. d o 1. st. n. e. Među t im, skupina takvih urni s l i k o v n i m i geomet r i j sk im kompoz ic i j ama , k o j e su posebna i autentična p o j a v u u i l i rskoj kulturi , p o s t i lskim se svo j s tv ima iz ravno v e ž e uz umje tnos t situla ( v e ­dra) u Istri, S loveni j i i a lpskom p o d r u č j u 6. i 5. st. pr i je n. e. Tada se mora ju datirati i o v i j apodsk i spomenic i , pa ih j e t rebalo i izložiti m e đ u p r e d m e ­tima p red r imske il irske kulture. P o j e d i n e od tih urni upot reb l java le su se duže v r i j e m e , neke još i u r imsko doba, ali to ni je vezano uz n j i h o v p o ­stanak.

8

Najmonumenta ln i j a ant ička plastika (četiri statue) bi la j e iz ložena u p r e d v o r j u iz ložbe , ali p r i l i čno n e ­z g o d n o , j e r su k ipov i okrenut i p r ema s t ražnjem z idu i udal jeni od prolaza, o d v o j e n i g ledal iš tem ekrana s d i japozi t iv ima naših spomenika . O d m a h do ulaza, također u p redvor ju , smještena j e kopi ja pozna te rake sv. Š i m e iz Zadra , na jmonumenta ln i j e d je lo našega s r e d n j o v j e k o v n o g zlatarstva. Samo , na žalost, ona se j e d v a zapažala. Pos je t ioc i su p ro la ­zili ne ob raća juć i na nju u o p ć e pažnju. K o p i j a j e z b o g dugogod i šn j eg stajanja oksidirala i p o t a m -njela. M i k o j i m a j e p red o č i m a original n i smo j e m o g l i prepoznat i , a scene njena b o g a t o g umje tn i ­č k o g sadržaja opažale su se tek iz nepos redne b l i ­zine, bez sjaja su, b e z efekta. Z a r j e zbi l ja b i lo t e ­ško otkloni t i oks idac i ju i to s ja jno i j ed ins tveno d je lo (pa i izvrsnu kopi ju) dos to jno pokazat i?

Šteta što na kraju kata loga n i je dan popis o s n o v n e l i terature o našoj umje tnos t i ili o p o j e d i n i m n je ­n i m fazama i p r o b l e m i m a . Isto tako, na p r o d a j n o m pros toru iz ložbe ni je b i lo m n o g i h v r i j edn ih pub l i ­kaci ja iz naše kul ture.

Iz profes iona ln ih raz loga osvrnut ću se p o s e b n o na p rapovi jesn i d io iz ložbe , osobi to onaj ko j i se odnos i na Hrvatsku.

Od ukupno oko 700 iz loženih djela i spomenika samo 88 po t j eče iz prapovi jes t i s c i j e log pod ruč j a Jugos lavi je , od mlađeg k a m e n o g doba do r imske prevlast i , dakle iz razdobl ja od oko 6000 godina . I od tih 88 o k o 40 su p r o i z v o d i g r čke kulture, a d io j e nastao p o d n j e n i m ut jeca jem. Umje tnos t izrasla na n a š e m tlu bi la j e krajnje s labo zastupljena. T a k o mal i b ro j ob jeka ta ni p r ib l ižno ni je m o g a o osvijet l i t i p o v e z a n razvoj umje tnos t i i sve stilske p r a v c e i kul turne skupine u d u g o m razdobl ju na j ­starije povi jes t i naše zeml je . Nisu zastupl jena c i j e ­la razdobl ja , ni po jed ina područ ja , kul turne i stil­ske skupine. Općen i to j e prapovi jes t na iz ložbi bi la najs labi je prikazana.

Interesantni su j o š neki b ro jčan i podac i . O d svih iz ložaka iz prapovi jes t i Jugos lav i je iz Bosne i Her ­c e g o v i n e bi la su tri, iz Crne G o r e iz loženo ih j e osam, iz Hrvatske 16, iz M a k e d o n i j e 18, iz S l o v e ­ni je četiri i iz Srb i je 36, a za tri nisu naveden i p o ­daci .

