ÐßÙÌÀÍ Âß ÐßÙÈÌ ÎËÀÍ ÀËËÀÙÛÍ ÀÄÛ ÈËß

ÌÖßËËÈÔ Âß ÎÍÓÍßÑßÐËßÐÈ ÙÀÃÃÛÍÄÀ

Ùàðóí Éÿhéà èìçàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí ìöÿëëèô 1956-úû èëäÿ Àíêàðàäà àíàäàí

îëóá. Îðòà ìÿêòÿáè Àíêàðàäà îõóéóá. Ñîíðà Èñòàíáóëäà Ìåìàð Ñèíàí Óíèâåðñèòåòèíèí

ýþçÿë ñÿíÿòëÿð ôàêöëòÿñèíäÿ âÿ Èñòàíáóë Óíèâåðñèòåòèíèí ôÿëñÿôÿ áþëöìöíäÿ òÿhñèë àëûá.

80-úè èëëÿðäÿí áó ýöíÿ ãÿäÿð èìàíè, åëìè âÿ ñèéàñè ìþâçóëàðäà õåéëè ÿñÿð éàçûá. Áó-

íóíëà éàíàøû ìöÿëëèôèí òÿêàìöë÷öëÿðèí (äàðâèíèñòëÿðèí) ñàõòàêàðëûüûíû, îíëàðûí èääèàëà-

ðûíûí hå÷ áèð åëìè hÿãèãÿòÿ ÿñàñëàíìàäûüûíû ýþñòÿðÿí, hàáåëÿ äàðâèíèçìèí ãàíëû èäåî-

ëîýèéàëàðëà øöáhÿëè ÿëàãÿëÿðèíè öçÿ ÷ûõàðàí áèð ÷îõ ìöhöì ÿñÿðëÿðè âàð.

Ìöÿëëèôèí áó èìçàñû èíêàð÷û äöøöíúÿéÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðàí èêè ïåéüÿìáÿðèí

õàòèðÿñèíÿ hþðìÿò ÿëàìÿòè îëàðàã ñå÷èëèá: îíëàðû éàä åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ Ùàðóí âÿ Éÿh-

éà àäëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèá. Ðÿñóëóëëàhûí ìþhöðöíöí ìöÿëëèô òÿðÿôèíäÿí êèòàáëàðûí

öç ãàáûüûíà âóðóëìàñûíûí ñèìâîëèê ìÿíàñû èñÿ îíëàðûí è÷èíäÿêèëÿðëÿ áàüëûäûð. Áó ìþ-

höð Ãóðàíè-Êÿðèìèí Àëëàhûí ñîíóíúó Êèòàáû âÿ ñîíóíúó ñþçö, Ïåéüÿìáÿðèìèçèí èñÿ

ïåéüÿìáÿðëÿðèí ñîíóíúóñó îëìàñûíûí ðÿìçèäèð. Ìöÿëëèô áöòöí éàçûëàðûíäà Ãóðàíû âÿ

Ðÿñóëóëëàhûí ñöííÿñèíè ðÿháÿð òóòóð. Áóíóíëà äà èíêàð÷û äöøöíúÿ ñèñòåìëÿðèíèí áöòöí

ÿñàñ èääèàëàðûíû áèð-áèð ïó÷à ÷ûõàðìàüû âÿ äèíÿ ãàðøû éþíÿëÿí åòèðàçëàðû òàìàìèëÿ ñóñ-

äóðàúàã ñîíóíúó ñþçö ñþéëÿìÿéè hÿäÿô ñå÷èð. ×îõ áþéöê hèêìÿò âÿ êàìàë ñàhèáè

îëàí Ðÿñóëóëëàhûí ìþhöðö áó ñîíóíúó ñþçö ñþéëÿìÿê íèééÿòèíÿ áèð äóà êèìè èñòèôà-

äÿ åäèëèá.

Ìöÿëëèôèí ÿñÿðëÿðèíäÿêè ÿñàñ ìÿãñÿä Ãóðàíû áöòöí äöíéàäà òÿáëèü åòìÿê, áóíóí-

ëà èíñàíëàðû Àëëàhûí âàðëûüû, áèðëèéè âÿ àõèðÿò êèìè ÿñàñ èìàí ìÿñÿëÿëÿðè áàðÿäÿ äÿðèí-

äÿí äöøöíìÿéÿ ñþâã åòìÿê, èíêàð÷û ñèñòåìëÿðèí ÷öðöê ÿñàñëàðûíû âÿ áàòèë òÿòáèãàòëà-

ðûíû hÿð êÿñÿ ýþñòÿðìÿêäèð.

Ùàðóí Éÿhéàíûí ÿñÿðëÿðè Ùèíäèñòàíäàí ÀÁØ-à, Áþéöê Áðèòàíèéàäàí Èíäîíåçèéà-

éà, Ïîëøàäàí Áîñíèéà-Ùåðñîãîâèíàéà, Èñïàíèéàäàí Áðàçèëèéàéà, Ìàëàéçèéàäàí Èòàëèéà-

éà, Ôðàíñàäàí Áîëãàðûñòàíà âÿ ÌÄÁ þëêÿëÿðèíÿ ãÿäÿð äöíéàíûí ÿêñÿð þëêÿëÿðèíäÿ

ìàðàãëà ãàðøûëàíûð âÿ áèðíÿôÿñÿ îõóíóð. Èíýèëèñ, ôðàíñûç, àëìàí, èòàëéàí, èñïàí, ïîðòó-

ãàë, óðäó, ÿðÿá, àëáàí, ðóñ, áîøíàê, óéüóð, Èíäîíåçèéà, ìàëàé, áåíãàë, áîëãàð, éàïîí,

×èí, Àçÿðáàéúàí êèìè äèëëÿðÿ òÿðúöìÿ åäèëÿí áó ÿñÿðëÿð ýåíèø îõóúó êöòëÿñè òÿðÿôèí-

äÿí ìàðàãëà èçëÿíèð.

Äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ áþéöê ðåçîíàíñ äîüóðàí áó äèããÿòÿëàéèã ÿñÿðëÿð èí-

ñàíëàðûí ÷îõóíóí èìàí ýÿòèðìÿñèíÿ, ÿêñÿð àäàìëàðûí äà þç èìàíûíû êàìèëëÿøäèðìÿñè-

íÿ ñÿáÿá îëóð. Áó êèòàáëàðû îõóéàí âÿ èíúÿëÿéÿí hÿð êÿñ îíëàðäàêû hèêìÿòè, hàáåëÿ

éûüúàì, äîëüóí, àñàí áàøà äöøöëÿí ñÿìèìè öñëóáó, hÿéàòè hÿãèãÿòëÿðèí åëìè-ìÿíòèãè

2

èçàhûíû äÿðhàë ýþðöð. Áó ÿñÿðëÿð hÿð áèð êÿñÿ òåç áèð çàìàíäà òÿñèð åòìÿê, òàì íÿòè-

úÿ âåðìÿê, åòèðàçëàðà éåð ãîéìàìàã âÿ äÿëèëëÿðèí åëìèëèéè êèìè õöñóñèééÿòëÿðÿ ìà-

ëèêäèð. Áó ÿñÿðëÿðè îõóéàí âÿ îíëàðûí öçÿðèíäÿ úèääè äöøöíÿí àäàìëàðûí ìàòåðèàëèñò

ôÿëñÿôÿíè, àòåèçìè, áàøãà áàòèë ôèêèð âÿ ôÿëñÿôÿëÿðè ìöäàôèÿ åòìÿñè äàhà ÿñëà ìöìêöí

äåéèë. Áÿçèëÿðè ìöäàôèÿ åòñÿëÿð áåëÿ áóíó éàëíûç èíàäêàðëûã öçöíäÿí åäÿúÿêëÿð, ÷öí-

êè îíëàðûí ôèêèðëÿðèíèí ÿñàñëàðû ÷öðöêäöð.

Äþâðöìöçäÿêè áöòöí èíêàð÷û úÿðÿéàíëàð Ùàðóí Éÿhéàíûí êöëëèééàòûíäà åëìè äö-

øöíúÿ íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí ìÿüëóá åäèëèáëÿð. Øöáhÿ éîõäóð êè, áó õöñóñèééÿòëÿð Ãó-

ðàíûí hèêìÿòèíäÿí âÿ îíóí èôàäÿ åòäèéè ôèêèðëÿðèí ýþçÿëëèêëÿðèíäÿí ãàéíàãëàíûð.

Ìöÿëëèôèí þçö èñÿ áó ÿñÿðëÿðèíÿ ýþðÿ ëîâüàëàíìûð, ÿêñèíÿ, Àëëàhûí hèäàéÿòèíÿ âà-

ñèòÿ÷è îëìàüà íèééÿò åäèð. Áóíäàí áàøãà áó ÿñÿðëÿð íÿøð åäèëÿðêÿí hå÷ áèð ìàääè ãà-

çàíú ýöäöëìöð.

Áó hÿãèãÿòëÿð íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð. Î çàìàí ìÿëóì îëàð êè, èíñàíëàðû îíëàðà ýþð-

ìÿäèéèíè ýþðìÿêäÿ êþìÿê åäÿí, îíëàðûí hèäàéÿòÿ ýÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí áåëÿ ÿñÿð-

ëÿðèí îõóíìàñûíà hÿâÿñëÿíäèðìÿéèí þçö äÿ ÷îõ ìöhöì õèäìÿòäèð. Áó äÿéÿðëè ÿñÿð-

ëÿðè òàíûòìàã ÿâÿçèíÿ èíñàíëàðûí çåhíèíè ãàðûøäûðàí, ôèêèðëÿðèíèí ãàðûøìàñûíà ñÿáÿá

îëàí, øöáhÿ âÿ òÿðÿääöäëÿðè àðàäàí ãàëäûðìàüà, èìàíû õèëàñ åòìÿéÿ áèð òÿñèðè îëìàäû-

üû òÿúðöáÿäÿí êå÷èðèëÿí êèòàáëàðû éàéìàã éàëíûç âÿ éàëíûç ÿìÿê âÿ âàõò èòêèñè äåìÿê

îëàúàã. Èìàíû õèëàñ åòìÿêäÿí äàhà ÷îõ ìöÿëëèôèí ÿäÿáè ýöúöíö ýþñòÿðìÿéÿ éþíÿë-

ìèø êèòàáëàðäà áó òÿñèðèí îëìàéàúàüû àéäûíäûð. Áó ìþâçó èëÿ áàüëû øöáhÿñè îëàíëàð

âàðñà, îíëàð Ùàðóí Éÿhéàíûí ÿñÿðëÿðèíèí éåýàíÿ ìÿãñÿäèíèí äèíñèçëèéè àðàäàí ãàëäûð-

ìàãäàí âÿ Ãóðàí ÿõëàãûíû éàéìàãäàí èáàðÿò îëäóüóíó, áó õèäìÿòäÿêè òÿñèð ýöúö-

íöí, ìöâÿôôÿãèééÿò âÿ ñÿìèìèééÿòèí àéäûí ýþðöíäöéöíö îõóúóëàðûí öìóìè ãÿíàÿ-

òèíäÿí àíëàéà áèëÿð. Áóíó ãÿòè øÿêèëäÿ éÿãèíëÿøäèðìÿê âÿ àíëàìàã ëàçûìäûð êè, äöí-

éàäàêû çöëì âÿ èüòèøàøëàðûí, ìöñÿëìàíëàðûí ÷ÿêäèéè ÿçèééÿòëÿðèí ÿñàñ ñÿáÿáè äèíñèçëè-

éèí èäåéà hàêèìèééÿòèäèð.

Áóíëàðäàí ãóðòóëìàüûí éîëó èñÿ äèíñèçëèéèí èäåéà úÿhÿòäÿí ìÿüëóá åäèëìÿñè, èìà-

íè hÿãèãÿòëÿðèí îðòàéà ÷ûõàðûëìàñû âÿ Ãóðàí ÿõëàãûíûí èíñàíëàðûí äÿðê åäèá ìÿíèìñÿ-

éÿ áèëÿúÿéè øÿêèëäÿ ÷àòäûðûëìàñûäûð. Äöíéàíû hÿð ýöí äàhà ÷îõ çöëìÿ, èüòèøàø âÿ ôÿ-

ñàäëàðà ìÿðóç ãîéìàã èñòÿéÿíëÿðèí íèééÿòèíè íÿçÿðÿ àëñàã áÿëëè îëàð êè, áó õèäìÿòèí

ìöìêöí ãÿäÿð ñöðÿòëè âÿ òÿñèðëè øÿêèëäÿ éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ÷îõ âàúèáäèð. ßêñ òÿãäèð-

äÿ ÷îõ ýåú îëà áèëÿð. Áó ÿhÿìèééÿòëè õèäìÿòäÿ ÷îõ áþéöê áèð âÿçèôÿíè þç öçÿðèíÿ

ýþòöðìöø Ùàðóí Éÿhéàíûí êöëëèééàòû Àëëàhûí èúàçÿñè èëÿ XXI ÿñðäÿ èíñàíëàðû Ãóðàí-

äà áèëäèðèëÿí ÿìèí-àìàíëûüà âÿ áàðûøà, äîüðóëóã âÿ ÿäàëÿòÿ, ýþçÿëëèê âÿ õîøáÿõòëèéÿ

àïàðìàãäà áèð âàñèòÿ îëàúàã.

3

4

ÙÀÐÓÍ ÉßÙÉÀ

ÃËÎÁÀËÌÀÑÎÍËÓÃ

I ÚÈËÄ

×åâèðÿí:Âöñàë Ìÿììÿäîâ

5

ÎÕÓÚÓÉÀ

Áó êèòàáäà âÿ äèýÿð ÷àëûøìàëàðûìûçäà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí þçöíö äîüðóëòìàìàñû-

íà âÿ ïó÷ îëìàñûíà àèä ôèêèðëÿðÿ ýåíèø éåð àéûðìàüûìûçûí ÿñàñ ñÿáÿáè àäû÷ÿêèëÿí íÿçÿðèé-

éÿíèí ÿñëèíäÿ äèí ÿëåéhèíÿ äöøöíúÿ âÿ òÿëèìëÿðäÿí èáàðÿò îëìàñûäûð. Éàðàäûëûøû âÿ áèëàâà-

ñèòÿ Àëëàhûí âàðëûüûíû èíêàð åäÿí äàðâèíèçì 140 èëäèð êè, áèð ÷îõ èíñàíëàðûí þç èìàíûíû èòèð-

ìÿñèíÿ âÿ éà øöáhÿéÿ äöøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Áóíà ýþðÿ äÿ áó íÿçÿðèééÿíèí àëäàäûúû îë-

äóüóíó ñöáóòà éåòèðìÿê âÿ äèããÿòÿ ÷àòäûðìàã ÷îõ ìöhöì èìàíè âÿçèôÿäèð. Áóíó èíñàí-

ëàðà ÷àòäûðìàã èñÿ äàhà âàúèáäèð.

Áÿçè îõóúóëàðûìûçûí áÿëêÿ äÿ òÿêúÿ áèð êèòàáûìûçû îõóìàüà ôöðñÿòè îëàúàã. Áóíà ýþ-

ðÿ äÿ hÿð áèð êèòàáûìûçäà áó ìþâçóéà ãûñà äà îëñà éåð àéûðìàüû ìÿãñÿäÿóéüóí áèëèðèê.

Íÿçÿðÿ ÷àòäûðûëìàñû ëàçûì îëàí äèýÿð áèð ìÿñÿëÿ äÿ áó êèòàáëàðûí è÷èíäÿêèëÿðëÿ ÿëàãÿ-

äàðäûð. Éàçû÷ûíûí áöòöí êèòàáëàðûíäà èìàíè ìþâçóëàð Ãóðàí àéÿëÿðè èøûüûíäà èçàh îëóíóð,

èíñàíëàð Àëëàhûí àéÿëÿðèíè þéðÿíìÿéÿ âÿ îíëàðà óéüóí éàøàìàüà äÿâÿò åäèëèðëÿð. Àëëàhûí

àéÿëÿðè èëÿ áàüëû áöòöí ìÿñÿëÿëÿð èñÿ îõóúóíóí øöóðóíäà hå÷ áèð øöáhÿ âÿ éà ñóàë éàðàò-

ìàéàúàã øÿêèëäÿ à÷ûãëàíûð.

Áó èçàhàòäà èñòèôàäÿ åäèëÿí ñÿìèìè, ñàäÿ âÿ àõûúû öñëóá êèòàáëàðûí 7 éàøäàí 70 éàøà

ãÿäÿð hÿð êÿñ òÿðÿôèíäÿí ðàhàò áàøà äöøöëìÿñèíè òÿìèí åäèð. Áåëÿ òÿñèðëè âÿ äÿëèë-ñöáóòëó

èçàhàò ñàéÿñèíäÿ êèòàáëàð áèðíÿôÿñÿ îõóíóð. Ùÿòòà äèíè ðÿää åòìÿê ôèêðèíäÿ ãÿòè îëàíëàð äà

áó êèòàáëàðäà ýþñòÿðèëÿí hÿãèãÿòëÿðäÿí òÿñèðëÿíèð âÿ äåéèëÿíëÿðèí äîüðóëóüóíó èíêàð åäÿ

áèëìèð. Áó êèòàáû âÿ ìöÿëëèôèí äèýÿð ÿñÿðëÿðèíè hÿì òÿêëèêäÿ, hÿì äÿ ãàðøûëûãëû ñþháÿò, ïî-

ëåìèêà øÿðàèòèíäÿ ðàhàò îõóìàã ìöìêöíäöð. Áó êèòàáëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿê èñòÿéÿí áèð

ãðóï îõóúóíóí îíëàðû áèðëèêäÿ îõóìàñû ìþâçó èëÿ áàüëû ôèêèð âÿ òÿúðöáÿñèíè äÿ áèð-áèðè èëÿ

áþëöøìÿñè ñÿáÿáèíäÿí éàðàðëû îëàúàã.

Áóíóíëà áåëÿ ñàäÿúÿ îëàðàã Àëëàh ðèçàñû ö÷öí éàçûëàí áó êèòàáëàðûí òàíûíìàñûíà âÿ

îõóíìàñûíà êþìÿê åòìÿê äÿ áþéöê õèäìÿòäèð. ×öíêè ìöÿëëèôèí áöòöí êèòàáëàðûíäà îõó-

úóéà ìöñáÿò òÿñèð áàüûøëàéàí ìÿñÿëÿëÿðè ñöáóò åòìÿê öñóëó ÷îõ ýöúëöäöð. Ùÿì÷èíèí äèíè

èçàh åòìÿê èñòÿéÿíëÿðèí ÿëèíäÿêè ÿí òÿñèðëè öñóëëàðäàí áèðè äÿ áó êèòàáëàðû hàìûíûí îõóìà-

ñûíû òÿøâèã åòìÿê, áóíà ÷àëûøìàãäûð.

Ìöÿëëèôèí äèýÿð ÿñÿðëÿðèíèí öç ãàáûüûíûí øÿêèëëÿðèíèí êèòàáëàðûí ñîí hèññÿñèíÿ ÿëàâÿ

åäèëìÿñèíèí äÿ ìöhöì ñÿáÿáëÿðè âàð. Êèòàáû ÿëèíÿ àëàí hÿð áèð àäàì éóõàðûäà ãåéä åòäè-

éèìèç õöñóñèééÿòëÿðè þçöíäÿ òîïëàéàí âÿ îõóìàãäàí õîøëàíäûüûíû öìèä åòäèéèìèç áó êè-

òàáëà åéíè õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëàí ÷îõëó ÿñÿðëÿðèí îëäóüóíó ýþðÿúÿê. Åéíè çàìàíäà

hÿì äèíè, hÿì äÿ ñèéàñè ìþâçóëàðäà èñòèôàäÿ åäÿúÿéè ìÿíáÿëÿðèí ìþâúóäëóüóíà øàhèä

îëàúàã.

Áàøãà êèòàáëàðäà ðàñò ýÿëäèéèìèç øÿõñè ôèêèðëÿðÿ, ìöÿëëèô ãÿíàÿòëÿðèíÿ, øöáhÿëè ìÿíáÿ-

ëÿðÿ ÿñàñëàíàí èçàhëàðà, ìöãÿääÿñëÿðÿ ãàðøû ëàçûì îëàí ÿäÿá âÿ hþðìÿòÿ äèããÿò éåòèðìÿ-

éÿí öñëóáëàðà, öìèäñèçëèéÿ àïàðàí øöáhÿëè éàçûëàðà âÿ äèýÿð ÷àòûøìàçëûãëàðà áó ÿñÿðëÿðäÿ

ðàñò ýÿëÿ áèëìÿçñèíèç.

6

È × È Í Ä ß Ê È Ë ß Ð

ÝÈÐÈØ.................... 8

I. ÒÀÌÏËÈÉÅÐËßÐÄßÍ ÃßÄÈÌ ÌÈÑÈÐßÚßÍ.................... 9

II. ÊÀÁÁÀËÀÍÛÍ È× ÖÇÖ.................... 29

III. ÙÓÌÀÍÈÇÌÈÍ ÏßÐÄßÀÐÕÀÑÛ.................... 44

IV. ÌÀÒÅÐÈÀËÈÇÌÈÍ ÏßÐÄßÀÐÕÀÑÛ.................... 66

V. ÒßÊÀÌÖË ÒßËÈÌÈÍÈÍ ÏßÐÄßÀÐÕÀÑÛ.................... 98

VI. ÌÀÑÎÍËÀÐÛÍ ÄÈÍß ÃÀÐØÛ ÑÀÂÀØÛ.................... 128

VII. ÑÎÍ ÑÞÇ.................... 152

VII. ÃÅÉÄËßÐ.................... 154

7

Áó êèòàáäà ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿ ÿñàñûíäà ãóðóëàí ìþâúóä äöíéà ñèñòåìè-íèí ÿí áþéöê ìåìàðû îëàí, àììà hÿìèøÿ ïÿðäÿ àðõàñûíäà ýèçëÿíÿíáèð òÿøêèëàòû - ìàñîíëàðû àðàøäûðàúàüûã. Ýþðÿúÿéèê êè, ìàñîíëóã ôÿëñÿ-

ôÿñèíèí ìàhèééÿòè íÿäèð âÿ hÿì Ãÿðá, hÿì äÿ äöíéàíûí äèýÿð ìÿäÿíèééÿò-ëÿðè îíóí òÿñèðèíÿ íåúÿ äöøöáëÿð. Êèòàáûí èêèíúè úèëäèíäÿ ìàñîíëàðûí ìöàñèðáåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðû âÿ ôÿàëèééÿòè, ö÷öíúö úèëäèíäÿ èñÿ Òöðêèéÿäÿêè ýèçëèÿìÿëëÿðè îðòàéà ÷ûõàðûëàúàã. Ö÷öíúö úèëääÿ hÿì÷èíèí Òöðêèéÿäÿêè "ñàáîòàæ÷û"òÿøêèëàòëàðûí ãóðóëóøó, ìàñîíëàðëà îðòàã ôÿàëèééÿòëÿðè âÿ áó ôÿàëèééÿòè hÿéàòàêå÷èðÿí ÿñàñ øÿõñëÿðèí àäëàðû äà à÷ûãëàíàúàã.

ßëèíèçäÿ òóòäóüóíóç úèëääÿ ÿñàñÿí ìàñîíëóüóí äèíÿ ãàðøû ñàâàøûíûí òàðè-õèíÿ íÿçÿð ñàëûíûð. Êèòàáäà Àâðîïàíû äèíäÿí óçàãëàøäûðàí, ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿ-ôÿíèí hàêèìèééÿòè àëòûíäà éåíè áèð ñèñòåì ãóðàí, ñîíðà äà áó ñèñòåìè áöòöíäöíéàéà éàéìàüà ÷àëûøàí ìàñîíëàðûí ýåð÷ÿê ÿìÿëëÿðè ýþñòÿðèëèð. Åéíè çàìàí-äà, ìàñîíëàðûí áó ñèñòåìè ãóðìàã âÿ ãîðóìàã ö÷öí hàíñû öñóëëàðà ÿë àòäûã-ëàðû à÷ûãëàíûð.

8

ÝÈÐÈØ

-I-ÒÀÌÏËÈÉÅÐËßÐÄßÍÃßÄÈÌ ÌÈÑÈÐßÚßÍ

Õà÷ëûëàð (Ñÿëèá÷èëÿð)

Ìàñîíëóüóí òàðèõèíè àðàøäûðàí åêñïåðòëÿðèí ÿêñÿðèééÿòèíèí ôèêðèíúÿ,îíóí êþêö Ñÿëèá éöðøëÿðèíÿ ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõûð. Äöçäöð, ìàñîíëóãðÿñìÿí 18-úè ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Èíýèëòÿðÿäÿ ãóðóëóá, àììà ÿñëèí-

äÿ îíóí ýèçëè òÿðÿôëÿðè äåäèéèìèç êèìè, 12-úè ÿñðÿ ýåäèá ÷ûõûð. Ùÿìèí äþâð-äÿ ìàñîíëóüóí éàðàíìàñûíäà "Òàìïëèéåðëÿð îðäåíè" àäëàíäûðûëàí Úÿíýàâÿð-ëÿð ãóðóìóíóí áþéöê ðîëó îëóá. "Éåíè Ìàñîíëóã ñèñòåìè" àäëû êèòàáûìûçäàÒàìïëèéåðëÿðèí òàðèõèíè èíúÿëèêëÿðèíÿ ãÿäÿð âåðìèøèê. Áóíà ýþðÿ äÿ îíëàðûíöçÿðèíäÿ ÷îõ äóðìàéàúàüûã. Áó êèòàáäà ìàñîíëóüóí ìàhèééÿòèíè, äöíéàéàýþñòÿðäèéè òÿñèðè äàhà äÿðèíäÿí àðàøäûðàðàã, "Ãëîáàë Ìàñîíëóü"óí íÿ îëäóüó-íó îðòàéà ÷ûõàðàúàüûã.

Áÿëëèäèð êè, Ñÿëèá éöðöøëÿðè (âÿ éà Õà÷ëû Ñÿôÿðëÿðè) õðèñòèàíëûãëà íÿ ãÿäÿðÿëàãÿëÿíäèðèëñÿ äÿ, îíëàðûí ÿñàñûíäà ìàääè ãàçàíú ÿëäÿ åòìÿê íèééÿòè äàéà-íûðäû. Àâðîïàíûí áþéöê éîõñóëëóã âÿ ñÿôàëÿò è÷èíäÿ éàøàäûüû áèð äþâðäÿ Øÿð-ãèí, õöñóñèëÿ äÿ Îðòà Øÿðãäÿêè ìöñÿëìàíëàðûí ðèôàh âÿ çÿíýèíëèéè àâðîïàëûëà-ðû úÿëá åòìèøäè. Âÿ åëÿ áó úàçèáÿ äÿ õðèñòèàíëàðûí äèíè ñèìâîëëàðûéëà ïÿðäÿëÿ-

íÿðÿê, Õà÷ëû Ñÿôÿðëÿðèíèí ÿñàñûíû ãîéóá. Áóíà ãÿäÿð ñþçäÿ ñöëh âÿ áàðûøû òÿá-ëèü åäÿí Õðèñòèàí äèíè ãÿôèëäÿí ñàâàø áàéðàüûíà ÷åâðèëèð.

Õà÷ëû ñÿôÿðëÿðèíè Ïàïà II Óðáàí áàøëàäûá. 1095-úè èëäÿ òîïëàäûüû ÊëåðìîíÊîíôðàíñûíäà ïàïà Õðèñòèàí äèíèíèí î âàõòà ãÿäÿð ìþâúóä îëàí áàðûø äîêòðè-íàñûíûí äÿéèøäèðèëäèéèíè áèëäèðäè âÿ "Ìöãÿääÿñ òîðïàãëàðû ìöñÿëìàíëàðäàíãóðòàðìàã" ìÿãñÿäèëÿ "Ìöãÿääÿñ Ñàâàø" åëàí åòäè. Áóíóí àðäûíúà èñÿ hÿìúÿíýàâÿðëÿðäÿí, hÿì äÿ îí ìèíëÿðëÿ àäè èíñàíäàí èáàðÿò îëàí íÿhÿíý áèð"Õà÷ëû Îðäóñó" éàðàäûëäû.

Òàðèõ÷èëÿðÿ ýþðÿ, ñàâàø åëàí åòìÿêäÿ Ïàïà II Óðáàíûí ìÿãñÿäëÿðèíäÿí áè-ðè äÿ þç ðÿãèáèíè - ïàïàëûüà äèýÿð íàìèçÿäè ýåðèäÿ ãîéìàã îëóá. Ïàïàíûí ãÿ-ðàðûíà hÿéàúàíëà òàáå îëàí àâðîïàëû êðàëëàð, øàhçàäÿëÿð, ÿñèëçàäÿëÿð âÿ äèýÿðèíñàíëàð ÿñàñûíäà çÿíýèíëèê hÿâÿñè äóðàí ñàâàø ÷àüûðûøûíû ãÿáóë åäèðëÿð. "Ôðàí-ñûç úÿíýàâàðëÿðè äàhà ÷îõ òîðïàã èñòÿéèð, Èòàëèéà òàúèðëÿðè éåíè âÿ çÿíýèí áà-çàðëàð àðçóëàéûðäûëàð... ×îõëó àäè èíñàí èñÿ ñàäÿúÿ, íîðìàë éàøàìûíû òÿìèí åò-ìÿê ö÷öí ñÿôÿðÿ ÷ûõìûøäû".1 Áó èíñàíëàð éîëáîéó ãàðøûëàðûíà ÷ûõàí õåéëè ìö-ñÿëìàíû - hÿòòà éÿhóäèíè äÿ, - éàëíûç ãûçûë âÿ ëÿë-úÿâàhèðàò òàïìàã àðçóñóé-ëà ãÿòëÿ éåòèðäèëÿð. Õà÷ëûëàð hÿòòà þëäöðäöêëÿðè èíñàíëàðûí ãàðûíëàðûíû éûðòàðàã,

10

Ìàñîíëóüóí êþêö Ïàïà II Óðáàí äþâðöíäÿ ìöñÿëìàíëàðà ãàðøû òÿøêèë îëóíàí Õà÷ Éöðöøëÿðèíÿ ãÿäÿð

óçàíûð.

11

Õà÷ëûëàð Ãöäñäÿ áþéöê âÿhøÿò òþðÿòìèøäèëÿð. Îðòà ßñðëÿðÿ àèä áó ãðàâöðäÿ hÿìèí âÿhøÿòèí áÿçè ñÿh-

íÿëÿðè òÿñâèð îëóíóá.

îíëàðûí "þëìÿçäÿí þíúÿ óääóãëàðû" ãûçûëû âÿ äàø-ãàøû àõòàðûðäûëàð. Îíëàðûíçÿíýèíëÿøìÿê hÿâÿñè î ãÿäÿð áþéöê èäè êè, VI Õà÷ëû Éöðöøöíäÿ Êîíñòàíòè-íîïîëó (èíäèêè Èñòàíáóëó) éàüìàëàìàãäàí áåëÿ ÷ÿêèíìÿìèøäèëÿð, Àéàñîôéà-äàêû õðèñòèàí ôðåñêàëàðûíûí ãûçûë ÷ÿð÷èâÿëÿðèíè äÿ ñþêöá àïàðìûøäûëàð.

Áÿëè, "õà÷ëûëàð" àäëàíäûðûëàí áó ãàðàýöðóh õåéëè éåðè õàðàáà ãîéàíäàí,ìèíëÿðëÿ ìöñÿëìàíû ãûëûíúäàí êå÷èðÿíäÿí ñîíðà 1099-úó èëäÿ Ãöäñÿ ÷àòäû.Òÿõìèíÿí 5 hÿôòÿ ÷ÿêÿí óçóí ìöhàñèðÿäÿí ñîíðà øÿhÿð ÷þêäö âÿ õà÷ëûëàðÃöäñö òóòäóëàð. Áèð òàðèõ÷èíèí äèëèëÿ äåñÿê, "ðàñòëàðûíà ÷ûõàí áöòöí ÿðÿáëÿðè âÿòöðêëÿðè þëäöðäöëÿð, êèøè-ãàäûí äåìÿäÿí hàìûíû ãÿòëÿ éåòèðäèëÿð..."2 ÐåéìîíÀýèëå (Raymund of Aguiles) àäëû áèð ñÿëèá÷è áó âÿhøÿòè áåëÿ òÿñâèð åäèð:

- Ìþhòÿøÿì hàäèñÿëÿð áàø âåðäè. Áèçèìêèëÿðèí ÿí ìÿðhÿìÿòëèëÿðè äöøìÿí-ëÿðèíèí ñàäÿúÿ áàøëàðûíû êÿñèðäè. Äèýÿðëÿðè îíëàðû äîüðàéûð, äèðè-äèðè îäà àòûáèøýÿíúÿ âåðèðäèëÿð. Øÿhÿðèí êö÷ÿëÿðè êÿñèëìèø áàøëàð, ÿëëÿð âÿ àéàãëàðëà äî-ëóéäó. Éîëäà îíëàðà èëèøìÿäÿí ýåòìÿê ìöìêöí äåéèëäè. Àììà áöòöíáóíëàð Ñöëåéìàí ìÿáÿäèíäÿ åäèëÿíëÿðèí éàíûíäà hå÷ íÿäèð. Îðàäà íÿ îë-ìóøäó? ßýÿð äîüðóñóíó äåñÿì, èíàíìàçñûíûç. Ñàäÿúÿ áóíó äåéèì êè,îðàäà àõàí ãàí áèçìêèëÿðèí äèçèíÿ ãÿäÿð ÷ûõûðäû.3

Õà÷ëû îðäóñó èêè ýöí ÿðçèíäÿ Ãöäñäÿêè ìöñÿëìàíëàðû áó úöð âÿhøèëèêëÿð-ëÿ ãûðûá-÷àòäû.4 Áóíäàí ñîíðà Ãöäñö þç ïàéòàõòëàðû åëàí åòäèëÿð âÿ ñÿðhÿäëÿ-ðè Ôÿëÿñòèíäÿí Àíòàêéàéà ãÿäÿð óçàíàí Ëàòûí Êðàëëûüûíû ãóðäóëàð. Áó òàðèõ-äÿí äÿ õà÷ëûëàðûí Îðòà Øÿðãäÿ ìÿñêóíëàøìà ìöáàðèçÿñè áàøëàäû. Ãóðäóãëàðûäþâëÿòè éàøàòìàã ö÷öí îíëàðûí òÿøêèëàòëàíìàëàðû ëàçûì èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ õö-ñóñè "hÿðáè òÿðèãÿòëÿð" éàðàäûëäû êè, ÿââÿëëÿð hå÷ âàõò îíëàðà áÿíçÿéÿí áèð ãó-ðóì îëìàìûøäû. Áó òÿðèãÿòëÿðèí öçâëÿðè Àâðîïàäàí Ôÿëÿñòèíÿ êþ÷ÿðÿê, îðàäàõöñóñè òÿðçäÿ ìîíàñòûð hÿéàòà éàøàéûð, åéíè çàìàíäà ìöñÿëìàíëàðà ãàðøû ñà-âàøìàã ö÷öí hÿðáè òÿëèì êå÷èðäèëÿð. Ùÿìèí î òÿðèãÿòëÿðäÿí áèðè äèýÿðëÿðèíäÿíòàìàì ôÿðãëè éîë òóòäó âÿ òàðèõèí èíêèøàôûíà òÿñèð ýþñòÿðÿúÿê èøëÿð ýþðäö. Áó,"òàìïëèéåðëÿð" òÿðèãÿòèéäè.

ÒàìïëèéåðëÿðÒàì àäû "Èñàíûí âÿ Ñöëåéìàí ìÿáÿäèíèí êàñûá ÿñýÿðëÿðè" îëàí Òàìïèë-

éåðëÿð òÿðèãÿòè (îðäåíè) 1118-úè èëäÿ, éÿíè Ãöäñöí èøüàëûíäàí òÿõìèíÿí 20 èëñîíðà ãóðóëäó. Òÿðèãÿòè éàðàäàíëàð Ùéó äå Ïåí (Íugh des Payens) âÿ Ãîä-ôðè Ñåíò-Îìåð (Godfrey of St. Omer) àäëû èêè Ôðàíñûç úÿíýàâÿðèéäè. Þíúÿ 9àäàìäàí èáàðÿò îëàí òÿðèãÿò ýåòäèêúÿ áþéöäö. Îíëàðûí àäûíûí Ñöëåéìàí Ìÿ-áÿäèëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëìÿñèíèí ñÿáÿáè èñÿ áó èäè êè, þíúÿ hÿìèí ìÿáÿäèí éåð-ëÿøäèéè òÿïÿäÿ éóðä ñàëìûøäûëàð (Ôðàíñûçúà tamðle - "ìÿáÿä" äåìÿêäèð). Ãåéä

12

Õà÷ëûëàðûí Ãöäñö ìöhàñèðÿéÿ àëìàñûíû ýþñòÿðÿí áèð áàøãà ãðàâöð.

åäÿê êè, Èñëàì àëÿìèíèí ìöãÿääÿñ ìÿñúèäëÿðèíäÿí îëàí Ìÿñúèäöë-ßãñà äàîðàäà éåðëÿøèð.

Òàìïëèéåðëÿð þçëÿðèíè "éîõñóë ÿñýÿðëÿð" êèìè òàíûòñàëàð äà, ãûñà ìöääÿòäÿâàðëàíûðëàð. Àâðîïàäàí Ôÿëÿñòèíÿ ýÿëÿí õðèñòèàí õà÷ëûëàðûí ñÿôÿðëÿðè òàìàìèëÿáó îðäåíèí íÿçàðÿòèíäÿéäè âÿ îíëàðûí ñàéÿñèíäÿ òåçëèêëÿ áþéöê ñÿðâÿò òîïëà-éûðëàð. Áàíê ñèñòåìèíÿ áÿíçÿð èëê ñèñòåìè äÿ èëê äÿôÿ ìÿhç îíëàð ãóðóáëàð.Ùÿòòà BBC-íèí øÿðh÷èëÿðè Ìàéê Áåýåí (Michael Baigent) âÿ Ðè÷àðä Ëåéèí(Richard Leigh) ôèêðèíúÿ, îíëàð îðòà ÿñðëÿð êàïèòàëèçìèíÿ áÿíçÿð òÿñÿððöôàò éà-ðàäàðàã, ôàèçëÿ ïóë âåðèðìèøëÿð.5

Ìöñÿëìàíëàð ãàðøû òÿøêèë åäèëÿí õà÷ëû höúóìëàðûíûí âÿ ãÿòëèàìëàðûí äàìÿñóëèééÿòè òàìïëèéåðëÿðèí öçÿðèíäÿäèð. Ìÿhç áóíà ýþðÿ 1187-úè èëäÿ Ùèääèíñàâàøûíäà õà÷ëû îðäóëàðûíû ÿçÿðÿê, Ãöäñö àçàä åäÿí áþéöê Èñëàì êîìàíäàíûÑÿëàhÿääèí Åééóáè õðèñòèàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòèíè áàüûøëàñà äà, òàìïëèéåðëÿðèåäàì åòäèðìèøäè.

Àììà Ãöäñö èòèðìÿëÿðèíÿ âÿ õåéëè èòêè âåðìÿëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, òàìïëè-éåðëÿð ìþâúóäëóãëàðûíû ãîðóéóá ñàõëàéà áèëèðëÿð. Àììà áó äÿôÿ Àâðîïàäàýöúëÿíÿðÿê, áàøäà Ôðàíñà îëìàãëà, ÿêñÿð Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ "äþâëÿò è÷èíäÿäþâëÿò"ÿ ÷åâðèëèðëÿð. Áó ñèéàñè ýöú, øöáhÿñèç êè, Àâðîïàäàêû êðàëëàðû íàðàhàòåäèðäè. Àììà òàìïëèéåðëÿðèí òÿêúÿ êðàëëàðû äåéèë, äèí õàäèìëÿðèíè äÿ íàðàhàòåäÿí áàøãà áèð þçÿëëèêëÿðè äÿ âàðäû: òÿðèãÿò àðòûã Õðèñòèàí èíàíúûíäàí ãîïìóø,Ãöäñ äþâðöíäÿ áÿçè ìèñòèê õöñóñèééÿòëÿð ãàçàíìûøäû, îíëàðûí ãÿðèáÿ àéèíëÿðéåðèíÿ éåòèðìÿëÿðè hàããûíäà ñþháÿòëÿð ýÿçèðäè.

Íÿhàéÿò, 1307-úè èëäÿ Ôðàíñà êðàëû Ýþçÿë Ôèëèï (Philið le Bel) âÿ Ïàïà VÊëåìåíò òÿðèãÿò öçâëÿðèíèí hÿáñ îëóíìàñûéëà áàüëû îðòàã ãÿðàð ÷ûõàðûðëàð.Òàìïëèéåðëÿðèí áèð ãèñìè úàíëàðûíû ãóðòàðà áèëñÿëÿð äÿ, ÷îõó éàõàëàíûð. Àðäûí-úà óçóí-óçàäû èñòèíòàã, ñîðüó-ñóàë äþíÿìè áàøëàéûð; òàìïëèéåðëÿðèí ÷îõó ýåð-÷ÿêäÿí äÿ äèíäÿí ñàïäûãëàðûíû, Õðèñòèàí èíàíúûíà ãàðøû ÷ûõäûãëàðûíû, àéèíëÿðèí-äÿ Ùç. Èñàéà hÿãàðÿò åòäèêëÿðèíè áîéóíëàðûíà àëûðëàð. Ñîíäà Êèëñÿíèí âÿ Êðà-ëûí ÿìðèëÿ 1314-úö èëäÿ áàøäà òàìïëéåðëÿðèí "áþéöê óñòàä" àäëàíäûðäûãëàðû ëè-äåðëÿðè Æàê äå Ìîëå (Éacques de Molay) îëìàãëà õåéëè òÿðèãÿò÷è åäàì îëó-íóð. Áèð õåéëè òàìïëèéåð èñÿ çèíäàíëàðäà ÷öðöäöëöð. Áåëÿëèêëÿ, hÿðÿêàò äàüûäû-ëûð âÿ ðÿñìÿí òàðèõäÿí ñèëèíèð.

Àììà òÿðèãÿòèí ðÿñìÿí ëÿüâ åäèëìÿñè hå÷ äÿ îíóí ýåð÷ÿêäÿí éîõ îëìà-ñû äåìÿê äåéèëäè. 1307-úè èë hàäèñÿëÿðè çàìàíû òàìïëèéåðëÿðèí áèð ãèñìè ãà-÷ûá ýèçëÿíÿðÿê, úàíëàðûíû ãóðòàðà áèëìèøäèëÿð. ßêñÿð òàðèõè ãàéíàãëàðà ýþ-ðÿ, òàìïëèéåðëÿðèí þíÿìëè áèð hèññÿñè 14-úö ÿñð Àâðîïàñûíäà Êàòîëèê Êèë-ñÿñèíèí hàêèìèééÿòèíè òàíûìàéàí éåýàíÿ äþâëÿò îëàí Øîòëàíäèéàéà ñûüûíûð-ëàð. Áóðàäà øîòëàíä êðàëû Ðîáåðò Áðéóñóí hèìàéÿñèëÿ éåíèäÿí òÿøêèëàòëàíûð-

13

14

ëàð. Áèð ìöääÿò ñîíðà èñÿ âàðëûãëàðûíû äàâàì åòäèðìÿê ö÷öí éåíè êàìóô-ëéàæ òàïûðëàð: îðòà ÿñðëÿð Áðèòàíèéàñûíäà ÿí þíÿìëè "ñèâèë úÿìèééÿò òÿøêèëà-òû" îëàí áÿííà ëîæàëàðûíà éîë à÷ûðëàð âÿ áèð ìöääÿò ñîíðà áó ëîæàëàðû òàìà-ìèëÿ ÿëÿ êå÷èðèðëÿð.6

Áÿííà ëîæàëàðû ìöàñèð äþâðöí áàøëàíüûúûíäà èñìèíè äÿéèøÿðÿê, "ìàñîí ëî-æàëàðû" àäëàíìàüà áàøëàéûð ("Ìàñîí" êÿëìÿñèíèí àíëàìû åëÿ áÿííà äåìÿêäèð).Ìàñîíëóüóí ÿí ãÿäèì ãîëó îëàí Øîòëàíä Ðèòè (Ìÿúëèñè) èñÿ 14-úö ÿñðèí ÿâ-âÿëëÿðèíäÿ Øîòëàíäèéàéà ñûüûíàí òàìïëèéåðëÿðäÿí ìèðàñ ãàëìûøäû. Ãåéä åäÿêêè, Øîòëàíä Ðèòèíèí ÿí öñò äÿðÿúÿëÿðèíÿ âåðèëÿí àäëàð ÿñðëÿð þíúÿ ÒàìïëèéåðÎðäåíèíäÿ úÿíýàâÿðëÿðÿ âåðèëÿí àäëàð èäè. Áó, åëÿ èíäÿ äÿ áåëÿäèð.

Ãûñàñû, òàìïëèéåðëÿð ìÿhâ îëìàìûøäûëàð, þç ôÿëñÿôÿ, èíàíú âÿ àéèíëÿðèíèìàñîíëóã ïÿðäÿñè àëòûíäà äàâàì åòäèðèðäèëÿð. Ãÿðáèí ìàñîí îëàí âÿ îëìàéàíÿêñÿð òàðèõ÷èëÿðè áó âåðñèéàíû ñþçñöç ãÿáóë åäèðëÿð. Îíó ñöáóò åäÿí ÷îõëó òà-ðèõè àðãóìåíòëÿð äÿ âàð. Áó àðãóìåíòëÿð "Éåíè ìàñîí ñèñòåìè" àäëû êèòàáû-ìûçäà ÿòðàôëû øÿðh îëóíóð.

