puso ya dikgaolo mo botswana bukana ya lenaneo la … · 2016-09-06 · 2 puso ya dikgaolo mo...

PUSO YA DIKGAOLO MOBOTSWANA

BUKANA YA LENANEO LA BONG

PUSO YA DIKGAOLO MO BOTSWANA BUKANA YA LENANEO LA BONG

Gender links (GL) is a Southern African NGO that iscommitted to a region in which women and men areable to realise their full potential and participate equally

in all aspects of public and private life.

PUSO YA DIKGAOLO MO BOTSWANABUKANA YA LENANEO LA BONG© Copyright 2009 Gender Links.

ISBN: 978-1-920550-00-4

Gender Links9 Derrick AvenueCyrildene, 2198

Johannesburg, South AfricaPhone: 27 (11) 622 2877

Fax: 27 (11) 622 4732Email: [email protected]

Website: www.genderlinks.org.za

Editors: Colleen Lowe MornaCover Design: [email protected]

Cover Photo:‘Mmapula Motshegwe. Nkidi Raiye. Baesi Nanisa Gare.Betty Morolong ke bangwe ba badiri ba Thulaganyoya Ditiro tsa Namola Leuba/Ipelegeng mo Kgatleng’

by Susan TolmayDesign and Layout: [email protected]

Printer: DS Print MediaSponsor: DFID

Partners: Department of Local Government, SouthAfrican Local Government Association

Ditebogo 3

MATSENO 5

MOTHAMA 1: Dintlhakgolo tsa Bong 21

Ithutuntsho 1 : Maitlamo a SADC a Bong lr Ditlhabololo ke eng? 22Ithutuntsho 2 : Go senola ditshetla tse di botlhokwa mo Maitlamong a SADC a Bong le 23

Ditlhabololo


Ithutuntsho 1 : Bonna/bosadi kgotsa bong 26Ithutuntsho 2 : Ditiro tsa bonna/bosadi le bong 26Ithutuntsho 3 : Dipharologano fa gare ga bonna/bosadi le bong 29Ihutuntsho 4 : Tekatekano ya bong 30Ithutuntsho 5 : Dikakanyo tse di sokameng ke dife? 31Ithutuntsho 6 : Ka fa dikakanyo tse di sokameng tse di rotloediwang ka teng 32Ithutuntsho 7 : Tshekatsheko: Dikakanyo tse di sokameng tse di gwetlhang 40Ithutuntsho 8 : Bomme ba gatelela bomme? 41

MOTHAMA 3: Bong le go Busa 49

Ithutuntsho 1 : Ke eng se se thibelang bomme go tsena mo dipolotiking? 51Ithutuntsho 2 : Bomme ba fakge mo seemong sa politiki mo Botswana? 52Ithutuntsho 3 : Ke mang a buang mo Diphuthegong tsa Dikhansele? 55Ithutuntsho 4 : Ke eng se se kgannang bomme go nna le seabe? 57Ithutuntsho 5 : Phetogo e bomme ba e dirang 59Ithutuntsho 6 : Boeteledipele jo bo tlisang diphetogo 61Ithutuntsho 7 : Go lekanyetsa phetogo 62

MOTHAMA 4: Dintlhakgolo tsa Ditogamaano tsa Bong 69

Ithutuntsho 1 : Maikuelo 70Ithutuntsho 2 : Tshekatsheko- maano kwa tlase 73Ithutuntsho 3 : Tshekatsheko 75Ithutuntsho 4 : Go ntsha dipalo tsa bong 77Ithutuntsho 5 : Bala tshekatsheko e e fa tlase o bo o araba dipotso tse di latelang 79Ithutuntsho 6 : Lebelela moalo wa bokgoni jwa puso ya dikgaolo mo Botswana 82Ithutuntsho 7 : Ditsamaiso tsa bong 86

MOTHAMA 5: Lenaneo la mo gae la tsamaiso ya bong 95

Ithutuntsho 1 : Go tlhaloganya tsamaiso 96Ithutuntsho 2 : Go tlha Lenaneo la Tsamaiso ya Bong 96


Ithutuntsho 1 : Go senola ditshetla tse di botlhokwa mo Maitlamong a SADC a 126Bong le Ditlhabololo

Ithutuntsho 2 : Kgokgontsho ya bong e le kgang ya konokono ya ntsho ya ditirelo 129Ithutuntsho 3 : Go tlhama lenaneo la go khutlisa kgokgontsho ya bong 132Ithutuntsho 4 : Go anamisa mananeo a kgokgontsho ya bong 139Ithutuntsho 5 : Go kwala melaetsa le maikemisetso a se se ikaeletsweng 145Ithutuntsho 6 : Se o se tsayang le se o se tlogelang 150

Ditlhaloso 154

PUSO YA DIKGAOLO MO BOTSWANA BUKANA YA LENANEO LA BONG 1

DITENG

DITENG

2 PUSO YA DIKGAOLO MO BOTSWANA BUKANA YA LENANEO LA BONG

Metlobo e e mo CD ROM

F1 - Draft ProgrammeF2 - Kathleen Letshabo Cartoon_Media AlertF3 - Botswana Guardian cartoonF4 - Front page The Voice newspaperF5 - Mmegi_Orange AdvertF6a - Mmegi advert_Make the bedroom your playground_part 1F6b - Mmegi advert_Make the bedroom your playground_part 2F7 - Transformation scorecardF8 - Gender Strategy for Local GovernmentF9 - Gender action planning framework

CONTENTS

DITENG (cont)

AIDS Acquired Immune Deficiency SyndromeARV Anti-retroviralAzapo Azanian People’s OrganisationCBD Central Business DistrictCBO Community Based OrganisationCGE Commission on Gender EquityDANIDA Danish International Development AgencyDPLG Department of Local GovernmentDTI Department of Trade and IndustryEE Employment EquityEPZ Export Processing ZoneExco Executive CommitteeFPTP First-Past-The-PostGL Gender LinksGAD Gender And DevelopmentGAP Gender Advocacy ProjectGBV Gender Based ViolenceGFP Gender Focal PointsGMS Gender Management SystemGU Gender UnitHR Human Resource

HSRC Human Science Resource CouncilIDP Integrated Development PlanKPI Key Performance IndicatorsLED Local Economic DevelopmentMMC Member of Mayoral CommitteeNGO Non Governmental OrganisationOSW Office on the Status of WomenPEP Post Exposure ProphylaxisPR Proportional RepresentationSADC Southern African Development CommunitySALGA South African Local Government AssociationSANCO South African National Civic OrganisationSAPS South African Police ServicesSPO Special Program OfficersSPU Special Program UnitToT Training of TrainersUNDP United Nations Development ProgrammeVCT Voluntary Counselling and TestingWAD Women And DevelopmentWDS Women’s Development StrategyWID Women In Development

Bukana ya tsamaiso ya Bong ya Puso ya Dikgaolo ke maduo a Thutuntso ya Barutuntshi e e neng ya tshwarelwakwa Aforika borwa (Johannesburg) ka kgwedi ya Tlhakole ka 2009. Thuto e e ne e kopantse baemedi bamakgotla a bong le maphata a dipuso tsa dikgaolo, baokamedi ba dipuso tsa dikgaolo, makgotla a dipusotsa dikgaolo le makgotla a sets̆haba go tswa mo mafatsheng a mararo a ditshekatsheko (Botswana, Swazilandle Zambia) a e leng a tshekatsheko ya Tomaganyo ya Bong: Kwa Coalface, Gender and Local Government.

Bukana-tsamaiso ya Botswana e kwadilwe e le tlaleletso mo go ya Ditogamaano tsa Bong mo Pusong yaDikgaolo e e kwadilweng ka Tlhakole 2009 mme e fa ditsompelo tsa go tlhaloganya gore kakaretso ya bongke eng; ke ka goreng e le botlhokwa le gore go ka dirwa jang lenaneo la tsamaiso ya bong.

Batho ba ba latelang ba nnile le seabe mo go kwaleng buka e:-Malebogo Barbara Kruger – Seatla sa ga Ratoropo, wa ya Lobatse, Douglas Director Tlharese – Modulasetilo,Khansele ya Gantsi, Aidoo K Leshope – Modulasetilo, Khansele ya Kgalagadi . Same Bathobakae – Modulasetilo,Khansele ya Borwa Botlhaba, Florah Bogadi Mpetsane – Seatla sa Modulasetilo, Khansele ya Bokone Botlhaba,Ludo Matshameko – Mookamela Ditiro Lekgotla la Botswana la Dipuso tsa Dikgaolo (BALA), Segametse GladysModisaotsile – Emang Basadi, Anna Sebopelo – American African Business Women Association (AABWA),Botswana Council of NGOs (BOCONGO), GAD Sector and Pamela Mhlanga, Botswana office and AllianceManager, Gender Links.

Bukana e e bona tlhotlheletso mo metsweding e mentsi, e akaretsa Lekgotla la Mafatshe a Borwa jwa Aforika(SADC) Toolkit for Decision Makers; Bukana ya Thutuntsho mo go tsa Bong ya Oxfarm le ditiro tekeletso mogo akaretseng bong mo pusong ya dikgaolo e e neng e tsamaisiwa ke GL le ditoropokgolo tsa Aforika borwa,eThekwini le Msunduzi mo nakong e e akaretsang 2004 – 2007 ka thotloetso ya Mott Foundation.Ditshwantshodingwe dine tsa tsewa mo bukeng ya Thutuntsho ya Bong le Kaedi e e kwadilweng ke ba Lephata la Tekatekanyoya Bong le Botsogo jwa Bana.

Mookamedi wa GL Gender and Governance Susan Tolmay le Mookamedi mogolo Coleen Lowe Morna barulagantse Buka ya bofelo.

Gender Links e tlisa malebo a magolo go ba Danish International Development Agency (DANIDA) Le baDepartment for International Development go bo a thusitse tiro e ka madi.

DITEBOGO


DITEBOGO


Dinoutsi:


MATSENO

MATSENO

Baem

edi b

a Bo

tsw

ana

kwa

dith

utop

uisa

nong

tse

tsa

Thu

tunt

sh y

a Ba

rutu

ntsh

i ba

ipaa

kany

etsa

mot

sham

eko.

Sets

hwan

tsho

: Sus

an T

olm

ay

Botlhokwa jwa buka e

Buka e e kwadilwe go itebaganya le ntlha e e botlhokwa e e senogileng mo tshekatshekong ya kwa Coalface:Gender and Local Government in Southern Africa ya gore e re le fa go buiwa ka molomo ka tsa bong le pusoya dikgaolo, ga go na dikgato dipe tse di tsepameng tse di tserweng go akaretsa dikgang tsa bong mo lekalengle la puso kgotsa go aga bokgoni jwa makhanselara le badiredi go etelela tsamaiso e pele.

Maikaeleolomagolo a buka e ke:� Go aga bokgoni jwa makhanselara le badiredi go sekaseka dikgang tsa bong, go balelwa tsa bong le

go busa; togamaano ya dikgang tsa bong le melawana ya tsamaiso.� Go thusa dikhansele mo go tlhameng Mananeo a Tsamaiso ya Dikgang tsa Bong tsa Puso ya Dikgaolo

Buka e e kwaletswe bomang?

Buka e e kwaletswe makhanselara a dipuso tsa magae le badiredi mo dikgaolong le mo magaeng. E tshotsedithuto tse di lekaneng go dirisiwa mo dithutopuisanong tsa malatsi a le mane tse di tlaa felelang ka ditogamaanotsa go tsamaisa dikgang tsa bong gore di akarediwe mo dithulaganyong le ditekanyetso madi tsa dikhanselego balelwa le mananeo le go fedisa tirisidikgoka e e ikaegileng ka bong. Maikaelelo ke go tshwara dithutopuisanopele mo dikgaolong mme e re morago dib o di anamisediwa kwa dipusong tsa selegae.

Bukana e e nnile teng Jang?

E rile ka ngwaga wa 2003 Genderlinks (GL) ya dira tshekatsheko e e tseneletseng ya seabe sa bommemo dipolotiking mo Borwa jwa Aforika. Sengwe se se botlhokwa se se lemogilweng ke ba “Ringing upthe Changes, Gender in Politics in Southern Africa” e ne ya lemoga gore puso ya dikgaolo ka maswabi kekgaolo e e tlhokomologilweng thata fa go tla go tsenwa mo go tsa bong Tshekatsheko e e lemogile goree re le fa go buiwa ka molomo gore ditiro di rolelwe dikgaolo, le gore se se tlaa raa eng mo gononotsheng bomme, go na le letlhoko le legolo la dikitsiso le gore karolo e ya tseo ditshwetso etlhokometswe go le kae. Ka ngwaga wa 2005, Baeteledipele ba mafatshe a Borwa jwa Aforika (SADC)bane ba oketsa dipalo tsa bomme mo maemong a tseo ditshwetso go tswa mo go 30% go ya kwago 50%. Kemedi ya bomme mo dipusong tsa dikgaolo mo SADC e simolola kwa tlase ga 5% momafatsheng mangwe go ya go 58% kwa Lesotho, lefatshe le e leng gore ke lone le nang le palo e e kwagodimo ya kemedi ya bomme.

E rile ka ngwaga wa 2006 Gender Links (GL) ya dira dipatlisiso ka Puso ya Dikgaolo mo mafatsheng a le manea Borwa jwa Aforika (Lesotho, Mauritius, Namibia le Aforika Borwa) e le bontlha nngwe jwa karolo ya ntlhaya tiro ya bone ya bong le puso ya dikgaolo. Se segolo se se lemogilweng ke dipatlisiso tseo, se se rotswengka Mopitlo 2007, ke gore mo mafatsheng otlhe a a nang le kemedi ya bomme e e kwa godimo le e e kwatlase mo dipusong tsa dikgaolo, ga go a ka ga tlhokomelwa thata gore ditsamaiso le matshego a a tshwanetsenggo nna teng a a teng go tlhomamisa gore go akarediwa ga bong mo dipusong tsa dikgaolo. Go tshwanetsega nna le maiteko a a tsepameng a go akaretsa bong mo dipusong tsa dikgaolo, go patilwe ke boitseanapele maitlamo.

Kgato ya bobedi ya tiro e ne ya dirwa mo mo mafatsheng a mararo Botswana Swaziland le Zambiaa e leng gore otlhe a na le dipalo tse di kwa tlase tsa tsenyo letsogo ya bomme mo ditirong tse gotsewang ditshwetso mo go tsone 19.4%, 24.1% le 6.6% ka go latelana. Maduo a tshekatsheko a ne arolwa mo Botswana ka Tlhakole 2009 go tshwaraganwe le Lekgotla la Botswana la Dipuso tsa Dikgaolo(BALA).


MATSENO

Se tshekatsheko e se senotseng

Botswana o tlhoka go menaganya maiteko a gagwe go oketsa kemedi le tsenyo letsogo ya bomme mo dipusongtsa dikgaolo mo ditlhophong tsa 2009. Se ke sone konokono ya se se lemogilweng ke pego e tlhogo ya yonee reng “At the Coalface: Gender and Local Government in Botswana” e e rotsweng mo Gaborone ke baGender Links, Women in Law Southern Africa(WLSA) ban a le Lekgotla la Botswana la Dipuso tsa Selegae(BALA) ka Tlhakole.

Maduo magolo le dithotloetso tsa pego

• Bomme gaba a emelwa ka botlalo mo dipusong tsa dikgaolo: Mo kemeding ya 19%. Botswana keya botlhano mo dipalong tse di kwa tlase tsa kemedi mo dipusong tsa dokgaolo mo kgaolong ya SADC.

• Go na le dipharologano go ya ka dikhansele: Kemedi ya bomme e farologana go twa mo go 7.7% kwakhanseleng ya Kgalagadi go ya kwa go 42.9% kwa khanseleng ya Toropo ya Sowa.

• Mme ga go na bomme mo maemong a boeteledipele: E re le fa paloyotlhe ya kemedi ya bomme modipusong tsa dikgaolo e oketsegile ka 4.4% mo ditlhophong tsa 2004, palo ya bomme mo maemomng ammatoropo le bodulasetilo jwa khansele bo ole go tswa kwa go 10% go ya kwa go lefela.

• Le gompieno Botswana ga a ise a saene Maitlamo a SADC a tsa Bong le Ditlhabololo: Botswana kelengwe la mafatshe a mararo a le jaana a iseng a saene Maitlamo a SADC a Bong le Ditlhabololo. A mangwea mabedi, Malawi le Maurius, a solofetswe go saena mo bogautshwaneng.

• Tsamaiso ya ditlhopho e na le ditlamorago tse di sa siamang mo go bomme: Botswana o dirisatsamaiso ya ditlhopho ya dikgaolo tsa botlhophi kgotsa mo go tweng yo a boneng dipalo tse dintsi ke ene atlhophilweng, e mo lefatsheng ka bophara e lemogilweng e sa eme bomme sentle ka gore batlhophi kwadikgaolong ba tlhopha moemedi gona le phathi, selo se se orisang bomme ka fa mosing mo sets̆habeng sese sa ntseng se tseela kwa godimo maitsholo a borre mo go bomme. Diphetogo tse di dirilweng mo melaongya ditlhopho ga e a itebaganya le tlhokego ya go tlhabolola molao go o dira gore go kgonagale go oketsakemedi ya bomme.

• Diphathi tsa sepolotiki ga di dire go lekane: E le tsone batlhokomela dikgoro tse bomme ba tsenangka tsone mo dipolotiking, diphathit sa sepolotiki din ale bokgoni jwa go bulela bomme dikgoro mme dinakotse dintsi gab a eme bomme nokeng kgotsa ba tswela mo pontsheng ba ema kgatlhanong kgato e e batlanggo baakanya seemo. Diphathi di se kae fela di a le maikaelelo a go baakanya dilo mo melaometheong kgotsamaitlamo a tsone, mme e bile di se kae di tsere dikgato tse di tsepameng go dira gore maitlamo a tsone ago fetola dilo a fetoge sediriswa se di se dirisang go godisa kemedi go nna le seabe ga bomme. Makgotla abomme a sa ntse a tlhoka go tsaya dikgato tsa bobelokgale go fetola seemo se, mme mo mabakeng a lemantsi ga a na mas̆etla a go rotloetsa diphetogo, bogolo jang kwa godimo.

• Go baya palo go ka thusa: Botswana ga a na palo e e beilweng semolao. Patlhisiso e fitlhetse gore bontsijwa makhanselare, borre le bomme, ba dumela gore dipalo di ka thusa go oketsa kemedi ya bomme modipusong tsa dikgaolo, fa megopolo ya bontsi jwa batho e e phuthilweng ka dipuisano le makgotlana adipuisano e le gore go elwe tlhoko thata gore go oketsa kemedi mo e se ka ya bo e le go ikgolola fela, lekgaisano e e sokametseng ntlheng e le nngwefela.

• Tlhaelo ya madi le go sa baakanyetsa bong: Dikhansele di ikaegile thata ka goromente o motona gobona madi, mo e leng gore le tiriso ya madi a a dirilweng ke dikgaolo e tshwanetse ya rebolwa ke puso e tona.


MATSENO

Selo se se ama thata bokgoni jwa dipuso tsa dikgaolo jwa go ntsha ditirelo. Se se gakadiwa gape k e go tlhokago rulaganyetsa bong mo pusong e tona gammogo le dipuso tsa dikgaolo; ditlhoko le tse di tlang pele tsasets̆haba go tsewa fela gore di atshwana. “Ditiro tsa bomme” tse di faphegileng ga din a bokgoni bope jwago nonotsha bomme ka botlalo go fetola matshelo a bone le go ba dira gore ba ikemele ka nosi.

• Go tlhoka ditsompelo: Makhanselara a bomme le batho kwa dikgaolong tsa botlhophi ba supile fa letlhokola ditsompelo e le lone sekgoreletsi se segolo mo go fitlheleleng puso ya dikgaolo le go dira ka maatlametloka go nne ditsompelo tsa go rotloetsa mananeo a batlhophi a mannye, a a tlhaela, go ne go na le dipolelotsa gore makhanselara a dirisa dithoto tsa bona go thusa batho ba ba ba emetseng, ba ntsha se ba seipoloketseng le go dirisa dikoloi tsa bone go thusa mo ditirong tsa batho ba bone.

• Go tshela mmogo, ngwao le ketelelopele ya borre: Tshekatsheko e supa ketelelopele ya borre le nonofoe kgolo e e betlang ngwao le ditsamaiso go balelwa le maitsholo a a e leng one sekgoreletsi se segolo se seitsang bomme go tsenya letsogo ka botlalo mo dipusong tsa dikgaolo. Maitsholo a segologolo a ngwao a santse a itsetsepetse mo sets̆habeng le mo malwapeng a gore bomme ba se ka ba inaakanya le dipolotiki le goregab a a nonofela go dira jalo.

• Bomme gaba thusiwe ka botlalo: Go le mo dikhanseleng kgotsa mo malwapeng, makhanselara a bommeba bolela fa bas a emiwe nokeng ka botlalo. Se se golaganngwa le ditumelo tsa segologolo tsa ngwao letsamaiso ya ditumelo tsa setho tse di kgaphelang bomme kwa thoko. Thotloetso e e fiwang bomme bamakhanselara e nnye kgotsa ga e yo.

• Bomme ba ka dira mme e bile ba dira pharologano: Go na le bosupi mo tshekatshekong le dipatlisisotse dingwe jwa gore bomme ba emela dikgatlhego le matshwenyego a a farologaneng go gaisa borre. Patlisisoe supa dikai tse dintsi tse di manontlhotlho tsa tiro e e dirwang ke bomme ba e dirang gantsi mo mabakenga a thata le tlhaelo ya ditsompelo. Dipatlisiso gape di lemogile gore bontsi jwa bomme ba ikutlwa e lemaikarabelo a bone go emela dikgang tsa bomme.

• Mme kana dipalo ke tsone konokono: Moono o o nnang o ipoeletsa mo dipotsolotsong ke gore e re lefa bomme ba tlisa pharologano ga ba a lekana, ga ba bantsi.

• Borre ba ka tseelediwa: Ga go na ope wa makhanselara a borre a a botsoloditsweng yo o neng a ganaa papametse go tsenya seatla ga bomme mo ditirong tsa dikhansele. Ka tshoboko borre botlhe ba babotsoloditsweng ba ne ba lebega ba dumela tse gore bomme ba tsenye letsogo mo ditirong tsa dipuso tsadikgaolo. Se se botlhokwa ke go ba tseeletsa l e gore ba gatele pele, go tswa mo go rotloetseng bomme felago ya mo go ya mo dikgatong tse di tsepameng tsa go ema bomme nokeng.

• Go itebagantswe le ditlhokego mo seemong se se kgonegang ka botlalo: Bogolo jwa se dirwang kwadipusong tsa magae ke go itebaganya le ditlhok o tsa bomme kwa go kgonegang teng. E re le fa se se lebotlhokwa ka ntata ya dikgang tsa go batla se se ka jewang tse go itebagantsweng le stone, tsela e erulagantsweng sentle e ka tlisetsa bomme mo nakong e telele.

Diketleetso tse di botlhokwa tse di tswang mo tshekatshekong di akaretsa:

• Go ithuta mo SADC: Botswana e na le sebaka sa go ithuta mo mafathsheng a mangwe a SADC a akgonneng go fitlhelela 30% le go feta ya bomme mo dipusong tsa dikgaolo, mme thatathata Lesotho e ekgonneng go bona 58% mo maemong a a go tsewang ditshwetso mo go one, e na le tsamaiso ya dikgaolotsa botlhophi le palo e e tlhomilweng ke molaomotheo


MATSENO

• Go amogela le go anamisa Maitlamo a SADC a Bong: Ntlha ya botlhokwa e Botswana a tshwanetsenggo simolola ka gone ke go saena le go anamisa Maitlamo a SADC mo go tsa Bong le Ditlhabololo jaaka bontsijwa mafatshe mo kgaolong a dira.

• Go tlhama le go diragatsa mananeo a bong a puso ya dikgaolo le tsamaiso ya bong mo dikhanseleng:Go na le motheo o o utlwalang mo Tsamaisong ya merero ya Bomme le mo Thulaganyong ya Sets̆haba yago tlhama lenaneo la tsamaiso ya bong mo pusong ya dikgaolo, e e ka tlhamiwang ya bo ya fetisediwa moditsamaisong mo dikhanseleng.

Go tswa mo dipatlisisong go ya mo ditogamaanong:

E ipapanne ka dipatlisiso tse, e bile e na le thotloetso ya Danida le DFID, GL e ne ya tswelela ka go rola le godirisana le BALA le puso ya dikgaolo le makhanselara mo go tlhabololeng mananeo a sets̆haba a go akaretsabong mo pusong ya dikgaolo e e leng gore e mo tseleng ya go amogelwa.

E rile ka kgwedi ya Tlhakole 2009, GL ya tshwara thutopuisano ya barutuntshi ba barutuntshi e tshwaraganele UNHABITAR, go kwala buka ya go anamisa mananeo a bong kwa dikgaolong mo Botswana.Thutopuisanoe e ne e kopantse batsaakarolo ba le masome a mararo le bobedi (32) go tswa mo dikhanseleng, BALA lemakgotla a sets̆haba go tla go rutuntshiwa le go kwala buka e maikaelelo a yone e leng go tlhama lenaneola bong mo dikhanseleng.

Ba dirisa dikitso le maitemogelo a bone ba a kopantse, batsaakarolo ba ne ba tlhabolola buka e e ne e safelela e e ne e kwadilwe ke ba Gender Links ba lebaganya le tse di tlhokwang ke lefatshe la bone. Ban e gapeba amogana megoplo go tswa ma mafatsheng a a farologaneng. Maduo a se e ne ya nna dibuka tse tharo,buka e le nngwe go tswa mo go lengwe le lengwe la mafatshe a mararo, di lebagantswe sentle le ditlhokegole mabaka a mafatshe ao, mme go na le metswako ya megopolo go tswa dintlheng tse dingwe tsa melelwanee e fang dibuka tse motswako o o nonneng o o tswang mo go abalaneng maitemogele a kgaolo ka bophara.

Se lo tlaa se fitlhelang mo mothameng mongwe le mongwe

Mothama mongwe le mongwe o tshotse ditsompelo le letlotlo tse di tlaa go thusang go dirisa maitemogeloa gago le go ithuta ka go dira. Tseo ke:

Motshameko – O tlaa go dira gore o diragatse dikarolo go supa go tlhaloganya gag ago ga dikgangle mabaka a.

Dithutuntsho – Di dira gore o dire dilo ka bowena le o le mo ditlhopheng.

Ditlhotlhomiso – Ke dikai tse di tswang mo go tse di lemogilweng le maitemogelo tse di tlaa gothusang go ithutela kwa pele.

Dipampri kitsiso – Di go neela kitso di b o di tlaleletsa se o se ithutileng.

Ditlhaloso – Dtlhalosa tsa mafoko a mas̆a a o tlaa a ithutang fa o tsweletse o dirisa buka e. Gona gape le ditlhaloso tse dingwe tsa mafoko kwa bokhutlong jwa buka.


MATSENO

Se buka e e nang le sone

Buka e e kgaogantswe ka methama e le mene. Methama eo ke:• Dikgang tsa bong tse di botlhokwa.• Bong le go busa.• Ditsompelo tse di botlhokwa tsa ditogamaano tsa bong• Mokwalo wa ntlha wa lenaneo la tsamaiso ya bong

Ditsompelo tlaleletso tse dingwe tse di lebaneng di tsentswe mo CD ROM. Di filwe palo File 1 (F1) go fitlhakwa go File 9 (F9).

Methama e e diretswe go lekana thutopuisano ya malatsi a le mararo. Letsatsi la ntlha le sephatlo ke la goithuta dintlha tsa tshimologo tse di botlhokwa go gogela kwa go logeng maano le go dira ka ditlhopha.Mo letsatsing la boraro go na le kopano ya motia e e buisanang ka seabe sa dikhansele mo go fedisengtiriso dikgoka e e tsalwang ke bong, go fiwa ditsompelo le dikitso tse di tswang mo maitemogelong tsedi tlaa dirisiwang go lwantsha tiriso dikgoka e e tsalwang ke bong. Lenaneo la tsamaiso ya tsa bong lesekasekwa le bo le amogelwa mo kopanong ya botlhe mo letsatsing la bone. Mokwalo wa thulaganyo eo ofitlhelwa mo F 1.

Kwa bokhutlong jwa mothama mongwe le mongwe o tlaa fitlhela dintlha kgotsa mokwalo wa batsamaisi badithuto. Tse di kwaletswe go gakolola ba tsamaisi ba dithutopuisano. Mongwe le mongwe yo o nnang le seabemo thutong o tshwanetse go nna motsamaisa dithuto kwa kgaolong ya gagwe. Jalo he, kwa bofelong dintlhatseo di foo go go thusa le wena!

Tiriso ya buka e

Tsweetswe o se ka wa simolola ka go bala dintlha tse di kaelang batsamaisa dithuto, gonne seo se ka tla sago tseela maitemogelo a go ithuta ka go dira (bona fa tlase). Fa o bala dintlha o sena go dira diikatiso, o tlaautlwa di utlwala sentle, di dira tlhaloganyo, dib o di go dira gore o se ka wa nna moithuti fela mme o nnemotsamaisa dithuto.


MATSENO

Go ithuta ka go dira

Buka e ke ka ga go ithuta ka go dira. Tsela e e bobebe ya go ithuta ke gi ikina mo go tse di dirwang, o tsenyaletbogo mo metshamekong; o nne le seabe mo go arabeng dipotso tse di mo ditlhotlhomisong; thusa mo goakanyeng le go loga maano a tiro khansele ya gago ka fa mhameng wa tsa bong. Godimo go tsotlhe, ikakole!Tekatekano ya bong motlhala o o nang le maduo mo go rona rotlhe!

“Ke a utlwa, ke a lebala Ke a bona, ke a gakologelwa Ke a dira, ke ithuta”


MATSENO


Dinoutsi:

Dintlha tse tsa tsa matseno di diretswe go thusa batsamaisa dithuto mo go supetseng batsena dithuo momethameng e e latelang. Di supa metheo ya botsamaisa dithuto jo bo siameng di bo di thusa batsamaisadithuto go akanya ka botlalo gore ba ka tlhomamisa jang kitso e batsena dithuto ba setseng ba na nayo e lemotheo o go agelwang kitso e nts̆ha le boitseanape mo go yone.

Go ithuta ga bagolo

Go rutuntsa bagolo go farologane le go ruta bana gonne bagolo ba na le maitemogelo a mantsi a ba ikaegilengka one. Bontsi jwa dikarabo bo mo go bone. Tiro ya motsamaisa dithuto ke go ‘epolola’ dikarabo tseo.

Thutuntsho e simolola mo go tlhaloganyeng gore batsena dithuto ba na le maitemogelo a a botlhokwa leseabe se ba nang naso. Re le bagolo, bontsi jwa se re se ithutang re se tsaya mongwe mo go yo mongwekgotsa mo balekaneng ba rona. Tiro ya batsamaisa dithuto ke go rurifatsa maitemogelo a le go oketsa ka kitsoe nts̆ha mo kitsong e e tswang mo maitemogelong.

Akanya ka sengwe se o se ithutileng o le mogolo, sekai, go ithuta go kgweetsa, kgotsa go dira sengwe saitloso bodutu, kgotsa go tsenelela motshameko o sena go tlogela, kgotsa sengwe se se amanang le tiro.A o ne wa itumelela go ithuta moo? Ke eng o ne wa itumela / osa itumela? A go ithuta go ne go lemanontlhotlho? Kwa ntle ga go kgaupetsa karabo ya gago, maitemogelo a gago a tshwanetse a bo a ne aamana le go ithuta o dira.

Bagolo ba fitlhela e le gore go ithuta go manontlhotlho e bile go jesa monate fa e le gore ke sengwe se babatlang go se dira fa ba inaakantse le se se dirwang e bile ba tsewa jaaka bagodi ba ba leng bone, e sengjaaka bana ba sekolo. Bagodi ba itumelela go ithuta fa ba bona sentle mosola wa gone mo matshelong a bonekgotsa maikaelelo a gone. Fa ba sa bone mosola wa gone le gone ga ba itshwenye. Bagolo ga ba “etamegopolo” fa ba patelediwa go ithuta, kgotsa fa ba se na bosupi jwa gore maikaelelo a gone ke eng. Re itsesentle gore batho ga ba ithute sentle fa ba tlogelwa ka kwa ntle, ba sa dire sepe, kgotsa fa ba kgokgontshiwa,ba tlobelelwa, ba tseelwa kwa tlase, ba sotlwa kgotsa ba sa tsewe ka maitseo. Ba llatlhegelwa ke kgatlhegoka bonako fa ba sa tsenngwe mo go se se dirwang, fa maitemogelo a bone a sa tsewe tsia, kgotsa tsamaisoe ntse jaaka e kete ba “boela mo sekolong”.

Bagolo ba bifela thuto e e lebegang e se na mosola mo matshelong a bone, mathata le maikaelelo. Gape reitse gore baithuti botlhe ba anya ba bo ba gakologelwa kitso ka botswerere fa e le gore ba nna le sebaka sago ikakanyetsa ka tsela nngwe, go na le go reetsa fela kgotsa ba tsaya dintlha. Re itse gore go bolelela bathofela gore ba dire eng, kgotsa gore ba dire jang gantsintsi ga go na maduo. Re itse gore go reetsa ka tseneleloga motho – go sa kgathalesege gore o botlhale go le kae (kgotsa jang fela!) go baakantswe go le gonnye kethotloetsego – le gore dithuto tse di tsayang nako e telele gangwe le gape batho ba di tlogela mo tseleng.

Seabe sa motsamaisa dithuto

Fa baithuti ba bagodi ba eletsa go nna le seabe, batsamaisa dithuto ba tshwanetse go lebelela basupatselaba ba farologaneng le barutabana ba bogologolo. Ke sone se re dirisang lefoko “motsamaisa dithuto” gotlhalosa se barutuntshi ba tshwanetseng go se dira. Go tsamaisa dithuto go raya go tlhoma seemo se thutoe ka diragalang mo go sone. Ga go ree go nna motswedi wa kitso yotlhe fela. Motsamaisa dithuto o ka nnammotlana mme e bile ga go tlhokege gore a bo a na le thuto e e kwa godimo. Batsamaisa dithuto ba tlhokafela gore ba bo ba ka ipaa mo seemong sa baithuti, ba tlhophe tsela e e bobebe e e isang kwa go tlhaloganyengthuto kgotsa kgang mme a dire leeto le le yang koo gore le nne monate.


MATSENO - DINTLHA TSA BATSAMAISA DITHUTO

DINTLHA TSA BATSAMAISA DITHUTO


Se se raya gore dikgang tse di tshwanang le botsala le batsena dithuto, tekanyetso ya nako ya tse di dirwang,go rulaganya sentle fa go ithutelwang teng, go balega ga mokwalo, go nna teng ga phefo e e phepa le metsia a nowang le gore a batsena dithuto ba tla ba lapile ka ntlha ya ditiro tsa bone ke dilo tse di botlhokwa felajaaka – gongwe go feta – go itse dikarabo.

Go raya gape gore tsela e o dirisanang le batsena phuthego – lentswe la gago, maitseo le go dira dikai kadikarolo dingwe tsa mmele – di na le seabe se segolo mo goreng thuto e tlaa tsamaya jang.

Malomatsebe go batsamaisa dithuto

Fa o etse tlhoko ditsamaiso tse, motsamaisa dithuto o tlhoka go dira seemo se se ikaegileng mo maitemogelonga mabedi: a gagwe le a batsena dithuto: seemo se mo go sone o agang maitemogelo mmogo, le mo e lenggore go ithuta go akaretsa go tsenya letsogo ga mongwe le mongwe ka matlhagatlhaga a a kwa godimo.Sekai se se fa tlase se supa go dira tiro ka botswerere mo go rutuntsheng go tswa mo go tlhomamisengmaitemogelo a botshelo a batsena dithuto; go oketsa kitso ka kitso e nt s̆ha; go tla ka maano a go dira diloka phekelo e sele.


Dira tse

� Ipaakanye

� Nna podimatseba – tlhomamisa gore mongwe lemongwe o nna le seabe, bula matlho o akaretsele ba ba didimetseng.

� Itse gore go na le ba ba nang le mathata a puo

� Tlhalosa ka botlalo moko wa kgang

� Bala, itse thuto e o e rutang, o nne le kitso

� Tlhokomela tiro ta dithopha

� Kanoka tse di kwadilweng, tlhomamisa gore gago na se se seong

� Tsepama mo mogopolong

� Laola/supa tsela

� Kwa bokhutlong soboka ka bokhutshwane

� Tlhokomela nako. Fokotsa palo ya ditlhophaFokotsa nako ya dipego. Rulaganyetsa dithuto kabotlalo. Karolo nngwe lenngwe e lekanyediwanako.

� Obega, letlelela megopolo e mengwe.

� Fedisa dikgogakgogano, simola dilo, o dirisetlhaloganyo

� Dirisa dikarata tsa VIPP – thuto ya ba bas̆a moditseleng tsa go nna le seabe.

O se ka wa dira tse

x Se kgaupetse

x Se nne wena o bonalang o le nosi; se tlogele baba ditlhong kwa ntle

x Se letlelele gore dipuisano di tswe mo tseleng.

x Se letlelele gore batho botlhe ba bue ka nakoe le nngwefela.

x Se letlelele gore mongwe le mongwe a bue sea se batlang.

x Se nne montsi wena.

x Se nne maitsegotlhe wa se se dirwang.



DIKGATO TSA BOTLHOKWA TSA KATISO

1. Go amogela maitemogelo le kitso yabatsena dithuto

2. Tsenya kitso ya mogopolo o mos̆a

3. Dirisa diithutuntsho le ditsompelo go batlaseabe sa batsena dithuto

4. Dumalanang mo dikgannye tse di botlhokwa lobo le bona dikgato tse di ka tsewang go tlisa phetogo

Go itse batsena dithuto ba gago

Gore o tle o lomagane sentle le batsena dithuto, dipotso tse di latelang ke dingwe tse o tshwanetseng wa diaraba pele ga dithutopuisano di simologa

• Ke bomang? Ba itse eng, ba dira ditiro dife?• Ba bogolo bo kae?• Ba goletse kae? Ba nna kae gompieno?• Ba bua puo efe ka botswerere? Ba kgona go bala efe? Ba kgona go e bala?• Ba siame go le kae mo puong e go kwadilweng dithuto ka yonr?• Ba fitlheletse seemo se se kae sa thuto?• Ba berekile go le kae, jang?• Fa ba se mo tirong ba kgatlhegela eng?• Ke ka goreng ba na tseneletse dithuto tse?• Maikaelelo a bone ke go fitlhelela eng?• Maikaelelo a bone ke go fitlhelela eng kwa tirong?• Ba setse ba itse go le kae ka thuto e?• Ba bone kitso e jang?• Ba tlhoka go ise go le kae go feta moo?• Maitsholo a bone a ntse jang mabapi le thutuntsho e?• O ka nna wa kopana le kganetsano ya mofuta ofe, bogolo jang mo thutong ya tea katekano ya bong?• O tlaa kokobetsa kganetsano o bo tlhomamisa gore o amogela megopolo e mes̆a?

Mmele, mowa le tlhaloganyoMagerika ba bogologolo ba ne ba dumela gore go ithuta go tshwanetse ga akaretsa mmele, tlhaloganyo lemow a kgotsa go baya kgang ka mafoko a mangwe, go ithuta go tshwanetse ga dirwa ka mmele, mowa letlhaloganyo. Se se tlaa tlhomamisa gore ithutuntsho e jesa monate, e gogela kwa go ithuteng se ses̆a, ditsalatse dints̆ha le go lomagana mme se se botlhokwa le go feta, tsela e nts̆ha ya go dira dilo.

DidiriswaGo na le didirisiwa tse di farologaneng tsa go buisana tse di dirisiwang kgotsa tsa nna mo bukeng e. Gantsididiriswa tsa puisano di dirisiwa mmogo: sekai, sediriswa se se kwadilweng jaaka go kwala dintlha mo pampiringya bokwalelo e ka dirisiwa mo kokoanong ya ngangisano kgotsa dipuisano tsa makgotla. Gape di ka dirisiwago tlisa motswako le go thusa go tshegetsa kgatlhego: sekai: go dira ka ditlhopha, dikopano tsa maloko otlhe,dingangisano, dikomiti jalo jalo di ka dirisiwa mo dinakong tse di farologaneng gore go nne tirisanommogo,mme di dirisiwa ka mokgwa o o farologaneng mo nakong ya dithutopuisano yotlhe. Tse di latelang ke dikaitsa didirisiwa tse di ka dirisiwang:



Go kwala le didiriswa tse di kwadilweng• Dikarata di ka naparisiwa mo loboteng (Ela tlhoko: Go botlhokwa go nna le melawana kwa tshimologong:

mogopolo o le mongwe mo karateng, mokwalo o o bonalang; gore batho ba ka ikgobokanya jang).• Go neela batho ba ba farologaneng mekwalo e e farologaneng; o ba kopa go tla go bega ka se ba se

badileng ka tsela e e tlhofofaditsweng mo ditlhopheng tsa bone. Se ke go tlhomamisa gore go a balwamme e seng ka tsela e e mokgweleo.

• Dirisa seoketsa mokwalo.• Ditshoboko kwa bokhutlong jwa phuthego nngwe le nngwe.• Mtshameko e go tshwantshanngwang mafo mo go yone.

Didirisiwa tse di bonwang ka matlho• Sekai ke gore botaki bo kopa batsena phuthego go tshwantsha dinako tse mo go tsone ba neng ba

ikutlwa ba se na le fa e le nonofo le tse mo go tsone ba neng ba ikutlwa ba nonofile, go na le gore badi bue ka molomo. Tiro e gantsi e bolaisa ditshego. Kwa tlase kwa bathong batho ba ka dira ditshwantshomo motlhabeng.

Sekai, ditshwantsho, kopa batsena phuthego go ranola/tlhalosa ditshwantsho: tse di tswang mo dipampiring,makgotla a ngwao a a tumileng jalo jalo. Se se na le mosola o mogolo mo e leng gore thuto ya batho ekwa tlase.• Didirisiwa tsa go utlwa le go bona• Ditshwantsho tsa motshikinyego.• Motshameko• Metshameko ya mo mebileng.

Didirisiwa tsa go dira mmogo• Go pataganya batsena dithuto.• Go dira ka ditlhopha – go rulaganya ka fa batho ba nnang ka teng ka tsela e e rotloetsang go dira ka

ditlhopha.• Go tsamaisa tiro ya ditlhopha.• Makgotlana.• Dipotso le dikarabo tse dikhutshwane.• Batsamaisa dithuto ba letlelela batsena dithuto go di tsamaisa .• Diphuthego tsa maloko.• Go bolela dipolelo.• Go dira metshameko• Go fa bosupi – Maitemogelo a botshelo.• Ngangisano (tse di ka dira gore batho ba amogane mabaka ka go tswa ka kgang e e opisang ditlhogo

go bo go twe ba tsee letlhakore, mmo go twe mongwe le mongwe a ntshe mabaka a gore ke eng abuelelela letlhakore la gagwe).

• Metshameko ka mafoko ba bua mafoko, ba botsa gore ba bangwe ba a manya le eng).• Ditlhotlhomiso/go dirisa maboko.• Dipina.• Go akantshana ka se se ka dirwang.



Thulaganyo ya manno

Go rotloediwa gore mo ntlwaneng ya borutelo go nne le ditafole tse di kgolokwe, nngwe le nngwe ya tsonee na le batho ba le batlhano kgotsa ba le barataro, mme ba ka se fete masome a mabedi le botlhano (25) kapalogotlhe. Se dira gore go nne motlhofo go ba kgaoganya ka ditlhopha go buisana le go boa ba kopanagape go abalana megopolo ya ditlhopha. Mokgwa o tlaa dirisiwa mo methameng e yotlhe. Thulaganyo e gapee letlelela gore go nne le dira mmogo mo go oketsegileng le go “atamalana’’. Ke tsela e e bonalang e bile ekgonega ya go dira gore go ithuta go tswa mo maitemogelong go ya mo ithuteng dilo ka bophara. Badiraditshwetso ba tlaa dirisa megopolo e mo ditirong tsa bone tsa letsatsi le letsatsi.

Tse di dirwang

Go na le dilo tse di dirwang go ithutuntsha di le dintsi thata tse di thusang go tsenya batho mo moweng wago dira; rotloetsa batho go tsenya letsogo le go epolola kitso e e mo teng ga mongwe le mongwe wa bone.Dingwe tsa tsone ke tse.

Go akantshana: Setlhopha sotlhe, se neele pampiri e tona e e sa kwalelang sepe, go kata molelo le go kwalamegopolo yotlhe e e ntshitsweng. Go akantshana e ka nna sediriswa se se botlhokwa thata mo go lekeletsengdintlha tsotlhe ka nako ya go rulaganyediwa dipolelo, kgotsa go loga maano a go lemoga le go fedisa mathatamo dikarolong tsa seranyane.