Sto se t iče razdobl ja , odnos i su bil i ovakv i : iz sta­r i jeg k a m e n o g d o b a ni je i z loženo ništa, iz mlađeg k a m e n o g doba 16 predmeta , iz bak renog doba dva, iz b r o n č a n o g četiri, iz že l j eznog doba (s g r čk im i m p o r t o m ) 66 predmeta . O d toga j e iz Hrva tske b io iz ložen j edan p redme t iz bak renog doba , j edan iz b r o n č a n o g doba i 14 iz že l j eznog doba.

Cje lovi t i j e j e preds tavl jena j ed ino k a m e n a plastika stari jeg neol i t ika i z L e p e n s k o g vi ra (pet komada) , plastika v inčanske kul turne skupine m l a đ e g neo l i ­tika (devet komada) , pa uvezena g rčka umje tn ička djela, ili r adov i nastali p o d g r č k i m u t jeca jem. M n o g e d ruge ku l tu rne skupine i r azdob l j a u o p ć e nisu zastupljeni , a neko l iko n j ih s a m o s p o j e d i n i m p ro i zvod ima . Pr i i zboru materi ja la o t o m e j e sva­kako t rebalo vod i t i računa i n i je se smje la d o p u ­stiti takva neujednačenos t .

Iz loženi su p re težno p ro i zvod i s l i k o v n i m umje tn i ­č k i m sadržajem. Pozna to j e da j e l i k o v n a umje t ­nost u prapovi jes t i sasv im rijetka. U m j e t n i č k o se s tvaralaštvo tada u g l a v n o m s v o d i na dekora t ivnu i p r imi jen jenu umjetnos t , osob i to na ke ramiku , a u b rončano i že l jezno d o b a i na me ta lne p r o i z v o d e . A up ravo t akvog materi ja la ni je b i l o na iz ložbi . Na osnov i iz loženih p redmeta m o g l a se dob i t i samo jednos t rana i l i pogrešna slika, j e r j e već ina l i k o v ­nih djela, osob i to iz že l j eznog doba , u v e z e n a na naše t lo.

Umje tn i čko s tvaranje u p r a v o m smis lu na p o d r u č j u naše zeml j e poč in j e u mlađe k a m e n o d o b a (neol i ­tik). Za to ranija razdobl ja nisu ni b i la zastupl jena. Iz stari jeg neol i t ika iz ložena j e , j ed ins tvena u Evropi , kamena plastika iz L e p e n s k o g vi ra na D u ­navu, ko ja p r ipada s ta rčevačkoj ku l tu rno j skupini raširenoj u i s točnoj Jugoslavi j i . M e đ u t i m , u istoj kulturi nalazi se svojs tvena ke ramička plast ika i bogata dekora t ivna umjetnos t na keramic i , ali ta­kv i p r o i z v o d i nisu bil i iz loženi . N i j e bi la zastu­p l jena ni d ruga i s todobna skupina raširena u za­padno j Jugoslavi j i , o sob i to na p r imor ju , u ko jo j n e m a l ikovn ih tvorevina , ali ko ja ob i lu j e p o s e b n i m ukrasom na keramic i .

Srednj i i mlađ i neol i t ik također su bi l i zastupljeni j ednos t rano . Pr ikazana j e samo ke ramička pla­stika, p re težno iz v inčanske kulture, raširena ug lav­n o m na p o d r u č j u p re thodne s t a rčevačke kul ture . Uz to j e iz ložena p o j edna f igur ica iz bu tmi rske kul ture mlađeg neoli t ika, raširene u Bosni , i j edna iz po t i ske kul ture s pod ruč j a s j eve rne V o j v o d i n e . K e r a m i č k a plastika u v inčanskoj skupini svakako j e na josebujni ja i najbogat i ja umje tn i čka po java mlađega k a m e n o g doba, ne samo u našoj zeml j i nego u c i je lo j Evrop i , ali sama za sebe ni p r ib l ižno ne odražava g o l e m o bogats tvo i r aznovrsnos t du­h o v n o g stvaranja na našem tlu. T o j e tek jedan , iako m o ž d a najmarkantni j i , dio toga stvaranja.