Ìàñîíëóüóí êþêöíöí òàìïëèéåðëÿðÿ äàéàíìàñû âåðñèéàñû òöðê ìàñîíëàðûíàìÿõñóñ îëàí æóðíàëëàðäà äà òåç-òåç áèëäèðèëèð. Ìàñîíëàð áó ìþâçóäà hå÷ íÿéèýèçëÿòìèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, òöðê ìàñîíëðàðûíà àèä íÿøðëÿðäÿí áèðè îëàí "Ìåìàð Ñè-íàí" æóðíàëûíäà òàìïëèéåðëÿð îðäåíèëÿ ìàñîíóã àðàñûíäàêû ÿëàãÿ áåëÿ à÷ûãëà-íûð:

Òàìïëèéåð úÿíýàâÿðëÿðè õðèñ-

òèàíëûã ïÿðäÿñè àëòûíäà áöòïÿ-

ðÿñò èíàíú éàøàäûðäûëàð.

15

- Ôðàíñà êðàëûíûí Êèëñÿíèí òÿçéèãèëÿ Òàìïëèéåðëÿð Îðäåíèíè ãàïàòìàñû âÿîíëàðûí ÿìëàêûíû Ãöäñäÿêè Ñåíò-Æàí (Saint Éean) úÿíýàâÿðëÿðèíÿ âåðìÿñèëÿòàìïëèéåðëÿð ìÿhâ îëìàäû. Îíëàðûí áþéöê áèð ãèñìè Àâðîïàäàêû ìàñîí ëîæà-ëàðûíà ñûüûíäû. Òàìïëèéåðëÿðèí áàø÷ûñû Ìàáåéíà (Mabeignac) èñÿ éàõûí ÿòðà-ôûéëà áèðýÿ øîòëàíä áÿííàñû êèìè âÿ Ìàê Áåíàê (Mac Benach) ñàõòà àäûéëàØîòëàíäèéàéà ñûüûíäû. Øîòëàíä êðàëû Ðîáåðò Áðéóñ îíëàðû ÷îõ éàõøû ãàðøûëàäû âÿþëêÿñèíäÿêè ìàñîí ëîæàëàðû öçÿðèíäÿ áþéöê òÿñèðÿ ìàëèê îëìàëàðûíû òÿìèí åò-äè. Íÿòèúÿäÿ Øîòëàíä ëîæàëàðû hÿì ïåøÿ, hÿì äÿ èíòåëëåêò áàõûìûíäàí õåéëèèíêèøàô åòäèëÿð. Ìàñîíëàð èíäèíèí þçöíäÿ äÿ Ìàê Áåíàê àäûíû áþéöê ñàéüûé-ëà ÷àüûðûðëàð. Òàìïëèéåð ìèðàñûíûí ñàhèáè îëàí Øîòëàíä ìàñîíëàðû ÷îõ èëëÿð ñîí-ðà éåíèäÿí Ôðàíñàéà äþíäöëÿð âÿ Øîòëàíä Ðèòèíèí òÿìÿëèíè îðàäà äà ãóðäó-ëàð.7

Ñèòàò ýÿòèðäèéèìèç "Ìåìàð Ñèíàí" æóðíàëûíäà òàìïëèéåðëÿðëÿ Ìàñîíëóã àðà-ñûíäàêû ÿëàãÿ hàããûíäà ÷îõ ýåíèø áèëýè âåðèëèð. "Òàìïëèéåðëÿð âÿ àçàä ìàñîí-ëàð" áàøëûãëû áèð ìÿãàëÿäÿ äåéèëèð êè, Òàìïëèéåð Îðäåíèíèí àéèíëÿðè ýöíöìöç-äÿêè ìàñîí àéèíëÿðèíÿ ñîí äÿðÿúÿ áÿíçÿéèð.8 Åëÿ hÿìèí ìÿãàëÿäÿ äàhà ñîí-

Êèëñÿíèí òÿãèáèíäÿí ãà÷àí òàìïëèéåðëÿðè hèìàéÿñèíÿ àëàí Øîòëàíäèéà êðàëû Ðîáåðò Áðöñ.

ðà áèëäèðèëèð êè, Òàìïëèéåð Îðäåíèíèí öçâëÿðèáèð-áèðëÿðèíÿ åéíèëÿ ìàñîíëóãäà îëäóüó êèìè,"ãàðäàøûì" äåéÿ ìöðàúèÿò åäèðëÿð.9 Éàçûíûí ñî-íóíúó áþëìÿñèíäÿ èñÿ áóíëàð äåéèëèð:

- Òàìïëèéåðëÿð Îðäåíè âÿ ìàñîíëóã ãóðóìóáèð-áèðëÿðèíÿ ÷îõ áþéöê òÿñèð ýþñòÿðèáëÿð. Ùÿòòààéèíëÿðè äÿ àç ãàëà òàìàìèëÿ åéíèäèð. Áóíà ýþ-ðÿ äÿ, ìàñîíëàðûí þçëÿðèíè òàìïëèéåðëÿðëÿ åéíè-ëÿøäèðäèêëÿðè âÿ ìàñîí åçîòåðèçìèíèí (ýèçëèëèê)è÷èíäÿ áþéöê þë÷öäÿ òàìïëèéåð ìèðàñûíûí îëäó-üóíó ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê îëàð.10

Ýþðöíäöéö êèìè, ìàñîíëàðûíûí êþêöíöíÒàìïëèéåðëÿð Îðäåíèíÿ ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõäûüû âÿìàñîíëàðûí áó òÿðèãÿòèí ôÿëñÿôÿñèíè éàøàòäûãëàðûà÷ûã-àøêàð áèð ýåð÷ÿêëèêäèð. Áóíó îíëàð þçëÿðèäÿ åòèðàô åäèðëÿð. Àììà ÿñàñ ìÿñÿëÿ hÿìèí ôÿë-ñÿôÿíèí íÿ îëìàñûíäà, ìàhèééÿòèíäÿäèð. Òàìï-ëèéåðëÿð íÿéÿ ýþðÿ Õðèñòèàíëûãäàí ÷ûõàðàã, "éîë-äàí ñàïìûø" áèð òÿðèãÿòÿ ÷åâðèëèáëÿð? Îíëàðû áó-íà íÿ ìÿúáóð åäèá? Íåúÿ îëóá êè, Ãöäñäÿ áþ-éöê áèð äÿéèøèêëèéÿ óüðàéûáëàð? Îíëàðûí ãÿáóëåòäèêëÿðè áó ôÿëñÿôÿ ìàñîíëóã âàñèòÿñèëÿ äöíéà-éà hàíñû òÿñèðè ýþñòÿðèá?

Òàìïëèéåðëÿð âÿ ÊàááàëàÙÿð èêèñè äÿ ìàñîí îëàí èíýèëèñ éàçû÷ûëàðû

Êðèñòîôåð Íàéò (Christoðher Knight) âÿ ÐîáåðòËîìàñ (Robert Lomas) "The Íiram Key" (Ùè-ðàì À÷àðû) àäëû êèòàáëàðûíäà ìàñîíëóüóí ìÿí-øÿéè hàããûíäà ÷îõ þíÿìëè ýåð÷ÿêëÿðè à÷ûãëàéûá-ëàð. Îíëàðà ýþðÿ, ìàñîíëóüóí òàìïëèéåðëÿðèí äà-âàìû îëäóüó à÷ûã áèð ýåð÷ÿêäèð, àììà ÿñàñ ìÿ-ñÿëÿ ìÿhç òàìïëèéåðëÿðèí ìÿíøÿéèíèí íÿ îëìà-ñûäûð.

Éàçàðëàðûí ôèêðèíúÿ, òàìïëèéåðëÿð Ãöäñäÿ îë-äóãëàðû äþâðäÿ ýåð÷ÿêäÿí äÿ áþéöê áèð äÿéè-øèêëèéÿ óüðàéàðàã, Õðèñòèàíëûüûí éåðèíÿ áàøãà òÿ-

16

Òàìïëèéåðëÿð hàããûíäà áèð êèòàá:

"Äþéöø÷öëÿð âÿ áàíêèðëÿð".

Òöðê ìàñîíëàðûíûí þç öçâëÿðè ö÷öí

íÿøð åòäèðäèêëÿðè "Ìåìàð Ñèíàí"

äÿðýèñè.

ëèìëÿðè ãÿáóë åäèáëÿð. Áóíóí äà êþêöíäÿ Ñöëåéìàí Ìÿáÿäèíäÿ òàïäûãëàðû áèðêèòàáÿ äàéàíûð. ßñëèíäÿ, òàìïëèéåðëÿðèí Ãöäñäÿêè ÿñë hÿäÿôëÿðè ÑöëåéìàíÌÿáÿäèíèí õàðàáàëûãëàðûíû àðàøäûðìàã èäè. Îíëàðûí "Ôÿëÿñòèíÿ ýåäÿí õðèñòèàíñÿëèá÷èëÿðèíè ãîðóìàã" éþíöíäÿêè ôÿàëèééÿòëÿðè ñàäÿúÿ áèð ïÿðäÿ èäè, ýåð÷ÿêhÿäÿôëÿðè èñÿ òàìàìèëÿ áàøãà îëóá. Êèòàáäà áóíóíëà áàüëû äåéèëèð: "Òàìïëè-éåðëÿðèí õðèñòèàí ñÿëèá÷èëÿðè hàíñûñà òÿhëöêÿäÿí ãîðóìàëàðû hàããûíäà hå÷ áèðäÿëèë éîõäóð. Àììà Èðîä Ìÿäÿáèíèí (Ñöëåéìàí Ìÿáÿäèíèí éåðèíäÿ èíøà åäèë-ìèø ìÿáÿä) õàðàáàëûãëàðû àðàñûíäà úèääè àõòàðûøëàð àïàðìàëàðûíà äàèð ìþòÿáÿðñöáóòëàð âàð".11

Þçö äÿ áóíóíëà áàüëû ñöáóòëàð òàïàí àðàøäûðìà÷ûëàð òÿêúÿ "The ÍiramKey" êèòàáûíûí ìöÿëëèôëÿðè äåéèë. Ôðàíñûç òàðèõ÷èñè Ýåòàí Äåëàôîðã (GaetanDelaforge) áó ìÿñÿëÿíè áåëÿ øÿðh åäèð: "(Òàìïëèéåðëÿð Îðäåíèíè ãóðàí) äîã-ãóç úÿíýàâÿðèí ÿñë ìÿãñÿäè Éÿhóäèëÿðèí âÿ Ãÿäèì Ìèñèðèí ýèçëè àäÿòëÿðèíÿäàèð ôàêòëàð âÿ éàçûëàð òàïìàã èäè".12

19-úó ÿñðèí ñîíëàðûíäà Ãöäñäÿ àðõåîëîæè àðàøäûðìàëàð àïàðàí èíýèëèñ òÿäãè-ãàò÷ûñû ×àðëç Óèëñîí (Charles Wilson) äà hÿì÷èíèí áó ãÿíàÿòÿ ýÿëèá êè,Òàìïëèéåðëÿð Ãöäñ Ìÿáÿäèíèí õàðàáàëûãëàðûíû àðàøäûðìàã ö÷öí îðà ýåäèáëÿð-ìèø. Óèëñîí ìÿáÿäèí áöíþâðÿñèíäÿ ãàçûíòû âÿ àðàøäûðìà èøëÿðèíèí àïàðûëäûüû-íû ýþðöá âÿ ìöÿééÿíëÿøäèðÿ áèëèá êè, áóíëàðû ìÿhç òàìïëèéåðëÿð åäèáëÿð.

Ãåéä åäÿê êè, Óèëñîíóí îðàäà òàïäûüû àëÿòëÿðèíäè äÿ ìàñîíëàðà àèä ÿí áþéöê àðõèâ îëàí Øîò-ëàíäèéàíûí Ðîáåðò Áðàéäîí (Robert Brydon)êîëëåêñèéàñûíäà ñàõëàíûëûð.13

"The Ùiram Key" êèòàáûíûí ìöÿëëèôëÿðèòàìïëèéåðëÿðèí áó àðàøäûðìàëàðûíûí íÿòèúÿñèçãàëìàäûüûíû âÿ îíëàðûí Ãöäñäÿ "äöíéàýþðöøëÿ-ðèíè äÿéèøäèðÿí" ÷îõ âàúèá øåéëÿð òàïäûãëàðûíûéàçûðëàð. Áó ãÿíàÿòè äåìÿê îëàð êè, áöòöí òÿä-ãèãàò÷ûëàð áþëöøöðëÿð. Òàìïëèéåðëÿðèí Õðèñòèàíäöíéàñûíäà äîüóëìàëàðûíà, õðèñòèàí ìÿíøÿëè îë-ìàëàðûíà ðÿüìÿí, òàìàì ôÿðãëè áèð èíàíúà âÿôÿëñÿôÿéÿ áàüëàíìàëàðû ö÷öí ìöòëÿã áèð ãàéíàãîëìàëû èäè êè, ìÿhç hÿìèí ãàéíàã äà îíëàðûÿúàèá àéèíëÿðÿ, ãàðà ìàýèéà ðèòóàëëàðûíà éþíÿë-äèá. Áàõ, hÿìèí áó ãàéíàã, ÿêñÿð òàðèõ÷èëÿðèíýÿëäèéè ãÿíàÿòÿ ýþðÿ, Êàááàëàäûð.

Êàááàëà êÿëìÿñè "ðÿâàéÿò" ìÿíàñûíà ýÿëèð.

17

Ùèðàì À÷àðû: ìàñîíëàð, ôèðîíëàð âÿ

Þëö äÿíèç éàçûëàðû

18

Áèð òàìïëèéåð-ìàñîí ìÿáÿäè:Rosslyn Êàïåëëàñû

Èíýèëòÿðÿíèí Åäèíáóðã øÿhÿðè éàõûíëûüûíäà "Rosslyn Êàïåëëàñû" êèìè òàíûíàí êèëñÿ

òàìïëèéåðëÿðèí áöòïÿðÿñò èíàíúëàðûíûí ñèìâîëó êèìè ãÿáóë åäèëèð. Áó áèíàíû òàìïëèéåð-

ëÿðèí äàâàì÷ûëàðû îëàí ìàñîíëàð âÿ ýöë-õà÷ëûëàð òèêÿðÿê, äþðä áèð òÿðÿôèíÿ þç ôÿëñÿôÿ-

ëÿðèíè èôàäÿ åäÿí ñèìâîëëàð éåðëÿøäèðèáëÿð.

Òöðê ìàñîíëàðûíûí "Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíäÿ êàïåëëàíûí ìàñîí ìÿíøÿéè âÿ áöòïÿ-

ðÿñò öíñöðëÿðè áåëÿ èçàh îëóíóð:

- Øîòëàíäèéàäà òàìïëèéåð-ìàñîí áèðëèéèíèí ÿí ÿñàñ ñöáóòëàðûíäàí áèðè Åäèíáóðãóí 10

êì. úÿíóáóíäà éåðëÿøÿí ãÿäèì Òàìïëèéåð ìÿðêÿçè Áàëàíòðàäîõäàí 15 êì. óçàãäà-

êû Ìèäëîòèàíäàêû Ðîñëèí (Rosslyn) êÿíäèíäÿ éåðëÿøÿí ãàëà âÿ êàïåëëàäûð. Áþëýÿäÿ âÿ

ãàëàäà õöñóñèëÿ 1312-úè èëäÿí ñîíðà Ìöãÿääÿñ Êëåð áàðîíëàðûíûí hèìàéÿñè àëòûíäà

òàìïëèéåðëÿð ìÿñêóíëàøûáëàð.

...Áó êàïåëëà 1446-48 èëëÿðäÿ òÿêúÿ Øîòëàíäèéàäà éîõ, áöòöí Àâðîïàäà äþâðöí ÿí ìÿø-

hóð âÿ hþðìÿòëè àäàìëàðûíäàí ñàéûëàí Ñåð Óèëéàì Êëåð òÿðÿôèíäÿí èíøà åäèëèá. Áèíà-

íûí òèêèíòèñèíäÿ ìàñîíëàð âÿ ðîçèêðóñèéåíëÿð èøòèðàê åäèáëÿð. Ñåð Óèëéàì Êëåð Àâðî-

ïàíûí hÿð éåðèíäÿí òàíûíìûø ìåìàðëàðû êàïåëëàíûí òèêèíòèñèíÿ äÿâÿò åäèá. Êàïåëëàíûí

éàíûíäàúà éåíè åâëÿð ãóðóëóá âÿ ëîæà à÷ûëûá...

19

Êàïåëëà ïëàí âÿ äåêîðàñèéà áàõûìûíäàí ôÿðãëÿíèð. Íÿ Øîòëàíäèéàäà, íÿ äÿ Àâðîïàäà

îíóí áÿíçÿðè âàð. Î, ìöÿééÿí ãÿäÿð Èðîä Ìÿáÿäèíÿ îõøàäûëûá âÿ hÿð òÿðÿôè ìàñîí

ñèìâîëëàðûéëà áÿçÿäèëèá. Ñèìâîëëàðûí àðàñûíäà Ùèðàì âÿ îíóí ãàòèëèíèí áàøëàðûíûí áà-

ðåëéåôëÿðè, hÿì÷èíèí ïÿðýàð âÿ êöíéÿ òÿñâèðëÿðè äèããÿò ÷ÿêèð. Ùÿì÷èíèí áÿçè ìàñîí

ìÿðàñèìëÿðèíèí òÿñâèðëÿðè äÿ éåð àëûá.

Êàïåëëàíûí Ìèñèð, Èáðàíè, Ãîòèê, Íîðìàí, Êåëò, Ñêàíäèíàâèéà, Òàìïëèéåð âÿ Ìàñîí

ìÿäÿíèééÿòëÿðèíèí ìåìàðëûã õöñóñèééÿòëÿðèíè äàøûìàñûéëà éàíàøû, ÿí ìàðàãëû úÿhÿòëÿ-

ðèíäÿí áèðè äÿ ñöòóíëàðûí öçÿðèíäÿêè ÷åøèäëè áèòêè ôèãóðëàðûûí àðàñûíäà êàêòóñ âÿ Ìè-

ñèð ìîòèâëÿðèíèí îëìàñûäûð...

Êàïåëëàíûí è÷èíäÿ ïàãàí (áöòïÿðÿñò) áÿçÿêëÿðè î ãÿäÿð ÷îõäóð êè, 1589-úó èëäÿ Ðîññ-

ëèí áàðîíó îðàíû ìöãÿääÿñ àéèíëÿðèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ö÷öí óéüóí éåð ñàéìàéûá. 31

àâãóñò 1592-úè èëäÿ èñÿ Ðîññëèí áàðîíó Îëèâåð Êëåðÿ ýþñòÿðèëÿí òÿçéèã íÿòèúÿñèíäÿ êà-

ïåëëàäàêû áöòïÿðÿñò íèøàíÿëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòè ëÿüâ åäèëèá.

(Òàìåð Àéàí, ßí ãÿäèì ìàñîí ãóðóìó Øîòëàíäèéà Ðîéàë Îðäåð, "Ìåìàð Ñèíàí",

1998, ñàéû 110, ñÿh.18-19)

Åíñèêëîïåäèéàëàðäà âÿ ëöüÿòëÿðäÿ Éÿhóäè äèíèíèí ìèñòèê, åçîòåðèê (áàòèíè) áèðãîëó êèìè òÿãäèì åäèëèð. Áó òÿðèôÿ ýþðÿ, Êàááàëà Òþâðàòûí âÿ éÿhóäèëÿðèí äè-ýÿð äèíè êèòàáëàðûíûí ýèçëè ìÿíàëàðûíû àðàøäûðàí áèð êèòàáäûð. Àíúàã ìÿñÿëÿíèäàhà äÿðèíäÿí èíúÿëÿéÿíäÿ îðòàéà òàìàì áàøãà ýåð÷ÿêëÿð ÷ûõûð. Áÿëëè îëóð êè,Êàááàëà - hÿëÿ Òþâðàòäàí äà þíúÿ ìþâúóä îëàí, Òþâðàò âÿhé åäèëÿíäÿí ñîí-ðà éÿhóäèëÿðèí è÷èíäÿ éàéûëàí "ðagan" - éÿíè áöòïÿðÿñò ìÿíøÿëè áèð òÿëèìäèð.

Òöðê ìàñîíëàðûíäàí Ìóðàä Þçýÿí Àéôÿð "Ìàñîíëóã íÿäèð âÿ íåúÿäèð"àäëû êèòàáûíäà Êàááàëà hàããûíäàêû áó ìàðàãëû ôàêòëàðû áåëÿ èçàh åäèð: "Íÿ çà-ìàí éàðàíäûüû âÿ íåúÿ èíêèøàô åòäèéè äÿãèã áèëèíìÿéÿí Êàááàëà Éÿhóäè äè-íèëÿ áàüëû îëàí, ìåòàôèçèê õöñóñèééÿòëè, åçîòåðèê ñèñòåìëè áèð ôÿëñÿôÿíèí öìó-ìè àäûäûð. Îíóí ìöääÿàëàðûíûí ÿêñÿðèééÿòè Òþâðàòûí éàðàíäûüû âàõòäàí äàhàãÿäèì òàðèõè êþêëÿðÿ ìàëèêäèð".14

Ôðàíñûç òàðèõ÷èñè Ãóýåíîò äó Ìóñþ (Gougenot des Mousseaux) äÿ hÿì÷è-íèí, Êàááàëàíûí ÿñëèíäÿ éÿhóäèëèêäÿí äàhà ãÿäèì îëäóüóíó áèëäèðèð.15

Éÿhóäè òàðèõ÷èñè Òåîäîð Ðåéíàõ èñÿ Êàááàëàíû "Éÿhóäèëÿðèí äàìàðëàðûíàýèðÿí âÿ îíëàðû òàìàìèëÿ ÿëÿ êå÷èðÿí ýèçëè áèð çÿhÿð" àäëàíäûðûð. Îíóí hÿì-êàðû Ñîëîìîí Ðåéíàõ Êàááàëàíû "Èíñàí øöóðóíóí ÿí ïèñ ôÿñàäëàðûíäàí áèðè"håñàá åäèð.16

Êàááàëàíûí "Èíñàí øöóðóíóí ÿí ïèñ ôÿñàäëàðûíäàí áèðè" êèìè ýþðöëìÿñèíèíñÿáÿáè ÿñàñÿí îíóí òÿëèì åòäèéè ñåhðáàçëûãëà áàüëûäûð. Êàááàëà ìèíëÿðëÿ èëäèðêè, úöðáÿúöð ñåhðáàçëûã àéèíëÿðèíèí àíà êèòàáûäûð. Êàááàëàéëà ìÿøüóë îëàí hà-hàìëàðûí ñåhðáàç îëäóãëàðû áèëäèðèëèð. Éÿhóäè îëìàéàí ìèíëÿðëÿ èíñàí äà Êàá-áàëàíûí òÿñèðè àëòûíà äöøöá, áó òÿëèìè þéðÿíÿðÿê, ñåhðáàçëûãëà ìÿøüóë îëóá.Îðòà ÿñðëÿðèí ñîíëàðûíà äîüðó Àâðîïàíû áöðöéÿí, õöñóñèëÿ äÿ ÿëêèìéà÷ûëàð òÿ-ðÿôèíäÿí ìÿíèìñÿíèëÿí áàòèíè (åçîòåðèê) ôÿàëèééÿòèí êþêöíäÿ äÿ Êàááàëà äó-ðóðäó.

Èøèí ãÿðèáÿ òÿðÿôè äÿ åëÿ áóðàäàäûð: Éÿhóäèëèê Òþâðàòûí Ùç.Ìóñàéà âÿhéåäèëìÿñèëÿ ìåéäàíà ýÿëÿí èëàhè áèð äèíäèð. Àììà áó äèíèí äàõèëèíäÿ äèí òÿ-ðÿôèíäÿí éàñàãëàíàí ñåhðáàçëûüû ÿñàñ ýþòöðÿí Êàááàëà (êàááàëèñòèêà) àäëû áèðòÿëèì ìþâúóääóð. Áó, áèð äàhà îíó ýþñòÿðèð êè, Êàááàëà éÿhóäèëèê äèíèíÿ êÿ-íàðäàí ýÿòèðèëèá.

Àììà êÿíàðäàí - éÿíè hàðàäàí? Êàááàëàíûí ìÿíáÿéè íÿäèð?Éÿhóäè òàðèõ÷èñè Ôàáð Ä`Îëèâåò (Fabre d'Olivet) áó ñóàëà "Ãÿäèì Ìèñèð"

úàâàáûíû âåðèð. Îíóí ôèêðèíúÿ, Êàááàëàíûí êþêëÿðè ìÿhç Ãÿäèì Ìèñèðÿ ýåäèá÷ûõûð. Éÿíè Êàááàëà - èñðàèëîüóëëàðûíûí áÿçè áàø÷ûëàðûíûí Ãÿäèì Ìèñèðäÿí þé-ðÿíäèêëÿðè, ñîíðà äà íÿñèëäÿí-íÿñëÿ þòöðäöêëÿðè øèôàhè áèð òÿëèìäèð.17

Äåìÿê, áó êèòàáäà àðàøäûðàúàüûìûç Êàááàëà-òàìïëèéåðëÿð-Ìàñîíëóã çÿí-úèðèíèí hàðäàí áàøëàäûüûíû òàïìàã ö÷öí Ãÿäèì Ìèñèðÿ áàõìàüûìûç ýÿðÿêäèð.

20

Éÿhóäè ìÿäÿíèééÿòè è÷èíäÿ éåðëÿøÿðÿê èíêèøàô åäÿí Êàááàëà ÿñëèíäÿ éÿhóäèëèêäÿí êÿíàð ìÿí-

áÿëÿðÿ ÿñàñëàíûð. Êàááàëà Ãÿäèì Ìèñèð âÿ Ìåñàïàòîìèéàäàêû áöòïÿðÿñò èíàíúëàðûíäàí äîüó-

ëóá.

Éÿhóäè òàðèõ÷è Òåîäîð Ðåéíàõ Êàááàëàíû "Éÿhóäèëèéèí äàìàðëàðûíà ýèðÿí âÿ îíó òàìàìèëÿ ÿëÿ êå÷è-

ðÿí ýèçëè áèð çÿhÿð" àäëàíäûðûð. Ñîëîìîí Ðåéíàõ èñÿ Êàááàëàíû "Èíñàí çåhíèíèí ÿí ïèñ ñàïìàëàðûíäàí

áèðè" ñàéûð. Ìöàñèð êàááàëèñòèê ÷àëûøìàëàðà àèä îëàí áó ðÿñìëÿð Êàááàëàíûí ãàðàíëûã äöíéàñûíû ÿêñ åò-

äèðèð.

Êàááàëàíûí ãàðàíëûã äöíéàñû

Ãÿäèì Ìèñèðèí ñåhðáàçëàðûÔèðîíëàð þëêÿñè îëàí Ãÿäèì Ìèñèð äöíéà òàðèõèíèí ÿí ãÿäèì ñèâèëèçàñèéà

îúàãëàðûíäàí áèðèäèð. Ãóëäàðëûã äþâëÿòè îëàí Ãÿäèì Ìèñèð åéíè çàìàíäà äöí-éà òàðèõèíÿ ÿí ãÿääàð ñèâèëèçàñèéàëàðäàí áèðè êèìè äöøöá. Ãÿäèì Ìèñèðèí ýö-íöìöçÿ ãÿäÿð ýÿëèá ÷àòàí àáèäÿëÿðè - ïèðàìèäàëàð, ñôèíêñëÿð, åhðàìëàð âÿ ñ.-éöç ìèíëÿðëÿ êþëÿíèí èëëÿð óçóíó çîðëà èøëÿäèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ èíøà åäèëìèø-äè. Ìèñèðèí ìöòëÿã hàêèìëÿðè îëàí ôèðîíëàð þçëÿðèíè Àëëàh êèìè òÿãäèì åòìèøâÿ òÿáÿÿëÿðèíè îíëàðà òàïûíìàñûíû èñòÿìèøäè.

Ãÿäèì Ìèñèð hàããûíäà ÿñàñ áèëýè ãàéíàãëàðûíû áèðè âÿ áèðèíúèñè, ÿëáÿòòÿ êè,Ãÿäèì Ìèñèð éàçûëàðûäûð. XIX ÿñðäÿ òàïûëàí áó éàçûëàð óçóí ÷àëûøìàëàðäàíñîíðà Ìèñèð ÿëèôáàñûíûí ñèððèíèí à÷ûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ îõóíìóø âÿ Ãÿäèì Ìè-ñèð hàããûíäà õåéëè áèëýè âåðìèøäè. Àììà áó éàçûëàð Ìèñèðèí ðÿñìè ìèðçÿëÿðèòÿðÿôèíäÿí éàçûëäûüû ö÷öí ÿñàñÿí ôèðîíëàðûí øÿíèíÿ òÿðèôëÿ äîëóäóð. Ãÿäèì Ìè-ñèð hàããûíäà ÿí äîëüóí áèëýè ãàéíàüû èñÿ ÿëáÿòòÿ êè, Ãóðàíè-Êÿðèìäèð.

Àëëàh Ãóðàíûí Ùç. Ìóñà èëÿ áàüëû ãèññÿëÿðèíäÿ Ìèñèðäÿêè ñèñòåì hàããûí-äà äà þíÿìëè áèëýèëÿð âåðèð. Àéÿëÿðäÿ äåéèëèð êè, Ìèñèðäÿ èêè ÿñàñ ýöú ìÿðêÿ-çè îëóá: ôèðîí âÿ ÿéàíëàð. ×îõ çàìàí ÿéàíëàð hÿòòà ôèðîíóí þçöíö äÿ íÿçà-ðÿòäÿ ñàõëàéûáëàð. Ôèðîí ÿêñÿð hàëëàðäà ìÿhç îíëàðûí èñòÿäèéè êèìè hÿðÿêÿòåäèá. Àøàüûäàêû àéÿëÿð îíëàðûí ôèðîíóí öçÿðèíäÿêè òÿñèðèíè áåëÿ èçàh åäèð:

24

Ãÿäèì Ìèñèðäÿ òàïûëàí håðîãëèô éàçûñû

"Ìóñà äåäè: "Åé ôèðîí! Ìÿí àëÿìëÿðèí Ðÿááè òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëìèøáèð ïåéüÿìáÿðÿì. Ìÿí Àëëàh áàðÿñèíäÿ éàëíûç hàããû äåìÿéÿ áîðúëó-éàì. Ìÿí ñèçÿ Ðÿááèíèçäÿí áèð ìþúöçÿéëÿ ýÿëìèøÿì. Èíäè Èñðàèë îüóë-ëàðûíû ìÿíèìëÿ áÿðàáÿð ýþíäÿð". Äåäè: "ßýÿð ìþúöçÿéëÿ ýÿëìèñÿíñÿâÿ äîüðó äàíûøàíëàðäàíñàíñà, îíó ýÿòèð ýþñòÿð!" Ìóñà ÿñàñûíû éåðÿ àò-äû âÿ î, äÿðhàë àøêàð ýþðöíÿí áèð ÿæäàhà îëäó. ßëèíè ãîëòóüóíóí àë-òûíäàí ÷ûõàðòäû âÿ î, áèð àíäà áàõàíëàðà íóð êÿñèëäè. Ôèðîí òàéôàñûíûíÿéàíëàðû äåäèëÿð: "Øöáhÿñèç êè, áó, ÷îõ áèëèêëè áèð ñåhðáàçäûð. Î, ñèçèéóðäóíóçäàí ÷ûõàðòìàã èñòÿéèð!" "Åëÿ èñÿ, òÿäáèðèíèç íÿäèð?" - äåéÿñîðóøäó. Îíëàð äåäèëÿð: "Ìóñàíû ãàðäàøû èëÿ áèðëèêäÿ ñàõëà âÿ øÿhÿð-ëÿðÿ éûüàí àäàìëàð ýþíäÿð êè, íÿ ãÿäÿð áèëèêëè ñåhðáàç âàðñà, hàìûñû-íû òóòóá ýÿòèðñèíëÿð!" («ßðàô» ñóðÿñè, 104-112).Äèããÿò éåòèðñÿíèç, àéÿëÿðäÿ Ôèðîíà àüûë âåðÿí, îíó Ùç. Ìóñàéà ãàðøû ãàë-

äûðàí ÿéàíëàðäàí ñþháÿò ýåäèð. Ìèñèð òàðèõèíè àðàøäûðàíäà áÿëëè îëóð êè, áóÿéàíëàð ÿñàñÿí èêè ãèñìäÿí èáàðÿòäèð: îðäó âÿ êàhèíëÿð. Îðäóíóí íÿéÿ ýþðÿþíÿìëè îëäóüóíó èçàh åòìÿéÿ åhòèéàú éîõäóð; ôèðîí ðåæèìèíèí ÿñàñ ýöúöìÿhç îðäó èäè. Àíúàã êàhèíëÿðëÿ áàüëû ìÿñÿëÿíè áèð àç äÿðèíäÿí èíúÿëÿìÿêýÿðÿêäèð.

25

Ãÿäèì Ìèñèðäÿêè ôèðîí ðåæèìèíèí ÿí ÿñàñ äàéàüû ðàhèáëÿð (ñåhðáàçëàð) ñèíôèéäè. Îíëàðûí òÿëèìëÿðè äàhà

ñîíðà Êàááàëàíûí êþêëÿðèíè ôîðìàëàøäûðäû âÿ îðàäàí äà ìàñîíëàðà êå÷äè.

Ãÿäèì Ìèñèðäÿêè êàhèíëÿð (âÿ éà ðàhèáëÿð) Ãóðàíäà "ñåhðáàçëàð" êèìè òÿã-äèì åäèëÿí ñèíèôäèð. Ôèðîí ðåæèìèíèí "èäåîëîæè ÿñàñëàðûíû" îíëàð éàðàäûðäûëàð.Îíëàðäà õöñóñè áèð ýöú âÿ ýèçëè åëì îëäóüóíà èíàíûáëàð, êàhèíëÿð äÿ ìÿhç áóéîëëà Ìèñèð õàëãûíà òÿñèð ýþñòÿðèá âÿ îíëàðû ôèðîíà áîéóí ÿéìÿéÿ ñþâã åäèá.Ìèñèð ãàéíàãëàðûíäà "Àìîí êàhèíëÿðè" êèìè òÿãäèì åäèëÿí áó ñèíèô àñòðîíî-ìèéà, ðèéàçèééàò, hÿíäÿñÿ êèìè åëìëÿðëÿ éàíàøû, ñåhðáàçëûã êèìè áàòèë èøëÿðäÿäÿ ìàhèð îëóá. Îíëàð ýèçëè áèð åëìÿ ñàhèá îëäóãëàðû äöøöíöëÿí òÿðèãÿòäèðëÿð,áåëÿ òÿøêèëàòëàð "åçîòåðèê òÿøêèëàòëàð" àäëàíûð. Òöðê ìàñîíëàðûíûí íÿøðëÿðèíèíáèðè îëàí Ìàñîí æóðíàëûíäà ìàñîíëóüóí êþêöíöí áåëÿ åêçîòèê òÿøêèëàòëàð îë-äóüó áèëäèðèëèð âÿ áó çàìàí õöñóñèëÿ Ãÿäèì Ìèñèð êàhèíëÿðèíäÿí ñþç à÷ûëûð:

- Èíñàíëàðûí øöóðó èíêèøàô åòäèêúÿ åëìëÿðè àðòûá, åëì àðòäûãúà äà åçîòåðèêñèñòåìèí è÷èíäÿ ñàõëàíûëàí ìþâçóëàð ýåíèøëÿíìèøäèð. Áó èíêèøàô çàìàíû ÿñ-ëèíäÿ Øÿðãäÿ ×èí âÿ Òèáåòäÿí áàøëàéûá, Ùèíäèñòàí âàñèòÿñèëÿ Ìåñàïàòîìè-éà âÿ Ìèñèðÿ ÷àòàí åçîòåðèê òÿëèìëÿð îðàëàðäà ìèíëÿðëÿ èë äàâàì åäÿðÿê,õöñóñèëÿ Ìèñèðäÿ ÿñàñ ýöú ñàhèáëÿðèíäÿí îëàí êàhèíëÿðèí áèëèêëÿðèíèí ÿñà-ñûíà äþíöá.18

Éàõøû, áÿñ Ãÿäèì Ìèñèð êàhèíëÿðèíèí åçîòåðèê ôÿëñÿôÿñèíèí ýöíöìöçöíìàñîíëàðûéëà íÿ ÿëàãÿñè îëà áèëÿð? Ìèíëÿðëÿ èë þíúÿ äàüûëàí - âÿ Ãóðàíäà èí-êàðà äàéàíàí áèð ñèñòåìèí êëàññèê ìîäåëè êèìè òÿñâèð åäèëÿí,- Ãÿäèì Ìèñèðèíýöíöìöçäÿêè ïðîñåñëÿðÿ áèð òÿñèðè âàðìû?

Áó ñóàëà úàâàá âåðìÿê ö÷öí Ãÿäèì Ìèñèð êàhèíëÿðèíèí êàèíàòûí âÿ hÿéà-òûí ìÿíøÿéè hàããûíäàêû ôèêèðëÿðèíÿ áàõìàã ëàçûìäûð.

Ãÿäèì Ìèñèðäÿ ìàòåðèàëèñò êàèíàò èíàíúûÈíýèëèñ ìàñîí éàçàðëàðûíäàí Êðèñòîôåð Íàéò (Christoðher Knight) âÿ Ðîáåðò

Ëîìàñ (Robert Lomas) àðòûã hàããûíäà äàíûøäûüûìûç "The Íiram Key" (Ùè-ðàì À÷àðû) àäëû êèòàáëàðûíäà Ãÿäèì Ìèñèðèí ìàñîíëóüóí ìÿíøÿéèíäÿ ÷îõ áþ-éöê áèð éåð òóòäóüóíó àíëàäûðëàð. Îíëàðûí ôèêðèíúÿ, Ãÿäèì Ìèñèðäÿí ÷àüäàøìàñîíëàðà ìèðàñ ãàëàí ÿí þíÿìëè äöøöíúÿ "òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ þçö-þçö-íÿ éàðàíàí êàèíàò" ôèêðèäèð. Áåëÿ êè, ãÿäèì ìèñèðëèëÿð êàèíàòûí ÿçÿëè âÿ ÿáÿ-äè îëäóüóíà èíàíûðäûëàð. Îíëàð ö÷öí áèð Éàðàäûúûíûí íÿéèñÿ éîõäàí âàð åòìÿ-ñè ìÿíòèãäÿí êÿíàð ñàéûëûðäû. Ùåñàá åäèðäèëÿð êè, äöíéà õàîñóí è÷èíäÿí äöçÿ-íèí äîüìàñûéëà éàðàíûá. Áó õàîñ "Íóí" àäëàíäûðûëûðäû; åéíèëÿ Øóìåðëÿðäÿ îë-äóüó êèìè, ìèñèðëèëÿð äÿ hÿìèí õàîñó ãàðàíëûã, Ýöíÿøñèç, ñóëó áèð äÿðèíëèê êè-ìè òÿñÿââöð åäèðäèëÿð; áó äÿðèíëèéèí þç è÷èíäÿ áèð ýöúö âàðäû, áó éàðàäûúû ýöú

26

þç-þçöíÿ äöçÿíèí áàøëàìàñûíû ÿìð åòìèøäè; õàîñóí è÷èíäÿ éåðëÿøÿí áó ýèçëèýöú þç âàðëûüûíû äÿðê åòìèðäè, î, ãàðûøûãëûüûí òÿñàäöôëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ ôîðìà-ëàøìûø áèð ïîòåíñèàë èäè.19

ßýÿð äèããÿò éåòèðñÿíèç, áó èíàíú ýöíöìöçöí ìàòåðèàëèñò ôèëîñîôëàðûíûí"êàèíàò íÿçÿðèééÿñè", "õàîñ íÿçÿðèééÿñè", "ìàääÿíèí þçö-þçöíö éàðàòìàñû"êèìè ôèêèðëÿðèëÿ ñîí äÿðÿúÿ óéüóí ýÿëèð. Áóíó ãåéä åäÿí Íàéò âÿ Ëîìàñ äà-hà ñîíðà éàçûðëàð: "Ãÿðèáÿäèð êè, áó éàðàäûëûø òÿñÿââöðëÿðè ýöíöìöçäÿêè ÷àü-äàø åëì òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëÿí ýþðöøëÿ, õöñóñèëÿ äÿ ãàðûøûã àëÿìëÿðèí ðèéà-çè øÿêèëäÿ þçö-þçöíö ìîäåëëÿøäèðèá, òÿêðàðëàéàðàã, íèçàì âÿ ñèñòåì éàðàòìà-ñûíû íÿçÿðäÿ òóòàí "õàîñ íÿçÿðèééÿñè"ëÿ òàì öñò-öñòÿ äöøöð".20

Íàéò âÿ Ëîìàñ Ãÿäèì Ìèñèð èíàíúëàðûíûí "÷àüäàø åëì" èëÿ óéüóí ýÿëäè-éèíè èääèà åòñÿëÿð äÿ, ÿñëèíäÿ ñþháÿò "òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè" âÿ "õàîñ íÿçÿ-ðèééÿñè" êèìè ìàòåðèàëèñò òÿëèìëÿðäÿí ýåäèð. Áó íÿçÿðèééÿëÿðèí hå÷ áèð åëìèÿñàñëàðû îëìàñà äà, ñîí èêè ÿñð ÿðçèíäÿ çîðëà åëìëÿ èìïðîâèçàñèéà åäèëèð, åë-ìè ýþðöøëÿð êèìè ÷àòäûðûëûðëàð (Áó èøèí êèìëÿð òÿðÿôèíäÿí ýþðöëäöéöíö èñÿ ñîí-ðàêû áþëöìëÿðäÿ èíúÿëÿéÿúÿéèê).

Êèòàáûí áó éåðèíäÿ àðòûã þíÿìëè áèð ìÿãàìà éåòèøìèøèê. Ýþðÿê, áóðà ãÿ-äÿð þéðÿíäèêëÿðèìèç íÿëÿðäèð:

1) Ìþâçóéà ìàñîíëóüóí òÿìÿëè ñàéûëàí Òàìïëèéåðëÿð Îðäåíèíäÿí áàøëà-äûã. Äÿãèãëÿøäèðäèê êè, òàìïëèéåðëÿð áèð õðèñòèàí òÿðèãÿòè êèìè ãóðóëñàëàð äà,Ãöäñäÿ þéðÿíäèêëÿðè ýèçëè òÿëèìëÿð îíëàðà áþéöê òÿñèð ýþñòÿðÿðÿê, Õðèñòèàíëûã-äàí òàìàìèëÿ óçàãëàøäûðûá, ñàïãûí àéèíëÿð hÿéàòà êå÷èðÿí ìèñòèê òÿøêèëàò hà-ëûíà ýÿòèðèá.

27

Ãÿäèì ìèñèðëèëÿðèí

äöíéàýþðöøö áó úöð

håéêÿëëÿðëÿ äþâðö-

ìöçÿ ãÿäÿð ýÿëèá

÷àòûá. Àììà áó èø-

äÿ ÿí ÿñàñ ðîëó þç-

ëÿðèíè Ãÿäèì Ìèñè-

ðèí âàðèñëÿðè håñàá

åäÿí äÿðíÿêëÿð îé-

íàéûáëàð.

2) Òàìïëèéåðëÿðÿ òÿñèð ýþñòÿðÿí òÿëèìèí íÿ îëäóüóíó ñîðóøàíäà èñÿ Êàá-áàëà èëÿ ðàñòëàøäûã.

3) Êàááàëàéà äèããÿò éåòèðÿíäÿ áÿëëè îëäó êè, áó òÿëèì íÿ ãÿäÿð Éÿhóäèìèòñòèêàñû êèìè ýþðöíñÿ äÿ, ÿñëèíäÿ Éÿhóäèëèêäÿí äàhà ãÿäèìÿ - áöòïÿðÿñò-ëèéÿ ýåäèá ÷ûõàí áèð òàðèõÿ ìàëèêäèð. Î, Éÿhóäèëèéÿ ñîíðàäàí ýÿëèá, êþêëÿðè-íè èñÿ Ãÿäèì Ìèñèðäÿí ýþòöðöð.

4) Ôèðîí ðåæèìèëÿ èäàðÿ åäèëÿí âÿ òèïèê áèð "èíêàð÷û ñèñòåì" îëàí ÃÿäèìÌèñèðäÿ èñÿ ýöíöìöçöí ìàòåðèàëèñòëÿðèíèí ÿñàñ ôÿëñÿôÿñè îëàí "þçö-þçöíÿ éà-ðàíàí âÿ òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ôîðìàëàøàí êàèíàò" ôèêðèëÿ ãàðøûëàøäûã. Øöá-hÿñèç êè, áöòöí áóíëàð òÿñàäöôè äåéèë âÿ ìÿíàëû áèð ïàíîðàì ÿìÿëÿ ýÿòèðèð.Ãÿäèì Ìèñèð ñåhðáàçëàðûíûí ôÿëñÿôÿñèíèí hÿëÿ äÿ úàíëû îëìàñû âÿ áó èøäÿ áþ-éöê ðîë îéíàìûø áèð çÿíúèðèí (Êàááàëà-Òàìïëèéåðëÿð-Ìàñîíëóã) âàðëûüû äåäè-éèìèç ôèêðè òÿñäèãëÿéèð.

...Àììà hÿð áèð hàëäà, äîüðóäàíìû, 18-úè ÿñðäÿí áó éàíà äöíéà òàðèõèíÿäàìüàñûíû âóðàí, ôÿëñÿôÿëÿð, èíãèëàáëàð, ñèñòåìëÿð ãóðàí ìàñîíëóã Ãÿäèì Ìè-ñèð ñåhðáàçëàðûíûí ìèðàñûäûð?! Áó ñóàëûí úàâàáûíûí äàhà äà à÷ûã øÿêèëäÿ îðòà-éà ÷ûõìàñû ö÷öí áóðà ãÿäÿð ãûñàúà èçëÿäèéèìèç òàðèõè ïðîñåñëÿðè áèð àç äÿðèí-äÿí àðàøäûðìàëûéûã.