Ditlhotshwana tsa dikakantshano: Se ke setlhotshwana sa dikakantshano se mo go sone go dirisiwangpotso e e itebagantseng le se se dirwang, go dirisiwa setlhopha se sennye. Megopolo e e tswang mosetlhotshwaneng se e kwalwa ke mongwe wa maloko e bo e amoganwa kwa bokopanong le setlhophasotlhe. E siametse go kwala thulaganyo ya dikgoreletsi (sekai: Dikhansele di dira eng go lwantsha dipalo tsedi kwa godimo tsa kgokgontsho ya bong? Dikhansele di ka dira eng go fedisa kgokgontsho ya bong, jalo jalo).Ditlhotshwana tse di bopilwe jaaka kgolokwe ya kapoko – tse mo go tsone tse pedi di kopanyang megopoloya tsone di e dira mene, boferabobedi mme kwa bofelong e bo e nna setlhopha sotlhe. Fela jaaka kgwethenyanae nnye ya kapoko e ka nna kgolo mo e ka thubang ntlo jaaka e kgokologela kwa tlase ga thaba e tla eoketsega, jalo o ka supa jaaaka megoplo e e kopantweng e nonofile go feta lentswe le lengwefela.

Dipuisano: Ntlha e e bophara mme setlhopha se le sebotlana (batho ba le 3 – 5) e letlelela mongwe le mongwego ntsha mogopolo wa gagwe mo kgannye e e mas̆etla (sekai: “Ke eng go na le ditiraglo tse dintsi jaana tsakgokgontsho e e tsalwang ke bong?’’) Dipuisano tsa batho ba babedi le tsone di letlelela batho go itebaganyale boitseanape jwa go buisana le go itsane botoka.

Go dirisa kakanyetso (go lebela pele, go tlhama ditso kana maitsholo): E ke tiro e kgolo ya ipaakanyetopotsolotso ya mmatota kgotsa e e seng ya mmatota, kgotsa go sekaseka go ka nna teng ga dipolelo tsatatediso. Botsa ditlhotshwana kgotsa setlhopha sotlhe gore “Seemo se ka ne se tlhagogile jang?” “Ke engse se ka nnang sa diragala marago ga mo?” “Ke motho wa mofuta ofe yo o ka dirang selo se?”

Ditshekatsheko: Ditshekatsheko di ikaegile ka tiragalo ya nnete mme e bile di batla thata gore batsena dithutoba akanye ka dilo tsa boammaaruri; se ba se re bolelelang, gore ba ne ba ka reng fa ba ne ba lebagane leseemo sa go nna jalo.

Motshameko: Se ke go etsa seemo sa nnete sa botshelo se se ka tsenyang matswakabele a se kae go tlhalosantlha nngwe, mme se se kgakala le seemo sa nnete. Metshameko e mekhutshwane ke mofuta mongwe wago tlosa budutu. E a ruta e bo e tlosa bodutu ka nako e le nngwe. Ke tsela e e tumileng e bile e le bobebeya go rutuntsha. Nako e telele morago ga thutopuisano, batsena dipuisano ba ba ka nna ba gakologelwamotshameko o o ba thusitseng go tlhaloganya thuto!

Metshameko: Metshameko ga se dilo tsa bana; o se ka wa ipona phoso go di tsenya mo thutong. Dipolokelo lemarutelo a bosole a dirisa metshameko go rutuntsha badirdi go dira ditshwetso; e siametse bagolo fela fae le gore e na le mosola mme e bile e tlisitswe ke morutuntshi ka tsela e e siameng.

Go ruta mo go botlana: Metsotso e e lesome go ya go lesome le botlhano, e le karolo ya go tswakanya tse di kadirwang, mme NAKO LE NAKO di salwa morago ke dipusano tsa gore batsena dithuto ba lemogileng, se ba sadumalanang le sone, se ba neng ba se na bosupi mo go sone, jalo jalo. Dithuto di na le mosola thata gonne di fa kitsoe e tlhaloseng le go soboka pele ga go tswelela pele. Go botlhokwa gape go kopa batsena dithuto go dira tshobokogo bona gore a ba tlhalogantse se ba neng ba se ithuta.

Go dira ga nnete: Ikatiso ga e na le mosola fa e le gore se se diragalang mo dithutong ga se ka ke sa fetisediwa momatshelong a batsena dithuto a kwa tirong. Fa e le gore maitemogelo a go dira dilo a ka akarediwa mo dithutonggo ka nna molemo thata. Dingwe tsa dilo tse di ka dirwang go bopa tomagano e ke tse:• Kopa batsena dithuto go tlisa tsweletso ya tiro mo dithutong.• Dira le lekgotla go tlhama tiro kgotsa ditiro mo dithutong tse maduo a tsone a ka dirisiwang kwa ditirong

tsa batsena dithuto, sekai, Go tlhama mananeo a ditsamaiso tsa bong mo dikhanseleng• Lomaganya thutuntsho le itemogelo ya batsena dithuto gore kwa ditirong tsa bone gore go tle go nne le

tomagano.

Go ba tsenya mo dithutong

Fa batsena dithuto ba kopana la ntlha ba ka nna ba nna ditlhong. Motsamaisa dithuto o tshwanetse go dira goremongwe le mongwe wa bone a ikutlwe a gololesegile fa a na le ba bangwe. Tsela nngwe ya go dira se ke go diragore dikarata tse di kwadilweng maina a bone di tsenngwe mo kgetsanyaneng le go di ntsha ka go ntsha nngwe lenngwe fela o sa leba gore efe. Batsena dithuto ba bo ba itshenka ba bo ba ipolelela ba bangwe. E nngwe e bo e kopabatsena dithuto go itlhomaganya ka go latelana ga ditlhaka tse di simololang maina a bone, go tswa mo go A go yago Z ba dirisa maina a bone , e seng difane. Fa ba senka fa ba tsenang teng, ba tlaa tshwanelwa ke go buisana le goitsane.

Fa ba sena go tsena mo lesakeng le ba le dirileng, batsena dithuto ba tlaa tshwanelwa ke go ipolela ba dirisa mainaa bone ba bo ba dirisa lefoko le le lengwefela go itlhalosa, lefoko leo le simololwa ka tlhaka e leina la gagwer lesimololang ka yone, sekai, “Dumela rra/mma, ke Anna yo o gakgamatsang”. O ka kopa lesaka leo go ithulaganyagape ba dirisa dingwaga tsa bone ( go simolola ka yo mmotlana go felela ka yo motona); kwa ba tswang teng (gaufigo ya kgakala, palo ya bana, ( go simolola ka yo o se nang ngwana go felela ka yo o nang le ba bantsi) jalo jalo. E ketsela e e manontlhotlho ya gore batho ba itsane. Gakologelwa gore go nna dinyao ke tsela e bobebe ya go tsenyabatho matlhagatlhaga le gore batho ba itsane botoka. Fa re kgona go itsegisa le go tsegisana, re tlaa kgona go dirabotoka le go itebaganya le dipharologano tse dikgolo tse re ka iphitlhelang re na le tsone fa re ntse re tsweletse.

Ditsenya matlhagatlhagaLe fa dithuto di ka tlhabola jang le tse di dirwang di tswakantswe jang, matlhagatlhaga a wela tlase fa go ntse gotsweletswe. Ditsenya matlhagatlhaga di dikhutshwane (gantsi go tshikinngwa mebele), maikaelelo e le gore bathoba dirise mebele ya bone le megopolo go koba letsapa le go latlhegelwa ke kgatlhego fa dithuto di ntse di tsweletse.

Sekai sa ditsenya matlhagatlhaga ke go kopa gore mongwe le mongwe mo ntlwaneng ya borutelo a lebagane leyo mongwe. Mongwe le mongwe wa bobedi jo o na le sebaka sa go dira sengwe fela se a batlang go se dira monakong ya motsotso o le mongwefela, yo mongwe ene a bo a mo etsa.Jaanong ba bo ba fapaana. Bontsi jwametshameko le go thubega ka ditshego go tlaa nna teng go bo go tsenya mongwe le mongwe mafolofolo goipaakanyetsa konokono ya tiro e e yang go dirwa. Gakologelwa gore go na le ngwana ka fa teng ga mongwe lemongwe wa rona!





Batsamaisa dithuto gape ba rotloediwa go dirisa moopelo e le tsela nngwe ya go tsenya ditlhopha matlhagatlhaga.Se se lebega se se na boganetso! Le fa go ntse jalo, e re le fa moopelo o le botlhokwa mo go rotloetseng le go supamotsamao wa ikgaratlhelo ya batho, gantsi re lebala go o dirisa e le motswedi wa nonofo le go aga boeteledipele.

Se o tlhokang go se dira ke:�Kopa batsena dithuto ka dinako tse di farologaneng go etelela pina pele e e nang le mafoko a a motlhofo

go tlhaloganngwa ke mongwe le mongwe.�Kgothatsa batsena dithuto botlhe go opela.

Go tlhaloganya gore mefuta e e fareloganeng ya ditiro e dira eng

Fa o sena go dira sengwe ga ntsinyana, o nna lesedi la gore se na le tlhotlheletso e e ntseng jang mo setlhopheng.Bontsi jwa ditiro bo wela mo mefuteng e e latelang:• Go tsosolosa mewa• Go tsenya matlhagatlhaga• Go nonotsha puisano• Go aga ditlhopha• Go nonotsha kgaisano• Go lebogela motswako• Go sekaseka

Nna kelotlhoko fa o dira ditiro tse di tsenyang matlhagatlhaga, tse di nonotshang kgaisano kgotsa di gatelela tswakanyofa go na le mowa wa ntwa kgotsa go botologana mo gogolo mo setlhopheng go tsalwa ke tsa ngwao. Di ka senyadilo. Di dirise fela fa o itse setlhopha ka botlalo; di dire dikhutshwane, di le motlhofo o bo o di tsamaise o gagamaditselotsogo.

Matlho le ditsebe

Tsela nngwe ya go tlhomamisa gore mongwe le mongwe o nna le seabe mo go se se dirwang le gore o kgone golemoga dikai go sale gale tsa letsapa mo setlhopheng, tse wena o ne o ka se di lemoge ke gore wena o le motsamaisadithuto e re mo tshimologong ya letsatsi lengwe le lengwe o tlhophe motho a le m ongwe go nna ‘matlho’ le yomongwe go nna ‘ditsebe’ tsa dithutopuisano mme ba fe pego kwa bokhutlong jwa letsatsi kgotsa mo tshimologongya le le latelang.

‘Matlho’ le ‘ditsebe’ di kgona go soboka thuto fa dithutopuisano di tsweletse di bo di kgona go senola go botologanagore go lwantshiwe ke batho botlhe. Go botlhokwa thata go dira seemo se se bulegileng, se se bofitlha go tswa felakwa tshimologong se mo go sone mongwe le mongwe a ikutlwang a gololesegile go ntsha mogopolo wa gagwe,le fa e ka ne e le ka matshwenyegonyana fela a e seng a sepe.

Go rulaganyetsa dithuto tsa gago

E re le fa go tlhokega gore go nne le kgololesego mo dithutong (sekai, gore go tlisiwe leng se se ka tsenyangmatlhagatlhaga) go botlhokwa thata go simolola ka go thala tsela. Fa o ka dira gore dithulaganyo tsa dithuto di dirweke botlhe, le dithuto ka botsone, go ka nna molemo thata. Sekai, o ka bopa setlhophanyana se sebotlana go logamaano a dithuto, e bopilwe ka bagolwane ba dipolotiki le bodiredi mo Khanseleng.

Tlhomamisa gore ba nna le mowa wa gore dithuto ke tsa bone, le gore ba a bonala mo lenaneong la dithuto, sekai,go bula le go tswala bokopano jwa ditlhopha, go nna badulasetile fa ditlhopha di e fa dipego jajo jalo. Moalo o onang le one fa wa lenaneo la dithutopuisano tsa dikgaolo le dikhansele le tsentswe gape mo CD ROM (F1) gore okgone go ka oketsa, wa tsenya dipaakanyo go ya ka fa o tlaa bong o bona go go siametse ka teng. Kgwetlho e kgoloya gago e ka nna ya go tsamaisa nako ya gago o gagamaditse letsogo, mme o sa kgaupetse dipuisano le dikakgelotsa batsena dithuto! Go tlhoma melawana ya tsamaiso dithuto fela kwa tshimologong go ka go thusa go kgona se.


Dinoutsi:

MOTHAMA1


MOTHAMA 1: MAITLAMO A SADC A BONG LE DITLHABOLOLO

MAITLAMO A SADC A BONG LEDITLHABOLOLO

MaitlamoGo tsibosaka ka maitlamo a SADC a bong ledithabololo:• Go rutuntsha ka phoroto kholo ya borwa jwa Aforika

Ithutuntsho 1: Maitlamo a SADC a Bong lr Ditlhabololo ke eng?

Dirisang DVD e e filweng ya Maitlamo a SADC a Bong le Ditlhabololole pampiri ya mokwalo e e mo puong e e buiwamg mo motseng gothusa batsena dithuto go tlhaloganya dikgang tsa Maitlamo.

Morago ga DVD buisanang ka dipotso tse di latelang:• A Botswana o setse a saenetse Maitlamo? Fa go sa nna jalo, o

akanya gore se se raya eng?• Ke eng se se diragalang go fitlhelela tse di ikaeletsweng mo

Maitlamonga?• Mo go tse di ikaeletsweng tseo, o ka tlisa dife pele?• Ke dife mo go tse di ikaeletsweng mo Maitlamong tse di ka

tsenngwang mo ditirong tsa khansele ya gaeno?

Mananeo a mo gae a go khutlisa kgokgontsho ya bong

Kgokgontsho ya bong e tsewa e le tiro e kgolo thata ya dipuso tsa magae ka gore din ale bokgoni jwa golwantsha mathata a magolo a kwa metseng. Jalo he, e le karolo nngwe ya dithutopuisano, dipuso tsa selegaedi tlaa tlhama mananeo a maemo a a kwa go dodimo a go khutlisa kgokgontsho ya bong kgwa magaeng.Mananeo a a tlaa tsamaisiwa ke batsamaisa dithuto ba kwa magaeng ba ba rutuntshitsweng e bontlha bongwejwa thulaganyo ya go busa a tiro ya one gape e tlaa bong e le go latedisa mananeo a bong ka bophara. Tiroe e tlaa tsamaisiwa ke GL e tshwaragane le makgotla a dikgaolo, maphata a tsa bong le puso ya dikgaolo.

Dikgele tsa tiro e e manontlhotlho ya kganelo ya kgokgontsho ya bong

GL e tshwaragane le makgotla a magae e tlaa tshegetsa maikuelo a ngwaga le ngwaga a dikgele tse di tlaaabelwang ditiro tse di manontlhotlho tsa go khutlisa kgokgontsho ya bong. Tse di tlaa dirisiwa go kwala lego anamisa ditiro tse di manontlhotlho le go fa dikgothatso go dipuso tsa selegae go tla ka maano le mananeoa a tlhomameng a go lwantsha kgokgontsho ya bomme. Kabo dimpho e tlaa tshwarwa gangwefela mongwageng ke GL e tshwaragane le makgotla a metse.

Re solofela go bona dipuso tsa magae di dira maitlamo a maemo a a kwa godimo a sepolotiki le meamuso ago khutlisa kgokgontsho ya bong, go balelwa le go tlhama ditiro tse di ka abalanwang tsa bo tsa ediwa.Dikaitsa tswelelopelo mo tirong ee tlaa nna phokotsego ya kgokgontsho ya bong e e ka supiwang mo dikhanselengtse di tsayang kgato ya mofuta o.• Lenaneo la mo gae la Malatsi a le 365 la Kgokgontsho ya Bong.

PUSO YA DIKGAOLO MO BOTSWANA BUKANA YA LENANEO LA BONG22


MALATSI A A 365 A TWANTSHO

Kgatlhanong le kgokgontsho ya bong

Malatsi a a Lesome leborataroGo ya bosakhutleng

TEKATEKANO KE KONOKONO

MaitlamoMaitlamo a mothama o ke go dirisa thuto ya methama e e fetileng ka go:• Tlhoma tsela ya go khutlisa le go fedisa kgokgontsho ya bong kwa magaeng.• Abalana maitemogelo le go itebaganya le dikgwetlho tsa go lwantsha kgokgontsho ya bong.• Aga bokgoni jwa makhanselara le badiredi ka botswerere jwa go buisana.• Itsise batsena dithuto ka Bosiamisi jwa Bong jwa Kgaolo ya Aforika e e Borwa le Phuthego ya Tsamaiso Puso.

Maitlamo a Aforika e e Borwa a Bong le Ditlhabololo jaakamotheo wa go lwantsha kgokgontsho ya bong

MatsenoMaitlamo a mafatshe a a mo borwa jwa Aforika (SADC) a bong le ditlhabololoa a amogetsweng ka Phatwe ka 2008 a kopanya ditshetla tsa kgaolo tse dintseng di le teng tsa go fitlhelela tekatekano ya bong a bo a tlhoma maikaelelo a le 23 a go dira jalo.

A le marataro a maikaelelo a a amana le Kgokgontsho ya Bong. Ditshetla dinonotsha tlaleletso ya maikemisetso a SADC a Bong le Ditlhabololo a go khutlisakgokgontsho ya Bomme le Bana e e saennweng ka 1998. Maikaelelomagoloke go fokotsa bogolo jwa kgokgontsho ya bong ka bogare ka ngwaga wa 2015.

TEKATEKANO YA BONG MO SADC

NAKO KE YONE E/NAKO KE JAANONG

Ithutuntsho 2: Go senola ditshetla tse di botlhokwa mo Maitlamong a SADC a Bong leDitlhabololo

• Rulaganya dintlha tse di botlhokwa tsakgaolo le tsa mafatshefatshe tsa bong tse o di itseng.• Ke batho ba le kae ba ba utlwileng ka Maitlamo a SADC a Bong le Ditlhabololo?• Wena o utlwile ka one leng, kae?• Ke eng fa kgokgontsho ya bong e le kgang ya moruthutha mo twelong tekatekano ya bong?• Ke dikgato dife tsa sets̆aba tse di tlhomilweng tse o di itseng tse di ikaelelang go lwantsha kgokgontsho

ya bong kwa mo borwa ja Aforika (SADC)?• Puso ya dikgaolo e ka dira eng go nna le seabe mo go fitlheleng maikaelelo a go fokota ka sephatlo dipalo

tsa gompieno tsa kgokgontsho ya bong ka ngwaga wa 2015 le tse dingwe tse di ikaeletsweng?




Dinoutsi:

MOTHAMA2


MOTHAMA 2: DINTLHA TSE DI BOTLHOKWA TSA BONG

Thut

unts

ho y

a ga

Nto

mbi

Set

shw

aelo

Sets

hwan

tsho

: Tre

vor

Dav

ies

MaitlamoMaikaelelo a mothama o ke go:• Simolola batsena dithuto ka pharologano fa gare ga bonna/bosadi le bong

gammogo le bomme le bong.• Latedisa megopolo e e sokameng ya bong e mentsi mo sets̆habeng sa rona le

gore e ama jang ka fa re akanyang re bo re itsaya ka teng.• Latedisa ka fa bomme ka nako e nngwe ba gatelelang bomme bangwe ka teng,

motswedi wa se le gore go raya eng mo maitekong a rona a go rotloetsa tekatekanoya bong.

DINTLHA TSE DI BOTLHOKWA TSA BONG

IIthutunsho 1: Bonna/bosadi kgotsa bong

Moithuti mongwe le mongwe o tlaa neelwa dikarata di na le maikaeleo le tse di dirwang tse di farologanenggammogo le ditiro tse di farologaneng. O tlaa tshwanelwa ke gore o di bee mo ntlheng nngwe ya tse peditsa lobota: mosimane/monna le mosetsana/mosadi, ka fa o tlaa bong o bona go tshwanetse ka teng.

Dikai tsa dikarata tse o tlaa di fiwang ke tse:Lepolotiki, Motlhokomele Lelwapa, Motsamaisi, Mmabontle/Rabontle, Moapei, Modirameriri, Mokgweetsi wadibese, Morutabana, Radikago, Mokwaledi, Ngaka, Moejenere, Tautona, Modiredi, Mmueledi, O tshola ngwana,O mela ditedu, O mo setswalong, O a amosa, O tlhokomela bana, O tlamela ba lelwapa, O ga metsi, O disadikgomo, O rwalela dikgong, O ya sekolong, O phepafatsa ntlo, O baakanya koloi, O a apaya, O kgaola motlho,O tlhatswa dijana, O ya sekolong segolo, O lebelela kgwele ya dinao, O nwa bojalwa, O roka diaparo, Otsameka ka bompopi, O tshameka ka ditlhobolo, O na le lefatshe, O kgweetsa koloi, O fetola dipone, Otshameka kgwele ya dinao, O tshameka kgwele ya kolofo, O tshameka kgweletlowa.

Fa o sena go fetsa go ngaparisa ditiro tse kafa tlase ga mosimane/monna; kgotsa mosetsana/mosadi, fetoladitlhogo, o bee mosimane/monna fa o neng o beile mosetsana/mosadi teng le mosetsana/ mosadi fa o nengo beile mosimane/monna teng. A dikarata di kgona go amogana manno? Kgobokanya tse di ka kgonang gokabakanngwa le tse di sa ka keng.

Dipuisano

1) Ke dikarata dife tse di ka fapaanngwang le tse di sa ka keng?

2) Ithutuntsho e e go raa e reng ka bonna/bosadi le bong?

IIthutunsho 2: Ditiro tsa bonna/bosadi le bong

Neela moithuti mongwe le mongwe karata e e sa kwalelang, kgotsa tse pedi mme o ba kope go kwala mefutae e farologaneng ya go tshola, go ntsha dithoto, tiro ya morafe le tsela ya maitsholo ba bo ba di bee fa gotshwanetseng teng mo moalong wa ditiro tsa bomme le borre tse di tlhomilweng ke tlholego le tse ditlhomilweng ke setshaba/batho.



GO NNA MONNA/MOSADI LE BONG

DITIRI TSA BONNA? BOSADI LE BONG MME RRE TIRO YA TSHOLO= E TLHOMILWE KE TLHOLEGO

TIRO YA NTSHO DITHOTO = E TLHOMILWE KE BATHO LELWAPA

KWA TIRONG

TIRO YA MORAFE

TSELA YA MAITSHOLO

DIPUISANO

1. A se ga se tsela ya tlholego ya go abalana tiro?

Ke eng se se phoso ka dikakanyetso tse?

2. Dipharologano tsa itsholelo ke dife fa gare ga ditiro tse di neetsweng borre le tse di neetsweng bomme?Lebelela setshwantsho se se mo tsebeng e e latelang fa o araba potso e.

3. Di gogela jang kwa kgethololong?





Ditlhaloso

Tiro ya tsholo e akaretsa maikarabelo a go tshola/go godisa ditiro tsotlhe tsa mo lwapeng tse di dirwangke bomme, tse di tlhokegang go tlhomamisa tlhokomelo le go nna teng ga badiri. Ga go akaretse go tsholafela mme go akaretsa gape go tlhokomela badiri (rre le bana ba ba dirang) gammogo le badiri ba ka moso(bana ba baotlh ana le ba ba tsenang dikolo).

Tiro e e ntshang maduo e a karetsa tiro e e dirwang ke bomme le borre gore ba duelwe ka madi kgotsaka sengwe fela. Eakaretsa dithoto tse di rekisiwang kwa marekisetsong a a nang le tlhwatlhwa ya thekole ntsho dithoto tsa itshetso/ya mo gae tse tlhwatlhwa ya tsone e ikaegileng ka tiriso, mme e bile di kakgona go bewa tlhwatlhwa ya thekiso. Mo go bomme ba ba dirang mo temong, se se akaretsa tiro yabalemi ka bon gwe ka bongwe, bahumagadi ba balemi le ba ba dirang ba duelwa ka madi.

Tlhokomelo ya morafe e karetsa ditiro tse di dirwang ke bomme thatathata ba direla morafe, e le tsweletsoya tiro ya bone ya tsholo. Se ke go tlhomamisa go ntsha le go tlhokomela meamuso e e tlhakanelwang, ee tlhaelang jaaka metsi, tlhokomelo ya botshogo le thuto. Ke tiro ya boithaopo e e sa duelelweng, e edirwang ka nako ya go dirwe sepe.

Dipolotiki tsa morafe: Ka go farologana le tlhokomelo ya morafe, dipolotiki tsa morafe di akaretsa ditirotse di dirwang ke borre mo morafeng ba di rulaganya ka fa sepolotiking tota. Gantsi ke tiro e e duelelwang,ka tlhamalalo kgotsa ka tsela nngwe, e le ka madi kgotsa ka go godisa seemo le nonofo.

Motswedi: Gender Planning and Development: Theory Practice and Training, Caroline O.N. Moser

Sour

ce: T

he O

xfam

Gen

der

Trai

ning

Man

ual ©

Oxf

am U

K a

nd Ir

elan

d 19

94

Dipuisano

1. Nako nngwe fa o kopiwa go tlatsa fomo, sekai fa o tswa mo lefatsheng kwa Lebaleng Legolo la Difofanekwa Sir Seretse Khama, o bodiwa gore o mong, o bo o fiwa gore o tlhophe gore a o Monna kgotsa mosadi.A e ke potso e e siametseng go bodiwa? Fa e sa siama, ka goreng e sa siamaq?

2. Gantsi batho ba tlhakanya “dikgang tsa bomme” le “dikgang tsa bong”. A dikgang tse di a tshwana? Fadi sa tshwane, ke eng di sa tshwane?



Ithutunsho 3: Dipharologano fa gare ga bonna/bosadi le bong

Kgwara gore a ditiro tse di latelang di amanngwa le bonna/bosadi kgotsa bong.

TIRO

Kapei

Kanyiso

Tseo-tshwetso

Togo

Go bona setswalo

Botsamaisi

Go mela ditedu

Go godisa bana

Go itaa mabole

Go thuba lentswe

BONNA/BOSADI BONG

3. Fa o lebelela ditshwantsho tse di fa tlase, o ka tlhalosa jang pharologano fa gare ga bong le bonna(botonanyana)/ bosadi (bonamagadi)?

Ithutunsho 4: Tekatekano ya bong

Dipotso

1. Gore lepolanka le kgone go itshetlela ka tekatekano, gotshwanetse ga diragala eng?

2. Go tswa mo sekaing se, o tlhaloganya gore tlhaloso ya tekatekano ya bong ke eng?



Motswedi: Ministry of gender equality and child welfare, Gender training manual and resource guide.

Ditlhaloso:

Bonna/Bosadi - bo tlhalosa pharologano ya popo fa gare ga banna le basadi. Banna ba ntsha peo; basadiba a itsholofela, ba tshola ba bo ba amusa bana.

Bong - bo tlhalosa dipharologano tse di dirilweng ke sets̆haba/batho tse di fa gare ga banna le basadi, tsedi ka fetogang fa nako e ntse e tsweletse, tse e leng gore di farologana mo dits̆habeng ka go farologana.Bong jwa rona ke jone bo laolang gore re lejwa jang le gore re solofelwa go itsaa jang re le borre le bomme.

Tsalano ya bong - e tlhalosa tsalano mo botshelong fa gare ga borre le bomme. Botsalano jo bo dirilweke batho, ga bo tswe mo tlholegong. Dipharologano tsa tlholego din nnetse ruri, kwa ntle fa fela mo goba ba fetolang bong jwa bone. Ditsalano tsa bong di a fetoga. Di bopilwe go ya le ditso tsa kamano letirisano ya batho. Di farologana go ya ka nako le lefelo le fa gare ga ditlhoipha tse di farologaneng tsabatho. E bile do ka amiwa ke mabaka mangwe jaaka mmala, setlhopha, bomorafe le bogole.

Tekatekano ya bong - ke ka ga go nonotsha bomme gore ba kgone go tsaya maemo a bone a a lekanangle a borre le go fetola maitsholo a borre gore ba lemoge gore tekatekano ya bong ke se se ka solegelangmongwe le mongwe molemo, e le mo lwapeng, mo morafeng kgotysa mo sets̆habeng ka kakaretso.

Ithutuntsho 5 : Dikakanyo tse di sokameng ke dife?

Ngaka o ne a ya go tsenelela dipuisano ka ga HIV le AIDS me tshwanelwa ke go kgatlhantshiwa ke mokgweetsi.Ba ne ba fapaana kwa bogorogi ba gorogelang teng mme mokgweetsi a ikela kwa a yang teng. Ngaka, yo oneng a itlhobogile, o ne a leletsa barulaganyi ba dipuisano ba bone ba neng ba leletsa mokgweetsi mo mgalengwa letheka. O ne a boa go ya go batla ngaka mme ba nna ba se ka ba bonana. Morago ngaka o ne a tsaya



DIKAKANYO TSE DI SOKAMENG



thekisi. Kwa bofelong fa bobedi jo bo kopana, mokgweetsi o ne a tshoga go bona fa ngaka e le mme, a boa re: E rile fa ke utlwa gore o motsenelela phutego, ka tsaa fela gore o tshwanetse wa bo o le rre.

Tiragalo e e go raya e reng ka dikakanyo tse di sokameng? Akanya ka maitemogelo a o kileng wa nna le one;sekai; o le mme o isitse rre dijong tsa maitseboa rre a bo a neelwa gore a duele kgotsa o le rre o batla go fetolametseto ya ngwana, o bo o fitlhela gore dilo tsotlhe tsa go fetola di mo ntlwaneng ya bomme. Lwantshadikakanyo tse di sokameng tse di mo go wena. Sekai o ka tsibogela jang tse di latelang mo Khanseleng yagaeno:• Mme a kopa tiro ya go dira mo konterakeng?• Rre a kopa tiro ya go nna Motsamaisi wa lefelo la tlhokomelo ya bananyana?• Motlholagadi a ya kwa lefelong le go binwang teng?• Modi ka go ithekisa mmele a eteletse pele mogwanto wa ditshwanelo tsa setho?

Fa nako e letla dirang motshameko ka ditiragalo tse, lo bone gore babogedi ba tlaa reng.

Ithutuntsho 6 : Ka fa dikakanyo tse di sokameng tse di rotloediwang ka teng

A batsena dithuto ba ikgaoganye ka ditlhotshwana di ferabobedi. Setlhotshwana sengwe le sengwe se tseesephatlo sa oura se akanya se bo se tswa ka dikai tsa gore dikakanyo tse di sokameng di fetisediwa jang mosets̆abeng ka nngwe ya tse di latelang:1. Diane, maele le dipuo2. Dipina (pina ya ntlha ya setlhopha)3. Ditshwantsho tsa motshikinyego, motshameko le tsa ngwao (dirang motshameko ka pono)4. Bodumedi5. Tlwaelo le ngwao6. Bobegadikgang (mongwe le mongwe o tlaa bo a kopilwe go tla le dipampitshana tse a di kgaotseng

dipampiring tsa dikgang go di abalana le setlhopha)7. Papatso/ipapatso. (mo go manegwang dipapatso teng)

Setlhopha sa ntlha: Diane le puo1. Akanya ka diane tse di latelang:

a. Mosadi, motswedi wa masula otlhe (Benin, Senegal).b. Mosetsana wa mmatota ke yo o sotlegang a bo a a swa ka setu (India).c. Koko e namagadi e itse moso mme e lebelela molomo wa e tonanyana/mokoko (Ghana).d. Mosadi yo o molemo, leoto le le gobetseng le borokgwe jo bo gagogileng di nna mo lwapeng

(Netherlands).e. Ke mosadi wa matlhabisa ditlhong fela yo o isang monna monna wa gagwe kwa kgotleng ya ditsheko

(Uganda).f. Mosadi ke sethunya mo tshingwaneng; monna wa gagwe ke logora lo lo e ageletseng (Ghana).g. Mosadi o tshwana le nku ya Marino: bontle jwa gagwe bo lemogwa ka dikhularo tsa gagwe (Lesotho/

South Africa).h. O se ka wa nyala mosadi yo lonao lwa gagwe lo fetang lwa gago (Malawi/ Mozambique).i. Go tshola mosetsana ke go tshola mathata (Ethiopia).j. Betsa mosadi wa gago kgapetsakgapetsa; fa o sa itse gore goreng, ene o tlaa itse (West Africa).k. Tsaya mosadi jaaka a ntse: kgaitsadia saatane (Yoruba, Benin)l. Mosadi yo o se nang monna o tshwana le tshimo e e se nang peo (Ethiopia).m. Ga di ke di etelelWa ke manamagadi pele (Botswana)n. Ee ya monna ke ee, ya mosadi ke nnyaa (Botswana)

2. A o gakologelwa tse dingwe tse di fang melaetsa e e tsepameng ka basadi le banna? Di kwale

3. Ke melaetsa efe e e tswang mo go tsone?

4. Akanya ka dikai tsa ka fa ditiro tse di akanngwang tsa banna le basadi di gatelelwa ka puo, sekai rakgwebo.

5. O tlhaloganyang ka lefoko kakanyo e e sokameng?

Setlhopha 2 : Dipina

1. Akanya ka molodi wa pina e ya lenyalo:

Melaetsa ka basadi Melaetsa ka banna



Se nkgatele mosadi

Ke mo rekile ka dikgomo

O a rekiwa, o a ithekewa, o rekiwa ka dikgomo


2. A o gakologelwa dipina dingwe tse di fang melaetsa e e tsepameng ka basadi le banna? Di kwale (opelela setlhopha e le nngwe ya tsone).

3. KE melaetsa efe e e ntshiwang ?

4. A o dumela gore dipina tsa go nna jalo di tshwanetse go kganelwa? Gore di tshwanetse go kganelwakgotsa go sa kganelwa?

5. O tlhaoganyang ka lefoko kakanyo e e sokameng?

Setlhopha 3: Ditshwantsho tsa motshikinyego. Metshameko ngwao1. Akanya ka setshwantsho sa motshikinyego sa lefatshe le sele le sa mo gae (sekai Generations). Kangkgolo

ya sone ke eng, batshameki bagolo ke bomang?

34



2. Melaetsa ke eng ?

3. O tlaloganya eng ka lefoko kakanyo e e sokameng?

Setlhopha 4: Bodumedi

Akanya ka dinopolo tse di fa tlase, tse di tserweng mo dibukeng tsa bodumedi tse di faroganeng:

“Basadi ineeleng mo banneng ba lona, jaaka lo dira mo Moreneng, gonne monna ketlhogo ya mosadi, fela jaaka Keresete e le tlhogo ya Phuthego... jalo he fela jaaka phuthegoe laolwa ke Kereserte, a basadi ba laolwe ke banna mo sengweng le sengwe.” – Baebele.

“Banna ban a le taolo mo basading gone Allah o dirile mongwe go nna mogolo mo goyo mongwe. Basadi ba ba molemo ba boikobo. Ba sireletsa dikarolo tse di sa bonwenggone Allah o ba sireleditse. Mo go bao ba lona ba ba tshabang go sa nneng boikobo bakgalemeleng lo bo lo ba romele kwa dikobong ba kgaogane, lo bo lo ba betse.” – Koran.

“Go ithuta Torah ke motlae fela mo basading gone ba tlaa fetola mafoko a Torah gonna mafoko a boeleele ka ntlha ya go sa tlhaloganyeng le go se nang kgatlhego.” –Mishnah, bintlha nngwe jwa Talmud, Judaism.

“Moropa, seeleele sa motse, Shuras (bathwana) diphologolo, basadi, mo gotlhe gotshwanelwa ke go itewa.” – Tulsidas, mokwalo mo Ramayana, tumelo ya Sehindu.



35



1. A o ka akanya ka tse dingwe tse di ntshang molaetsa mongwe ka basadi le banna? Di kwale

2. Ke melaetsa efe e e fiwang?

3. O tlhaloganya eng ka lefoko kakanyo e e sokameng?

Setlhopha 5: Tlwaelo, ngwao le bodumedi

Akanya ka ditsela tse ka tsone dingwao tsedi farologaneng di lebang basadi le banna legore di supiwa jang mo ditsamaisong tsatlwaelo le ngwao. Sekai, mo lenyalong la“bophirima” monyadiwa o “neelwa’’ monnawa gagwe ke rraagwe Setshwantso se se fatlase se fa dikai tse dingwe gape di le mmalwa:


My parents forced me to marryan old man because he offered

the biggest dowry. I had nochoice in the matter at all!

Tradition has always saidwomen must obey and submit

to their husbands and in-laws!

In my traditionthe elders say it is useless toeducate girls because once they marry, they no longer

belong to the family!

The Oxfam Gender Training Manual © Oxfam UK and Ireland 1994

When myhusband died, my in laws

forced me to marry hisbrother so that I could raise

children in myhusbands name!

Our experience

36


1. Ke dikai dife gape tse o di akanyang?

2. Ke melaetsa efe e e tlhagelelang?

3. O tlhaloganyang ka lefoko kakanyo e e sokameng?

Setlhopha 6: The media

1. Lebelela setshwantsho se se latelang se neng se le mo pampiring ya dikgang ya Mmegi Monitor ya kgwediya Motsheganong 28, 2007. Setshwantsho se tlhogo ya sone e ne e re Phuthegokgolo ya BNF, go ne gotwe se supa yo o neng a lwela maemo a Boeteledipele jwa Phathi, e bong Kathleen Letshabo, kwaPhuthegongkgolo ya yone a fagolwa e bile a dutla madi




Sethswantsho se se ne sele mo Botswana Guardian ya13 Mopitlo 2009 Tsebe ya ntlha ya

pampiri ya The Voice,24 Moranang 2009


2. Lebelela dipampiri tse dingwe tse di tlileng ka setlhopha. A di ntsha molaetsa mongwe o o tsepameng kabomme le borre?

3. Ke melaetsa efe e e buiwang ka bomme, ke efe e e buiwang ka borre?

4. O tlhaologanya eng ka lefoko mogopolo o o sokameng?

Setlhopha 7: Papatso/ipapatso

1. O akgela mabapi le ditshwantsho tse difa tlase, ke malaetsa efe e e buiwang ka bomme mo ipapatsongle gore e amana jang le matshelo a bontsi jwa bomme?

38



2. Akanya ka dipapatsi tse dingwe. Di kwale.

3. Ke melaetsa efe e e ntshiwang ka bomme le e e ntshiwang ka borre?

4. O tlhaloganya eng ka lefoke kakanyo e e sokameng?

Ditshwantsho tse di mmala di ka bonwa mo CD ROM, bona F2 – F6.




Ditlhaloso

Dikakanyo tse di sokameng ka ga bong ke ditumelo tse di bopilweng ke batho ka ga banna le basadi.Di bopilwe ka diupuo,dipina, diane, bobega dikgang bodumedi, tlwaelo, ngwao, thuto,motshameko, jalojalo.


Ithutuntsho 7: Tshekatsheko: Dikakanyo tse di sokameng tse di gwetlhangSekaseka seemo se se fa tlase o bo o araba dipotso tse di latelang:

Seemo sa ntlha: Batsaya karolo mo dipuisanong tsa makgotla a sets̆haba tse di buang ka bomme ba bamo pusong ya dikgaolo ba re makhanselara a bomme “ ga ba itsee jaaka bomme fa ba tsena kwa khanseleng”le gore “ sa bone ke go itshupa fela”. Ba bua gape gore mo gongwe banna ba itsa basadi ba bone gotsenelela dipolotiki ka ntlha ya ka fa banna ba itsaang ka teng mo sopolotiking, jaaka go dirisa matlhapa.

Seemo sa bobedi: Molefe Molefe, Mokhanselara wa BCP kwa Kgatleng a re Motsei Rapelana ke mongwewa ba a tsayang malebela mo go bone. Ke lepolotiki la motia, yo o tlodileng dikgoreletsi di se kana ka sepemme e bile a sa bolo go nna lepolotiki. Ke tsela e e ntseng jalo, ga a na mathata a gore bomme ba etelelepele, e bile a re “bomme bangwe ba nonofile, ba na le bokgoni go feta borre” ba tshwanetse go engwanokeng gore ba fitlhelele maikaelelo a bone a sepolotiki.

Seemo sa boraro: Mokhanselara Malebogo Kruger, Seatla sa ga Ratoropo wa Lobatse a re thotloetso yaba lelwapa la gagwe ke e e reng “mme mongwe le mongwe yo o gatetseng pele o engwe nokeng ke rrewa gagwe”. Rre wa gagwe o mo eme nokeng ka ditsela tsotlhe. O fa sekai sa jaaka rre wa gagwe a ne amo thusa go ipapatsa ka go mo kgweetsa ka ditlhopho tsa 2004. tota ke rre wa gagwe yo o neng a morotloetsa, a mo kgothatsa gore o ka kgona fa ene a ne a okaoka.

Dipotso

1. Ke dikakanyo dife tse di sokameng tse o di bonang mo diemong tse di fa godimo?

Seemo sa ntlha:

Seemo sa bobedi:

Seemo sa boraro:

2. A diemo tse di a gwetlha kgotsa di tsweletsa/rotloetsa dikakanyo tse di sokameng tse di teng?

Seemo sa ntlha:

Seemo sa bobedi:

Seemo sa boraro:

3. Dikakanyo tse di sokameng tse di amang bomme le borre mo pusong ya dikgaolo mo Botswana ke dife?

40




4. Ke eng go le botlhokwa go gwetlha dikakanyo tse di sokameng mo pusong ya dikgaolo?

Ithutuntsho 8: Bomme ba gatelela bomme?

Akanya ka tiragalo nngwe ya bos̆eng mo khanseleng ya gaeno e mo go yone o neng wa ikutlwa o akanyagore bomme ba bangwe mo khanseleng ga ba a go ema nokeng kgotsa ba ne ba itsaya ka tsela e o akanyanggore e ne e kgoreletsa kgotsa e se na tlotlo. Bomme ba babedi ba tshwanetse go tshameka karoloe mme morago ga motshameko, dipotso di tshwanetse tsa buisanngwa mo bokopanong.

1. Go diragetse eng? O ka tlhalosa jang tsela e bomme baneng ba tsaana ka yone?

2. Ke eng e le gore le fa go katwe mo dingwaong tsotlhe bomatsale ba itsege ka go gatelela dingwetsi?

3. O tlhaloganya eng ka puo e e reng “mo gogela kwa tlase”, o akanya gore se se tsalwa ke eng?

GO NGAPARELA KGATELELO


Thulaganyo ya dintlha: Go ngaparela kgatelelo

Nngwe ya ditekeletso tsa kgatelelo ya setlhopha sengwe mo sets̆habeng ke bogolo jo setlhopha seo sengaparelang kgatelelo ya sone ka jone se bo se e ntsha ka go gatelela ba bangwe. Mo dingangisanong tsabong, kgang ya “matsale” e itsege thata: Bomme ba bagolo ba ba neng ba rontshiwa dinonofo mo matshelonga bone ba kgwela botlhoko dingwetsi tse morafe o ba fileng nonofo le taolo mo go bone.

Se se lemogilweng ke dipatlisiso mo go bomme ba ba mo maemong a go tsewang ditshwetso mo go one kegore bomme ga ba emane nokeng fa ba le mo maemong a go tsewang ditshwetso mo go one. Bomme leborre gantsi ba re bomme ga ba itshephe, ba tshaba go tsena fa ba sa go itseng, e bile ga ba tshephane. Gofeta moo ga ba tlhophane, mo mabakeng a mangwe ga twe “ba gogelana kwa tlase.”

Ga go na mabaka a gore bomme, kgotsa mang fela a gogele yo mongwe kwa tlhase ka tsela e e bobe bokalo. Mme fela mokgwa oo wa go gogelana tlase, o tshwanetse wa tlhaloganngwa ke tsela e e leng gorebomme ka bobone ba ne godisiwa ka one – ngwao, tlwaelo, tumelo, setso, tshekamelo ya bong tse di nangle bokgoni jwa go nyenyafatsa boleng le go itshepha ga bone. Se se ka fetoga nonofo ya go batla go gogelabomme ba ba lebegang ba kgona kwa tlase.

Tshekatsheko mo go bomme kwa Zimbabwe e lemogile gore, “Mo go utlwisang botlhoko, gore sets̆haba sedirile bomme batlhokomedi ba yone ngwao e e gogelang kwa go ba gateleleng. Mo seemeng seo, go raelagore go dirwe tshwetso ya gore mo sepolotiking,matshelong le mo ngwaong sets̆haba se fetotse bommebagateledi ba bone ka bobone ka gonne le bone ba leba borre e le baeteledipele ba ba botoka mo go bomme.”

Goi lemogilwe gangwe le gape gore bomme, ba e leng gore ke bone batlhophi ba bantsi, ba tlhopha borre.Thenjiwe Mtintso, yo a neng a le mopalamente wa African National Congress (ANC) kwa Aforika Borwa, otlhalosa gore se se dirwa ke gore “thatathata maitemogelo a bone a botshelo a ba dirile go nna kwa tlasega borre”.

Theresa Samaria, Mmatoropo wa pele wa Walvis Bay a re le fa go ka nna le mokgwa o wa “mo gogele tlase”mo go bomme bangwe, go na le bomme ba bantsi ba ba kgonang go mo leletsa ba mo rotloetse. O dumelagore kgang ya gore “bomme ke bone baba ba bone ba ba maswe” ke e tlhamilweng ke borre go tshwanedisago ntshiwa ga bomme mo dipolotiking.

Ke kakgelo e e botlhokwa thata mo dikgoreletsi tse bomme ba lebaganeng natso mo magaeng mo e lenggore mekgwa e itemogelwa teng ka bokete go ne le kwa godimo, gore kgang ya go gogelana tlase tlhagilae umakilwe kgapetsakgapetsa mo dipotsolotsong.

Motswedi: At the Coalface: Gender and Local Government in Southern Africa and Ringing up the Changes.

42


1 “Beyond Inequalities, Women in Zimbabwe”, SARDC, WIDSA


Dinoutsi:

Ithutuntsho 1: Bonamagadi/botonanyana le bong

Didiriswa: Dikarata di tshotse tse di dirwang tse di farologaneng (lebelela dikai fa tlase), flipcharts, prestick

Nako: Metsotso e le 30

Ipaakanyo: Pele ga toro e simologa, baakanya dikarata tse di nang le ditiro le maemo a a faroganeng.