9

I butmirs'ka kultura sadrži, iako u m a n j e m opsegu, boga tu i posebnu l i kovnu umjetnost , najrealist ič-k i ju — a izložena j e samo j edna l judska glava. Os im toga, butmirs'ka kul tura sadrži i zvanredno boga to zeml jano posuđe , ali n jega na iz ložbi ni je u o p ć e b i lo . Danilska kultura s rednjeg neol i t ika s pr i ­morja , osobi to u Dalmaci j i , ima m n o š t v o na jdeko -rat ivni jeg zeml janog posuđa, pa ni ona n i je bila zastupljena na iz ložbi . Šteta j e što smo propust i l i j ed ins tvenu pr i l iku da sv i je tu p o k a ž e m o te tri na j -izražajnije kul turne i st i lske skupine našeg i e v r o p ­skog mlađeg k a m e n o g doba. Nisu bi le zastupl jene ni ostale skupine, kao hvarska na pr imor ju , kakan j -ska u Bosni , sopotsko- lenđelska u s jevernoj Hrva t ­sko j , porodinska — s p o s e b n o m v r s tom pr imi je ­n jene plastike — u Makedoni j i .

Bakreno j e doba b i lo zastupl jeno samo s dva p red ­meta iz c i je le Jugos lav i je : j e d n o m p o s u d o m v u č e ­dolske kulture iz s j evero i s točne Hrvatske i z l a tnom f igu r i com bodrogkeresz tu rske kul ture iz oko l i ce Beograda . T i m e ni je p r e d o č e n o dekora t ivno boga t ­s tvo, ni po j ed inačne l ikovne tvorev ine posebno svo js tvene vučedo l sko j kulturi toga razdobl ja (na iz ložbi osobi to nedosta ju život injski l ikovi i p o ­sude) , ili n jenoj vari janti l jubl janskoj kulturi ( idol i -- f igure i ž ivot injske posude iz L jub l j anskog barja) , a da ne s p o m i n j e m o ostale skupine.

B r o n č a n o j e doba zastupl jeno samo sa četiri p r ed ­meta. Po tome se ni p r ib l ižno ne m o ž e oci jeni t i ra­znolikost , razvoj i svojs tva toga razdobl ja . Osobi to nedosta ju ukrasni i l ikovni p redmet i i zeml jano posuđe .

Iako j e že l jezno doba preds tav l jeno sa 66 izloženih p r o i z v o d a (od ukupno 88), oni nisu pružali po tpu ­ni ju sliku j e r su, spomenul i smo, odabrana samo najreprezentat ivni ja i p re težno l ikovna djela v e ć i ­n o m uvezena iz G r č k e ili nastala p o d n jen im ili h e ­lenis t ičkim i i ta lskim u t jeca jem: kacige, pojasi , narukvice , naušnice, plastika od jantara, b rončane i ke ramičke g rčke posude , kamena plastika i dr. Nedostajal i su osnovn i i najrasprostranjenij i obl ic i d o m a ć e g stvaranja, u p r v o m redu keramika i m e ­talni p ro izvodi , odnosno p ro i zvod i p r imi jen jene umjetnost i , p o ko j ima se j ed ino m o ž e dobi t i c j e l o ­vi ta slika umje tn i čkog stvaralaštva toga doba. Nisu b i le iz ložene ni r i je tke d o m a ć e l ikovne tvorevine , osobi to s pod ruč j a L iburna i Japoda. Za to su Iliri, ko j i su nastavali na jveć i d io naše zeml je , a i d ruge e tn ičke skupine, v e o m a slabo osvi je t l jeni . A Iliri su n a m ostavili r aznovrsno umje tn ičko nasl jeđe, p r e m d a pre težno dekora t ivnog karaktera. Nasuprot tome, st ječe se d o j a m da grčk i p ro izvod i i ut jecaj i p rev ladava ju i da ih j e više n e g o što ih uistinu ima u o d n o s u na d o m a ć e s tvaranje, mada se zna da su oni ograničeni samo na južn i d io zeml je .