28

-II-ÊÀÁÁÀËÀÍÛÍ È× ÖÇÖ

Òþâðàòûí 2 êèòàáûíûí áàøëûüû îëàí "Exodus" êÿëìÿñè òÿðúöìÿäÿ "÷ûõûø"àíëàìûíà ýÿëèð. Áó êèòàáäà Èñðàèë îüóëëàðûíûí Ùç. Ìóñàíûí þíäÿðëèéè-ëÿ Ìèñèðäÿí ÷ûõàðàã, ôèðîíóí çöëìöíäÿí ãóðòóëìàëàðûíäàí ñþháÿò ýå-

äèð. Ôèðîí ãóë êèìè èøëÿòäèéè Èñðàèë îüóëëàðûíû àçàä åòìÿê èñòÿìÿñÿ äÿ, Àëëà-hûí Ùç. Ìóñàéà âåðäèéè ìþúöçÿëÿð âÿ Ôèðîíóí ãþâìöíÿ ýþíäÿðäèéè ôÿëàêÿò-ëÿð ãàðøûñûíäà àúèç ãàëìûøäû. Áóíóí ñàéÿñèíäÿ Èñðàèë îüóëëàðû áèð ýåúÿäÿ Ìè-ñèðäÿí ýèçëèíúÿ êþ÷ÿ áèëìèøäèëÿð. Ôèðîí îíëàðûí àðäûíúà äöøñÿ äÿ, Àëëàhûí Ùç.Ìóñàéà âåðäèéè ìþúöçÿëÿð Èñðàèë îüóëëàðûíû áÿëàäàí ãóðòàðìûøäû.

Àíúàã áó âàãèÿíè áèçÿ äàhà äöçýöí ÷àòäûðàí ãàéíàã Ãóðàíè-Êÿðèìäèð,÷öíêè Ùç. Ìóñàéà âÿhé îëóíàí Òþâðàò áó ýöíÿ ãÿäÿð õåéëè òÿhðèô åäèëèá.Òþâðàòûí áåø êèòàáû (Òÿêâèí, ×ûõûø, Ëåâèëèëÿð, Ñàéëàð âÿ Òÿñíèéÿ) àðàñûíäàõåéëè úèääè çèääèééÿòëÿðèí îëìàñû äà áóíà ñöáóòäóð. Áó áåø êèòàáäàí àõûðûí-úûñû îëàí Òÿñíèéÿíèí ñîíëàðûíäà Ùç. Ìóñàíûí þëöìöíöí âÿ äÿôíèíèí òÿñâèðîëóíìàñû äà hÿì÷èíèí à÷ûã-àøêàð ýþñòÿðèð êè, î, ïåéüÿìáÿðèí þëöìöíäÿí ñîí-ðà éàçûëûá, éÿíè îíà ýÿëÿí âÿhé äåéèë. Ãóðàí èñÿ Èñðàèë îüóëëàðûíûí Ìèñèðäÿííåúÿ ÷ûõìàëàðûíû áöòöí äèýÿð ãèññÿëÿð êèìè, hå÷ áèð çèääèééÿòñèç-ôèëàíñûç, àü-ëà âÿ ìÿíòèãÿ òàìàìèëÿ óéüóí øÿêèëäÿ ÷àòäûðûð. Öñòÿëèê, Àëëàh Ãóðàíûí äèýÿðãèññÿëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, áóðàäà äà hàäèñÿëÿðèí úÿðÿéàí åòìÿñèëÿ ÷îõ áþéöê

hèêìÿò âÿ ñèðð àøûëàéûð. Îíà ýþðÿ äÿ, àüûëâÿ hèêìÿò ýþçöéëÿ áàõàíäà áó ãèññÿëÿð-äÿí áþéöê èáðÿò ýþòöðìÿê ìöìêöíäöð.

Áþéöðÿí áóçîâ håéêÿëèÃóðàíäà Èñðàèë îüóëëàðûíûí Ìèñèðäÿí

÷ûõûøû hàããûíäà àíëàäûëàí ýåð÷ÿêëÿðäÿíáèðè äÿ îíëàðûí Ùç. Ìóñà âàñèòÿñèëÿ Ôèðî-íóí çöëìöíäÿí ãóðòóëìàëàðûíà ðÿüìÿí,éåíÿ äÿ Àëëàhà âÿ äèíèíÿ ãàðøû öñéàí åò-ìÿëÿðèäèð. Èñðàèë îüóëëàðû Ùç. Ìóñàíûíòÿáëèü åòäèéè òþâhèä äèíèíè hå÷ úöð ãÿáóëåòìÿéÿðÿê, áöòïÿðÿñòëèêäÿí ÿë ÷ÿêìÿéèá-ëÿð. Áó îëàé Ãóðàíäà áåëÿ ÷àòäûðûëûð:"Áèç Èñðàèë îüóëëàðûíû äÿíèçäÿí êå÷èðò-äèê, [ñîíðà] îíëàð þç áöòëÿðèíÿ òàïûíàíáèð òàéôàéà óüðàäûëàð. Èñðàèë îüóëëàðû äå-äèëÿð: "Éà Ìóñà! Áèçÿ îíëàðûí ñèòàéèø

åòäèêëÿðè áöòëÿð êèìè áöò äöçÿëò!" Ìóñà áåëÿ úàâàá âåðäè: "Ñèç, äîü-ðóäàí äà, úàhèë áèð òàéôàñûíûç! Øöáhÿñèç êè, áóíëàðûí òàïûíäûãëàðû áöò-ëÿð ìÿhâÿ ìÿhêóìäóð, åòäèêëÿðè ÿìÿëëÿð èñÿ ïó÷äóð!" (ßðàô 138-139)Èñðàèë îüóëëàðûíûí áó ñàïãûí ìåéëè Ùç. Ìóñàíûí õÿáÿðäàðëûüûíà ðÿüìÿí äÿ

äàâàì åäèá, ïåéüÿìáÿð îíëàðäàí àéðûëàðàã, òÿêáàøûíà Òóð äàüûíà ýåäÿíäÿèñÿ à÷ûãúà îðòàéà ÷ûõûá. Ùç. Ìóñàíûí éîõëóüóíäàí èñòèôàäÿ åäÿí Ñàìèðè àäëûáèð íÿôÿð Èñðàèë îüóëëàðûíûí áöòïÿðÿñòëèê ìåéëëÿðèíè êþðöêëÿéèá ãûçûøäûðûá, áèðáóçîâ håéêÿëè éàïàðàã, ãþâìöíö îíà èáàäÿò åòìÿéÿ ÷àüûðûá:

"Ìóñà ãÿçÿáëè âÿ êÿäÿðëè hàëäà úàìààòûíûí éàíûíà ãàéûäûá äåäè: "Åéöììÿòèì! Ìÿýÿð Ðÿááèíèç [Òþâðàòû íàçèë åòìÿê, êå÷ìèø ýöíàhëàðûíû-çû áàüûøëàìàã, ýþéäÿí ãöäðÿò hàëâàñû âÿ áèëäèð÷èí åíäèðìÿê hàããûí-äà] ñèçÿ ýþçÿë áèð âÿä âåðìÿìèøäèìè? Éîõñà [ìÿíèì ñèçäÿí àéðûëìà-üûìäàí] óçóí áèð ìöääÿò êå÷äè? [Íÿ òåç hÿð øåéè óíóäóá, íàíêîð îë-äóíóç?] Éàõóä, Ðÿááèíèçäÿí ñèçÿ áèð ãÿçÿá ýÿëìÿñèíè èñòÿéèá, ìÿíÿâåðäèéèíèç âÿäÿ õèëàô ÷ûõäûíûç?"

30

Éÿhóäèëÿðèí hàãã äèíäÿí ñàïàðàã, åòèãàä

åòäèêëÿðè áóçîâ håéêÿëè, ÿêñÿð àðàøäûðìà÷û-

ëàðà ýþðÿ, Ãÿäèì Ìèñèð äèíèíäÿêè Aðhis

àäëû ãûçûëäàí éàïûëìûø èíÿéÿ áÿíçÿð áöòëÿ-

ðèí áÿíçÿðèéäè.

Îíëàð äåäèëÿð: "Áèç ñÿíÿ âåðäèéèìèç âÿäÿ þç èõòèéàðûìûçëà õèëàô ÷ûõìà-äûã. Àììà áèç [Ôèðîí] òàéôàñûíûí [áèð áàéðàì ýöíö ÿìàíÿò îëàðàã àë-äûüûìûç] çèíÿòëÿðèäÿí èáàðÿò àüûð áèð éöêëÿ éöêëÿíìèøäèê. Îíëàðû [ÿìà-íÿòÿ õÿéàíÿò hàðàìäûð äåéÿðÿê ýöíàhäàí ãóðòóëìàã ìÿãñÿäèëÿ îäà]àòäûã. Ñàìèðè äÿ áèçèì êèìè [þçöíäÿ îëàí áÿçÿê øåéëÿðèíè îäà] àòäû.[Îäà àòûëìûø ãûçûë-ýöìöø ÿðèäèêäÿí ñîíðà] Ñàìèðè [÷óõóðóí è÷èíäÿí]îíëàðà áþéöðÿí áèð áóçîâ håéêÿëè [äöçÿëäèá] ÷ûõàðòäû. [Ñàìèðè âÿ îíóíéîëäàí ÷ûõàðäûüû áèð íå÷ÿ êèøè] äåäèëÿð: "[Åé Èñðàèë îüóëëàðû!] Áó ñèçèíòàíðûíûçäûð. Ìóñàíûí äà òàíðûñû áóäóð, ëàêèí óíóòìóøäóð". (Òà Ùà 86-88)Ìàðàãëûäûð, íÿéÿ ýþðÿ Èñðàèë îüóëëàðûíûí áöò äöçÿëäèá, îíà èáàäÿò åòìÿê

êèìè ÿúàèá áèð àäÿòëÿðè âàð? Áóíóí êþêö hàðàëàðà ýåäèá ÷ûõûð?Àéäûí ìÿñÿëÿäèð êè, ÿââÿëúÿäÿí áöòïÿðÿñò îëìàéàí áèð õàëã ãÿôèëäÿí áöò

äöçÿëäÿðÿê, îíà èáàäÿòÿ áàøëàéà áèëìÿç. Áóíó àíúàã áöòïÿðÿñòëèéè òÿáèè ãàð-øûëàéàí, áó ñÿôåh èíàíúû ìÿíèìñÿìèø èíñàíëàð åäÿ áèëÿðëÿð. Ùàëáóêè, Èñðàèë

31

Ãÿäèì Ìèñèðÿ àèä äèýÿð áèð áöò: ãûçûë áóçîâ Íathor.

îüóëëàðû áàáàëàðû Ùç. Èáðàhèìäÿí ñîíðàòÿê Òàíðûéà èáàäÿò åòìèø áèð ãþâì èäè. "Èñ-ðàèë îüóëëàðû" èôàäÿñè Ùç. Èáðàhèìèí íÿâÿ-ñè îëàí Ùç. Éàãóáóí îüóëëàðûíû âÿ îíëàð-äàí ýÿëÿí ñîéó íÿçÿðäÿ òóòóð. Èñðàèë îüóë-ëàðû þç áàáàëàðû Ùç. Èáðàhèì, Ùç. Èñhàã âÿÙç. Éàãóáäàí òÿê Àëëàhà èìàí åòìÿêëÿáàüëû òþâhèä èíàíúûíû ìèðàñ àëìûø âÿ ãîðó-ìóøäóëàð. Ùç. Éóñèôëÿ áèðëèêäÿ Ìèñèðÿ ýå-äèáëÿð, îðàäà óçóí çàìàí éàøàéûáëàð, àì-ìà áöòïÿðÿñò ìèñèðëèëÿðèí àðàñûíäà þç òþâ-hèä èíàíúëàðûíû ãîðóéóá ñàõëàéûáëàð. Ãóðàíãèññÿëÿðèäÿí àíëàøûëûð êè, Ùç. Ìóñà ýþíäÿ-ðèëÿíäÿ äÿ Èñðàèë îüóëëàðû òÿê Àëëàhà èìàíåäÿí áèð ãþâì èìèøëÿð. Éàõøû, áÿñ íåúÿîëäó êè, îíëàð hÿì áöòöí áóíëàðäàí, hÿìäÿ Ùç. Ìóñà òÿðÿôèíäÿí ýþñòÿðèëÿí ÷îõëó

ìþúöçÿëÿðäÿí ñîíðà ãÿôèëäÿí àñàíëûãëà áöòïÿðÿñòëèéÿ äîüðó éþíÿëèðëÿð? Áó-íóí ñÿáÿáè íÿ îëà áèëÿð?

Éåýàíÿ èçàh áóäóð êè, Èñðàèë îüóëëàðû òþâhèä äèíèëÿ éàøàéàí áèð òîïëóì îë-ñàëàð äà, ÿòðàôëàðûíäàêû áöòïÿðÿñò ãþâìëÿðèí òÿñèðèíÿ äöøÿðÿê, Àëëàhûí ýþíäÿ-ðèéè äèíèí ÿâÿçèíÿ áöòëÿðÿ öç òóòóáëàð. Òÿáèè êè, áó òÿñèðè ýþñòÿðÿí îíëàðûíóçóí ìöääÿò éàøàäûãëàðû Ãÿäèì Ìèñèðèí áöòïÿðÿñò ñèâèëèçàñèéàñû îëóá. Áóíààèä ÷îõ ãöââÿòëè áèð ñöáóò äà âàð - ôèêèð âåðèí: Ùç. Ìóñà Òóð äàüûíäàéêÿíÈñðàèë îüóëëàðûíûí hàãã éîëäàí ñàïàðàã, èáàäÿò åòäèêëÿðè "áþéöðÿí áóçîâ håé-êÿëè" ÿñëèíäÿ Ãÿäèì Ìèñèðäÿêè Àòîð âÿ Àôèñ àäëû áöòëÿðèí àíîëîãóäóð!

Õðèñòèàí àðàøäûðìà÷ûñû Ðè÷àðä Ðàéâñ (Richard Rives) "Too Long in theSun" (Óçóí ìöääÿò Ýöíÿøèí àëòûíäà) àäëû êèòàáûíäà éàçûð:

- Ãÿäèì Ìèñèðäÿêè áóüà âÿ èíÿê òàíðûëàðû, éÿíè Àòîð âÿ Àôèñ Ýöíÿøÿ òà-ïûíìàíûí ñèìâîëëàðûäûð. Áó áöòëÿðÿ èáàäÿò Ãÿäèì Ìèñèðäÿ Ýöíÿøÿ òàïûíìà-íûí óçóí òàðèõèíèí ñàäÿúÿ êè÷èê áèð ïàð÷àñûäûð. Ñèíà äàüûíäàêû (Èñðàèë îüóëëà-ðûíûí òàïûíäûüû) ãûçûë áóçîâ èñÿ îðàäà êå÷èðèëÿí áàéðàìûí Ýöíÿøÿ èáàäÿòëÿáàüëû îëäóüóíó ýþñòÿðèð. (21)

Ãÿäèì Ìèñèðèí áöòïÿðÿñò äèíèíèí Èñðàèë îüóëëàðûíà òÿñèðè ÷îõ ìöõòÿëèô ìÿð-hÿëÿëÿðäÿ þçöíö ýþñòÿðèá. Ìÿñÿëÿí, áèð àç ÿââÿë äÿ äåäèéèìèç êèìè, îíëàð ñÿ-

32

Ãÿäèì Ìèñèðÿ àèä äàhà áèð Íathor håéêÿ-

ëè.

ôÿðëÿðè çàìàíû áöòïÿðÿñò áèð ãþâìëÿ ðàñòëàøàíäà áó ñàïãûí èíàíúà ìåéë åäÿ-ðÿê, "Éà Ìóñà! Áèçÿ îíëàðûí ñèòàéèø åòäèêëÿðè áöòëÿð êèìè áöò äöçÿëò!" ñþé-ëÿìèøäèëÿð. (ßðàô 138-139) Ùÿì÷èíèí, ïåéüÿìáÿðÿ äåäèêëÿðè "Éà Ìóñà, Àë-ëàhû àøêàð ñóðÿòäÿ ýþðìÿéèíúÿ, hå÷ âàõò ñÿíÿ èíàíìàéàúàüûã!" (Áÿãÿðÿ 55) ñþçëÿðè äÿ Ãÿäèì Ìèñèðèí áöòïÿðÿñò äèíèíäÿ îëäóüó êèìè, "ýþçëÿ ýþðö-íÿí", éÿíè ìàääè âàðëûãëàðà (áöòëÿðÿ) òàïûíìàã èñòÿéèíäÿí õÿáÿð âåðèð.

Èñðàèë îüóëëàðûíûí áó úÿhÿòè ñîí äÿðÿúÿ âàúèáäèð âÿ áèçÿ Òþâðàòûí òÿhðèôè,áèð äÿ Êàááàëàíûí ìÿíøÿéèëÿ áàüëû þíÿìëè áàõûø áóúàüû à÷ûð. Áó èêè ìÿñÿëÿ-íè äÿðèíäÿí èíúÿëÿéÿíäÿ, îíëàðûí êþêëÿðèíèí ýåäèá Ãÿäèì Ìèñèðèí áöòïÿðÿñòâÿ ìàòåðèàëèñò èíàíúûíà äàéàíäûüûíû ýþðöðöê.

Ãÿäèì Ìèñèðäÿí ÊàááàëàéàÙÿëÿ Ùç. Ìóñà hÿéàòäà îëà-îëà Ãÿäèì Ìèñèðäÿ ýþðäöêëÿðè áöòëÿðè éàïûá,

îíëàðà èáàäÿòÿ ãàëõàí Èñðàèë îüóëëàðû ïåéüÿìáÿðèí âÿôàòûíäàí ñîíðà hàãã éî-ëóíäàí òàìàìèëÿ ñàïäûëàð. Øöáhÿñèç êè, åéíè ôèêðè áöòöí éÿhóäèëÿðèí hàããûí-äà ñþéëÿìÿê äîüðó îëìàç, àììà îíëàðûí áÿçèëÿðè Ãÿäèì Ìèñèðèí áöòïÿðÿñòñèâèëèçàñèéàñûíû éàøàäàðàã, áó ôÿëñÿôÿíèí òÿìÿëè îëàí Ìèñèð êàhèíëÿðèíèí (Ôèðî-íóí ñåhðáàçëàðû) òÿëèìèíè äàâàì åäèáëÿð, öñòÿëèê, îíó þç õàëãëàðû àðàñûíäà äàéàéûáëàð. Ãÿäèì Ìèñèðäÿí éÿhóäèëÿðÿ ìèðàñ ãàëàí áó òÿëèì èñÿ Êàááàëàäûð.Êàááàëà äà åéíÿí Ìèñèð êàhèíëÿðèíèí ñèñòåìè êèìè åçîòåðèê òÿëèì øÿêëèíäÿ éà-éûëûá âÿ ìàýèéà èëÿ áàüëû îëóá. Êàááàëàíûí äèããÿò ÷ÿêÿí áèð úÿhÿòè äÿ îäóðêè, éàðàäûëûøû Òþâðàòäà îëäóüóíäàí òàìàìèëÿ ôÿðãëè øÿêèëäÿ èçàh åäèð, ÃÿäèìÌèñèð èíàíúûíûí ìàääÿíèí ÿçÿëè âÿ ÿáÿäè îëìàñûíà äàèð ìàòåðèàëèñò ýþðöøöíöÿñàñ òóòóð. Òöðê ìàñîíëàðûíäàí îëàí Ìóðàä Þçýÿí Àéôÿð áóíóíëà áàüëû éà-çûð:

- Êàááàëàíûí Òþâðàòäàí ÷îõ-÷îõ ÿââÿë ìåéäàíà ÷ûõäûüû áÿëëèäèð. Þíóíÿñàñ áþëìÿëÿðèíäÿí áèðè äÿ êàèíàòûí éàðàäûëûøûéëà áàüëûäûð. Áó ìöääÿàëàðòåèñò äèíëÿðäÿêè éàðàäûëûø òÿñÿââöðëÿðèíäÿí òàìàìèëÿ ôÿðãëÿíèð. Êàááàëàéàýþðÿ, éàðàäûëûøûí áàøëàíüûúûíäà "äàèðÿëÿð", éàõóä, "îðáèòëÿð" àíëàìûíà ýÿ-ëÿí âÿ ÑÅÔÈÐÎÒ àäëàíàí ìàääè-ìÿíÿâè ìàhèééÿòëè âàðëûãëàð îðòàéà ÷ûõûá.Îíëàðûí òîïëàì ñàéû 32-äèð; èëê 10-ó Ýöíÿø ñèñòåìèíè, äèýÿðëÿðè èñÿ ôÿçà-äàêû äèýÿð óëäóç òîïàëàðûíû òÿìñèë åäèð. Êàááàëàíûí áó úÿhÿòè îíóí ãÿäèìàñòðîëîæè èíàíú ñèñòåìëÿðèëÿ áàüëû îëäóüóíó îðòàéà ãîéóð. Áåëÿëèêëÿ, Êàá-áàëà Éÿhóäè äèíèíäÿí õåéëè óçàãëàøûð âÿ Øÿðãèí ãÿäèì ìèñòèê èíàíú ñèñ-òåìëÿðèëÿ äàhà ÷îõ óçëàøûð. (22)

33

Ãÿäèì Ìèñèðèí ìàòåðèàëèñò, ìàýèéàéà ÿñàñëàíàí åçîòåðèê òÿëèìëÿðèíè þéðÿ-íÿí éÿhóäèëÿð Òþâðàòûí áóíóíëà áàüëû éàñàãëàðûíû òàìàìèëÿ áèð êÿíàðà àòàðàã,äèýÿð áöòïÿðÿñò ãþâìëÿðèí ñåhðáàçëûã àéèíëÿðèíè äÿ ìÿíèìñÿéèáëÿð âÿ áåëÿ-ëèêëÿ, Êàááàëà éÿhóäèëÿðèí è÷èíäÿ, àììà Òþâðàòà ìöõàëèô áèð òÿëèì êèìè èí-êèøàô åäèá. Èíýèëèñ éàçàðû Íåñòà Ù. Âåáñòåð (Nesta Í. Webster) "AncientSecret Tradition" (Ãÿäèì ñèðëè àäÿò) àäëû ìÿãàëÿñèíäÿ ìÿñÿëÿíè áåëÿ à÷ûãëà-éûð:

- Áèëäèéèìèç êèìè, Èñðàèë îüóëëàðû Ôÿëÿñòèíè òóòìàçäàí ÿââÿë ñåhðáàçëûã Êÿ-íàíëûëàð òÿðÿôèíäÿí åäèëèðäè. Ìèñèð, Ùèíäèñòàí âÿ Éóíàíûñòàíûí äà þç êàhèí-ëÿðè âàðäû. Òþâðàòäà ñåhðáàçëûüûí ëÿíÿòëÿíìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, éÿhóäèëÿðáó ãàäàüàéà ôèêèð âåðìÿäèëÿð âÿ ìöãÿääÿñ òÿëèìè äèýÿð ãþâìëÿðäÿí ýþ-òöðäöêëÿðè ìàýèéà èëÿ ãàðûøäûðäûëàð. Åéíè çàìàíäà, éÿhóäèëÿðèí Êàááàëàñûïàðôèéàëûëàðûí ñåhðáàçëûüûíûí, íåîïëàòîíèçìèí âÿ ïèôàãîð÷óëóüóí òÿñèðèíÿäöøäö. Éÿíè Êàááàëàíûí òÿìèç éÿhóäè ìÿíøÿëè îëìàìàñû hàããûíäà äåéè-ëÿí ôèêèðëÿðèí ÿñàñû âàð. (23)Èñðàèë îüóëëàðûíûí þç äèíëÿðè õàðèúèíäÿêè ìÿíáÿëÿðäÿí øåéòàíè òÿëèìëÿðè ýþ-

òöðìÿëÿðèíÿ äàèð Àëëàh Ãóðàíè-Êÿðèìäÿ áóíëàðû äåéèð:

34

Ñåôèðîò Êàááàëàíûí áöòïÿðÿñò òÿëèìèíèí

ÿí à÷ûã èôàäÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Áó êàááà-

ëèñòèê ãðàâöðäÿêè äàèðÿëÿðäÿí ÿìÿëÿ ýÿ-

ëÿí ñÿìà ñåôèðîòäóð. Êàááàëà÷ûëàð éàðàäû-

ëûøû ñåôèðîòëà èçàh åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Èëàhè

êèòàáëàðäà áèëäèðèëÿí ýåð÷ÿêëèêëÿðÿ òàìà-

ìèëÿ çèää îëàí áó ññåíàðè áöòïÿðÿñòëèê

õóðàôàòûíäàí áàøãà hå÷ íÿ äåéèë.

- Éÿhóäèëÿð Ñöëåéìàíûí ñÿëòÿíÿòèíÿ [øàhëûüûíà] äàèð øåéòàíëàðûí îõó-äóãëàðûíà [ñåhð êèòàáëàðûíà] óéäóëàð. Ñöëåéìàí [áó êèòàáëàðà óéìàäû-üû ö÷öí] êàôèð îëìàäû, ëàêèí øåéòàíëàð [áèëäèêëÿðè] ñåhðè âÿ Áàáèëäÿ Ùà-ðóò âÿ Ìàðóò àäëû èêè ìÿëÿéÿ íàçèë îëàíëàðû õàëãà þéðÿäÿðÿê êàôèð îë-äóëàð. Ùàëáóêè, î èêè ìÿëÿê: "Áèç [Àëëàh òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëìèø] èì-òàhàíûã [ñûíàüûã], ñÿí ýÿë êàôèð îëìà!"- äåìÿìèø hå÷ êÿñÿ [ñåhð] þé-ðÿòìèðäèëÿð. [Áóíóíëà áåëÿ] éÿhóäèëÿð éåíÿ äÿ ÿð-àðâàä àðàñûíäà íè-ôàã ñàëàí èøëÿðè îíëàðäàí þéðÿíèðäèëÿð. Ëàêèí îíëàð [ñåhðáàçëàð] Àëëà-hûí èçíè îëìàäàí hå÷ êÿñÿ çÿðÿð âåðÿ áèëìÿçëÿð. Îíëàð [éÿhóäèëÿð] àí-úàã þçëÿðèíÿ ôàéäàñû îëìàéàí, çÿðÿð âåðÿí øåéëÿðè þéðÿíèðäèëÿð. Ùÿãè-ãÿòÿí, îíëàð [éÿhóäèëÿð] áåëÿ øåéëÿðè ñàòûí àëàíëàðûí [Àëëàhûí êèòàáûíûøåéòàí ÿìÿëëÿðèëÿ ìöáàäèëÿ åäÿíëÿðèí] àõèðÿòäÿ ïàéû îëìàäûüûíû éàõøûáèëèðëÿð. Êàø êè îíëàð þçëÿðèíè íÿ ãÿäÿð éàðàìàç áèð øåéÿ ñàòäûãëàðûíûáèëÿéäèëÿð. (Áÿãÿðÿ 102)

35

Éÿhóäèëÿðèí áèð ãèñìè Ãÿäèì Ìèñèð âÿ Ìåñàïàòîìèéàäàêû ïàãàí (áöòïÿðÿñò) úÿìèééÿòëÿðèí òÿñèðè àëòû-

íà äöøÿðÿê, Àëëàhûí îíëàðà áÿëÿä÷è êèìè ýþíäÿðäèéè Òþâðàòäàí öç ÷åâèðäèëÿð âÿ ìöõòÿëèô ìàääè âàð-

ëûãëàðà òàïûíìàüà áàøëàäûëàð. Áó øÿêèëäÿ áöòïÿðÿñò úÿìèééÿòëÿðÿ àèä áèð ìÿáÿäè ýþðöðñöíöç.

Àéÿäÿ áÿçè éÿhóäèëÿðèí àõèðÿòäÿ çèéàí ÷ÿêÿúÿêëÿðèíè áèëÿ-áèëÿ ñåhð þéðÿí-äèêëÿðè âÿ ñåhðáàçëûã åòäèêëÿðè õÿáÿð âåðèëèð. Áóíóíëà äà îíëàð Àëëàhûí ãîé-äóüó øÿðèÿòäÿí àçûá, áöòïÿðÿñòëÿðèí òÿñèðèíÿ äöøÿðÿê, èìàíû òÿðê åäèáëÿð.

Áó àéÿäÿ õÿáÿð âåðèëÿí ýåð÷ÿê Éÿhóäè òàðèõèíäÿêè þíÿìëè áèð ìöáàðèçÿ-íèí àíà õÿòòèíè ýþñòÿðèð. Áó ìöáàðèçÿ Àëëàhûí éÿhóäèëÿðÿ ýþíäÿðäèéè ïåéüÿì-áÿðëÿð âÿ îíëàðà èòàÿò åäÿí ìþìèí éÿhóäèëÿðëÿ Àëëàhà ãàðøû öñéàí åäÿí, áöò-ïÿðÿñòëèéÿ öç òóòàðàã, éîëëàðûíäàí àçìûø éÿhóäèëÿðèí àðàñûíäàäûð.

Òþâðàòà ñàëûíàí áöòïÿðÿñò ôèêèðëÿðèÌàðàãëûäûð êè, éîëëàðûíû àçìûø éÿhóäèëÿðèí ýöíàhû Éÿhóäè äèíèíèí ìöãÿä-

äÿñ êèòàáû îëàí ßhäè-ßòèãäÿ äÿ ÿêñ îëóíóá. ßhäè-ßòèãèí òàðèõè îëàéëàðû àíëà-äàí "Íèhåìèéà" àäëû áþëìÿñèíäÿ éÿhóäèëÿðèí þç ñó÷ëàðûíû åòèðàô åòìÿëÿðè áå-ëÿ òÿñâèð îëóíóð:

"Èñðàèë çöððèééÿòè áöòöí ÿúíÿáèëÿðäÿí àéðûëäûëàð âÿ äóðóá àòà-áàáàëàðûíûíñó÷ëàðûíû, ôÿñàäëàðûíû åòèðàô åòäèëÿð. Îëäóãëàðû éåðäÿ àéàüà ãàëõäûëàð âÿýöíëÿðèí áèðèíäÿ Àëëàhëàðû ÐßÁÁÈÍ øÿðèÿò êèòàáûíû îõóäóëàð; ñó÷ëàðûíû åòè-ðàô åäèá, Àëëàhëàðû Ðÿááÿ ñÿúäÿ ãûëäûëàð. Éåñóà âÿ Áàíè, Êàäìèåë Ñåáàí-éà, Áóííè, Ñåðåáéà, Êÿíàíè, Ëåâèëëÿð ïèëëÿëÿðèëÿ àéàüà ãàëõûá, éöêñÿê ñÿñ-ëÿ Àëëàhëàðû Ðÿááÿ ôÿðéàä åòäèëÿð. (Äåäèëÿð êè): Àòàëàðûìûç... èòàÿòñèçëèê åòäèëÿð âÿ Ñÿíÿ ãàðøû àñè îëäóëàð,ñÿíèí øÿðèÿòèíÿ àðõà ÷åâèðèá, îíëàðû Ñÿíÿ ãàéòàðìàã ö÷öí øÿhàäÿòåäÿí ïåéüÿìáÿðëÿðèíè þëäöðìÿêëÿ áþéöê êöôð åòäèëÿð. Ñÿí îíëàðû äöø-ìÿíëÿðèíèí ÿëèíÿ âåðäèí âÿ ÿçàá ÷ÿêäèëÿð. ßçàá ÷ÿêÿðêÿí Ñÿíÿ ôÿðéàä åò-äèëÿð; Ñÿí ýþéëÿðäÿ îíëàðûí ôÿðéàäûíû åøèäÿðÿê, õèëàñêàðëàð ýþíäÿðäèí, îí-ëàð äà äöøìÿíëÿðèí ÿëèíäÿí ãóðòàðäûëàð. Ôÿãÿò ðàhàòëàøàíäàí ñîíðà éåíÿ äÿÑÿíÿ ãàðøû ïèñëèê åòäèëÿð, áóíà ýþðÿ äÿ îíëàðû òÿçÿäÿí äöøìÿí ÿñàðÿòèíÿâåðäèí. Îíëàð Ñÿíÿ ôÿðéàä åäèíúÿ, ýþéëÿðäÿ áóíó åøèòäèí; ðÿhì åäÿðÿêäÿôÿëÿðëÿ îíëàðû ÷ÿòèíëèêäÿí ãóðòàðäûí, ñÿíèí øÿðèÿòèíÿ äþíñöíëÿð äåéÿ, îí-ëàðà ãàðøû øÿhàäÿò åòäèí. Ôÿãÿò àçüûíëûã åòäèëÿð âÿ ñÿíèí ÿìðëÿðèíè äèíëÿ-ìÿäèëÿð, hþêìëÿðèíÿ ãàðøû ÷ûõäûëàð - î hþêìëÿðÿ êè, èíñàíëàð îíëàðà ÿìÿëåòìÿêëÿ éàøàéàð. Âÿ ÷èéèíëÿðèíè éöêäÿí ãà÷ûðûá, ïåéñÿðëÿðèíè éîüóíëàòäû-ëàð, Ñÿíè äèíëÿìÿäèëÿð... Àììà áþéöê ìÿðhÿìÿòèíäÿí äîëàéû îíëàðû òàìà-ìèëÿ ìÿhâ åòìÿäèí âÿ àòìàäûí; ÷öíêè ñÿí ëöòô åäÿí âÿ ðÿhìëè Àëëàhñàí. Âÿ èíäè åé Àëëàhûìûç, ÿhäè, èíàéÿòè ãîðóéàí áþéöê, ãöäðÿòëè âÿ håéáÿòëèÀëëàh... Ñÿí áàøûìûçà ýÿòèðäèéèí hÿð èøäÿ àäèëñÿí, ÷öíêè hàã äàâðàíäûí, áèç

36

èñÿ ïèñëèê åòäèê. Áèçèì êðàëëàðûìûç, ðÿèñëÿðèìèç, êàhèíëÿðèìèç âÿ àòàëàðû-ìûç ñÿíèí øÿðèÿòèíè òóòìàäûëàð, ÿìðëÿðèíè âÿ øÿhàäÿòëÿðèíè äèíëÿìÿäè-ëÿð. Âÿ þç þëêÿëÿðèíäÿ, îíëàðà âåðäèéèí áîë éàõøûëûã è÷èíäÿ, ýåíèø, ñÿ-ìÿðÿëè äèéàðäà Ñÿíÿ ãóëëóã åòìÿäèëÿð, ïèñ èøëÿðäÿí äþíìÿäèëÿð.(Íèhåìèéà, 9, 1-35)Áó èôàäÿ éÿhóäèëÿðèí òÿçÿäÿí Àëëàhûí äèíèíÿ äþíìÿñèíè èñòÿéÿí áèð äö-

øöíúÿíèí ìÿhñóëóäóð. Àììà Éÿhóäè òàðèõè áîéóíúà äèýÿð òÿðÿô öñòöíëöê ãà-çàíûá, Éÿhóäè òîïëóìóíà hàêèì îëóá, ñîíðà äà éÿhóäëèéè òàìàìèëÿ ÿëÿ êå÷è-ðÿðÿê, òÿhðèô åäèá. Áóíà ýþðÿ äÿ Òþâðàòäà âÿ ßhäè-ßòèãèí äèýÿð êèòàáëàðûíäàhàã äèíÿ ìåéëè ÿêñ åòäèðÿí áó úöð ôèêèðëÿðëÿ éàíàøû, áöòïÿðÿñòëèêäÿí äîüàíñàïãûí éàíàøìàëàð äà âàð. Ìÿñÿëÿí:

* Òþâðàòûí èëê êèòàáûíäà Àëëàhûí áöòöí êàèíàòû 6 ýöíäÿ éàðàòäûüû àíëàäûëûð.Áó, âÿhéäÿí ãàéíàãëàíàí äîüðó õÿáÿðäèð. Àììà åëÿ áóíóí àðäûíúà Àëëàhûí7-úè ýöíäÿ "äèíúÿëäèéè" hàãäà áîø âÿ ìÿíàñûç ôèêèð îðòàéà àòûëûð. Àëëàhà èí-ñàíè ñèôÿò "éàïûøäûðìàüà" éþíÿëìèø áó ñàïãûí ôèêèð áöòïÿðÿñò øöóðóíóí ìÿh-ñóëóäóð.

* Òþâðàòûí áÿçè ãèñìëÿðèíäÿ Àëëàhà ãàðøû ñàéüûñûç öñëóá âàð, õöñóñèëÿ äÿèíñàíà àèä îëàí áÿçè çÿèô úÿhÿòëÿðè Àëëàhà àèä åòìÿéÿ úÿhä ýþñòÿðèëèð. Áó óé-äóðìàëàð áöòïÿðÿñò ãþâëÿðèí þç ñàõòà òàíðûëàðûíû èíñàíè õöñóñèééÿòëÿðëÿ òÿñÿâ-âöð åòìÿñèíÿ áÿíçÿéèð.

* Àëëàhà ãàðøû óéäóðóëàí èôòèðàëàðûí áèðè äÿ Èñðàèë îüóëëàðûíûí áàáàñû îëàíÙç. Éàãóáóí "Àëëàh èëÿ ýöëÿøèá, îíó éûõìàñû" êèìè ñîí äÿðÿúÿ ñÿôåh áèð ôè-êèðäèð. Èñðàèë îüóëëàðûíà "öñòöí èðã" èìèúè ãàçàíäûðìàã ö÷öí óéäóðóëäóüó øöá-hÿñèç îëàí áó èääèà áöòïÿðÿñò ãþâìëÿðèí ÿôñàíÿëÿðèíè ÷îõ õàòûðëàäûð.

* ßhäè-ßòèãäÿ Àëëàhûí éàëíûç Èñðàèë îüóëëàðûíûí èëàhû êèìè òÿãäèì îëóíìà-ñû ìåéëè âàð. Ùàëáóêè, Àëëàh, øöáhÿñèç áöòöí àëÿìëÿðèí âÿ õàëãëàðûí Èëàhû âÿÐÿááèäèð. ßhäè-ßòèãäÿêè áó "ìèëëè äèí" ôèêðè hÿð ãÿáèëÿíèí éàëíûç þç áöòöíÿòàïûíìàñû àäÿòèíÿ ýåäèá ÷ûõûð.

* ßhäè-ßòèãèí áÿçè êèòàáëàðûíäà (ìÿñÿëÿí, "Éåøó"äà), Éÿhóäè îëìàéàíãþâìëÿðÿ ãàðøû áþéöê âÿhøÿò áóéðóãëàðû âåðèëèð. Ãàäûí, óøàã âÿ ãîúàéà ôÿðããîéóëìàäàí êöòëÿâè ãÿòëèàì òþðÿòìÿê ÿìð åäèëèð. Àëëàhûí ÿäàëÿòèíÿ òàìàìè-ëÿ éàä îëàí áó ãÿääàðëûã õÿéàëè "ñàâàø òàíðû"ëàðûíà èíàíàí áàðáàð áöòïÿðÿñò-ëÿðèí âÿhøè ìÿäÿíèééÿòèíè àíäûðûð.

Øöáhÿñèç êè, Òþâðàòà ÿëàâÿ îëóíàí áó áöòïÿðÿñò ôèêèðëÿðèí áèð ìÿíáÿéè âàð.Éÿhóäèëÿðèí Òþâðàòäàí êÿíàðäà åòèáàð åòäèêëÿðè, ìÿíèìñÿäèêëÿðè âÿ ãîðóäóã-

37

ëàðû áèð àäÿò-ÿíÿíÿ îëìàëûäûð êè, îðàäàêû ñàïãûí ôèêèðëÿðè Àëëàhûí ýþíäÿðäèéèêèòàáà ñàëàðàã, îíó äÿéèøäèðñèíëÿð. Áàõ, hÿìèí î àäÿò-ÿíÿíÿ êþêëÿðè ÃÿäèìÌèñèðèí êàhèíëÿðèíÿ (Ôèðîíóí ñåhðáàçëàðûíà) ýåäèá ÷ûõàí âÿ áÿçè éÿhóäèëÿð òÿ-ðÿôèíäÿí îðàäàí ìÿíèìñÿíèëÿðÿê, ãîðóíàí Êàááàëàäûð. Îíóí âàñèòÿñèëÿ Ãÿ-äèì Ìèñèðèí âÿ ñîíðà äà äèýÿð áöòïÿðÿñò ìÿäÿíèééÿòëÿðèí öíñöðëÿðè éÿhóäèëè-éèí è÷èíÿ éîë òàïàðàã, ìöãÿääÿñ êèòàá Òþâðàò äà äàõèë îëìàãëà, hÿð øåéè òÿh-ðèôÿ óüðàäûáëàð. Êàááàëà÷ûëàð ÿñëèíäÿ Êàááàëàíûí ýóéà "Òþâðàòûí ýèçëè ñèðëÿðè-íè à÷àí áèð òÿëèì" îëäóüóíó èääèà åòñÿëÿð äÿ, ýåð÷ÿêäÿ éÿhóäè òàðèõ÷èñè Òåî-äîð Ðåéíàõûí (Theodore Reinach) äåäèéè êèìè, Êàááàëà "Éÿhóäèëèéèí äàìàð-ëàðûíà ýèðÿí âÿ îíó òàìàìèëÿ ÿëÿ êå÷èðÿí ýèçëè áèð çÿhÿðäèð". (24) ßí àçûí-äàí, Êàááàëàäà Ãÿäèì Ìèñèðèí ìàòåðèàëèñò äöíéà ýþðöøöíöí à÷ûã èçëÿðèíè ñåç-ìÿê ìöìêöíäöð.

Êàááàëàíûí éàðàäûëûø òÿëèìèÀëëàh Òþâðàòûí hàãã áèð êèòàá îëäóüóíó, èíñàíëàðà hèäàéÿò âÿ íóð ýÿòèðäè-

éèíè Ãóðàíäà áåëÿ à÷ûãëàéûð:- Øöáhÿñèç êè, Òþâðàòû áèç íàçèë åòäèê. Îíäà hàãã éîë âÿ íóð âàðäûð.[Àëëàhà] òÿñëèì îëàí ïåéüÿìáÿðëÿð éÿhóäèëÿð àðàñûíäà îíóíëà, äèíàëèìëÿðè âÿ ôÿãèhëÿð èñÿ Êèòàáäàí ãîðóíóá ñàõëàíûëàíëàðëà [Òþâðàòäàíÿëÿ ýÿëèá ÷àòàí àéÿëÿðëÿ] hþêì åäÿðäèëÿð. Îíëàð [ïåéüÿìáÿðëÿð, äèíàäàìëàðû âÿ ôÿãèhëÿð] îíà [Òþâðàòûí èëàhè áèð êèòàá îëìàñûíà] øàhèääèð-ëÿð. [Åé éÿhóäè àëèìëÿðè âÿ ðÿèñëÿðè] èíñàíëàðäàí ãîðõìàéûí, Ìÿíäÿíãîðõóí. Ìÿíèì àéÿëÿðèìè óúóç ãèéìÿòÿ ñàòìàéûí. Àëëàhûí íàçèë åòäè-éè [êèòàá âÿ øÿðèÿò] èëÿ hþêì åòìÿéÿíëÿð, ÿëáÿòòÿ, êàôèðäèðëÿð! (Ìàèäÿ 44)Äîëàéûñûéëà, Òþâðàò Àëëàhûí âàðëûüû, áèðëèéè, ñèôÿòëÿðè, äèýÿð ìÿõëóãëàðû âÿ

èíñàíû éàðàòìàñû, èíñàíûí éàðàäûëûøûíûí ìÿãñÿäè, Àëëàhûí èíñàíà ãîéäóüó ÿõ-ëàã êèìè ìÿñÿëÿëÿðäÿ Ãóðàíà òàìàìèëÿ ïàðàëåë áèëýèëÿð âÿ hþêìëÿð ÷àòäûðàíáèð êèòàáäûð. (Àììà òÿÿññöô êè, hàããûíäà äàíûøûëàí ýåð÷ÿê Òþâðàò áó ýöí ÿëè-ìèçäÿ éîõäóð, ìþâúóä Òþâðàò èñÿ èíñàíëàð òÿðÿôèíäÿí ìÿãñÿäÿóéüóí øÿêèë-äÿ òÿhðèô åäèëìèø áèð êèòàáäûð.)

Ýåð÷ÿê Òþâðàòäà Ãóðàíëà öñò-öñòÿ äöøÿí ÷îõ þíÿìëè áèð ìÿñÿëÿ âàð - Àë-ëàhûí "Éàðàäàí" ñèôÿòèíÿ ìàëèê îëäóüó áèëäèðèëèð. Àëëàh ÿçÿëäÿí ìþâúóä îëàíéåýàíÿ ìöòëÿã âàðëûãäûð. Àëëàhäàí áàøãà hÿð øåé Îíóí éîõëóãäàí éàðàòäûüûìÿõëóãëàðäûð. Àëëàh áöòöí êàèíàòû, îíóí è÷èíäÿêè ýþé úèñìëÿðèíè, úàíñûç ìàä-

38

äÿëÿðè, úàíëûëàðû âÿ ÿí íÿhàéÿò, èíñàíû éàðàäàðàã, ìöÿééÿí áèð øÿêëÿ ñàëûá.Àëëàh òÿêäèð âÿ hå÷ áèð øÿðèêè éîõäóð.

Ýåð÷ÿêëèê áó îëà-îëà, "Éÿhóäèëÿðèí äàìàðûíà ýèðÿí âÿ îíëàðû ÿëÿ êå÷èðÿíýèçëè çÿhÿð" - éÿíè Êàááàëà òàìàì áàøãà øåéëÿðè áèëäèðèð. Êàááàëàíûí Àëëàhâÿ éàðàäûëûø hàããûíäàêû òÿëèìè Ãóðàíäà âÿ ýåð÷ÿê Òþâðàòäà äåéèëÿíëÿðëÿ ãÿ-òèééÿí äöç ýÿëìèð. Àìåðèêàëû àðàøäûðìà÷û Ëàíñ Ñ. Îóåíñ (Lance S. Owens)Êàááàëûíûí éàðàäûëûø òÿëèìèíè áåëÿ à÷ûãëàéûð:

39

Êàááàëàíûí êàèíàòûí âÿ úàíëûëàðûí ìÿíøÿéè hàããûíäà òÿëèìè èëàhè êèòàáëàðäà äåéèëÿí ýåð-

÷ÿêëÿðÿ òàìàìèëÿ çèää ýÿëÿí, õóðàôàòëà äîëó áèð ÿôñàíÿäèð.