Tsela ya go dira: Nna le dikarolo di le pedi tsa lobota, mosimane/mosetsana le mosetsana/mosimane. Abelabatsena dithuto dikarata mme o ba kope go baya dikarata tsa bone ka fa ntlheng ya bokwalelo fa ba boninggo tshwanetse. Fa mongwe le mongwe wa bone a sena go baya karata , supa setlhogo gore o bone gore ketoro efe e e sa ntseng e diragala.Dikai tsa ditiro le maemo:Lepolotiki, Motlhokomela Lelwapa, Motsamaisi, Mmabontle/rabopntlel, Moapei, Modirameriri, Mokgweetsiwa bese, Moreutabana, Modiri mo konterakeng, Mokwaledi, Ngakar, Moenjenere, Tautona, Mokwaledi,Mmueledi, O tshola ngwana, O mela ditedu, O bona setswalo, O a anyisa, O tlhokomela bana, O tlamela balelwapa, O ga metsi, O disa dikgomo, O rwalela dikgong, O ya sekolong, O phepafatsa ntlo, O baakany koloi,O a apaya, O kgaola motlho, O tlhatswa dijana, O ya sekolong segolo, O lebelela kgwele ya dinao, O nwabojalwa, O roka diaparo, O tshameka ka bompopi, O tshameka ka ditlhobolo, O na le lefatshe, O kgweetsakoloi, O fetola dipone, O tshameka kgwele ya dinao, O tshameka kolofo, O tshameka bolotlowa jalo jalo.

Dintlha: Ditiro tsotlhe tse di rulagantsweng ke tlholego, jaaka go tshola ngwana kgotsa go mela ditedu gadi ka ke tsa amoganwa. Ditiro tse di rulagantsweng ke batho jaaka go apaya di a amoganwa. E ke tsela e etlosang bodutu ya go dira gore batsena dithuto ba kgone go tlhaloganya pharologano fa gare ga bonna/bosadile bong.

Ithutuntsho 2: Ditiro tsa bosadi/bonna le bong

Didiriswa: diflipchart, dikarata di na le ditiro le mekgwa e e farologaneng

Nako: Metsotso e 20

Mokgwa wa go dira: Go latela ithutuntsho, soboka ditiro tsa tlholego tsa go tshola tsa bomme le borre momoalong o batsena dithuto ba ka o tlatsang mo dibukeng tsa bone fa lo tlatsa mmogo flipchrt.

Dintlha: Tiro ya tsholo ke yone fela e e tlisitsweng ke tlholego. Ditiro mo lelwapeng, mo morafeng le kwaditirong di bete letswe fela mo go tse tsa tlholego sekai, bomme ba tshola bana, ka jalo ba tshwanetse baba tlhokomele le lelwapa, ba intshe setlhabelo go tlhokomela mo morafeng le kwa tirong, ba ithutele ditirotsa tlhokomelo jaaka bokwaledi, booki, go dira mo malwapeng, jalo jalo. Ka ntlha e nngwe borre ba tshwanetsego otla le go sireletsa, ba bo ba laola mo ditirong tsa morafe le kwa tirong – ke bone mapolotiki, batsamaisi,le batsaa ditshwetso; ba dira mo madirelong, mo dikgwebong, jalo jalo. Tiro ya bomme mo malwapeng keyone e sa duelweng sentle. Ditiro tse bomme ba di tsayang mo morafeng – go dira mo malwapeng, booki,borutabana jalo jalo – tse di bidiwang go twe “ditiro tsa tlhokomelo”- gantsi ga di duelwe thata jaak tse didirwang ke borre.

DINTLHA TSA BATSAMAISA DITHUTO


MOTHAMA 2: DINTLHA TSE DI BOTLHOKWA TSA BONG - DINTLHA TSA BATSAMAISA DITHUTO



Kgobera batsena dithuto ka go ba botsa gore a go na le sengwe se se phoso mo kgaoganyeng ditiro ka bong.Bangwe ba tla araba ba re go “dirile Modimo jalo”. Bangwe ba tlaa re ga go a siama ka gore go a kgoreletsa:bomme le borre ba kganeletswe mo ditirong tse gongwe ba sa di nonofela. E ke ntlha e e molemo e go kabuisanngwang fa go yone gore go tewa eng fa go twe dikakanyo tse di sokameng; sekai, ka gore motho kemme, o tshwanetse a itse go apaya. Ntsha ntlha ya gore ditiro tsa bomme ba kganeletsweng mo go tsoneke tsa seemo se se kwa tlase: mo botshelong, mo polotiking le mo itsholelong. Bomme ba rontshiwa tshwaneloya go tsaya ditshwetso mo malwapeng a bone le mo morafeng, le fa ba le batlhokomedi ba malwapa tota.Tiro e ba e dirang e tlhwatlhwa tlase, mo ba dirang teng le ka kwa ntle.

Ithutuntsho 3: Dipharologano fa gare ga bonamagadi/botonanyana le bongNako: Metsotso e 5

Maikaelelo a ithutuntsho e e motlhofo e ke go lekeletsa gore a batsena dithuto ba tlhaloganya pharologanofa gare ga bosadi/bonna le bong. Go anyisa, go bona setswalo, go mela ditedu le go fetoga ga lentswe kedineo tsa tlholego tse di amanngwang le bong. Kapei, botsamaisi, go itaa mabole le go loga ke ditiro tse katlhago di amanngwang le borre le bomme ba ba sa ikaegang ka motheo wa tlholego, jalo he ke ba tiro yabong kgotsa motheo o o tlhomilweng ke batho. Go gontsi – batsena dithuto ba ka kopiwa go tlaleletsa kadikai tsa bone. Ithutuntsho e e ka dirwa ke ditlhopha kgotsa ke bokopano, go ya le gore setlhopha se kanakang.

Ithutuntsho 4: Tekatekano ya bong

Nako: Metsotso e 5

Dintlha: Sekai sa lepolanka ke sone se se siameng, se se bofefo, se se kgonang go supa gore go tewa engfa go twe tekatekano ya bong. Gore lepolanka le eme le itsetsepetse, ntlha e nngwe e tswanetse go godimofa e nngwe e ya tlase. Ka tsela e e tshwanang, gore go nne le tekatekano ya bong, bomme ba tlhoka gononotshiwa fa borre bone ba tlhoka go fetola mekgwa.

TIRO

Kapei

Go anyisa

Go tsaya ditshwetso

Go roka

Go bona setswalo

Botsamaisi

Go mela ditedu

Go godisa bana

Go itaa mabole

Go fetoga ga lentswe

BONAMAGADI/BOTONANYANA

X

X

X

X

BONG

X

X

X

X

X

X



Ithutuntsho 5: Kakanyo e e sokameng ke eng?

Nako: Metsotso e 5

Dintlha: Se ke sengwe sa dikai tse dintsi tse di ka dirisiwang go supa kakanyo e e sokameng. Se supa ka fadikakanyo tse di sokameng di gogelang kwa dikakanyetsong ka batho di ikaegile ka letsong, setlhopha, bongjalo jalo, mme e bile di ka gogela kwa ditshwetsong tse e seng tsone. Jaaka tlhaloso ya dikakanyo tse disokameng e supa, tse di a patika mme di gogela kwa kgethololong e bomme lefatshe ka bophara ba lebaganengnayo.

Ithutuntsho 6: Ka fa dikakanyo tse di sokameng di nonotshiwang ka teng

Didiriswal: dikai tsa ipapatso/papatso, dibillboard, bobega dikgang jalo jalo, go nna le lesedi gore ga twengka bomme le borre.

Nako: Metsotso e 50

Ipaakanyo:Kopa batsena dithutu nako e sa le teng go tlisa dikai tsa tse di fa tlase.1. Diane, maele le dipuo2. Dipina (pina ya ntlha ya setlhopha)3. Ditshwantsho tsa motshikinyego, metshameko, metshameko ya ngwao (diragatsa karolo)4. Tumelo5. Tlwaelo, ngwao6. Bobega dikgang (mongwe le mongwe o tlaa bo a kopilwe go tla le dikgannyana tse a di kgaotseng mo

dipampiring go di abalana le setlhopha)7. Ipapatso (dibillboard)

Dintlha: Go sa kgathalesege gore batsena dithuto ba sekaseka ntlha efe, maduo tshwanetse go tshwana. Tseke dikai tsa se se ka nnang sa tlhaga mo mealong:

Melaetsa ka bomme

Bokoa

Diso

Didirisiwa

Ga go na taolo

Ba ikarabela kwa go borre

Ba tlhabisa ditlhong; ba tlhoka kutlwelo botlhoko

Melaetsa ka borre

Nonofile

Dithakga

Bakgweetsi

Go na le taolo

Ga ba ikarabele kwa go ope

Ba a kgatlhisa.



Ithutuntsho 7: Ditshekatsheko- Dikakanyo tse di sokameng tse di gwetlhang

Nako: Metsotso e 15 go bala le go buisana ka diemo mo ka ditlhopha; Metsotso e 15 go fa pego.

Dintlha:Seemo sa ntlha: Se supa gore bomme ba tsweletse ka go nyenyafadiwa, e bile go na le tumelo ya gore gaba ka ke ba kgona go itlhokomela, ba tlhoka tshireletso kgatlhanong le “matlhapa a borre”. Sekai se gapese supa go nna ‘teme pedi’ mo go dirwang mo go bomme ga go re “ba a thetha” – ga go buiwe jalo kamapolotiki a borre ka gonne go na le tumelo ya gore ba tshwanetse go itsaya jalo.

Seemo sa bobedi le sa boraro: Di supa bomme e le mapolotoki a a nonofileng (ba nonofile ba na le bokgoni)– selo se se gwetlhang dikakanyo tse di sokameng, gape di supa borre ba fetola maitsholo a bone momapolotiking a bomme, selo se se gwetlhang kakanyo e e sokameng ya gore borre ga ba dumele gore bommeba ka etelela pele, e bile ga ba na go ba ema nokeng mo maemong ao.

Ithutuntsho 8: Bomme ba gatelela bomme ba bangwe?

Nako: Metsotso e 30 go rulaganya le rola ditsompelo; Metsotso e 30 gore batsena dithuto ba buisane ka seba se boneng.

Ipaakanyo: E re le fa batsena dithuto ba ka nna le dikai tse ba di dirisang go dira motshameko o o lebaneng,motsamaisa dithuto o ka tlhokega go nna le dikai di se kae tsa mo gae tse di ka thusang go ntsha dintlha tsabotlhokwa.

Dintlha: Ka go sa fetogeng mo dithutong tsa bong, e ka ne e le tsa bomme kgotsa e le setlhopha se sekopaneng sa bomme le borre, kgang ya gore a bomme ba gatelela bomme ba bangwe kgotsa nnyaa e nnae tsoga. Go botlhokwa go tlhabantsha kgang e le go tlhalosa gore tekatekano ya bong ga se ya gore bommeba phepa fa borre ba se phepa – mme kgang ke gore batho ke motswako wa bobedi jo.

E rile fa ithutuntsho e e lekelediwa mo dithutopuisanong tse di fetileng, batsena dithuto ba tla ka dikai tse didintle thata. Sekai, mo dithuto puisanong dingwe, mme mongwe o ne a tla ka lepolotiki la mme le mmuelelabong ba ngangamo phatlalatseng, molwela bong a kgalela lepolotiki go bo la palelwa ke tiro fa lepolotiki lonele kgalela molwela bong go bo a sa mo tlotle. Bomme bangwe ba babedi ba ne ba tla mme ba ba kopa goreba seka ba omana mo pele ga batho ka gonne seo se ka gogela mo goreng bomme botlhe ba ba mo maemongba lejwe e le batho ba ba omanaomanang fela go sa twe sepe, ba sa kgone go tshela mmogo.

Dipuisano tsa ditlhopha di ne tsa tlhagisa gore bomme ba ba mo maemong a a kwa godimo gantsi ba nnaba itlhaotse, ba ikutlwa ba sa sireletsega mme se se ka gogela mo goreng ba iphitlhele e le bagateledi. Keboammaaruri gape gore bomme le borre ba ba mo maemong a a kwa godimo gantsi ba kalwa go dirisiwaditsela tse di farologaneng. Monna yo o dikeletso dikgolo o ka lebiwa a “leka maano a go gatela pele” famme ene a lejwa a “dirisa batho”. Bomme ba kaiwa ba le “lenyatso le makgakga” fa borre bone ba kaiwaba loga maano.

Go botlhokwa gape go buisana ka fa bsetlhopha sa batho se se gateletsweng se tsenyang mo pelong kgateleloya sone se e dirisa mo go bao ba ba se nang thata e e kana ka ya bone, mo setlhoeng sa nonofo se sesimololang ka borre ba gateletse bomme. Se ke sekai sa se se dirwang ke bomatsale. Fa ba sena go tshelelaka fa tlase ga kgatelelo, bomatsale ba itumelela go itshupa dinonofo mo dingwetsing tse di sa nonofang jaakabone, mo gongwe ba rotloetsa barwaabone go dirisa dikgoka.


Dinoutsi:

MaitlamoMaitlamo a mothama o ke tlhaloganya:• Ditomagano fa gare ga bong le tsamaiso.• Ditomagano tse di di tswelela go feta kemedi ya bomme mo dipolotiking di fetela

kwa go tseeng karolo mo go tseeng ditshwetso.• Pharologano e e tlisiwang ke go nna le ‘mogoro’ wa bomme ba ba filweng dithata

mo maemong a go tsewang ditshwetso mo go one.

MOTHAMA 3 BONG LE TSAIMAISO


MOTHAMA 3: BONG LE TSAIMAISO

Mog

wan

to w

a bo

mm

e m

o di

polo

tikin

g m

o Bo

tsw

ana

Sets

hwan

tsho

: Tre

vor

Dav

ies

BONG LE TSAMAISO YA DIKGAOLO

Jaaka go supilwe fa tlase ke Thenjiwe Mtiso, Moemedi wa Aforika Borwa kwa Cuba, Modulasetilo wa GL gapee le modulasetilo wa pele wa Lekgotla la Tekatekano ya Bong , go na le tomagano e e nonofileng fa gare gaka fa lekgotla le tlhomilweng ka teng le bo le itlhalosa, le bokgoni jwa lone sediriswa sa phetogo mo sets̆habeng:

PHITLHELELO YA GA MTINTSO-TSEOKAROLO-MOTHEO WA PHETOGO

Moko wa kgang ya ga Mtintso ke gore phitlhelelo le dipalo ke tsone di tlang pele ga, mme ga di tlhomamisego nna teng ga phetogo. O nganga ka gore fela fa bomme ba sena go goroga mo maemong a tseo ditshwetsomo sepolotiking go botlhokwa go ntsha dikgoreletsi tse dib a itsang go dira ka natal. Fela fa bomme ba leteng mo maemong a a nang le dithata, ba kgona go dira ka natal, ba tlaa simola go ikutlwatsa.



PHITLHELELO:Motlhala wa go gogela bomme le go bona “le go bona gore a baa kgona dikgwetho tse di ba kganelang go tsena mo makgotleng”

kgotsa mathat a a kganelang bomme go bua.

Tsenyo letsogo:Mabaka a a thibelang matlhagatl;haga a bomme mo dipolotiking.

Dikgoreletsi tsa matshego tse di thibelangtsenyo letsogo le tsweletso ya bomme mo

makgotleng.

Maitlamo adiphathi tsasepolotiki

Ditsamaisotsa ditlhopho Dipalo

Maikemisetsoa kgaolo lebodits̆haba

Dikgato tsamakgotla asets̆haba

PHETOGO:Mo teng: Melawana ya tsamaiso e

etlhokegang go tlhomamisa kemedi yabomme mo maemong otlhe le tikologo e e

tsibogelang bong.Ka kwa ntle: Mekgwa ya tsamaiso e etlhokegang go tlhomamisa gore go nne

tekatekano ya bong e tsweledisiwa ka go dira

Tsamakgotla

NgwaoDipuisano

LefeloMatshego le

kago yabokgoni.

Tsa sethoGo fa bomme

dithataBorre ba fetola

maitsholo

Didiriswatsa puso

Melao/ditsamaiso tsa

bongBong bo

akareditswegotlhe.

SepolotikiDitso

Ditsamaiso tsaditlhophoDipalo.

DiphathiPolitical parties

Tsa sethoTlholego

MaitemogeloThuto

Tsa MakgotlaPuo

Thotloetso

Tsa matsheloNgwaoBobegadikgang

Ithutuntsho 1: Ke eng se se thibelang bomme go tsena mo dipolotiking?

Setlhopha sa phitlhelelo se tlaa kopiwa go tlhama motshameko o o supang ba le babedi ba ba batlang gotlhophelwa bokhansele, e le mme le rre ba kopa tlhopho pele ga dilthopho. Baya kwa go borre le bomme gokopa thotloetso. Ditlhopha di tshwanetse gore dib o di buisana gore di ka tlhopha ofe (rre kgotsa mme) babo ba tlhalosa gore ka goreng. Mabaka ao a tshwanetse gore a re thuse go tlhaloganya gore ke ka goremo lefatsheng lotlhe kemedi ya bomme e sa ntse e le kwa tlase mo botshelong jwa sepolotiki.

Dipotso

Fa setlhopha se setona se kopana go lebelela ditshwantsho, dipotso tse di latelang ke dingwe tse di kabuisanngwang:

1. Maitsholo a bomme le borre ke afe fa bomme ba nna makhanselara?

2. Selo se se ama jang bomme ba ba ipatlang mo maemong a sepolotiki?



PHITLHELELO

Ithutuntsho 2: Bomme ba fakge mo seemong sa politiki mo Botswana?

Go lebisisa ka tsenelelo gore bomme le borre ba fa kae mo dipolotiking mo Botswana ka 2008 gotlaa re thusa go supa gore re tswa kgakala go le kae, le gore go tlhokega gore re ye kae. Libisisa moalo o ofa tlase o bo o araba dipotso tse di latelang:

Dipotso

1. Palo ya bomme e kana kang fa e bapisiwa le ya borre mo maemong a sepolotiki?

2. Ke eng go na le dipharologano, ke eng se se tswalelang bomme kwa ntle mo dipolotiking?

3. Ke eng fa pharologano e le nnye kwa tlase go na le kwa godimo?

4. Ke eng se se ka dirwang go fokotsa dipharologano tse?



% women% men

100%90%80%70%60%50%40%30%20%10%

0%MinistersParliament Local AuthorityDeputy Ministers

Seemo sa bomme mo maemong a ditshwetso le ge politiki mo Botswana

Area of decision-making

11.1%

88.9%

25.0%

85.0%

0.0%

100.0%

19.4%

80.6%

Karolo ya dintlha Ditsamaiso tsa ditlhopho le tiriso ya dipalo mo Botswana

Bosupi jotlhe bo supa gore mofuta wa tsamaiso ya ditlhopho o o dirisiwang o laola gore a bomme ba atlhophiwa kgotsa nnyaa. Go aba maemo go lebilwe gore phathi nngwe le nngwe e tlhophilwe ke batho bale kae ke gone ke gone go kgontshang bomme go tlhophiwa go na le tsamaiso ya gore yo o fentseng ke enea tlhophilweng.

Tsamaiso ya go ya ka dipalo tsa batlhophi kgotsa tsamaiso ya go tlhomaganya o ke e mo go yone batlhophiba tlhophang diphathi mme go bo go abiwa manno go ya le gore phathi e tlhophilwe ke batho ba le kae. Motsamaisong e tsela ya go rulaganya batho ke yone e laolang gore a motho o bona manno kgtsa nnyaa, sekai,Fa motho a le kwa godimo mo tlhomaganong ya maina, o nna le sebaka se sentle sa go ka bona manno. Motsamaisong e etswalegileng, e e laolwang ke phathi, phathi ke yone e laolang gore leloko le nna fa kae motlhomaganong, mme selo se se dirwa ka tsamaiso tsa puso ya batho ka batho e e leng ya yone phathi eo yasepolotiki, fa mo tsamaisong e e bulegileng gone e le batlhophi ba laolang gore yo o ipatlang mo mannongo nna fa kae mo tlhomaganong ya maina.

Mo tsamaisong ya Dikgaolo tsa botlhophi, baagedi ba lefatshe ba tlhopha baemedi ba ba tlaa emelang phathimo dikgaolong tsa botlhophi, go na le gore ba tlhophiwe ke phathi. Yo o gapang ditlhopho ke ke yo tlhphilwengke batho ba bantsi go feta ba bangwe le fa e le gore ba ba mo tlhop[hileng ga ba bantsi mo go kalo. Tsamaisoe gape e bidiwa go twe “yo o fentseng o gogola gotlhe” ka gonne le phathi e nngwe e ka bona dipalo tsedintsi jang tsa batlhophi, e ka nna ya iphitlhela e na le baemedi ba se kae kgotsa e se na le fa e le yo mongwefelakwa palamenteng.

Jaaka go supilwe mo Kgaolo 2 ya tshekatsheko ya ba At Coalface, bomme ba leba tsamaiso ya Botswana yaditlhopho e le yone sekgoreletsi se segolo se se ba itsang go emela maemo a sepolotiki (CPA,2006:10). Phathie e busang e ganana le mogopolo wa dipalo tse di beetsweng bomme, le mororo e rile mo ditlhophong tsa1999, go ne ga nna le maiteko a go tlhoma bomme ma dikgaolong tse go neng go tsewa gore di ka fenngwamotlhofo, tse ka nako eo di neng tsa felela di okeditse kemedi ya bomme go tswa mo go 8 go ya kwa go18%. Palo e e ne ya fokotsegela kwa go 11% mo ditlhophong tsa 2004.

Go na le temogo ya gore palamente ya Botswana “e dira go le gonnye go rotlhoetsa gore bomme ba bonemaemo a a kwa godimo, fa go lebilwe tsamaiso le molao” (CPA2006:11). Go fetola melao ya ditlhopho gobonya, mme e bole ga go ise go batle go lwantsha go lekalekaneng ga bong. Jalo he, e re le fa diphetogojaaka go fokotsa dingwa tsa go tlhopha go twa kwa go 21 go ya kwa kwa go 18 go butse diphatlha tsa gorebatho ka bontsi ba tlhophe, se ga se ree gore bomme ka bontsi ba tlaa tsenya letsogo mo dipolotiking e lebaemedi. Go sale go nna le boikuelo jwa gore go nne le diphetogo mo tsamaisong ya ditlhopho gore godirisiwe palo ya batlhophi go aba manno, e seng fela gore ba kganetso ba bone manno, mme gore le bommeba kgone go nna le kemedi e e oketsegileng (EISA,2004).

Diphathi tsa se politiki le dipalo tsa dipathi tsa boithaopoDipatlisiso le bosupi di supile gore diphathi tsa sepolotiki ke tsone gantsi go tsenwang ka tsone mo maemonga sepoltiki. Jaaka Ballington le Motland ba tlhalosa, “diphathi di neetswe maikarabelo a a botlhokwa mopusong ya batho ka batho: go baakanya le go tlhopha batho go emela ditlhopho le go ba ema nokeke momaemong a boeteledipele le go busa” (2004:2) Ba supa gape gore “ditsamaiso tse di ikaegileng ka boeteldipeletse di akaretsang melao e e tlhomamisetsang bomme kemedi ke tshiamo e e botlhokwa thata, bogolo janafa di akaretsa dipalo tsa diphathi tse di tlhomamisetsang bomme palo e e rileng ya ba ka emang”.Tota tota kgato e maikaelelo a yone e leng go baakanya diphoso tsa nako e e fetileng e tsewa ke diphathi tsasepolotiki e ka nna kgato e e siameng thata go oketsa kemedi ya bomme mo dipolotiking. Makgotla a bomme





a diphathi tsa sepolotiki ke tshwanelo ya tsone go oketsa kemedi ya bomme mo phathing, palamente laboeteldipele jwa dipu tsa magae. Le fa go ntser jalo, gangwe le gape makgotla a a a tseelwa kwa tlase kaga go ope yo o a isang tlhogong, mo boemong jwa moo a tlhokomela dikeletso tsa diphathi jaaka gokgobokanya madi, go bopa ditlhopha tsa moopelo le go thusa mo ipapatsong (Women’s NGO Coalition andSARDC WDSAA,2005)

Phathi ya Domkrag (BDP)Phathi ya Domkrag ke yone e busang. Ga ena dipalo tse e di beetseng bomme, mme e bile ga erotloetse maiteko a go rotloetsa bomme gore ba kgone. Modulasetilo wa jaanong wa bomme ba BDP, TebeleloSeretse, a re dipalo tse di ka beelwang bomme ke go lwantsha dikai fela, e seng se se tsetseng mathata kajalo di itebagabtse le go fa bomme dithata ka go oketse kemedi ya bong ya bomme mo maemong a a kwagodimo (Therisanyo,2007b). Bomme ba BDP ba rotloediwa go gaisanela maemo a magolo mo phathing,palamente le dipuso tsa dikgaolo.

Go ya ka Modulasetilo wa pele wa BDP, Botlogile Tshireletso, phathi e dira kgatelopele e e bonalang kajaana e di goga kwa pele mo maitekong a go fa bomme dithata. Palo ya bomme e ne e le 21% mokomitikgolong ya 2005-2007 (Therisanyo, 2006). Tshireletso o bile a gatelela gore “tekatekano ya bongga e a tshwanela go dirwa puo ya mo ditoropong, e e kgakala le boammaaruri jo bomme ba lebaganeng lejone kwa dikgaolong le gore mowa wa go iikanya o tshwanetse wa tsenngwa mo ngwaneng wamosetsana gonne nonotsho tota e mo tlhaloganyong” (Therisanyo, 2007a). Seretse o gatelela gore e lelekala la bomme ba ikaelela go “jwala mogopolo wa gore bomme ba ka dira sengwe le sengwe se baeletsang go se dira ba sa le babotlana, mme ba se ka ba letlelela dikakanyo tse di sokameng tsa ngwaogo ba bofa mabogo, gore ba tle ba kgone go emisetsa beo ba ba tlogelang dipolotiki ka bogodi”.(Therisanyo, 2007b).

Le fa e ganana le dipalo, puso ya BDP e ka supa dikai tsa kgatelopele mo go feng bomme dithata mosets̆habeng. Sekai, mo ngwageng wa 2004, puso e dirisitse madi a didikadike tse tlhano tsa dipula modithutopuisanong tse di tsibosang ka bong; didikadike tse thataro go thusa makgotla a a ikemetseng ka nosi(NGO< CBOs le Womens Groups), le dikopo di feta 90% tsa dithuto ka bong di ne tsa dumelelwa (BDP, 2004).Tautona wa pele wa Botswana, Festus Mogae o ne a supa maikemisetso a gagwe a go oketsa kemedi yabomme ka go dirisa maemo a gagwe go tlhoma bomme ba le bararo go kaba diphatlha tse di neng di le teng(Therisanyo, 2007b).

Excerpt from At the Coalface: Gender and Local Government in Zambia

Botswana National Front (BNF)Phathi ya BNF ke yone e kgolo ya kganetso mo lefatsheng le. E ntse e dira sentle mo ditoropong. Motheowa yone o papamatsa gore 30% ya maloko a Komiti Kgolo e tlaa nna bomme, selo se e leng sekai se sebotlhokwa sa maikemisetso a go fitlhelela tekatekano ya bong mo phathing. Ba le barataro (6) ba maloko aa lesome le boferabobedi (18) e leng 33% a Komiti Kgolo ya BNF ke bomme. Se se tsamaalana le tlhokegoya 30% ya motheo. Le go ntse jalo, phathi ga e ise e diragatse selo se ka go tlhoma bomme mo dikgaolongtse di motlhofo go gapiwa.

Botswana Congress Party (BCP)BCP ke ya bobedi mo diphathing tsa kganetso tse di ratiwang thata, e sala morago BNF. E tlhomilwe e lelekgamu go tswa mo go BNF. BCP ke yone phathi e e golang thata mo Botswana. Mo mererong ya tekatekanoya bong, BCP e itlamile go “tsosolosa seabe sa bomme mo go tsa matshelo, etsholelo, ngwao le sepolotiki



Note• DM – decision maker• RP – ruling party• Opp / Ind – Opposition party/ Independent

Khanselel

Lobatse

Kgaolo ya

Legare

TOTAL

Palo

ya

Makhan-

selara

14

172

186

Bomme

5

38

43

%

Bomme

Mo

Khan-

seleng

36%

22%

23%

Mayor/

Chair

M

M

KE MANG A BUANG

DM

14%

38%

52%

BORRE BOMME

RP

28%

37%

65%

OPP/

Ind

43%

3%

46%

Total

86%

78%

79%

DM

0%

9%

9%

RP

0%

13%

13%

OPP/

Ind

14%

0%

0%

Total

14%

22%

21%

TSENYO LETSOGO

ka go nonotsha ditshetla tsa molao go sireletsa bomme ka phimola melao ya tlholego le ses̆a e e kgethololangbomme (BCP,1999); go betla tsela ya gore bomme ba tsenye letsogo mo go tsa itlholelo lke betla ditsela tsago tlhomamisa le go rulaganya ses̆a tiro e bomme ba e dirang (Maitlamo a BCP, 2004).

Go ya ka motheo wa phathi, palo ya 30% ya lekgotla le le busang la phathi, Komiti Kgolo, e tlaa nna bomme.Jaaka BNF, Phathi ga e ise e tlhome ditsela tsa go fitlhelela 30% e e dumalanweng. Le fa go ntse jalo, maitekoa BCP a go oketsa kemedi ya bomme a a bonala. Go ya ka maitlamo a phathi a 1999, fa BCP e ka fenyaditlhopho, e tlaa diragatsa tsamaiso ya go nna le dipalo tsa bomme go oketsa kemedi ya bomme kwa seemongsa sets̆haba le kwa tlase ka go fetola tsamaiso ya ditlhopho.

Kinolo go tswa mo At the Coalface: Gender and Local Government in Botswana

Ithutuntsho 3: Ke mang a buang mo Diphuthegong tsa Dikhansele?

Fa tlase ke moalo o o sobokang seabe sa bomme le borre mo diphuthegong tse psedi tsa khansele mo Botswana.Sekaseka moalo o o fa tlase, o bale dikinolo o bo o araba dipotso tse di fa tlase.

Dipotso

1. O tlhaloganya eng lefoko tshenyo letsogo e e matlhagatlhaga?

2. Dipalo tsa reng ka go nna le seabe bomme le borre mo diphuthegong tsa dikhansele?

Ke bomang ba ba nnang le seabe se segolo/sebotlana? Ka goreng?

3. O akanya gore mangwe a mabaka a a rotloetsang go nna le seabe mo diphuthegong ke afe?

4. Ke eng fa bomme ba se matlhagatlhaga mo diphuthegong? Se se ama jang?

5. Go ka dirwa eng go rotloetsa bomme go nna matlhagatlhaga mo go tseeng ditshwetso dipusong tsamagae?



Motswedi: Ministry of genderequality and child welfare (Namibia),Gender training manual andresource guide.

Ithutuntsho 4: Ke eng se se kgannang bomme go nna le seabe?

Setlhopha se se baakanyetsang motshameko se lebelele moalo o o fa tlase go bona dikgoreletsimo go nneng le seabe tse di lemogilweng babotsolotsiwa mo tshekatshekong ya “Coalface”.

Dipotso

1. Dikgoreletsi tse tharo mo go nneng le seabe tse di lemogilweng ke tshekatsheko?

2. A setshwantsho se se fa tlase se tlwaelesegile? A dikgoreletsi di teng le kwa khanseleng ya gaeno?

Motswedi: Ministry of genderequality and child welfare (Namibia),Gender training manual andresource guide.



60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

OverallWomenMen

Lack ofresources

31.7%

26.6%

50.0%

Lack ofsupport

26.8%31.3%

11.1%

Culture andsocialiation

13.4% 12.5%

16.7%

Education

10.9% 11.1%

Confidence

7.3% 7.8%5.6%

Domesticresponsibility

3.7% 3.7%0.0%

Experience

3.7% 4.7%

0.0%

Language

2.4%1.6%

5.6%

11.0%

Mefuta e e farohoganyeng ya ditshereletsi

Barrier

3. Dikgwetlho di ka kgonwa jang?

Dikgoreletsi tse di ka fedisiwa jang?

Mabaka a le mmalwa a ama matlhagatlhaga a bomme mo go tseeng ditshwetso:

• Fa bomme ba leng teng mo lekgotleng: Se se ama go golela kwa godimo le go phuthologa kwa tlase. Gogolela kwa godimo ka maemo, bomme ga ba yo gotlhe gotlhe mo maemong a botsamaisi, ba bantsi momaemong a bokwaledi le go dira mo ofising. Mo go phuthologeng, bomme ba na le go nna bantsi motlhokomelong ya badiri teng, go na le mo makalaneng a melawana le togo ya mananeo.

• Tikologo ya tiro e e sa tsibogeleng bong: Dinako tsa di telele, tse di sa lekanyediwang; go se na fa banaba ka tlhokomelelwang teng, dinako tsa botsetse di le dikhutshwane kgotsa di se teng gotlhe gotlhe,tsuulolo mo tsa marato – go bua di se kae fela – go dira gore dinako tsa tiro di bo di sa tsibogele bong,ka jalo di itsa bomme go nna matlhagatlhaga.

• Botsala go tswa bogologolo: Borre ba na tomagano ya go tswa bogologolo e e leleng gore e nne enonotshiwa kwa mafelong a dino (dibareng) bosigo go nowa bojalwa kwa e leng gore bomme ba a bo base yo teng ka gonn go lebega seo e se selo se siameng go dirwa; kgotsa ka ntlha ya maikarabelo a bonea mangwe a kwa lwapeng.

• Katiso le go aga bokgoni: E re ka bomme, bogolo jang ba batho bantsho ba sa bolo go bewa ka fa mosingka go sa rutuntshiweng, le fa e le go nna le maitemogelo a mo tirong, thutuntsho e tshwanetse golebaganngwa le go fedisa mokgwa o. Gantsi se ga se dirwe.



Ithutuntsho 5: Phetogo e bomme ba e dirang

Same Bathobakae, Mokwaledi Mogolo wa Lekgotla la Bommela Botswana National Front, Modulasetilo yo mos̆a wa Khanseleya Borwa Botlhaba, gape e le Mokhanselara wa BNF wa (Tlokweng)o tshutshuma ke go itshepha mo didimetseng, a le boikobo.Jaanong jaana o mo pakeng ya gagwe ya ntlha a le mo maemonga, e rile fa a nna mokhanselara ka 2004, e ne e le ene mokhaselarawa mme mo go ba kganetso. A re o ne a ipolelela gore “Ke yago ba bontsha gore ke ka dira tiro ya me, ga ke tshabe sepe”.

O na le kgatlhego e e faphegileng mo molaong, mme e bilemaitemogelo a gagwe a tiro a akaretsa go direla dikhamphanetsa melao tse tharo. O na le lesedi mo molaong wa thekiso yadithoto, ne a ithutela bokwaledi, selo se se mo thusitseng felathata mo tirong ya gagwe e le mokhanselara. Ga a bolo go eletsago go lwela go godisa ditshwanelo tsa batho ka bongwe kabongwe, sekai, go bona borre le bomme ba nna le taolo yalefatshe.

Tebelopele ya gagwe e le Modulasetilo yo mos̆a wa Khanseleya Borwa Botlhaba ke go rotloetsa batho ba le bantsi go tsenyaletsogo mo khanseleng le go bona gore makhanselara a dira go le kae go tlisa phetogo le go emela dikeletsotsa bone. Se se tla dira gore makhanselara a nne le maikarabelo mo bathong ba ba ba tlhophileng. Gape obatla go dira le badiredi ba khansele go tlhomamisa gore tiragatso ya mananeo e a tokafala le gore ditirodi fediwa ka nako. Tiro e a ipelafatsang ka yone, e e tlileng ka nngwe ya ditshitiso tsa gagwe tsa ntlha kego gopa le godila tsela ka ditena tse di faphegileng tse di lomaganang go itsa gore e tlale metsi. Ke mofutawa ntlha wa tsela e kwa Tlokweng mme e tlaa tokafatsa seemo sa ditsela tse di yang kwa go tse dikgoloma Tlokweng.

Sengwe sa dilo tse a ipelafatsa ka tsone gape ke fa, ka 2008 e simologa, a ne a fenya tshutiso ya go tlhokatshepho e e neng e tlisitswe ke phathi e e busang ya modulasetilo wa pele wa khansele le mothusi wagagwe. O ne a supa bokgoni jwa gagwe jwa go sala morago tsamaiso e e tshwanetseng le go tsweledisapuso ya batho ka batho fa ba bangwe ba neng ba itlhobogile teng. Ka go itsetsepela mo melawaneng e etsamaisang khansele, o ne a kgona go supa botlhkwa jwa tsamaiso e e seng bofitlha e bile e amogelesegaya go dira dilo mo khanseleng.

Ga go belaesege gore maitemogelo a ga Bathobakae e le mokhanselara, mme jaanong e le Modulasetilowa khansele, a tlaa mmulela ditsela go dira ditiro tse dikgolo go fetola seemo sa botshelo sa bomme le borrekwa Tlokweng le gongwe le gongwe. O ne a lebagana le dikgwetlho mme a sala a sa tshikinyege ka gonnejaaka a tlhalosa “Ke tsetswe ke le moeteledipele”.

Excerpt from At the Coalface, Gender and Local Government in Botswana



BOETELEDIPELE LE PHETOGO



Dipotso

1. Mokhanselara o tlisa bokgoni bofe mo tirong ya gagwe?

2. A o akanya gore bokgoni jo bo amana le gore mokhanselara ke mme?

3. A go nna le bomme mo maemong a a kwa godimo go dira pharologano mp pusong ya dikgaolo?a) Mo teng ka fa puso ya dikgaolo e dirang ka teng; le

b) Ka kwa ntle, mo tirong ya puso ya dikgaolo le ka fa e ntshang ditirelo ka teng.

c) Jang? Tsweetswe ntsha dikai

4. A go dira pharologano gore palo ya bomme e kae? Ka gore? Tsweetswee ntsha dikai.



Ithutuntsho 6: Boeteledipele jo bo tlisang diphetogo

Mo ditlhopheng, buisanang ka dintlha tse di latelang lo bo lo tlatsa moalo o o fa tlase:

� Ke eng se se dirang moeteledipele wa tlhotlhwa/yo o manontlhotlho?� A bomme ba na le boleng jo tsepameng jo bo ba dirang baeteledipele ba ba popota?� A merafe e ema nokeng bomme mo boeteledipeleng kwa mageng? Se ba se dira jang?� Go ka dirwang go fetola maitsholo a a sa siamang – a bomme le borre mo go bomme ba ba mo maemong

a boeteledipele?Buisanang mo ditlhopheng ka dipotso tse di mo moalong:

Ditlhaloso

Phetolo ya makgotlaSe se ama dikgato tse di mmalwa tsa tsamaisotse di tshwanetseng go tsewa go thlhomamisa gore go thapale go tsholetsa maemo ga go kgetholole bomme, ka tlhamalalo kgotsa ka mo go sa tlhamalalang; go diramabaka tiro a e leng gore a botsalano mo malwapeng e bile a sa kgokgontshe mo go tsa marato/tlhakanelodikobo; le go tlhamalatsa ses̆a ngwao ya lekgotla – puo ya lona le ditsamaiso – go di dira tse di rotloetsangborre le bomme ka go tshwana.

Go fa ditirelo le go fetola sets̆habaSe se ama ka fa go dirwang dilo ka teng mo go tshwanetseng go amogelwa go tlhomamisa gore kgangya bong ke yone e lebelwang mo dikarolong tsotlhe tsa ditirelo tse lekgotla le di ntshang.

Merafe e solofela eng mobaeteledipeleng ba yone kwa

magaeng?

Merafe e ka nna le seabesefe go tlisa boeteledipele jwa

motia, ba ka dira eng?

Mathata a a amanngwang leboeteledipele ke afe?

Ithutuntsho 7: Go lekanyetsa phetogo

Batsena dithuto botlhe ba tlaa kopiwa go lekanya, mo sekaleng sa 1 (kwa tlase thata) go ya go 5 (Kwa godimothata). Tlatsa karata e e fa tlase ka go fa tekanyetso ya 1 go ya go 5 (1 e le gore go padile fa 5 e le goremaikaeleo a fitlheletswe ka botlalo) go bona gore a khansele ya gaeno e tsibogela bong. Karata e gape e moCD ROM at F7.

Karata ya matshwao: Khansele ya lona e tsibogela bong go le kae?


1 2 3 4 5


Tse di lebilwengMOTHEO WEA TSAMAISO1. Khansele e itse maikemisetso a sets̆haba, a kgaolo le dits̆habats̆aba a lefatshe le

a dirileng mabapi le tekatekano ya bong le motheo o mos̆a wa tsamaiso ya bong

mo pusong ya dikgaolo.

2. GO NA LE TSAMAISO YA BONG.

TSAMAISO/PUSOBoemedi3. Palo e e lekanang ya bomme le borre.

4. Palo e e lekanang ya bomme le borre mo maemong a a kwa godimo mo dikhanseleng,

komiti ya ga Ratoropo/Mmatorop, badulasetilo ba dikomiti, jalo jalo.

5. Tekanyo ya bong mo dikomiting tsa morafe.

Tsenyo letsogo6. Bomme le borre ba tsenya letsogo ka go lekana mo diphuthegong tsa khansele,

7. Bomme ba na le tlhotlheletso mo ditshwetsong tsa khansele.

8. Go dirwa ka go lekana ke borre le bomme mo diphuthegong tsa phatlalatsa le

ditiro tse dingwe.

TOGAMAANO9. Togamaano e e ikaeletsweng ya bong le kabo ya ditirelo di a diragala mo khanseleng.

10. Maitlamo a motia a khansele a umaka bong phatlalatsa.

11. Kitso e tserwe mo go bomme ka ga mathata a bone, dibaka, tse di okang le

ditlhoko mme e bile bomme ba a rerisiwa fa go dirwa mananeo le ditsamaiso.

12. Go na le dikai tsa bong mo mananeong otlhe.

DITHULAGANYO TSE DI ITEBAGANTSENG LE BONG13. Khansele e inaakantse le ditiro tse di itebagantseng le bong.

Tshireletsego le tshireletso14. Khansele e na le dipalo tsa boammaaruri tsa borukutlhi di kgaogantswe ka bong.

15. Toropokgolo/toropo ke lefelo le le sireletsegileng go nna bomme, sekai go tsamaya

ka phuthologo bosigo le motshegare.

16. Go na le dipone tse di lekaneng mo mekgwatheng le mo mafelong a sets̆haba.

17. Dipalangwa di sireletsegile mo go bomme le bana.

18. Go na le tirisano e ntle fa gare ga mapodisi le morafe, bogolo jang bomme, mme

e bile bomme ba emetswe sentle mo makgotleng a sepodisi a morafe.

19 Mapodisi le badiredi ba bosiamisi ba rutuntshitswe sente go ka tshegetsa dikgang

tsa kgokgontsho ya bongl.



Tse di lebilweng 1 2 3 4 520. Khansele e tsaya karolo mo dikgannye tsa go tsibosa batho ka kgokgontsho e e

tsalwang ke bong, jaaka malatsi a a lesome le borataro a twantsho kgokgontsho.

21. Khansele e na le mananeo le madi a go fedisa kgokgontsho ya bong.

22. Khansele e ema nokeng mafelo a tshireletsego.

Tlhokomelo23. Go ne ga nna le tlhatlhobo ya tlhokego ya go nna teng ga ditlamelo tsa tlhokomelo

ya bana.

KAKARETSO YA BONG MO DITHULAGANYONG TSE DI TENGItsholelo le tlhomo ya ditiro24. Khansele e na le mananeo a tlhabololo ya itsholelo a mo magaeng a a itebagantseng

bagwebi ba bomme.

25. Bomme le borre ba boelwa ka go lekana mo ditlamelong tsa dikgwebo tse dipotlana

mo khanseleng.

Poelo26. Khansele e na le molawana wa dipoele o o tlhomang seelo sa go oketsa palo le

tlhotlhwa dikonteraka tse di amogelwang ke bomme.

Matlo27. Khansele e nne le kitso e e kgaogantsweng ka bong mo tshwanelong ya matlo.

28. Khansele e tsere matsapa a go tlhomamisa gore bomme le borre ba boelwa ka

go tshwana go tsa matlo.

Didiriswa29. Khansele e na le kitso e e kgaogantsweng ka bong ya gore ke bomang ba ba

kgonang go bona ditirelo, a ke malwapa a eteletsweng pele ke borre kgotsa ke

bomme.

30. Bomme ke bone ba ba tsamaisang ba bo ba tlhokomela ditirelo le ditlamelo tse.

Dipalangwa31. Bomme mba a rerisiwa mabapi le ditlhoko tsa bone tsa dipalangwa .

Botsogo le HIV le AIDS32. Bomme ba kgona go bona ditlamelo tsa botsogo motlhofo.

33. Khansele e na le kitso e e kgaogantsweng ka bong ya HIV le AIDS.

34. Go na le thuto ya sets̆haba ka bong ya HIV le AIDS le mananeo a tsiboso.

35. PEP e teng kwa mafelo a botsogo otlhe gape go na le dthuto tsiboso ka se.

Botsogo jwa tikologo36. Bomme ba a rerisiwa mabapi le tshwaro ya matlakala.