Z a b u n u su poveća l i natpisi u z po j ed ine o rmare s i z ­lošcima. Samo jedan o rmar (br. 9) imao j e natpis »Il irska umjetnos t V I — I V st .« , a u n j e m u su bili iz loženi : kaciga iz Trebeništa , na rukv ice iz Siska i Čuruga, ogr l ica iz S r i j emske Mi t rov ice , ukrašena p loč ica iz Gosti l ja, f igurica iz K l a d o v a i s labo sa­čuvan (na iz ložbi suvišan) n o v a c i l i rskog kral ja Baleja . U kata logu j e isti mater i ja l d i j e l o m svrstan u metalna razdobl ja , a d i j e l om, i to v e ć i m , označen kao »grčko-i l i r ' sko r azdob l j e« . To , p r i j e svega, nisu samostalni ilirski p ro i zvod i : neki su nastali p o d s t ranim ut jecajem, osobi to g r č k i m . O s i m toga, b i lo ih j e p r ema lo d a bi miogli predstavl ja t i c i je lo i l ir­sko p o d r u č j e i razdobl je od na jmanje 1000 godina . Za t im, zašto su obuhvaćen i i sk l juč ivo Iliri o d 6. do 4. st., kad se oni m o g u pratiti najkasni je od poče tka že l j eznog doba pa do r imske prevlas t i?

Nedostajal i su i najizražajniji i l irski umje tn ičk i p ro izvod i , kao pektoral i i spone (f ibule) u ob l iku ž ivot injskih l ikova, s imbol ičk i i ob redn i predmet i , ili l judski l ikovi s pod ruč j a Japoda, za t im p e k t o ­rali, p ločas te spone i l judski l ikovi s p o d r u č j a L i ­burna, v e o m a dekora t ivna keramika, meta ln i p r ed ­met i s p o d r u č j a Histra itd.

Pa i m e đ u u v e z e n i m p r e d m e t i m a izos tavl jene su c i je le kul turne skupine, kao apulska keramika s g e ­omet r i j sk im ukrasom o d 8. do 5. st., v e o m a česta na p o d r u č j u Liburna i Histra, ili kor intska kera­mika 7. i 6. st., ko ja doduše nije česta ali se nalazi po c i j e l o m našem pr imor ju .

Ostali p redmet i že l jeznog doba bili su iz loženi o o d nas lov ima: »Vene t ska umje tnos t« , » G r č k a antička umje tnos t od V I I do V st. pr. n. e .« , » G r č k i k la-sički i helenist ički ukras« . U kata logu su naveden i d i j e l o m p o d n a s l o v o m »Prapov i j e s t« i p o d n a s l o v o m » D o b a meta la« , pa p o d n a s l o v o m »Grčko-rJmska starina (antika)« i p o d n a s l o v o m »Grčko- i l i r cka epoha« i » G r č k e star ine«.

U j e d n o m ormaru (4) bi la su iz ložena ko l i ca s G la ­snica iz že l j eznog doba, a s n j ima f igur ica iz bak re ­n o g doba, pa narukvica i ogr l i ca iz b r o n č a n o g doba , što j e muzeo lošk i sasvim pogrešno , j e r se v r e m e n ­ski, stilski i z b o g drugih razloga ta tri r azdobl ja ne smi ju miješati .