- Êàááàëèñòèê ôèêèðëÿðèí ÷îõó öìóìè ãÿáóë åäèëÿí ýþðöøëÿðäÿí õåéëè óçàã-ëàøûá. Èñðàèë èíàíúûíûí ÿí òÿìÿë äàøû ÿñëèíäÿ "Òàíðûìûç áèðäèð" øÿêëèíäÿîëóá. Àììà Êàááàëà Òàíðûíûí òÿêëèéèí âÿ äÿðêîëóíìàçëûüûí ÿí éöêñÿêôîðìàñûíäà âàð îëäóüóíó ãÿáóë åòñÿ äÿ (Êàááàëà äèëèíäÿ áó, Ein Sof, éÿ-íè "ñîíñóçëóã" àäëàíûð), áó äÿðêåäèëìÿç òÿêëèéèí ÷îõëó òàíðûëàðà ÷åâðèëäè-éèíè áèëäèðèð. Êàááàëèñòëÿð áó òàíðûëàðû "Sefirot" àäëàíäûðûðëàð êè, áó äà òàí-ðûíûí "öçëÿðè" âÿ éà "ãàïûëàðû" àíëàìûíà ýÿëèð. Òàíðûíûí àíëàøûëìàç òÿêëèê-äÿí ÷îõëóüà ýåäèøè êàááàëèñòëÿðèí ìåäèòàñèéà âÿ ñïåêóëéàñèéàëàðûíà ñÿáÿáîëìóø áèð ñèððäèð. Áó ÷îõ öçëö òàíðû òÿñÿââöðö ÷îõàëëàhëûëûã èòòèhàìëàðûíàýÿòèðèá ÷ûõàðûá. Êàááàëèñòëÿð áóíà åòèðàç åòñÿëÿð äÿ, ìÿñÿëÿéÿ hå÷ áèð àé-äûíëûã ýÿòèðÿ áèëìÿéèáëÿð.Êàááàëèñòèê òåîëîýèéàäà åéíè çàìàíäà òàíðûíûí åðêÿê âÿ äèøè ôîðìàëàðäàîëäóüóíà èíàíûëûð. Áóíëàð ìöãÿääÿñ Àòà âÿ Àíàäûð êè, êàááàëà äèëèíäÿ"Ùîõìàh" âÿ "Áèíàh" àäëàíûðëàð. Îíëàðûí éåíè ôîðìàëàðû íåúÿ éàðàòäûãëà-ðûíû èçàh åòìÿê ö÷öí êàááàëèñòëÿð à÷ûã-àøêàð ñåêñóàë èôàäÿëÿð èøëÿäèðëÿð.(25)Êàááàëàíûí áàøäàí-àéàüà õóðàôàò îëàí áó òÿëèìè åéíè çàìàíäà èíñàíû éà-

ðàäûëìûø áèð ìÿõëóã ñàéìûð, îíà èëàhè ñèôÿò âåðèð. Ëàíñ Ñ. Îóåíñ (Lance S.Owens) áó ìÿñÿëÿíè áåëÿ à÷ûãëàéûð:

- Êàááàëàíûí ìöðÿêêÿá âÿ ãàðûøûã òàíðû òÿñÿââöðö åéíè çàìàíäà àíòðîïî-ìîðôèê (Àëëàhà èíñàíè ñèôÿòëÿð àèä åäÿí) ñÿúèééÿ äàøûéûð. Êàááàëèñòèê òÿ-ñÿââöðëÿðäÿí áèðèíÿ ýþðÿ, Òàíðû "Àäàì Êàäìî"äóð - éÿíè èëê âÿ þðíÿêèíñàí. Áó èíàíúà ýþðÿ, èíñàí òàíðû èëÿ îíóí þçöíäÿí ýÿëÿí éàðàäûëìàìûøáèð ãûüûëúûì âÿ êîìïëåêñÿ, åéíè öçâè ôîðìàéà ìàëèêäèð. Àäàì (àäÿì) èëÿÒàíðû àðàñûíäàêû áó ãÿðèáÿ êàááàëèñòèê ïàðàëåë åéíè çàìàíäà áèð øèôðëÿ äÿñ-òÿêëÿíèð; áåëÿ êè, Èáðàíè äèëèíäÿ "Àäÿì" âÿ "Éÿhîâà" êÿëìÿëÿðèíäÿêèhÿðôëÿðèí ñàéû äà åéíèäèð. Äîëàéûñûéëà, êàááàëèñòèê éîçóìäà Éÿhîâà Àäÿ-ìÿ áÿðàáÿð ñàéûëûð. Áó èääèà èñÿ þç íþâáÿñèíäÿ áöòöí èíñàíëàðûí ÿí éöê-ñÿê ñÿâèééÿñèíèí Àëëàhëûã îëäóüóíà ýÿëèá ÷ûõûðäû. (26)Áöòïÿðÿñò äèíëÿðèí õöðàôàòûíäàí äîüàí áó óéäóðìà ôèêèðëÿð Éÿhóäèëèéèí

äåýåíåðàñèéàñûíà ñÿáÿá îëóá. Èíñàíû "àëëàhëàøäûðìàã" ãÿäÿð ìÿíàñûç èääèàëà-ðà äöøÿí éÿhóäè êàááàëèñòëÿð åéíè çàìàíäà hÿìèí èíñàíûí éàëíûç éÿhóäèëÿðîëäóüóíó, äèýÿð èðãëÿðèí èíñàí ñàéûëìàäûüûíû äåéèðäèëÿð. Íÿòèúÿäÿ Àëëàhà èòà-ÿò âÿ ãóëëóã öçÿðèíäÿ ãóðóëìóø áèð èëàhè äèíèí éåðèíäÿ éÿhóäè åãîèçìèíè òÿ-

40

ìèí åäÿí ñàïãûí áèð òÿëèì èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàäû. Âÿ êàááàëèñòëÿð áèð ìöä-äÿò ñîíðà Òþâðàòû äà òÿhðèô åäÿðÿê, þç èäåéàëàðûíû îíà êþ÷öðìÿéÿ áàøëàäûëàð.

Êàááàëàäà Ãÿäèì Ìèñèðèí áöòïÿðÿñò òÿëèìëÿðèëÿ ïàðàëåëëÿð äÿ à÷ûã-àøêàð-äûð. Ãÿäèì Ìèñèðëèëÿð, àðòûã äåäèéèìèç êèìè, ìàääÿíèí ÿçÿëè âÿ ÿáÿäè îëäó-üóíà èíàíûð, âàðëûüûí éîõäàí éàðàäûëìàñûíû ôèêðèíè ðÿää åäèðäèëÿð. Êàááàëà èñÿåéíè éàíàøìàíû èíñàíà òÿòáèã åäèð, èíñàíûí éàðàäûëìàäûüûíû, þç âàðëûüûíûí ñà-hèáè âÿ èäàðÿåäèúèúèñè îëäóüóíó áèëäèðèðäè.

ßýÿð ìöàñèð òåðìèíëÿðëÿ äàíûøñàã, Ãÿäèì Ìèñèðäÿêè òÿëèìèí àäû ìàòåðèà-ëèçì èäè. Êàááàëà òÿëèìè èñÿ "ñåêéóëàð (äèíñèç) hóìàíèçì". ×îõ ìàðàãëûäûð êè,ñîí èêè ÿñðäÿ áó èêè àíëàéûø áöòöí äöíéàéà hàêèì îëàí ìÿäÿíèééÿòè ôîðìà-ëàøäûðûð. Áÿñ Ãÿäèì Ìèñèð âÿ Êàááàëà òÿëèìëÿðèíè òàðèõèí äÿðèíëèêëÿðèäÿí ýö-íöìöçÿ ãÿäÿð ýÿòèðÿí êèìäèð?

Òàìïëèéåðëÿðäÿí ìàñîíëàðàÒàìïëèéåðëÿðäÿí äàíûøàðêÿí áó ãÿðèáÿ ñÿëèá÷è òÿøêèëàòûí Ãöäñäÿ òàïäûüû

ýèçëè òÿëèìäÿí éàðàðëàíäûüûíû áèëäèðìèøäèê. Îíëàðûí ìÿhç áóíóí íÿòèúÿñèíäÿõðèñòèàíëûüû òÿðê åäÿðÿê, ìàýèéà àéèíëÿðè hÿéàòà êå÷èðäèêëÿðèíè äÿ äåìèøäèê.Îêóëòèçì (ýèçëè åëìëÿð) òàðèõèíèí öíëö åêñïåðòëÿðèíäÿí îëàí ôðàíñûç éàçàðû Åëè-àñ Ëóè (Elias Lui) "Íistoire de la Magie" (Ìàýèéà Òàðèõè) àäëû êèòàáûíäàòàìïëèéåðëÿðèí Êàááàëà äîêòðèíàñûéëà ýèçëè òÿëèì ýþðäöêëÿðèíè òóòàðëû àðãó-ìåíòëÿðëÿ ÿñàñëàíäûðûð. (27)

Êàááàëà èñÿ, àðòûã áèëäèéèíèç êèìè, êþêëÿðè Ãÿäèì Ìèñèð êàhèíëÿðèíÿ ãÿäÿðóçàíàí, ìàýèéàéà äàéàíàí áöòïÿðÿñò áèð òÿëèìäèð. Éÿhóäèëÿðèí Ãÿäèì Ìèñèð-äÿ ìÿíèìñÿäèêëÿðè áó òÿëèìè Îðòà Øÿðãäÿêè áöòïÿðÿñò ãþâìëÿðèí ìèñòèêèíàíúëàðûéëà äà ãàðûøäûðûëàðàã (Ãóðàíûí Áÿãÿðÿ ñóðÿñèíèí 102-úè àéÿñèíäÿ Ùà-ðóò âÿ Ìàðóòëà áàüëû õÿáÿð âåðèëäèéè êèìè), áèð ñèñòåì hàëûíäà ãîðóéóáëàð âÿÒþâðàòû äà îíà óéüóí îëàðàã òÿhðèô åäèáëÿð. Áåëÿúÿ, Ãÿäèì Ìèñèðäÿí ýÿëÿíòÿëèì Êàááàëà âàñèòÿñèëÿ òàìïëèéåðëÿðÿ éåòèøèá.

Ìÿøhóð èòàëèéàëû éàçàð Óìáåðòî Åêî "Ôóêî ðÿããàñû" ðîìàíûíäà áó ýåð÷ÿê-ëÿðäÿí áÿhñ åäèá. Åêî ðîìàíûíäàêû îáðàçëàðûí äèëèëÿ òàìïëèéåðëÿðèí Êàááàëà-íûí òÿñèðèíÿ äöøäöêëÿðèíè âÿ êàááàëèñòëÿðèí Ãÿäèì Ìèñèð äþâðöíäÿêè ôèðîíëà-ðà ýåäèá ÷ûõàí áèð ñèððÿ ìàëèê îëäóãëàðûíû áèëäèðèð. Åêîéà ýþðÿ, Ãÿäèì ìèñèð-ëèëÿðèí áÿçè ìèñòèê àäÿòëÿðè éÿhóäèëÿðèí ëèäåðëÿðè òÿðÿôèíäÿí þéðÿíèëèá âÿ ßh-äè-ßòèãèí èëê áåø êèòàáûíà ñàëûíûá. Àíúàã åëÿ öñòöþðòöëö øÿêèëäÿ ñàëûíûá êè, îíó

41

àíúàã êàááàëèñòëÿð àíëàéà áèëèð (Ãåéä åäÿê êè, ñîíðàëàð Èñïàíèéàäà éàçûëàí âÿÊàááàëàíûí ÿñàñû hàëûíà ýÿëÿí Çþhàð áó áåø êèòàáûí ñèðëÿðè hàããûíäàäûð.

Óìáåðòî Åêî êàááàëèñòëÿðèí Ãÿäèì Ìèñèðäÿí ìÿíèìñÿäèêëÿðè áó ìèñòèêáèëýèëÿðèí Ñöëåéìàí Ìÿáÿäèíèí hÿíäÿñè ãóðóëóøóíäàí âÿ þë÷öëÿðèíäÿí äÿ þé-ðÿíèëäèéèíè éàçûð. Åéíè çàìàíäà ãåéä åäèð êè, òàìïëèéåðëÿð áó ñèðëÿðè hÿì äÿ"...î çàìàí Ãöäñäÿ ãàëàí áèð îâóú êàááàëèñò hàhàìäàí þéðÿíèáëÿð". (28)

Òàìïëèéåðëÿð Ãÿäèì Ìèñèð-Êàááàëà òÿëèìèíè ìÿíèìñÿìÿêëÿ òÿáèè êè, Àâ-ðîïàäà hàêèì äèí îëàí õðèñòèàíëûüà ãàðøû ÷ûõûðäûëàð. Áó èøäÿ îíëàðëà áèð ñûðàäàäóðàí äèýÿð ãöââÿ èñÿ éÿhóäèëÿð èäè. 1307-úè èëäÿ Ôðàíñà êðàëû âÿ Ïàïàíûí áèð-ýÿ ãÿðàðûéëà òàìïëèéåðëÿðèí äàðìàäàüûí åäèëìÿñèíäÿí ñîíðà õðèñòèàíëûüà ãàðøû÷ûõàí ãöââÿëÿð ôÿàëèééÿòëÿðèíè öñòöþðòöëö âÿ äàhà ðàäèêàë øÿêèëäÿ äàâàì åò-äèðèáëÿð. Þíúÿ äåäèéèìèç êèìè, òàìïëèéåðëÿðèí áèð ãèñìè hÿáñäÿí âÿ åäàìëàð-äàí ãóðòóëàðàã, î âàõòêû Àâðîïàäà Ïàïàíûí ÿëèíèí ÷àòìàäûüû éåýàíÿ äþâëÿò-äÿ - Øîòëàíäèéà êðàëëûüûíäà ýèçëÿíèáëÿð. Øîòëàíäèéàäà áÿííà áèðëèêëÿðèíÿ (ëîæà-ëàðûíà) éîë òàïûáëàð, òÿäðèúÿí îíëàðû òàìàìèëÿ ÿëÿ êå÷èðèáëÿð âÿ áåëÿëèêëÿ, ìà-ñîíëàð áó þëêÿäÿ êþê àòûá. Ùÿòòà èíäè äÿ ìàñîíëóüóí ÿñàñ òÿìÿëëÿðèíäÿí áè-ðè Øîòëàíäèéà Ðèòèäèð.

"Éåíè ìàñîíëóã äöçÿíè" àäëû êèòàáûìûçäà èíúÿëÿäèéèìèç êèìè, 14-úö ÿñðèíÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã, Àâðîïà òàðèõèíèí ÿí ÿñàñ ìÿãàìëàðûíäà òàìïëèéåð-

42

Ñöëåéìàí ìÿáÿäèíèí ìàêåòè. Òàìïëèéåðëÿð âÿ ìàñîíëàð Ùç.Ñöëåéìàíëà áàüëû áèð ôèêèðëÿðèíÿ ýþðÿ áó

ìÿáÿääÿ ýóéà áöòïÿðÿñò ìÿäÿíèééÿòëÿðèí hàíñûñà "ñèðð"èíèí ýèçëÿíäèéèíÿ èíàíìûøäûëàð. Ìàñîí ÿäÿáèé-

éàòûíäà Ñöëåéìàí ìÿáÿäèíÿ úèääè äèããÿò àéðûëìàñûíûí ñÿáÿáè áóäóð.

ëÿðèí âÿ îíëàðëà ÿëàãÿäÿ îëàí éÿhóäèëÿðèí èçëÿðèíè ýþðìÿê ìöìêöíäöð. Áóìÿñÿëÿëÿðÿ áèð äàhà ãûñàúà íÿçÿð ñàëàã:

* Ôðàíñàäàêû Ïðîâàíñ ÿéàëÿòè òàìïëèéåðëÿðèí ÿí ÿñàñ ñûüûíàúàãëàðûíäàí áè-ðè èäè. Ùÿáñëÿð çàìàíû îíëàðûí ÷îõó áóðàäà ýèçëÿíìèøäèëÿð. Áó áþëýÿ hÿì äÿÀâðîïàíûí ñàìáàëëû Êàááàëà ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðèéäè. Î âàõòà ãÿäÿð øèôàhèhàëäà éàøàäûëàí Êàááàëà ìÿhç Ïðîâàíñäà êèòàá hàëûíà ñàëûíûá.

* Òàðèõ÷èëÿðèí ãÿíàÿòèíÿ ýþðÿ, 1381-úè èëäÿ Èíýèëòÿðÿäÿ áàøëàéàí êÿíäëè ãè-éàìû hàíñûñà áèð "ýèçëè òÿøêèëàò" òÿðÿôèíäÿí êþðöêëÿíìèøäè. Ùÿìèí "ýèçëè òÿø-êèëàò" èñÿ ÷îõ áþéöê åhòèìàëëà, Òàìïëèéåðëÿð Îðäåíè îëóá. Ãèéàì ñîñèàë ïàðò-ëàéûøûí Êàòîëèê êèëñÿñèíÿ òÿðÿô éþíÿëäèëìÿñèíäÿí èáàðÿò èäè.

* Áó ãèéàìäàí éàðûì ÿñð ñîíðà èíäèêè ×åõèéàíûí Áîhåìà áþëýÿñèíäÿ ÚîíÙàññ (Éohn Íuss) àäëû áèð äèí õàäèìèíèí Êàòîëèê êèëñÿñèíÿ ãàðøû áàøëàòäûüûhÿðÿêàòûí äà àðõàñûíäà òàìïëèéåðëÿð äóðìóøäóëàð. Ùàññ Êàááàëà èëÿ éàõûíäàíòàíûø èäè. Þç ôèêèðëÿðèíè Àâèãäîð Áåí Èñààê Êàðà (Avigdor Ben Isaac Kara)àäëû áèð íÿôÿðèí òÿñèðèëÿ ôîðìàëàøäûðìûøäû êè, hÿìèí øÿõñ äÿ Ïðàãàäàêû éÿhó-äè èúìàñûíûí hàhàìëàðûíäàí áèðè âÿ òàíûíìûø êàááàëèñò èäè.

Áó ìèñàëëàð (îíëàðûí ñàéûíû õåéëè àðòûðìàã äà îëàð) ýþñòÿðèð êè, òàìïëèéåð-ëÿðëÿ êàááàëà÷ûëàðûí èòòèôàãû Àâðîïà òàðèõèíÿ âÿ ñîñèàë ñèñòåìèíÿ úèääè òÿñèðýþñòÿðèá. Îíëàð Õðèñòèàíëûã öçÿðèíäÿ ãóðóëàí Àâðîïà ìÿäÿíèééÿòèíè äÿéèøäèð-ìÿéÿ, Êàááàëàéà ÿñàñëàíàí ìÿäÿíèééÿòëÿ ÿâÿçëÿìÿéÿ ÷àëûøûáëàð. Áóíóí àð-äûíúà èñÿ ñèéàñè äÿéèøìÿëÿð ýÿëÿúÿêäè - Ôðàíñà âÿ Èòàëèéà èíãèëàáëàðû êèìè...

Ãàðøûäàêû áþëöìëÿðäÿ Àâðîïà òàðèõèíèí áÿçè âàúèá ìÿðhÿëÿëÿðèíè àðàøäûðà-úàüûã. Âÿ hÿð äÿôÿ øàhèä îëàúàüûã êè, Àâðîïàäà äèíè ñàðñûòìàüà, îíóí ÿâÿ-çèíäÿ äèíñèç áèð ñèñòåì ãóðìàüà ÷àëûøàí úèääè áèð ãöââÿ âàð. Áó ãöââÿ Ãÿ-äèì Ìèñèðäÿí Êàááàëàéà ãÿäÿð ýÿëÿí òÿëèìè Àâðîïàéà ãÿáóë åòäèðìÿéÿ ÷à-ëûøûá. Ùÿìèí òÿëèìèí ÿñàñûíäà èñÿ, þíúÿ äÿ äåäèéèìèç êèìè, èêè àíëàéûø þí ïëà-íà ÷ûõûð: hóìàíèçì âÿ ìàòåðèàëèçì.

Ýÿëèí, ÿââÿëúÿ hóìàíèçìèí íÿ îëäóüóíó àðàøäûðàã.

43

-III-ÙÓÌÀÍÈÇÌÈÍ

ÏßÐÄß ÀÐÕÀÑÛ

×îõëàðû hóìàíèçì àíëàéûøûíû "èíñàí ñåâýèñè", "áàðûø", "äîñòëóã", "ãàðäàø-ëûã" êèìè áàøà äöøöð. Àíúàã ôÿëñÿôè áàõûìäàí hóìàíèçìèí äàhà âàúèá áèðìÿíàñû âàð: Ùóìàíèçì - "èíñàíëûã" àíëàéûøûíû èíñàíëàðûí éåýàíÿ ìÿãñÿäèíÿ÷åâèðÿí áèð äöøöíúÿäèð. Áàøãà ñþçëÿ äåñÿê, èíñàíû Éàðàäûúûñû îëàí Àëëàhäàíöç ÷åâèðìÿéÿ, ñàäÿúÿ þç âàðëûüû âÿ øÿõñèééÿòèëÿ ìàðàãëàíìàüà ÷àüûðûð. Áóñþçöí Ãÿðá äèëëÿðèíäÿêè ìÿíàñû hÿìèí àíëàìû äàhà ãàáàðûã âåðèð - ìÿñÿëÿí,Èíýèëèñ ëöüÿòëÿðèíäÿ "Ùóìàíèçì" êÿëìÿñè áåëÿ à÷ûãëàíûð: "ßí éöêñÿê äÿéÿð,õàðàêòåð âÿ äàâðàíûøëàðûí hàíñûñà ôþâãÿëòÿáèè ãöââÿäÿ éîõ, èíñàíäà îëäóüóíàèíàíàí äöøöíúÿ ñèñòåìè". (29)

Ùóìàíèçìèí ÿí à÷ûã òÿðèôèíè èñÿ áó ôÿëñÿôÿéÿ èíàíàíëàð âåðèáëÿð. Ìöàñèðäþâðöí òàíûíìûø hóìàíèñò éàçàðëàðûíäàí îëàí Êîðëèññ Ëàìîíò (CorlissLamont) "The Philoso�hy of Íumanism" (Ùóìàíèçì Ôÿëñÿôÿñè) àäëû êèòàáûí-äà áåëÿ éàçûð:

- Ùóìàíèçì áöòöí ýåð÷ÿêëÿðèí ìÿhç òÿáèÿòèí þçöíäÿí èáàðÿò îëäóüóíàèíàíûð, ãÿáóë åäèð êè, êàèíàòûí ÿñàñû øöóð äåéèë, ìàòåðèéàäûð... Òÿáèÿòèí ôþâãöí-äÿ hå÷ íÿ éîõäóð. Èíñàíëàð ôþâãÿëòÿáèè âÿ þëöìñöç ðóhëàðà ñàhèá äåéèëëÿð.Êàèíàòûí ôþâãöíäÿ äóðàí ÿçÿëè âÿ ÿáÿäè áèð Éàðàäûúû ìþâúóä äåéèë. (30)

Ýþðöíäöéö êèìè, ÿñëèíäÿ hóìàíèçìèíòÿìÿëè àòåèçìÿ äàéàíûð. Ùóìàíèñòëÿð áóíóà÷ûã åòèðàô åäèðëÿð. Þòÿí ÿñðäÿ hóìàíèñòëÿðòÿðÿôèíäÿí èêè þíÿìëè ìàíèôåñò - éÿíè áÿ-éàííàìÿ éàéûëûá. 1933-úö èëäÿ éàéûëàí áè-ðèíúè ìàíèôåñòÿ î äþâðöí áÿçè ìÿøhóðøÿõñëÿðè èìçà àòûáëàð. 40 èë ñîíðà - éÿíè1973-úö èëäÿ éàéûëàí èêèíúè ÙóìàíèçìÌàíèôåñòè èñÿ ÿñëèíäÿ áÿçè ÿëàâÿëÿðëÿ åëÿáèðèíúèíèí òÿêðàðû îëóá. Èêèíúè ÙóìàíèçìÌàíèôåñòèíè ìèíëÿðëÿ àëèì, ôèêèð àäàìû, éà-çàð âÿ ñ. èìçàëàéûá. Àìåðèêà ÙóìàíèçìÀññîñèàñèéàñû hÿëÿ äÿ áó ñÿíÿääÿí àêòèâèñòèôàäÿ åäèð. Ìàíèôåñòëÿðè òÿhëèë åäÿíäÿáÿëëè îëóð êè, èêèñè äÿ êàèíàòûí âÿ èíñàíûíÀëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàäûüûíû, þç-þçö-íÿ îðòàéà ÷ûõäûüûíû, èíñàíûí þçöíäÿí áàø-ãà hå÷ áèð âàðëûüûí ãàðøûñûíäà ìÿñóëèééÿòäàøûìàäûüûíû, Àëëàhà èíàìûí èíñàíû âÿ úÿìèééÿòè ýåðèäÿ ãîéìàñûíû áÿéàíåäèð, éÿíè áàøäàí-àéàüà àòåèñò ñÿíÿäëÿðèäèð. Ìÿñÿëÿí, Ùóìàíèçìèí 1-úè ìà-íèôåñòèíèí èëê àëòû ìàääÿñè áåëÿäèð:

"Áèç àøàüûäàêû ôèêèðëÿðèìèçè åëàí åäèðèê:1. Ùóìàíèñòëÿð Êàèíàòûí þç-þçöíÿ âàð îëäóüóíó âÿ éàðàäûëìàäûüûíû ãÿáóë

åäèðëÿð.2. Ùóìàíèçì èíñàíûí òÿáèÿòèí áèð ïàð÷àñû îëäóüóíà âÿ ìöÿééÿí ïðîñåñëÿ-

ðèí íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíäûüûíà èíàíûð.3. Ùÿéàòûí öçâè ìÿíøÿéè hàããûíäàêû ôèêèðëÿððÿ ðàçûëàøàí hóìàíèñòëÿð øöóð

âÿ áÿäÿí àðàñûíäàêû öìóìè äóàëèçìè ðÿää åäèðëÿð.4. Ùóìàíèçì èíñàíûí ìÿäÿíè, àíòðîïîëîæè, òàðèõè âÿ ñîñèàë àìèëëÿðèí ãàð-

øûëûãëû òÿñèðèíèí íÿòèúÿñèíäÿ ïèëëÿ-ïèëëÿ ôîðìàëàøäûüûíû ãÿáóë åäèð. Ìöÿééÿíìÿäÿíè äþâðäÿ äîüóëàí ôÿðä ÿñàñÿí hÿìèí ìÿäÿíèééÿòèí òÿñèðèëÿ ôîðìàëàøûð.

5. Ùóìàíèçìÿ ýþðÿ, êàèíàòûí ìöàñèð åëì òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëÿí ãóðóëó-øó âÿ îðàäà ýåäÿí ïðîñåñëÿð hå÷ áèð ôþâãÿëàäÿ ãöââÿíèí íÿçàðÿòèíäÿ äåéèë.

6. Áèçèì ãÿíàÿòèìèçÿ ýþðÿ, òåèçì, äåèçì, ìîäåðíèçì âÿ äèýÿð "éåíè äö-øöíúÿ"ëÿðèí çàìàíû ÷îõäàí êå÷èá. (31)

45

Äþâðöìöçäÿ hóìàíèçì àòåèçìèí áàøãà

àäûäûð. Àìåðèêàäà ÷ûõàí "The Íumanist"

äÿðýèñèíèí Äàðâèíè håéðàíëûãëà òÿáëèü åòìÿ-

ñè äÿ áóíó ýþñòÿðèð.

Áó ìöääÿàëàð ìàòåðèàëèçì, äàðâèíèçì, àòåèçì âÿ àãíîñòèçì êèìè àäëàð àë-òûíäà îðòàéà ÷ûõàí âàhèä ôÿëñÿôÿíèí èôàäÿñèäèð. Áèðèíúè ìàääÿäÿ êàèíàòûí ÿçÿ-ëè âÿ ÿáÿäè îëìàñû êèìè ìàòåðèàëèñò åhêàì èðÿëè ñöðöëöð. Èêèíúè ìàääÿ èíñàíûíòÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí äåäèéè êèìè, þç-þçöíÿ éàðàíìàñû èääèàñûäûð. Ö÷öíúöìàääÿ ðóhóí âàðëûüûíû ðÿää åäÿðÿê, èíñàíûí éàëíûç ìàääÿäÿí èáàðÿò îëäóüó-íó èðÿëè ñöðöð. Äþðäöíúö ìàääÿ "ìÿäÿíè èíãèëàá" òåçèñèíè ÿñàñ ýþòöðöá, èí-ñàí ôèòðÿòèíèí (éàðàäûëûøäàí ýÿëÿí þçÿëëèêëÿðèí) âàðëûüûíû ðÿää åäèð. Áåøèíúèìàääÿ Àëëàhûí èíñàí âÿ êàèíàò öçÿðèíäÿêè hàêèìèééÿòèíè êÿíàðà àòûð. Àëòûíúûìàääÿ èñÿ Òåèçìèí, éÿíè Àëëàh èíàíúûíûí ëàçûìñûç îëäóüóíó áèëäèðèð.

ßýÿð äèããÿò éåòèðñÿíèç, ýþðÿðñèíèç êè, áó èääèàëàð hàãã äèíëÿðÿ äöøìÿíîëàí äàèðÿëÿðèí hÿð çàìàí èøëÿòäèêëÿðè ôèêèðëÿðäÿí áàøãà áèð øåé äåéèëëÿð. ×öí-êè áöòöí äèí äöøìÿíëÿðè hóìàíèçì òàâàíûíûí àëòûíäà òîïëàøûáëàð. Î ñÿáÿáÿýþðÿ êè, hóìàíèçì - òàðèõ áîéóíúà Àëëàhû èíêàðûí ÿí áþéöê ÷ûõûø íþãòÿñè îëàíìöääÿàëàðûí öçÿðèíÿ ãóðóëóá.

Àëëàh áóíóíëà áàüëû Ãóðàíäà áåëÿ áóéóðóð:- Ìÿýÿð èíñàí åëÿ ýöìàí åäèð êè, î, áàøëû-áàøûíà [úÿçàñûç] áóðàõûëàúàã?

Ìÿýÿð î, [àòà áåëèíäÿí àíà áÿòíèíÿ] òþêöëÿí áèð ãÿòðÿ íöòôÿ äåéèëäèìè? Ñîí-ðà ëàõòàëàíìûø ãàí îëäó âÿ Àëëàh îíó éàðàäûá ñóðÿò âåðäè [èíñàí øÿêëèíÿ ñàë-äû]. Ñîíðà äà îíäàí áèðè êèøè, áèðè ãàäûí îëìàãëà èêè úèôò [hÿìòàé] éàðàòäû. Åëÿèñÿ î Àëëàh þëöëÿðè äèðèëòìÿéÿ ãàäèð äåéèëäèðìè?! [ßëáÿòòÿ, ãàäèðäèð!] (ßë-Ãè-éàìÿ 36-40)

Àëëàh èíñàíà þçáàøûíà âÿ ìÿñóëèééÿòñèç îëìàäûüûíû áèëäèðèð âÿ îíà íåúÿéàðàäûëäûüûíû õàòûðëàäûð. ×öíêè èíñàí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëäûüûíû ãàâðàéàí-äà Ðÿááè ãàðøûñûíäàêû ìÿñóëèééÿòèíè äÿ äÿðê åäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ hóìàíèçìèíñàíûí hå÷ êèì òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàäûüû èääèàñûíû þç ôÿëñÿôÿñèíèí òÿìÿë äîê-òðèíàñû hàëûíà ýÿòèðèá. Ùóìàíèñòëÿðèí I Ìàíèôåñòèíèí èëê èêè ìàääÿñè áóíó à÷ûã-àøêàð ýþñòÿðèð. Þçö äÿ îíëàð ÿëëÿðèíäÿ ýóéà "åëìè ÿñàñëàðûí" îëäóüóíó äåéèð-ëÿð. Àììà ñîí äÿðÿúÿ éàíûëûðëàð. Ùóìàíèñòëÿðèí I Ìàíèôåñòè éàéûëàíäàí áóéàíà áó ôÿëñÿôÿíèí "åëìè ýåð÷ÿê" êèìè ýþñòÿðèëÿí èêè ÿñàñû - éÿíè êàèíàòûíñîíñóç îëìàñû ôèêðè âÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè,- åëì òÿðÿôèíäÿí áó úöð äàðìà-äàüûí åäèëèá:

1) Êàèíàòûí ÿçÿëè âÿ ÿáÿäè îëìàñû (éÿíè éàðàäûëìàìàñû) ôèêðè åëÿ Ùóìà-íèñòëÿðèí I Ìàíèôåñòè éàçûëàí äþâðäÿ áèð ñûðà àñòðîíîìèê êÿøôëÿðëÿ ÷öðöäöëöá.Êàèíàòûí ýåíèøëÿíìÿñè, êîñìèê ðàäèàñèéà ôîíó, hèäðîýåí-håëèóì íèñáÿòèíèíhåñàáëàíìàñû êèìè ôàêòëàð êàèíàòûí áèð áàøëàíüûúû îëäóüóíó âÿ òÿõìèíÿí 15-

46

17 ìèëéàðä èë þíúÿ "Áþéöê Ïàðòëàìà" (Big Bang) àäû âåðèëÿí íÿhÿíý áèð ïàðò-ëàéûøëà éîõäàí âàð åäèëäèéèíè ýþñòÿðèð. "Big Bang" íÿçÿðèééÿñè óçóí ìöääÿò"hóìàíèñòëÿð" âÿ äèýÿð ìàòåðèàëèñòëÿð òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëìÿñÿ äÿ, ñîíäàîíëàðûí äà òÿñëèì îëìàãäàí áàøãà éîëëàðû ãàëìàéûá. Ùàçûðäà áöòöí åëì àëÿ-ìè "Big Bang"û ãÿáóë åäèð êè, áó äà hóìàíèñòëÿðè äàëàíà äèðÿéèá. Àòåèñò àëèìÅíòîíè Ôëóíóí (Anthony Flew) èôàäÿñèíúÿ, "Big Bang ìîäåëè àòåèñò ö÷öí îë-äóãúà àüðûëûäûð. ×öíêè åëì äèíèí èðÿëè ñöðäöéö áèð èääèàíû - êàèíàòûí áàøëàíüû-úû îëìàñû ôèêðèíè ñöáóòà éåòèðèá". (32) (ßòðàôëû áèëýè ö÷öí áàõûí: Ùàðóí Éÿh-éà, "Êàèíàòûí éàðàäûëìàñû", 1999)

2) Ùóìàíèñòëÿðèí I Ìàíèôåñòèíèí äèýÿð "åëìè äàéàüû" îëàí òÿêàìöë òÿëèìèäÿ ñÿíÿäèí ãÿáóë åäèëìÿñèíäÿí ñîíðàêû îí èëëÿð ÿðçèíäÿ ÷þêìÿéÿ áàøëàéûá.1930-úó èëëÿðäÿ Îïàðèí âÿ Ùàëäàí (Oðarin ve Íaldane) êèìè àòåèñò (âÿ hóìà-íèñò) àëèìëÿðèí hÿéàòûí ìÿíøÿéè hàããûíäà èðÿëè ñöðäöéö òÿêàìöë÷ö ôèêèðëÿðòÿäðèúÿí åëì òÿðÿôèíäÿí òàìàìèëÿ òÿêçèá åäèëäè. Àðõåîëîæè ãàëûãëàð úàíëûëàðûíòÿêàìöë ïðîñåñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿäèêëÿðèíè, ôÿðãëè ãóðóëóøëàðûéëà éåð öçöíäÿáèðäÿí éàðàíäûãëàðûíû ýþñòÿðèð. Òÿêàìöë÷ö ïàëåîíòîëîãëàð 70-úè èëëÿðäÿí ñîí-ðà áóíó à÷ûã èôàäÿ åòìÿêäÿäèðëÿð. ×àüäàø áèîëîýèéà úàíëûëàðûí òÿêàìöë íÿçÿ-ðèééÿñèíèí äåäèéè êèìè òÿáèÿò ãàíóíëàðûíûí âÿ òÿñàäöôëÿðèí íÿòèúÿñè éàðàíìà-äûüûíû, hÿð îðãàíèçìäÿ éàðàäûëûøû ñöáóò åäÿí "åëìè ëàéèhÿ" ÿëàìÿòëÿðèíèí îë-äóüóíó ýþñòÿðèð. (ßòðàôëû áèëýè ö÷öí áàõûí: Ùàðóí Éÿhéà, "Ùÿéàòûí Ýåð÷ÿêÌÿíøÿéè")

Ùóìàíèñòëÿðèí I Ìàíèôåñòèíäÿ äèíè èíàíúëàðûí ýóéà úÿìèééÿòè ýåðèäÿ ãîé-ìàñû hàããûíäà äåéèëÿí ôèêèðëÿðèí ÿñààñûç îëäóüóíó èñÿ òàðèõè òÿúðöáÿ ýþñòÿðèá.Ùóìàíèñòëÿð äèíè èíàíúëàð ëÿüâ åäèëÿíäÿ áÿøÿðèééÿòèí ðàhàòëûã âÿ ÿìèí-àìàí-ëûã è÷èíäÿ éàøàéàúàüûíû äåñÿëÿð äÿ, áóíóí òàì ÿêñèíèí øàhèäè îëóáëàð. Ìàíè-ôåñòèí éàéûëìàñûíäàí 6 èë ñîíðà áàøëàéàí II Äöíéà Ìöhàðèáÿñè òàìàìèëÿ äèí-ñèç èäåîëîýèéàíûí - ôàøèçìèí áÿhðÿñè èäè. Ùóìàíèñò èäåîëîýèéà îëàí êîììó-íèçì þíúÿ Ñîâåòëÿð Áèðëèéè, àðäûíúà äà ×èí, Êàìáîúà, Âéåòíàì, Øèìàëè Êî-ðåéà, Êóáà, ÷åøèäëè Àôðèêà âÿ Ëàòûí Àìåðèêàñû þëêÿëÿðèíäÿ èíñàíëàðà õåéëè áÿ-ëàëàð éàøàòäû, òîïëàì 120 ìèëéîí íÿôÿðèí þëöìöíÿ ñÿáÿá îëäó. Ãÿðá òèïëè hó-ìàíèçìèí (êàïèòàëèñò ñèñòåìëÿðèí) äÿ äöíéàéà áàðûø âÿ õîøáÿõòëèê ýÿòèðìÿäè-éèíè ñöáóò åòìÿéÿ åhòèéàú éîõäóð.

Ãûñàñû, hóìàíèçìèí hÿì åëìè äàéàãëàðû ÷öðöêäöð, hÿì äÿ äåäèêëÿðè áîø-äóð. Àììà áóíóí àøêàðëàíìàñûíà áàõìàéàðàã, hóìàíèñòëÿð ôÿëñÿôÿëÿðèíäÿííÿèíêè âàç êå÷ìÿéèáëÿð, hÿòòà îíó êöòëÿâè òÿáëèüàò éîëóéëà áöòöí äöíéàéà

47

éàéìàüà ÷àëûøûáëàð. Õöñóñèëÿ äÿ II Äöíéà Ìöhàðèáÿñèíäÿí ñîíðàêû äþâðäÿåëì, ôÿëñÿôÿ, ìóñèãè, ÿäÿáèééàò, ðÿñì, êèíî êèìè ñàhÿëÿðäÿ ýöúëö áèð hóìà-íèñò òÿáëèüàòû äèããÿòè ÷ÿêèð. Îíëàðûí öñòö áÿçÿê, àëòû òÿçÿê ìåñàæëàðû úÿìèééÿ-òÿ èìïðîâèçàñèéà åäèëèá. Ìÿñÿëÿí, áöòöí äþâðëÿðèí ÿí ïîïóëéàð ìóñèãè ãðóï-ëàðûíäàí ñàéûëàí "Áèòëç"èí ñîëèñòè Úîí Ëåííîíóí (Éohn Lennon) ìÿøhóð"Imagine" (Õÿéàë åò) àäëû øÿðãèñèíèí ñþçëÿðèíÿ ôèêèð âåðÿê:

Õÿéàë åò êè, Úÿííÿò éîõäóðÁóíäàí àñàí äàhà íÿ âàð?Àëòûìûçäà Úÿhÿííÿì éîõ,Öñòöìöçäÿ òÿê ñÿìà âàð

ßòðàôûíäà èíñàíëàð âàðÕÿéàë åò êè, áöòöí îíëàðÁó ýöí ö÷öí éàøàéûðëàð

Õÿéàë åò êè, íÿ âÿòÿí âàð,Íÿ óüðóíäà þëÿúÿê âÿ éà þëäöðöëÿúÿê áèð

øåé...Íÿ äÿ áèð äèíÁóíäàí àñàí äàhà íÿ âàð?

Ìÿí õÿéàëïÿðâÿð äåéèëÿìÁóíó äåéÿíëÿð åøèòñèí:Áó éîëäà ìÿí òÿê äåéèëÿìÄóð ýÿë, ñÿí äÿ áèçÿ ãîøóëÁöòöí äöíéà ãîé áèð îëñóí.

Áó øÿðãè 1999-úó èëäÿ êå÷èðèëÿí ìöõòÿëèô "ÿñðèí ìàhíûñû" ìöñàáèãÿëÿðèí-äÿ áèðèíúè éåðè òóòìóøäó. Áó, åëìè ÿñàñëàðû îëìàéàí hóìàíèçìèí êöòëÿ øöó-ðóíà íåúÿ éåðèäèëäèéèíè, íåúÿ èìïðîâèçàñèéà îëóíäóüóíó à÷ûã-àøêàð ýþñòÿðèð.Äèíÿ ãàðøû ÷ûõàí hóìàíèçì èíñàíëàðà àíúàã áåëÿ äóéüóñàë âàñèòÿëÿðëÿ òÿñèðåòìÿéÿ ÷àëûøûð.

1933-úö èëäÿ éàéûëàí Ùóìàíèñòëÿðèí 1-úè Ìàíèôåñòèíèí âÿäëÿðè áîøà ÷ûõàí-äàí 40 èë ñîíðà 2-úè Ìàíèôåñò ãÿëÿìÿ àëûíäû. Ùóìàíèñòëÿðèí 2-úè Ìàíèôåñ-òè àäëàíäûðûëàí áó ñÿíÿäèí áàøëàíüûúûíäà 1-úè Ìàíèôåñòèí âÿäëÿðèíèí íèéÿ

48

áîøà ÷ûõìàñûíà àéäûíëûã ýÿòèðèëìÿéÿ ÷àëûøûëûð. Àììà áóíà î ãÿäÿð äÿ íà-èë îëóíìàéûá. Ãåéä åäÿê êè, 2-úè Ìàíèôåñòäÿ äÿ 1-úèäÿ îëäóüó êèìè, äè-íÿ ãàðøû ôèêèðëÿð îëäóüó êèìè ãàëûá. Ùóìàíèñòëÿð éåíÿ äÿ òåèçìèí, õöñóñè-ëÿ äÿ äóàëàðû åøèäÿí, èíñàíëàðà íÿçÿð éåòèðÿí Òàíðûéà èíàíúûí àðãóìåíòñèçâÿ çàìàíû êå÷ìèø ïó÷ áèð ôèêèð îëäóüóíó áèëäèðèðäèëÿð: "Áèç âÿhé, òàíðû,èáàäÿò âÿ éà èíàíú àíëàéûøëàðûíûí áÿøÿðèééÿòÿ çÿðÿð âåðäèéèíÿ èíàíûðûã...Àòåèñò îëàðàã Òàíðûéëà éîõ, èíñàíëàðëà, ìöãÿääÿñëèêëÿ äåéèë, òÿáèÿòëÿ èøÿáàøëàéûðûã". (33)Áóíëàð ñîí äÿðÿúÿ ñÿòhè èçàhëàðäûð. Äèíè àíëàìàã ö÷öí äÿðèí áèð àüûë âÿ

ãàâðàéûø ëàçûìäûð, îíëàðûí áàøëàíüûúû èñÿ ñÿìèìèééÿò âÿ ãÿðÿçñèçëèêäèð. Ùó-ìàíèçì èñÿ åëÿ áàøëàíüûúäàí Àëëàhà ãàðøû ÷ûõàí âÿ áó ãÿðÿçèíè åëìè ïÿðäÿ-

49

Ìÿøhóð "áèòë" Úîí Ëåííîí "Õÿéàë åò êè, hå÷ áèð äèí éîõ" ñþçëÿðèëÿ XX ÿñðäÿ hóìà-

íèñò ôÿëñÿôÿíèí ÿñàñ òÿáëèüàò÷ûëàðûíäàí áèðèéäè.

éÿ áöðöéÿðÿê, úÿìèééÿòÿ ãÿáóë åòäèðìÿéÿ ÷àëûøàíëàðûí úÿhäëÿðèíäÿí áàøãàáèð øåé äåéèë. Îíëàðûí Àëëàh èíàíúûíû âÿ Èëàhè äèíëÿðè "ñöáóòñóç âÿ çàìàíûêå÷ìèø ôèêèð" àäëàíäûðìàëàðû èñÿ ÿñëèíäÿ éåíè áèð øåé äåéèë, èíêàð÷ûëàðûí ìèí-ëÿðëÿ èë ÿðçèíäÿ äåäèêëÿðèíèí òÿêðàðûäûð. Àëëàh èíêàð÷û äöøöíúÿíè Ãóðàíäà áå-ëÿ òàíûäûð:

- Ñèçèí òàíðûíûç áèð îëàí Àëëàhäûð. Àõèðÿòÿ èíàíìàéàíëàðûí ãÿëáëÿðè èñÿ[Àëëàhûí ãöäðÿò âÿ ÿçÿìÿòèíè, âÿhäàíèééÿòèíè] èíêàð åäÿð. Îíëàð [hàã-ãà áîéóí ãîéìàüû, Àëëàhà èìàí ýÿòèðìÿéè] þçëÿðèíÿ ñûüûøäûðìàçëàð.Øöáhÿñèç êè, Àëëàh îíëàðûí ýèçëÿòäèêëÿðèíè äÿ áèëèð, àøêàð åòäèêëÿðèíè äÿ.Àëëàh òÿêÿááöð åäÿíëÿðè ñåâìÿç! Ìöøðèêëÿðäÿí: "Ðÿááèíèç [Ìóhÿì-

50

ìÿäÿ] íÿ íàçèë åòìèøäèð?"- äåéÿ ñîðóøäóãäà, îíëàð: "Ãÿäèìëÿðèí ÿô-ñàíÿëÿðèíè!"- äåéÿ úàâàá âåðÿðëÿð. (Íÿhë 22-24)Àéÿëÿðäÿ èíêàð÷ûëàðûí äèíè äàèì "êþhíÿ íàüûë" àäëàíäûðäûãëàðû âÿ áóíóí

ÿñàñ ñÿáÿáèíèí ãÿëáëÿðäÿêè ëîâüàëûã hèññè (êèáð) îëäóüó ñþéëÿíèëèð. Ùóìàíèçìèñÿ ñàäÿúÿ îëàðàã, àéÿäÿ òÿñâèð îëóíàí äöøöíúÿ òÿðçèíèí ìöàñèð ôîðìàñûäûð.Éÿíè hóìàíèçì ãÿòèééÿí "éåíè äöøöíúÿ òÿðçè" äåéèë, ãÿäèìäÿí áÿðè èíêàð÷û-ëàðûí äöíéà ýþðöøöíöí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí éàíëûøëûãäûð. Ùóìàíèçìèí Àâðîïàòàðèõèíäÿêè éåðèíè èíúÿëÿéÿíäÿ áó ìþâçóäà ÷îõ ìàðàãëû ýåð÷ÿêëÿð îðòàéà ÷û-õûð.