Bomme le borre ba boelwa ka go lekana mo dikgwebong tse di amanang le

mhama o.

Tlhabololo ya matshelo37. Khansele e na le kitso e e kgaogantsweng ka bong le dingwaga mo tirisong ya

ditlamelo tse, sekai, mafelo a boitapoloso, mafelo a morafe, metlobo ya dibuka

mme bomme, basetsana le basimane ba boelwa ka go lekana mo mading a a

tshwaetsweng ditlamelo tsa metshameko le itloso bodutu.



Tsweetswee tlhakanya matshwao a gago o bo o batla gore ke bokae mo lekgkgolong jaaka fa tlase:

TOTAL x 2 / 5 = %

Tse di lebilweng 1 2 3 4 5DITSAMAISO TSA KHIRO LE TIKOLOGOGo tlhopha le go thapa38. Bomme le borre ba thapiwa ka dipalo tse di lekanang mo ditirong tsotlhe, maemo

le mo maemong a botsamaisi mme e bile ba duelwa go lekana mo ditirong tse di

lekanang.

39. Go na le tsamaiso ya go baakanya diphoso tsa maloba.

Tsela ya go itlhophela ditiro40. Bomme le borre ba fiwa sebaka se setshwanang sa go gola mo khanseleng e bile

ba kgona go rutwa ba bo ba godisiwa maemo ka go tshwana.

Mabaka a tiro le tikologo41. Khansele e ntsha dipoelo tse di lekana tsa bomme le borre, malatsi a pelegi a bomme

le borre.

42. Go na le tsamaiso ya kgokgontsho mo go tsa bong e e diragadiwang.

TSAMAISO YA TSA BONGMatshego a bong43. Khansele e tlhomile motheo wa tsa bong, o o a akaretsang mokgotla a sets̆haba,

o o filwe dithata tsa go dira tiro ya one.

44. Bong bo kwadilwe mo ditlhalosong tsa ditiro le ditumalano tsa go dira tiro tsa

batsamaisi le batho ba bangwe ba maemo.

Madi45. Seabe sa madi se seegetswe fa thoke ka tlhamalalo go rotloetsa tekatekano ya

bong.

46. Bomme ba kgona go boelwa ka go lekana le ka botswerere mo meamusong e e

beetsweng ditiro tsa konokono .

Tatediso le tshekatsheko47. Dipalo tsa ditirelo, khiro le dipoelo di kgaogantswe ka ka bonna/ bosadi le bong

mme e bile dikai tsa bong di tlhomilwe go thusa mo togamaanong le ditsamaiso

tsa badiri.

Kago ya bokgoni48. Kabakanyo le thutuntsho ya bon di filwe bomme le borremo khanseleng mo

maemong otlhe mme go dirwa ka tsela e e tsepameng.

Dikitso49. Pharologano ya dikitso e e bonweng mme ya tswalwa ka dithuto tse di tshwanang

le: go bua, go buisana, go tsereganyadikitso tsa go tsemaisa dithuto, go tlhomamisa

gore bomme le borre ba kgona go nna le seabe ka go lekalekana.

Seemo sa sepolotiki le mogaka50. Merero ya bong e filwe seemo se se kwa godimo sa sepolotiki ke khansele, e bile

e na le mogaka wa sepolotiki


MOTHAMA 3: BONG LE TSAIMAISO -DINTLHA TSA MOTSAMAISA DITHUTO

Ithutuntsho 1: Ke eng se se itsang bomme go tsena mo dipolotoking?

Nako: Metsotso e 30

Dintlha: E rile fa motshameko o o lekelediwa mo dithutopuisanong tsa go rutuntsha barutuntshi, batsenadithuto mo setlhopheng ba ne ba tlhopha rre le mme jaaka makhanselara ba bone ba neng ba ya kwamotlhophing go bolele se ba se emetseng le go kopa kemonokeng. E rile fa mongwe le mongwe a sena gotlhalosetswa, batlhophi botlhe ba kopana go buisana gore ke eng fa ba ya go tlhopha rre, ba umaka jaakagale, dikakanyo tse di sokameng e le mabaka a gore ke eng ba tlhopha rre, e seng mme go nna moemediwa bone. Se se tlhagang thata mo go bomme le borre ka go tshwana ke gore go sa ntse go na le ditumelotsa gore bomme ga a tshwanela go tsenelela dipolotiki. E re le fa go ka bo go se na dikgoreletsi tsa semolaotse di itsang bomme go goroga kwa dipusong tsa magae, ditumelo tsa gore rre ke ene tlhogo le tsa ngwaodi sa ntse di itsetsepetse.

Dipatlisiso di lemogile gore, go sa kgathalesege gore o tswa fa kae, o rutegile go le kana kang, dipolotiki disa ntse di sa amogele bomme, bogolo jang mo magaeng mo sa ntse go lejwa thata motho go na le dikitsokgotsa ditsholofetso tse di dirwang ke mapolotiki.

Ithutuntsho 2: Bomme mo dipolotiking ba kae mo Botswana?

Nako: Metsotso e 30.

Dintlha: Bomme mo Botswana ga ba a emelwa mo go lekaneng mo dikarolong tse go tsewang ditshwetsomo go tsone mme ba emetswe botoka mo maemong a botona kwa palo ya 25% ya matona e leng bomme.Ba emetswe botoka gape mo pusong ya dikgaolo (19%). Ga re fitlhele seemo seo gope, le fa e le mo maemonga bosets̆haba kgotsa kwa tlase kwa magaeng mme e bile lefatshe le setse morago tsamaiso ya ditlhopho yadikgaolo tsa botlhophi kgotsa e e reng yo o boneng palo e ntsi ke ene mofenyi e e itsegeng ka go boya bommeka fa mosing, e ba tima go bona maemo a go tsewang ditshwetso mo go one. Bosupi bo bontsha gore kemediya bomme e kwa godimo mo mafatsheng a a dirisang tsamaiso ya ditlhopho e mo go yone maemo a boemedia abiwang go lebilwe gore phathi e bone batlhophi ba le kae le kwa e leng gore go beilwe dipalo tsa gorebomme ba nne kae. Rebelela pampiri e e nang le dintlha gore o bone ditlhaloso go ya pele.

Ithutuntsho 3: Ke mang a buang mo diphuthegong tsa Khansele?

Nako: Metsotso e 30

Dintlha: Go tsenya letsogo ka matlhagatlhaga go feta gore bomme ba teng, go raya gore ba kgona go ntshamafatlha a bone ba bo ba nna le seabe mo ditshwetsong tse di tsewang ke khansele. Dipotso tse di ka bodiwangka go nna le seabe ga bomme mo diphuthegong tsa khansele e ka nna tse: A ba kgona go tlhagisa dikgangtsa bong? A ba a bua kgatsa ba didimadiwa ke borre? Fa ba bua, a ba kgona go ntsha dikgang tse di lebanenge bile di utlwala? A bomme kgotsa borre ke bone fela ba buang mo dikhanseleng? Ke mang yo o tsayangtshwetso ya bofelo mo khanseleng?

Moalo o supa gore mo diphuthegong tsa tsa dikhansele tse di neng tsa etelwa, bomme ba ne sa tsee karolo

DINTLHA TSA MOTSAMAISA DITHUTO

ka matlhagatlhaga kgotsa go sa lekane dipalo tsa bone mo khanseleng. Mme ditshekatsheko di supile fa “paloe e botlhokwa” kgotsa 30% e tlhokega gore bomme ba tle ba kgone go bua ka matlhagatlhaga e bile baitshepha. Mangwe a mabaka a a rotloetsang bomm go nna le seabe e ka nna a a umakilweng fa tlase, lebelelaithutuntsho 4 fa tlase.

Ithutuntsho 4: Ke eng se se itsang bomme go tsaya karolo?

Nako: Metsotso e 15

Dintlha: E re le fa go ka se nne le dikgoreletsi tse di itsang bomme go tsena mo pusong ya dikgaolo, fa basena go tsena koo, go na le mabaka a le mmalwa a a ka dirang gore ba kgone kgotsa ba palelwe.

Mabaka ao a ka kgaoganngwa ka makgamu a a latelang:• Dikgoreletsi tsa matshelo le ka fa ba godisitsweng ka teng:

o Ngwao le kgodiso – Batho ba le bantsi ba sa ntse ba dumela gore bomme ga a tshwanela go nna momaemong a go busa.

o Go itshepha mo go kwa tlase – Bomme ba le bantsi ba umaka dikgoreletsi di le mmalwa tsa ka fa bagodisitsweng ka teng tse di ba itsang go itshepha le go dumela mo go bone.

o Bomme ba sa emane nokeng – selo se3 gapa se itsiweng ka Mo gogele kwa tlase – (se go buisantswengka sone mo methameng e e fetileln)

• Sepolotikio Go itsane le go dirisana ga borre go tswa bogologolo le diphathi tsa sepolotiki – tsamaiso ya puso ya

dikgaolo e tletse sepolotiki. Ngwao ya bontsi jwa diphathi tsa seplotiki di dirisa kitsano ya bogologoloe e solegelang molemo borre.

o Go direla ba kganetso kgotsa go ikemela ka nosi le gone go ka nna kgwetlho e nngwe gapae momakhanselareng a bomme.

• Tsa tsamaisoo Dinako tsa diphuthego – Dinako tsa diphuthego gantsi di bewa mo dinakong tse di sa siamelang bomme,

sekai, bosigo fa bone ba na ditro tse dingwe tsa malwapa gongwe, e le nako e ba sa sireletsegang kayone, jalo jalo.

o Ditsela tsa thotloetso – gantsi bomme ga ba bone kemonokeng kwa magaeng, jaaka ditlamelo tsatlhokomelo ya bana.

• Tse di amang mothoo Thuto e e kwa tlase – E re ka go se na seelo sa thuto mo go nneng mokhanselara, dithuto tsa makhanselara

di farologana thata, ditiro dingwe tsa khansele ke tsa boranyane, ka jalo di tlhoka thuto ya seemo sese rileng le maitemogelo. Fa makhanselara a se na thuto le katiso mo ditirong tsa go nna jalo, bokgonijwa bone bo ka fokotsega

o Go re motho o ntse jang, o dirile eng – dikitso tse dintsi tsa mokhanselare di bonwe ka go dira le kopanale diemo dingwe, makhanselara a mantsi a bomme a kopane le diemo tse.

o Puo – mo mabakeng mangwe diphuthego tsa khansele ga di tsamaisiwe ka puo e e buiwang kemokhanselara kwa gae, se e ka nna sekgoreletsi se segolo thata fa a sa kgone go bala, go tlhaloganyale nna le seabe mo diphuthegong tsa khansele ka gonne a sa kgone go bua le go tlhaloganya puo eo.

o Go aga bokgoni go go sa siamang – Mo mabakeng a mantsi makhanselara ga a kgone go bona nonotsho,fa ba e bona, ga se e e siameng. Makhanselara a mas̆a a ka nna a se ka a itse gore tiro ya bone lemaikarabelo a bone ke eng.

o Maikarabelo a kwa lwapeng le go tlhoka kemonokeng – mo godimo ga go lebagana le dikgwetlho tsago nna mokhanselara, bomme ba tshwanelwa ke go sikara mokgweleo wa tiro ya bone ya sepolotikile ya tlhokomelo kwa lwapeng, jaaka go apaya le go tlhokomela bana, jalo jalo.


MOTHAMA 3: BONG LE TSAIMAISO - DINTLHA TSA MOTSAMAISA DITHUTO


MOTHAMA 3: BONG LE TSAIMAISO - DINTLHA TSA MOTSAMAISA DITHUTO

Ithutuntsho 5: Phetogo e e dirwang ke bomme

Nako: Metsotso e 30

Dintlha: Se ke sekai se se siameng thata sa moeteledipele wa mme yo o dirang gore tokafatso ya matsheloa batho a tle pele mo maikarabelong a gagwe. O bona tsenyo letsogo ya batho le maikarabelo mo sets̆abenge le dilo tsa botlhokwa mme o batla go tlhomamisa gore ditiro di dirwa sentle. Bona gore a batsena dithutomo setlhopheng ba a dumalana. Se se tshwanetse sa gogela mo dipuisanong tsa gore phetogo ke eng:

Mo teng• Melawana le ditsamaiso: sekai, mo mafatsheng a mantsi, diphuthego di simolola morago ga nako ya bobedi

tshokologo mme di tswelele go fitlhelela bosigo thata. Tsamaiso e ga e botsalano mo malwapeng• ditlamelo – matlwana a boitiketso, tlhokomelo ya bana.

Ka kwa ntle• Go fetolela mo gae didiriswa tsa mafatshefatshe tsa boleng jwa tekatekano ya bong.• Molao o o tsibogelang bong o tshwanetse go fetisiwa, jaaka wa go lwantsha kgokgontsho mo go bomme

le bana, melao ya setso le tlhokomelo.• Molao mongwe le mongwe o tshwanetse go tsibogela bong, e seng fela e e lebegang e itebagantse le

bomme.• Tshekatsheko ya tsa madi kafa letlhakoreng la bong.Tatediso le tshekatsheko ya ditsamaiso tse di dulanweng/melao e e tlhomilweng.

Ithutuntsho 7: Go lekanyetsa phetogo

Nako: Metsotso e 30

Dintlha:Tiro e e botoka e dirwa ka bongwe ka bongwe mme e bile e ka nna tiro e e direlwang kwa gae.Batsena dithutoba tshwanetse go tlatsa karata ya matshwao mabapi le tsa bong le phetogo mo khanseleng ya bone, balekanyetsa go tswa ka 1 (maswe) go fitlha ka 5 (botswerere). Ba tlhakanye matshwao, ba kgaoganye ka 500ba bo ba ntsifatsa ka 100 go bona diphesente. Tekanyetso e e tlaa fa tlhaloso e e botlhokwa le matseno momothameng o o latelang wa ditogamaano tse di botlhokwa ka dikgang tsa bong.


Dinoutsi:

MaitlamoMothama o o ikaelela go bona gore:• Ke eng fa bong bo le botlhokwaq mo ditlhabololong.• Pharologano fa gare ga ditlhokego tsa bong tsa gale le tse di itebagantseng le ditlhabololo.• Dintlha tsa botlhokwa jaaka togamaano ya bong; kakaretso ya bong; tekanyetso ya bong le

kitso e e kgaogantsweng ka bong.• Mefuta e e farologaneng ya metlhala ya go rotloetsa tekatekano ya bong; tse di molemo tsa

yone le tse di seng molemo; le gore e dira jang mokgwa wa Tsamaiso ya Bong.

MOTHAMA 4 DITOGAMAANO TSE DI BOTLHOKWATSA BONG


MOTHAMA 4: DITOGAMAANO TSE DI BOTLHOKWA TSA BONG

How

to

mov

e fr

om p

ract

ical

to

stra

tegi

c in

terv

entio

nsSe

tshw

ants

ho: T

revo

r D

avie

s

Ithutuntsho 1: Maikuelo

Mme o o dirang mo madirelo a mannye o tla go kopa thuso mo go wena. O ka:

Mo fa madi go rekatse a ka di rekisang;

Mo fa thutuntshoya go tsamaisakgwebo e nnye;

Kopa ditsala tsa gagogo mo rotloetsa;

Mo akantsha gore o ka yakae go bona sekoloto.



DITLHOKO TSA BONG TSA MALATSI OTLHE LE TSADIPHETOGO

Dipotso

1. Ke efe ya tse e e tsamaalanang le ditlhokego tsa letsatsi le letsatsi?

2. Ke efe e e lebaganeng le ditlhokego tsa diphetogo?

3. Letlhoko la malatsi otlhe ke eng?

4. Letlhoko la diphetogo ke eng?

5. Akanya ka letlhoko la malatsi otlhe le la ditlhabololo le le lwantshiwang letsatsi le letsatsi.





Ditlhaloso:

Ditlhoko tsa bong tsa malatsi otlhe ke ditlhoko tse bomme ba di bonang mo ditirong tsa bone tse diamogelesegang mo morafeng. Ditlhoko tse ga digwetlhe ka gope kgaoganyo ya ditiro ka bong kgotsamaemo a bomme a a kwa tlase mo morafeng, le fa di tswa mo dilong tse. Diitlhoko tsa malatsi otlhe tsabong ke go itebaganya le tlhokego e e akanyediwang e e gaufi, e e lemogilweng mo seemong se se rileng.Tlholego ya tsone ke tse batho ba tshelang le tsone mme gantsi di itebagantse le ditlhaelo mo mabakenga botshelo jaaka go nna teng ga matsi, botsogo le khiro.

Ditlhoko tsa bong tsa phetogo ke ditlhoko tse bomme ba di lemogang ka ntata ya maemo a bone a akwa tlase mo morafeng. Ditlhoko tse di a farologana go ya ka maemo a a rileng. Di amana le kgaoganyoya ditiro ka bong, nonofo le taolo mme di ka nna tsa akaretsa tshwanelo ya kemelo ya semolao, kgokgontshomo malwapeng, dituele tse di lekanang le gore bomme nne le taolo mo mebeleng ya bone. Go kgona gofitlhelela ditlhoko tse go thusa bomme go fitlhelela tekatekano e e kwa godimo. Gape go fetola ditiro tsedi teng, ka go dira jalo go gwetlha maemo a bomme a a kwa tlase.

Bomme mo ditlhabololong• Kgang ya bomme mo ditlhabololong a batla go akaretsa bomme mo mananeong a a teng a ditlhabololo,

mme a sa fetole go sa lekalekaneng ga bong. Ga e itebaganye le go sa lekalekaneng ga bong, ka jalo eitebaganya le dikai go na le go itebaganya le motswedi wa go sa lekaleneng ga bong.

• Ditiro tsa ntlha Bomme mo Ditlhabololong di ne di leba bomme e le batho ba ba boelwang ba sa diresepe mme gantsi itebaganya le ditiro tsa bomme tse di kwa thoko. Ga go ise go ke go dirwe tshekatshekoya bong ga tlhomamisa ditiro tsa bomme mo ditlhabololong di kgona ditlhoko tsa mmatota tsa bommeba ba tsaang karolo, kgotsa gore a ditiro tseo di tlaa amogelwa ke borre ba ba neng ba sa rerisiwa.

Bomme le ditlhabololo• Moono wa Bomme le Ditlhabololo o itebagantse le go fitlhelela ditlhabololo tse di motia e bile di le

bobebe ka go akaretsa bomme mo mananeong a a teng a ditlhabololo. O amogela gore go go bogologolo bomme ba ntse ba na le seabe mo itsholelong o bo o gatelela phetolo ya matshego a itsholeloya mafatshfatshe mme e sa supe kgolagano fa gare ga go nna tlhogo ga borre le go jewa ntsoma moitsholelong.

• Maano a bomme le ditlhabololo gantsi a ne a tsenya ditiro tsa bomme kgotsa bontlha jwa tsong gooketsa dithulaganyo tse dikgolo tsa ditlhabololo. Ditiro tseo di ne di lebagantswe le go oketsa dipoelole ntshomaduo ya bomme, jaaka ditiro tse di tsenyang madi.

Bong le Ditlhabololo• Moono wa bong le ditlhabololo o lebelela go sa lekalekaneng fa gare ga bahumi le bahumanegi, ba ba

emeng sentle le ba ba sa emang sentle le go lekalekang mo gongwe gape go bomme ba lebaganengle gone mo mabakeng a. O dumela gore bomme, bahumanegi le ditlhopha tse dingwe tse di sa atlwangke botshelo ke bone ba amilwe ke ditsamaiso tsa botshelo tse di itsang gore go nne le tekatekano yaditlhabololo. Maikaelelo magolo a bong le ditlhabololo ke go aga ditlhabololo tse di lekalekanang e bilee le tse di tsweletseng tse mo go tsone bomme le borre e leng batsaa ditshwetso ba ba lekanang. Moonoo akaretsa ditlhoko tsa gale le tsa phetogo tsa bomme le tsa borre mo dinakong tsotlhe tsa botshelo jwatiro.

• Tsamaiso ya“Bong le ditlhabololo“ e emiseditse tsamaiso ya “bomme mo ditlhabololong“ mo mekwalongya mo bos̆eng mme ga e ise e diragadiwe ka bophara.

Source: Gender training manual and resource guide, Ministry of Gender Equality and Child Welfare in the Republic of Namibia.



Ithutuntsho 2: Tshekatsheko- maano kwa tlase

Bala tshekatsheko e e fa tlase o bo o araba dipotso tse di latelang

Mokhanselara Salome Lesole, Leloko la BDP e bile e le Mokhanselara kwa Kgaolong ya Legare (MoToropong ya Orapa), o dirle diphitlhelelo tse dikgolo thata mo pakeng ya gagwe ya ntlha a le mo tirong.E rile fa a tlhophiwa mokhanselara o ne a tshotse lerato le le kwa godimo thata la ditlhabololo tsa bas̆a,bana le bogole, ditshwanelo tsa bomme le bana. O tshwere maemo a a kwa godimo mo dikomiting tsakhansele, mme o dirisitse maemo a gagwe go itebaganya le ditlhoko tsa morafe ka tsela e e tshwanetseng.

Fa e sale ka 2004 o okeditse kwadiso ya masiela, le go tlhomamisa gore ba bona dijo mo mafelong a agaufi le bone. O dirile ka natla go tlhom amisa gore batho ba ba nang le bogole ba a amogelesega, ga bafitlhwe go twe ba tlhabisa ditlhong le gore ba kgona go bona dikolotsana tse ba tsamayang ka tsone legore ba nonotshitswe go ikemela ka nosi. O bua ka ipelafatso ka ga Edwin Phalane yo o nang le bogole,yo a mo thusitseng go bona thuso ya madi a a neelwang banana, yo jaanong a rekisang diice cream, abona dipoelo.

Lesole gape o itebagantse le HIV le AIDS, o rotloetsa thuto ya banana ba rutana e e itebagantseng le metsee e kwa tennyanateng jaaka meraka. Gape o tshwaraganya dikgang tsa HIV le AIDS le go fiwa dithata gabomme, go rotloetsa tlhakanelo dikobo e e sireletsegileng le ditsela tse di laolwang ke bomme tsa go thibelapelegi, jaaka sekausu sa bomme.Nngwe ya ditiro tse a di ratileng thata ke ya go bopa setlhopha sa kgwele ya dinao, mme ka ntlha ya leratola gagwe mo metshamekong, o thusitse ditlhopha, le ka ditsompelo tota. Nngwe ya ditoro ta gagwe kego rotloetsa popo ya setlhopda sa kgwele ya dinao sa bomme.

Excerpt from At the Coalface: Gender and Local Government in Botswana

Dipotso

1. Tiro ya mokhanselara e fitlheletse jang ditlhoko tsa malatsi otlhe tsa bomme le bana, gape e fitlheletse jangditlhoko tsa phetogo tsa bomme?

2. Ditiro tsa khansele ya gaeno di fitlhelela jang ditlhoko tsa phetogo kgotsa tsa malatsi otlhe tsa bomme lebasetsana?

3. Ditlhoko tsa bomme le basetsana tsa phetogo le tsa malatsi otlhe dika kgotsofadiwa jang? Ke eng se katlhokegang mo go tsone tsotlhe, o ka fenya jang?



Ditlhoko tsa bong tsa diphetogo le tsa malatsi otlhe

Ithutuntsho 3: Tshekatsheko

Mosetsana ke kgarebe ya dingwaga tse di masome mabedi yo o neng a itsholofela a bo a tsenwa ke mogarewa HIV a sena go thubediwa ke monna yo a mo itseng, mma a patelesega go tlogela sekolo se segolwane.O nna le mmaagwe yo o sa tsewana mo mokhukhung ka fa ntle ga Gaborone. E rile a bona a sa bone tiro,Agnes a ineelela go gweba ka mmele. Gangwe le gape o bediwa a bo a tsuulolwa ke bareki ba gagwe. E refa a ise a lwale bolwets jwa AIDS, mabaka a a tshelang mo go one ke a gore o saletswe ke dingwagainyanafela go tshela. O eletsa go itshimololela kgwebonyana go bolokela ngwana wa gagwe madi, mme ga a kgonego bona dithuso tsa madi. Ngwana wa gagwe ga a tsene sekolo sa bananyana, selo se se mo paledisang gotswa a ya go batla tiro. Ba lelwapa ba tshela ka matsana a ga mmaagwe Agnes a bogodi. E rile mo bos̆engmatshelo a bone a sulafala thata fa mokhukhu o ba nnang mo go one, o o se nang motlakase mme ba dirisasetofo sa parafene, o kapa molelo.Ba ne ba palelwa ke go tima molelo gonne ba le kgakala le pompo ya metsi.Ngwana wa ga Agnes o a lwala, o lebega a lwala bolwetse jwa go tlhaela dikotla. Ga a itse kwa rrangwanaa teng, ga a ise a ko a mo sekise gonne a ne a tshaba go dira jalo.

TiroTlhama melawana e e tlaa dirang pharologano ya tsa malatsi otlhe ly tsa diphetogo mo botshelong jwa gaMosetsana, o bolele gore o tlaa dirisa lephatana/lekalana lefe la puso.



KAKARETSO YA BONG

Source: A Curriculum for the training of trainers in gender mainstreaming produced by African Women’s Development and Communication Network

Ditlhoko tsa malatsiDi nna gautshwananeDi nna tsa bomme ba ba rilengKe tsa ditlhoko tsa letsatsi le letsatsi, dijo boroko,dikamogelo, botsogo, bana, jalojalo.

Bomme ba di lemoga motlhofo

Di ka lwantshiwa ka go ntsh ditsompelo tsedi tshwanang le dijo, dipompo dikokelwana , jalojalo.Go lwantsha ditlhoko tsa galeDi tsenya bomme e le ba ba boelwang e bile e lebadiri.Di ka tokafatsa seemo sa matshelo a bommeKa kakaretso ga di fetole ditiro tsa bomme tsa tlholegole ka fa ba amanang ka teng

Ditlhoko tsa diphetogoKe tsa nako e teleleTsa bomme ka bontsiKe tsa maemo a a sa itireng sepe, go nna kwa tlase,go se nang ditsompelo, thuto, go tshabelelwa kelehuma le tiriso dikgoka, jj.Motheo wa go sa tshele sentle le gore kgonagalo yaphetogo gantsi bomme ga ba ebone.Di ka lwantshiwa ka go tsibosa batho,go godisaitshepho, thuto, go nonotsha makgotla a bomme,go mkurusa batho sepolotiki, jalo jalo.Go lwantsha ditlhoko tsa phetogoDi dirisa bomme e le baemedi kgotsa di ba thusa gonna baemediDi ka tokafatsa maemo a bomme mo sets̆habengDi ka nonotsha bomme tsa bo tsa fetola botsalano

Go tswa mo ithutuntshong e, o tlhaloganya eng ka kakaretso ya bong?



KGANG MELAWANA/DIKGATO KE MAIKARABELO A GA MANG DITSOMPELO

Ditlhaloso: Kakaretso ya bong

Ke mokgwa wa tlhatlhoba ditlamora go mo go bomme le borre tsa kgato e e rulagantsweng (go balelwamolao, ditsamaiso le dithulaganyo) mo dikarolong tsotlhe le mo maemong otlhe. Ke leano la go dira gorematshwenyego a bomme le borre le maitemogelo a bone a nne bontlha bongwe jwa tlhamo,tiragatso letshekatsheko ya ditsamaiso le dithulaganyo mo dikarolong tsotlhe tsa sepolotiki, itsholelo le matshelo gorebomme le borre ba boelwe ka golekana, le gore go tlhoka tekatekano go se ka ga tsweledisiwa. Maikaeleloa bofelo ke tekateakano ya bong. Maikaelelo magolo ketekatekano.

Source: national gender mainstreaming programme, Ministry of women affairs and child welfare, 2003

Ithutuntsho 4: Go ntsha dipalo tsa bongLebelela dipalo tse di fa tlase o bo o araba dipotso tse di latelang:

A.) Go bona botsogo mo Botswana

Mo Botswana, tlhokomello ya botsogo e abiwa ka mokgwa wa go phuthololelwa ga ditlamelo kwadikgaolong, go dirwa gore botsogo jwa kwa moding e nne jone konokono ya tsamaiso ya botsogo. Botswanao na le tomagano e kgolo ya ditlamelo tsa botsogo (dikokelo, dikokelwana, dikokelwana tse dipotlana,dikokelwana tse di latelang batho kwa bat eng) di kgobokane mo dikgaolong tsa botsogo di le 24.

Ditirelo tsa botsogo di ka fa tlase ga botsamaisi jwa Lephata la Botsogo le le tlhokometseng dikokelo (tsego fetisetswa balwetse kwa go tsone, tsa dikgaolo le tsa botsogo go tswa moding) le la Dikgaolo, le letlhokometseng dikokelwana, dikokelwana tse dinnye le tse di yang kwa bathong.

Mo sets̆habeng, palo ya 84% e gaufi le ditlamelo tsa botsogo ka sekgala sa 5km. Go na le palo e nngweya 11% e e fag are ga 5km le 8km, mo ga raying gore 95% ya batho ba nna gaufi le ditlamelo tsa botsogoka 8km. Mo ditoropong go supega gore 96% wa batho ba nna gaufi le botsogo ka 8km, fa go bapisiwa le72% wa banni ba dikgaolo. Ke fela batho ba le 4% ba ba nnang bokgakala jwa fag are ga 5km le 8kmmoditoropong. Selekanyo se sa 4% se fitlhelwa mo dikgaolong tsa Palapye le Jwaneng.

Kwa dikgaolong tsa magae, palo ya 72% le 17% ba nna fa gare ga 5km le 8km go tswa fa ditlamelong tsabotsogo tse di gaufi. Kwa Bokone Botlhaba, Borwa le Kgalagadi Borwa, batho botlhe ba teng (100%) banna gaufi le ditlamelo tsa botsogo ka 5km, fa kwa dikgaolong tsa Serowe, Bobirwa, Mahalapye, le Gomare,batho ba tsone ba le gaufi ka 8km. Kweneng Bophirima key one e e nang le palo e potlana ya batho ba bagaufi le ditlamelo tsa botsogo ka 5km, palo ya teng ke 5%, e latelwa ke Borwa Botlhaba ka 14%.

Source: Central Statistics Office, August 2007

BBabereki ba ba duelwang go ya ka madirelo le bong, Mopitlo 2008

Borre

353110229188192211

1929024611611590162804

123714334806

1298115435

6076114216

190412

Bomme

20331444

17070589

2520201848849327845755603503214572081

74715

4548812798

133001

Tshoboko

556411673358892800

218104479514964122947379

17974936622633379

190150

10624927014

323413

% yaBomme36.5%12.4%47.6%21.0%11.6%45.1%59.1%26.7%62.0%31.2%53.7%64.4%61.6%39.3%

42.8%47.4%41.1%

% yaBorre63.5%87.6%52.4%79.0%88.4%54.9%40.9%73.3%38.0%68.8%46.3%35.6%38.4%60.7%

57.2%52.6%58.9%

Temo-thuoMeepo le DikwariMadirelo a ntsho dithotoMetsi le MotlakaseDikagoMarekisetso a magolo le a mabotlanaDihotele le Marekisetso a DijoDipalangwa le tsa DitlheletsanoMafelo a tsa MadiTsa MatloThutoBotsogo le tsa BoipelegoDitirelo tse dingwe tsa MorafeTshobokol: Madirelo a a ikemetsengle a a tlhakanetsweng le pusoGoromente o MotonaPuso ya DikgaoloDipalo Gotlhe



Source: CSO, September 2008

KITSO E E KGAOGANTSWENG KA BONG

Dipotso

1. Dipalo tse ka bobedi di farologana jang?

2. Ke efe ya dipalo tse pedi tse e e mosola thata? Ka goreng?

3. Dipalo tse tsa reng ka,a. Go bona ditirelo tsa botsogo, sekai, ke bafe ba ba di bonang botoka, ke bafe ba ba di bona mo go

sa siamang, bomme le borre ba amegile go le kae?b. Khiro, sekai. Pharologano ke eng magare a seemo sa bomme le sda borre, ke mo ditirong dife le gore

ke mo mefameng/ madirelong afe a bomme le borr ba leng batsi teng?

4. Fa o lebile ithutuntsho e, o ka tlhalosa jang kgang ya kitso e e kgaogantsweng ka bong, ke ka goreng ele botlhokwa botlhokwa?



Tlhaloso

Kitso e e kgaogantswend ka bong: E ke kitso ya dipalo e e kgaoganyang kitso ya se se dirwang se sesekasekwang ka go supa palo ya borre le bomme ba ba amegang.

Ithutuntsho 5 : Bala tshekatsheko e e fa tlase o bo o araba dipotso tse di latelang

Tse ke dintlha kgolo tsa thualaganyo ya tsa madi tsa Khansele Y, e madi otlhe a yone e leng sedikadike saDipula.• Madi a ditsela a oketsegile ka 45% go nna P150 000 (e le selekanyo sa 15% sa madi otlhe) Bontsi jwa madi

a a tlaa dirisiwa go thiba dikhuti mo ditseleng tse dikgolo mo toropong.• Madi a go tlhabolola itsholelo a oketsegile ka 30% go nna P155 000, (e le selekanyo sa 15.5% sa madi

otlhe), go na le 74% ) e leng P115 000) wa madi a a dirisiwa go aga lebala la metshameko le les̆a.• Madi a a setseng a madi a tlhabololo itsholelo le tsa itlosobodutu (e leng P40 000) a tlaa dirisiwa go tokafatsa

mabitla le marekisetso a mabotlana.• Madirelo a metsi a bone 6% (P60 000)• Kgopho ya metsi a a leswe le kolelo matlakala di bone P30 000 le P40 000(e le 3% le 4%) ka go latelana.• Khansele e okeditse madi a a dirisediwang motlakase ka 9%ya madi otlhe (e leng P90 000) a a dirisiwang

mo motlakaseng..• |Karolo e tona go di feta tsotlhe ya madi otlhe (38%) a tlaa dirisiwa mo go abeng lefatshe. Khansele ga e

na tsamaiso/molawana wa gore kabo ya lefatshe la bonno le la kgwebo e tlaa dirwa jang.• Khansele e sa tswa go tsenya mo tirisong thulaganyo ya kgodiso ya bana e e tlaa bonang 2.5% wa madi

otlhe (e leng P25 000)• Khansele e tlaa tsenya letsogo mo boikuelong jo bo dirwang ngwaga le ngwaga jwa Malatsi a a Lesome

le Borataro a gore Ga go nne le kgokgontsho ya bomme.Tiro e e tlaa bona P20 000 kgotsa 2% wa madiotlhe.

Dipotso

1. A kabo e e fa godimo ya madi e supa botsalano jwa bong? Ke eng o re e a bo supa kgotsa ga e bo supe?Dirisa moalo o o fa tlase go supa gore a bomme kgotsa borr ba boelwa thata kgotsa go le gonnye (kgotsaka go lekana) mo kabong ya madi.

2. O tlhaloganya eng ka kabo ya madi e e itebaganyang le bong fa o bapisa le e e akaretsang bong mo kabongyotlhe?



DITHULAGANYO TSA MADI TSE DI TSIBOGELANG BONG

3. O dirisa kabo ya madi e e fa tlase, aba ses̆a madi a a teng ka tsela e e leng gore e tlaa solegela molemotsweletsopele ya tekatekano ya bong.

4. O tlhaloganya eng ka thulaganyetso ya bong?



Madi - P 40,000.00 30,000.00 90,000.00 60,000.00 150,000.00 115,000.00

40,000.00

50,000.00 380,000.00 25,000.00 20,000.00 1,000,000.00

%4.3%3.0%9.0%6.0%15.0%11.5%

4.0%

5.0%38.0%2.5%2.0%100%

Bomme Borre KaboDitiro tsa madiKolelo ya MatlakalaDitlamelo tsa Kgopho ya LesweDitlamelo tsa MotlakaseDitlamelo tsa MetsiDitsela le DikagoTlhabololo ya itsholelo le Itloso Bodutu –Lebala la MetshamekoTokafatso ya Mabitla le Dikgwebo tsedipotlanaDidiriswa le DikoloiKabo ya lefatsheTlhokomelo/Kgodiso ya BanaTwantsho KgokgontshoTshoboko



Pampiri ya Dintlha: Kabo ya madi e tlhokometse bong

Moono mogolo wa kabo ya madi e e tsenyang bong ke gore ka ntlha ya mafelo a a farologaneng a bommele borremo morafeng le mo itsholelong, ga go na karolo ya kabo madi e e sa tsibogeng. Go tsaya sekai sabofelo, go nna le kitso e e kgaogantsweng ka bong mo dikarolong tse di tshwanang le tiriso ya lefatshe,kadimo ya madile le tsa temo-thuo, potso e nna teng gore a tota karolo ya kabo madi ya temo-thuo eitebagantse sentle le dipharo logano tsa bong mo mhameng o; mme ka go dira jalo e tsenya letsogo mo gofeng bomme dithata.

Kabo madi e e akaretsang bong e akaretsa tshekatsheko ya ditiro tse di abetsweng madi (jaaka kabo yaitshireletso le tsa matshelo) le mo gare ga mehama go bona seabe sa yone. Motlhala o o dirisiwang thata gobona pharologano mo gare ga mefuta ya ditshenyegelo ka bong o o tlhamilweng ke moitseanape wa tsaitsholelo wa lefatshe la Australia, e bong Rhonda Sharp, yo o nnileng le seabe se segolo mo go tsa kabo yamadi e e tsenyang bong kwa Australia, kwa e leng gore kgang e e simologile teng. Sharp o farologanya fagare ga:

Kakaretso kgotsa kabo ya madi e e akaretsang ka lephatana la puso le sekasekilwe ke bathapi gobona seabe sa bong. Sekai, a kabo ya thuto go sa balelwe dikgang tse dif a godimo fa godimo, esupa maitlamo a tekatekano ya bong? Ke sekanyo se se kae sa seabe sa thuto se se yang kwatlhokomelong ya bana le thuto ya bagolo? Dipotso tse di botlhokwa thata mo go baakanyengtsamaiso ka gonn kabo madi kwa Australia , le gongwe le gongwe, e fitlhela 98% ya madi a pusoe a dirisang.

Madi a khiro e e sa kgethololeng ka bong (sekai, go kwala ditlhaloso tsa ditirogo supa tekatekano). E kwa tlase ga 5% wa kabo ya madi yotlhe.

Dintlha tse di lemogilweng tsa tiriso ya madi mogo tsa bong, sekai, ditiro tsa botsogo jwa bommedi kwa tlase ga 1% wa kabo ya madi.

Kuku ya ga Rhonda

Ithutuntsho 6: Lebelela moalo wa bokgoni jwa puso ya dikgaolo mo Botswana

Lebelela moalo wa tse di dirwang ke puso ya dikgaolo mo Botswana o bo o araba dipotso tse di latelang:

Tse di dirwang ke puso ya dikgaolo mo Botswana



TEKATEKANO YA BONG MO GO NTSHENG DITIRELO

Source: Commonwealth local government forum – www.clgf.org.uk

TIRO/NONOFOBODIREDI KAKARETSOSepodisiTshireletso ya moleloTHUTODikolo tsa bananyanaThuto ya dikolo tse dipotlanaTSA MATSHELO A BATHODikolo tsa tlhokomelo ya banaDitirelo tsa tlhokomelo ya malwapaBOTSOGO JWA SETS̆HABABotsogo go tswa modingTshireletso ya botshogoMATLO LE TOGAMAANO YA DITOROPOMatloTogamaano ya ditoropoDIPALANGWADitselaDitsela tsa ditoropoDiporo mo ditoropongMaemelo a dikepeTIKOLOGO LEDITSAMAISO TSA BOTSOGOJWA SETS̆HABAMetsi le botsogoKolelo ya matlakala le go a latlhaMabitla le kwa go fisediwang ditopo goneMatlhabeloTshireletso ya tikologoTshireletsego ya barekiNGWAO, ITLOSO BODUTU LEMETSHAMEKOMetshameko le dikhonsataMafelo a ngwao le metlobo ya dibukaMafelo a itloso bodutuMETSHAMEKO LE ITLOSO BODUTUDITIRELODitirelo tsa dikeseKgotetso kwa dikgaolongKabo ya metsiTSA ITSHOLELOTsweletso ya itsholelo

Bogare

*

*

**

**

**

*

****

****

*

*

Kgaolo

**

**

**

**

**

****

* *****

*** *

***

*



Dipotso

1) Bong e nna kgang ka tsela e e ntseng jang mo dikarolong tse tsa tiro?

2) A bong bo a tlhokomelwa mo nakong ya gompieno mo ditirong tse tsotlhe mo khanseleng ya gaeno?

3) Fa go sa nna jalo ke ka goring?

4) Go ka dirwa eng go akaretsa bong mo dikarolong tse tsotlhe tsa tiro mo khanseleng ya gaeno?

PAMPIRI YA DINTLHA:DIKGANG TSA BONG TSE DI BOTLHOKWA MO PUSONG YA DIKGAOLO

Tikologo le botsogo: Kgotlelesego, Go tlhoka ditirelo tse di lekaneng jaaka ditlamelo tsa botsogo, kgopho yaleswe le kgotlelesego e e dirwang ke lookwane mo tikologong le tsone di kotso mo botsogong. Bomme ba amiwake dilo tse ka bontsi thata gonne ba dira ditiro ka bontsi tse di malwapeng, gape ba tlhokomela balwetse. Ditlamelotsa botsogo jwa sets̆haba gantsi ga di bonale. Gantsi ditirelo tsa ditlhoko tsa bomme tsa tsholo di bokoa.

Metsi: Bomme ba dira tiro e e botlhokwa thata mo go tlhokomeleng metsi le tsa botsogo. Bomme, le bana mmee seng thata, ke bone thata thata ba ba gelelang metsi a a dirisiwang mo malwapeng, ba a isa kwa lwapeng, mmeba a baa go fitlhlela a dirisiwa, ba bo ba a dirisa go apaya, go phepafatsa, go tlhatswa le go nosetsa. Gantsi bommeke bone ba ba buisanang le baagisani go kopa metsi, ba kanoka metswedi ya metsi, ba sekaseka ditse tsa goanamisa metsi, ba buisana le babusi ba tshwanetseng ba bo supa dingongorego fa metsi a sa lekane.

Tsa botsogo: Fa borre ba ba nna le seabe mo go tseeng ditshwetso mo mofuteng wa go aga ditlamelo tsabotsogo, tlhokomele ya tsone e lejwa e le maikarabelo a bomme ka gore go phepafatsa ntlo le ntwana yaboitiketso di lejwa e le tiro ya bomme. Bomme ba a rotloetsa kgotsa ba a kgoreletsa, ba ruta ba bo tlhokomelabana mo tirisong ya ditlamelo tsa botsogo.Dintlhanyana di se kae tsa popego di ka tlisa pharologano e tonamo gare ga go dirisiwa le ga sa dirisiwe ga ditlamelo tse.

Borukutlhi le itshireletso: Mo godimo ga maemo a a kwa godimo a borukutlhi jo bo amang bomme leborre mo Borwa jwa Aforika, bogolo jang mo dikgaolong tse di humanegileng, bomme ke bone ba tshabelelwangke tiriso dikgoka ya mo malwapeng tsuulolo mo go tlhakanelo dikobo.

Lefatshe le matlo: E re le fa ka puo ya molomo borre le bomme ba na le tshwanelo ya go bona diphokoletsomo ditlhwatlhweng tsa matlo le lefatshe mo mafatsheng a mantsi, ditirelo tse di kwadisiwa ka maina a borre.Se se gakgamatsang ke gore, kana kgorogo ya ditoropo e tsweletse ka go patiwa ke mefuta e e farologanengya malwapa, go na le malwapa a a nang le mogolo a le mongwefela le malwapa a a tlhokometsweng bommea tlhagoga e le mofuta o o botlhokwa e bile o gola. Malwapa a a nang le motsadi a le mogwefela thata eeteletswe ke bomme pele.2

Motlakase: Go bona motlakase go ama bomme thata, fa go tsenwa mo go tshireletsego le kgotetso ya goapaya le go thuthafatsa.

Dipalangwa le go kgona go tsamaya: Gantsi bomme ba tlamega go tsamaya ka dinao ba ya kwa mafelong abonno, fa dipalangwa tsone di rulaganyeditswe ba ba tswelang kwa ntle. Sekai, badiri ba mo malwapeng ba tlago dira mo mafelona a bonno maphakela mo mesong fa banni ba mafelo ao ka bontsi ba tswela kwa ntle go yago theogelela kwa toropong. Ka jalo badiri ba mo malwapeng ba patelesega go tlogela bana ba bone le ba masika,ba bo ba nna mo mafelong a a pitlaganeng le bathapi ba bone. Ditiro tse di mabogodika tsa bomme di ba pateletsago nna ba tsaya maeto a makhutshwane mo letsatsing, gantsi ba dirisa ditsela tse di sa betlegang e bile di le diphatsa.

Mhama wa madirelo a mabotlana: Bomme ke bone ba leng bantsi mo marekisetsong a mabotlana, bogolojang mo go bidiwang go twe phokoje go tshela yo o dithetsenyana. Go na le gore babusi ba dikhansele baage matlwananyana a borekisetso go thusa bommgo rekisetsa mo tikologong e e sireletsegileng le go bonamaduo a a botoka go tswa mo matsapeng a bone a motshegare otllhe, dikhansele di a ba kgokgontsha bommeba ba barekisi, ba ba atlholela go roba melawana.