U d r u g o m ormaru (5) s l ično su, t akođer pogrešno , za jedno iz loženi neol i t ička f igurica iz Bu tmi ra s j e ­d n o m f i g u r o m iz B u g o j n a i s a skosom iz Da l j a iz že l j eznog doba .

U o rmaru 6, p o d n a s l o v o m »Vene t ska umje tnos t V I I - V I st .«, bi la su iz ložena ukrašena b rončana vedra (situle), d i j adem i f igura ratnika iz V a č a i S t ične u Sloveni j i . Nedostaja le su s l ično ukrašene

10

narukvice . Takvi p ro izvod i n ikako se ne m o g u ubroj i t i u venetsku umjetnost , j e r su česti k o d nas u Istri i S loveni j i , a ima ih i u s jevernoj Hrva t sko j . Jednaki ili slični p ro i zvod i bila su rašireni u s j e v e ­rois točnoj Italiji i c i j e lom i s točnoa lpskom područ ju , a ne samo na p o d r u č j u Veneta . Os im toga, ved ra su nastala na poče tku že l jeznog doba, i to ne u v e -netskoj kulturi nego u zapadnopanonskom p o ­dručju , a j e d n o od naj jač ih p r o i z v o d n i h središta b i lo j e upravo u »Sloveniji. Za to su to također p r o ­izvod i umje tn i čkog obrta i l irske kul ture u š i rem smislu.

P o d n a s l o v o m » G r č k a antička umje tnos t od V I I do V st.«, ili u kata logu p o d podnas lov ima » G r č k o --ilirska epoha« i » G r č k e starine« (ormar 7) b i le su iz ložene zlatne maske i r i toni iz Trebeništa , pojasi , pektoral i , f igure i dr. od jantara iz N o v o g Pazara, na rukv ica iz Mramorca , pojas iz Umčara , f igur ice od jantara iz K o m p o l j a , pa f igure iz Palanke i T e ­tova. Od tih p redmeta samo su neki uvezen i s g r č ­k o g područ ja . V e ć i n a nj ih nastala j e na i l i r skom tlu, istina, d i j e lom p o d g r č k i m ut jecajem, ali su svakako samostalan domać i p ro i zvod . Za to j e p o ­grešno ubroj i t i ih sve u g rčku umjetnost .

I l i rskog ili d o m a ć e g materi jala zapravo j e b i lo da­kle iz loženo m n o g o više nego što j e pr ikazano u spo­m e n u t o m j e d n o m ormaru (9). Pre težan dio toga mater i ja la t rebalo je izložiti za jedno p o d ist im na­z ivom, a odvoj i t i j ed ino uvezene p redmete . Uz to se nikako ni je smio miješati mater i ja l že l jeznog doba s o n i m brončanog , bakarnog pa i mlađega ka ­m e n o g doba, kao što j e to uč in jeno , j e r m e đ u njima pos to je ve l ike k rono loške i stilske razlike. Izlagali j e t rebalo s t rogo po pe r iod ima i s t i lskim skupi ­nama, da bi se dobi la prava slika razvoja umje t ­nosti.

S l i čno j e posuda iz bakarnog doba , iz V u č e d o l a , iz ložena u p o s e b n o m ormaru nakon b r o n č a n o g doba . Mater i ja l iz prapovi jes t i ni je dakle iz ložen po s t ro­g i m k rono lošk im ni po st i lskim i r a z v o j n i m kri te­ri j ima, niti j e poš t ivan sl i jed razvoja : u ist im o r m a ­r ima bili su izloženi p redmet i u rasponu od oko 2000 godina iz nekol iko razvojn ih i kul turnih sku­pina. T o j e svakako vel ik i propust .

I u načinu izlaganja, u cjel ini d o b r o m , p o n e g d j e j e b i lo propusta . Tako su vedra (situle) iz ložena u z id ­n o m ormaru, pa se glasovita situla iz Vača , s v e o m a b o g a t i m o b r e d n i m f igura ln im kompoz ic i j ama , v i ­djela samo j e d n i m d i je lom. Treba lo j e uz n ju pr i ­ložit i sliku razv i j enog ukrasa ili j e izložiti u s l o b o ­dnu prostoru. S l ično j e i histarska dvos t ruka ka­m e n a glava iz Pu le naslonjena na zid, a t rebalo ju j e udalji t i od zida da se dož iv i u cjel ini .