51

Ùóìàíèñò ôÿëñÿôÿíèí âÿäëÿðèíèí

ÿêñèíÿ, àòåèçì âÿ äèíñèçëèê XX

ÿñðäÿ äöíéàéà ñàäÿúÿ ñàâàø,

òîããóøìà, àúû âÿ çöëì ýÿòèðèá.

Ùóìàíèçìèí êàááàëèñòèê ìÿíøÿéèÊàááàëàíûí Àëëàhûí Èñðàèë îüóëëàðûíà ýþíäÿðäèéè hàãã äèíèí è÷èíÿ ýèðÿí,

îíó äÿéèøäèðÿí, þç êþêëÿðè èñÿ Ãÿäèì Ìèñèðÿ ýåäèá ÷ûõàí áèð òÿëèì îëäóüóíóàðòûã áèëèðèê. Îíó äà hÿì÷èíèí áèëèðèê êè, áó òÿëèìèí ÿñàñûíäà èíñàíûí Àëëàhòÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàìûø, ÿçÿëäÿí ìþâúóä îëàí âàðëûã îëìàñû ôèêðè äàéàíûð.Àâðîïàíûí hóìàíèçìè äÿ áó ãàéíàãäàí ýÿëèá. Õðèñòèàíëûãäà Àëëàhûí âàðëûüû-íà âÿ áöòöí èíñàíëàðûí îíóí àúèç ãóëëàðû îëäóüóíà èíàì ÿñàñ éåðè òóòóð. Àì-ìà òàìïëèéåðëÿðèí ÿëèëÿ Àâðîïàéà éàéûëàí Êàááàëà ÿêñÿð ôèêèð àäàìëàðûíû þçòÿñèðè àëòûíà ñàëäû. Áåëÿúÿ, 15-úè ÿñðäÿí Àâðîïà ôèêèð äöíéàñûíà "hóìàíèçì"àõûíû áàøëàäû.

Ùóìàíèçì èëÿ Êàááàëà àðàñûíäàêû áó áàüëàíòû òàðèõè ïðîñåñëÿðèí ïÿðäÿ àð-õàñûíûí àðàøäûðûëìàñûíà hÿñð îëóíìóø ÿêñÿð ãàéíàãëàðäà âóðüóëàíûð. Áó ãàé-íàãëàðäàí áèðè äÿ Ìöãÿääÿñ Âàòèêàí Êèòàá Èíñòèòóòóíäà òàðèõ ïðîôåññîðó, öí-ëö éàçàð Ìàëàêè Ìàðòèíèí (Malachi Martin) "The Keys of This Blood" (Áóãàíûí à÷àðëàðû) àäëû êèòàáûäûð. Ïðîô. Ìàðòèí Êàááàëàíûí hóìàíèñòëÿðÿ à÷ûã-àø-êàð hèññ îëóíàí òÿñèðèíè áåëÿ èçàh åäèð:

- Ðåíåñàíñ Èòàëèéàñûíûí åðêÿí äþíÿìëÿðèí-äÿ þçöíö ýþñòÿðÿí ãåéðè-ÿíÿíÿâè öñéàí÷û-ëûã àòìîñôåðèíäÿ ìþâúóä ñèñòåìèí íÿçàðÿ-òèíè íåéòðàëëàøäûðìàüû ãàðøûñûíà ìÿãñÿä ãî-éàí hóìàíèñò äÿðíÿêëÿð ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäû.Îíëàð, òÿáèè êè, ýèçëèí ÷àëûøûðäûëàð. Áó hóìà-íèñò ãðóïëàð hÿì Èíúèëÿ, hÿì äÿ Êèëñÿíèíèúòèìàè-ñèéàñè ñàhÿëÿðäÿ ãóðäóüó ôÿëñÿôè âÿäèíè ìöíàñèáÿòëÿðÿ ãàðøû ÷ûõûðäûëàð. ÎíëàðÌöãÿääÿñ Êèòàáû òàìàì ôÿðãëè øÿêèëäÿ éî-çóð âÿ òÿôñèð åäèðäèëÿð. Ùÿìèí éîçóìëàðûíêþêö èñÿ ýåäèá Øèìàëè Àôðèêàäàêû, õöñóñèëÿäÿ Ìèñèðäÿêè áÿçè ìÿçhÿáëÿðÿ ÷ûõûðäû. Áèðìöääÿò ñîíðà Èòàëèéà hóìàíèñòëÿðè äàhà äàèðÿëè ýåäÿðÿê, Êàááàëàíû áèð éîë ýþñòÿðÿíêèìè ãÿáóë åòäèëÿð. Ãíîñòèê (Õðèñòèàíëûüûíèëê âàõòëàðûíäà éàðàíìûø âÿ Êàááàëà èëÿÿëàãÿñè îëàí ìåòàôèçèê òÿëèì) òÿôÿêêöðö éå-íèäÿí äèð÷ÿëòäèëÿð. Âÿ hÿìèí òÿëèìè áèð

52

Âàòèêàí Óíèâåðñèòåòèíèí òàðèõ÷èñè Ìàëàõè

Ìàðòèí (Malachi Martin) áèëäèðèð êè, Àâ-

ðîïàäà hóìàíèçìèí îðòàéà ÷ûõìàñûéëà

Êàááàëà àðàñûíäà ÷îõ ñûõ áèð ÿëàãÿ âàð.

äöíéà ìÿðêÿçè hàëûíà ýÿòèðäèëÿð. Îíëàðûí ìÿãñÿäè Êàááàëàäàí éàðàðëàíà-ðàã, òÿáèÿòèí ýèçëè ãöââÿëÿðèíè ñîñèàë ìÿãñÿäëÿð ö÷öí èøëÿòìÿê èäè. (34)Ãûñàñû, î äþíÿìäÿ ãóðóëàí hóìàíèñò äÿðíÿêëÿðè Àâðîïàéà hàêèì îëàí êà-òîëèê ìÿäÿíèééÿòèíèí éåðèíäÿ êþêëÿðè Êàááàëàäàí ýÿëÿí éåíè áèð ìÿäÿíèé-éÿò ãóðìàã, áó ìÿãñÿäëÿ "ñîñèàë ÷åâðèëèø" åòìÿê íèééÿòèíäÿ èäèëÿð. Áóìÿäÿíèééÿòèí Ãÿäèì Ìèñèð òÿëèìëÿðèíÿ ÿñàñëàíìàñûíû ïðîô. Ìàðòèí áåëÿòÿñâèð åäèð: "Ùÿìèí hóìàíèñò úÿìèééÿòëÿðèí öçâëÿðè "Êàèíàòûí Óëó Ìåìà-ðûíû" àðàäûãëàðûíû âÿ þçëÿðèíè îíà hÿñð åòäèêëÿðèíè äåéèðäèëÿð. "Êàèíàòûí ÓëóÌåìàðû" èáðàíèúÿ äþðä ìöãÿääÿñ hÿðôëÿ, éÿíè ÖÍWÍ èëÿ èøàðÿëÿíèðäè.Áóíóíëà éàíàøû, hóìàíèñòëÿð Ãÿäèì Ìèñèð ìÿíøÿëè îëàí ïèðàìèäà âÿ ýþçòÿñâèðëÿðè ñèìâîëëàðûíû äà ñå÷ìèøäèëÿð..."(35)Ãåéä åäÿê êè, hóìàíèñòëÿðèí "Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðû" èôàäÿñè hÿëÿ äÿ ìà-

ñîíëàð òÿðÿôèíäÿí èøëÿäèëèð. Áó äà þç íþâáÿñèíäÿ, hóìàíèñòëÿðëÿ ìàñîíëàðûíàðàñûíäà áàüëûëûã îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Ïðîô. Ìàðòèíèí éàçäûüû êèìè:

- Àâðîïàíûí äèýÿð øèìàë áþëýÿëÿðèíäÿ hóìàíèñòëÿðëÿ ïàðàëåë äàhà áèð áèð-ëèê éàðàíäû. Þíÿìèíè hå÷ êèìèí ãàâðàìàäûüû áèð áèðëèê... XIV ÿñðäÿ êàá-áàëèñò-hóìàíèñò úÿìèééÿòëÿð òÿçÿúÿ ôîðìàëàøìàüà áàøëàéàíäà Èíýèëòÿðÿ,Øîòëàíäèéà âÿ Ôðàíñàäà îðòà ÿñð áÿííà ëîæàëàðû ìþâúóä èäè. Îíëàð éàâàø-éàâàø ìàñîí ëîæàëàðûíà ÷åâðèëäèëÿð. Î âàõòëàð hå÷ êèì ìàñîíëàðëà èòàëéàíhóìàíèñòëÿðè àðàñûíäà ôèêèð áèðëèéèíèí îëäóüóíó òÿõìèí åäÿ áèëìÿçäè. Ùÿð-÷ÿíä, îíëàðûí hÿð èêèñè êàòîëèê êèëñÿñèíäÿí òàìàìèëÿ óçàã, ìÿõôè òÿøêèëàò-ëàð èäè. Ùÿð èêèñè "Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðû" èíàíúûíû ãÿáóë åäèðäè. Áó "ÓëóÌåìàð" (Êàòîëèê èíàíúûíäàí ôÿðãëè îëàðàã) ìàääè êàèíàòûí áèð ïàð÷àñû,"àéäûíëàøìûø äöøöíúÿ"íèí áèð öíñöðö èäè. Ùóìàíèñòëÿðèí âÿ ìàñîíëàðûí ãÿ-áóë åòäèéè áó éåíè èíàíú õðèñòèàíëûãëà ãÿòèééÿí óéüóí ýÿëìèðäè, ýöíàh, úÿ-hÿííÿì, úÿííÿò, ïåéüÿìáÿðëÿð, ìÿëÿêëÿð, ðàhèáëÿð âÿ ïàïà êèìè ÿêñÿðàíëàéûøëàðû ðÿää åäèðäè. (36)Ãûñàñû, XIV ÿñðäÿ Àâðîïàäà êþêëÿðè Êàááàëàéà äàéàíàí hóìàíèñò-ìàñîí

òÿøêèëàòëàíìàñû ïðîñåñè ýåäèðäè. Þçö äÿ áó òÿøêèëàò Éÿhóäèëèêäÿ, Õðèñòèàíëûã-äà âÿ Èñëàìäà îëäóüóíà ðÿüìÿí, Àëëàhû áöòöí êàèíàòûí éàðàäûúûñû, hàêèìè, úÿ-ìè èíñàíëàðûí Ðÿááè êèìè ãÿáóë åòìèðäè. Áóíóí éåðèíÿ "Êàèíàòûí Óëó Ìåìà-ðû" êèìè ôÿðãëè áèð àíëàéûøäàí èñòèôàäÿ åäèðäè âÿ îíëàðà ýþðÿ, hÿìèí âàðëûãìàääè êàèíàòûí áèð ïàð÷àñû èäè... Áàøãà ñþçëÿ äåñÿê, XIV ÿñð Àâðîïàñûíäà éà-ðàíàí áó ýèçëè òÿøêèëàò þðòöëö øÿêèëäÿ Àëëàhû èíêàð åäèð, ìàääè òÿáèÿòÿ òàïûíûð-äû.

53

Áó ÿúàèá èíàíúûí áàøãà áèð òÿðÿôèíè ýþðìÿê ö÷öí ýÿëèí éåíèäÿí XX ÿñðÿäþíÿê âÿ ÷àüäàø ìàñîíëàðûí íÿøðëÿðèíÿ íÿçÿð ñàëàã. ßí ìÿøhóð Òöðê ìàñîí-ëàðûíäàí îëàí Ñÿëàìè Èøûíäàüûí ýÿíú ìàñîíëàðà òÿëèì ìÿãñÿäèëÿ éàçäûüû âÿ1977-úè èëäÿ éàëíûç ìàñîíëàðûí àðàñûíäà éàéûëàí "Masonluktan Esinlenmeler"àäëû êèòàáûíäà "Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðû" èíàíúû áåëÿ àíëàäûëûð:

- Ìàñîíëóã òàíðûñûç äåéèë. Àììà îíóí ìÿíèìñÿäèéè Òàíðû àíëàéûøû äèí-ëÿðäÿêèíÿ áÿíçÿìèð. Ìàñîíëóãäà òàíðû ÿí óúà áèð ïðèíñèïäèð. Êàíèíàòûíñîí ïèëëÿñè, ñÿðhÿäèäèð. Þç âàðëûüûìûçû òÿíãèä åäÿðÿê, þçöìöçö òàíûéàðàã,åëì, àüûë âÿ èðàäÿ éîëóíäà ýåòäèêúÿ, îíóíëà àðàìûçäàêû ìÿñàôÿ àçàëà áè-ëÿð. Îíäà èíñàíëàðûí éàõøû âÿ éà ïèñ úÿhÿòëÿðè éîõäóð. Î, øÿõñëÿíäèðèëìÿ-éèá. Òÿáèÿòèí âÿ áÿøÿðèééÿòèí èäàðÿ åäèúèñè ñàéûëà áèëìÿç. Êàèíàòäàêû áþ-éöê âÿ óúà ÷àëûøìàíûí, áèðëèéèí, hàðìîíèéàíûí Ìåìàðûäûð. Êàèíàòäàêû áö-òöí âàðëûãëàðûí úÿìèäèð. Ùÿð øåéè ýþðÿí âÿ ÿhàòÿ åäÿí òîòàë ýþçäöð, åíåð-æèäèð. Àììà áöòöí áóíëàðëà áåëÿ, îíóí áèð áàøëàíüûú îëäóüó äåéèëÿ áèëìÿç.Î, áþéöê áèð ñèððäèð. (37)Éåíÿ äÿ åéíè ãàéíàãäà ìàñîíëàðûí "Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðû" äåéÿðêÿí ÿñ-ëèíäÿ òÿáèÿòè íÿçÿðäÿ òóòäóãëàðû, éÿíè òÿáèÿòÿ òàïûíäûãëàðû áåëÿ èôàäÿ åäè-ëèð: "Òÿáèÿòäÿí êÿíàðäà áèçè éþíÿëäÿí, hÿðÿêÿòëÿðèìèçÿ ýþðÿ ìÿñóëèééÿòäàøûéàí áèð ýöú îëà áèëìÿç. Ìàñîí òÿëèìëÿðè ÿñàñûíäà åëì âÿ àüûë äàéà-íàí ýåð÷ÿêëÿðäèð. Òàíðû åëÿ êàèíàòûí þçö âÿ îíó ÿhàòÿéÿ àëàí ýöú, åíåðæè-äèð". (38)Òöðê ìàñîíëàðûíûí þçÿë íÿøðëÿðèíäÿí îëàí "Ìåìàð Ñèíàí" æóðíàëûíäà èñÿ

åéíè ôÿëñÿôÿ áó úöð à÷ûãëàíûð: "Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðû ñîíñóçëóüà äîüðó ìåéëëÿíìÿê äåìÿêäèð. Ñîíñóç-ëóãäàêû ìöòëÿãëèéè, òàìëûüû, ìöêÿììÿëëèéè àðàìàã âÿ äþíÿ-äþíÿ àðàìàãýÿðÿêäèð. Áóíó äöøöíÿí ìàñîíëà éàøàíàí àí àðàñûíäà áèð ìÿñàôÿ éàðàíûð".(39)Áÿëè, ìàñîíëàðûí "áèç Àëëàhà èíàíûðûã, àðàìûçäà ãÿòèééÿí àòåèñò éîõäóð"

äåéÿðêÿí íÿçÿðäÿ òóòäóãëàðû "Àëëàh èíàíúû" áóäóð. Ìàñîíëóã ÿñëèíäÿ Àëëàhàäåéèë, þç äàõèëè ôÿëñÿôÿñèíäÿ èëàhèëÿøäèðäèéè "òÿáèÿò", "êàèíàò", "èíñàíëûã" êèìèhóìàíèñò âÿ íàòóðàëèñò àíëàéûøëàðà òàïûíûð. Ìàñîí ÿäÿáèééàòûíû èíúÿëÿéÿíäÿáó ãóðóìóí ÿñëèíäÿ "òÿøêèëàòëàíìûø hóìàíèçì"äÿí áàøãà áèð øåé îëìàäûüû âÿáöòöí äöíéàäà äèíñèç úÿìèééÿò ãóðìàüû ãàðøûñûíà ìÿãñÿä ãîéäóüó àíëàøûëûð.XIV ÿñð Àâðîïàñûíûí hóìàíèñò äÿðíÿêëÿðèíäÿ éàðàíàí ôèêèðëÿð ìöàñèð ìàñîí-ëàð òÿðÿôèíäÿí äÿ åéíè øÿêèëäÿ ãîðóíóð âÿ ãÿáóë åäèëèð.

54

Áÿçè ìàñîí ñèìâîëëàðû

Ìàñîíëóã hóìàíèçìè: èíñàíà òàïûíìàÌàñîíëàð þç ÿáÿäèééàòëàðûíäà hóìàíèñò ôÿëñÿôÿëÿðèíè âÿ Èëàhè äèíëÿðÿ ãàð-

øû ÷ûõìàëàðûíû äåòàëëàðûíà ãÿäÿð èíúÿëÿéèðëÿð. Îíëàðûí íÿøðëÿðèíäÿ áó ìþâçó-äà õåéëè à÷ûãëàìà, èçàh, øÿðh âÿ ñèìâîëëàð âàð. Àðòûã äåäèéèìèç êèìè, hóìà-íèçì èíñàíûí Éàðàäûúûñû îëàí Àëëàhà àðõà ÷åâèðìÿñè âÿ þçöíö êàèíàòûí "ÿíóúà âàðëûüû" êèìè ýþðìÿñèäèð. Áó, ÿñëèíäÿ åëÿ èíñàíà åòèãàääûð. Ùÿìèí àüûëñûçèíàíú 14 âÿ 15-úè ÿñðëÿðèí êàááàëèñò hóìàíèñòëÿðèíäÿí ýöíöìöçöí ìàñîíëà-ðûíà ãÿäÿð äàâàì åòäèðèëèð.

14-úö ÿñðèí ÿí ìÿøhóð êàááàëèñò hóìàíèñòëÿðèíäÿí áèðè Ïèêî Äåëëà Ìèðàí-äîëàäûð (Pico Della Mirandola). Îíóí "Conclusiones" àäëû ÿñÿðè Ïàïà VIII Èí-íîêåíòè òÿðÿôèíäÿí "êàôèð âÿ õÿñòÿ àüëûí ñàéûãëàìàñû" àäëàíäûðûëàðàã, 1489-úûèëäÿ ëÿíÿòëÿíìèøäè. ×öíêè Ìèðàíäîëà ÿñÿðèíäÿ "äöíéàäà hå÷ áèð øåé èíñàíàhåéðàí îëìàãäàí äàhà öñòöí äåéèë" éàçìûøäû. Êèëñÿ äÿ ÿñëèíäÿ èíñàíà òàïûí-ìàäàí áàøãà áèð øåé îëìàéàí áó äöøöíúÿíè êöôð êèìè äÿéÿðëÿíäèðìèøäè. Ùÿ-ìèí äöøöíúÿ ýåð÷ÿêäÿí äÿ êöôðäöð, hàããû èíêàðäûð, ÷öíêè ÿñèë håéðàí îëóíà-úàã âàðëûã Àëëàhäûð. Èíñàí àíúàí Îíóí ÿñÿðè, èòàÿòêàð ãóëó îëàðàã äÿéÿðÿ ìà-ëèêäèð.

Ýöíöìöçöí ìàñîíëàðû èñÿ Ìèðàíäîëàíûí ãàïàëû øÿêèëäÿ èôàäÿ åòäèéè èíñà-íà òàïûíìàíû à÷ûã-àøêàð îðòàéà ãîéóðëàð: "Èáòèäàè úÿìèééÿòëÿð àúèç èäèëÿð, äî-ëàéûñûéëà, ÿòðàôëàðûíäàêû ãöââÿëÿðè âÿ hàäèñÿëÿðè èëàhèëÿøäèðèðäèëÿð. Ìàñîíëóãèñÿ èíñàíû èëàhèëÿøäèðäè". (40)

Ìàñîí éàçàð Ìåíëè Ï.Ùîëë (Manly P.Íall) òÿðÿôèíäÿí ãÿëÿìÿ àëûíàí "The LostKeys of Freemasonry" (Ìàñîíëóüóí èòìèøà÷àðëàðû) àäëû êèòàáäà èñÿ ìàñîíëóüóí hó-ìàíèñò äîêòðèíàñûíûí êþêëÿðèíèí ÃÿäèìÌèñèðÿ ýåäèá ÷ûõäûüû áåëÿ à÷ûãëàíûð:- Ìèñèðèí ìèñòèê ÿôñàíÿëÿðèíäÿ îëäóüó êè-ìè, èíñàí áèð òàíðûäûð. Ùÿð øåéè ãîðóìàüàãàäèð èøûüû ïàðëàéàíäà èñÿ ö÷ëö òàíðûëûã òà-úû ãàçàíûð âÿ óñòàä ìàñîíëàðûí úÿðýÿñèíÿãîøóëóð. Îíëàð ìàâè-ãûçûëû ðÿíýëè úöááÿëÿ-ðèíèí è÷èíäÿ ìàñîí ëîæàñûíûí ö÷ëö èøûüû èëÿýåúÿíèí ãàðàíëûüûíû àéäûíëàòìàüû hÿäÿôÿàëûáëàð. (41)

56

Ìÿøhóð êàááàëèñò hóìàíèñòëÿðäÿí áèðè: Ïè-

êî Äåëëà Ìèðàíäîëà

Éÿíè ìàñîíëàðûí áàòèë èíàíúûíà ýþðÿ, èíñàí áèð èëàhèäèð, àíúàã éàëíûç óñòàäìàñîí îëàíäà ýåð÷ÿêäÿí áó çèðâÿéÿ éåòèøèð. Óñòàä ìàñîí îëìàüûí éîëó èñÿÀëëàhà èíàíìàãäàí âÿ Îíóí ãóëó îëìàã øöóðóíäàí òàìàìèëÿ óçàãëàøìàãäàíêå÷èð. Áó ýåð÷ÿê äèýÿð àðàøäûðìà÷û Ú.Ä.Áàêûí (É.D.Buck) "Mystic Masonry"(Ìèñòèê Ìàñîíëóã) àäëû êèòàáûíäà áåëÿ âóðüóëàíûð: "Ìàñîíëóüóí ãÿáóë åòäèéèéåýàíÿ òàíðû èíñàíëûüûí þçöäöð. Äîëàéûñûéëà, èíñàíëûã ãàâðàìû ìàñîíëóãäàêûòÿê òàíðûäûð". (42)

Ýþðöíäöéö êèìè, ìàñîíëóã áèð íþâ äèíäèð; àììà èëàhè äèí äåéèë, hóìà-íèñò âÿ äîëàéûñûéëà, áàòèë áèð äèíäèð. Àëëàhà äåéèë, ìÿhç èíñàíëûüà òàïûíûð. Ìà-ñîíëóüóí ãàéíàãëàðû áóíó èñðàðëà âóðüóëàéûðëàð. Òöðê Ìàñîí äÿðýèñèíäÿêè áèðéàçûäà "...Äàèì òÿãäèð åäèðèê êè, ìàñîíëóüóí éöêñÿê èäåàëû Ùóìàíèçì äîê-òðèíàñûíäàäûð",- äåéÿ áèëäèðèëèð. (43) Áó äîêòðèíàíûí þçëöéöíäÿ äèí îëäóüó èñÿéåíÿ äÿ Òöðê ìàñîíëàðûíà àèä áèð ãàéíàãäà áåëÿ âóðüóëàíûð: "Ãÿòè øÿêèëäÿáÿéàí åäèëìèø äèíè åhêàìëàðäàí óçàã, ôÿãÿò hÿãèãè áèð äèí, áåëÿúÿ äÿ hÿéà-òûí ìÿíàñû îëàí hóìàíèçì ýÿíúëÿðèí áöòöí àðçóëàðûíû hÿéàòà êå÷èðÿúÿê". (44)

Áÿñ ìàñîíëàð èíàíäûãëàðû áó áàòèë äèíÿ íåúÿ õèäìÿò åäèðëÿð? Áóíó ýþðìÿêö÷öí ìàñîíëàðûí úÿìèééÿòÿ âåðäèêëÿðè ìåñàæëàðûí àíëàìûíû áèð àç äà äÿðèíäÿíèíúÿëÿìÿê ýÿðÿêäèð.

Ùóìàíèñò ÿõëàã íÿçÿðèééÿñèÙàçûðäà áöòöí äöíéàäà ìàñîíëàð þçëÿðèíè úÿìèééÿòÿ òàíûòìàã âÿ ãÿáóë

åòäèðìÿê ö÷öí ñÿé ýþñòÿðèðëÿð. Ìÿòáóàò êîíôðàíñëàðû, èíòåðíåò ñàéòëàðû, hÿòòàãÿçåò åëàíëàðû âàñèòÿñèëÿ "ÿñëèíäÿ ñàäÿúÿ úÿìèééÿòèí õåéðè ö÷öí ÷àëûøàí" áèðòÿøêèëàò îëäóãëàðûíû ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Áÿçè þëêÿëÿðäÿ ìàñîíëàð hÿòòà ÷å-øèäëè õåéðèééÿ ôîíäëàðû äà éàðàäûáëàð.

Ìàñîíëàðûí íèñáÿòÿí ëèáåðàë âÿ ñÿðáÿñò ãàíàäëàðû îëàí Ðîòàðè âÿ Ëèîí êëóá-ëàðû hàããûíäà äà åéíè ôèêèðëÿðè äåìÿê îëàð. Áöòöí áó òÿøêèëàòëàð "úÿìèééÿòèíõåéðè ö÷öí ÷àëûøäûãëàðûíû" äþíÿ-äþíÿ âóðüóëàéûðëàð.

Øöáhÿñèç êè, "úÿìèééÿòèí õåéðè ö÷öí ÷àëûøìàã" ãÿòèééÿí ïèñ íèééÿò äåéèëâÿ áèç äÿ áóíà åòèðàç åäÿ áèëìÿðèê. Àíúàã áó äåéèìèí àëòûíäà ýèçëè âÿ ñîíäÿðÿúÿ þíÿìëè áèð ìÿãñÿä éàòûð. Ìàñîíëàð "èíñàíëàðûí äèíñèç äÿ ÿõëàãëû îëà,ÿõëàãëû äöíéà ãóðà áèëÿúÿéèíè" úÿìèééÿòÿ ÷àòäûðìàã èñòÿéèðëÿð âÿ áöòöí "õåé-ðèééÿ÷èëèê"ëÿðè äÿ áó ôèêðè éåðèòìÿê ìÿãñÿäè äàøûéûð. Ùÿìèí "äèíñèç ÿõëàã"àíëàéûøû ìàñîíëàðûí èíòåðíåò-ñàéòëàðûíäà áó úöð èçàh îëóíóð: "Èíñàí íÿäèð?Ùàðäàí ýÿëèá, hàðà ýåäèð? Èíñàí íåúÿ éàøàéûð? ßñëèíäÿ íåúÿ éàøàìàñû ëàçûì-

57

äûð? Äèíëÿð áó ñóàëëàðà ãóðäóãëàðû ÿõëàã ïðèíñèïëÿðèëÿ úàâàá âåðìÿéÿ ÷àëûøûð-ëàð. Ôÿãÿò hÿìèí ïðèíèñïëÿðè Àëëàh, úÿííÿò, úÿhÿííÿì, èáàäÿò êèìè ìåòàôèçèêàíëàéûøëàðëà áàüëàéûðëàð. Èíñàíëàðà èñÿ àíëàìàäàí èíàíìàëàðû ëàçûì ýÿëÿí ìå-òèôèçèê ïðîáëåìëÿðÿ ýåòìÿäÿí, hÿéàò ïðèíñèïëÿðèíè òàïìàëàðû ëàçûìäûð. Ìàñîí-ëóã áó ïðèíñèïëÿðè, àçàäëûã, áÿðàáÿðëèê, ãàðäàøëûã, çÿhìÿòêåøëèê, áàðûø, ñåâýè,äåìîêðàòèéà âÿ ñ. èäåéàëàðû ÿñðëÿðäÿí áÿðè áÿéàí åòìÿêäÿäèð. Áóíëàð èíñàíàáèð hÿéàò ôÿëñÿôÿñè âåðèð, îíóí êþêëÿðè èñÿ ìåòàôèçèê àíëàéûøëàðäà äåéèë, äöí-éàäà éàøàéàí êàìèë èíñàíûí þçöíäÿäèð". (45)

Ýþðöíäöéö êèìè, ìàñîíëóã èíñàíûí Àëëàhà èíàíàðàã, Îíóí ðèçàñû ö÷öí õå-éèð èøëÿð ýþðìÿñèíÿ ãàðøûäûð. Îíëàðà ýþðÿ hÿð øåé ñàäÿúÿ "èíñàíëûã" ö÷öí åäèë-ìÿëèäèð. Ìàñîí äÿðíÿêëÿðèíèí íÿøð åòäèðäèéè, õöñóñè "ö÷öíúö äÿðÿúÿ" àéèíèíèíèíúÿëÿíìÿñèíÿ àèä êèòàáäà áó ôèêèð à÷ûã-àøêàð ýþðöíöð:

- Ìàñîí ÿõëàãû hÿð øåéäÿí þíúÿ èíñàíëûã ñåâýèñèíÿ äàéàíûð. Áèð èíñàíäàí,äèíè éà ñèéàñè ãóðóìäàí, íàìÿëóì ôþâãÿëòÿáèè ãöââÿëÿðäÿí ãîðõàðàãìÿíôÿÿò, ìöêàôàò, úÿííÿò... íàìèíÿ éàõøû îëìàüû ãÿòèééÿí ãÿáóë åòìèð.Àììà áöòöí éàõøûëûãëàðû àèëÿ, éóðä, èíñàí âÿ èíñàëûã ñåâýèñèëÿ åäÿíëÿðè,éàëíûç áó äóéüóëàðëà éàõøû îëàíëàðû óúàëäûð. Ìàñîí òÿêàìöëöíöí ÿí ÿñàñìÿãñÿäëÿðèíäÿí áèðè áóäóð. Èíñàíëàðû ñåâìÿê âÿ hå÷ íÿ óììàäàí éàõøûîëìàã, áó ìÿðhÿëÿéÿ ÷àòìàã ÷îõ áþéöê áèð òÿêàìöëäöð. (46)Áó ñèòàòäàêû èääèàëàð ñîí äÿðÿúÿ àëäàäûúûäûð. Äèí ÿõëàãû îëìàéàí áèð éåð-

äÿ ìèëëÿò, éóðä, àèëÿ ñåâýèñè êèìè àíëàéûøëàð ôîðìàëàøà áèëìÿç. Ôîðìàëàøäûüû

58

Ìàñîíëàðûí "hóìàíèñò ÿõëàã" ôèêèðëÿðè ñîí äÿðÿúÿ àëäà-

äûúûäûð. Òàðèõ äèíèí îðòàäàí ãàëõäûüû úÿìèééÿòëÿðäÿ ÿõ-

ëàãûí äà éîõ îëäóüóíó, òîããóøìà âÿ õàîñóí hþêì ñöð-

äöéöíö ýþñòÿðèð. Áþéöê Ôðàíñûç Èíãèëàáûíûí âÿhøÿòèíè

ýþñòÿðÿí áó ðÿñì hóìàíèçìèí ýåð÷ÿê íÿòèúÿëÿðèíè òÿñ-

âèð åäèð.

ýþðöíñÿ äÿ, ÿñëèíäÿ, ñàõòà îëàúàã. Äèí ÿõëàãûíû éàøàìàéàí èíñàíëàð Àëëàhãîðõóñó äà îëìàéàí èíñàíëàðäûð, Àëëàh ãîðõóñó îëìàéàí éåðäÿ èñÿ èíñàíëàðéàëíûç þç ìàðàã âÿ ìÿíôÿÿòëÿðèíè äöøöíöðëÿð. Áåëÿ èíñàíëàðûí øÿõñè ìàðàã âÿìÿíôÿÿòëÿðèíÿ hàíñûñà çèéàí äÿéÿðñÿ, îíëàð áèð àíäà ñåâýèíè äÿ, ñÿäàãÿòè äÿêÿíàðà àòàðëàð. Àíúàã ôàéäà ýþòöðÿ áèëÿúÿêëÿðè øÿõñëÿðÿ ñåâýè âÿ ñàéüû áÿñ-ëÿéÿðëÿð. ×öíêè þç éàíëûø èíàíúëàðûíà ýþðÿ äöíéàéà úÿìèñè áèð äÿôÿ ýÿëèáëÿð,îíà ýþðÿ äÿ, áóðàäà íÿ ãÿäÿð ÷îõ ôàéäà ýþðñÿëÿð, áèð î ãÿäÿð ãÿíèìÿòäèð,öñòÿëèê, äöíéàäà åòäèêëÿðè hå÷ áèð ïèñëèéèí äÿ úÿçàñûíû ÷ÿêìÿéÿúÿêëÿð. Ìàñîíÿäÿáèééàòû áó ýåð÷ÿéè þðò-áàñäûð åëÿìÿéÿ ÷àëûøàí ãîíäàðìà "ÿõëàã äÿðñëÿ-ðè"ëÿ äîëóäóð. Àììà òàðèõ äÿ ñöáóò åäèð êè, äèíèí èíñàí ðóhóíà âåðäèéè hÿãè-ãè òÿðáèéÿ âÿ Àëëàhûí éîë ýþñòÿðÿí hþêìëÿðè îëìàñà, ýåð÷ÿê ÿõëàã hå÷ áèðhàëäà ãóðóëà áèëìÿç. Áóíà ÿí ïàðëàã ìèñàë 1789-úó èëèí Áþéöê Ôðàíñûç Èíãè-ëàáûäûð. Èíãèëàáû hàçûðëàéàí ìàñîíëàð "Àçàäëûã, Ãàðäàøëûã, Áÿðàáÿðëèê" êèìèèëê áàõûøäàí ÿõëàãëû ýþðöíÿí øöàðëàðëà îðòàéà ÷ûõñàëàð äà, ñîíðàäàí îí ìèí-ëÿðëÿ èíñàíû ýöíàhñûç éåðÿ ýèëéîòèíÿ ýþíäÿðäèëÿð, þëêÿíè ãàí ýþëöíÿ ÷åâèðäè-ëÿð. Ùÿòòà èíãèëàáûí þç ëèäåðëÿðè äÿ áó âÿhøÿòäÿí ãóðòóëà áèëìÿìèø, áèð-áèðè-íèí àðäûíúà áîéóíëàðû âóðóëìóøäó.

19-úó ÿñðäÿ éåíÿ äÿ "äèíñèç ÿõëàã" äöøöíúÿñèëÿ éîëà ÷ûõàí ñîñèàëèçì èñÿäàhà äÿhøÿòëè íÿòèúÿëÿð âåðäè. Ñþçäÿ ÿäàëÿòè, áÿðàáÿðëèéè, èñòèñìàðñûç úÿìèé-

éÿòè äÿñòÿêëÿéÿí âÿ áóíóí ö÷öí äÿäèíèí éîõ åäèëìÿñèíè âàúèá ñàéàíñîñèàëèçì XX ÿñðäÿ Ñîâåòëÿð Áèðëè-éè, Øÿðã Áëîêó, ×èí, Ùèíä-×èí, Àô-ðèêà, Ìÿðêÿçè Àìåðèêà êèìè áþëýÿ-ëÿðäÿ ìèëéîíëàðëà èíñàíëàðà ãîðõóíúàúûëàð éàøàäûá. Öñò-öñòÿ 120 ìèëéîíèíñàí (!) êîììóíèñò ðåæèìëÿðèíèíãóðáàíû îëóá. (47)

Áóíäàí áàøãà, êîììóíèñò ðåæèì-ëÿðèíäÿ hå÷ âàõò äåäèêëÿðè êèìè ÿäà-ëÿò âÿ áÿðàáÿðëèê ãóðóëìàéûá, ðÿh-áÿðëÿð àéðûúà áèð èñòèñìàð÷û ñèíèô êè-ìè ôîðìàëàøûáëàð. (Éóãîñëàâ ôèêèð

59

Ôðàíñûç Èíãèëàáûíûí ãÿòëèàì âàñèòÿñè: Ýèëéîòèí.

Ôðàíñûç Èíãèëàáûíäàí áèð áàøãà âÿhøÿò ìÿíçÿðÿñè.

àäàìû Ìèëîâàí Äúèëàñ (Milovan Déilas) "Éåíè Ñèíèô" àäëû êëàññèê êèòàáûíäà"íîìåíêëàòóðà" àäëàíäûðûëàí êîììóíèñò êàäðëàðûí ñîñèàëèçì èääèàëàðûíûí òàìà-ìèëÿ ÿêñèíÿ, "èìòèéàçëû ñèíèô" îëäóãëàðûíû ÷îõ éàõøû èçàh åäèð.)

Ìöàñèð äþâðäÿ äÿ þçëÿðèíè "úÿìèééÿòèí õåéðèíÿ ÷àëûøàí", "èíñàíëûã ö÷öíôÿäàêàðëûã ýþñòÿðÿí" òÿøêèëàò êèìè òàíûòìàüà ÷àëûøàí ìàñîíëàðûí ÷îõ äÿhøÿòëèáèð è÷è öçö âàð. ßêñÿð þëêÿëÿðäÿ ìàñîíëóã ýèçëè ýÿëèðëÿð ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí âà-ñèòÿäèð.

1980-úè èëëÿðäÿ Èòàëèéàíû ñèëêÿëÿéÿí "Ï2 Ìàñîí Ëîæàñû" ñêàíäàëû áó þëêÿ-äÿ ìàñîíëóüóí ìàôèéà èëÿ ÿëàãÿñèíè, ëîæà ðÿháÿðëÿðèíèí ñèëàh ãà÷àãìàë÷ûëûüû,íàðêîòèê òèúàðÿòè, ãàðà ïóëëàðûí éóéóëìàñûéëà ìÿøüóë îëäóüóíó, ðÿãèáëÿðèíÿ âÿéà þçëÿðèíÿ "õÿéàíÿò" åäÿíëÿðÿ ãàðøû ñóè-ãÿñäëÿð òÿøêèë åòäèêëÿðèíè öçÿ ÷ûõàð-äû.

1992-úè èëäÿ Ôðàíñàäà ýöíäÿìÿ ýÿëÿí "Áþéöê øÿðã ëîæàñû" ñêàíäàëûíäà,1995-úè èëäÿ Èíýèëòÿðÿäÿ ìåäèàéà éîë òàïàí "Èíýèëèñ òÿìèç ÿëëÿðè" ÿìÿëèééà-òûíäà ìàñîí ëîæàëàðûíûí ãàðàíëûã ÿìÿëëÿðè öçÿ ÷ûõäû. Âÿ áÿëëè îëäó êè, ìàñîí-ëàðûí "hóìàíèñò ÿõëàã" àíëàéûøû ñàäÿúÿ, ñþçäÿäèð. Áàøãà úöð ìöìêöí äÿ äå-éèë, ÷öíêè àðòûã äåäèéèìèç êèìè, úÿìèééÿòäÿ ÿõëàã ñàäÿúÿ Èëàhè äèíèí éàøàí-ìàñû ñàéÿñèíäÿ ãóðóëóð. ßõëàãûí òÿìÿëèíäÿ èíñàíûí åãîèçìäÿí âÿ êèáðäÿíãóðòóëìàñû äàéàíûð. Áóíóí ö÷öí èñÿ èíñàí àíúàã Àëëàhà ãàðøûñûíäàêû àúèçëèéè-íè âÿ ìÿñóëèééÿòèíè äÿðê åòìÿëèäèð. Àëëàh Ãóðàíäà ìþìèíëÿðèí ôÿäàêàðëûüûíûàíëàòäûãäàí ñîíðà, "Íÿôñèíèí õÿñèñëèéèíäÿí, òàìàhûíäàí ãîðóíóá ñàõëàíûëàíêèìñÿëÿð - ìÿhç îíëàð íèúàò òàïûá ñÿàäÿòÿ ãîâóøàíëàðäûð" (Ùÿøð 9),- áóéó-ðàðàã, ýåð÷ÿê ÿõëàãûí íÿ îëäóüóíó õÿáÿð âåðèð.

Ãóðàíûí Ôöðãàí ñóðÿñèíäÿ èñÿ àíúàã Ðÿhìàíûí ãóëëàðûíûí ñàhèá îëäóãëàðûÿõëàãûí õöñóñèééÿòëÿðè áåëÿ òÿñâèð îëóíóð:

- Ðÿhìàíûí [ÿñèë] áÿíäÿëÿðè î êÿñëÿðäèð êè, îíëàð éåð öçöíäÿ òÿìêèí-ëÿ, òÿâàçþêàðëûãëà ýÿçÿð, úàhèëëÿð îíëàðà ñþç àòäûãëàðû çàìàí îíëàðëàýþçÿë, éóìøàã äàíûøàðëàð. Îíëàð ýåúÿíè Ðÿááè ö÷öí ñÿúäÿ âÿ ãèéàì[íàìàç] è÷èíäÿ êå÷èðÿð. Âÿ áåëÿ äåéÿðëÿð: "Ïÿðâÿðäèýàðà! Úÿhÿííÿìÿçàáûíû áèçäÿí ñîâóøäóð. Øöáhÿñèç êè, îíóí ÿçàáû hÿìèøÿëèêäèð". Äîü-ðóäàí äà î, íÿ ïèñ ìÿñêÿí, íÿ ïèñ éåðäèð. Îíëàð [ìàëëàðûíû] õÿðúëÿäèê-äÿ íÿ èñðàô÷ûëûã, íÿ äÿ õÿñèñëèê åäÿð, áó èêèñèíèí àðàñûíäà îðòàã áèð éîëòóòàðëàð. Îíëàð Àëëàhëà éàíàøû áàøãà áèð òàíðûéà èáàäÿò åòìÿç, Àëëàhûíhàðàì áóéóðäóüó úàíà íàhàã éåðÿ ãÿñä åòìÿç, çèíà åòìÿçëÿð. Ùÿðêÿñ áóíó [áó èøëÿðè] åòñÿ, úÿçàñûíû ÷ÿêÿð. Ãèéàìÿò ýöíö îíóí ÿçàáû

61

ãàò-ãàò îëàð âÿ î ÿçàá è÷èíäÿ çÿëèë îëóá äàèì ãàëàð. Àíúàã òþâáÿ åäèáèìàí ýÿòèðÿí âÿ éàõøû èøëÿð ýþðÿíëÿðäÿí áàøãà! Àëëàh îíëàðûí ïèñ ÿìÿë-ëÿðèíè éàõøû ÿìÿëëÿðÿ ÷åâèðÿð. Àëëàh áàüûøëàéàí âÿ ðÿhì åäÿíäèð. Ùÿðêÿñ òþâáÿ åäèá, éàõøû èø ýþðñÿ, î, øöáhÿñèç êè, Àëëàhà òÿðÿô éàõøû áèð äþ-íöøëÿ [Àëëàhûí ðèçàñûíû ãàçàíìûø hàëäà] äþíÿð. (Ôöðãàí 63-73)Àëëàhûí àéÿëÿðè îõóíàðêÿí îíà ãàðøû ëàë-êàð îëìàìàã, éÿíè Àëëàhà hþðìÿò

ãàðûøûã ãîðõó âÿ ñÿäàãÿò hèññëÿðè áÿñëÿìÿê ìþìèíèí ÿñàñ âÿçèôÿñäèð. Áóíóíñàéÿñèíäÿ èíñàí åãîèçìäÿí, ãÿðÿçäÿí, þçöíö áàøãàëàðûíäàí öñòöí òóòìàãìÿðÿçèíäÿí ãóðòóëóð âÿ éóõàðûäàêû àéÿëÿðäÿ òÿñâèð îëóíàí ÿõëàãà ãîâóøóð.Îíà ýþðÿ äÿ, Àëëàhà èíàìûí âÿ Àëëàh ãîðõóñóíóí îëìàäûüû áèð úÿìèééÿòäÿÿõëàã äà îëìàç. Ùå÷ íÿéèí ìöòëÿã ìåéàðëàðû îëìàäûüûíà ýþðÿ, èíñàíëàð "äîü-ðó" âÿ "éàëàí" àíëàéûøëàðûíû þç ìÿíôÿÿòëÿðèíÿ óéüóí ìöÿééÿíëÿøäèðèð âÿ òÿò-áèã åäèðëÿð. Ìàñîíëóüóí âÿ àòåèñò hóìàíèçìèí ìÿãñÿäè äÿ åëÿ "ÿõëàãëû äöí-éà ãóðìàã" äåéèë, äèíñèç äöíéà ãóðìàãäûð. Áàøãà úöð äåñÿê, ìàñîíëàð ÿõëà-ãà þíÿì âåðäèêëÿðè ö÷öí éîõ, úÿìèééÿòÿ "äèíèí ëàçûìñûç îëäóüóíó" ýþñòÿð-ìÿê ö÷öí hóìàíèñò ôÿëñÿôÿéÿ ÿë àòûáëàð. Ùàëáóêè íÿ hóìàíèçì, íÿ äÿ áàøãàáèð áàòèë äöøöíúÿ èíñàíëàðà ýþçÿë ÿõëàã éàøàäà áèëìÿç. Àíúàã Àëëàhäàí ýÿ-ðÿéèíúÿ ãîðõàí èíñàíëàð ýþçÿë ÿõëàã ñàhèáè îëà áèëÿðëÿð.