2 Beall,J (1996), “Urban governance: Why gender matters”.



DITSELA TSA GO TLHOKOMELA BONG

Ditsela tsa Tsamaiso ya bong� Tshekatsheko ya bong.� Thutuntsho le thuto ka bong.� Ditsela tsa Kitso ya

Botsamaisi; dikai� Ditsela tsa Tekanyetso ya Go

dira tiro.

MATSHEGO A TSAMAISO YA BONG� Tekatekano ya bong mo dikomiting.� Molomaganyi wa bong mo ofising ya

Ratoropo/Mmatotopo/Modulasetilo wa Khansele/Mookamedi Mogolo.

� Thulaganyo ya bong e dira le makalana otlhe

DITSAMAISO TSA BONG� Go tlhoma ditsamaiso le ditsela tsa tsa bong.� Go tlhoma le go diragatsa lananeo la ga mmasepala.� Go akaretsa bong mo Mananeong a Ditlhabololo.� Go akaretsa bong mo kabong ya madi.� Tekatekano ya khiro le phetolo ya lekgotla.

Fa tlase ke mokgwa wa go supa karolo ya tsamaiso ya bong

TIKOLOGO E E KGONTSHANG� Maikemisetso a sepolotiki.� Motheo wa molao tirelo.� Thotloetso le maikemisetso a botsamaisi kwa godimo.� Tsenyo letsogo e e matlhagatlhaga ya makgotla a sets̆haba.� Meamuso e e lekaneng ya bodiredi le madi.� Bomme ba le mo maemong a go tsaya ditshwetso gongwe le gongwe.



Dikhuti tse dikgolo mo kakaretsong ya bong ke mokgwa wa gongwe le gongwe le eseng gope – sekai, kakanyoya gore kakaretso ya bong ke maikarabeko a mongwe le mongwe, ga go na matshegoape kgotsa ditsamaisodipe tse di faphegileng tse di tlhokegang.

Matshego a tshwanetse go tlhongwa go tlhomamisa gore bong bo bo akarediwa ka thokgamo mo mehamengyotlhe ya botshelo go balelwa le puso, lekgotla la matona, palamente, boatlhodi, bobega dikgang, mhama oo ikemetseng ka nosi, makgotla sets̆haba jalo jalo. Fa ngata e e dira mmogo ka kutlwano, ke yona mokwatlawa tsamaiso ya bong.

Ithutuntsho 7: Ditsamaiso tsa bong

Dipotso

1) Khansele ya gaeno e tlhomamisa jang gorebong bo akarediwa mo tirong yotlhe ya khansele?

2) Ke matshego afe a bong a o akanyang gore a tshwanetse a nna teng a) mo Khanseleng ya gaeno le b) mobodireding jwa Khansele ya gaeno go tlhomamisa gorekakaretso ya bong e a diragala?

3) Matshego a a ka tlhongwa fa kae go tlhomamisa gore a nna le o a o tlhokang?

4) A tshwanetse go tlhongwa fa kae mo tatelanong ya maemo go tlhomamisa gore a nna le moko o a otlhokang?



Ditlhaloso:

Mokgwa wa Tsamaiso ya Bong ke tomagano ya matshego, mekgwa le ditsamaiso tse di tlhomilwengmo motheong wa madirelo/lekgotla le le teng go kaela, rulaganya, latedisa le go sekaseka ditsamaiso tsago akaretsa bong mo dikarolong tsotlhe tsa tiro ya lekgotla gore le kgone go fitlhelela tekatekano ya bonge e kwa godimo le tekatekano mabapi le ditlhabololo tse di tsweletseng.

Ditsamaiso tsa bong di ka nna teng gongwe le gongwe mo pusong, kgotsa mo makgotleng a a tshwanangle diyunibesiti, makgotla a atshwaraganetsweng le puso le a e seng a puso, makgotla a mhama o o ikemetsengka nosi kgotsa makgotla a badiri.

Maikaelelo a Ditsamaiso tsa Bong ke go rotloetsa tekatekano ya bong ke go rotloetsa tekatekano ya bongka go go rtloetsa maitlamo a sepolotiki; go dira dikgolagano tsa banaleseabe go balelwa le puso, mhamao o ikemetseng ka nosi le makgotla a sets̆haba, go aga bokgoni le go abalana mokgwa wa go dira dilosentle.

Source: Commonwealth Secretariat, Gender Management System Handbook

Karolo ya dintlha: Mokgwa wa Tsamaiso ya Bong

Tsamaiso e e bobebe mo kakaretsong ya bong supa gore gag a na tswelelopele epe e bonalan e e nnang tengfa kakaretso ya bone e agelwe mo tsamaisong ya lekgotla.

Bokwaledi jwa Lekgotla la Selekane bo tlhalosa Mokgwa wa Tsamaiso ya Bong e le “tonagano ya matshego,mekgwa le ditsamaiso tse di tlhomilweng mo motheong o o teng wa lekgotla, go kaela, go rulaganya, golatedisa le go kanoka ditsamaiso tsa kakaretso ya bong mo dikarolong tsotlhe tsa tiro ya lekgotla. Gore gotle go nne le tekatekano e e kwa godimo ya bong le tekatekano mo moonong wa ditlhabololo tse tsweletseng.“3

Go na le dikarolo di le mmalwa tsa tsamaiso ya bong. Dikarolo tse di akaretsa:

Matshego: Ditsamaiso tsa makgotla di botlhokwa go tlhomamisa gore kakaretso ya bong e a diragala.Kelotlhoko e tshwanetse ya nna teng go tlhomamisa gore matshego a ga a tlhokomologwe le gore ga tsewegore ke a bodiredi fela kgotsa a dikgang tsa lekgotla fela, mme a fetela mo makalaneng a go dirwang ditsamaisoteng go bo go logwa mananeo bo a diragadiwa teng. Maikarabelo a kakaretso ya bong a tshwanetse goabalanwa ke botlhe, a kgaramediwa ke botsamaisi go tswa kwa godimo, go tlhomamisiwa gore maikarabeloa a riling le boitseanape a neelwa lekalana la bong, kgotsa, mo makgotlaneng a mabotlana, karolwana e elebaganeng le bong e e filweng dithata go dira tiro yotlhe mo lekgotleng.

Totatota, letshego le ralala lekgotla, le tlhoma maikarabelo mo mafelong a a botlhokwa, a tlhomamisa gorego nna le maikarabelo a sepolotiki kwa bofelong go akaretsa bong. Kwa go ka bong go na le bokoa teng mokagong ke fa gare ga makalana a a mo teng le a a ka kwa ntle a lekgotl, tomagano e e akanngwang go bo

3 Gender Management System Handbook (1999) Commonwealth Secretariat, p.11



dirilwe ka Komiti Kgolo mme sa letlelele tirisano e e kalo fa gare ga makalana. Thulaganyo e e ntseng jalo eka nna bokete mo dikhanseleng tse dipotlana mo go ka tlhokegang gore e tlhamaladiwe. Bongwe jwa mathatamo go tlhatlhobeng mofuta o ke gore o ne o ise o tlhomiwe ka nako ya dipatlisiso. Le fa go ntse jalo, fa golebilwe kgang e, mokgwa o o siame sentle.

Bong mo tlhalosong ya ditiro le tlhokomelo ya go dira tiro: Lekgamu le lengwe le le botlhokw la tsamaisoya bong ke gore maikarabelo a go tlhamalatsa bong go tlhokega gore go kwalwe mo tlhalosong ya tiro letshekatshekong ya go dira tiro ya botsamaisi le makalana a a tlhokometseng bong. Jaaka puo ya bagologoloe bolela; se se sa balelwang mo teng,ga se tlhokomelwe! Fa e le gore batsamaisi ba tlhamalatso ya bong gabone fa tiro ya bone e na le mosola wa go nonotsha bokamoso jwa se ba ikaelelang go se dira, ba ka nnaba se ka ba di tiro ya bone ka mas̆etla a a tlhokegang.

Tatediso le tshekatsheko: Tsela e le nngwefela ya go kala ditsamaiso, melao le ntsho ya ditirelo tse diamilweng ke bong, ke go nna le dikai tsa bong, e le bontlha nngwe jwa mokgwa wa go latedisa le go sekaseka.Se le sone se ka nna le mosola fa e le gore lekgotla/madirelo a nna le dipalo tse di ikanyegang tse dikgaogantsweng ka bong. Dipalo tse di tshwanetse tsa tsamaya go feta fela gore borr le bomm ba thapilwejang mo lekgotleng ( tse gantsi e leng dipalo tse di nnang di leng) go ya kwa dipalong tse di kgaogantswengka bong go supa ba ba tlaa boelwang.

Kabo ya madi ka bong: Nngwe ya ditsela tse go lekanydiwang ka yone mo go tlhamalatseng bong kekabo ya meamuso. Palo e e motlho go dirisiwa e amana le bong ke meamuso e e dirisiwang mo ditirongtsa bomme. Le fa go ntse jalo meamuso eo e nna karolonyana fela e nnye ya madi otlhe ( gantsi a safete 5%). Sengwe se se supang thata ke bogolo jo bomme ba boning ka go lekana le borre meamuso e eabetsweng ditiro dikgolo le kafa di thusang ka teng go baakanya go tlhoka tekatekano ga bong, seka ka godira gore bomme ba kgone go fitlhlela dikarolo tsa tiro tse e seng tsa tlholegojalo he, kakanyetso ya bonggo e ree fela madi a a tshwaetsweng bomme, e raa gape tshekatsheko ya kabo ya madi yotlhe go lebilwe tsabong.

Kago ya bokgoni: E re le fa “GFP” le “GU” ba tlhoka go nna le dikitso tse di kwa teng tsa tshekatshekoya tsa bong, go botlhokwa thata gore maloko otlhe a lekgotla a nne le bokgoni le dikitso go lemoga lego itebaganya le dikgang tsa bong mo tirong ya bone le mo lifelong la bone la tiro. Go botlhokwa thata gorethutuntsho eo e se ka ya nna gangwefela, mme e tshwanetse ya nna karolo ya lenaneo la lekgotla la go tlisadiphetogo.


Dinoutsi:

Ithutuntsho 1: Maikuelo

Nako: Metsotso e 10

Dintlha: Ithutuntsho e ke sekai se se motlhofo go supa dipharologano fag are ga ditlhoko tsa malatsi otlhe letsa diphetogo. E tswa mo polelong ya bogologolo ya batlhalefi ya gore fa o o fa motho tlhapi, o tlaa tshwarwake tlala gape ka moso, mme fa o mo ruta go tshwara ditlhapi o tlaa tswelela a iponela dijo.

E rile fa Makhanselara ba kopiwa go tla ka dikai tsa ditlhoko tsa gale le tsa ditlhabolo/diphetogo mo tirongya bone ya letsatsi le letsatsi, mokhanselare mongwe a ntsha sekai sa molelo mo lifelong la bomaipaafela. Ele Khansele ba ne ba tshwanelwa ke go tla ka maano a go lwantsha bothata joo. Ka bofefo leano la bone lene la akaretsa go go fa batho dikobo, diaparo le mephuthelwana ya dijo le go ba fa boroko kwa lebaleng lametshameko. Mme mo nakong e telele ban e ba tshwanelwa ke go akanya ka tsela e e tseneletseng; sekai,go aga matlo a katogane gore fa molelo o tlhagoga, o se ka wa tshuba otlhe, le gore ditima molelo di kgonego feta fag are ga one, ba dirisa didiriswa tsa kago tse di farologaneng, le go tlisa motlakase mo lifelong leogore banni ba se ka ba tlhola ba dirisa ditofo tsa parafene, jalo jalo.

Ithutuntsho 2: Maano kwa bathong

Nako: Metsotso e 30

Dintlha: Tshekatsheko e ke sekai se se botlhokwa sa mo gae sa ka fa ditlho tsa phetogo di ka diragadiwangka teng kwa magaeng. Maano a twantsho a akaretsa go kwadisa masiela gore a tle a bone dijo gaufi le faba nnang teng (thuiso ya ditlhoko tsa gale e ne e ka nna go ba fa mephuthelo ya dijo – mme se ga se bafitlhise gope) O dirile gore HIV le AIDS di tle pele mo maitekong a gagwe, gape o rotloetsa thutu ka balekanee e itebagantseng le dikgaolo tsa magae. O ntse a tshwaraganya dikgang tsa HIV le AIDS le go fa bommedithata, thotloetso ya tlhakanelo dikobo e e sireletsegileng, go balelwa mekgwa ya thibelo boimana e elaolwang ke bomme.

Ga go na se se siameng kgotsa se se sa siamang ka ope wa mekgwa e. Se se tshwanetseng sa gatelelwa kegore bobedi jo bo tshwanetse go tsamaya mmogo. Gantsi maano a a dirang le bomme a felela mo golwantsheng ditlhokego tsa gale.

Ithutuntsho 3: Tshekatsheko tlhamo ditsamaiso

Nako: Metsotso e 30

Dintlha: Ithutuntsho e e tlaa ntsha dikai di le dintsi tsa se se tshwanetseng go dirwa: tlhokomelo le thotloetsoya bana, thuto, matlo, tlamelo ya botsogo le kalafi ya HIV, kgokgontshoka bong, go kgona go bona madi,nonotsho mo go tsa itsholelo, go bona ditirelo, twantsho ya dibetso. Fa maikarabelo a abiwa, go tlaa lebegajaaka e kete makalana otlhe a khansele a tsentse letsogo ka tsela nngwe. Se se thusa go gatelela goretlhamalatso ya bong ke maikarabelo a mongwe le mongwe.


MOTHAMA 4: DITOGAMAANO TSE DI BOTLHOKWA TSA BONG - DINTLHA TSA MOTSAMAISA DITHUTO

DINTLHA TSA MOTSAMAISA DITHUTO:

Ithutuntsho 4 : Go ntsha dipalo tsa bong

Nako: Metsotso e 40

Dintlha: Setlhopha sa ntlha sa dipalo ga se a kgaoganngwa ka bong mme fa bokao jwa gore batho botlheba a tshwana. Bogolo jana mo mhameng wa botsogo, re itse gore ga go a nna jalo ka gore bomm ban a lemaikarabelo thata mo ditlhkong tsa botsogo jwa ba malwapa. Kinolo ga e re fe polelo yotlhe ka gone ga ebolele gore bomme le borre ba amegile jang ka go farologana.

Sethlhopha sa bobedi sa dipalo se kgaogantswe go ya ka bong, mme se re bolelela kgang e e botlhokwa thataya gore badiri ba bomme le ba borre ba mo madirelong a a farologaneng. Re kgona go dirisa kitso e ka botlalo.Go kgaoganya kitso ka bong go botlhokwa thata ka gone e tshwanetse go thusa mo ditsamaisong tsatogomaano le ditsamaiso mme e tlaa tlhomamisa gore mananeo ke a a tshwanetseng e bile a itebagantse leditlhopha tse di tshwanetseng.

Ithutuntsho 5: Bong mo kabong ya madi

Nako: Metsotso e 45

Dintlha: Ithutuntsho e e dira gore batsena dithuto ba akanye ka tse di tlang pele, mo mabakeng a tse di tlangpele tsa bong di supiwa mo dikabong tsa madi, gore ke eng dikabo tsa madi e le didiriswa tse di botlhikwatsa tlhamalatso ya bong. Malatsi a a Lesome le Borataro a Twantsho le tlhokomelo ya Bana di bona bonnynnyanajwa kabo ya madi fa kago ya lebala la motshameko wa kgwele ya dinao (e gongwe e thapang borre ka bontsie bile e solegela borre molemo) e bona thoto ya madi. Fa lefatshe le ditlamelo di bona madi a a bonalang,bogolo jo bomme ba boelwang mo dilong tse bo a belaesega. Ithutuntsho ya kabo ses̆a ta madi ke tsela yago dira gore batsena dithuto ba lebe kabo e ya madi ka leitlho la bong le go bona gore e ka tla e lebega efarolgane jang. Go na le sekai sa dikakgelo tse di ka dirwang ke batsena dithuto.



XXXXX

X

X

X

X

XXXX

XX

X

XXX

40,000.00 30,000.00 90,000.00 60,000.00 150,000.00

115,000.00

40,000.00

50,000.00 380,000.00

25,000.00

20,000.00 1,000,000.00

Kolelo matlakalaSewerage InfrastructureDitlamelo tsa motlakaseDitlamelo tsa metsiDitlamelo tsa ditsela

Tlhabololo ya itsholelo le itlosobodutu – Lebala la Kgwele yadinao

Tokafatso ya mabitla lemarekisetso a mabotlanaDidiriswa le dikoloiKabo ya lefatshe

Mananeo a thlabololo yabananyanaKgaratlho ya malatsi a le 16Tshoboko

Dikarilo tsa kabo ya madi Palo ya madi % RRe Mme Kgaoganyo ses̆a4.3%3.0%9.0%6.0%15.0%

11.5%

4.0%5.0%38.0%

2.5%

2.0%100%

Abela karolo ya madi a paakanyo lekago ya marogo a a tlaa dirisiwangke bomme le bana kwa Donga.

Abela bontlha jwa madi go dira goremafelo a a bulegileng a sireletsege mogo bomme go balelwa le mabitla, kagoya meriti kwa marekisetsong amabotlana

Tlhoma o bo o diragatse tsamaiso e elaolang kabo ya lefatshe go balelwa kafa bomme ba tlaa boelwang ka teng.

Ithutuntsho 6: Ke eng fa bong e le kgang mo pusong ya dikgaolo?

Time: 30 minutes

Dintlha: Tiro e gape e ka dirisiwa e ya go tsenya matlhagatlhaga kwa tshimologong ya phuthego togamaano,go dira gore batsena dithuto ba kgone go akanya gore ke eng ba tlhoka lenaneo la mofuta oo. Fa nako e letla,metshameko e mekhutshwane e kgona go fetisa molaetsa ka bofefo. E ka akaretsa gosupa pharologano emotlakase, botsogo le kolelo ya matlakala di tlisang ma matshelong a letsatsi le letsatsi a bomme. Lebelelathulaganyo ya dintlha.

Ithutuntsho 7: Tsamaiso ya bong

Nako: Metsotso e 30

Ditsamaiso tse di botlhokwa tse di tshwanetyseng go akarediwa mo ditsamaisong tsa bong ke gore:• Makalana a a lebileng bong a tshwanetse a fitlhelwa gotlhe mo tsamaisong, e seng fela mo bodireding

kgotsa mo mhameng wa tsa matshelo.• A tshwanetse go nonotshiwa gorer akgone go dira tiro ya one, ka seemo sa one, fa a leng teng le tlhaloso

ya ditiro tsa one.Go tshwanetse ga nna le tlhokomelo ya sepolotiki le bomatwetwe ba tsamaiso.




Dinoutsi:

MaitlamoMaitlamo a mothama o ke go dirisa kitso e e tswang mo mothameng o o fetilengka go:• Lemoga dintlha tse di botlhokwa tsa bong mo pusong ya dikgaolo.• Tlhama mananeo a magae a go tsaya kgato do itebaganya le one.• Dumalana gore mananeo a tlaa tsweledisiwa jang.

MOTHAMA 5 TLHAMO YA LENANEO LA TIRO YABONG LA MO GAE


MOTHAMA 5: TLHAMO YA LENANEO LA TIRO YA BONG LA MO GAE

Bom

me

ba b

atla

dits

hwan

elo

tsa

bone

e le

bon

tlha

jwa

Tebe

lope

le y

a Bo

tsw

ana

ya 2

016

Sets

hwan

tsho

: Tre

vor

Dav

ies



Ithutuntsho 1: Go tlhaloganya tsamaiso

Pele ga o simolola Lenaneo la gago la Bong, go botlhokwa go tlhaloganya gore ke eng se se kaelang se.Mo Botswana go na le mokwalo o o iseng o fediwe Leano la Bong mo Pusong ya Dikgaolo o o ka ofiwang, kwa ntle ga moo gape o mo CD ROM F8. Maikaelelo a leano le ke go neela puso maikemisetsomo tekatekanong ya bong mo dipusong tsa dikgaolo ka dikgato tse di tshelang go tlhomamisa gorebo tlhamaladitswe mo, gape le ka puso ya dikgaolo. Motsamaisa dithuto wa lona o ka nna a lofa pego e khutshwane gore mokwalo/bukana ya lona e tshotse eng. Lo tlaa lemoga gore motheo wa togomaanoo bopetswe mo nneng mokwalo/bukana eo ya tsamaiso. Ke ka gore mananeo a ke didiriswa tsa tiragatso yamananeo a. A tlaa thusa go tlhomamisa gorego tsewa dikgato tse di tlhameng, di kgona go kgonwa go kalamaduo a tsone le dikai.

Ithutuntsho 2: Go tlha Lenaneo la Tsamaiso ya Bong

Batsena dithuto ba tlaa kopiwa go kgaogana ka ditlhopha go ya ka ditiro tsa bone mme ba tlatse motheoo lenaneo la bong ba le dira gore le tshwanele khansele ya bone. Motheo o o mo bukeng.gape o moCD ROM F9.Dikgaolo tse di tshwanetseng go tladiwa ke:• Ke mang/ ke lephatana lefe le le tshwanetseng go tsaya kgato?• Kitso ya tshimologo ke eng – go simololwa fa kae, ka go araba dipotso?• Se go itebagantsweng naso?dikai ke eng – Maikaelelo a bofelo a khansele ke eng mme go tlaa bonwa

jang gore a fitlheletsweka go araba dipotso?• Go tshwanetse ga fediwa leng?• Madi – Madi a a tshwanetseng go wetsa tiro e ke bokae?

Source: Ministry of gender equality and child welfare (Namibia), Gender training manual and resource guide.

Dinoutsi:


MO

THEO

WA

LEN

AN

EO L

A B

ON

G M

O D

IKH

AN

SELE

NG

MO

BO

TSW

AN

A

MA

AN

O A

MA

ITLA

MO

KG

ATO

BO

MA

NG

MO

THEO

MA

IKA

ELEL

OM

AN

G

MA

DI

Go

ikae

lets

we

go o

kets

ake

med

i ya

bom

me

kapa

lo e

e k

ae k

a %

?

Go

ikae

lets

we

go o

kets

ake

med

i ya

bom

me

ka %

efe

mo

diph

athi

ng t

sase

polo

tiki?

Go

lebi

lwa

palo

e e

kae

–di

phut

hego

tse

di k

ae?

Kga

telo

pele

e t

laa

kalw

aja

ng?

Dip

alo

tse

dikg

aoga

ntsw

eng

ka b

ong

tsa

bom

me

ba b

a m

om

aem

ong

a bo

etel

edip

ele

mo

puso

ng y

a di

kgao

lo.

50%

ya

mae

mo

abo

etel

edip

ele

a ts

hwan

etse

go n

na a

bom

me.

Go

lebi

lwe

palo

efe

– g

okw

ailw

e bo

man

g, b

atho

ba

le b

akae

, mor

afe

ofe?

Mak

hans

elar

a a

bom

me

aka

e m

o di

khan

sele

ng f

a go

diris

iwa

%?

Palo

ya

bom

me

ke b

okae

mod

ipha

thin

g ts

e di

faro

loga

neng

(ka

%).

Gan

tsi

ba f

itlhe

lwa

fa k

ae m

ola

tela

nong

ya

diph

athi

tse

o?A

go

kile

ga

nna

le k

gang

ya

mof

uta

o?

A g

o na

le d

ipal

o ka

se?

Bom

me

ba m

aem

o ba

kae

ka

%m

o di

khan

sele

ng,

Mod

ulas

etilo

/Mot

husi

wa

Kha

nsel

e le

dik

omiti

?G

o di

rilw

e ka

na g

o di

rwa

tsib

oso

efe

mo

kgan

nye

e?

Mai

kem

iset

so a

set

s̆hab

a a

gobo

na t

ekat

ekan

o f

ag a

re g

am

akha

nsel

ara

a bo

rr le

bom

me

– ka

go

tsib

osa

bom

me

le b

aba

em

etse

ng d

itlho

pho.

Go

kopa

dip

hath

i tso

tlhe

tsa

seop

olot

iki g

o am

ogel

a le

go

dira

gats

a le

nane

o la

zeb

ra le

go ts

enya

dik

gang

tsa

lone

mo

mai

lam

ong

a ts

one

a di

tlhop

ho.

Bois

ana

le b

abus

i ba

tlhag

om

abap

i le

kem

edi y

a bo

mm

em

o di

polo

tikin

g ts

a m

o ga

e

Go

phut

ha le

go

tlhab

olol

adi

palo

tsa

bom

me

ba b

a m

om

aem

ong

a bo

etel

edip

ele

mo

puso

ng y

a di

kgao

lo g

o ba

lelw

ale

bot

sam

aisi

le d

ikom

iti t

sedi

ngw

e.Ts

aya

dikg

ato

go t

lhom

amis

ake

med

i ya

bom

me

mo

mae

mon

g a

boe

tele

dipe

le m

okh

anse

leng

Tsib

osa

mer

afe

ka

botlh

okw

ajw

a go

re b

omm

e ba

tshw

anet

se g

o em

elw

a ka

teka

teka

no m

o m

agae

ng le

go

tlhop

ha b

omm

e.

I. TS

AM

AIS

OK

emed

iG

o ok

etsa

kem

edi y

abo

mm

e ba

mak

hans

elar

am

o di

tlhop

hong

tse

di

tlang

go

palo

e e

bei

lwen

gke

SA

DC

ya

50%

ya

bom

me

mo

dipu

song

tsa

dikg

aolo

e a

fitlh

elel

wa

ka20

15.

Go

tlhom

amis

a go

rebo

mm

e ba

em

etsw

e ka

go le

kana

mo

mae

mon

ga

boet

eled

ipel

e m

oK

hans

elen

g.

Go

ruta

bat

ho le

go

bats

ibos

a ka

bot

lhok

wa

jwa

kem

edi y

a te

kate

kano

ya

bom

me

mo

dikh

anse

leng

.




MA

AN

O A

MA

ITLA

MO

KG

ATO

BO

MA

NG

MO

THEO

MA

IKA

ELEL

OM

AN

G

MA

DI

Kga

telo

pele

e t

laa

kalw

aja

ng?

Kga

telo

pele

e t

laa

kalw

aja

ng?

Dip

huth

ego

tsa

bom

me

tsa

diph

athi

tso

tlh d

itlh

omilw

e.D

i kw

aisi

tse

bom

ang

–bo

mm

e ba

ba

pepe

tledi

tsw

eng/

godi

sits

wen

g ba

bak

ae m

ona

kong

e?

Go

ikae

lets

we

boka

e? G

otlh

omilw

e di

tom

agan

o di

le k

ae??

Dip

alo

tsa

diki

tso

tse

diril

eng

tsa

mak

hans

ele.

Koke

tseg

o e

e ik

aele

tsw

eng

ka %

? m

o se

emon

g sa

tsen

yole

tsog

o ke

sef

e? S

e se

tlaa

kalw

a ja

ng?

Palo

e e

ikae

lets

wen

g ya

dith

uto

tse

dits

enw

eng

ke m

akha

nsel

ara?

A g

o ki

le g

a nn

a le

kga

nge? A

go

kile

ga

nna

le k

gang

e? A g

o na

le b

okop

ano

jwa

bom

me

ba d

ipha

thi

tsot

lhe?

A g

o na

le k

godi

so y

a m

ofut

aoo

mo

diph

athi

ng t

sase

polo

tiki?

A t

omag

ano

mof

uta

oo e

kile

ya d

irwa

mo

nako

ng e

efe

tilen

g?A

go

kile

m g

a nn

a le

tlhot

lhom

iso

ya d

ikits

o? K

em

ofut

a of

e w

a di

kits

o o

ote

ng?

Ke

thut

unts

ho/k

atis

o ef

e e

ese

tsen

g e

kile

ya

dirw

a?

Bere

ka le

Lep

hata

la T

huto

go

kgot

hats

a go

re t

ekat

ekan

o ya

bong

mom

anan

eong

a t

huto

le t

ekat

ekan

o ya

bon

g m

odi

kolo

ng.

Go

nono

tsha

bok

opan

o jw

abo

mm

e ba

dip

hath

i tso

tlhe,

(lebe

lela

tsa

mai

so y

a bo

ng)

Buis

ana

le m

akgo

tla a

bom

me

mo

diph

athi

ng ts

a se

polo

tiki g

ole

mog

a bo

mm

e ba

ba

nang

lebo

kgon

i jw

a bo

etel

edip

ele

lego

ba

pepe

tlets

a m

o m

aem

ong

a bo

etel

edip

ele.

Lom

agan

a le

mak

gotla

abo

mm

e m

o kg

aolo

ng le

lefa

thse

ng k

a bo

phar

a.D

ira p

atlis

iso

ya d

ikits

o m

ogo

bom

me.

Ditl

hoko

tsa

thu

tunt

sho

tse

dile

mog

ilwen

g ke

mak

hans

elar

aa

bom

me,

sek

ai, b

ong,

go

bua

mob

atho

ng/p

hatla

lats

a le

go

itset

sepe

la f

a o

emen

g te

ngkg

otsa

se

o se

dum

elan

g.

Tsen

yole

tso

go

Go

aga

bokg

oni j

wa

sepo

lotik

i jw

a bo

mm

ego

re b

a ts

enye

lets

ogo

kabo

tlalo

mo

go t

seen

gdi

tshw

etso

.

G o

fa

mak

hans

elar

a le

bago

lwan

e ba

bom

me

dith

ata

gore

ba

kgon

e go

bua

ka b

otla

lo s

e ba

se

tsaa

ng e

le “

dikg

ang

tsa

bom

me.

”


MA

AN

O A

MA

ITLA

MO

KG

ATO

BO

MA

NG

MO

THEO

MA

IKA

ELEL

OM

AN

G

MA

DI

Go

ikae

lets

we

boka

e?

Go

ikae

lets

we

boka

e? G

oru

tunt

shits

we

mak

hans

elar

a a

le m

akae

?G

a ka

e ka

go

tlhom

agan

a?G

o ik

aele

tsw

e di

palo

tse

kae

tsa

mak

hans

elar

a le

badi

redi

ba

ba t

seny

ang

lets

ogo

mo

dith

uton

g ka

bong

??Pa

lo e

e ik

aele

tsw

eng

yadi

puis

ano

ka b

ong,

sek

aiga

ngw

efel

a ka

klg

wed

i?

Dip

alo

tsa

mor

afe

tse

dikg

aoga

ntsw

eng

ka b

ong?

Se s

e tla

a le

kany

ediw

aja

ng?

Palo

e e

ikae

lets

wen

g ke

eng?

Ke

kits

o ef

e, D

ipuo

di le

kae

?

Ke

mel

awan

a ef

e e

e te

ngm

o kg

anny

e e?

A m

o na

kong

e g

o na

ledi

thut

o ts

a ba

ba

sim

olol

ang

tiro?

Di i

teba

gant

se le

bom

me

jang

? A

di t

sibo

gela

bon

g?G

o se

tse

go d

irilw

e di

thut

odi

fe –

di t

senw

e ke

bor

re b

ale

kae

?

A g

o ki

le g

a ts

hwar

wa

dipu

isan

o le

mak

hans

elar

a a

borr

e?

Ke

kits

o ef

e e

e te

ng k

am

oraf

e m

o bo

gom

pien

ong?

Dip

alo

tse

di t

eng

gom

pien

oke

dife

mab

api l

e ts

enyo

lets

ogo

ya m

oraf

e/ts

enyo

ltsog

o m

o di

phut

hego

ng t

saph

atla

lats

a?K

e ki

tso

efe

e e

teng

gom

pien

o? E

mo

dipu

ong

dife

?

Go

fa b

orre

dith

ata

mo

go t

sa b

ong,

le g

o ba

kopa

tho

tloet

so.

Tsib

oso

ya

mo

rafe

Go

tlhom

amis

a go

rebo

mm

e le

bor

re b

a ts

aya

karo

lo k

a go

leka

na m

om

erer

ong

ya m

oraf

e le

tlhom

o ya

tsa

mai

so e

ikae

gile

ka

dipa

lo t

se d

ibo

amm

aaru

ri.

Dip

huth

ego

tsa

dikh

anse

le d

idi

rise

puo

ya s

ets̆h

aba

gore

mak

hans

elar

a ba

e d

irise

mo

diph

uthe

gong

, go

bo g

o nn

ele

mor

anod

i.G

o nn

e le

dith

uto

tse

dino

nofil

eng

tsa

mak

hans

elar

a a

mas̆

a, d

i ne

di s̆

afad

iwa

ka t

sedi

ng n

ako

e nt

se e

tsw

elet

seD

ithut

opui

sano

ka

ga b

ong

di t

shw

anet

se g

o di

relw

am

akha

nsel

ara

a bo

rre

lebo

mm

e le

bad

iredi

ba

khan

sele

.D

ipui

sano

tsa

bon

g le

mak

hans

elar

a a

borr

e le

badi

redi

, go

bale

lwa

boet

eled

ipel

e jw

a m

oraf

e.

Phut

ha, k

gaog

anya

o b

o o

seka

seke

kits

o ka

mer

afe.

Kgo

that

sa b

orre

go

tsen

yale

tsog

o m

o tir

agat

song

ya

ditir

ots

a m

oraf

e ts

e ka

ngw

ao d

its

ewan

g e

le t

sa b

omm

e.

Ruta

, its

ise o

bo

o an

amise

kits

oka

dip

uo t

se d

i bui

wan

g ke

mor

afe

ka g

a di

kgan

g ts

e di

aman

g bo

mm

e ja

aka

ditir

elo,

tuel

o ya

tiris

o, d

ibak

a ts

a m

atlo

,di

baka

tsa

ditu

mal

ano

le k

hiro

le H

IV le

AID

S.



MA

AN

O A

MA

ITLA

MO

KG

ATO

BO

MA

NG

MO

THEO

MA

IKA

ELEL

OM

AN

G

MA

DI

Ke

palo

efe

ya

e e

ikae

lets

wen

g ya

diith

utun

tsho

tse

di

tsen

elet

seng

e e

ikae

lets

wen

g go

dirw

a?D

ipal

o ts

e di

ikae

lets

wen

gts

a di

thut

opui

sano

di

tshw

arw

a le

bor

re g

o bo

go fi

tlhel

elw

a di

tlhop

ha ts

edi

ikae

lets

wen

g?

Dib

uka

tsa

kana

mis

o ts

e di

akar

etsa

ng b

ong.

Go

ikae

lets

we

eng?

Go

ikae

lets

we

eng?

Thut

o ya

ban

anya

na e

ets

amaa

lana

ng le

tsam

aiso

.

Ke

dipa

lo t

se d

ikg

aoga

ntsw

eng

ka b

ong

mo

diph

uthe

gong

tsa

dith

eris

ano?

A d

ithut

opui

sano

din

gwe

diki

le ts

a ts

hwar

wa

le d

itlho

pha

tsa

borr

e?

A t

shek

atsh

eko

ya k

anam

iso

ya k

hans

ele

e ki

le y

a di

rwa?

Ke

mof

uta

ofe

wa

tom

agan

yoo

o te

ng?

Ditu

elo

ke b

okae

gom

pien

o?

A t

huto

ya

bana

nyan

a e

tsam

aala

na le

tsa

mai

so.

Dire

la b

omm

e di

thut

o ts

e di

faph

egile

ng t

sa t

seny

olet

sogo

,o

bo o

tlh

omam

ise

gore

mat

shw

enye

go a

bon

e a

akar

edits

we

mo

tsam

aiso

ngD

ira d

ithut

opui

sano

le d

itlho

pha

tsa

borr

e o

bo o

kan

oke

mos

ola

thut

unts

ho.

Seka

seka

kan

amiso

ya

khan

sele

ka le

itlho

la b

ong;

o k

wal

e ts

edi

bal

wan

g ts

e di

gw

etlh

ang

dika

kany

o ts

e di

sok

amen

g.

Tom

agan

yo e

e k

wa

godi

mo

fa g

are

ga k

hans

ele

leLe

phat

a la

Thu

to le

mo

gont

shen

g di

tlam

elo

tsa

tlhab

olol

o ya

kgo

diso

ya

bana

.Se

kase

ka d

ituel

o ts

a di

kolo

tsa

man

anya

na g

o di

ra g

ore

di s

e ka

nna

kw

a go

dim

o; le

go d

ira g

ore

le b

ana

ba b

atho

ba b

a sa

inee

ng s

epe

bakg

one

go t

sena

.Tl

hom

amis

a go

re t

huto

ya

diko

lo t

sa b

anan

yana

di

tsam

aala

na le

tsa

mai

so.

Go

tlham

amis

a go

rebo

mm

e ba

a r

etris

iwa

mm

e e

bile

ba

nna

lese

abe

mo

tlhom

ong

yadi

tsam

aiso

.G

o ts

ibos

a bo

rre

mo

mag

aeng

le g

o tlh

omam

isago

re b

a tlh

alog

anya

teka

teka

no y

a bo

ng.

Dip

uis

anyo

Go

tlhom

amis

a go

rem

ekw

alo

ya k

hans

ele

gats

wel

edis

i meg

opol

o e

eso

kam

eng

ka g

a bo

ng.

Go

ith

uta

ga

ban

anya

na

Go

fa t

lhok

omel

o ya

bana

e e

sen

g tlh

wat

lhw

akg

olo

go g

olol

a go

lola

bom

me

gore

ba

kgon

ego

inaa

kany

a le

tsa

meb

erek

o.



MA

AN

O A

MA

ITLA

MO

KG

ATO

BO

MA

NG

MO

THEO

MA

IKA

ELEL

OM

AN

G

MA

DI

III. B

ON

G M

O D

ITH

ULA

GA

NY

ON

G T

SE D

I TEN

GIt

shir

elet

so le

dit

irel

o t

sa t

sho

gan

etso

Itsh

ole

lo le

tlh

om

o y

a d

itir

o

Go

ikae

lets

we

eng?

Go

tlaa

bo g

o fil

we

meb

ila e

leka

e m

aina

, len

g?

Ke

kgw

ebo

efe

e e

tshw

anet

seng

bew

a le

itlho

?D

i le

kae?

Ke

phok

otse

go e

e k

ae k

adi

% e

e ik

aele

tsw

eng

yabo

tho

ba b

a la

tlheg

elw

ang

ke m

agae

ka

ntat

a ya

mel

elo?

Go

ikae

lelw

e bo

man

g?Ba

tho

ba le

kae

, gan

tsi g

ole

kae

, mo

dikg

aolo

ng d

ife?

Go

ikae

lets

we

palo

e e

kae?

E t

laa

late

disi

wa

jang

?

Ke

mek

gwat

ha e

le k

ae e

efil

wen

g m

aina

? K

e e

le k

ae e

e tlh

okan

g go

fiw

a m

aina

?

A k

emon

oken

g ya

mof

uta

oe

kile

ya

dirw

a?

Ke

thut

o ya

mof

uta

ofe

e e

diril

wen

g m

o na

kong

e e

fdet

ileng

?

A t

huto

ya

mof

uta

oo e

kile

ya f

iwa

mo

nako

ng e

efe

tilen

g?

Dip

alo

tse

di t

eng

tsa

bom

me

le b

orre

ba

bath

apilw

eng

ke k

hgan

sele

ke

dife

?

Go

iteba

gany

a le

dik

gang

tsa

tshi

rele

tseg

o m

om

oraf

eng

tse

di a

man

gbo

mm

e ka

bog

olo,

bog

olo

jang

mo

maf

elon

g a

mek

hulh

u/di

taka

na.

Go

ruta

bom

me

le g

ogo

disa

tsi

bogo

, bog

olo

jang

ya

mal

wap

a a

aet

elet

swen

g ke

bom

me

mo

mek

hukh

ung,

ba

baso

tlega

ng th

ata

ka n

tlha

yam

elel

o e

e se

nyan

gm

ekhu

khu

le m

atsh

elo

abo

ne.

Go

tlhom

amis

a go

rem

ekgw

a e

e la

olan

g go

aga

e ts

enng

wa

mo

tiris

ong,

bogo

lo t

hata

gor

e go

nna

le k

itso

ka t

iriso

ya

teng

.

Go

dira

gor

e go

nna

ledi

phat

lha

tse

di le

kana

ngts

a kh

iro k

a go

nne

bom

me

ba a

milw

e th

ata

ke g

o se

nan

g di

tiro

gogo

ilen

g m

agol

etsa

.

Meb

ila y

otlh

e e

fiwe

mai

na, f

ago

kgo

nega

ng t

eng,

go

dira

gore

diti

relo

tsa

tsh

ogan

etso

di

kgon

e go

fitl

hele

la b

omm

e ba

ba le

dits

eng

go k

opa

thus

o.K

opa

ba d

ikgw

ebo

ba t

huse

ba b

a tlh

okan

g.

Dith

ulag

anyo

tsa

tsi

boso

tse

di it

ebag

ants

eng

le b

omm

em

o go

kga

nele

ng m

elel

o.

Rutu

ntsh

a m

alok

o a

mer

afe

gore

ng b

a ka

iteb

agan

ya ja

ngdi

bets

o ts

a ts

hoga

nets

o go

bale

lwa

le b

a di

risa

dith

u ts

ath

uso

ya t

lhol

ego.

Go

fa k

itso

ya b

othl

okw

a,bo

golo

jang

ka

ga b

omm

e, m

ogo

tsa

kag

o go

tlhom

amis

ats

hire

lets

ego.

Tlho

ma

le g

o la

tedi

sa t

se d

iik

aele

tsw

eng

go t

lhom

amis

ate

kano

ya

bong

mo

go ts

a kh

irom

o pu

song

ya

dikg

aolo

.



MA

AN

O A

MA

ITLA

MO

KG

ATO

BO

MA

NG

MO

THEO

MA

IKA

ELEL

OM

AN

G

MA

DI

Go

ikae

lets

we

koke

tseg

oe

e ka

e ya

bom

me

ba b

ath

apilw

eng?

Go

ikae

lets

we

eng?

Seka

i ke

eng?

Se

se t

laa

leka

nyse

diw

a ja

ng?

Go

nna

teng

ga

dipa

lots

e di

kga

ogan

tsw

eng

kabo

ng.

Go

ikae

lets

we

palo

e e

kae

ya b

omm

e le

bor

r ba

ba

tsen

tsen

g le

tsog

o m

okg

web

ong

ya b

ojan

ala?

Ke

koke

tseg

o e

e ka

e ka

di%

got

sa d

ipal

o ya

dith

enta

ra t

se d

i tsw

ang

mo

go b

omm

e le

ditir

o/di

kont

erak

a ts

e di

abet

swen

g bo

mm

e?

Dip

alo

tsa

bath

o ba

ba

sath

apiw

ang

ke d

ife?

Palo

ya

bom

me

ba b

a sa

tha

piw

ang

ke b

okae

fa

e ba

pisi

wa

le y

abo

rre?

A t

lhop

ho y

a bo

tlhop

hi y

am

ofut

a oo

e t

eng?

Go

na le

kits

o ef

e e

e te

ngya

dib

aka

tsa

khiro

tsa

bom

me?

A g

o na

le k

itso

mab

api l

e go

sa t

hapi

wan

g?

Kem

edi y

a bo

mm

e ke

efe

mo

kgw

ebon

g ya

boj

anal

a?

A g

o na

le k

itso

kgot

sath

otlo

etso

mo

go b

omm

e?

Go

bona

dip

alo

tse

dikg

aoga

ntsw

eng

ka b

ong

mo

go s

a th

apiw

eng

mo

mer

afen

g.G

o ro

tloet

sa k

emed

i e e

leka

leka

nang

ya

bom

me

mo

mha

men

g w

a bo

jana

lale

mo

tem

othu

ong

e e

buse

tsan

g.

Go

bo

na

dit

ho

toG

o tlh

omam

isa

gore

bom

me

ba a

boe

lwa

mo

tsam

aiso

ng y

a go

bon

adi

thot

o.

Dire

la b

omm

e m

o m

agae

ngdi

thut

opus

ano

ka d

ibak

a ts

akh

iro g

o ba

kgo

ntsh

a go

toka

fats

a go

kgo

na g

o bo

nats

one

diba

ka t

seo.

Dira

gor

e go

nne

le k

gang

ya

botlh

ophi

mo

kabo

ng y

a m

adi

e e

iteba

gant

seng

le k

hiro

ya

bom

me,

sel

asek

a di

tiro

tsa

nono

tsho

tse

di a

man

ang

lebo

ng.

Itsis

e bo

mm

e ka

dib

aka

tsa

itsho

lelo

o d

irisa

na le

(WA

D?)

le b

anal

e se

abe

ba b

angw

e.D

ira d

itshe

kats

heko

, phu

tha

kits

o o

bo o

e s

ekas

eka.

Baak

anye

tsa

ditlh

abol

olo

lego

tse

na g

a bo

mm

e m

om

ham

eng

wa

boja

nala

lete

mot

huo

e e

buse

tsan

g.

Baak

anye

tsa

tsen

yo le

tsog

o e

e ok

etse

gile

ng y

a bo

mm

e ba

baag

i ka

go t

sibo

sa t

hata

le g

oba

fa

thot

loet

so le

thu

tunt

sho

mo

go t

sa d

ithen

tara

.



MA

AN

O A

MA

ITLA

MO

KG

ATO

BO

MA

NG

MO

THEO

MA

IKA

ELEL

OM

AN

G

MA

DI

Palo

e e

bei

lwen

g e

tlaa

nna

boka

e? E

tla

a la

tedi

siw

aJa

ng?

50%

mo

lekg

otle

ng le

leab

ang

ditir

o

Go

ikae

lets

we

eng?

Seka

i ke

eng?

Se

se t

laa

kalw

a ja

ng?