Datiranje nekih izložaka ne m o ž e se prihvati t i . Osim spomenut ih pr imjeraka j apodsk ih kamenih urni i stela, ko je su mora le biti i z ložene s p r a p o v i ­j e sn im mater i ja lom, a ne s on im iz r imskog doba, je r su prekasno datirane, bi lo j e i d rugih p r o m a ­šaja. Tako j e monumen ta lna kamena f igura kon j a ­nika sa ž e n o m i d je te tom (Kat. br. 31), pozna to b o ­žanstvo starih Histra iz n j ihova g l avnoga grada N e -sakcija (danas Vizače ) , i s točno od Pule , datirana u »mlađe b rončano doba ili stariji halštat«, o d n o s n o na poče tak že l jeznog doba, što se ne m o ž e doka ­zati. Sva ostala kamena plastika iz Istre, k o j a je jed ins tvena po java u našoj zemlj i , a d o b r i m d i je ­l o m i u ev ropsko j kulturi, po s v e m u se m o ž e dati­rati oko 6. st. pr i je n. e. I ovaj s p o m e n i k na jv j e ro ­jatni je po t ječe iz toga doba .

Ve l ika j e šteta što nisu bili iz loženi i p r imjerc i istarskih kamenih spomenika te skupine s dekora ­t i vnom plas t ikom, ukrašeni pre težno m o t i v i m a spi­rala, meandra , svastike i dr., a to su nadg robn i spo ­menic i ili d i j e lov i g robn ih građevina , j e r j e to na j ­bro jn i ja i v e o m a izrazita po java u istarskoj kul ­turi, pa i u prapovi jes t i naše zeml je uopće .

V i d i m o da j e umje tn ička baština iz prapovi jes t i s područ ja Hrvatske bila zastupljena v e o m a slabo, a i dosta ne razmjerno p rema osta l im područ j ima . Starije i mlađe k a m e n o doba nije b i lo zas tupl jeno uopće . Iz bak renog i b r o n č a n o g doba iz ložen je samo po jedan p redmet . Iz že l j eznog doba o b u h v a ­ćeno j e samo na jmlađe razdobl je i to j ednos t rano , je r su osam o d svih 14 izložaka grčki p r o i z v o d i iz grčkih ko lon i j a na Jadranu. Pa i ostali iz lošci p r e ­težno su vezani uz g rčku umjetnost , kao dv i j e j an -tarske g lave iz K o m p o l j a i dv i je k a m e n e f igure iz Istre. Ostaje askos iz Dal ja i na rukvica iz Siska koj i predstavl ja ju d o m a ć u umjetnost . Tako j e i l ir­ska domaća kul tura iz Hrvatske bi la j e d v a zastu­pljena, a da se ne g o v o r i o p o j e d i n i m st i lskim, ku l ­turn im ili už im e tn ičk im skupinama; to u g l a v n o m vri jedi za c i je lu prapovi jes t . A l i ni umje tnos t g r č ­kih koloni ja ili g rčk i utjecaji nisu bi l i po tpun i je prikazani; na pr imjer , ni je b i lo novca , nek ih kera ­mičk ih sti lova, nakita i dr. Sve j e to o n e m o g u ć i l o da se dob i j e širi uv id u razvoj umje tnos t i na tlu Hrvatske.

Oči to j e uč in jen propus t što popis iz ložaka, a m o ­žda i nacrt kataloga, pr i je uređenja i z ložbe ni je b io dostupan široj s t ručnoj javnost i : tako su bar neki nedostaci m o g l i biti uklonjeni . Svakako se neke greške ne bi smje le ponovi t i .