Ìàñîíëóüóí hÿäÿôè: hóìàíèñò äöíéà ãóðìàãÀðòûã áèëèðèê êè, ìàñîíëàð hóìàíèñò ôÿëñÿôÿñèíÿ áþéöê þíÿì âåðèðëÿð. Áó

ôÿëñÿôÿ èñÿ Àëëàhà èìàíû ðÿää åäèð âÿ èíñàíà òàïûíìàüû ëàçûì áèëèð. Àììàÿñàñ ìÿñÿëÿ î äåéèë, áóäóð êè, ìàñîíëàð áó èíàìû þçëÿðè ö÷öí ãóðàøäûðûáëàð,éîõñà áöòöí èíñàíëàðà ãÿáóë åòäèðìÿê èñòÿéèðëÿð?

Ìàñîíëóüóí ìÿíáÿëÿðèíÿ íÿçÿð ñàëàíäà úàâàáû à÷ûãúà ýþðìÿê ìöìêöí-äöð: áó òÿøêèëàò hóìàíèñò ôÿëñÿôÿíè áöòöí äöíéàéà éàéìàã âÿ íÿòèúÿäÿ Èëàhèäèíëÿðè (Èñëàìû, õðèñòèàíëûüû âÿ hÿòòà éÿhóäèëèéè) òàìàìèëÿ àðàäàí ãàëäûðìàãíèééÿòèíäÿäèð. Ìÿñÿëÿí, "Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíäÿ Ìîèç Áåðêåð (MoizBerker) èìçàëû ìöÿëëèô éàçûð: "Ìàñîíëóã ïèñëèê, éàõøûëûã, äöçýöíëöê, ÿäàëÿòàíëàéûøëàðûíûí êþêöíö ôþâãÿëòÿáèè àëÿìäÿ àðàìûð, èíñàíëàð àðàñûíäàêû ñîñèàëìöíàñèáÿòëÿðäÿí äîüäóüóíà èíàíûð. Âÿ ìàñîíëóã áó òåçèñè áöòöí äöíéàéàéàéìàüà ÷àëûøûð". (48)

ßí áþéöê òöðê ìàñîíëàðûíäàí áèðè - Ñÿëàìè Èøûíäàü èñÿ "MasonluktanEsinlenmeler" àäëû êèòàáûíäà áåëÿ éàçûð:

62

"Ìàñîíëóüà ýþðÿ, èíñàíëàðû ôþâãÿëòÿáèè, èëàhè òÿìÿëëÿðÿ äàéàíìûø áèð ÿõ-ëàãäàí ãóðòàðàðàã, èíñàíè ÿõëàã, éÿíè èíñàíèééÿòÿ äàéàíàí ÿõëàãè ñèñòåìãóðìàã ýÿðÿêäèð. Ìàñîíëóã áöòöí úÿìèééÿòëÿðäÿ áóíó åòìÿéè ãàðøûñûíàìÿãñÿä ãîéóá". (49)Áöòöí áóíëàð áàøãà ñþçëÿ, áöòöí èíñàíëàðû äèíñèçëÿøäèðìÿê äåìÿêäèð. Èøûí-

äàü åéíè êèòàáäà áó hÿäÿôè "éöêñÿê ñèâèëèçàñèéàíûí ãóðóëìàñû éîëëàðû" àäû àë-òûíäà áåëÿ à÷ûãëàéûð:

"Ìàñîíëóüóí òÿêëèô åòäèéè âàñèòÿëÿð èíêèøàô åòìèø ñèâèëèçàñèéàíûí ãóðóëìà-ñû ö÷öí éåòÿðëèäèð. Áóíóí ö÷öí:

- Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðû àíëàéûøûíûí ìÿíèìñÿíèëìÿñè;- Âÿhéÿ èíàíìàìàã;- Ðàñèîíàë hóìàíèçìÿ äàéàíàí ÿìÿê ñèñòåìèíè éàéìàã ëàçûìäûð".Ýþðöíäöéö êèìè, áó ö÷ ìàääÿäÿí èêèñè à÷ûã-àøêàð Àëëàhûí âàðëûüûíû ðÿää

åäèð. Èêèíúè ìàääÿ åéíè çàìàíäà hÿì äÿ âÿhé ÿñàñûíäà ãóðóëàí äèíëÿðÿ ãàð-øûäûð. Ìàñîíëóã ìÿhç áó ö÷ ìöääÿà èëÿ éàéûëìàüà ÷àëûøûð.

Ìàñîíëóã äèíè ôèêèðëÿðÿ ãàëèá ýÿëìÿê ö÷öí êöòëÿâè òÿëãèí ìåòîäëàðûíäàíäà éàðàëàíìàüà ÷àëûøûð. Áó áàõûìäàí, Èøûíäàüûí êèòàáûíäàêû àøàüûäàêû ôèêèðëÿðìàðàã äîüóðóð:

"...Ùÿòòà äèêòàòîð ðåæèìëÿðè áåëÿ, äèíè ãóðóëóøëàðû ëÿüâ åòìÿéè áàúàð-ìàéûáëàð. Ùÿìèí ðåæèìëÿðèí çîðëà ãàïàòìàã èñòÿäèêëÿðè èáàäÿò éåðëÿðèíÿáó ýöí äàhà ÷îõ àäàì àõûøûð, éàñàãëàíàí äèíè èíàíúëàð äàhà ÷îõ òÿðÿôäàðòîïëàéûð. Áó úöð ìÿñÿëÿëÿðäÿ çîð òÿòáèã åòìÿéèí hå÷ áèð ôàéäàñû éîõäóð.Èíñàíëàðû ãàðàíëûãäàí àéäûíëûüà ÷ûõàðàúàã òÿê éîë åëì âÿ àüûë ïðèíñèïëÿðè-äèð. Èíñàíëàðà áó éîëëà òÿëèì âåðèëñÿ, îíëàð äèíëÿðèí áîø èíàíú âÿ åh-êàìëàðûíäàí úàíëàðûíû ãóðòàðàð, hóìàíèçìÿ ñàéüû äóéàðëàð. (50)Áóðàäà ìÿãñÿäèí íÿ îëäóüóíó éàõøû-éàõøû àðàøäûðìàã ýÿðÿêäèð. Èøûíäàü

ýþñòÿðèð êè, äèíÿ ãàðøû òÿçéèã îíó äàhà äà ýöúëÿíäèðÿúÿê, áóíà ýþðÿ äÿ, äèíèéîõ åòìÿê ö÷öí áàøãà ïðèíñèïëÿðÿ ÿë àòûëìàëûäûð. Îíóí "åëì âÿ àüûë" äåäèéèïðèíñèïëÿð ÿñëèíäÿ, ÿëáÿòòÿ êè, åëì âÿ àüûë äåéèë, áó ñþçëÿðëÿ ïÿðäÿëÿíìèø hó-ìàíèñò ôÿëñÿôÿäèð, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñäèð. Èøûíäàü êèòàáûíäà èçàh åäèð êè, áóòÿëèìëÿð úÿìèééÿòÿ éàéûëàðñà, èíñàíëàð Èëàhè äèíëÿðèí ñàäÿúÿ hóìàíèñò ôÿëñÿ-ôÿéëÿ öñò-öñòÿ äöøÿí òÿðÿôëÿðèíè ãÿáóë åäÿúÿêëÿð. Íÿòèúÿäÿ Èëàhè äèíëÿðèí áö-íþâðÿñè ñàðñûëàúàã, òÿäðèúÿí èñÿ ñûðàäàí ÷ûõàúàãëàð. Áöòöí äèíëÿðèí áöíþâðÿñèèñÿ, áÿëëèäèð êè, èíñàíûí Àëëàhûí ãóëó îëäóüóíà òÿìÿë èíàíúäûð.

63

Ãûñàñû, ìàñîíëàð äèíèí þçÿéè îëàí èìàí ÿñàñëàðûíû (éÿíè Àëëàhûí âàðëûüûíà,áèðëèéèíÿ, hÿð øåéè Îíóí éàðàòìàñûíà, èíñàíûí Àëëàh ãàðøûñûíäà ìÿñóëèééÿòãàçàíìàñûíà èíàíúû) àðàäàí ãàëäûðìàã íèééÿòèíäÿäèðëÿð. Îíóí éåðèíÿ èñÿ"åëì âÿ àüûë" àäûéëà ïÿðäÿëÿäèêëÿðè àòåèçìè èðÿëè ñöðöðëÿð. Éåíÿ äÿ Èøûíäà-üûí ìàñîíëàðûí äÿðýèñèíäÿ éåð àëàí áèð ìÿãàëÿñèíäÿ äåéèëèð: "Ùàìûìûçûíÿí ÿñàñ âÿçèôÿñè åëì âÿ àüûëäàí ÿë ÷ÿêìÿìÿê, îíóí êàèíàòäà éåýàíÿ âÿÿí éàõøû éîë îëäóüóíó áàøà äöøìÿê, áó èíàíúûìûçû èíñàíëàð àðàñûíäà éàé-ìàã, áàøãàëàðûíà ãÿáóë åòäèðìÿêäèð. Åðíåñò Ðåíàíûí áó ôèêðè ÷îõ þíÿìëè-äèð: õàëã ÿýÿð àüûë âÿ åëìëÿ òÿëèì ýþðÿðñÿ, äèíëÿðèí áîø áèð øåé îëäóüóíóàíëàéàúàã. Ëåññèíãèí ñþçëÿðè äÿ hÿì÷èíèí éåðèíÿ äöøöð: Èíñàíëàð åëì âÿàüûë éîëóíó òóòàðëàðñà, áèð ýöí äèíëÿðÿ ýÿðÿê ãàëìàéàúàã". (51)Áÿëè, ìàñîíëóüóí hÿäÿôè áóäóð: äèíëÿðè òàìàìèëÿ éîõ åäÿðÿê, èíñàíû ìö-

ãÿääÿñëÿøäèðÿí áèð hóìàíèñò äöíéà ãóðìàã. Éÿíè èíñàíëàðûí îíëàðû éàðàäàíÀëëàhû èíêàð åäÿðÿê, þçëÿðèíè èëàh çÿíí åòäèêëÿðè áèð úÿhàëÿò ñèñòåìè ôîðìàëàø-äûðìàã. Ìàñîíëóã ìÿhç áó hÿäÿôÿ ÷àòìàã ö÷öí éàðàäûëûá. "Àéíà" àäëû ìà-ñîí æóðíàëûíäà áóíóíëà áàüëû éàçûëûá: "Ìöàñèð ìàñîíëóüóí ìÿäÿáëÿðè áèð íþâ"èäåîëîýèéà ìÿäÿáëÿðè" ãóðìàãäûð... Áó, ìàñîí èäåîëîýèéàñûíûí éàéûëûá ìþh-êÿìëÿíìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ áèð àðàéà ýÿëÿí èíñàíëàðûí Éåð öçöíäÿ ÷îõàëìàñû íÿ-òèúÿñèíäÿ ýåð÷ÿêëÿøÿúÿê". (52)

64

Lessing âÿ Renan. Ìàñîíëàð áó èêè àòåèñò ôèëîñîôóí àðçóëàðûíû ýåð÷ÿêëÿøäèðìÿê, éÿíè "éåð öçöíäÿ äèíè

òàìàìèëÿ ëÿüâ åòìÿê" ö÷öí ÷àëûøûðëàð.

Ìàñîíëàð áó ìÿãñÿäÿ éåòèøìÿê ö÷öí äöíéàíûí áèð ñûðà þëêÿëÿðèíäÿ âàðýöúëÿðèëÿ ÷àëûøûðëàð. Óíèâåðñèòåòëÿðäÿ, äèýÿð òÿhñèë îúàãëàðûíäà, ìåäèàäà, ñÿíÿòâÿ ôèêèð äöíéàñûíäà þç òÿñèðèíè ýþñòÿðÿí ìàñîíëóã äàèì hóìàíèñò ôÿëñÿôÿíèúÿìèééÿòÿ éàéìàüà, äèíèí òÿìÿëè îëàí èìàí ÿñàñëàðûíû ìÿhâ åòìÿéÿ ÷àëûøûð.Êèòàáûí ñîíðàêû áþëöìëÿðèíäÿ äÿ ýþðÿúÿéèìèç êèìè, òÿêàìöë òÿëèìè ìàñîíëà-ðûí áèð íþìðÿëè òÿáëèüàò êàðòûäûð. Îíëàð äèíèí éåðèíÿ Àëëàhû ãÿáóë åòìÿéÿí, ñà-äÿúÿ èíñàí åìîñèéàëàðûíà äàéàíàí áèð ñèâèëèçàñèéà ãóðìàã èñòÿéèðëÿð. Áó, Ãó-ðàíäà áÿhñ åäèëÿí Ìÿäéÿí ãþâìö êèìè "Àëëàhà àðõà ÷åâèðìèø" èíñàíëàðûíìÿäÿíèééÿòèäèð. (Ùóä 92) Áó úàhèëèééÿ ìÿäÿíèééÿòèíäÿ Àëëàh ãîðõóñó, Àë-ëàh ñåâýèñè, Àëëàh ðèçàñû, èáàäÿò, àõèðÿò êèìè àíëàéûøëàðà éåð éîõäóð. Þçö äÿíÿèíêè éîõäóð, hÿòòà áó àíëàéûøëàðûí "ýåðèäÿ ãàëìûø, ñàâàäñûç èíñàíàëàðà àèäôèêèðëÿð" îëäóüó èääèà åäèëèð. Ôèëìëÿðäÿ, êàðèêàòóðàëàðäà, ðîìàíëàðäà hÿìèøÿáóíà èøàðÿ åäèëèð.

Áó èñòèãàìÿòäÿ ìàñîíëàð hÿìèøÿ ëèäåðäèðëÿð. Àíúàã îíëàðëà áèð ñûðàäà äó-ðàí áÿçè ãðóïëàð âÿ ôÿðäëÿð äÿ âàð. Ìàñîíëàð îíëàðû "ôÿõðè ìàñîí" êèìè ãÿ-áóë åäèð âÿ þçëÿðèíÿ ëèäåð ñàéûðëàð. ×öíêè åéíè hóìàíèñò ôÿëñÿôÿäÿ áèðëÿøèðëÿð.Éóõàðûäà àäûíû ÷ÿêäèéèìèç Ñÿëàìè Èøûíäàü áóíóíëà áàüëû éàçûð: "Åëÿ èíñàíëàðäà âàð êè, ìàñîí îëìàäûãëàðû hàëäà, ìàñîíëóã èäåîëîýèéàñûíû ÷îõ éàõøû ìÿ-íèìñÿéèáëÿð. ×öíêè áó èäåîëîýèéà áöòöí èíñàíëàðà âÿ èíñàíëûüà àèääèð". (53)

Äèíÿ ãàðøû éöðöäöëÿí áó óçóí ñàâàøûí èêè òÿìÿë äàéàüû âàð: Ìàòåðèàëèñòôÿëñÿôÿ âÿ Äàðâèíèí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè. Ãàðøûäàêû èêè áþëöìäÿ áèç áó äà-éàãëàðûí êþêëÿðèíè âÿ ìàñîíëóãëà ÿëàãÿëÿðèíè àðàøäûðàúàüûã. Âÿ XIX ÿñðäÿíöçöáÿðè äöíéàíû ñàðàí, èíñàíëàðà "àüûë âÿ åëì" ïÿðäÿñè àëòûíäà òÿãäèì îëóíàíôèêèðëÿðèí è÷ öçöíÿ äàhà éàõûíäàí áÿëÿä îëàúàüûã.

65

-IV-ÌÀÒÅÐÈÀËÈÇÌÈÍÏßÐÄß ÀÐÕÀÑÛ

Êèòàáûí èëê áþëöìöíäÿ Ãÿäèì Ìèñèðäÿêè ôèðîí ðåæèìèíäÿí ñþç à÷ìûøâÿ áó ðåæèìèí ôÿëñÿôè äàéàãëàðûíûí ÿí ÿñàñ ìÿãàìëàðûíà òîõóíìóø-äóã. Àðòûã áèëèðèê êè, Ãÿäèì Ìèñèðäÿ ìàòåðèàëèñò äöíéà ýþðöøö hà-

êèì èäè, éÿíè îíëàð ìàääÿíèí ÿçÿëè âÿ ÿáÿäè îëäóüóíà, éàðàäûëìàäûüûíà èíà-íûðäûëàð. Áóíóíëà áàüëû ìàñîí éàçàðëàðû Êðèñòîôåð Íàéò (Christoðher Knight)âÿ Ðîáåðò Ëîìàñûí (Robert Lomas) "The Íiram Key" (Ùèðàì À÷àðëàðû) àäëûêèòàáûíäàí ýÿòèðäèéèìèç ñèòàòû éåíèäÿí õàòûðëàäàã:

"Ãÿäèì Ìèñèðäÿ ìàääÿíèí ÿáÿäè îëäóüóíà èíàíûðäûëàð. Áèð Éàðàäûúûíûíhå÷ëèêäÿí hÿð øåé éàðàòäûüûíû äöøöíìÿê îíëàðà ìÿíòèãñèç ýþðöíöðäö. Îí-ëàðûí ôèêðèíúÿ, äöíéà õàîñóí è÷èíäÿí äöçÿíèí äîüìàñûéëà éàðàíìûøäû. Áóõàîñó îíëàð äà øóìåðëÿð êèìè "Íóí" àäëàíäûðûðäûëàð. Íóí - ãàðàíëûã, ñó äî-ëó áèð äÿðèíëèêäè, áó äÿðèíëèéèí þç è÷èíäÿ áèð ýöúö âàðäû âÿ áó éàðàäûúû ýöúäöçÿíèí ôîðìàëàøìàñûíû ÿìð åòìèøäè... Õàîñóí è÷èíäÿêè hÿìèí ýöú þç âàð-ëûüûíûí ôÿðãèíäÿ äåéèëäè. Î, ãàðûøûãëûüûí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿòèðäèéè áèð ïî-òåíñèàë èäè..." (54)Áÿëè, Ãÿäèì Ìèñèðäÿêè áó ìÿíòèãñèç ôèêèðëÿðëÿ äþâðöìöçöí ìàòåðèàëèñò íÿ-

çÿðèééÿëÿðè àðàñûíäà õåéëè áÿíçÿðëèê âàð. Áóíóí ýèçëè, àììà ÷îõ þíÿìëè áèð

ñÿáÿáè èñÿ Ãÿäèì Ìèñèðèí èíàíúëàðûíû ìÿíèìñÿéÿí âÿ áó ýöíöìöçÿ ãÿäÿðéàøàäàí, áóíäàí ñîíðà äà éàøàòìàã èñòÿéÿí áèð òÿøêèëàòëà áàüëûäûð - ìàñîí-ëàðëà...

Ìàñîíëàð âÿ Ãÿäèì ÌèñèðÃÿäèì Ìèñèð ñèâèëèçàñèéàñû îðòàäàí ãàëõàíäàí ñîíðà äà îíëàðûí ìàòåðèàëèñò

ôÿëñÿôÿñè éàøàìàãäà äàâàì åòäè. Áÿçè éÿhóäèëÿð áó ôÿëñÿôÿíè Êàááàëà òÿëèìè-íèí è÷èíäÿ éàøàòäûëàð. Áàøãà òÿðÿôäÿí, áÿçè éóíàí ôèëîñîôëàðû äà áó äöøöíúÿ-íè ÿñàñ ýþòöðäöëÿð âÿ "Ùåðìåòèçì" àäëàíàí ãÿäèì éóíàí òÿëèìèíäÿ ãîðóìàã-äà äàâàì åòäèëÿð. Ùåðìåòèçì àíëàéûøû Ãÿäèì Ìèñèð èíàíúûíäàêû õÿéàëè òàíðû-ëàðäàí áèðè îëàí "Ñîò"óí Éóíàíûñòàíäàêû àëòåðíàòèâè Ùåðìåñèí àäûíäàí ýÿëèð.Áàøãà úöð äåñÿê, Ùåðìåòèçì - Ãÿäèì Ìèñèð ôÿëñÿôÿñèíèí Ãÿäèì Éóíàíûñòàí-äàêû àëòåðíàòèâèäèð. Àðòûã òàíûäûüûìûç óñòàä ìàñîí Ñÿëàìè Èøûíäàü áó ôÿëñÿôÿ-íèí ìÿíøÿéèíè áåëÿ èçàh åäèð:

- Ãÿäèì Ìèñèðäÿ Ùåðìåòèçìèí èíàíú ñèñòåìèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí áèð òÿðèãÿòâàðäû. Ìàñîíëóüóí äà îíà áÿíçÿð òÿðÿôëÿðè ìþâúóääóð. Ìÿñÿëÿí, ìöÿé-éÿí ñÿâèééÿéÿ ÷àòìûø èíñàíëàð ýèçëè òîïëàíòûëàðäà õöñóñè àéèíëÿð éåðèíÿ éå-òèðèð, þç ôèêèðëÿðèíè à÷ûãëàéûð, äàhà àøàüû äÿðÿúÿëè öçâëÿðèíè þéðÿäèðëÿð. Éó-íàíûñòàí håðìåòèêëÿðè äÿ áåëÿ èäèëÿð âÿ îíëàðûí áàøûíäà áþéöê àëèì-ôèëîñîôÏèôàãîð äóðóðäó. Êþêëÿðè Ãÿäèì Ìèñèðÿ ýåäèá ÷ûõàí Èñêÿíäÿðèééÿ ìÿêòÿ-áè âÿ Ãÿäèì Éóíàíûñòàíäàêû Íåîïëàòîíèçì êèìè òÿøêèëàòëàðûí äà ãóðóëóøóâÿ äàâðàíûøëàðû äà hÿì÷èíèí ìàñîí ðèòëÿðèíÿ ÷îõ áÿíçÿéèð. (55)

67

Ãÿäèì ìèñèðëèëÿð

ìàääÿíèí ÿçÿëè âÿ

ÿáÿäè îëäóüó, êàè-

íàòäàêû äöçÿíèí þç-

þçöíÿ éàðàíäûüû êè-

ìè õóðàôàòëàðà èíà-

íûðäûëàð.

Èøûíäàü ìàñîíëóüóí ìÿíøÿéèíäÿêè Ãÿäèì Ìèñèð ôàêòîðóíóí òÿñèðèíè äàhàà÷ûã øÿêèëäÿ áåëÿ èôàäÿ åäèð: "Ôðàíìàñîíëóã èúòèìàè âÿ èäåîëîæè áèð ãóðóëóø-äóð. Êþêëÿðè äÿ Ãÿäèì Ìèñèðÿ ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõûð". (56)

Äèýÿð ìàñîí íöôóçëóëàðû äà ìàñîíëóüóí êþêëÿðèíèí Ãÿäèì Ìèñèð âÿ Ãÿ-äèì Éóíàíûñòàí êèìè áöòïÿðÿñò ñèâèëèçàñèéàëàðûí ýèçëè äÿðíÿêëÿðèíÿ ãÿäÿðóçàíäûüûíû áèëäèðèðëÿð. Òöðê ìàñîíëàðûíûí áþéöêëÿðèíäÿí îëàí Úÿëèë Ëàéèãòåç"Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíäÿ äÿðú îëóíàí "Ìàñîíëóüóí ñèððè íÿäèð, íÿ äåéèë-äèð?" ñÿðëþâhÿëè ìÿãàëÿñèíäÿ áåëÿ éàçûð:

- Ãÿäèì Ìèñèð, Éóíàí âÿ Ðîìà ñèâèëèçàñèéàëàðûíäà ìöÿééÿí áèð åëì,"ãíîñ" âÿ éà ýèçëè ìÿêòÿáëÿðäÿ þéðÿäèëÿí áèëèêëÿð ñèñòåìè îëóðäó. Áó ýèç-ëè ìÿêòÿáëÿðèí òÿëÿáÿëÿðè àíúàã óçóí àðàøäûðìàëàðäàí ñîíðà ãÿáóë åäèëèð-äèëÿð. Ùÿìèí òÿäðèñ îúàãëàðûíûí àðàñûíäà áèðèíúè îëàí "Îñèðèñ" ìÿêòÿáè Îñè-ðèñèí äîüóëóøó, éåíèòìÿëèê èëëÿðè, ãàðàíëûüà ãàðøû ìöáàðèçÿñè, íÿhàéÿò, þëö-ìö âÿ òÿêðàð äîüóëóøóíó þéðÿäèðäè. Áó ìþâçóëàð hÿì÷èíèí ìÿðàñèì òà-ìàøàëàðû øÿêëèíäÿ êàhèíëÿð òÿðÿôèíäÿí îéíàíûëûð âÿ áåëÿëèêëÿ, ÷åøèäëè ðÿìçâÿ ðèòóàëëàðûí òÿñèðè äàhà äà àðòûðûëûðäû. Áöòöí áóíëàð èëëÿð ñîíðà "ìàñîí-ëóã" àäû àëòûíäà äàâàì åäÿúÿê áèð ãàðäàøëûã ñèñòåìèíèí èëê hàëãàëàðû èäè.Áåëÿ ãàðäàøëûãëàð äàèì åéíè èäåàëëàð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ãóðóëóáëàð, òÿçéèãëÿð àë-òûíäà þç âàðëûãëàðûíû ýèçëèíúÿ ãîðóéóáëàð, àäëàðûíû, øÿêèëëÿðèíè äÿéèøäèðÿ-äÿ-éèøäèðÿ, àíúàã ãÿäèì ðÿìçëÿðÿ ñàäèã ãàëà-ãàëà ìöàñèð äþâðÿ ýÿëèá éåòèøèá-ëÿð. Îíëàð úÿhëèí ãÿçÿáèíäÿí ãóðòóëà áèëìÿê ö÷öí áèðëÿøèá, ñèñòåìëÿøèáëÿð,þç ìÿñëÿê ãàéäàëàðûíû ìöÿééÿíëÿøäèðÿí Îïåðàòèâ Ìàñîíëóüà ñûüûíàðàã,îíóí èäåîëîæè ÿñàñûíû ãîéóáëàð âÿ áåëÿúÿ, ìöàñèð Ñïåêóëéàòèâ Ìàñîíëóüóíôîðìàëàøìàñûíà òÿñèð ýþñòÿðèáëÿð. (57)Ëàéèãòåç áó ñþçëÿðëÿ ãÿäèì ìàñîíëàðûí ìÿõôè ôÿàëèééÿòÿ êå÷ìÿêëÿ ýóéà

"úÿhë ãàðøûñûíäà" ýèçëÿíäèêëÿðèíè ýþñòÿðèð. Áó òÿðÿôëè èçàhëàð áèð êÿíàðà ãîéó-ëàðñà, ýÿòèðäèéèìèç ñèòàòäàí ìàñîíëàðûí Ãÿäèì Ìèñèð, Ãÿäèì Éóíàíûñòàí âÿÐîìà êèìè áöòïÿðÿñò ñèâèëèçàñèéàëàðäà ãóðóëàí äÿðíÿêëÿðèí äþâðöìöçÿ ýÿëèá÷ûõàí íöìàéÿíäÿëÿðè îëäóãëàðû àíëàøûëûð. Áó ö÷ ñèâèëèçàñèéàíûí àðàñûíäà ÿí ãÿ-äèìè âÿ äèýÿðëÿðèíÿ þíúöëëöê åäÿíè, òÿáèè êè, Ìèñèðäèð. Áóíà ýþðÿ, ìàñîíëó-üóí ÿñàñû äà åëÿ îðàäàí áàøëàéûð (Ùÿìèí áöòïÿðÿñò àäÿòëÿðëÿ ìöàñèð äþâðö-ìöç àðàñûíäàêû ÿñàñ áàüûí òàìïëèéåðëÿð îëäóüóíó àðòûã áèëèðèê). Áó éåðäÿ áèðäàhà òÿêðàðëàéàã êè, Àëëàh Ãóðàíè-Êÿðèìäÿ Ãÿäèì Ìèñèðäÿêè ãóðóëóøó "èíêàðñèñòåìè" àäëàíäûðûð. Õöñóñèëÿ äÿ Ìèñèðèí hàêèìëÿðè îëàí ôèðîíëàð âÿ îíëàðûí éà-õûí ÿòðàôû áèð ÷îõ àéÿëÿðäÿ çàëûì, ÿäàëÿòñèç, àçüûí èíñàíëàð êèìè òàíûäûëûðëàð.Ìèñèð õàëãû äà áó ñèñòåìè ãÿáóë åòìèø, ôèðîíó âÿ äèýÿð ñàõòà "èëàhè"ëÿðû ìÿ-

68

íèìñÿìèø éîëóíäàí àçìûø áèð ãþâìäöð. Àììà áó ýåð÷ÿéèí ãàðøûëûüûíäà ìà-ñîíëàð hÿì þç êþêëÿðèíèí Ãÿäèì Ìèñèðäÿí îëäóüóíó äåéèð, hÿì äÿ ÃÿäèìÌèñèðèí òÿãäèðÿëàéèã úÿìèééÿò ìîäåëè îëäóüóíó áèëäèðèðëÿð. "Ìåìàð Ñèíàí"äÿðýñèíäÿêè áèð ìÿãàëÿäÿ Ãÿäèì Ìèñèðäÿêè áöòïÿðÿñò èàíúëàðûíûí òÿãäèð îëóí-ìàñû âÿ åéíè çàìàíäà "ìàñîí ìÿñëÿéèíèí ìÿíøÿéè" êèìè òÿãäèì åäèëìÿñèäèããÿò ÷ÿêèúèäèð:

"...Ìèñèðëèëÿð Ùåëèîïîëèñ (Ýöíÿø øÿhÿðè) âÿ Ìåìôèñ øÿhÿðëÿðèíè ãóðìóøäó-ëàð. Ìàñîí ÿôñàíÿëÿðèíÿ ýþðÿ, áó èêè øÿhÿð åëìèí, éÿíè ìàñîí òÿáèðèíÿ ýþ-ðÿ, íóðó-çèéàíûí ãàéíàüû îëóá. Ùåëèîïîëèñè çèéàðÿò åäÿí Ïèôàãîð îðàäàêûìÿáÿääÿí óñòàëûãëà äàíûøûð. Ìåìôèñ ìÿáÿäè èñÿ òàðèõè ÿhÿìèééÿòÿ ìàëèê-äèð. Òåá øÿhÿðèíäÿ éöêñÿê ñÿâèééÿëè ìÿêòÿáëÿð âàðäû. Ïèôàãîð, Ïëàòîí âÿÑèñåðîí ìàñîí ìÿñëÿéèíÿ áó øÿhÿðëÿðäÿ ãîâóøìóøäóëàð. (58)Ìàñîí ãàéíàãëàðûíäà Ãÿäèì Ìèñèðèí çàëûì áàø÷ûëàðû îëàí ôèðîíëàðà äà òÿã-

äèðëÿ éàíàøûëûð. Ìÿñÿëÿí, åëÿ hÿìèí "Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíäÿ ÷àï îëóíàí äè-ýÿð áèð ìÿãàëÿäÿ áåëÿ éàçûëûá:

"Ôèðîíóí áàøëûúà âÿçèôÿñè ÍÓÐó àðàìàãäûð. Ýèçëè Íóðó äàhà úàíëû âÿ äà-hà ãöââÿòëè áèð ñóðÿòäÿ óúàëòìàãäûð. Íåúÿ êè, áèç ìàñîíëàð Ñöëåéìàí ìÿ-áÿäèíè èíøà åòìÿéÿ ÷àëûøûðûã, åëÿúÿ äÿ ãÿäèì ìèñèðëèëÿð åhðàìû, éÿíè ÍóðÅâèíè òèêìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð. Ãÿäèì Ìèñèð ìÿáÿäëÿðèíäÿ éåðèíÿ éåòèðèëÿíàéèíëÿð ìöÿééÿí äÿðÿúÿëÿðÿ àéðûëûðäû. Îíëàð ÿñàñÿí èêè ãèñìÿ áþëöíöð -êè÷èê âÿ áþéöê äÿðÿúÿëÿð. Êè÷èê äÿðÿúÿëÿð áèð-èêè-ö÷ äåéÿ àéðûëìûøäû, áóí-äàí ñîíðà èñÿ áþéöê äÿðÿúÿëÿð ýÿëèð. (59)Áóðàäàí àíëàøûëûð êè, Ãÿäèì Ìèñèð ôèðîíëàðûéëà ìàñîíëàðûí àðàäûãëàðû âÿ

"íóð" äåäèêëÿðè íÿñíÿ åéíèäèð. Áàøãà úöð äåñÿê, ìàñîíëóã - ôèðîí äþâðöíäÿ-êè ôÿëñÿôÿíèí ÷àüäàø òÿìñèë÷èñèäèð. Áó ôÿëñÿôÿíèí íÿ îëäóüóíó èñÿ Àëëàh Ãó-ðàíäà Ôèðîí âÿ ãþâìö ö÷öí èøëÿòäèéè "Ýåð÷ÿêäÿí äÿ, îíëàð éîëóíó àçìûøáèð ãþâìäöðëÿð" (Íÿìë 12) èôàäÿñèëÿ ýþñòÿðèð. Äèýÿð àéÿëÿðäÿ èñÿ Ìèñèðèíèíêàð÷û ñèñòåìè áåëÿ àíëàäûëûð:

- Ôèðîí þç ãþâìöíÿ ìöðàúèÿò åäèá äåäè: "Åé ãþâìöì! Ìÿýÿð Ìèñèð ñÿë-òÿíÿòè, [ñàðàéëàðûìûí] àëòûíäàí àõàí áó ÷àéëàð ìÿíèì äåéèëìè? Ìÿýÿð ìÿ-íèì ãöäðÿòèìè ýþðìöðñöíöçìö? Áåëÿëèêëÿ, [Ôèðîí] þç ãþâìöíö éåëáåéèí,éöíýöë éåðèíÿ ãîéäó, îíëàð äà èòàÿò åòäèëÿð [Àíëàìàäûëàð êè, ïàäøàhëûã àë-ëàhëûüà äÿëàëÿò åòìÿç âÿ éîõñóëëóã äà ïåéüÿìáÿðëèéÿ ìàíå îëà áèëìÿç].Ùÿãèãÿòÿí, îíëàð [Àëëàhûí èòàÿòèíäÿí ÷ûõìûø] ôàñèã áèð ãþâì èäèëÿð. (Çöõ-ðóô 51-54)

69

Äþâðöìöçäÿêè ìàñîíëóã Ãÿäèì Ìèñèð ôÿëñÿôÿñèíè éàøàäûð âÿ áóíó ñèìâîëëàðûéëà èôàäÿ åäèð. Öñòäÿêè

ëîæà ðÿñìèíäÿ ýþðöíÿí ôèðîí òÿñâèðè (ìàñàíûí àøàüûñûíäà) áó ñèìâîëèçìÿ áèð ìèñàëäûð.

Ëîæàäàêû ôèðîí

Âàøèíãòîíäàêû Áþéöê Ìàñîí Ëîæàñûíûí ýèðèøèíäÿ èêè Ãÿäèì

Ìèñèð Ñôèíêñè éåð àëûð.

Òèïèê ìàñîí

ìÿáÿäëÿðè

Ãÿäèì Ìèñèðäÿêè ÿôñàíÿâè Ìåìôèñ øÿhÿðèíÿ àèä áèð òÿñâèð. Ìàñîíëàð áöòïÿðÿñò ìÿáÿäëÿðèëÿ äîëó

îëàí áó øÿhÿðè "íóðóí ìÿíáÿéè" êèìè ãÿáóë åäèðëÿð.

Ìàñîí ëîæàëàðûíäàêû Ãÿäèì Ìèñèð ñèìâîëëàðûÃÿäèì Ìèñèð èëÿ ìàñîíëàð àðàñûíäàêû ÿëàãÿíè îðòàéà ÷ûõàðàí þíÿìëè ôàêò-

ëàðäàí áèðè äÿ ìàñîíëóüóí ñèìâîëëàðûäûð. Ñèìâîëëàð ìàñîíëóãäà ÷îõ áþéöêÿhÿìèééÿòÿ ìàëèêäèðëÿð. Ìàñîíëàð ôÿëñÿôÿëÿðèíè ìÿíàñûíû àíúàã þç öçâëÿðèíÿà÷äûãëàðû ñèìâîëëàðëà èôàäÿ åäèðëÿð. 33 äÿðÿúÿëèê ìàñîíëóã èéåðàðõèéàñûíäà ïèë-ëÿ-ïèëëÿ éöêñÿëÿí ìàñîí hÿð äÿðÿúÿäÿ ñèìâîëëàðûí éåíè àíëàìëàðûíû þéðÿíèð.Âÿ áåëÿëèêëÿ, ìàñîí ôÿëñÿôÿñèíèí äÿðèíëèêëÿðèíÿ ìÿðhÿëÿ-ìÿðhÿëÿ ãîâóøóð.Áó `ìÿñÿëÿ "Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíäÿ áåëÿ à÷ûãëàíûð: "Ùàìûìûç áèëèðèê êè,ìàñîíëóã ôèêèð âÿ èäåàëëàðûíû áÿçè ñèìâîëëàð âÿ håêàéÿëÿðëÿ, éÿíè áèð íþâ àë-ëåãîðèéàëàðëà èôàäÿ åäèð. Áó håêàéÿëÿðèí êþêö òàðèõèí ÷îõ ãÿäèì äþâðëÿðèíÿýåäèá ÷ûõûð. Îíà ýþðÿ äÿ ìàñîíëóüóí ÷îõ çÿíýèí áèð ñèìâîëëàð ñèñòåìè âàð".(60)

Ìàñîíëóüóí "ãÿäèì òàðèõè äþâðëÿðÿ" óçàíàí ñèìâîë âÿ ÿôñàíÿëÿðèíèí àðà-ñûíäà, òÿáèè êè, Ãÿäèì Ìèñèð îáðàçëàðû áèðèíúè éåðè òóòóð. Ùÿì ìàñîí ëîæàëà-ðûíäà, hÿì äÿ ìàñîí íÿøðëÿðèíäÿ ÷îõ òåç-òåç Ãÿäèì Ìèñèð ñèìâîëëàðûíà - ïè-ðàìèäàëàðà, ñôèíêñëÿðÿ, håðîãëèôëÿðÿ ðàñò ýÿëèíèð.

"Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíäÿêè áèð éàçûäà "ìàñîíëóüóí ÿí ãÿäèì ìÿíøÿéè"hàããûíäà áóíëàð ñþéëÿíèð: "ßí ãÿäèì ãàéíàã êèìè Ìèñèðè ýþòöðñÿê, éÿãèí êè,éàíûëìàðûã. Áóíäàí áàøãà, ìàñîíëóüà ÿí éàõûí âÿ îõøàð ìÿðàñèìëÿðèí Ãÿ-äèì Ìèñèðäÿ îëìàñû äà äèããÿò÷ÿêèúèäèð". (61)

Éåíÿ äÿ åéíè äÿðýèäÿ éåð àëàí "Ìàñîíëóüóí ñîñèàë ãàéíàãëàðû âÿ ìÿã-ñÿäëÿðè" àäëû éàçûäà èñÿ áóíëàð áèëäèðèëèð: "Ãÿäèì âàõòëàðäà Ìèñèðäÿ Ìåìôèñìÿáÿäèíäÿ áþéöê åhòèøàìëà éåðèíÿ éåòèðÿí ìÿðàñèìëÿ ÷àüäàø ìàñîí ìÿðà-ñèìëÿðè àðàñûíäà õåéëè áÿíçÿðëèê âàð". (62)

Ãÿäèì Ìèñèð - ìàñîíëóã ÿëàãÿñèíÿ äàèð áÿçè ìèñàëëàðû ñûðàéëà àðàøäûðàã:

Ýþçöí àëòûíäàêû ïèðàìèäàÄöíéàäàêû ÿí ìÿøhóð ìàñîíëóã ñèìâîëó, hå÷ ñþçñöç, 1 äîëëàðëûã ÀÁØ ÿñ-

êèíàñûíûí öçÿðèíäÿ éåð àëàí ìþhöðäöð. Ìþhöðäÿ êÿñèê ïèðàìèäà âÿ îíóí òÿ-ïÿñèíäÿêè ö÷áóúàüûí è÷èíäÿ ýþç ñèìâîëó òÿñâèð îëóíóá. Ö÷áóúàã è÷èíäÿêè ýþçìàñîí ëîæàëàðûíûí äÿéèøìÿç ñèìâîëóäóð âÿ àäÿòÿí, ìàñîíëóüóí áèð íþìðÿëèèøàðÿñè ñàéûëûð. Ö÷áóúàüûí àëòûíäàêû ïèðàìèäà èñÿ íèñáÿòÿí äàhà àç äèããÿò ÷ÿ-êèð. Ùàëáóêè, ìàñîíëóã ôÿëñÿôÿñè áàõûìûíäàí îíóí äà ÷îõ úèääè ìÿíàñû âàð.Ùÿìèí ÀÁØ ìþhöðö hàããûíäà äîêòîðëóã èøè éàçàí àìåðèêàëû àêàäåìèê Ðî-áåðò Èéåðåíèìóñ (Robert Íieronimus) áóíóíëà áàüëû ÷îõ ìàðàãëû íÿòèúÿëÿðÿ

73

Ýþç âÿ ïèðàìèäà

Ìàñîíëàðûí ÿí ìÿøhóð ñèìâîëëàðûíäàí îëàí ö÷áó-

úàã è÷èíäÿêè ýþç âÿ ïèðàìèäà Ãÿäèì Ìèñèðäÿí ýþ-

òöðöëöá. ÀÁØ-ûí Áþéöê Ìþhöðöíäÿ òÿñâèð îëóíàí

ïèðàìèäà ôèðîí Õåîïñóí àäûíà ãóðóëàí ïèðàìèäà-

äûð (àøàüûäà). Ýþç øÿêëèíÿ èñÿ Ãÿäèì Ìèñèð òÿñâèð-

ëÿðèíäÿ òåç-òåç ðàñ ýÿëèíèð (ÿí àëòäà).

ýÿëèá. Îíóí áó hàãäà éàçäûüû ìÿãàëÿ "Áþéöê Àìåðèêà ìþhöðöíöí àðõà öçö-íöí òàðèõè àíàëèçè âÿ hóìàíèñò ïñèõîëîýèéàéëà ÿëàãÿñè" àäëàíûð. Ìÿãàëÿäÿ áèë-äèðèëèð êè, ÀÁØ-ûí ÿñàñûíû ãîéàí øÿõñëÿð ìàñîí îëäóãëàðûíà âÿ hóìàíèñò ôÿë-ñÿôÿéÿ åòèãàä åòäèêëÿðèíÿ ýþðÿ, áóíëàðû hÿìèí ìþhöðäÿ äÿ èôàäÿ åäèáëÿð. Ìþ-höðöí ìÿðêÿçèíäÿêè ïèðàìèäà èñÿ áèðáàøà Ãÿäèì Ìèñèðëÿ ÿëàãÿéÿ èøàðÿäèð.Áó, Ìèñèðäÿêè ÿí áþéöê ïèðàìèäàíûí - Õåîïñ åhðàìûíûí òÿñâèðèäèð. (63)

Àëòûýóøÿëè óëäóçóí ìàñîíëóã ìÿíàñûÌàñîíëóüóí äèýÿð áèð ìÿøhóð ñèìâîëó èñÿ è÷-è÷ÿ êå÷ìèø èêè ö÷áóúàãäàí

èáàðÿò àëòûýóøÿëè óëäóçäóð. Åéíè çàìàíäà éÿhóäèëÿðèí öìóìè ñèìâîëó îëàí áóôèãóð Èñðàèë äþâëÿòèíèí áàéðàüûíäà äà òÿñâèð îëóíóá. Ùÿìèí ìþhöðöí èëê äÿôÿÙç.Ñöëåéìàí òÿðÿôèíäÿí èøëÿäèëäèéè ãÿáóë åäèëèð. Äîëàéûñûéëà, àëòûýóøÿëè óëäó-çóí áèð "ïåéüÿìáÿð èøàðÿñè" îëäóüó áèëäèðèëèð. Àíúàã ìàñîíëàðûí áóíóíëà áàü-ëû ôèêèðëÿðè áàøãàäûð. Îíëàð àëòûýóøÿëè óëäóçó Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿðèí ìþhöðöêèìè äåéèë, Ãÿäèì Ìèñèðèí áöòïÿðÿñò ñèâèëèçàñèéàñûíûí ðÿìçè êèìè ãÿáóë åäèð-ëÿð. "Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíäÿ ÷àï îëóíàí "Àéèíëÿðèìèçäÿêè àëëåãîðèéà âÿðÿìçëÿð" àäëû áèð ìÿãàëÿäÿ hÿìèí ìÿñÿëÿ áåëÿ à÷ûãëàíûð:

"Áÿðàáÿðòÿðÿôëè ö÷áóúàã ö÷ íþãòÿíè åéíè óçàãëûãëàðäà ñàõëàéàðàã, áó äÿ-éÿðëÿðèí áÿðàáÿð îëäóüóíà èøàðÿ åäèð. Ìàñîíëóüóí ãÿáóë åòäèéè âÿ "Äàâó-äóí óëäóçó" êèìè òàíûíàí è÷-è÷ÿ êå÷ìèø èêè áÿðàáÿðòÿðÿôëè ö÷áóúàã, éÿíè

håêñîãðàì áó ýöí éÿhóäèëÿðèíñèìâîëó êèìè ãÿáóë åäèëèð âÿÈñðàèëèí áàéðàüûíäà éåð àëûð.Àììà ÿñëèíäÿ áó ñèìâîëëàðûíáàøëàíüûúû Ãÿäèì Ìèñèðäèð.Ùÿìèí åìáëåì èëê äÿôÿ Òàìï-ëèéåð úÿíýàâÿðëÿðèíèí òèêäèðäèê-ëÿðè êèëñÿëÿðäÿ õöñóñè ìÿíà äà-øûéàí äèâàð áÿçÿéè êèìè èøëÿäè-ëèá. Òàìïëèéåðëÿðÿ äèâàí òóòó-ëàíäàí ñîíðà áó åìáëåì èëêäÿôÿ ñèíàãîãëàðäà èøëÿäèëäè.Àììà ìàñîíëóãäà áèç, øöáhÿ-ñèç êè, îíó Ãÿäèì Ìèñèðäÿêèìÿíàñûíäà ãÿáóë åäèðèê. Áó

75

Ìàñîíëóüóí ÿí ìÿøhóð ñèìâîëëàðûíäàí îëàí àëòûýóøÿëè óë-

äóç

76

Áèð ïåéüÿìáÿð ìþhöðö îëàí àëòûýóøÿëè óëäóç ÿñëèíäÿ Ðÿhìàíè ñèìâîëäóð. Ùàëáóêè, ìàñîíëàð îíó

Ãÿäèì Ìèñèðèí áöòïÿðÿñò èíàíúûíà óéüóí øÿêèëäÿ èøëÿäèðëÿð.