Mad

uo a

tsh

ekat

shek

o

Kok

etse

go e

e ik

aele

tsw

eng

ke e

fe y

a bo

mm

e ba

bakg

onan

g go

bon

adi

thug

o ts

a m

adi g

o ts

wa

mo

lekg

otle

ng la

tlha

bolo

loya

mat

shel

o?

Dip

alo

tsa

di t

eng

ke d

ife?

Ago

tsa

may

a ka

dip

alo,

sek

aike

din

tlha

tse

kae

tse

dife

lwan

g bo

ngh

a di

tshw

anet

se g

o ok

ediw

a?K

e bo

mm

e ba

le k

ae b

a ba

nnan

g m

o di

phut

hego

ng t

saka

bo y

a di

then

tara

?

A g

o na

le d

ingw

e ts

e di

okan

g?

Dip

alo

tse

di t

eng

tsa

lehu

ma

ke d

ife?

Ke

palo

efe

ya b

omm

e ka

di%

ba

bats

hele

lang

mo

lehu

men

g? A

go n

a m

aano

a g

o fe

disa

lehu

ma

le le

diri

lwen

g?A

go

kile

ga

nna

le m

ofut

am

ongw

e w

a ts

heka

tshe

koo

o ne

ng w

a di

rwa

mo

nako

ng e

e f

etile

ng?

Bom

me

ba f

itlhe

lela

dith

uso

tsa

mad

i go

le k

ae?

A g

o na

le d

ipal

o ts

e di

sup

ang

se?

Phed

iso

ya

leh

um

aG

o tlh

oma

man

neo

a a

tsib

ogel

ang

bong

go

iteba

gany

a le

mae

mo

aa

kwa

godi

mo

a le

hum

aa

e le

ng g

ore

a am

ath

ata

bom

me.

Impl

emen

t an

d m

onito

rqu

otas

for

wom

en f

or t

heaw

ardi

ng o

f co

unci

l con

trac

ts

Mel

awan

a ya

lekg

otla

ladi

then

tara

e t

shw

anet

se g

ofe

tolw

a ga

tlh

omam

isa

gore

palo

ya

50%

ya

bao

ba m

ole

kgot

leng

leo

ke b

omm

e.Ro

tloet

sa le

go

Dum

elel

adi

kgw

ebo

tse

di k

golo

tse

di

neel

ang

tiro

dikg

web

o ts

abo

mm

e.

Buel

ela

kaka

rets

o ya

bon

g m

ole

nane

ong

la s

ets̆h

aba

laph

okot

so y

a le

uba.

Tlho

mam

isa

tlhok

omel

o ya

tshe

kats

heko

ya

bots

helo

jo b

ots

wel

etse

ng k

a of

isi y

ats

eodi

palo

go

lem

oga

ditlh

oko

le d

ikga

to t

sa t

wan

tsho

tse

di

leba

neng

go

toka

fats

a se

emo

sa m

atsh

elo

sa b

ahum

aneg

i.Ba

akan

yets

a go

re g

o nn

e le

toka

falo

mo

go b

onen

gdi

thus

o, g

o ba

lelw

a di

thus

o ts

adi

jo.



MA

AN

O A

MA

ITLA

MO

KG

ATO

BO

MA

NG

MO

THEO

MA

IKA

ELEL

OM

AN

G

MA

DI

Seka

i ke

eng?

Se

se t

laa

leka

nyed

iwa

jang

?

Se s

e tla

a le

kany

ediw

aja

ng?

Go

ikae

lets

we

kgol

o e

eka

e ka

di%

?

Se s

e tla

a ka

lwa

jang

?

Go

ikae

lets

we

palo

e e

kae

ya b

anal

esea

be e

e t

laa

dirw

ang?

Go

ikae

lets

we

palo

e e

kae

ya b

omm

e ba

ba

tlaa

fiwan

g di

that

a ka

go

rutu

ntsh

iwa

le g

o en

gwa

noke

ng?

Go

ikae

lets

we

go t

lham

adi

kham

phan

e di

le k

ae t

sedi

ete

lets

wen

g pe

le k

ebo

mm

e? T

hotlo

etso

e t

laa

leka

nyed

iwa

jang

?

Ke

ditir

o di

fe t

se d

i dira

ngm

adi t

se d

i set

seng

di l

edi

risiw

a, d

i kgo

nega

go

leka

e?M

akgo

tla a

ikem

etse

ng a

leno

si a

bon

a ke

mon

oken

gya

mof

uta

ofe

mo

nako

ngen

o?

Palo

ya

bom

me

fa e

bap

isiw

ale

ya

borr

e e

kae

mo

mha

men

g w

a ts

a kg

web

o?A

go

na le

kits

o ka

se?

A g

o na

le t

shw

arag

anel

otiro

ya m

ofut

a o?

A g

o na

lese

ngw

e se

diri

lwen

g ka

se?

A g

o na

le t

lhab

olol

o ya

diki

tso

mo

bogo

mpi

enon

gle

kem

onok

eng

mab

api l

ets

a kg

web

o e

e fiw

ang

bom

me?

A g

o na

le t

hotlo

etso

nng

ee

teng

mo

dikh

amph

anen

gts

e di

ete

lets

wen

g pe

le k

ebo

mm

e m

o bo

gom

pien

ong?

Go

nono

tsha

go

kgon

ago

dira

tiro

ga

bom

me

mo

mha

men

g w

a kg

web

o,bo

golo

jang

mo

kgw

ebon

g ya

mae

mo

aa

kwa

godi

mo

kwa

ele

ng g

ore

ga b

a a

emel

wa

sent

le t

eng.

Go

fa b

omm

e ba

bagw

ebi d

ithat

a ka

go

ba f

a di

kits

o le

thot

loet

so.

Baak

anye

tse

tirag

atso

ya

ditir

ots

e di

tse

nyan

g m

adi,t

okaf

atsa

kabo

ya

mad

i o b

o o

dira

gats

eta

tedi

so.

Lom

agan

a le

go

rotlo

etsa

mak

gotla

a a

ikem

etse

ng k

ano

si a

a d

irang

le m

alw

apa

a a

hum

aneg

ileng

. Lo

mag

anya

dik

gweb

o ts

e di

potla

na t

sa b

omm

e le

dib

aka

tse

di t

engt

sa k

golo

.C

omm

unity

liai

son

offic

ial t

odi

ssem

inat

e in

form

atio

n an

dad

vice

abo

ut s

ourc

ing

econ

omic

oppo

rtun

ities

.Ro

tloet

sa d

ikgw

ebo

tsa

puso

lets

e di

ikem

etse

ng k

a no

so le

bana

lese

abe

botlh

e.Fe

fosa

tlh

abol

olo

ya d

ikits

o,go

bon

a ki

tso

le m

adi l

eth

otlo

etso

ya

dikg

web

o ts

aba

hum

aneg

i.

Baak

anye

tsa

go n

na le

sea

bego

go

oket

segi

leng

ga

dikh

amph

ane

tse

diet

elet

swen

g pe

le k

e bo

mm

eka

go

godi

sa t

sibo

go k

adi

baka

tse

di t

eng

jaak

adi

then

tara

lr t

hom

elo

ysa

dith

oto

kwa

ntle

.

Tho

tlo

etso

mo

go

tsa

kg

web

o



MA

AN

O A

MA

ITLA

MO

KG

ATO

BO

MA

NG

MO

THEO

MA

IKA

ELEL

OM

AN

G

MA

DI

Go

ikae

lets

we

eng?

Go

kaet

swe

tsel

a di

kgw

ebo

tse

di n

nye

di le

kae

?

Go

ikae

lets

we

go t

lhom

am

adire

lo a

mag

olo

a le

kae?

Go

ikae

lets

we

koke

tseg

o e

e ka

e ka

di%

ya

bom

me

baba

tlha

kane

tsen

g di

kgw

ebo

le b

a ba

ngw

e?

Dip

alo

tsa

mat

lo t

se d

ikg

aoga

ntsw

eng

ka b

ong

Go

ikae

lets

we

koke

tseg

o e

e ka

e ya

pal

o ya

bom

me

baba

nan

g le

lefa

tshe

?

50%

ya

mal

oko

a ko

miti

ya

mat

lo e

nne

bom

me.

A g

o ki

le g

a nn

a le

tshu

pots

ela

ya m

ofut

a oo

e e

kile

ng y

adi

rwa

pele

?

Dip

alo

tsa

bom

me

mo

mad

irelo

ng a

mab

otla

na k

edi

fe?

Bom

me

ba a

kred

itsw

e ja

ngm

o tlh

akan

elo

dikg

web

ong

lem

o go

kop

anen

g?

A g

o na

le k

itso

ya m

ofut

aoo

?

A g

o na

dits

amai

so t

se d

itlh

omam

isa

gore

bom

me

babo

na le

fats

he?

Kom

iti y

a m

atlo

gom

pien

o e

bopi

lwe

jang

?

Mh

ama

o m

mo

tlan

aG

o ro

tloet

sa p

hitlh

elel

oya

meb

arak

a.

Go

rotlo

etsa

tsh

wan

elo

ya b

omm

e e

e le

kana

ngm

o tir

ison

g ya

lefa

tshe

.

Rula

gany

etsa

go

pepe

tlets

adi

kgw

ebo

tse

dipo

tlana

le g

ots

aya

mal

ebel

a m

o go

tse

dito

na.

Gol

agan

ya b

omm

e le

dib

aka

tsa

peel

etso

.

Gol

agan

ya b

omm

e le

bodi

ram

mog

o le

tlh

akan

elo

kgw

ebo,

jalo

jalo

.

Phut

ha k

itso

e e

kgao

gant

swen

g ka

bon

g m

ogo

tsa

mat

lo.

Kop

a Le

phat

a la

Dits

ha g

otlh

omam

isa

gore

bon

g bo

akar

edits

we

mo

tsam

aiso

nge

e di

raga

diw

ang

keM

akgo

tla a

kab

odits

ha.

Thut

unts

ho y

a M

akgo

tla a

Kab

odits

haTl

hom

amis

a go

re g

o nn

a le

teka

teka

no y

a bo

ng m

odi

kom

iting

tsa

bon

g; le

go

kopa

gor

e go

nne

le d

ipal

ots

a bo

mm

e.

DIT

LAM

ELO

Mat

lo le

tsh

wan

elo

ya

lefa

tsh

e



MA

AN

O A

MA

ITLA

MO

KG

ATO

BO

MA

NG

MO

THEO

MA

IKA

ELEL

OM

AN

G

MA

DI

Go

ikae

lets

we

koke

tseg

o e

e ka

e ya

bom

me

ba b

ana

ng le

lefa

tshe

?

Se s

e tla

a le

kany

ediw

aja

ng?

Tshe

kats

heko

ya

goba

tho

ba it

umel

ela

ditir

elo

go le

kae

?Se

se

tlaa

kalw

ale

kany

ediw

a?

Se s

e tla

a le

kany

ediw

aja

ng?

Kits

o e

e kg

aoga

ntsw

eng

ka b

ong

le d

ipal

o.

Tlho

tlhom

iso

Se s

e tla

a la

tedi

siw

a ja

ng?

Ma

nako

ng e

e f

etile

ng g

one

go

se n

a tir

iso

ya le

fats

hee

e ne

ng e

nee

lwa

bom

me,

mm

e e

bile

sel

o se

se

sant

se s

e le

ten

g m

odi

kgao

long

din

gwe

ka f

atla

se g

a di

kgos

i.A

go

kile

ga

dirw

ats

heka

tshe

ko n

ngw

e ya

tikol

ogo

e go

tsh

elw

ang

mo

go y

one?

Mel

ao e

e t

eng

gom

pien

oke

efe

mo

seem

ong

se?

Kits

o e

e te

ng g

ompi

eno

ke e

fe m

o go

bom

me

lem

atlo

? A

gon

a le

did

irisw

ats

e di

ka

diris

iwan

gm

abap

i le

dits

amai

so le

diph

okol

etso

?D

ipal

o ts

e di

ten

g ke

dife

ka g

a di

phol

etso

tsa

mat

lo,

ke b

oman

g ba

ba

kgon

ang

go d

i bon

a?A

go

kile

ga

dirw

adi

tlhot

lhom

isi/d

itlha

tlhob

om

o na

kong

e e

fet

ileng

?A

go

kile

ga

nna

tshe

kats

heko

ya d

itsam

aiso

?

Go

tlhom

amis

a go

redi

tlhok

o ts

a bo

mm

e di

aak

anye

diw

a ka

gon

ne k

ebo

ne b

a am

ilwen

g th

ata

ke le

tlhok

o la

mat

lo.

Go

tlhom

amis

a go

rebo

mm

e le

bor

re b

a bo

nadi

phok

olet

so t

se d

ile

kana

ng m

o m

atlo

ng.

Go

seka

seka

dits

amai

sots

a m

atlo

go

bona

gor

edi

tsi

boge

la b

ong.

Oke

tsa

mef

uta

ya m

atlo

le g

oitl

hoph

ela

lefa

tshe

tse

dite

ngm

o m

alw

apen

g a

ahu

man

egile

ng; g

o ba

lelw

ale

dip

hoko

lets

o m

o go

bom

me

ba b

a hu

man

egile

ng.

Lem

oga

maf

elo

a a

sasi

amel

ang

go n

nwa

o bo

otlh

ama

dith

otlo

etso

gor

e a

toka

fadi

we.

Tsam

aiso

mo

ditir

ong

tsa

itsho

lelo

tse

di s

eng

bora

i go

leka

loka

lo g

ore

di d

irelw

e kw

ago

nni

wan

g te

ng.

Ruta

bom

me

ka d

itsam

aiso

tsa

mat

lo le

dip

hoko

lets

o.

Kga

ogan

ya o

bo

o ph

uthe

kits

i e e

ten

g, e

le m

okgw

aw

a go

nna

go

phut

wa

kits

o.

Tlha

tlhob

a m

ealo

ya

mat

lo.

Seka

seka

dits

amai

so t

se d

ite

ng m

mo

e di

fet

ole

go d

idi

ra g

ore

di t

sibo

gele

bon

g.



MA

AN

O A

MA

ITLA

MO

KG

ATO

BO

MA

NG

MO

THEO

MA

IKA

ELEL

OM

AN

G

MA

DI

Kits

o e

e ts

wan

g m

odi

palo

ng.

Se s

e tla

a le

kany

ediw

aja

ng?

Dip

alo

tsa

map

odis

i?G

o ik

aele

tsw

e go

fok

otsa

dipa

lo t

sa k

gokg

onts

ho k

abo

kae

ka d

i%

Go

ikae

lets

we

go f

okot

sadi

palo

tsa

boru

kutlh

i/dik

otsi

/din

tsho

ka b

oke

ka d

i%?

Dith

ekis

idi

tsh

wan

etse

go

tlhok

omel

wa

ga k

ae g

ore

di s

iam

ele

tsel

a?

Go

ikae

lelts

we

eng?

Se s

e tla

a le

kany

ediw

aja

ng?

Dip

alo

tsa

map

odis

i?G

o ik

aele

tsw

e go

fok

otsa

dipa

lo t

sa d

ints

ho t

saba

tsam

aya-

ka-d

inao

ka

boak

ae k

a di

%

Go

sa n

neng

ten

g ga

dip

alo

le k

itso

ka b

adiri

si b

adi

pala

ngw

a ts

a se

ts̆ha

ba –

ago

na

le d

ipal

o m

o go

se?

Dip

hoko

lets

o ts

e di

diri

lwen

gke

dife

mo

tem

eng

e? A

mol

ao m

ongw

e o

kile

wa

dirw

a?

Mof

uta

wa

tlhok

omel

o o

ote

ng k

e of

e? D

ithek

isi d

ikw

adis

itsw

e ja

ng?

Di y

a ga

kae

go t

lhat

lhob

elw

a ts

ela?

M<

atsh

wao

a t

shire

lets

ego

adi

nang

nao

ke

afe?

Dip

alo

tse

di t

eng

kats

hire

lets

ego

ya b

atsa

may

a-ka

-din

ao k

e di

fe?

Dip

alan

gw

aG

o tlh

omam

isa

gore

ditlh

oko

tsa

bom

me

tsa

dipa

lang

wa

ditlh

omam

isiw

a, d

i alw

ants

hiw

a le

go

tlhom

amis

a go

redi

pala

ngw

a ts

a se

ts̆ha

ba d

idi

rwa

gore

di s

irele

tseg

em

o go

bom

me

le b

ana.

Phut

ha k

itso

e e

kgao

gant

swen

g ka

bon

g go

bona

gor

e ke

bom

ang

ba b

adi

risan

g di

pala

ngw

a ts

ase

ts̆ha

ba, k

e di

tlhok

o ts

abo

man

g ts

e kg

onnw

eng,

ke

tsa

bom

ang

tse

di s

akg

onw

ang.

Mae

mel

o a

dith

ekis

i le

adi

bese

le f

a di

em

ang

teng

,go

tsh

wan

etse

go

laol

wa

gokg

ona

gore

go

tsam

aya

goba

bale

sege

, bog

olo

jang

mo

go b

omm

e le

ban

a.G

o ts

hwan

etse

gor

e go

nne

le k

elot

lhok

o e

tona

tha

ta g

otlh

omam

isa

gort

e di

thek

isi d

iob

amel

a m

aem

o y

ats

hire

lets

ego

le m

elao

, go

bale

lwa

le g

ore

di k

wad

isiw

ele

gor

e di

ni d

isiw

a go

tlhat

lhob

elw

a go

re d

i sia

met

sego

diri

sa t

sela

.D

ithek

isi d

i tsh

wan

etse

go

dirw

ago

re d

i sire

lets

ege,

go

bale

lwa

le g

o fe

disa

go

utsw

a ba

pala

mi.

Tshi

rele

tseg

o ya

bat

sam

aya

kadi

nao,

bog

olo

jang

mo

maf

elon

g a

dita

kana

/mek

hukh

u.



MA

AN

O A

MA

ITLA

MO

KG

ATO

BO

MA

NG

MO

THEO

MA

IKA

ELEL

OM

AN

G

MA

DI

Go

ikae

lets

we

eng?

Go

ikae

lets

we

go o

kets

a ka

boka

e ka

di%

dip

alo

tsa

bom

me

ba b

a na

ng le

dith

ekis

i le

bakg

wee

tsi b

ats

one?

Go

ikae

lets

we

leng

/go

beilw

e na

ko e

e k

ae?

Go

ikae

lets

we

eng?

Gio

ikae

lets

we

eng?

Go

ikae

lets

we

palo

e e

kae

ya b

omm

e ba

ba

thap

ilwen

g m

om

ham

eng

o?

Go

ikae

lets

we

eng?

Go

ikae

lets

we

eng?

Kits

o e

e te

ng g

ompi

eno

jaan

ake

efe

?

A g

o na

le b

omm

e ba

ba

nang

le d

ithek

isi,

kgot

sa b

a di

kgw

eets

a??

A g

o ki

le g

a di

rwa

tshe

kats

heko

nng

we

mo

nako

ng e

e f

etile

ng?

Diti

relo

tse

di f

iwan

ggo

mpi

eno

jaan

a ke

dife

, di

duel

elw

a bo

kae?

Go

dirw

a en

g go

mpi

eno

jaan

ago

thu

sa b

atho

ba

bahu

man

egile

ng t

hata

go

bona

ditir

elo?

.A

go

na le

bom

me

ba b

ath

apilw

eng

mo

mha

men

g o?

(dip

alo

le g

o ba

pisi

wa)

?

Go

nnile

le m

ofut

a of

e w

ath

eris

ano

mo

nako

ng e

efe

tilen

g?K

abo

ya d

itire

lo e

nts

e ja

ng/k

eef

e go

mpi

eno?

Go

fa b

omm

e di

that

a go

reba

tse

nye

lets

ogo

mo

mha

men

g w

a di

pala

ngw

ao

o tle

tsen

g bo

rre.

Go

tlhom

amis

a go

rebo

mm

e, b

a e

leng

gor

e ba

amiw

a th

ata

ke n

tsho

ya

ditir

elo

e e

sa le

kana

ng, b

afiw

a ph

itlhe

lelo

ya

ditir

elo

e e

seng

tue

lelo

e k

wa

godi

mo.

Kgo

boka

nya

kits

o e

ekg

aoga

ntsw

eng

ka b

ong

yago

re k

e bo

man

g ba

ba

kgw

eets

ang

ba b

o ba

nna

ledi

thek

isi,

dibe

se le

dik

oloi

tse

dito

na t

sa d

ithot

o.Ru

ta b

omm

e go

kgw

eets

a le

go n

na le

dith

ekis

i, di

bese

ledi

kolo

i tsa

dito

na, b

a ts

ene

mo

mak

gotle

ng a

bor

adith

ekis

ibo

radi

bese

.

Tlha

tlhob

a tir

iso

ya b

omm

e ya

ditir

elo

le k

itso

e e

kgao

gant

swen

g ka

bon

g.Fa

mal

wap

a a

a hu

man

egile

ngdi

tirel

o ts

e a

ka k

gona

ng g

o di

duel

ela.

Fa m

alw

apam

a a

hum

aneg

ileng

ditir

elo

tse

a ka

kgo

nang

go

didu

elel

a. K

hans

ele

e fe

ba

ba s

ain

eeng

sep

e di

phok

olet

so.

Tlha

ma

ditir

o ka

go

aba

dith

enta

ra, d

itiro

tsa

mor

afe,

mad

i a a

due

lang

ba

babe

reki

leng

le t

hutu

ntsh

o ya

bom

me

mo

mha

men

g o.

Tlho

mam

isa

gore

bom

me

baa

reris

iwa

pele

ga

ba f

iwa

ditir

elo.

Rula

gany

a di

tirel

o go

tsam

aala

na le

ditl

hoko

tsa

bom

me.

Met

si, b

ots

og

o le

mo

tlak

ase



MA

AN

O A

MA

ITLA

MO

KG

ATO

BO

MA

NG

MO

THEO

MA

IKA

ELEL

OM

AN

G

MA

DI

Go

ikae

lets

we

go a

kare

tsa

bom

me

ka le

kae

?

Go

ikae

lets

we

eng?

Mat

laka

la a

tsh

wan

etse

go n

e a

olel

wa

ga k

ae?

Go

tshw

anet

se g

a nn

a le

mat

lwan

a a

boiti

kets

o a

sets̆

haba

a le

kae

mo

khan

sele

ng?

A t

shw

anet

se g

otlh

okom

elw

a go

le k

ae?

Go

ikae

lets

we

eng?

Kits

o e

e kg

aoga

ntsw

eng

ka b

ong.

Go

ikal

etsw

e en

g? G

ofit

lhle

tsw

e ba

tho

ba le

baka

e, m

o na

kong

e e

kae?

E tla

a lo

mag

anng

wa

jang

?

A g

o na

le b

omm

e ba

ba

mo

tiron

e? (d

ipal

o?)

A k

omiti

ya

go n

na ja

lo e

set

see

le t

eng?

Mat

laka

la a

ole

lwa

ga k

ae?

Mat

lwan

a a

boiti

kets

o a

sets̆

haba

a m

a ka

e? A

baak

anng

wa

ga k

ae?

A g

o na

le ts

amai

so y

a m

ofut

ao

ka n

ako

e?

Dip

alo

tse

di t

eng

ke d

ife?

A g

o na

le t

sibo

so e

e t

eng

mo

nako

ng e

?

Bo

tso

go

jwa

tiko

log

oG

o ak

aret

sa b

omm

e e

leba

tlhok

omed

i ba

babo

tlhok

wa

ba t

ikol

ogo,

mo

ditir

ong

tse

diso

mar

elan

g bo

ng,

kgot

sa g

o di

ra d

ikgw

ebo

go t

swa

mo

tikol

ogon

g.

HIV

le A

IDS

Thib

elo

Go

tlhom

amis

a ka

rolo

ya

HIV

/AID

S e

e am

ang

bong

le g

o ok

etsa

tsi

bogo

ka

bolw

etse

jo m

okh

anse

leng

.

Aka

rets

a bo

mm

e m

ots

amai

song

le t

lhok

omel

o ya

ditir

elo

le d

itlam

elo

tse.

Tlha

ma

kom

iti y

a ts

a tik

olog

oe

mo

go y

one

bom

me

lebo

rre

ba e

met

swen

g ka

go

leka

na, g

o ba

lelw

a le

kol

elo

ya

mat

laka

la le

diti

ro t

sa g

os̆a

fats

a ts

e di

diri

sits

wen

g.O

kets

a m

alat

si a

go

olel

am

atla

kala

.A

ga le

go

tlhok

omel

a m

atlo

ase

ts̆ha

ba a

boi

tikts

o m

om

afel

ong

a a

tshw

anet

seng

.

Seka

seka

tsa

mai

so y

a ko

lelo

mat

laka

la m

abap

i lr

tsa

bong

.

Kits

o e

e kg

aoga

ntsw

eng

kabo

ng y

a H

IV?A

IDS

yadi

khan

sele

; aka

rets

adi

thul

agan

yo t

sadi

kaka

nyet

so t

sa b

ong.

Dira

thu

to e

e a

kare

tsan

gbo

ng y

a H

IV/A

IDS.




MA

AN

O A

MA

ITLA

MO

KG

ATO

BO

MA

NG

MO

THEO

MA

IKA

ELEL

OM

AN

G

MA

DI

Go

ikae

lets

we

go o

kets

apa

lo y

a di

kaus

u ts

a bo

mm

eka

bok

ae g

ore

ba t

le b

a di

diris

e?Se

se

tlaa

leka

nyed

iwa

jang

?

Go

ikae

lets

we

eng?

Se

setla

a le

kany

ediw

a ja

ng?

Go

ikae

lets

we

go o

kets

a ka

boka

e ka

di%

pal

o Ya

bom

me

ba b

a kg

onan

g go

bona

(PEP

?)G

o ik

aele

tsw

e ko

kets

ego

ee

kae

ka d

i% y

a bo

mm

e le

borr

e b

a ba

yan

g (V

CT?

)?

Kits

o e

e kg

aoga

ntsw

eng

ka b

ong.

A s

ekau

su s

a bo

mm

e se

teng

? Fa

e le

gor

e se

ten

g,se

ten

g ka

e, s

e ja

bok

ae?

Go

rutw

a di

thut

o di

fe t

satlh

akan

elo

diko

bo m

odi

kolo

ng?

A d

i tsi

boge

labo

ng?

Kha

nsel

e e

tsen

tse

lets

ogo

jang

mo

dith

ulag

anyo

ng t

sats

ibos

o m

o na

kong

e e

fetil

eng?

A e

tse

ntse

lets

ogo

ka m

as̆et

la y

a bo

ya

rotlo

etsa

kgak

olog

elo

ya M

alat

si a

a 1

6m

o na

kong

e e

fet

ileng

?A

(PEP

) e te

ng m

o di

tlam

elon

gts

otlh

e ts

a bo

tsog

o? E

ten

gm

o di

tlam

elon

g di

le k

ae?

Dip

alo

tsa

reng

? D

ipal

o ts

abo

mm

e le

bor

re k

a di

% b

aya

ng (V

CT?

) ke

dife

?

Ke

bom

me

ba le

kae

fa

baba

pisi

wa

le b

orre

ba

babo

nang

kal

afi y

a m

ahal

a?

Go

oket

sa t

sibo

go m

okg

oneg

ong

e e

kwa

godi

mo

ya g

o ka

tse

nwa

ke H

IV/A

IDS

ka n

tha

yatlh

asel

o m

o go

tsa

tlhak

anek

anel

o di

kobo

,le

go

tlhok

ega

ga b

omm

ego

fitl

hele

la k

alaf

i ya

mor

ago

ga t

seno

ke

mog

are.

Go

ruta

bom

me

le b

omm

em

o go

itha

opel

eng

boga

kolo

di le

itlh

atlh

obo

tse

e le

ng d

idiri

swa

tse

dino

nofil

eng

mo

goth

ibel

eng

kana

mo

yaH

IV/A

IDS.

Kal

afi

Go

tsw

edis

a bo

na k

alaf

i ee

oket

segi

leng

e s

adu

elel

we

mo

sets̆

habe

ngso

tlhe.

Buel

ela

o bo

o r

otlo

etse

tiri

soya

sek

ausu

sa

bom

me

gore

bom

me

ba k

gone

go

sebo

na.

Thut

o e

e ts

ibog

elan

g bo

ng m

odi

kolo

ng.

Diti

ro t

se d

i tsi

bosa

ng k

a bo

ngts

e di

am

anan

g le

kgo

kgon

tsho

mo

go t

sa b

ong

le H

IV/A

IDS;

mat

sela

a m

ahib

idu

le a

mas

weu

, go

tlhak

ane

lem

aite

ko a

man

gwe.

Phut

ha d

ipal

o ts

e di

kgao

gant

swen

g ka

bon

g ts

a(V

CT?

). D

i diri

se g

o tlh

ama

mai

teko

a g

o ro

tloet

sa b

omm

ele

bor

re g

o ya

go

itlha

tlhob

a.

Dip

alo

tse

di k

gaog

ants

wen

gka

bon

g ts

e di

sup

ang

go k

gona

go b

ona

kala

fi le

tlh

okom

elo;

dikg

ato

tsa

tsam

aiso

go

goba

akan

ya s

e.



MA

AN

O A

MA

ITLA

MO

KG

ATO

BO

MA

NG

MO

THEO

MA

IKA

ELEL

OM

AN

G

MA

DI

Go

ikae

lets

we

eng?

Ke

bath

o ba

le k

ae b

a ba

bona

ng k

alaf

i? M

<o

nako

ng e

e k

ae?

Kits

o e

e kg

aoga

ntsw

eng

ka b

ong

ya t

iriso

ya

ditla

mel

o ts

a m

oraf

e le

tsa

met

sham

eko.

Go

ikae

lets

we

eng?

Di t

shw

anet

se g

o di

ra g

aka

e? G

o ts

hwan

etse

ga

iteba

gann

gwa

le le

felo

lefe

?G

o ik

aele

tsw

e en

g?

Kha

nsel

e I d

ira e

ng g

oru

laga

nyet

sa b

otho

go

bona

dip

ilisi

tse

di

ritib

atsa

ng b

ogal

e jw

am

ogar

e? D

ipal

o ts

e di

ten

gke

dife

mab

api

lekg

ang

e?

A k

itso

e e

teng

?

A g

o na

le d

itlam

elo

tse

mo

met

lobo

ng y

a di

bula

mo

nako

ng e

?

A g

o na

le m

etlo

bo y

adi

buka

e le

tela

ng b

atho

?

Ke

dith

ulag

anyo

dife

tse

dite

ng?

Tlh

abo

lolo

ya

mat

shel

oG

o di

ra g

ore

ditla

mel

o ts

am

eraf

e le

met

sham

eko

di

fitlh

elel

we

ke b

omm

e le

go t

lhom

amis

a go

rebo

mm

e ba

boe

lwa

ka g

ole

kana

mo

ditla

mel

ong

tse.

Baak

anye

tsa

go k

gona

go

bona

dirit

ibat

si g

a bo

mm

e le

bor

re le

go n

na le

dip

alo

tse

dikg

aoga

ntsw

e ka

bon

g m

o go

tsee

ng d

iritib

atsi

.

Phut

ha d

ipal

o ts

e di

kgao

gant

swen

g ka

bon

g m

otir

isin

g ya

mab

ala

a kh

anse

lea

met

sham

eko.

Tlho

mam

isa

gore

mot

lobo

wa

dibu

ka m

ongw

e le

mon

gwe

o na

le k

arto

lo y

adi

buka

tsa

bom

me.

Dira

mot

lobo

wa

dibu

ka o

ots

amay

ang

gore

bom

me

kwa

dikg

aolo

ng b

a kg

one

goba

la.

Tlha

ma

dith

ulag

anyo

go

tlhom

amis

a go

rebo

mm

e le

borr

e ba

boe

lwa

ka g

ole

kana

mo

ditla

mel

ong

tsa

mak

gotla

a d

ipus

o ts

am

agae

, sek

ai, t

hotlo

etso

ya

bom

me

go t

sene

lela

met

sham

eko

e e

neng

e le

ya

borr

e fe

la, s

ekai

, kgw

ele

yadi

nao

le b

abol

e.



MA

AN

O A

MA

ITLA

MO

KG

ATO

BO

MA

NG

MO

THEO

MA

IKA

ELEL

OM

AN

G

MA

DI

IV. D

itsa

mai

so t

sa k

hir

o le

tik

olo

go

Go

ikae

lets

we

eng?

Go

ka le

kany

ediw

a nj

ang?

How

will

this

be m

easu

red?

50%

ya

bom

me

mo

dika

rolo

ng t

sotlh

e ts

akh

iro k

a ng

wag

a w

a20

15.

Go

ikae

lets

we

palo

ya

bom

me

e e

kae

ka d

i%, b

aba

tha

pilw

e ke

kha

nsel

e?G

o ik

aele

tsw

e ko

kets

ego

ee

kae

mae

mo

a bo

tsam

aisi

le m

apha

tana

?

A d

ithul

agan

yo ts

a m

ofut

a oo

di t

eng?

Are

the

re a

ny a

war

enes

spr

ogra

mm

es o

r tr

aini

ngm

ater

ials

cov

erin

g pa

rent

ing

resp

onsi

bilit

ies?

If t

here

are

,ar

e th

ey g

ende

r se

nsiti

ve?

Ke

dikg

ato

dife

tse

di ts

erw

eng

go r

ulag

anya

gor

e ts

ate

kate

kano

ya

bong

di t

lepe

le m

o kh

irong

mo

khan

sele

ng?

Dip

alo

tsa

khiro

mo

khan

sele

ng t

se d

i tsa

maa

lang

le b

ong

ke d

ife?

Dip

alo

tsa

bom

me

le b

orre

ka

di%

tse

mae

mon

g a

bots

amai

si k

edi

fe?

Di k

gaog

ana

jang

go

ya k

a m

apha

tana

?

Go

gwet

lha

tsam

aiso

ya

gore

tlh

okom

elo

ya b

ana

ke m

aika

raqb

elo

a bo

mm

e le

go

ruta

bor

re m

om

aika

rabe

long

atlh

okom

elo

ya b

ana.

Go

oket

sa k

emed

i ya

bom

me

mo

khan

sele

ng.

Rula

gany

a di

tirel

o le

dits

hupo

tse

di ip

elel

ang

tse

bom

me

badi

kgo

nnen

g le

go

gwet

lha

dika

kany

o ts

e di

sok

amen

g.Ro

tloet

sa d

ithul

agan

yo t

se d

igw

etlh

ang

dika

kany

o ts

e di

soka

men

g m

o m

o m

eham

eng

yotlh

e, g

o ba

lelw

a le

lwap

a.Ru

ta b

atsa

di g

ore

bana

ba

bone

ba t

shw

anet

se g

o go

disi

wa

jang

.N

na le

dith

ulag

anyo

ka

gam

aika

rabe

lo a

kgo

diso

ya

bana

mo

go b

omm

e le

bor

re.

Am

ogel

a tu

mal

ano

ya S

AD

C y

ago

re b

omm

e ba

tshw

anet

se g

onn

a 50

% m

o di

karo

long

tsot

lhe

tsa

boet

eled

ipel

e le

khi

ro k

ang

wag

a w

a 20

15. R

ulag

anya

ka ta

tela

no te

kate

kano

ya

bong

mo

man

aneo

ng a

go

dira

tiro

.Ba

akan

ya g

o tlh

oka

teka

teka

noya

bon

g m

o m

akal

anen

g –

oket

sa d

ipal

o ts

a bo

mm

e ba

ba

thap

ilwen

g o

bo o

oke

tse

dipa

lots

a bo

mm

e m

o m

aem

ong

a a

kwa

godi

mo

mm

o o

baak

anye

fa e

leng

gor

e ga

go

leka

lela

nete

ng t

hata

.



MA

AN

O A

MA

ITLA

MO

KG

ATO

BO

MA

NG

MO

THEO

MA

IKA

ELEL

OM

AN

G

MA

DI

Tum

alan

o

Go

tlaa

leka

nyed

iwa

jang

?

Go

tlaa

leka

nyed

iwa

jang

?

Gi i

kael

etsw

e en

g?

Teka

teka

no y

a bo

ngm

omak

gotle

ng m

om

akgo

tleng

a k

hiro

.G

o ik

aele

tsw

e en

g?

Tsam

aiso

ya

tsa

badi

ri lr

tikol

ogo

Ke

bom

ang

ba b

atlh

omam

isang

gor

e di

palo

tse

di ik

aele

tsw

eng

di a

fitlh

elel

wa?

A s

e se

sup

ilwe

mo

ditu

mal

anon

g ts

a bo

ne?

A g

o na

le t

iro n

ngw

e e

eki

leng

ya

dirw

a m

o m

ham

eng

o? A m

okgo

tla a

bad

iri a

kile

aits

isiw

e?

Mot

heo

ke e

ng?

Mak

gotla

a ts

a kh

iroa

bopi

lwe

jang

?

Gi d

irwa

jang

gom

pien

o? A

ba t

sibo

gela

bon

g?

Ke

mof

uta

ofe

wa

lena

neo

late

kate

kano

ya

khiro

le le

teng

?

Go

tlhom

amis

a go

rets

amai

so y

a kh

iro le

go

tlhop

ha b

adiri

e f

am

iaba

ka a

a le

kane

ngm

o go

bom

me.

Aka

rets

adip

alo

tsa

bom

me

e le

selo

se

se k

a se

fet

olw

eng

kae

le t

umal

ano

ya b

otsa

mai

si jo

bo k

wa

godi

mo.

Rula

gany

a le

nane

o la

dik

itso

tsa

mo

tiron

g go

lom

agan

a le

la K

gato

ya

go b

aaka

nya

dilo

.Bo

na t

hotlo

etso

ya

mak

gotla

a ba

diri

gore

go

nne

lete

kate

kano

e e

oke

tseg

ileng

ya b

ong

mo

khiro

ng y

akh

anse

le.

Dik

anam

isi t

sa d

itiro

tso

tlhe

di t

shw

anet

se g

o ro

tloet

sabo

mm

e go

ikop

ela

ditir

o ts

eo.

Mak

gotla

a a

tha

pang

ats

hwan

etse

go

leka

leka

nya

bong

.Tl

hoph

o ya

bad

iri e

ets

ibog

elan

g bo

ng e

tshw

anet

seya

nna

ten

g go

ngw

e le

gong

we.

Dip

otso

tsa

dip

otso

lots

o ga

di

a ts

hwan

ela

go k

geth

olol

abo

mm

e ka

tse

la e

pe.

Mai

tem

ogel

o le

dith

uteg

o di

tshw

anet

se g

i diri

siw

a fa

go

tlhat

lhob

iwa

gor

e ba

ikop

edi

ba s

iam

etse

diti

ro g

o le

kae

Tlha

ma

man

aneo

a a

tsep

amen

g a

teka

teka

no m

ogo

tsa

khi

ro.



MA

AN

O A

MA

ITLA

MO

KG

ATO

BO

MA

NG

MO

THEO

MA

IKA

ELEL

OM

AN

G

MA

DI

Tsam

aiso

ya

tsa

badi

ri le

tikol

ogo

Mat

sheg

o le

tsa

mai

so t

se d

its

ibog

elan

g bo

ng.

Mad

uo a

peg

o ya

tlhot

lhom

isio

ya

diki

tso.

Seka

i ke

eng?

Se

tlaa

leka

nyed

iwa

jang

?

Seka

i ke

eng?

Se

tlaa

leka

nyed

iwa

jang

?

Seka

i ke

eng?

Se

tlaa

leka

nyed

iwa

jang

?

Seka

i ke

eng?

Se

tlaa

leka

nyed

iwa

jang

?

Kok

etse

go e

eik

aele

tsw

eng

ke b

okae

ka

di%

ya

palo

ya

bom

me

baba

kgo

nang

go

bona

dith

ulag

anyo

?

Dip

alo

tsa

bom

me

tse

diik

aele

tsw

eng

ke d

ife?

A b

ong

bo k

ile jw

a ak

ared

iwa

mo

dits

amai

song

dip

e?

A g

o ki

le g

a di

rwa

tshe

kats

heko

nng

we

ya d

ikits

om

o na

kong

e e

fet

ileng

?D

ibak

a ts

a ka

go y

a bo

kgon

its

e di

ten

g ke

dife

?

A g

o ka

ela

mak

hans

elar

a a

mas̆

a m

o tir

ong

go k

ile g

adi

rwa?

A g

o ki

le g

a se

ka s

ekw

a ts

edi

tlh

okeg

ang?

A t

iro e

o ya

go

tlhab

olol

adi

kits

o e

kile

ya

dirw

a?

Go

diril

we

eng

go d

ira g

ore

bom

me

ba t

sene

mo

man

aneo

ng?

Go

tlhom

amis

a go

redi

thul

agan

yo t

sadi

tlhab

olol

o di

tsi

boge

labo

ng.

Diri

sa m

okgw

a go

see

gela

diti

rofa

tho

ko g

o di

bee

la b

omm

e.A

kare

tsa

bong

mo

dits

amai

song

.D

ithul

agan

yo t

sa g

o tlh

atlh

ama

le g

o tlh

abol

ola

mad

iri d

its

hwan

etse

go

iteba

gany

a le

go

oket

sa d

ikits

o ts

a bo

mm

e lr

goba

tlh

atlo

sa m

aem

o.Tl

hotlh

omis

a go

bon

a di

thut

o le

diki

tso

le g

o se

kase

ka b

adiri

ba

dikh

anse

le.

Tlha

ma

o bo

o d

iraga

tse

dits

ela

di le

mm

alw

a ts

a go

re b

adiri

lem

akha

nsel

ara

ba it

lhop

hele

mof

uta

wa

kago

ya

bokg

oni.

Pape

tlets

o ya

mak

hans

elar

a a

mas̆

a le

bad

iri.

Lem

oga

ditlh

oko

tsa

diki

tso

mo

mor

afen

g le

dfit

lhae

lo m

om

aham

eng

e e

botlh

okw

a ya

itsho

lelo

.Tl

habo

lola

dith

ulag

anyo

tsa

diki

tso

tse

di b

eilw

eng

leitl

ho.

Rula

gany

a go

re b

omm

e ba

tsen

a m

o m

afel

ong

a go

tlhab

olol

wan

g di

kits

o m

o go

one.



MA

AN

O A

MA

ITLA

MO

KG

ATO

BO

MA

NG

MO

THEO

MA

IKA

ELEL

OM

AN

G

MA

DI

Dik

gwed

i tse

tha

ro t

sabo

tset

se k

a se

abe

sa p

uso

yadi

kgao

lo le

lekg

otla

latlh

okom

elo

mat

shel

o.

Mal

atsi

a tlh

okom

elo

ya b

ana

a a

tshw

anet

seng

go

fiwa

borr

e a

tshw

anet

se g

o nn

abo

kae?

?

Go

ikae

lets

we

eng,

mo

nako

ng e

fe?

Palo

ya

ditla

mel

o ts

atlh

okom

elo

ya b

ana.

Seka

i ke

eng?

Se

tlaa

kalw

aja

ng?

Seka

i ke

eng?

Se

tlaa

kalw

aja

ng?

Seka

i ke

eng?

Se

tlaa

kalw

aja

ng?

Palo

e e

ikae

lets

wen

g ya

maf

elo

a tlh

okom

elo

yaba

nany

ana.

Dith

ulag

anyo

tse

di t

eng

tsa

mal

atsi

a g

o ts

hola

le

gotlh

okom

ela

ngw

ana

kedi

fe?

Dith

ulag

anyo

tse

di t

eng

tsa

gore

bor

re le

bon

e ba

bon

em

alat

si a

go

tlhok

omel

a ba

nake

dife

? A

go

na le

dith

ulag

anyo

tse

di

iteba

gant

seng

le b

orra

ngw

ana

jo b

o na

ng le

mai

kara

belo

?Ts

amai

so k

e en

g m

o di

nako

ngts

a di

phut

hego

?

Ditl

lam

elo

tsa

tlhok

omel

o ya

bana

tse

di t

eng

ke d

ife?

A g

o na

le t

hula

gany

o ya

mof

uta

o o

ntse

ng ja

lo k

ana

ko e

?A

go

kile

ga

iteba

gann

gwa

lekg

ang

e? J

ang?

A g

o na

le m

anan

eo a

mof

utao

?K

e di

tlam

elo

dife

tsa

tlhok

omel

o ya

ban

anya

nats

e di

ten

g?

Go

dira

gor

e go

nne

lete

kate

kano

mo

go d

ireng

ga b

omm

e m

o m

afel

ong

atir

o.

Seka

seka

tsa

mai

so y

a m

alat

sia

pele

gi g

o tlh

omam

isa

gore

bom

me

ba k

gona

go

tsay

adi

kgw

edi t

se t

haro

tse

di

tlets

eng

tsa

mal

atsi

a g

o ya

go

tsho

la b

ana

ka s

eabe

sa

puso

ya d

ikga

olo

le T

shire

lets

ego

yaSe

ts̆ha

ba.

Tlha

ma

le g

o ts

epam

isa

mal

atsi

tsho

lo a

bor

re le

go

e ts

wak

aka

go

rutu

ntsh

a bo

rre

kam

aika

rabe

lo a

go

tlhok

omel

aba

na. F

a go

kgo

nega

aka

nya

ke g

o tlh

akan

ela

mal

atsi

ape

legi

ga

bom

me

le b

orre

.D

inak

o ts

a di

phut

hego

di

tshw

anet

sae

tsa

lebe

lela

ditlh

oko

tsa

tsa

badi

ri bo

tlhe,

di s

e ka

tsa

tsw

elel

a go

fitl

hlel

ago

n n

a bo

sigo

.D

irela

bad

iri b

a di

khan

sele

ditla

mel

o ts

a tlh

okom

elo

yaba

na.

Dira

gor

e di

thul

agan

yo t

sa t

iroe

nne

tse

di s

a kg

amen

g.

Tsee

la b

adiri

ba

ba s

a du

elel

eng

tlhok

omel

o.D

ira d

ithut

o ts

a m

aika

rabe

lo a

tlhop

kom

elo

ya b

ana.

Rotlo

etsa

o b

o ot

okaf

atse

dik

ole

tsa

bana

nyan

a.

Mae

mo

a t

iro

le t

iko

log

o



MA

AN

O A

MA

ITLA

MO

KG

ATO

BO

MA

NG

MO

THEO

MA

IKA

ELEL

OM

AN

G

MA

DI

Tira

gats

o ya

tsa

mai

so e

ekg

anel

ang

kgok

gont

se m

ogo

tsa

tlh

akan

elo

diko

bo.

E ka

late

disi

wa

jang

?Se

se

ka le

kany

ediw

aja

ng?

Go

ikae

lets

we

eng?

Go

ikae

lets

we

eng?

Mad

uo a

tshe

kats

ehek

o ya

tsib

ogo

ka b

ong.

Go

ikae

lets

we

eng?

Dith

eris

ano

di le

kae

?G

o ik

aele

tsw

ese

tlhop

hase

fe, b

okae

?G

o ik

aele

tsw

e bo

kae?

Go

ikae

lets

we

eng?

Dits

heka

tshe

ko d

i le

kae,

di d

irwa

ga k

ae?

A g

o na

le t

sam

aiso

ya

kgok

gont

sho

mo

go t

satlh

akan

elo

diko

bo e

ete

ng?

A g

o na

le t

sibo

go y

am

ofut

a oo

?

A g

o na

le m

olaw

ana

wa

se?

Kga

ng y

a po

nelo

pele

le th

omo

e e

teng

, ya

reng

ka

bong

?

A d

itshe

kats

heko

tsa

mof

uta

o di

kile

tsa

dirw

a?

A d

ither

isan

o ts

a m

ofut

a o

diki

le t

sa d

irwa

mo

nako

ng e

efe

tilen

g?

A m

akal

ana

le m

apha

tana

akh

anse

le a

diri

sa d

ikai

tsa

bong

mo

man

aneo

ng a

one

a t

iro?

A g

o ki

le g

a di

rwa

dits

heka

tshe

ko ts

a go

re b

atho

ba r

e ka

diti

relo

tse

ba

difiw

ang?

Tlho

mo

le ti

raga

tso

ya ts

amai

soya

kgo

kgon

tsho

mo

tsa

tlhak

anel

o di

kobo

.

Thut

o ya

kw

a tir

ong

lets

ibos

o m

o go

tsa

kgok

gont

sho

mo

tsa

tlhak

anel

o di

kobo

.Ts

amai

so m

aits

holo

go

fedi

satir

iso

ya m

etla

e e

e am

anan

gle

bon

g/tlh

akan

elo

diko

bo

Betla

pon

elop

ele

le t

hom

o ya

khan

sele

go

tlhom

amis

a go

ree

tsen

ya b

ong.

Dira

ditl

htlh

omis

o pe

le g

adi

toga

maa

no g

o bo

na d

itlho

kots

a bo

mm

e le

bor

re.

Reris

a bo

mm

e le

bor

re p

ele

ga d

itoga

maa

no d

i dirw

a.

Mak

ala

otlh

e a

leph

atan

a a

tshw

anet

se g

o ak

aret

sa d

ikai

tsa

bong

mo

man

aneo

ng a

one

a kg

web

o.K

hans

ele

e ts

hwan

etse

go

dira

dip

atlis

iso

tse

dikg

aoga

ntsw

eng

ka b

ong

tsa

kafa

bat

ho a

mog

ela

ditir

elo

tsa

bone

go

le k

ae.

V. M

EKG

WA

YA

TSA

MA

ISO

YA

BO

NG

Tog

amaa

no

Go

iteba

gany

a le

dik

gang

tsa

tsuu

lolo

mo

go t

satlh

akan

elo

diko

bo m

okh

anse

leng

.

Go

reris

a bo

mm

e fa

go

dirw

a m

aano

a k

hans

ele.



MA

AN

O A

MA

ITLA

MO

KG

ATO

BO

MA

NG

MO

THEO

MA

IKA

ELEL

OM

AN

G

MA

DI

Dits

amai

so t

sa b

ong,

di

file

taol

o m

aano

lem

eam

uso.

Khi

ro y

a ba

dire

di k

eba

itsea

nape

.Bo

tsam

aisi

jwa

bong

bo

tlhon

gwa,

bo

fiwa

dith

ata,

maa

no le

mea

mus

o.G

MS

esta

blis

hed,

ves

ted

with

aut

horit

y, s

trat

egy,

plan

and

res

ourc

es.

Mai

kara

belo

mo

tsa

bong

ka (P

As?

).

Go

ikae

lets

we

eng?

Dik

omiti

tsa

tek

ano

yabo

ng.

A g

o ki

le g

a di

rwa

tiro

nngw

e m

abap

i le

go t

hom

am

akal

ana?

A g

o th

apilw

e m

aits

eana

pew

a ts

a bo

ng?

A g

o di

rilw

e tir

o nn

gwe

mab

api l

e go

tlh

oma

mak

alan

g?K

e m

ang

yo o

nan

g le

mai

kara

belo

mo

go t

sabo

ng?

A b

ong

bo t

sent

swe

mo

ditu

mal

anon

g ts

a ba

tsam

aisi

ba m

aem

o a

a kw

a go

dim

ole

bao

ba

ba le

baga

neng

lets

a bo

ng?

A g

o na

le k

gang

ya

mof

uta

o m

o le

nane

ong

la k

omiti

ya

bots

amai

si?

A g

o na

le k

omiti

e e

iteba

gant

seng

le b

ong

mo

khan

sele

ng?

Mat

sheg

o a

bo

ng

Go

tlhom

a m

atsh

ego

a a

nnan

g ts

amai

so y

a bo

ng le

go b

ona

mai

tlam

o a

bats

amai

si b

otlh

e.

Kha

nsel

e e

tshw

anet

se y

a nn

ele

mol

mag

anyi

wa

tsa

bong

mo

ofis

ing

moo

kam

edi w

akh

anse

le.

Thap

a ba

tho

ba b

a le

bile

ng t

sabo

ng.

Mol

omag

anyi

wa

tsa

bong

ots

hwan

etse

go

thus

iwa

ke b

aoba

ba

dira

ng le

tsa

bon

g.Ba

tsam

aisi

ba

mae

mo

a a

kwa

godi

mo

ba ts

hwan

etse

go

tsay

am

aika

rabe

lo a

bof

elo

ma

goak

aret

seng

bon

g m

obo

dire

ding

.Bo

ng b

o ts

hwan

etse

jwa

kwal

wa

mo

ditlh

alos

ong

tsa

tiro

le m

o di

tum

alan

ong

tsa

go d

ira t

iro t

sa b

otsa

mai

sijw

a m

aem

o a

a kw

a go

dim

ole

bao

ba

ba le

baga

neg

le t

sabo

ng.

Bong

bo

tshw

anet

se g

o nn

a bo

nna

teng

mo

lena

neon

g la

diph

uthe

go t

sa b

otsa

mai

si.

Tlha

ma

kom

iti y

a bo

ng e

eak

aret

sang

mak

hans

elar

a le

bana

lese

abe

ba b

angw

e go

tlhom

amis

a go

re g

o nn

a le

tlhok

omel

o ya

sep

olot

iki

mab

api l

e ka

kare

tso

ya b

ong

mo

tiron

g ya

pus

o ya

dikg

aolo

.



MA

AN

O A

MA

ITLA

MO

KG

ATO

BO

MA

NG

MO

THEO

MA

IKA

ELEL

OM

AN

G

MA

DI

Mak

gotla

a b

omm

e a

tlhon

gwa.

Mak

gotla

na a

tsa

bon

g a

tlhon

gwa

; thu

tunt

sho

yaba

rutu

ntsh

i ba

mak

gotla

naa

a ts

amai

sang

tsa

bon

g.

Seka

i ke

eng?

Se

tlaa

leka

nyed

iwa

jang

?

Lean

o le

lena

neo

lats

eokg

ato

le a

mog

elw

a,Ts

amai

so y

a bo

ng e

lom

agan

ngw

a.

Dip

alo

tsot

lhe

dikg

aoga

ntsw

e ka

bon

g.

Di(K

PI?)

tsa

bon

g di

akar

edits

we

mo

kara

teng

ya m

aduo

ya

mot

sem

ogol

o.

Go

ikae

lets

we

eng?

Se k

ale

kany

diw

a ja

ng?

A g

o na

le le

kgot

la le

le k

ako

pany

ang

mak

hans

elar

a a

bom

me

go k

opan

ela

kgan

g e

e ba

tsh

wen

yang

ka

gots

hwan

a?A

mak

gotla

na a

aite

baga

ntse

ng le

bon

g a

tlhom

ilwe

mo

map

hata

neng

otlh

e? A

bar

utun

tshi

ba

baru

tunt

shi b

a ak

ared

itsw

e?A

lekg

otla

la d

itsam

aiso

tsa

bong

le a

itsi

we,

a le

itsi

sits

we

ka b

otla

lo?

A le

kgot

la le

le n

a le

lena

neo?

A g

o di

rilw

e to

mag

ano

nngw

e?

A k

itso

e e

kgao

gant

swen

gka

bon

g e

teng

? A

e a

diris

iwa?

A g

o na

le (d

iKPI

?) t

sa b

ong

mo

kara

teng

ya

mad

uo y

ato

ropo

kgol

o?

Ke

mof

uta

ofe

wa

ther

isan

oo

o di

raga

lang

mo

nako

ngen

o? A

bom

me

le b

orre

ba

tsen

tse

lets

ogo?

Go

diris

a di

palo

tse

di

kgao

gant

swen

g ka

bon

gm

o ta

tedi

song

,ts

heka

tshe

kong

le k

abo

yam

eam

oso

e e

ikae

gile

ng k

ats

e di

tla

ng p

ele

tsa

bong

.

Bopa

lekg

otla

la b

omm

e la

diph

athi

tso

tlhe.

Tlha

ma

dika

edi t

sa t

sam

aiso

ya

bong

, le

go t

lhal

osa

dits

ela

tsa

go b

ega.

Ana

misa

tlho

mo

ya ts

amai

so y

abo

ng.

Tsam

aiso

ya

bong

e t

laa

rula

gany

a m

anan

eo a

bon

e.Tl

hom

a di

tom

agan

o le

dits

amai

so t

sa b

ong

tsa

dikh

anse

le t

se d

ingw

e.

Phut

ha d

ipal

o ts

e di

kgao

gant

swen

g ka

bon

g.

Dik

ai t

sa b

ong

di t

shw

anet

sego

tlh

amiw

a m

ole

kala

neng

/thu

laga

nyo

nngw

e le

nng

we

le le

kala

nala

tsa

bad

iri.

Tlho

mam

isam

gor

e bo

mm

e le

borr

e ts

enya

lets

ogo

ka g

ole

kana

dith

eris

anon

g ts

ase

ts̆ha

ba m

o di

toga

maa

nong

le k

abo

ya m

adi.

Mad

i, ta

ted

iso

le t

shek

atsh

eko



MA

AN

O A

MA

ITLA

MO

KG

ATO

BO

MA

NG

MO

THEO

MA

IKA

ELEL

OM

AN

G

MA

DI

Sdek

ai k

e en

g? S

e ka

leka

nyed

iwa

jang

?

Teka

nyet

so y

a m

adi a

lena

neo

le.

Seka

i ke

eng?

Se t

laa

leka

nydi

wa

jang

?

Go

tlaa

nna

ledi

thut

opui

sano

di l

e ka

e?Ba

ithut

i ba

le k

ae?

Seka

i ke

eng?

Se

kale

kany

ediw

a ja

ng?

Palo

ya

mak

hans

elar

a le

badi

redi

le m

akgo

tla a

mer

afe

ba b

aru

tunt

shits

wen

g?Pa

lo e

e ik

aele

tsw

eng

yam

akha

nsel

ara

le b

adire

diba

ba

nang

le s

eabe

mo

thul

agan

yong

.Se

kai k

e en

g? S

e ka

leka

nyed

iwa

jang

?

A g

o na

le k

abo

ya m

adi e

etlh

amal

etse

ng k

gots

a e

satlh

amal

alan

g e

e ro

tloet

sang

teka

teka

no y

a bo

ng??

A g

o ki

le g

a se

kase

kwa

gore

tiro

eo e

ka

lopa

bok

ae?

A m

apha

ta a

aba

mea

mus

ogo

tsw

eled

isa

bong

?

Dith

uto

tse

sets

eng

didi

rilw

e ke

dife

?

Dith

uto

tse

di s

etse

ng d

idi

rilw

e ke

dife

?

Dith

uto

tse

di s

etse

di d

irilw

eke

dife

?

A m

anan

eo a

mof

uta

oo a

teng

?

Dith

uto

tse

di s

etse

ng d

idi

rilw

e ke

dife

?

Kag

o y

a b

okg

on

iG

o tlh

omam

isa

gore

thut

unts

ho e

di r

wa

go ru

taba

diri

le d

itlho

pha

tsa

mor

afe

mo

go t

sa b

ong.

Dira

tsh

ekat

shek

o ya

bon

g m

okh

anse

leng

le t

hula

gany

o ya

bong

go

tlhom

amis

a go

re ti

riso

ya m

adi e

iteg

anya

ka

teka

teka

no le

ditl

hoko

tsa

bom

me

le b

orre

.Ro

tloet

sa k

abo

ya m

eam

uso

(din

tlha

tsa

tiris

o ya

mad

i) m

om

anan

eong

a a

rot

loet

sang

teka

teka

no y

a bo

ng, g

o ba

lelw

ale

go

lwan

tsha

kgo

kgon

tsho

ya

bong

le H

IV/A

IDS.

Tlho

mam

isa

gore

mak

alan

aab

a m

eam

uso

go it

ebag

anya

lets

e di

tla

ng p

ele

mo

go t

sabo

ng.

Baak

anye

tsa

thut

o ya

tlha

bolo

loya

dik

itso

ya b

adirr

i ba

tsam

aiso

ya b

ong.

Diri

sana

le b

ants

hi b

a di

tirel

o,go

tlh

ama

dith

ulag

anyo

tsa

thut

unsh

op.

Baak

anya

dith

ulag

anyo

tsa

katis

o ts

a m

akha

nsel

ara,

badi

redi

le d

itlho

pha

tam

eraf

e.D

ithul

agan

yo ts

e di

tsw

elet

seng

tsa

basu

pats

ela

le th

otlo

etso

ka

dito

mag

ano

le m

akgo

tla a

mer

afe.

Kan

oka

seab

e sa

kat

iso.



MA

AN

O A

MA

ITLA

MO

KG

ATO

BO

MA

NG

MO

THEO

MA

IKA

ELEL

OM

AN

G

MA

DI

Go

oket

sa t

sibo

go m

odi

kgan

nye

tsa

bong

.

Kat

iso/

thut

unts

ho e

ets

ibog

elan

g bo

ng y

am

akha

nsel

ara

a bo

rre

lebo

mm

e.Th

utun

tsh

ya m

akha

nsel

ara

leba

dire

di e

e it

ebag

ants

eng

lets

heka

tshe

ko y

a bo

ng e

na

lem

aika

rabe

lo a

kak

aret

so y

abo

ng.

Rula

gany

a le

nane

o la

diti

ro t

sabo

ng t

se d

i fap

hegi

leng

,In

aaka

nye

le d

itiro

go

godi

sase

emo

Lets

atsi

la b

omm

e;M

alat

si a

a 1

6 a

Kga

ratlh

oK

wal

a di

pam

piri,

dip

apat

so,

dika

petla

, let

shw

ao, j

alo

jalo

.D

ira d

ikga

isan

o, d

itiro

tsa

met

sham

eko

tse

di g

wet

lhan

gdi

kaka

nyo

tse

di s

okam

eng.

Dith

uto

tse

di s

etse

ng d

idi

rilw

e ke

dife

?

Dith

uto

tse

di s

etse

ng d

idi

rilw

e ke

dife

?

Kha

nsel

ele

e nn

ile le

sea

be m

odi

tirag

alon

g di

fe t

se d

ifa

pheg

ileng

tsa

bong

? Ts

ibos

oe

e di

rilw

eng

ke e

fe?

A g

o na

le t

iri n

ngw

e e

edi

rilw

e m

o kg

aolo

ng e

?A

diti

ro t

sa m

ofut

a o

di k

ilets

a di

rwa

mo

nako

ng e

efe

tilen

g?

Palo

ya

mak

hans

elar

a,ba

dire

di le

le d

itlho

pha

tsa

mer

afe

tse

diru

tunt

shits

wen

g?Pa

lo e

e ik

aele

tsw

eng

yam

akha

nsel

ara,

badi

redi

ledi

tlhop

ha ts

a m

eraf

e ts

e di

rutu

ntsh

itsw

eng?

Seka

i ke

eng?

Se

tlaa

leka

nyed

iwa

jang

Seka

i ke

eng?

Sek

a le

kany

ediw

aja

ng?

Seka

i ke

eng?

Se

kale

kany

ediw

a ja

ng?

Seka

i ke

eng?

Se

kale

kany

ediw

a ja

ng?



Dinoutsi:


Ithutuntsho 1: Go tlhaloganya maikaelelo a tsamaiso

Nako: Metsotso e 10

Dintlha: Go bothokwa gore batsenelela dithuto ba ne ba ntse ba lebelela bokana ya maano ka ke yone e fangtlhaloso ya semolao ya lenaneo. Le fa go ntse jalo, motsamaisa dithuto o tshwanetse go lemotsha batseneleladithuto dintlha tse di botlhokwa, fa go kgonega a dirisa boranyane jwa power point.

Ithutuntsho 2: Go tlhama lenaneo la bong la magae

Nako: Dioura tse 3Didiriswa: Dilaptop tse 6 fa go kgonega (setlhopha sengwe le sengwe se dirisa e le nngwe); Didiriswa tsa gontsifatsa.

Dintlha: Se ke sone pelo ya dithutopuisano. Se tshwanetse ga dirwa ka ditlhopha tse dinnyennyane, dikgaogana go ya ka dikitso tsa maikarabelo a bone. Go ya ka fa go ka kgonegang ka teng, badiredi lemakhanselara ba tshwanetse go akarediwa, go tlhomamisa gore go nna kitso e e ikanyegang le batho ba balebaneng. Fa go kgonega, sethopha sengwe le sengwe se tshwanetse go nna le laptop, se kwale lenaneo lasone se dirisa motheo o o setseng o le mo teng, fa se ntse se tsweletse. Tiro e e dirwa mo tshokologong yaletsatsi la bobedi la dithutopuisano gore pego ya ditlhopha tsotlhe e ka kwalwa ke setlhopha se sebotlanaphirimaneng eo. Pego eo e ka neelwa ditlhopha fa di kopane mo mosong o o latelang gore setlhopha sesegolo gore lenaneo le le tshole megopolo gotswa mo bontsing ka fa go ka kgonegang ka teng pele gadithoto di fela.




Dinoutsi:


MaitlamoMaitlamo a mothama o ke go dirisa thuto ya methama e e fetileng ka go:• Tlhoma tsela ya khutlisa ya go fedisa kgokgontsho ya bong kwa magaeng.• Abalana maitemogelo le go itebaganya le dikgwetlho tsa go lwantsha kgokgontsho

ya bong.• Aga bokgoni jwa makhanselara le badiredi botswerere jwa go buisana.• Itsise batsena dithuto ka Bosiamisi jwa Bong jwa Kgaolo ya Aforika e e Borwa le

Phuthego ya Tsamaiso Puso.

MOTHAMA 6 KHUTLISO YA KGOKGONTSHO YABONG, KGATOKGOLO YA DIKHANSELE


MOTHAMA 6: KHUTLISO YA KGOKGONTSHO YA BONG, KGATOKGOLO YA DIKHANSELE

MatsenoMaitlamo a mafatshe a a mo borwa jwa Aforika (SADC) a bong le ditlhabololo a a amogetsweng ka Phatweka 2008 a kopanya ditshetla tsa kgaolo tse di ntseng di le teng tsa go fitlhelela tekatekano ya bong a bo atlhoma maikaelelo a le 23 a go dira jalo.

A le marataro a maikaelelo a a amana le Kgokgontsho ya Bong. Ditshetla di nonotsha tlaleletso ya maikemisetsoa SADC a Bong le Ditlhabololo a go khutlisa kgokgontsho ya Bomme le Bana e e saennweng ka 1998.Maikaelelomagolo ke go fokotsa bogolo jwa kgokgontsho ya bong ka bogare ka ngwaga wa 2015.

Ithutuntsho 1: Go senola ditshetla tse di botlhokwa mo Maitlamong a SADC a Bong leDitlhabololo

• Rulaganya dintlha tse di botlhokwa tsakgaolo le tsa mafatshefatshe tsa bong tse o di itseng.• Ke batho ba le kae ba ba utwileng ka Maitlamo a SADC a Bong le Ditlhabololo?• Wena o utlwile ka one leng, kae?• Ke eng fa kgokgontsho ya bong e le kgang ya moruthutha mo twelong tekatekano ya bong?• Ke dikgato dife tsa sets̆haba tse di tlhomilweng tse o di itseng tse di ikaelelang go lwantsha kgokgontsho

ya bong kwa Aforika Borwa?• Puso ya dikgaolo e ka dira eng go nna le seabe mo go fitlheleng maikaelelo a go fokota ka sephatlo dipalo

tsa gompieno tsa kgokgontsho ya bong ka ngwaga wa 2015 le tse dingwe tse di ikaeletsweng?



Maitlamo a Aforika e e Borwa a Bong le Ditlhabololojaaka motheo wa go lwantsha kgokgontsho ya bong


MOTHAMA 6: KHUTLISO YA KGOKGONTSHO YA BONG, KGATOKGOLO YA DIKGANSELE

LETLOLE LA DINTLHA

Maikaelelo a a botlhokwa a kgokgontsho ya bong

SemolaoKa ngwaga wa 2015 ,makala a puso a tlaa:� Sekaseka a bo a tokafatsa melao ya one ya borukutlhi le ditsamaiso tse di amanang le melato ya tlhakanelo

dikobo le kgokgontsho ya bong.� Tlhoma a bo a diragatsa melao e e itsang mefuta yotlhe ya kgokgontsho ya bong.� Tlhoma a bo a amogela ditshetla tse di papametseng tsa molao go kganela phuduso ya batho le go tlisa

ditirelo tse di tletseng mo ba ba amegileng ka maikaelelo a go ba busetsa gape mo sets̆habeng, fa gobuiwa di se kae fela.

� Tloma ditshetla tsa molao, go amogela le go diragatsa ditsamaiso , mananeo le dithulaganyo tse ditlhalosang dib o di itsa tsuulolo mo go tsa tlhakanelo dikobo mo dintlheng tsotlhe, le go tla ka metlhalaya go kganela bao ba ba lemilweng ke go tsuulola mo go tsa tlhakanelo dikobo.

Ditsamaiso tsa Matshelo, Itsholelo, Ngwao le SepolotikiMakala a puso a tlaa :� Sekaseka a bo a fedisa ditsamaiso tsa tlhago, go balelwa le tsa matshelo, itsholelo, ngwao le ditsamaiso

tsa sepolotiki le ditumelo, tse di tshwanedisang di bo di tsweledfisa gon nna teng le go itshokelakgokgontsho ya bong.

Tlisa dib-o di rotloetsa mo mehameng yotlhe, tsibogo ka bong le dithulaganyo tsa go tlhaba sets̆habapodimatseba, maikaelelo e le go fetola maitsholo le go fedisa kgokgontsho ya bong.

Tsuulolo mo go tsa tlhakanelo dikoboMakala a puso a tlaa:Tlhomamisa kemedi e e lekanang ya bomme le borre mo mkgotleng a a tsereganyang a a reetsang dikgangtsa tsuulolo mo tsa tlhakanelo dikobo.

Ditirelo tsa thotloetsoMakala a puso a tlaa:� Fa kitso e e kgonang go bonwa ke botlhe mo ditirelong tse di teng tse di ka bonwang ke ba ba amilweng

ke kgokgontsho ya bong.� Ntsha sepodisi se se tsibogang ka bonako se kgona go thusa botlhe, bosekisi,botsogo,tlhokomelo ya

sets̆haba l;e ditirelo tse dingwe go lwantsha dikgang tsa kgokgontsho ya bong.� Ntsha ditlamelo tse di lebaneng. Go balelwa le tsa thotloetso/tshidilo maikutlo go ba ba amilweng ke

kgokgontsho ya bong.� Ntsha dithulaganyo tse di manontlhtlho tsa kagoses̆a le go busetsa gape mo sets̆habeng/mo go ba masika

mo go bao ba ba dirang kgokgontaho ya bong.

Thutuntsh o ya baabi ba ditireloMakala a puso a tlaa simolola, a rotloetsa a bo a a fa:� Thuto le katiso mo go tsa bong go baabi ba ditirelo ba ba tshwaraganeng le twantsho ya kgokgontsho

ya bong, go balelwa le sepodisi, tsa bosimisi, botsogo le bnadiredi ba tsa matshelo a batho.Dithulaganyo tsa tsiboso ya morafe ka ga ditirelo le ditsompelo tse di teng tse di ka dirisiwang ke ba baamilweng ke kgokgontsho ya bong.Dithulaganyo tse di kopaneng le tatediso le tshekatshekoKa ngwaga wa 2015, maka;la a puso a tlaa:


Dinoutsi:

MatsenoPuso ya dikgaolo e ka lwantsha kgokgontsho ya bong e le kgang e e kwa godimo ya ntsho ya ditirelo ka ditselatse dintsi. Fa tlase ke thulaganyo ya tse di ka dirwang go tlisa phetogo, e e ka thusang bommasepala go kasimolola go tlhama mananeo a mo gae a go khutlisa kgokgontsho ya bong kgotsa go bona gore a lenaneola bone le itebagantse le matshwenyego a magolo.

Ithutuntsho 2: Kgokgontsho ya bong e le kgang ya konokono ya ntsho ya ditirelo

• A kgokgontsho ya bong ke kgang mo khanseleng ya gaeno?• Ke dithulaganyo dife tse di kileng tsa dirwa go lwantsha kgokgontsho ya bong?• A merafe e itse ka dithulaganyo tse?• Lebelela dithulaganyo tsa kgokgontsho ya bong ya puso ya dikgaolo. A go na le ditlhaelo mo lenaneong

la lona/dithulaganyo tsa kgokgontsho ya bong? Ditlhaelo tse di ka baakanngwa jang?• Mananeo a a ka lebaganngwa sentle jang le ditshetla tsa botlhokwa tsa kgokgontsho ya bong mo

Maitlamong a SADC a Bong le Ditlhabololo??

Thulaganyo e e ikaeletseng go tlisa diphetogo ya pusoya dikgaolo ya kgokgontsho ya bong

Thulaganyo ya Phetogo ya Puso ya Dikgaolo

ThibeloTshireketsego ya BommeDira tlhotlhomiso ya tshireletsego ya bong o bo o bitse phuthego ya Setlhopha se se itebagantseng letshekatsheko ya Tshireletsego ya Bomme.Dira ditokafatso tsa tshireletsego mo mabatleng, maemelo a dipalangwa, mafelo a itloso bodutu, mekhukhuya barekisi ba mo mekgwatheng, dikago tse di sa dirisiweng, mafelo a bojang bo sa kgaolwang teng, lemo mafelong a mangwe a a ka nnang diphatsa.� Tlhama o bo o diragatse lenaneolegolo la khansele la go tsenya dipone, go tlhokomela lenaneo go

tshwanetse ga nna teng, ditsela tsa tatediso le nako ya go wetsa.� Fa mebila maina ka botlalo gore mapodisi le ba ditirelo tse dingwe tsa tshoganetso ba gone go goroga

kwa banning ka motlhofo fa go na le diemo tsa tshoganetso. Mo mafelong a ditakana/mekhukhummasepala mkongwe le mongwe o dire matshwao fa fatshe a a kaelang.

� Dirang dithulaganyo tsa go tsibosa lo bo lo tlhome ditlhopha tsa go baya leitlho go balelwa le makgotlaotlhe a merrtafe, sekai, mapodisi a merafe, jalo jalo.

� Akaretsa barekisi ba mo mekgwatheng mo ditirong tsa go baya borukutlhi leitlho.Ditiro tsa Tsiboso ya Morafe� Ka tshwaragano le Makgotla a a Ikemetseng, atolosa ditiro tsa Malatsi a le 16 a twantsho gore a nne

ngwaga yotlhe..� Dira ditwantsho tsa maemo a a kwa godimo tsa go busa dikgaolo tse di sa tlholeng di sireletsegile.� Rotloetsa kakaretso ya borre le basimane mo go fediseng kgokgontsho ya bong.� Latedisa o bo o sekaseke seabe sa ditiro tse tsa tsiboso ya sets̆haba.� Tsenelela ditiro tsa “Dira gore maranyane a IT a dirisiwe go tlisa Tshiamo ya Bong’’ jaaka puisano ka

maranyane a segompieno.



Tsibogo� Tlhomamisa gore go nna le lekgotla la sepodisi sa morafe se se manontlhotlho.� Nonotsha le go rotloetsa tomagano ya nonotsho ya bantshi ba ditirelo ba ba kileng ba amiwa ke

kgokgontsho ya bong.� Tlhama le go tsweledisa go nna le kitso e e ikanyegang ya ditirelo le ditlamelo tse dk bonwang ke ba

ba kileng ba amiwa, le ba ba amilweng ke kgokgontsho ya bong. Nonotsha ba ba kileng ba amiwa kekgokgontsho ya bong ka dikitsi tsa go ikemela mo botshelong, o bo o thotloetso e e tsweletseng katshwaragano le makgotla a a farologaneng a merafe.

� Rotloetsa gore ba ba kileng ba amiwa ke kgokgontsho ya bong le ba e ba amileng ba nna le yob a lebilengmo go ene jaaka mosupatsela.

� Tlhoma mafelo a bong le mafelo a bamalwapa a ditirelo tsa bogakolodi, a le mo mafelong a batho, ana le ditsompelo tse di tshwanetseng.

� Tlhomamisa gore dikokelwana le ditlamelo tsa botsogo tse di tsamaisiwang ke puso ya dikgaolo dinonotsha di nonotsha bokgoni jwa merafe go tlhgaloganya tomagano fag are ga kgokgontsho ya bongle HIV le AIDS.

� Dira gore go nne le ditirelo le ditlamelo tse di tsepameng sentle e bile di lomaganngwa ka botswereretsa tshidilo maikutlo tsa morago kgokgontsho (tomaganyo ya tlamelo ya bongaka, bogakolodo le ditirelotsa tshidilo tse di tsweletseng).

� Fokotsa morwalo wa tlhokomelelo kwa magaeng o o rwelweng gantsi thata ke bomme.

Thotloetso� Dira tlhotlhomiso ya matlo a a sireletsegileng.� Dirisa meamuso ya khansele go nonotsha le go tlhomamisa tswelediso ya mafelo a tshiletsego a a teng

le go tlhoma a mangwe ka a seong teng.� Simolodisa mafelo a bagodi ba ka tlho komelelwong teng a sireletsegile.� Tlhomamisa gore bomme ba nonotshiwa mogotsaitsholelo gore ba seke batswa setlhabelo sakgokgo

ntsho.

Tomaganyo� Tlhoma matshego a mefama e mentsi e e lomaganyang go itebaganya le kgokgontsho ya bong.� Nonotshang botsala le diofisi tsa mapodisi lo bo tlhomamise gore dikgang tse di amang kgokgontsho

ya bong di lwantshiwa ka botlalo le bofefo.

Bana, ditlhopha tse di tshelang makgwakgwa, tse di sa ratweng ke sets̆abaMaiteko otlhe a a lwantshang kgokgontsho ya bong di tshwanetse tsa itebaganya thata le ditlhoko tsabana le ditlhopha tsa batho ba ba sa itireng sepe jaaka bagolo, batho ba ba tshelang ka bogole lebatho ba bas a ratweng ke set s̆haba jaaka batho ba ba tlhakanelang dikobo e le ba bong jo botshwanang.

Tatediso le tshekatshekoTlhoma tse di ikaeletsweng le dikai go kala tswelelopele le go tlhomamisa gore tse di akarediwa moDitogamaanong tsa ditlhabololo tse di Akareditsweng.

TomaganyoMaitlamo a SADC a Bong le Ditlhabololo a ikuela mo mebusong go amogela maiteko a a kopaneng a golwantsha kgokgontsho ya bong.



Dinoutsi:


MA

ITLA

MO

A A

PO

POTA

Thib

elo

Tshi

rele

tseg

o ya

bom

me

Go

dira

gor

e se

ts̆ha

ba s

esi

rele

tseg

e ka

go

loga

maa

no le

go

toka

fats

ats

hire

lets

ego

mo

maf

elon

ga

sets̆

haba

MA

IKA

ELEL

O/D

IKA

I

Tse

di ik

aele

tsw

eng

ke e

ng?

Mad

uo a

ditl

hotlh

omis

oLe

kgot

la la

bom

me

lese

kase

kang

tsh

irele

tseg

ole

tlh

omiw

a.

Toka

fats

o e

e di

rilw

eng

mo

dipo

neng

tsa

mek

gwat

ha e

kan

aka

ng k

a di

%?

Phok

otse

go e

edi

rage

tsen

g m

o di

kgan

nye

tsa

tsuu

lolo

mo

go t

satlh

akan

elo

diko

bo e

kan

aka

ng k

a di

%?

Se s

e ka

kalw

a ja

ng?

Dip

alo

tsa

map

odis

i?Le

rnan

eo le

golo

la g

ots

enya

dip

one

el n

a le

mai

kael

elo

le d

ikai

.

MO

THEO

Dip

alo

tse

di t

eng

ke d

ife m

odi

khan

sele

ng, t

se d

i am

anan

gle

kgo

kgon

tsho

ya

bong

?

A g

o ki

le g

a nn

a le

ditlh

tlhom

isom

tsa

mof

uta

oo t

se d

i diri

lwen

g m

ona

kong

e e

fet

ileng

?

Seem

o sa

dip

one

tsa

mek

gwat

ha s

e nt

se ja

ng m

okh

anse

leng

?

A g

o na

le le

nane

o le

golo

lago

tse

nya

dipo

ne?

KG

ATO

Dira

ditl

hotlh

omis

o ts

ats

hire

lets

ego

ya b

ong

le g

oak

anya

mai

tlam

o a

ats

epam

eng

a go

fok

otsa

kgok

gont

sho

ya b

ong.

Dira

ditl

hotlh

omis

o ts

ats

hire

lets

ego

ya b

ong

le g

obi

tsa

phut

hego

ya

setlh

opha

se s

e tlh

atlh

oban

g ts

hire

lets

ego

ya b

omm

e.D

ira le

mer

afe

go t

lhom

amis

ago

re m

afel

o ot

lhe

a se

ts̆ha

baja

aka

maf

elo

boita

polo

so,

mab

itla

le t

ikol

ogo

yotlh

e/bo

agis

ani j

otlh

e bo

sirel

etse

gile

bon

a le

dip

one

tse

di le

kane

ng.

Go

tlham

a le

go

dira

gats

ale

nane

oleg

olo

la g

o ts

enya

dipo

ne la

kha

nsel

e, le

nane

ola

paa

kany

o di

pone

, dits

ela

tsa

tate

diso

le n

ako

ya g

ofe

tsa.

BOM

AN

G

Ith

utu

nts

ho

3: G

o t

lham

a le

nan

eo la

go

kh

utl

isa

kgo

kgo

nts

ho

ya

bo

ng

Ela

Tlh

oko

: Tsw

eets

wee

ela

tlh

oko

th

ata

dit

iro

tse

di k

a ab

elw

ang

mad

i

TIR

O Y

A M

AEM

O A

A K

WA

GO

DIM

O -

KH

UTL

ISO

YA

KG

OK

GO

NTS

HO

YA

BO

NG

LEN

GM

AD

I





MA

ITLA

MO

A A

PO

POTA

K

GAT

O B

OM

AN

G M

OTH

EOM

AIK

AEL

ELO

/DIK

AI

LEN

GM

AD

IG

o ik

aele

tsw

e di

leka

e, s

ekai

, go

ikae

lets

we

go f

iwa

dipo

ne d

i le

kae

mai

na, l

eng?

Go

ikae

lets

we

a le

mak

ae, m

akgo

tla a

lem

akae

mo

kgao

long

?

Mai

kael

elo

ke b

okae

?

Go

ikae

lets

we

di le

kae

? Se

se t

laa

kalw

a ja

ng?

Go

ikae

lets

we

boka

e? S

ese

tla

a ka

lwa

jang

?

Go

ikae

lets

we

go le

kan

aka

ng?

Go

na d

itsel

a di

le k

ae k

a di

%ts

e di

filw

eng

mai

na/t

se d

i sa

fiwan

g m

aina

?

Go

na le

mak

gotla

a le

kae

ase

podi

si s

a m

oraf

e le

maf

elo

a ts

hire

lets

ego?

A a

iteba

gant

se le

kgo

kgon

tsho

ya b

ong?

A b

arek

isi b

a m

om

ekgw

athe

ng b

a ak

ared

itsw

em

o di

tiron

g ts

a ts

hire

lets

ego?

A g

o na

le d

ithul

agan

yo m

okh

anse

leng

tse

di

iteba

gant

seng

le k

gokg

onts

hoya

bon

g?M

o na

kong

e e

fet

ileng

,kh

anse

le e

tse

ntse

lets

ogo

go le

kae

mo

ditir

ong

tsa

tsib

oso?

A k

hans

ele

e ki

leya

tse

nya

lets

ogo

ka b

otla

lole

go

rotlo

etsa

Kga

ratlh

o ya

Mal

atsi

a a

16

mo

nako

nge

e ft

ileng

?K

hans

ele

e ts

ents

e le

tsog

ogo

le k

ae m

o kg

arat

lhon

gya

“Bo

sa B

osig

o” m

ona

kong

e e

fet

ileng

?

Go

ruta

mer

afe

gogw

etlh

a le

go

fedi

sakg

okgo

ntsh

o ya

bon

g.

Fa d

itsel

a ts

otlh

e m

aina

ka

tlham

alal

o go

re m

apod

isi l

eba

abi b

a ba

ngw

e ba

diti

ro t

sats

hoga

nets

o ba

gor

oga

kwa

baag

ing

mot

lhof

o. M

om

afel

ong

a bo

mai

paaf

ela/

dita

kana

, mm

asep

ala

mon

gwe

le m

ongw

e a

dire

mat

shw

ao.

Dira

dith

ulag

anyo

tsa

tsi

boso

ka t

shire

lets

ego

le g

o tlh

ama

lekg

otla

la t

lhok

omel

o go

bale

lwa

le m

akal

a a

mer

afe,

jaak

a m

akgo

tla a

sep

odi s

am

eraf

e.A

kare

tsa

bare

kisi

ba

mo

mek

gwat

heng

mo

ditir

ong

tsa

twan

tsho

bor

ukut

lhi.

Ka

tiris

ano

le m

akgo

tla a

aik

emet

seng

ka

nosi

tao

losa

Twan

tsho

ya

Mal

atsi

a a

16

gonn

a ng

wag

a.D

ira m

aite

ko a

tsi

boso

; tsa

yase

emo

sa m

aem

o a

a kw

ago

dim

o sa

sep

olot

iki

kgat

lhan

ong

le k

gokg

onts

hoya

bon

g. R

ulag

anye

tsa

o bo

onn

e le

sea

be m

o Tl

haba

ntsh

ong

ya M

alat

si a

le 1

6 o

bo o

rual

agan

yets

a m

alat

si a

le 3

65.

Dira

mai

teko

a m

aem

o a

akw

a go

dim

o a

go b

usa

lefa

tshe

le le

sa

tlhol

eng

lesi

rele

tseg

ile.

Dik

gat

o t

sa t

sib

oso

set

s̆hab

a


MOTHAMA 6: KHUTLISO YA KGOKGONTSHO YA BONG, KGATOKGOLO YA DIKHANSELEM

AA

NO

A M

AIT

LAM

OK

GA

TO B

OM

AN

G

MO

THEO

MA

IKA

ELEL

OLE

NG

M

AD

IA

go

ne g

o ik

aele

tsw

e bo

rre

le b

asim

ane

mo

kgar

atlh

ong

ya g

o fe

disa

kgo

kgon

tsho

ya

bong

?A

dik

gara

tlho

tsa

tsib

oso

din

e ts

a la

tedi

siw

a le

go

seka

sekw

a?A

kha

nsel

e e

kile

ya

tsen

yale

tsog

o m

o di

tiron

g ts

eo?

A g

o na

le d

itsel

a ts

e di

bobe

be t

sa g

o di

ra d

ilo –

di k

wad

ilwe

jang

?

Ke

dikg

ato

dife

tse

di

tsew

ang

go t

lhom

amis

ago

re (d

iCPF

?) d

i dira

ka

botla

lo?

Go

na m

afel

o a

leka

e a

tshi

rele

tseg

o le

tlhok

omel

o?

Rotlo

etsa

kak

aret

so y

a bo

rre

le b

asim

ane

mo

go f

edis

eng

kgok

gont

sho

ya b

ong.

Late

disa

le k

anok

a se

abe

sese

tlis

itsw

eng

ke m

aite

ko a

otlh

e a

tsib

oso.

Tsen

elel

a m

aite

ko a

“D

irago

re m

aran

yane

a IT

aso

lege

le m

olem

o Bo

siam

isi

jwa

Bong

” ja

aka

go b

uisa

naka

boi

tsea

nape

jwa

ditlh

aele

tsan

o.

Kok

oany

a o

bo t

lise

ditir

ots

e di

bot

swer

ere

tse

didi

rwan

g ke

dik

hans

ele

gofe

disa

kgo

kgon

tsho

ya

bong

.

Tlho

mam

isa

gore

go

nna

lem

akgo

tla a

a m

anon

tlhot

lho

a se

podi

si s

a m

oraf

e.

Non

otsh

a le

go

ema

noke

ng m

afel

o a

boro

ko le

tshi

rele

tseg

o a

bath

o ba

ba a

milw

eng

ke k

gok

gont

sho

ya b

ong

ke t

irisa

nole

mak

gotla

a a

ikem

etse

ngka

nos

i.

Go

ikae

lets

we

eng?

Se

seka

kal

wa

jang

?

Go

ikae

lets

we

eng?

Se

setla

a ka

lwa

jang

?

Go

ikae

lets

we

eng?

Se

seka

kal

wa

jang

?

Go

tshw

anet

se g

a ph

uthw

adi

tsel

a di

le k

ae t

sa g

o di

raka

bot

swer

ere?

Go

tshw

anet

se g

o ts

ewa

dikg

ato

dife

?

Go

ikae

lets

we

gook

etsa

maf

elo

ats

hire

lets

ego

letlh

okom

elo

ka b

okae

?

Dit

iro

tse

di m

ano

ntl

ho

tlh

oG

o su

pa d

itiro

tse

di

man

ontlh

otlh

o fe

disa

kgok

gont

sho

ya b

ong.

Tseo

kg

ato

Go

tsay

a di

kgat

o ts

e di

man

ontlh

otlh

o m

o go

iteba

gany

eng

lekg

okgo

ntsh

o ya

bon

g m

okh

anse

leng

ya

lona

.



MA

ITLA

MO

A A

PO

POTA

K

GAT

O B

OM

AN

G M

OTH

EOM

AIK

AEL

ELO

/DIK

AI

LEN

GM

AD

ID

itire

lo le

ditl

amel

o ts

am

otlo

bo w

a ki

tso.

Go

ikae

lets

we

eng?

Se

setla

a ka

lwa

jang

?

Go

ikae

lets

we

a le

kae

?Se

se

ka k

alw

a ja

ng?

Go

ikae

lets

we

eng?

Se

setla

a ka

lwa

jang

?

Go

tla t

lisiw

a di

le k

aega

pe?

A g

o na

le m

otlo

bo w

a ki

tso

wa

mof

uta

oo m

obo

gom

pien

ong?

A g

o na

le t

hula

gany

o yo

go

tsay

a m

aleb

ela

gom

pien

o?

A g

o na

le m

akal

ana

a go

nna

jalo

le d

itire

lo?

A d

ikok

elw

ana

di t

lhal

osa

kgol

agan

o fa

g ar

e ga

HIV

le A

IDS

le k

gokg

onts

ho y

abo

ng?

Go

na le

ditl

amel

o ts

abo

gako

lodi

di l

e ka

e m

okh

anse

leng

?

Dira

o b

o o

nne

le m

otlo

bo w

aki

tso

o ik

anye

gang

ya

ditir

elo

le d

itlam

elo

tse

di fi

wan

g ba

ba

kile

ng b

a am

iwa

le b

a ba

amilw

eng

ke k

gokg

onts

ho y

abo

ng. N

onot

sha

bao

ba b

aki

leng

ba

amiw

a ke

kgok

gont

sho

ya b

ong

ka d

ikits

oo

bo o

nne

o b

a em

e no

keng

nako

e n

tse

e ts

wel

etse

ots

hwar

agan

e le

mak

gotla

am

oraf

e a

a fa

rolo

gane

ng.