ìÿíàäà äà èêè âàúèá ãöââÿíè áèð-áèðèíÿ áèðëÿøäèðèðèê. Ùÿìèí èêè áÿðàáÿð-òÿðÿôëè ö÷áóúàüûí àëò âÿ öñò òàáàíëàðûíû ñèëñÿíèç, ãàðøûíûçäà ÷îõ éàõøû òàíû-äûüûíûç áèð ñÿhëÿá ÷è÷ÿéè ñèìâîëó ýþðÿðñèíèç. (64)ßñëèíäÿ, ìàñîíëàðûí Ùç. Ñöëåéìàí ìÿáÿäèëÿ áàüëû áöòöí ðÿìçëÿðèíè áó

ìÿíòèãëÿ øÿðh åòìÿê ýÿðÿêäèð. Ùç.Ñöëåéìàí, Ãóðàíäà äà áèëäèðèëäèéè êèìè,hàããûíäà õåéëè èôòèðàëàð óéäóðóëìóø, ýóéà èíêàð éîëóíó ñå÷äèéè ýþñòÿðèëìèø áèðïåéüÿìáÿðäèð. Àëëàh áèð àéÿäÿ "...Âÿ îíëàð Ñöëåéìàíûí ìöëêö hàããûíäà øåé-òàíûí äåäèêëÿðèíÿ àëäàíäûëàð. Ñöëåéìàí èíêàð åòìÿäè, àíúàí øåéòàí èíêàð åò-äè",- äåéÿ áóéóðóð. (Áÿãÿðÿ 102).

Ìàñîíëàð èñÿ Ùç.Ñöëåéìàíëà áàüëû éàíëûø ôèêðÿ äöøÿðÿê âÿ îíó ÃÿäèìÌèñèðäÿí ýÿëÿí áöòïÿðÿñò èíàíúûí òÿìñèë÷èñè ñàéàðàã, þç òÿëèìëÿðèíäÿ îíà áþ-éöê éåð àéûðûáëàð. Àìåðèêàëû òàðèõ÷è Ìàéêë Ùîâàðä (Michael Íoward) "TheOccult Consðiracy" (Ýèçëè îêêóëòèçì) àäëû êèòàáûíäà îðòà ÿñðëÿðäÿí áó éàíàÙç.Ñöëåéìàíûí ñàíêè áèð úàäóýÿð êèìè òÿãäèì îëóíäóüóíó, áÿçè áöòïÿðÿñòäöøöíúÿëè éÿhóäèëÿðèí îíó ãÿáóë åòäèêëÿðèíè éàçûð. (65) Ùîâàðä ìÿhç åëÿ áóñÿáÿáäÿí ìàñîíëàðûí Ùç.Ñöëåéìàí ìÿáÿäèíè áèð áöòïÿðÿñò ìÿáÿäè ñàéäûãëà-ðûíû áèëäèðèð. (66)

ßñëèíäÿ èñÿ Àëëàhûí ñîí äÿðÿúÿ ñàäèã, èòàÿòêàð ãóëó âÿ ïåéüÿìáÿðè îëàíÙç.Ñöëåéìàí hàããûíäà éàðàäûëìûø áó ñàõòà îáðàç ñàäÿúÿ, ìàñîíëóüóí è÷ öçö-íö âÿ ýåð÷ÿê ìÿíøÿéèíè ýþñòÿðìÿê áàõûìûíäàí þíÿìëèäèð.

Úöò ñöòóíëàðÌàñîí ëîæàëàðûíûí äÿéèøìÿç äåêîðàñèéàëàðûíäàí áèðè äÿ ëîæàíûí ýèðèøèíäÿ

éåð àëàí úöò ñöòóíëàðäûð. Öçÿðëÿðèíäÿ "Éakin" âÿ "Boaz" êÿëìÿëÿðè hÿêê åäèë-ìèø îëàí áó ñöòóíëàð Ùç.Ñöëåéìàí ìÿáÿäèíèí ýèðèøèíäÿêè ñöòóíëàðûí ñóðÿòèäèð.Òÿáèè êè, áó ñèìâîëó ñå÷ìÿêäÿ ìàñîíëàðûí ãÿñäè Ùç.Ñöëåéìàíû áèð ïåéüÿì-áÿð êèìè àíìàã äåéèë, îíà àòûëàí èôòèðàëàðû éàøàòìàãëà, èëhàì àëäûãëàðû áöòïÿ-ðÿñò èíàíúëàðû èôàäÿ åòìÿêäèð. Áó ñöòóíëàðûí ìÿíøÿéè äÿ hÿ÷èíèí, Ãÿäèì Ìè-ñèðÿ ýåäèá ÷ûõûð. "Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíäÿ ÷àï îëóíàí "Àéèíëÿðèìèçäÿêè àë-ëåãîðèéà âÿ ðÿìçëÿð" áàøëûãëû ìÿãàëÿäÿ áóíóíëà áàüëû äåéèëèð: "...Ìèñèðäÿ Õî-ðóç âÿ Ñóò ýþéëÿðèí èêèëè ìåìàðû âÿ äàéàüû èäè. Ùÿòòà Òÿáàäàêû Áàêêóñ(Baccus) äà áåëÿéäè. Ëîæàëàðûìûçäàêû úöò ñöòóí äà Ãÿäèì Ìèñèð ÿëàìÿòëÿðè-äèð. Ìèñèðäÿêè áó ñöòóíëàðûí áèðè úÿíóáäà Çåá øÿhÿðèíäÿ, äèýÿðè èñÿ øèìàëäà,Ùåëèîïîëèñäÿäèð. Ìèñèðèí áàø Àëëàhû Ïòàõà ìÿõñóñ Àìåíòà ìÿáÿäèíèí âÿ Ñö-ëåéìàí ìÿáÿäèíèí ýèðèøèíäÿ äÿ èêè ñöòóí âàð. Ýöíÿøëÿ áàüëû ÿí ãÿäèì ìèô-

77

78

Úöò ñöòóí, ýþç, ïÿðýàð-êöíéÿ êèìè ÷åøèäëè ìàñîí ñèìâîëëàðû áèð àðàäà.

ëÿðäÿ äÿ hÿì÷èíèí ñîíñóçëóüóí äàðâàçàëàðû þíöíäÿ èêè ñöòóíóí îëäóüó ðÿâà-éÿò åäèëèð. (67)

Ëîæàëàðäàêû Ìèñèð äèëèÈíýèëèñ ìàñîí éàçàðëàðû Êðèñòîôåð Íàéò (Christoðher Knight) âÿ Ðîáåðò Ëî-

ìàñ (Robert Lomas) "The Íiram Key" (Ùèðàì à÷àðû) àäëû êèòàáëàðûíäà ìà-ñîíëóüóí Ãÿäèì Ìèñèð ìÿíøÿéèíÿ äèããÿò ÷ÿêèðëÿð. Îíëàðûí áó ìþâçóäà âåð-äèêëÿðè ÿí ìàðàãëû èíôîðìàñèéàëàðäàí áèðè äÿ óñòàä ìàñîí ñÿâèééÿñèíÿ éöêñÿ-ëÿí ìàñîíëàð ö÷öí êå÷èðèëÿí õöñóñè ìÿðàñèìäÿ èøëÿäèëÿí êÿëìÿëÿðäèð. Ùÿìèíêÿëìÿëÿð áåëÿäèð: "Ìà'àò-íåá-ìåí-àà, Ìà'àò-áà" (68).

Íàéò âÿ Ëîìàñ áó êÿëìÿëÿðèí ÷îõ âàõò áàøà äöøöëìÿäÿí èøëÿäèëäèéèíè, àí-úàã ÿñëèíäÿ Ãÿäèì Ìèñèð äèëèíäÿ îëäóãëàðûíû âÿ áó àíëàìà ýÿëäèêëÿðèíè áèëäè-ðèðëÿð: "Áÿííàëàð óëóäóð, áÿííàëàðûí ðóhó óëóäóð" (69).

Ìöÿëëèôëÿð Ãÿäèì Ìèñèð äèëèíäÿêè "Ìà'àò" êÿëìÿñèíèí "áÿííà" àíëàìû âåð-äèéèíè âÿ ÿí óéüóí òÿðúöìÿñèíèí äÿ "ìàñîí" îëäóüóíó éàçûðëàð. Áó èñÿ îíóýþñòÿðèð êè, ìèíëÿðëÿ èë þíúÿ þëìöø îëàí Ãÿäèì Ìèñèð äèëè ýöíöìöçöí ìàñîíëîæàëàðûíäà hÿëÿ äÿ èøëÿäèëèð.

Ìîòñàðòûí "ñåhðëè ôëåéòà"ñûÌàñîíëàðûí òàðèõèíäÿêè ìàðàãëû ÿhâàëàòëàðäàí áèðè äÿ ìÿøhóð áÿñòÿêàð

Âîëôãàíã Àìàäåé Ìîòñàðòûí "Ñåhðëè Ôëåéòà" îïåðàñûéëà áàüëûäûð. Þçö ìàñîíîëàí Ìîòñàðò áó ÿñÿðèíèí áèð ÷îõ éåðëÿðèí-äÿ ìàñîíëóüà àèä ìåñàæëàð âåðèá. ßí ìà-ðàãëûñû èñÿ îäóð êè, hÿìèí ìåñàæëàð ÃÿäèìÌèñèðäÿêè áöòïÿðÿñò èíàíúëàðëà ñûõ áàüëû-äûð. "Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñè áóíóíëà áàüëûáåëÿ éàçûð: "Áÿëëèäèð êè, ìàñîí àéèíëÿðèëÿÃÿäèì Ìèñèð ðèòóàëëàðû àðàñûíäà ñûõ ÿëàãÿâàð. Ñåhðëè Ôëåéòàäà ÷àëûíàíëàðûí äà "ÓçàãØÿðãëÿ áàüëû íàüûëëàð" îëäóüóíóí äåéèë-ìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, îðàäà Ìèñèð ðèòóàëëà-ðûíûí õåéëè ÿëàìÿòëÿðè ìþâúóääóð. Ìèñèðìÿáÿäëÿðèíäÿêè òàíðûëàð âÿ òàíðû÷àëàðÑåhðëè Ôëåéòàíûí éàðàíìàñûíà òÿñèð ýþñòÿ-ðèáëÿð". (70)

79

Âîëôãàíã Àìàäåé Ìîòñàðò.

ÎáåëèñêëÿðÌàñîíëàðûí þíÿì âåðäèêëÿðè ñèìâîëëàðäàí áèðè äÿ Ãÿäèì Ìèñèð ìåìàðëû-

üûíûí åëåìåíòëÿðèíäÿí îëàí îáåëèñêëÿðäèð. Îáåëèñê - òÿïÿñè ïèðàìèäà øÿêëèíäÿîëàí äèê âÿ óçóí áèð ñöòóíäóð. Áåëÿ ñöòóíëàð éÿãèí êè, îõóúóëàðûí ÷îõóíà òà-íûøäûð. Ìÿñÿëÿí, Èñòàíáóëóí Ñóëòàí ßhìÿä ìåéäàíûíäà éåðëÿøÿí âÿ òóðèñòëÿ-ðèí áþéöê äèãÿòèíè ÷ÿêÿí "äèêèëèäàø" áèð îáåëèñêäèð. (Áàêûäà äà áåëÿ îáåëèñê-ëÿðÿ ðàñòëàìàã ìöìêöíäöð - òÿðú.)

Öçÿðëÿðèíäÿ Ãÿäèì Ìèñèðèí håðîãëèôèê éàçûëàðû îëàí îáåëèñêëÿð ÿñðëÿð áîéóòîðïàüûí àëòûíäà ýèçëè ãàëàíäàí ñîíðà 19-úó ÿñðäÿ àøêàðëàíûá âÿ Íéó-Éîðê,Ëîíäîí, Ïàðèñ êèìè øÿhÿðëÿðÿ àïàðûëûá. Îáåëèñêëÿðèí ÿí áþéöéö èñÿ ìàñîíëà-ðûí ÿëèëÿ ÀÁØ-à ýþíäÿðèëèá. ×öíêè ìàñîíëàðû îáåëèñêëÿðè âÿ îíëàðûí öçÿðèíäÿ-êè Ãÿäèì Ìèñèð éàçûëàðûíû þç ñèìâîëëàðû êèìè ãÿáóë åäèðëÿð. "Ìåìàð Ñèíàí"äÿðýèñè Íéó-Éîðêäàêû 21 ìåòð höíäöðëöéö îëàí áþéöê îáåëèñê hàããûíäà áóí-ëàðû éàçûð: "Ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíèí ðÿìç êèìè èøëÿäèëìÿñèíÿ ÿí úàíëû ìèñàë1878-úè èëäÿ Ìèñèð ÿìèðè Èñìàéûë òÿðÿôèíäÿí ÀÁØ-à hÿäèééÿ åäèëÿí âÿ "Êëåî-ïàòðàíûí èéíÿñè" àäëàíäûðûëàí ñöòóíäóð. Áó àáèäÿ hàçûäà Íéó-Éîðêäàêû Ìÿð-êÿçè Ïàðêäà (Central Park) éåðëÿøèð. Ñöòóíóí öçÿðè ìàñîí åìáëåìëÿðèëÿ äî-ëóäóð. Ùÿìèí îáåëèñê ãÿäèìäÿ - åðàìûçäàí 1500 èë ÿââÿë Ùåëèîïîëèñäÿ Ýö-íÿø-òàíðû ìÿáÿäèíèí ýèðèøèíäÿ éåðëÿøèðäè". (71)

Èñèñ ÿôñàíÿñè - äóë ãàäûíÌàñîíëàðûí ñèìâîëëàðû àðàñûíäà "äóë ãà-

äûí" òÿñâèðè âÿ àíëàéûøû äà þíÿìëè éåð òó-òóð. Ìàñîíëàð þçëÿðèíè "äóë ãàäûíûí óøàãëà-ðû" àäëàíäûðûð âÿ äóë ãàäûí òÿñâèðëÿðèíè òåç-òåç èøëÿäèðëÿð. Áÿñ áó ðÿìçèí êþêëÿðè hàðàýåäèá ÷ûõûð? ßñëèíäÿ "Äóë ãàäûí" êèìäèð?

Ìàñîí ìÿíáÿëÿðèíè àðàøäûðàíäà äóë ãà-äûí ñèìâîëóíóí äà Ãÿäèì Ìèñèð ìÿíøÿëèáèð ÿôñàíÿ îëäóüó îðòàéà ÷ûõûð. Áó, ÃÿäèìÌèñèðèí ÿí ìÿøhóð ìèôëÿðèíäÿí îëàí "Îñè-ðèñ-Èñèñ" ðÿâàéÿòèäèð. Îñèðèñ - Ãÿäèì Ìèñèð-ëèëÿðèí "áÿðÿêÿò òàíðûñû" håñàá åòäèêëÿðè õÿ-

80

Íéó-Éîðê Ìÿðêÿçè Ïàðêûíäà éåðëÿøÿí öçÿðè ìàñîí

åìáëåìëÿðèëÿ äîëó îáåëèñê

81

Ãÿäèì Ìèñèðèí ýöíöìöçÿ ýÿëèá

÷àòàí àáèäÿëÿðèíäÿí áèðè: Êðàë-

ëàð Âàäèñèíäÿêè áþéöê Ôèðîí

håéêÿëëÿðè âÿ îíëàðûí þíöíäÿêè

îáåëèñê.

éàëè áèð êèøè òàíðûäûð. Èñèñ äÿ Îñèðèñèí àðâàäûäûð. ßôñàíÿéÿ ýþðÿ, Îñèðèñ ãûñãàíú-ëûãäàí äîüàí áèð úèíàéÿòèí ãóðáàíû îëóá âÿ Èñèñ äóë ãàëûá. Ìàñîíëàðûí "äóëãàäûí"û äà hÿìÿí áó Èñèñäèð. Ùàããûíäà äàíûøäûüûìûç ìþâçó ìàñîíëàðûí "Ìå-ìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíäÿ áåëÿ à÷ûãëàíûð:

- Ùàããûíäà ÷îõëó äàíûøûëàí Îñèðèñ-Èñèñ ðÿâàéÿòè Ãÿäèì Ìèñèðèí ìàñîíëóüàÿí éàõûí îëàí ìèôèäèð. Ìàñîíëàð ö÷öí ÿí âàúèá hàäèñÿëÿðäÿí áèðè Èñèñ ìÿ-áÿäèíèí ðàhèáëÿðè àðàñûíà ãÿáóë îëóíìàã ö÷öí êå÷èðèëÿí èìòàhàíäûð. Áó ðÿ-âàéÿòäÿ èøûã (íóð) ÿí þíÿìëè öíñöðëÿðäÿí áèðèäèð: Øÿðãèí ãàðàíëûãëàðûíà(çöëìÿò) ýþìöëìÿê ö÷öí ýöíîðòàäàí ñîíðà àøàüû åíìÿéÿ áàøëàéàí ñàáàhýöíÿøè òàíðû Îñèðèñèí âÿçèôÿñèíè hÿð ýöí éåðèíÿ éåòèðèð. Åéíèëÿ þëäöðöëÿíàòàñûíûí éåðèíÿ äàhà ïàðëàã øÿêèëäÿ êå÷ÿí Ùîð (Íorus) êèìè. Âÿ íÿhàéÿò,þâëàäû îëäóüóìóç äóë ãàäûí Îñèðèñèí àðâàäû Èñèñäÿí áàøãàñû äåéèë. (72)Ýþðöíäöéö êèìè, ýóéà "àüûë âÿ åëì éîëóéëà ýåòäèéèíè" ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëû-

øàí ìàñîíëóã ÿñëèíäÿ áàòèë èíàíúëà äîëó áèð õóðàôàòäàí áàøãà hå÷ íÿ äåéèë.

82

Ãÿäèì Ìèñèðÿ àäè

Isis ïîðòðåòè

Ïÿðýàð âÿ êöíéÿÌàñîí ðÿìçëÿðè àðàñûíäà ÿí ÷îõ òàíûíàíû è÷-è÷ÿ êå÷ìèø áèð ïÿðýàðëà êöí-

éÿ êîìïîçèñèéàñûäûð. Ìàñîíëàð þçëÿðè áó ðÿìçèí åëì, hÿíäÿñÿ, þë÷ö-áè÷è êè-ìè ãàâðàíûëäûüûíû äåéèðëÿð. Ùàëáóêè, ïÿðýàðëà êöíéÿíèí òàìàì áàøãà áèð ìÿ-íàñû âàð. Áóíó áöòöí çàìàíëàðûí ÿí áþéöê ìàñîí óñòàäëàðûíäàí áèðè ñàéûëàíÀëáåðò Ïàéêûí (Albert Pike) "Morals and Dogma" (ßõëàã âÿ Åhêàì) êèòàáûí-äàí îõóìàã ìöìêöíäöð. Ùÿìèí êèòàáûí 839-úó ñÿhèôÿñèíäÿ ïÿðýàð âÿ êöí-ôÿ ñèìâîëó hàããûíäà áóíëàð éàçûëûá:

"Áðÿhìàí âÿ éà Ìàééà, éàõóä Îñèðèñ âÿ éà Èñèñ ÿôñàíÿëÿðèíäÿ îëäóüó êè-ìè, ìöãÿääÿñëèéèí èêèëè òÿáèÿòÿ ìàëèê îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Ìÿñÿëÿí, Ýöíÿøåðêÿê, Àé èñÿ äèøè áèð òÿáèÿòÿ ñàhèáäèðëÿð". (73)Áó èñÿ, ìàñîíëàðûí ÿí ìÿøhóð ñèìâîëó îëàí ïÿðýàð âÿ êöíéÿíèí ÿñëèíäÿ

éåíÿ äÿ Ãÿäèì Ìèñèðäÿí âÿ éà öìóìèééÿòëÿ, áöòïÿðÿñò (ïàãàí) èíàíúëàðäàíýÿëäèéèíè ýþñòÿðèð. Éåðè ýÿëìèøêÿí, Àé âÿ Ýöíÿø äÿ hÿì÷èíèí ìàñîí ëîæàëà-ðûíûí þíÿìëè ðÿìçëÿðèíäÿíäèð âÿ ýþé úèñèìëÿðèíÿ òàïûíàí àíòèê áöòïÿðÿñò èú-ìàëàðûíûí áàòèë èíàíúëàðûíûí èôàäÿñèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèë.

83

84

Ìàñîíëóüóí áöòïÿðÿñòëèê ôÿëñÿôÿñèÁóðà ãÿäÿð þéðÿíäèêëÿðèìèçäÿí àðòûã áèëèðèê êè, ìàñîíëóã - êþêëÿðè Ãÿäèì

Ìèñèðÿ óçàíàí ïàãàí (áöòïÿðÿñò) áèð òÿëèìèí ìèðàñûäûð, îíóí áöòöí ñèìâîë âÿàíëàéûøëàðû äà åëÿ áóðàäà ýèçëÿíèð. Î ñÿáÿáäÿí, ìàñîíëóã èëàhè äèíëÿðëÿ äöø-ìÿíäèð, hóìàíèçìè, ìàòåðèàëèçìè âÿ òÿêàìöë òÿëèìèíè ãÿáóë åäèð. Àìåðèêàëûòàðèõ÷è Ìàéêë Ùîâàðä ìàñîíëóüóí àíúàã öñò äÿðÿúÿëÿðèíäÿ à÷ûãëàíàí áó ñèð-ðè áåëÿ èôàäÿ åäèð:

"Íÿéÿ ýþðÿ õðèñòèàíëàð ìàñîíëóüà áó ãÿäÿð ñÿðò éàíàøûðëàð? Ñóàëûí úàâà-áû ìàñîíóüóí "ñèðð"ëÿðèíäÿäèð. ßýÿð áó ñèðëÿð úÿìèééÿòÿ à÷ûã áèëäèðèëñÿé-äè, îêóëòèçì âÿ àíòèê äèíëÿðäÿí áàø ÷ûõàðìàéàíëàðûí îíëàðû àíëàìàñû ñîíäÿðÿúÿ ÷ÿòèí îëàðäû. ßñëèíäÿ, hå÷ ñûðàâè ìàñîíëàðûí ÷îõó äà hÿìèí ñèððëÿ-ðÿ âàãèô äåéèë. Àíúàã ìàñîíëóüóí äàhà éóõàðû äÿðÿúÿëÿðèíÿ ÷àòàíëàð àðà-ñûíäà áó èøëÿðÿí áàø ÷ûõàðàíëàð âàðäûð". (74)Òöðê ìàñîíëàðûíûí ãàéíàãëàðûíû àðàøäûðàíäà äà éóõàðû ìÿðòÿáÿëÿðäÿêè ìà-

ñîíëàðûí áÿçè òÿëèìëÿðè äèýÿð "ãàðäàø"ëàðûíäàí ýèçëè ñàõëàäûãëàðû áÿëëè îëóð. Óñ-òàä ìàñîí Íåúäÿò Åýåðàíûí ãÿëÿìÿ àëäûüû áèð éàçûäà éöêñÿê äÿðÿúÿëè ìàñîí-ëàðûí áóíóíëà áàüëû äöøöíúÿëÿðè áåëÿ èôàäÿ îëóíóð:

"Ùÿòòà áÿçè ìàñîíëàð áåëÿ, ìàñîíëóüó éàðû äèí, éàðû éàðäûìñåâÿð, ýþçÿëñîñèàë ìöíàñèáÿòëÿð ãóðàí áèð äîñòëóã èíñòèòóòó êèìè òàíûéûð âÿ áóíà óéüóíäà hÿðÿêÿò åäèð. Áÿçèëÿðè èñÿ håñàá åäèð êè, ìàñîíëóüóí ìÿãñÿäè éàõøû

Àëáåðò Ïàéê âÿ îíóí õàòèðÿñèíÿ hàçûðëàíàí ìàñîí ìåäàëéîíó

àäàìëàðû äàhà éàõøû åòìÿêäèð. Äèýÿð áèð ãèñì ìàñîí äöøöíöðëÿð êè, ìà-ñîíëóã - õàðàêòåð ôîðìàëàøäûðìàã ö÷öíäöð. Õöëàñÿ, ìàñîíëóüóí ìöãÿä-äÿñ äèëèíè, ñèìâîë âÿ àëëåãîðèéàëàðûíû áèëìÿéÿíëÿð áåëÿ ôèêèðëÿðÿ äöøöðëÿð.Áèð ãÿäÿð äÿðèíÿ åíÿ áèëÿí ìàñîíëàð ö÷öí èñÿ ìàñîíëóã âÿ îíóí ãà-éÿñè, ìÿãñÿäëÿðè áàìáàøãàäûð. Ìàñîíëóã áèð âàñèòÿ÷èëèê, èíèñèàñèéà, åë-ìèäèð. Áó, áàøëàíüûú äåìÿêäèð. Ìàñîíëóã - êþhíÿ éàøàéûø òÿðçèíäÿí ÿë ÷ÿ-êèá, éåíè âÿ äàhà ýþçÿë áèð hÿéàòà ýèðèø äåìÿêäèð. Ìàñîíëóüóí ÷îõ åëå-ìåíòàð âÿ áÿñèò ñèìâîëèçìèíèí àðõàñûíäà âàðëûüûìûçûí ñèððëÿðèíè þéðÿ-íÿ áèëÿúÿéèìèç äàhà éöêñÿê áèð è÷ hÿéàòà ýèðìÿéèìèçÿ éàðäûì åäÿíâàñèòÿ÷èëèê ñèëñèëÿñè ìþâúóääóð. Ùÿìèí áó è÷ hÿéàòäà âÿ îíóí ýèðèøèíäÿòÿðÿããè âÿ òÿêàìöëöí øÿðòëÿðèíè þéðÿíìÿê ìöìêöí îëóð". (75)Ñèòàòäàí äà ýþðöíäöéö êèìè, áÿçè àøàüû ñÿâèééÿëè ìàñîíëàð áó òÿøêèëàòû

"éàðäûìñåâÿðëèê âÿ ñîñèàë ìöíàñèáÿòëÿð èíñòèòóòó" çÿíí åòñÿëÿð äÿ, ìàñîíëóãÿñëèíäÿ "èíñàíûí âàðëûüûíûí ñèððëÿðè"ëÿ áàüëûäûð. Éÿíè ìàñîíëóüóí "éàðäûìñå-âÿðëèê âÿ ñîñèàë ìöíàñèáÿòëÿð èíñòèòóòó" ýþðöíòöñö ÿñëèíäÿ áó òÿøêèëàòûí ýåð-÷ÿê ôÿëñÿôÿñèíè ïÿðäÿëÿéÿí âÿ åéíè çàìàíäà ñèìâîëèê øÿêèëäÿ èôàäÿ åäÿí êà-ìóôëéàæäûð. Ìàñîíëóã - ìöÿééÿí êîíêðåò ôÿëñÿôÿíè þç öçâëÿðèíÿ âÿ úÿìèé-éÿòÿ òÿëãèí åòìÿê ö÷öí ñèñòåìëè øÿêèëäÿ ÷àëûøàí áèð òÿøêèëàòäûð. Âÿ îíóí áàø-äà Ãÿäèì Ìèñèð îëìàãëà áöòïÿðÿñò ñèâèëèçàñèéàëàðäàí ÿõç åòäèéè hÿìèí ôÿëñÿ-ôèíèí ÿñàñ öíñöðö äÿ ìàòåðèàëèçìäèð.

85

Êöíéÿ-ïÿðýàð ñèìâîëóíó

Ãÿäèì Ìèñèðèí ìÿøhóð

ðÿìçëÿðèíäÿí áèðè îëàí

ãàðòàëëà áèðëèêäÿí òÿñâèð

åäÿí ìàñîí ìàêåòè.

Ìàñîí ãàéíàãëàðûíäà ìàòåðèàëèçìI. Ìöòëÿã ìàääÿ èíàíúûÄþâðöìöçöí ìàñîíëàðû åéíèëÿ Ãÿäèì Ìèñèðäÿêè ôèðîíëàð, ðàhèáëÿð âÿ äè-

ýÿð çöìðÿëÿð êèìè ìàääÿíèí ÿçÿëè âÿ ÿáÿäè îëäóüóíà, ñîíñóçëóüóíà, éàðà-äûëìàäûüûíà âÿ úàíëûëàðûí òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ úàíñûç ìàääÿäÿí òþðÿäèéèíÿèíàíûðëàð. Ìàñîí ãàéíàãëàðûíäà áó éàíàøìàëàðëà òÿôÿððöàòëàðûíà ãÿäÿð òàíûøîëìàã ìöìêöíäöð. Óñòàä ìàñîí Ñÿëàìè Èøûíäàüûí "Ìàñîíëóãäàí ÿñèíëÿíìÿ-ëÿð" àäëû êèòàáûíäà áó ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿ áåëÿ à÷ûãëàíûð:

"Áöòöí ôÿçà, àòìîñôåð, óëäóçëàð, òÿáèÿò, úàíëû âÿ úàíñûç íÿ âàðñà, hàìûñûàòîìëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëèá. Èíñàí äà òÿáèÿòäÿêè ìöõòÿëèô àòîìëàðûí úÿìèíäÿíáàøãà áèð øåé äåéèë. Úàíëûëàðûí hÿéàòû àòîìëàð àðàñûíäà åëåêòðèê úÿðÿéàíû-íûí ìöÿééÿí òàðàçëûüû íÿòèúÿñèíäÿ ìöìêöí îëóð. Áó òàðàçëûã ïîçóëàíäàþëöá, òîðïàüà äþíöð, éåíèäÿí àòîìëàðà ïàð÷àëàíûðûã. Éÿíè åíåðæèäÿí éàðàí-ìûøûã, åíåðæèéÿ äÿ äþíöðöê. Àòîìëàðûìûçäàí áèòêèëÿð, äèýÿð úàíëûëàð âÿ éå-íÿ äÿ áèçëÿð éàðàíûðûã. Äåìÿê, hÿð øåé áÿðàáÿð õÿìèðäÿí éàïûëûá. Àíúàãÿí éöêñÿê òÿêàìöë åòìèø håéâàí îëàí áèçëÿðèí áåéíè õåéëè èíêèøàô åòäèéèí-äÿí, øöóð ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Òÿúðöáÿëÿð çàìàíû àëûíàí íÿòèúÿëÿðè éàäà ñàëñàã,áåéíèí ñèíèð höúåéðÿëÿðè âÿ hîðìîíëàðûí hÿéàòà êå÷èðäèéè ôóíêñèéàëàðûí ñà-éÿñèíäÿ èøëÿéèð. Êàìèë àüûë âÿ åëì hå÷ íÿéèí éîõäàí âàð åäèëìÿäèéèíè âÿéîõà ÷ûõìàäûüûíû äÿðê åäèá. Áóíà ýþðÿ äÿ èíñàí hå÷ áèð ýöúÿ ìèííÿòäàðâÿ áîðúëó äåéèë. Êàèíàò áèð òîòàë åíåðæèäèð, áàøëàíüûúû âÿ ñîíó áèëèíìèð. Ùÿðøåé áó òîòàë åíåðæèäÿí éàðàíûð, òÿêàìöë åäèð, þëöð, àììà áöòþâëöêäÿ éî-õà ÷ûõìûð. Äÿéèøèð âÿ ÷åâðèëèð. Ùÿãèãè þëöì âÿ éîõëóã ìþâúóä äåéèë. Äàè-ìè äÿéèøìÿ âÿ ÷åâðèëìÿ âàð. Àììà áó íÿhÿíý ñèððè åëìè ãàíóíëàðëà ÷þç-ìÿê ìöìêöí äåéèë. Åëìäÿí õàðèú à÷ûãëàìàëàð èñÿ åhêàìäûð, áîø èíàíú-äûð. Êàìèë àüëà âÿ åëìÿ ýþðÿ, áÿäÿíäÿí õàðèú ðóh éîõäóð âÿ îëà äà áèë-ìÿç. (76)Åéíè ôèêèðëÿðè Ìàðêñ, Åíýåëñ, Ëåíèí, Ïóëèòñåð, Ñàãàí âÿ áàøãà ìàòåðèàëèñò

ôèëîñîôëàðûí ÿñÿðëÿðèíäÿ äÿ îõóìàã ìöìêöíäöð. Îíëàð êàèíàòûí ñîíñóçëóãäàíáÿðè âàð îëäóüóíó, ìàääÿíèí âàhèäëèéèíè âÿ ìöòëÿãëèéèíè, èíñàíûí éàëíûç ìàä-äÿäÿí èáàðÿò îëäóüóíó âÿ hå÷ áèð ðóh äàøûìàäûüûíû, ìàääÿíèí þç-þçöíÿ òÿ-êàìöë åäÿðÿê, úàíëàíäûüûíû áèëäèðèðëÿð. Áöòöí áóíëàð õóðàôàòäàí áàøãà hå÷ íÿäåéèë, ÷öíêè "êàìèë àüûë âÿ åëì", Èøûíäàüûí äåäèéèíèí òàìàìèëÿ ÿêñèíÿ îëà-ðàã, ñöáóò åäèð êè, ìàòåðèàëèñò ôèêèðëÿð áàøäàí-àéàüà ÷öðöêäöð. XX ÿñðèí èêèí-úè éàðûñûíäà áó ñöáóòëàðûí ñàéû õöñóñèëÿ àðòäû. Ìÿñÿëÿí, áó ýöí åëìè äàèðÿëÿð-

86

äÿ áèðìÿíàëû îëàðàã ãÿáóë åäèëÿí "Big Bang" íÿçÿðèééÿñè êàèíàòûí ìèëéàðä-ëàðëà èë þíúÿ éîõäàí âàð åäèëäèéèíè ñöáóòà éåòèðèá. Òåðìîäèíàìèêà ãàíóíëàðûìàääÿíèí þç-þçöíö íèçàìëàìàã ãàáèëèééÿòèíèí îëìàäûüûíû ýþñòÿðèð, áó èñÿäîëàéûñûéëà î äåìÿêäèð êè, êàèíàòäàêû íèçàì-èíòèçàìû éàðàäàí áèð ãöââÿ âàð.Úàíëû îðãàíèçìëÿðäÿêè ôþâãÿëàäÿ ñèñòåìëÿð äÿ hÿì÷èíèí îíëàðûí áèð éàðàäûúû-ñûíûí îëäóüóíà äÿëàëÿò åäèð. (Ìÿñÿëÿíèí èíúÿëèêëÿðèíÿ âàðìàã ö÷öí ÙàðóíÉÿhéàíûí "Êàèíàòûí éàðàäûëûøû", "Ìàòåðèàëèçìèí ñîíó", "Ùÿéàòûí ÿñë ìÿíøÿ-éè", "Òÿêàìöë éàëàíû" êèòàáëàðûíà áàõûí.)

Èøûíäàü äàhà ñîíðà éàçûð êè, ÿñëèíäÿ ìàòåðèàëèñò (âÿ äîëàéûñûéëà àòåèñò) îëàíìàñîíëàð "Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðû" àíëàéûøûíû áåëÿ ãàâðàéûðëàð:

"Ìàñîíëóüà ýþðÿ, hÿéàò òÿê höúåéðÿäÿí áàøëàéûð, òÿêàìöë éîëóéëà èíñàíàãÿäÿð ýÿëèð. Áàøëàíüûúûí þçö, ìàhèééÿòè, ñÿáÿáè âÿ ìÿãñÿäè áèëèíìèð. Ùÿ-éàò ìàääÿ âÿ åíåðæèäÿí áàøëàéûá, îíà äà äþíÿúÿê. Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðûàíúàã óúà áèð ïðèíñèï, éàõøûëûã âÿ ýþçÿëëèêëÿðèí ñîíñóç öôöãö, òÿêàìöëöíóñòàäû, ÿí éöêñÿê ïèëëÿñè îëàðàã ãÿáóë åäèëÿðñÿ, øÿõñëÿíäèðèëìÿçñÿ, äîã-ìàòèçìäÿí ãóðòóëìàã ìöìêöíäöð". (77)

87

Ìàñîí ìÿòíëÿðèíäÿêè ññåíàðèëÿð Ìàðêñ, Åíýåëñ âÿ éà Ëåíèí êèìè ìàòåðèàëèñò èäåîëîãëàðûí éàçäûãëà-

ðûíäàí ôÿðãëÿíìèð.

Ýþðöíäöéö êèìè, ìàñîíëóã ôÿëñÿôÿñèíäÿ ìàääÿäÿí ýÿëèá, ìàääÿéÿ äþí-ìÿê ÿí ÿñàñ ïðèíñèïëÿðäÿí áèðèäèð. Þçö äÿ ìàñîíëàð áó èäåîëîýèéàíû òÿêúÿþçëÿðè ö÷öí éàøàòìûðëàð, îíó áöòöí úÿìèééÿòÿ ãÿáóë åòäèðìÿê èñòÿéèðëÿð. Ìÿ-ñÿëÿí, åëÿ hÿìèí Èøûíäàü éóõàðûäàêû ôèêèðëÿðèíèí àðäûíúà éàçûð:

"Áó ôèêèðëÿðëÿ éåòêèíëÿøÿí ìàñîí èíñàíëàðà òÿëèì âåðìÿéÿ, îíëàðû åëì âÿàüûëëà èíêèøàô åòäèðìÿéÿ ÷àëûøìàëûäûð. Áåëÿëèêëÿ, ìàñîíëóã èíñàíëàð, õàëãö÷öíäöð, îíëàðà ýþðÿ ÷àëûøûð. Ùÿòòà õàëã áóíó èñòÿìÿñÿ áåëÿ". (78)Éÿíè ìàñîíëóüóí úÿìèééÿòëÿ áàüëû èêè ïëàíû âàð:1) Ìàñîíëóã èíàíäûüû ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿíè (áàøãà ñþçëÿ äåñÿê, Ãÿäèì Ìè-

ñèð õóðàôàòûíû) "êàìèë åëì âÿ àüûë" àäûéëà úÿìèééÿòÿ òÿëãèí åòìÿéÿ ÷àëûøûð.2) Áóíó "hÿòòà õàëã èñòÿìÿñÿ áåëÿ", åòìÿéÿ íèééÿòëèäèð. Éÿíè áèð úÿìèé-

éÿò Àëëàhà èíàíñà, ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿíè ãÿáóë åòìÿê èñòÿìÿñÿ, ìàñîíëóã áóìÿñÿëÿäÿ èñðàðëû äàâðàíàúàã, õàëãûí èðàäÿñèíÿ ðÿüìÿí, îíóí äöíéàýþðöøöíöäÿéèøäèðìÿê ö÷öí ÷àëûøàúàã.

Áóðàäà ìàñîíëóüóí èñòôàäÿ åòäèéè òåðìèíîëîýèéàíûí àëäàäûúû îëäóüóíàìöòëÿã äèããÿò éåòèðèí. Îíëàð þç ôÿëñÿôÿëÿðèíè îëäóãúà ìÿñóì, åëìè âÿ õîøíèééÿòëè ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Áó, éóõàðûäàêû ñèòàòëàðäàí äà àøêàð ýþðöíöð.ßñëèíäÿ èñÿ ìàñîíëóã ôÿëñÿôÿñèíèí "êàìèë àüûë âÿ åëìëÿ" hå÷ áèð ÿëàãÿñè éîõ-äóð. Áó, åëìÿ òàìàìèëÿ çèää îëàí ãÿäèì áèð õóðàôàòäûð. Ìàñîíëóüóí "èíñàí-ëûüû èíêèøàô åòäèðìÿê" ìÿãñÿäè äÿ éîõäóð. Îíëàð áó àäëà ñàäÿúÿ, þç ôÿëñÿôÿ-ëÿðèíè úÿìèééÿòÿ ñûðûìàã èñòÿéèðëÿð. Áóíó "õàëã èñòÿìÿñÿ áåëÿ" åòìÿê ìÿã-ñÿäëÿðè èñÿ îíó ýþñòÿðèð êè, íèééÿòëÿðè ãÿòèééÿí õîø äåéèë, îíëàð òîòàëèòàð áèðäöíéà ýþðöøöíÿ ñàhèáäèðëÿð.

II. Ðóhóí âÿ àõèðÿòèí èíêàðûÌàñîíëàð ìàòåðèàëèçì èíàíúûíà óéüóí îëàðàã, èíñàí ðóhóíóí âÿ àõèðÿòèí

âàðëûüûíû äà ãÿòè øÿêèëäÿ ðÿää åäèðëÿð. Ùÿð÷ÿíä, áàõìàéàðàã êè, áÿçÿí ìàñîíãàéíàãëàðûíäà þëöëÿð ö÷öí "ÿáÿäèééÿòÿ ãîâóøìàãäàí" ñþç åäèëèð âÿ éà áóíàáÿíçÿð ìÿíÿâè àíëàéûøëàð èøëÿäèëèð. ßñëèíäÿ áóðàäà hå÷ áèð çèääèééÿò éîõäóð,÷öíêè ìàñîíëàðûí ðóhóí þëöìñöçëöéöíÿ äàèð áöòöí ôèêðëÿðè ñèìâîëèê ìÿíà äà-øûéûð. "Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíäÿ "Ìàñîíëóãäà þëöì ñîíðàñû" áàøëûãëû áèð ìÿ-ãàëÿäÿ ìÿñÿëÿ áåëÿ èçàh åäèëèð:

- Ìàñîíëàð Óñòàä Ùèðàì ÿôñàíÿñèíäÿ þëöìäÿí ñîíðà äèðèëèøè ðÿìçè ìÿíà-äà ãÿáóë åäèðëÿð. Áó äèðèëèø hÿãèãÿòèí äàèì éàëàíà âÿ ãàðàíëûüà öñòöí ýÿ-ëÿúÿéèíè ýþñòÿðèð. Ìàñîíëóã áÿäÿíäÿí àéðû áèð ðóhóí ìþâúóä îëäóüóíó

88

ãÿáóë åòìèð. Èíñàíû ÿáÿäèëÿøäèðÿí îíóí ÿìÿëëÿðèäèð. Óçóí ýþðöíñÿ äÿ, ÿñ-ëèíäÿ õåéëè ãûñà îëàí èíñàí þìðö ÿðçèíäÿ ýþðöëÿí èøëÿðëÿ þëöìñöçëöéÿ ãî-âóøìàã îëàð. Àäëàðû þëöìñöçëÿøÿíëÿð áöòöí ñÿéëÿðèíè èíñàíëàðû õîøáÿõò åò-ìÿéÿ, îíëàð ö÷öí äàhà ýþçÿë áèð äöíéà éàðàòìàüà éþíÿëäèáëÿð. Ìÿãñÿä-ëÿðè èíñàíè äóéüóëàðû éöêñÿëòìÿê îëóá... Äåìÿê, ÿñðëÿð áîéóíúà þëöìñöç-ëöéö àðàìûø èíñàí îüëó ýþðäöéö èøëÿðëÿ áóíà ãîâóøàúàã âÿ hÿéàòûíà ìÿ-íà ãàçàíäûðàúàã. Íÿòèúÿäÿ, Òîëñòîéóí éàçäûüû êèìè, "Úÿííÿò áóðàäà, Éåðöçöíäÿ ãóðóëàúàã âÿ èíñàíëàð ÿí áþéöê ýþçÿëèééÿ ãîâóøàúàãëàð". (79)Óñòàä ìàñîí Ñÿëàìè Èøûíäàü èñÿ åéíè ìÿñÿëÿéëÿ áàüëû áóíëàðû éàçûá:- Åíåðæèíè, ìàääÿíè hÿð øåéèí úþâhÿðè ãÿáóë åäÿí ìàñîíëóã âàðëûüûí ïèë-ëÿ-ïèëëÿ äÿéèøèêëèêëÿðÿ óüðàéàðàã, èíêèøàô åäÿúÿéèíè ñþéëÿéèð êè, áó äà åë-ìè ìÿíàäà þëöìö òàíûìàìàãäûð. Áó hàëäà ìàñîíëóã ðóhóí áÿäÿíäÿí àé-ðû îëäóüóíó, hå÷ âàõò þëìÿäèéèíè, ðóhëàð àëÿìèíÿ êþ÷äöéöíö, îðàäà éàøà-äûüûíû ãÿáóë åòìèð. Ìàñîíëóüà ýþðÿ, þëöìöíöçäÿí ñîíðà ñèçäÿí àíúàã õà-òèðÿëÿð âÿ ÿìÿëëÿðèíèç ãàëàúàã. Áó ôèêèð åëìÿ âÿ ìÿíòèãÿ ÿñàñëàíûð, ðóhóíþëöìñöçëöéö hàãäà äåéèëÿíëÿð èñÿ åëì âÿ ìÿíòèã ïðèíñèïëÿðèëÿ áèð àðàéàñûüìûð. Ìàñîíëóã ïîçèòèâèñò âÿ ðàñèîíàëèñò ôÿëñÿôÿíè ÿñàñ ýþòöðöð. (80)

89

Ìàòåðèàëèçìÿ èíàíàí ìàñîíëàð þëöì-

äÿí ñîíðà hÿéàòûí âàðëûüûíû ãÿáóë åò-

ìèðëÿð. Äöçäöð, áÿçÿí ìàñîí ãàéíàã-

ëàðûíäà "þëöìäÿí ñîíðàêû hÿéàò" êèìè

èôàäÿëÿðÿ ðàñò ýÿëèíèð, àììà áó çàìàí

øÿêèëäÿêè Ùèðàì ÿôñàíÿñèíäÿ îëäóüó

êèìè, èíñàíûí äöíéàäà þçöíäÿí ñîíðà

àäûíûí éàøàäûëìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

Þëöìäÿí ñîíðà äèðèëìÿíè ðÿää åòìÿê, þëöìñöçëöéö àíúàã "ãîéóá ýåòäè-éèí ÿìÿëëÿðäÿ ýþðìÿê"... Áó äöøöíúÿ ìàñîíëàð òÿðÿôèíäÿí "ìöàñèð åëìèí èä-äèàñû" êèìè ýþñòÿðèëñÿ äÿ, ÿñëèíäÿ ãÿäèì âÿ ìÿíàñûç õöðàôàòäàí áàøãà áèð øåéäåéèë. Ãóðàíäà Àëëàhû èíêàð åäÿíëÿðèí "ÿáÿäè éàøàìàã öìèäèëÿ òèêèá-ãóðìà-ëàðû" hàããûíäà áèëýè âåðèëèð. Ìöãÿääÿñ êèòàáà ýþðÿ, Ùóä ïåéüÿìáÿð êàôèð Àäãþâìöíöí áó úàhèë äöøÿíúÿñèíÿ ãàðøû áåëÿ äåéèá:

- Î çàìàí êè ãàðäàøëàðû Ùóä îíëàðà äåäè: "Ìÿýÿð [êöôð åòìÿéèíèçÿ,ïåéüÿìáÿðëÿðè éàëàí÷û ñàéìàüûíûçà ýþðÿ Àëëàhûí ÿçàáûíäàí] ãîðõ-ìóðñóíóç? Øöáhÿñèç êè, ìÿí ñèçèí ö÷öí åòèáàð îëóíàñû, áåë áàüëàíûëà-ñû áèð ïåéüÿìáÿðÿì! Àëëàhäàí ãîðõóí âÿ ìÿíÿ èòàÿò åäèí! Ìÿí áó-íóí [äèíè, ðèñàëÿòè òÿáëèü åòìÿéèí] ìöãàáèëèíäÿ ñèçäÿí hå÷ áèð ìóçä,ÿâÿç èñòÿìèðÿì. Ìÿíèì ìöêàôàòûì àíúàã àëÿìëÿðèí Ðÿááèíÿ àèääèð!Äîüðóäàíìû, ñèç hÿð òÿïÿäÿ áèð êþøê ãóðóá [ýÿëèá-ýåäÿíëÿðè ìÿñõÿðÿ-éÿ ãîéàðàã], ÿéëÿíèðñèíèç? Ñàíêè [äöíéàäà] ÿáÿäè ãàëàúàãñûíûç äåéÿ,ãÿñðëÿð [ãàëàëàð, éàõóä éåðàëòû ñó hþâçÿëÿðè] òèêèðñèíèç! Âÿ [áèðèíè] éà-õàëàäûãäà äà çàëèìëÿð êèìè éàõàëàéûðñûíûç! [Îíó âÿhøèúÿñèíÿ äþéöá þë-äöðöðñöíöç!] Àðòûã Àëëàhäàí ãîðõóí âÿ ìÿíÿ èòàÿò åäèí! (Øöÿðà 124-131)Áóðàäà èíêàð÷ûëàðûí éàíûëäûüû íþãòÿ ñÿíÿò ÿñÿðëÿðè éàðàòìàã äåéèë. Ìöñÿë-

ìàíëàð äà ñÿíÿòÿ þíÿì âåðèð âÿ áó éîëëà äöíéàíû ýþçÿëëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøûðëàð.Àðàäàêû ôÿðã - íèééÿòäÿäèð. Ìöñÿëìàí Àëëàhûí èíñàíà âåðäèéè ýþçÿëëèê âÿ åñ-òåòèê äóéüóëàðû èôàäÿ åòìÿê ö÷öí ñÿíÿòëÿ ìàðàãëàíûð. Èíêàð÷ûëàð èñÿ ñÿíÿòè"þëöìñöçëöê éîëó" çÿíí åäèð âÿ éàíûëûðëàð.