Rotlo

etsa

go

nna

le b

atho

ba

e le

ng g

ore

ba b

a ki

leng

ba

amiw

a ke

kgo

kgon

tsho

ba

kats

aya

mal

ebel

a m

o go

bon

e.Tl

hom

a m

akal

ana

a bo

ng le

maf

elo

mal

wap

a a

ditir

elo

tsa

boga

kolo

di m

o m

afel

ong

aba

tho

a a

nang

le d

itsom

pelo

tse

di le

bane

ng.

Tlho

mam

isa

gore

dik

okel

wan

ale

ditl

amel

o ts

a bo

tsog

o ts

e di

tsam

aisi

wan

g ke

pus

o ya

dikg

aolo

di n

onot

sha

bokg

oni

jwa

mer

afe

go t

lhal

ogan

yakg

olag

ano

fag

are

gakg

okgo

ntsh

o ya

bon

g le

HIV

le A

IDS.

Dira

gor

e go

nne

le d

itire

lodi

tlam

elo

tsa

mor

ago

gakg

okgo

ntsh

o ts

e di

tsep

amen

g,di

rul

agan

tsw

e se

ntle

di f

iwa

ke b

anal

esea

be b

otlh

e.


MOTHAMA 6: KHUTLISO YA KGOKGONTSHO YA BONG, KGATOKGOLO YA DIKHANSELEM

AA

NO

A M

AIT

LAM

OK

GA

TO B

OM

AN

G

MO

THEO

MA

IKA

ELEL

OLE

NG

M

AD

I

Go

ikae

lets

we

boka

e? S

ese

ka

kalw

a ja

ng?

Go

ikae

lets

we

boka

e?K

gokg

onts

ho y

a bo

ng e

tshw

anet

se g

o fo

kots

ega

ka b

okae

, mo

nako

ng e

eka

e?G

o ik

aele

tsw

e ko

kets

ego

e e

kae

ka d

i% y

a m

elat

oya

kgo

kgon

tsho

ya

bong

e e

bege

lwen

g le

go

atlh

olw

a? S

e se

tla

aka

lwa

jang

? D

ipal

o ts

am

apod

isi?

Mad

uo a

ditl

hotlh

omis

o.

Kab

o ya

mad

i/dits

ompe

lo.

Go

tshw

anet

se g

atlh

ongw

a ga

b o

gatlh

okom

elw

a m

afel

o a

le k

ae?

Ke

dith

ulag

anyo

dife

tse

gotla

a ite

baga

nngw

ang

lets

one?

Dip

alo

tsa

tlhok

omel

elo

kwa

mal

wap

eng

ke d

ife m

oba

thin

g ba

ba

kile

ng b

a am

iwa

ke k

gokg

onts

ho y

a bo

ng?

Dip

alo

tsa

gom

pien

o ke

dife

mo

kgok

gont

shon

g ya

bon

gm

o kh

anse

leng

?

A n

ngw

e ya

dio

fisi t

sam

apod

isi m

o kh

anse

leng

ena

le d

itlam

elo

(ntlw

ana

yase

phiri

,map

odis

i a b

omm

e)go

iteb

agan

ya le

mel

ato

yakg

okgo

ntsh

o ya

bon

g?

A d

itlho

tlhom

iso

tsa

go n

naja

lo d

i kile

tsa

dirw

a?A

kha

nsel

e e

tshw

aets

edi

tsom

pelo

din

gwe

go t

husa

ba b

a ki

leng

ba

amiw

a ke

kgok

gont

sho

ya b

ong?

A m

afel

o a

go n

na ja

lo a

tlhok

omel

o a

teng

?

A k

hans

ele

e di

rile

mai

teko

man

gwe

go it

ebag

anya

lekg

ang

e?

Foko

tsa

mor

wal

o w

atlh

okom

elel

o ya

bal

wet

se k

wa

lwap

eng

o g

ants

i o r

wal

wan

gke

bom

me.

Bere

ka le

map

odis

i le

mer

afe

mo

go t

lhom

amis

eng

gore

mel

ato

ya k

gokg

onts

ho y

abo

ng e

a b

egw

a e

bo e

lwan

tshi

wa.

Lom

agan

a th

ata

le m

apod

isi;

tlhom

isa

gore

ntlw

ana

yase

phiri

/leka

lana

la n

onot

sho

yaba

tho

ba b

a am

ilwen

g ke

kgok

gont

sho

e tlh

omiw

a m

odi

ofisi

ng ts

a m

apod

isi; t

okaf

atsa

ditir

elo

tse

di f

iow

ang

kem

apod

isi.

Dira

tlh

otlh

omis

o ya

mat

lo a

tshi

rele

tso.

Tshw

aela

dits

ompe

lo t

sakh

anse

le g

o no

nots

ha le

go

tlhom

amis

a ts

wel

edis

o ya

maf

elo

a a

teng

a t

shire

lets

ego

le g

o tlh

oma

a m

angw

e m

om

afel

ong

a a

seon

g te

ng.

Tlho

ma

maf

elo

a tlh

okom

elo

a ba

godi

go

tlhom

amis

ats

hire

lets

ego

ya b

one.

Tlho

mam

isa

gore

bom

me

ba a

nono

tshi

wa

mo

go ts

a its

hole

logo

fok

otsa

go

tsha

bele

lwa

gabo

ne k

e kg

okgo

ntsh

o ya

bon

g.

Tho

tlo

etso

Go

dira

gats

a le

nane

o le

dikg

ato

tse

di e

man

gno

keng

ba

ba a

milw

eng

ke k

gokg

onts

ho y

a bo

ng.



MA

ITLA

MO

A A

PO

POTA

K

GAT

O B

OM

AN

G M

OTH

EOM

AIK

AEL

ELO

/DIK

AI

LEN

GM

AD

I

Tlho

mo

ya k

omiti

e e

diril

wen

g ke

maf

ama

e e

faro

loga

neng

.

Go

ikae

lets

we

eng?

Se s

e tla

a ka

lwa

jang

?

Kab

o ya

mad

i a a

rili

ng.

Lena

neo

le le

abe

tsw

em

adi.

Tse

di ik

aele

tsw

eng

ledi

kai.

A g

o tlh

omilw

e ko

miti

ya

mof

uta

oo?

Seem

o sa

kam

ano

leba

na-le

-sea

be b

a ba

faro

loga

neng

ke

eng?

A g

ompi

eno

jaan

a go

na

lem

adi a

a t

shw

aets

wen

g go

lwan

tsha

kgo

kgon

tsho

ya

bong

?

A g

o tlh

amilw

e ts

e di

ikae

lets

wen

g ts

a bo

tsa

akar

ediw

a m

odi

toga

maa

nong

?

Tom

agan

yoG

o tlh

omam

isa

gore

mai

teko

a g

o lw

ants

hakg

okgo

ntsh

o ya

bon

gdi

lom

agan

ngw

a ka

mok

gwa

o o

tlham

alet

seng

.

Kab

o y

a m

adi

Go

tlhom

amis

a go

redi

khan

sele

di a

ba m

adi

le d

itsom

pelo

go

lwan

tsha

kgo

kgon

tsho

ya b

ong.

Tate

diso

le t

shek

atsh

eko

Go

tlhom

amis

a go

rem

aite

ko g

o lw

anth

akg

okgo

ntsh

o ya

bon

g di

late

disi

wa

dib

o di

seka

sekw

a

Tlho

ma

mak

ala

a m

afam

ae

men

tsi a

tom

agan

yo g

olw

ants

ha k

gokg

onts

ho y

abo

ng.

Stre

ngth

en r

elat

ions

with

loca

l pol

ice

stat

ions

and

ensu

re t

hat

case

s of

GBV

are

effic

ient

ly a

nd e

ffec

tivel

yad

dres

sed.

Aba

mad

i le

dits

ompe

lo g

olw

ants

ha k

gokg

onts

ho y

abo

ng.

Tlha

ma

tse

di ik

aele

tsw

eng

le d

ikai

go

kala

tsw

eleo

pele

le g

o tlh

omam

isa

gore

dilo

tse

di a

kare

diw

a m

om

anan

eong

a d

itlha

bolo

lo.


Dinoutsi:

Go anamisa lenaneo la mo gae la kgokgontsho ya bongGo anamisa dikgang tsa kgokgontsho ya bong mo merafeng go bokete. Se ke ka ntlha ya maitsholo a amedileng medi le dikakanyo tsa borukutlhi jwa bong tse di bopilweng ke ka fa batho ba godisitsweng ka tenggo tswa bonnyeng. Se se bo se nna le tlhotlheletso ka fa botho ba ba tshwanetseng go amogelang le go dirisamolaetsa ba o amogelang ka teng. Ka jalo, go botlhokwa gore badiredi ba puso ya dikgaolo le makhanselaraba fetisetse melaetsa ya bone ya kgokgontsho kwa merafeng ka tsela e e bobebe, e e manontlhotlho.

Fa o tla ka ditsela tsa go buisana le merafe, go a patelesega gore o dire tshekatsheko ya seemo se se teng,tsela ya go buisana le maitsholo a bao ba ba tlaa bong ba amogela molaetsa. Go botlhokwa gape gore oipaakanyetse ka fa o yang go kala phetolo ya bone ka teng.

Ithutuntsho 4: Go anamisa mananeo a kgokgontsho ya bong

• A o ntse o anamisa dikgang tsa kgokgontsho ya bong mo merafeng ya gaeno?• A mekgwa e o neng o e dirisa e ne e na le maduo? O kadile se jang?• O ka anamisa lenaneo la gago jang?• Lebelelang moalo wa go kwala melaetsa le maitlamo (mo tsebe 19). Mo ditlhopheng, kwalang melaetsa

e megolo le maitlamo e e ikaeletsweng e o ka e dirisang ka kgokgontshom ya bong.• Ke malatsi afe, fa o labile maltsi a Botswana a o ka a dirisang go anamisa melaetsa ya kgokgontsho ya

bong. Melaetsa e e tlaa nna eng? Dirisa moalo o o filweng.

Go simolola go tlhama leano la gago la go anamisa molaetsa, gdipotso di le mmalwa di tshwanetse go bodiwa:o Ke dintlha dife tsa lenaneo la kgokgontsho ya bong tse o batlang di itsise batho kgotsa go di buelela, ka goring?o O ikaelela go bua le bomang?o O batla go fitlhelela eng?o Ke mangy o o mo seemong se sentle sa go dira mo dintlheng tse di farologaneng tsa lenaneo.Lebelela gape

moalo wa go tlhama lenaneo la go anamisa lenaneo go tlhomamisa gore o akaretsa dikarolo tsotlhe.

Go lemoga dintlha tsa lenaneo la mo gae tse o botlang go itsise batho ka tsoneBatsenadithuto ba tshwanetse go lemoga gore ke dintlha dife tsa lenaneo tse batho ba tshwanetseng go diitsisiwe. Dikgang tsa botlhokwa ke dife, ke ebg se se tshwanetseng go anamisiwa, melatsa ya botlhokwa, godirisiwa eng?

Go ikaeletswe go buisiwa bomang?Leotwana la ga Mmatshilo Motsei le thusa mo go lemogeng gore go itebagantswe le bomang. Le bopetswemo mogopolong wa gore mananeo a thibelo ya kgokgontsho ya bong a tshwanetse go akaretsa motseltselewa ditiro tse di fitlhelwang mo mafelong a mantis a tikologo ya motho, jaaka, Motho ka boene, lelwapa,morafe le sets̆haba

Ditiro tse di tshwanetse tsa bo lene go ka tlhabolola mme e bile di dirwa mo botshelong ja motho jotlhe.Motlhala o mo seemong se sentle sa go ka tsweledisa maiteko a thibelo mo tswelelong ya nako, go na lemaiteko a mangwefela.

“Tomagano fag are gat se di bakang kgokgontsho le ditlamogrago tsa mefuta yotlhe ya kgokgontshokgatlhanong le bomme e tshwanetse go gatelelwa ka botlalo … Sedirisiwa sengwe se se botlhokwa moseemong se ke go lebelela kgokgontsho ya bomme jaaka tswelediso mo dintlheng tse di mmalwa – kgokgontshoya bomme, fa go letlhelelwa dipharologano mo se e se raying lr ditlhaloso tsa ngwao” (UNDAW 2005:6).



E ke paakanyo ya ga Mmatshilo Motsei ya sekai sa tomagano mafelo a tiro.

Kgolokwe e e simolola ka mme yo o se nang dithata, kgotsa ngwana yo dikologilweng ke dibata tse difarologaneng. Gantsi bothata bo simolola mo lelwapeng ka bolone, ka tsala ya mmatota. Bomatsale le masikaa a gaufi ba bolelela mosadi gore go tshwanetse go bo go na le sengwe se se sa siamang ka ene; o tshwanetsea boele morago go ya go baakanya dilo.

Melaetsa e nonotshiwa ke ngwao, setso le tumelo; le dikolo tota. Sets̆haba ka bophara ge se ka ke sa thusaka sepe. Tsamaiso ya bosekisi jwa borukutlhi le bobegadikgang bo tletse go nna kgatlhanong le bomme.Mapolotiki gab a tsee kgokgontsho ya bong e kgang nngwe ya sepolotiki.

Leotwana la Mmatshilo Motsei



DIPOLOTIKI BOBEGA DIKGANG

DIKOLO METSHA-MEKO

LELWAPA

MEN

MME/NGWANA

TUMELO SETSO

MORAFE

DITSHEKOSA BORUKU_

LHI

POPNGWAO

Fela jaaka nngwe le nngwe ya dithuto tse e lnonotsha kgokgontsho ya bong, nngwe le nngwe ya tsong,fa e menolwa, e na le bokgoni jwa go nna sediriswa se se nonofileng sa thibela kgokgontsho ya bong.Leano lengwe le lengwe la sets̆aba le tshwanetse go akaretsa nngwe le nngwe ya dikarolo tse. Mananeoa a twantsho e ka nna a nako e khutshwane, mme a tshwanetse a nna le tebelopele ya nako e e fag are le etelele. Sekai,• Lefelo la botshabelo le fa botshabelo le dikitso tsa botshelo tsa nakwana (nako e khutshwane) mme e ka

thusa bomme go bona legae la bobedi mme e re nako e ntse e tsamaya ba nonofe mo go tsa itsholelo goka ikemela ka nosi.

• Mananeo a go akaretsa borre kwa tshimologong a ka ikaelela go emisa tshuulolo, mme mo nakong e telelee nne go a dire gore batsuulodi ba tsene mo makgotleng mme e re nako e ntse e tsweletse ba etelele peletwantsho.

• Makgotla a bodumedi a tlhoka go anamisa lefoko(jaaka ba tshela ba dira mo Malatsing a a 16 aTwantsho). Mme ba tshwanetse go leba mo teng, mo dithutong le ditsamaiso tsa bone, gore ba kuketsatsuulolo ya bong ka tlhamalalo kgotsa e seng ka tlhamalalo, go balelwa le tswelediso dikakanyo tsedi sokameng.

• Baokamedi ba dikolo ba tshwanetse go tla ka maano a a bofefo a go fedisa kgokgontsho mo dikolong,go balelwa le go tseela barutabana dikgato. Mme mo nakong e e fag are le e telele ban a le tiro e batshwanetseng go e dira ya go gwetlha dikakanyo tse di sokameng tse di kuketsa kgokgontsho ya bong kamananeo-thuto a bone le ditsamaiso tsa mo sekolong.

• Baeteledipele ba merafe ba tlhoka thutuntsho gore ba kgone go akaretsa kgokgontsho ya bong mo tirongya bone tsereganyo le go fedisa dikgotlhang. Mo nakong e e fag are le e telele ba tlhoka go lebisisa ses̆aditlamaiso tsa tlholego tse di utlwisang botlhoko, ba bo ne bone ba ba di gogang kwa pele mo go lwantshengditsamaiso tse go lebilwe tlhotlheletso e ba nang nayo mo magaeng.

• Merafe e ka tsiboga lantlha go dira mafelo a a sireletsegileng (maemelo a dithekisi jaaka go umakilwefa godimo) le fa go ntse jalo ditiro tseo di tshwanetse tsa godisiwa go nna tlhabantsho ya ngwaga otlhee kwa bofelong e tlaa gogelang kwa maitsholong a sa beeng sebete gotlhelele kgokgontsho yabong.

• Maitlamo a nanakwana a go dirisa bobega dikgang ke gore go nne le dipego tse di tseneletseng modipampiring, mme mo nakong e telele, maitlamo e tshwanetse go nna dipego tse di masisi tse di lebangbobega dikgang e le bontlha bongwe jwa maano a thibelo.

• Mananeo a metshameko a ka simolola ka motshameki mongwe le mongwe a nna le fa a emengteng. Ba tlhoka go tswelela go fitlha kwa goreng kgokgontsho ya bong e akarediwe mo ditirong tsedikgolo tsa metshameko le gore kwa bofelong thutuntsho ya tsibogo ya bong di akarediwe mometshamekong.

• Melao e e bogale e e tlhomilweng ke bosekisi jwa melato ya borukutlhi e tlaa nna sekgoreletsi sa nakwanasa kgokgontsho. Mme e siame fela fa e le gore bodiredi bo fiwa thutuntsho mo dikgannye tse di masisitsa bong ba bo simolola go bona tiro ya bone, e senf fela jaaka batima molelo, mme bat la ka ditsamaisotsa go tlhomamisa gore melelo ga e tlhole e tshubega, e le kgato ya ntlha.

• Baeteledipele ba sepolotiki ba ka simolola ka ditwantsho tse di gapang leitlho la bobega dikgangmo ditiragalong tsew di tshwanang le Malatsi a a 16 a Twantsho. Ba tshwanetse go tswelela go fitlhakwa kakaretsong ya kgokgontsho ya bong mo dipuong tsa bone le sets̆aba e le bontlha bongwe jwago tlhomamisa gore kgokgontsho ya bong e tsenngwa ka botlalo mo lenaneong la sepolotiki.

• Go botlhokwa gape go botsa gore bana-le-seabe ke bomang, ditomagano tse di teng ke dife go kgonago fitlhelela mongwe le mongwe.

• O tlaa akaretsa bomang mo dikgatong dingwe?• O tlaa batla go akaretsa mang gape?• Pharologano fag are ga go lomagana le go nna le seabe;• Go lemoga badiragatsi ba diphetogo mo morafeng;• Ditomagano tse di tlhamaletseng le tse di sa tlhamalang;





• Tshwaragano e e manontlhotlho;• Dipoelamorago dingwe tsa tshwaragano ke dife; ka fa o ka fokotsang dikgotlhang ka teng ka go tsenelela

Tumalano ya go Tlhaloganyana go tswa kwa tshimologong, e e papamatsang ditro le maikarabelo a mongwele mongwe wa lona.

Go tlhoma lenaneo la go buisana le la go tsaya kgato

Mo godimo ga letsatsi la go tlhoma, maiteko a tshwanetse go nwela mo malatsing a mangwe a a botlhokwamo ngwageng e le bontlha bongwe jwa mananeo a a tsweletseng. Gakololanang ka malatsi otlhe a a botlhokwaa bong a a mo thulaganyong ya malatsi, go balelwa a mangwe a e leng a dikgaolo le a e leng a lefatshe.Malatsi a mangwe ke a a a dirang gore lo tswelele:• 8 Mopitlo: Letsatsi la Bodits̆abats̆haba la Bomme.• 25 Motsheganong: Letsatsi la Aforika.• 25 Ngwanatseler: Letsatsi la Dits̆haba la Go se nang Kgokgontsho ya Bomme .• 1 Moruler: Letsatsi la lefatshe la AIDS.• 10 Morule: Letsatsi la Mafatshfatshe la Ditshwanelo tsa Setho.• 25 Ngwanatseler-10 Morule: Malatsi a a 16 a Twantsho ya Kgokgontsho ya Bong.Go botlhokwa go akaretsa malatsi a a botlhokwa mo gae jaaka letsatsi la sets̆haba. A ke malatsi a a botlhokwaa mo go one o ka ntshang ntlha ya botlhokwa ya gore tekatekano ya bong ke matshwenyego a sets̆haba, eseng fela a bomme.




Dinoutsi:

Dikgato

1.Temogo ya Mathata

2.Rulaganya katatelano

3.Netefatso

4.Ba ba ikaeletsweng

5.Molaetsa

6. Mofuta

7.Go diramatshwao

8.Ditomagano le ditshwaragano

9.Go aga bokgoni

10. Tatediso letshekatsheko

11. Kabo yaMadi

Thulaganyo

• A o bone tse di tlholang mathata?• A o bone ditlamorago?• A o buisantse kgang e le morafe?

• A o rulagantse tse di bakang mathata le ditlamorago ka tatelano?• O dirisa ditsela jaaka:• Ditsompelo• Bonnye/bogolo- a ke kgang ya mo gae kgotsa mafatshe?• Bokgoni jwa Boitseanape• Ditlhokego tsa matshelo le ngwao• Ditshetla tsa ditirelo (jaaka,kokelwana ya botsogo, go nna teng ga melemo )• A o new a akaretsa morafe?• A ke tse di tlang pele mo go wean kgotsa mo morafeng?

• Ditlhaelo ke dife fa gare ga se elediwang le se se sa elediweng mo go tsa Tsibogo,Kitso, Mekgwa le Ditsamaiso?

• A go na le dikitso dingwe tse di tlhokegang go bona (AKAP?)?• Ke dibaka dife tse di teng tsa go bona kemonokeng ga morafe? Sekai batlisa diphetogo

ba ba botlhokwa.

A o dirile dipatlisiso tsa batho ba o ba ikaeletseng, sekai, seemo, letso, puo, dingwaga,thutego, dipalo, tumelo?

• A o kile wa bua le morafe ka go kwala molaetsa konokono?• A o bone ditlhaka, ditshwantsho le medumo, maele a morafe o a amanyang le kgang?• A o na le molaetsa wa konokono le molaetsa o o itebagantseng le karolo?• A m,olaetsa wag ago wa konokono le e e itebagantseng le dikarolo e dira sentle mmogo?• A batho ba ka ikamanya le molaetsa wa gago?

• O ya go dirisa motlhala ofe? Sekai, thelebis̆ene, seromamowa, jalo jalo, kgotsa o ya godirisa ditsompelo tsa gago?

• A o tlhamile ditsompelo tsa hago tsa puisano?• O tlaa bo o dirisa mofuta ofe?• A o dirile patlisiso mo mofuteng o o o tlhophileng: a o na le dipoelo, A o tlhamaletse,

A o kgona go bonwa ke batho?• A o tlhatlhobile dipoelo le ditatlhegelo tsa go tlhopha mofuta.

• A go dira matshwao gag ago go a tsamaalana?• A o akantse gore ke tota yo e leng mong wa kgang?• O dirisitse letshwao jang go fa kgang ya gago se e ka ipitsang ka sone le ponalo?

• A o bone ditomagano le ditshwaragano tsa mmatota?• A go na le kgaoganyo ya maikarabelo e e tlhapileng?

• A o kile wa dira tlhatlhobo ya dikitso ya lekgotla go bona gore ke dikitso dife tsa gobuisana tse di tshwanetseng go dirwa?

• A o kgonne go bona bantshi ba ditirelo?• A o seegetse fa thoko madi a bantshi ba ditirelo?

• A o dirile dikai tse di ka rurifadiwang mo nakong e khutshwane le tsa nako e telele• A o seegetse fa thoko nako le ditsompelo tse di lekaneng tsa go tlhomamisa gore

tatediso ya nako le nako e a diragala?

• A o lemogile gore ditsompelo tse o nang le tsone le tse o tlaa nnang le tsone ke dife(badiri le madi)?

• A o tlhophile o labile gore a madi a teng?• A o tlhomamisitse gore a madi a tlaa nna teng?



Thulaganyo ya go dira lenaneo la popota la dipuisano

Lefe

lo la

tir

o

Mo

tho

ka

bo

ng

wel

Mm

e kg

otsa

rre

yo

o ts

uulo

tsw

eng

Ngw

ana

yo o

tsu

ulot

swen

g

Borr

e ba

ba

tsuu

lola

ng

Lelw

apa/

Ba

lelw

apa

Mm

e, r

re, m

otlh

okom

edi

Go

dira

bot

sadi

Mo

rafe

Mor

afe

Dik

olo

Go

tsh

wan

etsw

e g

a d

iris

iwa

sed

iris

wa

sefe

sa

pu

isan

oM

aike

mis

etso

Se s

e ts

hw

anet

sen

g g

o b

ole

lelw

ad

itlh

op

ha/

go

bo

lelw

a ke

dit

lho

ph

a

Go

nna

mot

sadi

go o

mos

ola

Letlh

oko

la g

o ts

ibos

a m

eraf

e go

dira

maf

elo

a

a si

rele

tseg

ileng

.

Ith

utu

nts

ho

5: G

o k

wal

a m

elae

tsa

le m

aike

mis

etso

a s

e se

ikae

lets

wen

g




MOTHAMA 6: KHUTLISO YA KGOKGONTSHO YA BONG, KGATOKGOLO YA DIKGANSELELe

felo

la t

iro

Go

tsh

wan

etsw

e g

a d

iris

iwa

sed

iris

wa

sefe

sa

pu

isan

oM

aike

mis

etso

Se s

e ts

hw

anet

sen

g g

o b

ole

lelw

ad

itlh

op

ha/

go

bo

lelw

a ke

dit

lho

ph

a

KG

WED

I

Firik

gong

Tlha

kole

Mop

itlo

Mor

anan

g

Mot

sheg

anon

g

Seet

ebos

igo

MA

IKEM

ISET

SO

Lets

atsi

la N

gwag

a oM

os̆a

Lets

atsi

la B

arat

ani

Kgw

edi y

a Ba

s̆aK

gatlh

anon

g le

AID

S

Lets

atsi

la M

afat

shef

aths

e la

Bom

me

Lets

atsi

la B

adiri

Lets

atsi

la M

afat

she

laK

golo

lese

go y

abo

bega

dikg

ang

Lets

atsi

la A

forik

a

Lets

atsi

la n

gwan

a w

aM

oafo

rika

MO

ON

OM

ALA

TSI A

A F

APH

EGIL

ENG

1 14

Kgw

edi

yotlh

e

8 1 3 25 16

Lefe

lo la

tir

o

Tum

elo

Met

sham

eko

Sets̆

hab

a

Boet

eled

ipel

e jw

a se

polo

tiki

Bose

kisi

jwa

mel

ato

ya b

oruk

utlh

i

Bobe

gadi

kgan

g

Ngw

ao

Go

tsh

wan

etsw

e g

a d

iris

iwa

sed

iris

wa

sefe

sa

pu

isan

oM

aike

mis

etso

Se s

e ts

hw

anet

sen

g g

o b

ole

lelw

ad

itlh

op

ha/

go

bo

lelw

a ke

dit

lho

ph

a

Ana

mis

a le

foko



Lefe

lo la

tir

oG

o t

shw

anet

swe

ga

dir

isiw

ase

dir

isw

a se

fe s

a p

uis

ano

Mai

kem

iset

soSe

se

tsh

wan

etse

ng

go

bo

lele

lwa

dit

lho

ph

a/g

o b

ole

lwa

ke d

itlh

op

ha

KG

WED

I

Phuk

wi

Phat

we

Lwet

se

Phal

aner

Ngw

anat

sele

Mor

ule

MA

IKEM

ISET

SO

Lets

atsi

la n

gwao

Lets

atsi

la B

oipu

so

Kgw

edi y

a Th

apel

oK

gatlh

anon

g le

HIV

le A

IDS

Lets

atsi

la M

afat

shef

atsh

ela

Go

se n

ang

Kgo

kgon

tsho

ya B

omm

e

Lets

atsi

la

Maf

atsh

e la

AID

SLe

tsat

si la

Maf

atsh

efat

she

laBa

na-le

-Bog

ole

Lets

atsi

la K

gany

aolo

ya

Mon

teal

Lets

atsi

la m

afat

shfa

tshe

laD

itshw

anel

o ts

a Se

tho

MO

ON

OM

ALA

TSI A

A F

APH

EGIL

ENG

18 30

Kgw

edi

yotlh

e

25 1 3 6 10



Dinoutsi:


Ithutuntsho 6: Se o se tsayang le se o se tlogelang

O tlaa fiwa dipampiri di le nne. Kwala dilo di le nne tse o tlaa eletsang go tsamaya ka tsone (maikutlo/kakanyoe e molemo) le tse pedi tse o tlaa eletsang go di tlogela (maikutlo/kakanyo e e seng molemo). Batsena dithutoba latlele mo mmankind wa matlakala tseo tse ba eletsang go di tlogela, ba tsenye mo potomenteng tse baeletsang go tsamaya ka tsone.

Baithaopi ba le babedi ba bale tse di mo matlakaleng le tse di mo potomenteng. Mo go itebaganyeng le tsebatsena dithuto ba eletsang go tsamaya ka tsone, motsamaisadithuto o tlaa etelela dipuisano pele ka mo goka tsweledisiwang lenaneo pele ka teng jaana:

• Tsamaiso ya khansele ya go dira gore lenaneo le amogelwe ke efe?• Ke maikarabelo a ga mang a go dira gore lenaneo le amogelwe?• Nako e e beilweng ke efe?



GO YA PELE

Dinoutsi:


Ithutuntsho 6: Se se ka tsewang le se se ka tlogelwang

Nako: Oura e le nngweDidsiriswa: Potomente/suitcase le mmanki wa matlakala (di beilwe mo ntlwaneng di kaotgane ka dimitharatse pedi kgotsa tse tharo), flipchart, dipene, pampiri e e se nang ditsela.

Nako: Metsotso e 6o

Mokgwa wa go dira1. Batsena dithuto ba eme ba dirile lesakana ba akanya gore mo bokopanong joo go akanya ka bong go

tshwana le go fuduga: o tlaa tlogela mo mmanking wa matlakala dikakanyo tsotlhe tse di saiamang mabapile go Itebaganya le dikgang tsa bong, mme o tsenya mo potomenteng dikakanyo tsotlhe tse di siamengtse di tshwanetseng go ya kwa ntlong

2. Motsena dithuto mongwe le mongwe o tlaa nna le dipampiri di le nne. Kwala dilo di le pedi tse o tlaatlisang mo ntlong(maikutlo/megopolo e e siameng) le dilo di le pedi tse o tlaa di tlogelang (maikutlo/dikakanyotse di sa siamang).

3. Batsena dithuto ba tsenye mo mmanking wa matlakala pampiri ya bone e e sa siamang, ba tlhalosetsasetlhopha gore ke eng le gore ke eng ba akanya jalo. Jaanong dira jalo ka maikutlo a a siameng.

4. Motsamaisa dithuto a kwale mafoko a a botlhokwa a a tswang mo ditlhalosong.5. Soboka dikgang ka go nankola maikutlo a a siameng le a a sa siamang e ditlhopha di nang le yone ka bong.

Dintlha: E ke tsela e e ntshang bodutu, e e matlhagatlhaga ya go wetsa dithutopuisano le go soboka tse diithutilweng. Ke tsholofelo gore dintlha tse di mo potomenteng di tlaa itebaganya le dikgato tse di latelang dibo di fa motheo o o o tlhokang go konatelela tsamaiso morago ga dithutopuisano.

MOTHAMA 6: KHUTLISO YA KGOKGONTSHO YA BONG, KGATOKGOLO YA DIKHANSELE - DINTLHA TSA MOTSAMAISA

DITHUTO



DIKAKGOLOGO BO O WEDITSE LENANEO LA TSAMAISO

YA BONG LA KHANSELE YA GAENO!

JAANONG LE BAAKANYETSE MADI O BO O LE DIRAGATSE !!

Makhuva drums Setshwantsho: GCIS


MOTHAMA 6: KHUTLISO YA KGOKGONTSHO YA BONG, KGATOKGOLO YA DIKHANSELE - DINTLHA TSA

MOTSAMAISA DITHUTO

Tswakanyo – e raya gore motho mongwe le mongwe o tlisa mo dithutipuisanong boleng jwa gagwe jaaka‘mmala’, bong, letso, tumelo, dingwaga, bogole jwa mmele, mokgwa wa gagwe wa tsa thobalo, morafe, puo,le biitseanape. Gore re kgone go dirisa tswakanyo ka botlalo. Lekgotla ga le a tshwanela go lemoga, tsamaisale go amogela fela dipharologano tse di mo bathong. Lekgotla le tshwanetse go rotloetsa le go rata tswakano.

Bong- bo tlhalosa dipharologano tsa borre le bomme, tse di ka nna tsa fetoga fa nako e ntse e tsweletse,mme e bile di farilogana go ya ka merafe. Gore re ba bong bofe, ke gone go laolang gore re lebiwa jang legore go solofelwa gore re itsee jang re le borre le bomme. Jalo he, e re le fa ntlha ya gore bomme ba tsholabana e dirilwe ke tlholego, ntlha ya gore ba dira bontsi jwa ditiro tsa mo malwapeng, ba ba bantsi mo mhamengo mmotlana kwa gi iphtaphatelwang teng le mo ditirong tse di duelang kwa tlase tsa ‘thokomelo’ mo mhamengo mogolo, e dirilwe ke batho.Se se tlhokang go gatelelwa ke gore ditsalano tsa bong ga di a ema golo go legongwefela. Di bopilwe mo ditsong tsa go tsalana le go dirisana ga batho. Di nna di fetoga fa nako e ntse etsweletse le gore batho ba fa kae le fa gare ga ditlhopha tsa batho. Gape di ka nna tsa amiwa ke mabaka amangwe, jaaka letso setlhopha, morafe le bogole.

Tshekatsheko ya bong e raya tshekatsheko ya botsalano fa gare ga bomme le borre mo morafeng, ka bongweka bongwe, ditlhopha le mo makgotleng/marutelong. E lemoga e bo e tlhaloganya boammaaruri jwa matshelo,ngwao le itsholelo, ditlhoko le dikgatlhego tsa bomme le borre le go sa lekalekaneng ga botsalano jwa bone.Ke sediriswa se se botlhokwa sa go lemoga dikgoreletsi le dibaka tsa tokafatsa bomme le go fokotsa go tlhokatekatekano ga bong. Maikaelelo a yone ke go lemoga dikarolwana tsa mathata tse di amanang le bong, tsedi sa ntseng di akanyediwa, di ka ne di le mo seemong sa mafatshefatshe kgota sa sets̆haba kgotsa e le tsamaemo a mabotlana tsereganyo. Go lemoga mathata goo go tlaa dirisiwa go supa tsela mo go tlhamengmananeo, e le mo tsamaisong kgotsa dithulaganyo kgotsa mokgwa wa tatediso. Tshekatsheko ya bong etsibosa modirisi ka dipotso tse di ka nna tena gape, tse di tlhokang go bodiwa, le dikgang tse go tshwanetswengga itebaganngwa natso. Tshekatsheko ya bong e siame e dirisiwa le didiriswa tse dingwe tsa tshekatsheko yamatshelo go tlhomamisa gore mefuta yotlhe ya batsalano jwa matshelo jo nang le seabe go tlhokeng tekatekanoe a akanyediwa le gore botsalano jwa bong ga bo lebiwe bo le nosi.

Ditsamaiso tse di tsibogang ka bong di lemoga gore bomme le borre ba na seabe se segolo se ba sedirang mo sets̆habeng; gore mofuta wa go tsenya letsogo ga bomme go laolwa ke go tsamaalana ga bong,mo go dirang gore go nna le seabe ga bone go nne pharologano, gantsi go sa lekane; le gore kwa bofelongbomme ba nna le ditlhko tse di farologaneng, dikgatlhgo le tse di tlang pele, tse e leng gore nako nngwe dika kgoreletsana le tsa borre.

Ditsamaiso tse di senang sepe le bong ga di bone pharologano epe mo gare bonna le bosadi. Di akanyaka phoso gore borre le boleng jwa borre di emetse boleng jwa batho botlhe. Ka ntlha ya se, di tsenyaditshekamelo tse di tsamaalanang le botsalano jo bo teng jwa bong, ka jalo di kgaphelang bomme kwa thoko.Sekai, e re le fa go se na tsamaiso epe ya (DTI?) e maikaelelo a yone e leng go kgetholola bomme, ntlha yagore ditsamaiso tse di palelwa ke go supa ka botlalo diphitlhelelo tsa meamuso tse di farologaneng tse bommele borre ba nang le tsone, di di dira maiteko a go fokotsa go tlhoka tekatekano, go tlaa gogela kwa gorengseemo sa gompieno se nne se tswelele.

Go baakanytsa bong: Ka ntlha ya mafelo a a farologaneng a borre le bomme mo sets̆habeng le mo itsholelong,go na kabo epe ya madi e e sa tseeng lethakore lepeTshekatsheko ya bong e akaretsa tshekatsheko ya dikabotsa madi fa gare ga mehama (jaaka kabelo ithireletso kgatlhanong le kabelo tsa matshelo) le mo gare gamehama go bona gore bokete ja teng bo kae.

DITHALOSO


DITLHALOSO

Dipalo tse di kgaogantsweng ka bong: E ke kitso e e tlang ka dipalo e e kgaoganyang kitso e e kwamotheong e direla tiro e e sekasekwang ka go ntsha dipalo tsa borre le bomme ba ba amegang.

Teakatekano ya bong: Bomme le borre ba tlotlwa ba bo ba amogelwa jaaka balekane. Se se raya goredipharologano dingwe le dingwe tse di ka neng di le teng fa gare ga bomme le borre ga di dirisiwe go rurifatsatlhomagano ya dinonofo e e amogelang setlhopha se sengwe, e seng se sengwe. Se se tlaa tlhoka:• Ditshwetso di ikaege ka ditlhoko kgotsa dikgatlhego tsa bomme le borre• Kemedi e e lekalekang le tsenyo letsogo ya bomme le borre mo ditsamaisong le taolo• Kabo ses̆a ya dithata le kanamiso ya meamuso di ntshiwe mo go borre di ye kwa go bomme.Gore tekatyekano ya bong e nne yone mo go bomme botlhe le borre botlhe, go tlhoka tekatekano gotlhe gamatshelo go tswanetse ga lwantshiwa.

Tsamaiso ya Bong: ke tomagano yotlhe ya matshego le ditsamaiso tse di tlhomilweng mko motheongo o teng wa lekgotla, go kaela, go loga maano, go latedisa le go tlhatlhoba tlhamalatso/kakaretso yabong mo ditirong tsotlhe tsa lekgotla gore go nne le tekatekano e e bonalang ya bong le tekatekanomo ntlheng ya ditlhabololo tsa sennelaruri. Tsamaiso ya bong e tshwanetse go tlhongwa gongwe legongwe mo pusong, kgotsa mo makgotleng jaaka diunibesiti, makgotla a a tlhakanetsweng kgotsa a eseng a puso le a a ikemetse ka nosi kgotsa makgotla a badiri. Maikaelelo a Mokgwa wa Tsamaiso yaBong ka go rotloetsa tekatekano ya bong kla rotloetsa maitlamo a sepolotiki, go tlisa go dira mmogoga banaleseabe, go balelwa puso, mhama o o ikemetseng ka nosi la makgotla a set s̆haba, go agabokgoni le go abalana mokgwa o o manontlhtlo wa go dira dilo. (Commonweralth Secretariat, GenderManagement System Handbook, June 1999).

Tlhamalatso ya bong: ke tshoboko ya metlhala yotlhe e e fa godimo, e tlhositswe ke Lekgotla la Dits̆habae le: “Go akanyetsa matshwenygo a tekatekano ya bong mo tsamaisong yotlhe, dithulaganyo, bodiredi le tsamadi le mo ditsamaisong tsa lekgotla, ka jalo go dira gore go tla go nne le phetogo e e bonalang”.

Tsamaiso ya bong – Gantsi e tlhomilwe ka makgotla a a rileng go tlisa motheo le leano le le kaelangle maikaelelo a lone e leng go kgoreletsa ditsamaiso tse di teng tsa go tsenya bong mabapi le tiro yalekgotla.

Tsa itsholelo e e kwa tlase: E tlhalosa mokgwa wa go dira madi o o sa laolweng ke makgotla a madi, moseeemo sa semolao le matshelo tse mo go tsone ditiro tsa mofuta oo di laolwang.

Dikgoreletsi tsa tsamaiso e raya ditsela tse mo go tsone melao, ditlwaelo le ditiro tsa makgotla di kadirang kgotsa tsa tsweledisa go sa lekalekaneng. E ka nna tsa semolao – sekai, molao o o reng bommegab a tshwanela go ja lefatshe boswa mo leineng la bone kgotsa gore o ka bona kadimo ta madi fela fao na le lefatshe le o ka le dirisang go beeletsa ka lone. Gape di ka ikaega ka tsamaiso di akaretsamaitshwaro a matshelo le setho tse di itsang bomme go dirisa dibaka tse di teng. Sekai, Lekgotla le lesolofelang gore badiri ba lona ban e ba dira nako ya tlaleletso le tlaa kgetholola batsadi ba ba nang lebana ba ba tlhokang tlhokomelo.

Ditlhoko tsa bong tsa malatsi otlhe ke ditlhoko tse bomme ba dilemogang mo ditirong tsa bone tse diamogelwang ke sets̆haba. Ditlhoko tsa malatsi otlhe ga di gwetlhe ditiro tse abiwand ka bong kgotsa maemoa bomme a a kwa tlase mo sets̆habeng, le di tswa mo go tsone. Ditlhoko tsa bong tsa letsatsi di tswa mogo go tlhokegeng go go akanngwang, mo go lemogilweng mo seemong se rileng. Ka tlholego ketsa gale,gantsintsi di ietebagantse le go sa lekaneng ga mabaka a matshelo jaaka go nna teng ga metsi, botsogo lekhiro, Sekai, fa bomme ba ba humanegileng ba kopiwa go itlhophela go ka adingwa madi ba bo ba itlhophelamets̆hine e e rokang go na le go reka lefatshe go simolola kgwebo ya temo, e kgotsofatsa letlhoko la gale/


DITHALOSO

DITHALOSO


la letsatsi le letsatsi la go dira madi mo nakong e khutshwane. Mme ga e gwetlhe seemo se se teng kgotsaga e simolole go itebaganya le ditlhoko tsa phetogo tsa bomme tsa go simolola go nna le seabe mo go laolengmeamuso ya itsholelo e ka nako yotlhe e ntseng e le mo diatleng tsa borre tse e leng gore ke tsone di rwelengkhumo yotlhe. (Moser, 1995).

Bonna/bosadi bo tlhalosa phetogo ya tlholego e e fa gare borre le bomme. Borre ba ntsha peo; fa bommebone ba itsholofela, ba tshola ba bo ba anyisa bana.

Ditlhoko tsa bong tsa phetogo ke ditlhoko tse bomme ba di lemogang ka ntlha ya seemo sa bone se sekwa tlase fa ba bapisiwa le borre mo sets̆habeng sa bone. Ditlhko tsa phetogo di a farologana go ya kamaemom a a rileng. Di amana le go kgaogana ditiro go lebilwe bong, nonofo le taolo, mme gape di ka akaretsadilo tse di tshwanang le ditshwanelo tsa semolao, kgokgontsho ya mo malwapeng, dituelo tse di lekanang,le taolo ya bomme mo mebeleng ya bone. Fa bomme ba kgotsofatsa ditlhoko tsa phetogo, ba kgo go bonatekatekano e e bonalang. Go bile go fetola ditiro tse di teng ka jalo gi gwetlha maemo a a kwa tlase a bomme(Moser, 1995)

Tsalano e e sa lekaneng- Tsalano e mo go yone letlhakore le lengwe (setlhopha kgotsa batho ka bongweka bongwe) ka ntlha ya maemo mo sets̆habeng se nnang le taolo e e boitshegang, maemo, ditshwanelo gofeta se sengwe. Fa e le motho ka bongwe, o ka nna a nna le lesika ntlheng tsotlhe go bo go raya gorte kamanoya gagwe le thulaganyo ya nonofo e ka nna matswakabele. Sekai, mo tirong, ‘mme wa mosweu wa moeteledipele’o ka nna a nna le taolo e e fetang ya ‘modiri wa rre yo montsho’. Mme fa go buiwa ka thubetso ‘rre yomontsho’ o ka nna le nonofo go feta ‘mme yo mosweu’.

Matshego a a sa lekalekaneng: Go sa lekaneng mo sets̆habeng go ikaegile ka fa sets̆haba se agilweng kateng go go ama ditlhopha tse dikgolo tsa batho. Sekai, mo sets̆habeng (jaaka puso ya kgethololo ya AforikaBorwa) kwa go neng go tlhomilwe molao gore ke batho basweu fela ba ba tshwanetseng go nna baeteledipeleba sepolotiki, go ne go sa kgathalesege go mothoyo montsho o rutegile go le kae, ba ne ba se kitla balekalekana. Fa melaoya itsholelo le tiragatso di akanya gore ditiro tse di ka fang motho madi di botlhokwa gogaisa tse di se keng di mo fe madi, mme tsotlhe di botlhokwa mo go nneng teng ga sets̆haba, ga go na potsogore batho ba ba dirang ditiro tse di sa busetseng ga ba lekane le ba ba dirang ditiro tse di duelang

Dibuka tse di dirisitswebg mo ditlhalosong di akaretsa:Bennett, (2000); Elson (1998), Friedman (1999), Klugman (2000a), Meer (1999), Preston-Whyte E and RogersonC (1991)

Dinoutsi:


puso ya dikgaolo mo botswana bukana ya lenaneo la … · 2016-09-06 · 2 puso ya dikgaolo mo...

Documents