Ðóhó èíêàðûí åëìè çèääèééÿòèÌàñîíëàðûí ðóhóí âàðëûüûíû èíêàð åòìÿëÿðè, èíñàíû ñàäÿúÿ ìàääÿäÿí èáàðÿò

ñàéìàëàðû äà äåäèêëÿðè êèìè, éàëíûç "åëìèí èääèàñû" äåéèë. ßêñèíÿ, ýöíöìöç-äÿêè åëìè êÿøôëÿð áóíóí òàì ÿêñèíè ýþñòÿðèð. ×àüäàø àëèìëÿðÿ ýþðÿ, èíñàíûíäöøöíìÿê ãàáèëèééÿòè áåéèíäÿêè íåéòðîíëàðëà, îíëàðû ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí ìîëåêóëâÿ àòîìëàðëà äåéèë, òàìàì êÿíàð, àíëàøûëìàç áèð ñóáñòàíñèéà èëÿ, ãàéíàãëàáàüëûäûð. Ìÿñÿëÿí, ìÿøhóð àðàøäûðìà÷û Óèëäåð Ïåíôèëä (Wilder Penfield) óçóíèëëÿð àïàðäûüû òÿòãèãàòëàðäàí ñîíðà ðóhóí âàðëûüûíûí èíêàðåäèëìÿç hÿãèãÿò îë-äóüóíó áèëäèðèð:

"Àüëû ñàäÿúÿ áåéíèí ôóíêñèéàñû êèìè èçàh åòìÿê ö÷öí èëëÿðëÿ ÷àëûøàíäàíñîíðà áàøà äöøöðñÿí êè, âàðëûüûìûçûí èêè öíñöðäÿí èáàðÿò îëìàñû hàããûíäà

90

äåéèëÿíëÿðëÿ ðàçûëàøìàãäàí áàøãà éîë éîõäóð. Àüëû éàëíûç áåéèíäÿ áàø âå-ðÿí ôèçèêè-êèìéÿâè ïðîñåñëÿðëÿ èçàh åòìÿê ìöìêöíñöçäöð. Äåìÿê, âàðëû-üûìûç èêè öíñöðäÿí - ìàääÿ âÿ ðóhäàí èáàðÿòäèð". (81)Åëì àäàìëàðûíû áó ãÿíàÿòÿ ýÿòèðÿí ñÿáÿá øöóðóí hå÷ áèð hàëäà ìàääè

àìèëëÿðëÿ èçàh îëóíìàìàñûäûð. Èíñàí áåéíè 5 äóéüóìóçóí òîïëàíäûüû âÿ àíà-ëèç åäèëäèéè ìþhòÿøÿì êîìïöòåð êèìèäèð. Àììà áó êîìïöòåðèí "ìÿíëèê"äóéüóñóíà ñàhèá îëìàñû, hèññ åòìÿñè, äöøöíìÿñè ìöìêöí äåéèë. Öíëö èíýèëèñôèçèêè Ðîúåð Ïåíðîóç (Roger Penrose) "The Emðeror's New Mind" (Èìïåðà-òîðóí éåíè ôèêðè) àäëû êèòàáûíäà áóíóíëà áàüëû éàçûð:

- Êîíêðåò èíñàíà îíóí øÿõñèééÿò äóéüóñóíó âåðÿí íÿäèð? Âöúóäó ÿìÿëÿýÿòèðÿí àòîìëàðìû? Èíñàíûí êèìëèéè àòîìëàðû ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí åëåêòðîí, ïðî-òîí âÿ äèýÿð hèññÿúèêëÿðèí ñå÷èìèíäÿíìè àñûëûäûð? Áóíóí áåëÿ îëìàäûüûíûýþñòÿðÿí àçû èêè ñÿáÿá âàð. Áèðèíúèñè, hÿð áèð úàíëûíûí áÿäÿíè äóðìàäàíäÿéèøèð. Äîüóëäóüóìóç àíäàí áÿðè âöúóäóìóçóí áöòöí höúåéðÿëÿðè äÿôÿ-ëÿðëÿ äÿéèøèëèá, éåíèëÿðèëÿ ÿâÿç îëóíóá. Èêèíúè ñÿáÿá êâàíò ôèçèêàñûéëà áàü-ëûäûð. ßýÿð áèð êèìñÿíèí áåéíèíäÿêè hàíñûñà åëåêòðîí áàøãà ìàääÿäÿ îëàíåëåêòðîíëà ÿâÿçëÿíñÿéäè, hå÷ áèð ôÿðã îðòàéà ÷ûõìàçäû. Ñèñòåì åéíèëÿ ÿâ-

âÿëêè êèìè ÷àëûøàðäû. Åéíè ôèêèð ïðî-òîíëàðà âÿ äèýÿð áöòöí hèññÿúèêëÿðÿäÿ àèääèð. ßýÿð áèð èíñàíûí áÿäÿíèí-äÿêè áöòöí ìàääÿ áèð åâèí óéüóíìàääÿñèëÿ äÿéèøäèðèëñÿéäè, ñþçöí hÿ-ãèãè ìÿíàñûíäà hå÷ áèð ôÿðã îðòàéà÷ûõìàçäû". (82)

Åéíè øåéè áåéíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿíìàääÿ hàããûíäà äà äåìÿê îëàð. Äå-ìÿê, èíñàíû èíñàí åäÿí íÿñíÿ ìàääÿäåéèë, îíóí òàìàìèëÿ ôþâãöíäÿ îëàíáèð øåéäèð. Ïåíðîóç êèòàáûíûí íÿòèúÿáþëìÿñèíäÿ áóíóíëà áàüëû áèëäèðèð: "...Øöóð åëÿ áèð âàðëûãäûð êè, îíóíhàíñûñà òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ éàðàí-äûüûíà hå÷ âàõò èíàíà áèëìÿðÿì. Áèçáöòöí êàèíàòû, îíóí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíèøöóð íÿòèúÿñèíäÿ àíëàéà áèëèðèê". (83)

91

Ïðîôåññîð Ïåíðîóç ìàòåðèàëèçìèí èíñàí çåhíèíè

hå÷ âàõò à÷ûãëàéà áèëìÿéÿúÿéè ãÿíàÿòèíäÿäèð.

Éàõøû, áÿñ áóíóí ãàðøûëûüûíäà ìàòåðèàëèçì íÿ äåéèð? Ìàòåðèàëèñòëÿð èíñà-íûí ñàäÿúÿ ìàääÿäÿí èáàðÿò îëäóüóíó, úàíñûç àòîìëàðûí òÿñàäöôÿí éàí-éàíàýÿëèá, èíñàí êèìè àüëû, äóéüóëàðû, äöøöíúÿëÿðè, õàòèðÿëÿðè îëàí áèð âàðëûüû ÿìÿ-ëÿ ýÿòèðäèéèíè áèëäèðèðëÿð. Áÿñ áó çàìàí íÿéÿ ÿñàñëàíûðëàð?

Áó ñóàë áöòöí ìàòåðèàëèñòëÿðè ìàðàãëàíäûðûð, àììà ìàñîí ãàéíàãëàðûíäàîíóíëà áàüëû äàhà ìàðàãëû ôèêèðëÿð âàð. Ùÿìèí ãàéíàãëàðà áàõàíäà ìàòåðèà-ëèñò äöøöíúÿñèíèí àðõàñûíäàêû õóðàôàò äàhà àøêàð øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõûð.

Ìàñîí ìàòåðèàëèçìè:Ìàääÿíèí èëàhèëÿøäèðèëìÿñèÌàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿíèí íÿ îëäóüóíó äàhà éàõøû áàøà äöøìÿê ö÷öí òÿñÿâ-

âöð åäèí êè, îíó ãÿáóë åäÿíëÿð êàèíàòäàêû ìþhòÿøÿì ñèñòåì âÿ òàðàçëûüûí,äöíéàäàêû ìèíëÿðëÿ ôÿðãëè úàíëû íþâöíöí âÿ áèç èíñàíëàðûí éàëíûç âÿ éàëíûçàòîìëàðûí òÿñàäöôÿí áèðëÿøìÿñè íÿèúÿñèíäÿ îðòàéà ÷ûõäûüûíà èíàíûðëàð. Áàøãàúöð äåñÿê, úàíñûç âÿ øöóðñóç àòîìëàðûí "éàðàäûúû" îëäóüóíó äöøöíöðëÿð. Áóôèêèð íÿ ãÿäÿð ìîäåðí ýþñòÿðèëìÿéÿ ÷àëûøûëñà äà, ÿñëèíäÿ ãÿäèì äþâðëÿðäÿíáÿðè ìþâúóä îëàí áöòïÿðÿñòëèéèí òÿêðàðûíäàí áàøãà hå÷ íÿ äåéèë. Áöòëÿðÿ òà-ïûíàíëàð ñèòàéèø åòäèêëÿðè håéêÿëëÿðèí, òîòåìëÿðèí áèð ðóhó, ãöäðÿòè îëäóüóíàèíàíûáëàð, éÿíè úàíñûç âÿ øöóðñóç ìàääÿéÿ éöêñÿê õöñóñèééÿòëÿð ãàçàíäûðûá-ëàð. Áó, øöáhÿñèç êè, ñîí äÿðÿúÿ ñÿôåh áèð èíàíúäûð. Àëëàh Ãóðàíäà áöòïÿðÿñò-ëÿðèí áó ñÿôåh èíàíúûíà äèããÿò éåòèðèð. Ïåéüÿìáÿð ãèññÿëÿðèíäÿ áöòïÿðÿñòãþâìëÿðèí èíàíúûíûí ìÿíàñûç îëäóüó äàèì âóðüóëàíûð. Ìÿñÿëÿí, Ùç.Èáðàhèìàòàñûíà "Àòà, åøèòìÿéÿí, ýþðìÿéÿí âÿ ñÿíÿ hå÷ íÿäÿ êþìÿê åòìÿéÿí øåé-ëÿðÿ íåúÿ èíàíûðñàí",- äåéÿ ñóàë åäèð. (Ìÿðéÿì 42)

Ìàòåðèàëèñòëÿð èñÿ äþâðöìöçöí áöòïÿðÿñòëÿðèäèð. Îíëàð äàøäàí, òàõòàäàíhåéêÿëëÿðÿ îëìàñà äà, áóíëàðû âÿ áöòöí äèýÿð úèñìëÿðè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí "ìàä-äÿ" ìÿôhóìóíà èíàíûð, áó ìàääÿíèí ñîíñóç ýöú, àüûë âÿ åëì ñàhèáè îëà áè-ëÿúÿéèíè äöøöíöðëÿð. Ìàñîí ãàéíàãëàðûíäà áóíóíëà áàüëû ÷îõ ìàðàãëû ôèêèðëÿðâàð. ×öíêè ìàñîíëàð ìàòåðèàëèçìäÿêè áöòïÿðÿñò èíàíúû à÷ûã åòèðàô åäèðëÿð."Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíäÿêè áèð ìÿãàëÿäÿ îëäóüó êèìè:

"Àòîìëàð hàíñûñà ìàääÿíè ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿê ö÷öí þç-þçöíÿ ìöÿééÿí áèðñèñòåìëÿ òÿøêèëàòëàíûðëàð. Áóíó hÿéàòà êå÷èðÿí ýöú hÿð áèð àòîìóí ìàëèêîëäóüó ðóhäóð. Ùÿð áèð ðóh åëì îëäóüóíà ýþðÿ, hÿð áèð ìÿõëóã äàhèäèð.Þçö äÿ áÿðàáÿð ñÿâèééÿäÿ - áèð èíñàí, áèð håéâàí, áèð áàêòåðèéà, áèð ìî-ëåêóë åéíè äÿðÿúÿäÿ äàhèäèðëÿð". (84)

92

Ýþðöíäöéö êèìè, áóðàäà hÿð áèð àòîìóí àüëà âÿ åëìÿ ñàhèá îëäóüó èääèàåäèëèð. Áóíó éàçàí ìàñîí ìöÿëëèô hÿð âàðëûüûí èáàðÿò îëäóüó àòîìëàðûí ñàéÿ-ñèíäÿ øöóðà ñàhèá îëäóüóíó áèëäèðäèéèíÿ âÿ èíñàí ðóhóíóí âàðëûüûíû ðÿää åò-äèéèíÿ ýþðÿ, èíñàíû äà håéâàíëàð âÿ éà úàíñûç ìîëåêóëëàð êèìè áèð àòîì éûüû-íû håñàá åäèð. ßñëèíäÿ èñÿ ýåð÷ÿê áóäóð: úàíñûç ìàääÿíèí (éÿíè àòîìëàðûí)áèð ðóhó, øöóðó, àüëû éîõäóð. Áó, ñöáóò îëóíìóø ôàêòäûð. Øöóð àíúàã úàíëûëàð-äà âàð êè, áóíó äà îíëàðà Àëëàh âåðèá. Èíñàí èñÿ úàíëûëàð àðàñûíäà ÿí öñòöíøöóðà ñàhèáäèð, ÷öíêè Àëëàhûí âåðäèéè ðóhó äàøûìàãäàäûð. Áàøãà ñþçëÿðëÿ äå-ñÿê, øöóð úàíñûç ìàääÿäÿ äåéèë, àíúàã ðóhó îëàí âàðëûãëàðäàäûð. Ìàñîíëàð èñÿÀëëàhûí âàðëûüûíû ãÿáóë åòìÿìÿê ö÷öí àòîìëàðà ðóh "éàïûøäûðàúàã" ñÿâèééÿ-äÿ ñÿôåh áèð èíàíúà öç òóòóðëàð.

Ìàñîíëàðûí ãÿáóë âÿ ìöäàôèÿ åòäèêëÿðè áó èíàíú, ÿñëèíäÿ "àíèìèçì" àäëà-íàí âÿ òÿáèÿòäÿêè áöòöí âàðëûãëàðûí (äàüëàðûí, äàøëàðûí, êöëÿéèí, ñóéóí) ðóhóâÿ øöóðó îëäóüóíó håñàá åäÿí ÿñêè ïàãàí (áöòïÿðÿñò) åòèãàäûí éåíè èôàäÿñè-äèð. Áó èíàíú ìàòåðèàëèçìÿ àíòèê éóíàí ôèëîñîôó Àðèñòîòåë òÿðÿôèíäÿí ýÿòèðèëèáâÿ ñîíðàäàí àéðûúà úÿðÿéàí êèìè ôîðìàëàøûá. Ìàñîí íÿøðëÿðè áó ìþâçóäà ìà-ðàãëû èçàhëàðëà äîëóäóð. Ìÿñÿëÿí, "Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíäÿêè "Ýåð÷ÿéèí éî-ëó" áàøëûãëû ìÿãàëÿäÿ äåéèëèð:

"Àíèìèñò éàíàøìàéëà àòîìäà ðóhóí âàðëûüûíû ãÿáóë åòñÿê, èéåðàðõèê èíêè-øàôëà àòîì ðóhúóãëàðûíû éþíÿëäÿí ìîëåêóë, ìîëåêóë ðóhúóãëàðûíû éþíÿëäÿíhöúåéðÿ, höúåéðÿ ðóhúóãëàðûíû éþíÿëäÿí îðãàí âÿ hàìûñûíûí öçÿðèíäÿ äó-ðàí, áöòöí áÿäÿíè éþíÿëäÿí àíà ðóh áöòöí ðóhëàðûí òàíðûñû äåéèëìè?" (85)Áó áàòèë âÿ èáòèäàè èíàíú ìàñîíëàðû êàèíàòäàêû òàðàçëûã âÿ ñèñòåìèí úàíñûç

ìàääÿëÿð òÿðÿôèíäÿí òÿìèí îëóíìàñû ôèêðèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Éåíÿ äÿ "ÌåìàðÑèíàí" äÿðýèñèíäÿ äöíéàíûí èäåîëîæè èíêèøàôû hàããûíäàêû áèð ìÿãàëÿäÿ áåëÿéàçûëûð:

"Áó ïðîñåñëÿð åëÿ èíúÿ håñàáëàðëà ýåð÷ÿêëÿøäèðèëèá êè, áèðáàøà äåéÿ áèëÿðèê:úàíëû éàøàìûí áó ýöíêö hàëà äöøìÿñè ìàãìàíûí ýþðöíìÿç çÿêàñû ñàéÿ-ñèíäÿ ìöìêöí îëóá. Éîõñà ñóëàð ÷óõóðëàðäà òîïëàíìàç, Éåð öçö áàøäàí-áàøà áèð ñó êöðÿñè hàëûíà ýÿëÿðäè". (86)Åéíè æóðíàëäàêû áèð áàøãà ìÿãàëÿäÿ èñÿ èëê úàíëû höúåéðÿíèí âÿ îíäàí òþ-

ðÿéÿí äèýÿð höúåéðÿëÿðèí øöóðëó îëäóãëàðû, ïëàí òóòóá, îíó òÿòáèã åòäèêëÿðè èä-äèà îëóíóð:

"Äöíéàäà hÿéàòûí áàøëàíüûúû áèð höúåéðÿíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñèëÿ éàðàíûá.Áó òÿê höúåéðÿ äÿðhàë hÿðÿêÿòÿ ýÿëÿðÿê, ñàíêè öñéàíêàðúàñûíà èêèéÿ áþ-

93

94

ëöíöá ÷îõàëìàãëà hÿéàòû äàâàì åòäèðèá. Áþëöíìÿäÿí éàðàíàí éåíè höúåé-ðÿëÿð áîø-áîøóíà äîëàíìàüûí ìÿíàñûç îëäóüóíó äÿðê åäÿðÿê, hÿéàòû ãî-ðóìàã ö÷öí ïëàíëû øÿêèëäÿ äèýÿð höúåéðÿëÿðëÿ áèðëÿøèáëÿð". (87)Àéäûíäûð êè, hå÷ áèð höúåéðÿíèí ïëàí ãóðóá, òÿòáèã åäÿúÿê ãÿäÿð øöóðó

éîõäóð. Áóíà èíàíìàã éóìøàã äåñÿê, ñÿôåhëèêäèð. Áóðàäàí äà ýþðöíäöéö êè-ìè, ìàñîíëàð Àëëàhûí âàðëûüûíû âÿ éàðàòìà ñèôÿòèíè ãÿáóë åòìÿìÿê ö÷öí àòîì-ëàðà, ìîëåêóëëàðà, höúåéðÿëÿðÿ àüûë, ôÿäàêàðëûã âÿ ñ. ýöëöíú ñèôÿòëÿð "éàïûøäû-ðûðëàð". Òÿñÿââöð åäèí êè, áèð òàáëîíóí íåúÿ ÷ÿêèëäèéèíè ñèçÿ áåëÿ èçàh åäèðëÿð:áîéàëàð ïëàíëû øÿêèëäÿ áèð-áèðèíÿ õÿáÿð éîëëàéàðàã, áèðýÿ ÷àëûøûáëàð, hàìûñû êÿ-òàíäàêû éåðèíè àëûá âÿ øÿêèë éàðàíûá. Èíàíàðñûíûçìû? ßëáÿòòÿ, éîõ. Áàõ, ìà-ñîíëàðûí äåäèêëÿðè äÿ åëÿ áóíà áÿíçÿéèð.

Ìàñîíëàðûí âÿ äèýÿð ìàòåðèàëèñòëÿðèí áàòèë èíàíúûíûí ýöíäÿëèê hÿéàòäà òåç-òåç ãàðøûëàøäûüûìûç áèð èôàäÿñè äÿ "Àíà Òÿáèÿò" àíëàéûøûäûð. Òÿêàìöë íÿçÿðèé-éÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿí ñÿíÿäëè ôèëìëÿðäÿ, êèòàáëàðäà, æóðíàëëàðäà, hÿòòà ðåêëàì-ëàðäà áåëÿ ãàðøûìûçà ÷ûõàí "Àíà Òÿáèÿò" èôàäÿñè òÿáèÿòäÿêè úàíñûç ìàääÿëÿ-ðèí (àçîò, îêñèýåí, hèäðîýåí, êàðáîí êèìè åëåìåíòëÿð, îíëàðûí ÿìÿëÿ ýÿòèðäè-éè òîðïàã, ñó, hàâà âÿ ñ.) øöóðà âÿ ýöúÿ ñàhèá îëäóüóíó, èíñàíëàð äà äàõèë îë-ìàãëà áöòöí úàíëûëàðû éàðàòäûüûíû èôàäÿ åòìÿê ö÷öí èøëÿäèëèð. Ùå÷ áèð ìÿíòè-ãÿ âÿ ñàâàäëû àíàëèçÿ ÿñàñëàíìàéàí áó õóðàôàò ñàäÿúÿ òÿëãèí éîëóéëà áÿçè ôè-êèðëÿðè èíñàíëàðûí áåéíèíÿ éåðèòìÿê íèééÿòè äàøûéûð. Ìÿãñÿäñÿ îäóð êè, èíñàí-

Ìàòåðèàëèçì úàíñûç âÿ øöóðñóç ìàääÿíè

"éàðàäûúû" êèìè ãÿáóë åäèð. Áàøãà úöð äå-

ñÿê, ìàääÿíè áöòëÿøäèðèð. Àòîìëàðäà ðóh

îëäóüóíà èíàíàí ìàñîíëàð áó áàòèë èíàíúû

à÷ûã èôàäÿ åäèðëÿð.

ëàð ýåð÷ÿê éàðàäûúûëàðû îëàí Àëëàhû óíóäóá, ÿâÿçèíäÿ òÿáèÿòÿ òàïûíìàã êèìèáöòïÿðÿñò èíàíúûí àðõàñûíúà ýåòñèíëÿð. Ìàñîíëóüóí áöòöí ñÿéëÿðè ìÿhç áóíàéþíÿëèá. "Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíäÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèëÿ áàüëû éàéûìëàíàíáèð ìÿãàëÿäÿ "Àíà òÿáèÿòèí ãóðäóüó ñèðëè óéüóíëóãäàí" ñþç à÷ûëûð, áó äöøöí-úÿíèí ìàñîíëóüóí hóìàíèñò ôÿëñÿôÿñèíèí ÿñàñû îëäóüó âóðüóëàíûð âÿ ìàñîí-ëóã òÿðÿôèíäÿí òàì äÿñòÿêëÿíäèéè áèëäèðèëèð: "Úàíëûëàð àëÿìèíèí hÿéàòûíäà ìàä-äÿëÿð ìöáàäèëÿñè áàõûìûíäàí éåð öçöíäÿ âÿ è÷èìèçäÿ éàøàéàí éàðàðëû ìèê-

95

Ãÿäèì äþâðëÿðäÿêè áöòïÿðÿñòëÿð äàøäàí äöçÿëäèëÿí áöòÿ èíàíûðäûëàð. Ýöíöìöçöí áöòïÿðÿñòëÿðè èñÿ

"ìàääÿ" àíëàéûøûíû áöòëÿøäèðèðëÿð.

Ìåñàïàòîìèéàäàêû áöòïÿðÿñò ãþâìëÿðÿ àèä áèð áàðåëéåô.

ðîáëàðûí, áöòöí áèòêèëÿðëÿ håéâàíëàðûí âÿ "àíà òÿáèÿò"èí ãóðäóüó ñèðëè àhÿíýè÷èíäÿ éàøàìàñû ìàñîíëóüóí áàðûø, ýöâÿí, õîøáÿòëèê èäåéàëàðûéëà òàì öñò-öñ-òÿ äöøöð". (88)

Ìàñîíëóüóí þç èäåîëîýèéàñûíû éåðèòìÿê ö÷öí ÿë àòäûüû âàñèòÿëÿðèí ÿíþíÿìëèñè èñÿ ìàòåðèàëèçìèí âÿ hóìàíèçìèí "åëìè äàéàüû" îëàí òÿêàìöë íÿ-çÿðèééÿñèäèð. Ãàðøûäàêû ôÿñèëäÿ Äàðâèíèí hÿéàòûíäàí äþâðöìöçäÿêè òÿêàìöëòÿáëèüàòûíà ãÿäÿð îëàí ïðîñåñëÿðèí è÷ öçöíö à÷àúàã âÿ áöòöí äþâðëÿðèí ÿí áþ-éöê åëìè éàëàíûíûí ìàñîíëóãëà ýèçëè ÿëàãÿñèíè îðòàéà ÷ûõàðàúàüûã.

97

-V-ÒßÊÀÌÖË ÒßËÈÌÈÍÈÍ

ÏßÐÄß ÀÐÕÀÑÛ

1832-úè èë."Áèãë" ýÿìèñè Àòëàíòèê îêåàíûí äÿðèí ñóëàðûíäà ñöðÿòëÿ èðÿëèëÿéèðäè. Êÿíàð-

äàí áàõàíäà î, àäè áèð éöê âÿ éà ñÿðíèøèí ýÿìèñèíÿ áÿíçÿñÿ äÿ, ñÿôÿðèíèíìÿãñÿäè òàìàì áàøãàéäû. Áó ýÿìè Èíýèëòÿðÿäÿí éîëà ÷ûõàíäàí ñîíðà áöòöíîêåàíû ãÿò åäÿúÿê âÿ Ýöíåé Àìåðèêà ñàhèëëÿðèíÿ ÷àòàúàãäû. Î çàìàíëàð hå÷êèì ö÷öí áþéöê þíÿì äàøûìàéàí "Áèãë" ýÿìèñèíèí 5 èëëèê ñÿéàhÿòè áàøëàéûð-äû...

Ñîíðàëàð ýÿìèíè õåéëè ìÿøhóðëàøäûðàúàã àìèë èñÿ îíóí è÷èíäÿêè áèð ñÿðíè-øèí èäè - ×àðëç Ðîáåðò Äàðâèí àäëû 22 éàøëû ýÿíú òÿäãèãàò÷û. ßñëèíäÿ áèîëîæèäåéèë, äèíè òÿhñèë àëìûø, Êåìáðèú Óíèâåðñèòåòèíèí òåîëîýèéà ôàêöëòÿñèíè áèòèðìèøÄàðâèí. Î, óçóí-óçàäû äèíè òÿhñèë àëñà äà, éàøàäûüû ÿñðèí ìàòåðèàëèñò äöøöíúÿ-ëÿðèíäÿí õåéëè òÿñèðëÿíìèøäè. Ùÿòòà "Áèãë"äà ñÿôÿðÿ ÷ûõìàçäàí áèð èë ãàáàãÕðèñòèàí äèíèíèí ÿñàñëàðûíû ðÿää åòìèøäè.

Ýÿíú Äàðâèí áó äöøöíúÿëÿð è÷èíäÿ ÷ûõäûüû ñÿôÿð áîéóíúà áöòöí êÿøôëÿðè-

íè ìàòåðèàëèñò ýþçöéëÿ øÿðh åòäè. Àðàøäûðäûüû úàíëûëàðûí õöñóñèééÿòëÿðèíÿ éàðà-äûëûø õàðèúèíäÿ à÷ûãëàìà ýÿòèðìÿéÿ ÷àëûøäû. Ñîíðàêû èëëÿðäÿ áó ôèêèðëÿðèíè äà-hà äà èíêèøàô åòäèðäè, òÿñíèôàòà ñàëäû âÿ áèð íÿçÿðèééÿ îëàðàã îðòàéà ÷ûõàðäû.Äàðâèíèí 1859-úó èëäÿ ÷àï îëóíàí "Íþâëÿðèí Ìÿíøÿéè" àäëû êèòàáûíäà èðÿëèñöðäöéö áó íÿçÿðèééÿ XIX ÿñðèí ôèêèð äöíéàñûíà ýþðöíìÿìèø òÿñèð åòäè, àòå-èçìèí ÿñðëÿðäèð àðàäûüû "åëìè ÿñàñ"à ÷åâðèëäè.

Éàõøû, áÿñ "òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè" Äàðâèíèí þç ôèêðèéäèìè? Äöíéà òàðèõè-íèí ÿí áþéöê éàëàíëàðûíäàí áèðè îëàí íÿçÿðèééÿ þç-þçöíÿìè îðòàéà ÷ûõìûøäû?

Áèðàçäàí þçöíöç äÿ øàhèä îëàúàãñûíûç êè, ÿñëèíäÿ, Äàðâèí òÿìÿë àðãóìåíò-ëÿðè ÿââÿëúÿäÿí hàçûðëàíàí ôèêðèí îðà-áóðàñûíû áÿçÿéèá éåíèäÿí èðÿëè ñöðìÿê-äÿí áàøãà hå÷ áèð èø ýþðìÿìèøäè.

99

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè Äàðâèíèí þç ôèêðè, êÿøôè äåéèëäè. Î, ÿââÿëúÿäÿí hàçûðëàíìûø áèð ôÿëñÿôÿíè òÿáèÿòÿ

òÿòáèã åòìÿêäÿí áàøãà áèð èø ýþðìÿäè.

Ìàòåðèàëèñò òÿêàìöë íÿçÿðèé-éÿñè Ãÿäèì Éóíàíûñòàíûíáöòïÿðÿñò ôèëîñîôëàðû òÿðÿôèí-äÿí èíêèøàô åòäèðèëèá.

Ãÿäèì Éóíàíûñòàíäàí Éåíè äþâð Àâðîïàéà ãÿäÿð "òÿêàìöë" õóðàôàòûÄàðâèíèí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ ýþðÿ, úàíñûç ìàääÿ-

äÿí þç-þçöíÿ úàíëû éàðàíûá, ñîíðà äà òÿáèè øÿðòëÿð âÿ òÿ-ñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ìöõòÿëèô íþâëÿð ÿìÿëÿ ýÿëèá. Áàøãàñþçëÿ äåñÿê, òÿêàìöë òÿëèìè òÿáèÿòèí ãàïàëû áèð ñèñòåì îë-äóüóíó, þç-þçöíÿ éàðàíäûüûíû âÿ éàðàòäûüûíû èääèà åäèð.Áó äöøöíúÿ òÿðçè "íàòóðàëèçì" àäëàíûð. Íàòóðàëèçì áèð êè-òàáõàíàíûí hå÷ áèð éàçû÷û îëìàäàí þç-þçöíÿ îðòàéà ÷ûõäû-üûíû èääèà åòìÿê ãÿäÿð ñÿôåh äöíéàýþðöøöäöð. Àììà áó-íà áàõìàéàðàã, òà ãÿäèì äþâðëÿðäÿí áÿðè áÿçè ñèâèëèçàñè-éàëàð âÿ ôèëîñîôëàð îíó ãÿáóë åäèáëÿð. Òàðèõÿí íàòóðàëèçìÃÿäèì Ìèñèð âÿ Ãÿäèì Éóíàíûñòàí êèìè áöòïÿðÿñò úÿìèé-éÿòëÿðäÿ éàðàíûá âÿ èíêèøàô åäèá. Ñîíðàäàí õðèñòèàíëûã äöí-éàéà éàéûëäûãúà áó äöøöíúÿ ÿñàñÿí àðõà ïëàíà êå÷èá âÿîðòàäàí ãàëõûá, Ãÿðáäÿ áöòöí òÿáèÿòèí âÿ êàèíàòûí Àëëàhòÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñû ôèêðè hàêèì îëóá. Åéíè çàìàíäà,Èñëàì äèíèíèí Øÿðãäÿ éàéûëìàñûéëà ïàðàëåë îëàðàã, çÿðäöø-òèëèê, áöòïÿðÿñòëèê, øàìàíèçì êèìè ïàãàí (áöòïÿðÿñò)èíàíúëàðëà éàíàøû, íàòóðàëèñò ôèêèðëÿð äÿ àðàäàí ÷ûõûá, éàðà-äûëûø ýåð÷ÿéè øöóðëàðäà hàêèì îëóá. Ôÿãÿò íàòóðàëèñò ôÿëñÿ-ôÿ ýèçëèíúÿ hÿéàòûíû äàâàì åòäèðèá, ìÿõôè äÿðíÿêëÿð òÿðÿ-ôèíäÿí éàøàäûëûá âÿ óéüóí çÿìèí ôîðìàëàøàíäà éåíèäÿíìåéäàíà ÷ûõûá. Õðèñòèàí äöíéàñûíäà íàòóðàëèçìè éàøàäàí-ëàð àðòûã äåäèéèìèç êèìè, ìàñîíëàð âÿ îíëàðûí ñÿëÿôè îëàíîõøàð ýèçëè äÿðíÿêëÿð îëóá. Òöðê ìàñîíëàðûíà ìÿõñóñ"Ìàñîí äÿðýèñè"íäÿ áóíóíëà áàüëû áèëäèðèëèð: "Àëëàhëàðäàíõàðèú, òÿáèÿò hàäèñÿëÿðèíè àðàøäûðàí âÿ éåíè-éåíè êÿøôëÿðåäÿí øÿõñëÿð áóíëàðû ýèçëè ñàõëàìàã çîðóíäà ãàëäûëàð. Áóèñÿ úöðáÿúöð èøàðÿëÿðèí âÿ øèôðëÿðèí îðòàéà ÷ûõìàñûíà ñÿáÿáîëóðäó". (89)

Áóðàäà "éåíè êÿøôëÿð" ñþçö "íàòóðàëèçìÿ óéüóí åëì"àíëàéûøûíû èôàäÿ åäèð. Áåëÿ òÿëèìëÿð äèíäàð úÿìèééÿòëÿðäÿýèçëèíúÿ èíêèøàô åòäèðèëèá, õöñóñè èøàðÿ øèôðëÿð ñèñòåìè ôîð-ìàëàøäûðûëûá, áåëÿúÿ äÿ ìàñîíëóüóí êþêëÿðè ìþhêÿìëÿíèá.

101

Áó úöð ýèçëè äÿðíÿêëÿðäÿí áèðè Òàìïëèéåðëÿðëÿ ìàñîíëàð àðàñûíäà áèð íþâ"êå÷èä ìÿðhÿëÿñè" îëàí Ýöë-Õà÷ (Rose-Croix) äÿðíÿéèäèð. Àäû XV ÿñðäÿ åøè-äèëìÿéÿ áàøëàéàí áó òÿøêèëàò Àâðîïàäà õöñóñèëÿ ÿëêèìéà ñàhÿñèíäÿ õåéëèìÿøhóð îëóá, hàìû äÿðíÿéèí öçâëÿðèíèí êèìéàýÿðëèéèí ýèçëè ñèðëÿðèíÿ âàãèô îë-äóüóíà èíàíûá. Àíúàã "Ýöë-Õà÷"äàí ãàëàí ÿí ÿñàñ ìèðàñ íàòóðàëèñò ôÿëñÿôÿâÿ îíóí àéðûëìàç hèññÿñè îëàí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèäèð. "Ìàñîí äÿðýèñè"íäÿÒàìïëèéåðëÿðèí "Ýöë-Õà÷"ëà ÿëàãÿñè èçàh îëóíóð, àðäûíúà èñÿ áèëäèðèëèð êè, "Èñ-òÿð ñïåêóëéàòèâ, èñòÿðñÿ äÿ ÷àüäàø ìàñîíëóüóí òÿøêèëàòëàíìàñû "îïåðàòèâ ìà-ñîíëóã" ÿñðëÿðèíäÿêè òÿøêèëàòëàðûí õèäìÿòèäèð. Ôÿãÿò ÿí áþéöê õèäìÿòè ãÿäèìåçîòåðèê áèëýèëÿðè þéðÿíèá éàøàäàí áÿçè ãóðóìëàð ýþñòÿðèáëÿð. Îíëàðûí äà ÿíÿñàñû Òàìïëèéåðëÿð (Temðliers) âÿ Ðîçêðóà (Rose-croix) òÿðèãÿòëÿðèäèð. Ðîç-êðóà òÿðèãÿòèíèí hàðàäà âÿ íåúÿ éàðàäûëäûüû äÿãèã áèëèíìèð. Îíóí èçëÿðèíÿ èëêäÿôÿ Àâðîïàäà XV ÿñðäÿ ðàñò ýÿëèíèð. Ôÿãÿò òÿðèãÿòèí äàhà ãÿäèì îëäóüó áÿë-ëèäèð. Òàìïëèéåðëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã, Ðîçêðóà ÿñàñÿí åëì ñàhÿñèíäÿ ôÿàëèééÿòýþñòÿðèá. Îíóí öçâëÿðè ÿëêèìéà èëÿ úèääè ìÿøüóë îëóáëàð. Îíëàð hÿð áèð âàð-ëûãäà òÿêàìöë èçëÿðèíèí îëìàñûíà èíàíäûãëàðûíäàí, ôÿëñÿôè ôèêèðëÿðè ÿñàñÿí íà-òóðàëèçì öçÿðèíÿ ãóðóëóá. Áóíà ýþðÿ äÿ Ðîçêðóà òÿðèãÿòè Øÿðãäÿ "Òÿáèééóí"(íàòóðàëèñòëÿð) àäûéëà òàíûíûá". (90)

Òÿêàìöë ôèêðèíè èíêèøàô åòäèðÿí äèýÿð áèð ìàñîí òÿøêèëàòû èñÿ Ãÿðáäÿ äå-éèë, Øÿðãäÿ éàðàíûá. Óñòàä ìàñîí Ñÿëàìè Èøûíäàü "Ãóðóëóøäàí áó ýöíÿ ìà-ñîíëóã âÿ áèçëÿð" áàøëûãëû ìÿãàëÿñèíäÿ éàçûð:

- Èñëàì äöíéàñûíäà ìàñîíëóüóí àíîëîãó îëàí "Èhâàíöññÿôà" äÿðíÿéè âàð-äû. Àááàñèëÿð õèëàôÿòè äþâðöíäÿ Áÿñðÿäÿ ãóðóëàí áó ýèçëè äÿðíÿê 52 áþ-éöê úèëääÿí èáàðÿò áèð åíñèêëîïåäèéà hàçûðëàéûá éàéìûøäû. Ùÿìèí úèëäëÿðèí17-ñè òÿáèÿò åëìëÿðèíÿ àèä èäè. Î êèòàáëàðäà ìöàñèð äàðâèíèçìÿ õåéëè áÿí-çÿéÿí à÷ûãëàìàëàð âàð. Áó êèòàáëàð Èñïàíèéàéà ãÿäÿð éàéûëàðàã, Ãÿðáäÿ ôè-êèð àäàìëàðûíà úèääè òÿñèð ýþñòÿðèá. (91)Èñëàì äöíéàñûíûí èíêèøàô åòìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, Èñëàìûí òÿìÿëëÿðèíÿ ãàðøû

÷ûõàí áó äÿðíÿê Ãÿäèì Éóíàí ôÿëñÿôÿñèíäÿí áÿhðÿëÿíèá âÿ îíó ýèçëè ðÿìç-ëÿðëÿ èôàäÿ åäèá. Áóíóíëà áàüëû éóõàðûäà ýÿòèðäèéèìèç ñèòàòäà äàhà ñîíðà áå-ëÿ äåéèëèð:

- Èñìàèëèééÿ ìÿçhÿáèíäÿí ãàéíàãëàíàí áó ýèçëè äÿðíÿéèí ÿñàñ ìÿãñÿäèäèíè åhêàìëàðûí øèôðëÿð âÿ ñèìâîëëàðëà à÷ûãëàíìàñû èäè. Äÿðíÿê áó éîëäàÏèôàãîð âÿ ßôëàòóíäàí (Ïëàòîí) òÿñèðëÿíìèøäè. Áó ýèçëè äÿðíÿéÿ ýèðìÿêö÷öí èíñàí þíúÿ ìèñòèê àéèíëÿðëÿ hÿéÿúàíëàíäûðûëûð, ñîíðà ìÿíàñûç äèíè ôè-êèð âÿ åhêàìëàðäàí òÿìèçëÿíäèðèëèðäè. Äàhà ñîíðà îíà ôÿëñÿôè âÿ ðÿìçè ôè-

102

103

Éåíè äþâð Àâðîïàñûíäà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè èëê ìöäàôèÿ åäÿíëÿð ìàñîí Ýöë-Õà÷ (Rosecroix) äÿð-

íÿéèíèí öçâëÿðèéäè. Éóõàðûäàêû øÿêèëäÿ áèð Ýöë-Õà÷ ñèìâîëóíó ýþðöðñöíöç.

104

Ìàñîí ëîæàëàðûíäà ðàñò ýÿëèíÿí áó ñèìâîëäà ìàñîí âÿ Ýöë-Õà÷ ðÿìçëÿðè áèð-áèðèíÿ ãîâóøóá - êöíéÿ

âÿ ïÿðýàðûí è÷èíäÿ ýöë âÿ õà÷.

êèðëÿð òÿëãèí îëóíóðäó. Áó ìÿðhÿëÿëÿðè êå÷ÿí øÿõñ êèìéà, àñòðîëîýèéà,àðèôìåòèêà òÿëèìëÿðèíÿ áàøëàéûðäû. Àììà áöòöí áó áèëýèëÿð ýèçëè ñàõëàíûëûðâÿ éåíè öçâÿ àíúàã îíóí þéðÿíìÿëè îëäóüó øåéëÿð þéðÿäèëèðäè. Ìàñîíëóãþç êþêëÿðèíè áó úöð òÿøêèëàòëàðäàí ýþòöðöá. Ùÿìèí äÿðíÿêëÿðèí áÿçè ôèêèð-ëÿðè èíäèíèí þçöíäÿ äÿ ìàñîí àéèíëÿðèíäÿ ãàëìàãäàäûð. (92)Áó ñèòàòäàí ìàñîíëàðûí äèíÿ ìöíàñèáÿòè áèð äàhà àøêàð ýþðöíöð - îíëàð äè-

íè "áîø ôèêèðëÿð" håñàá åäèðëÿð. Ùàëáóêè ìàñîíëóüóí þç ôÿëñÿôÿñè áàøäàí-áàøàáîø èíàíúëàðäàí èáàðÿòäèð, hå÷ áèð äÿëèëÿ äàéàíìûð âÿ ñàäÿúÿ òÿáëèüàò, äàhàäîüðóñó, òÿëãèí ìÿãñÿäè äàøûéûð. Îíëàðûí ÿëèíäÿ hå÷ áèð åëìè ôàêò, òóòàðëû ñö-áóò îëìàäûüûíà ýþðÿ, áó úöð éîëëàðëà ôèêèðëÿðèíè èíñàíëàðà ñûðûìàüà ÷àëûøûðëàð.

Ñèòàòäàí hÿì÷èíèí àøêàð ýþðöíöð êè, ìàñîíëóüóí Èñëàì äöíéàñûíäàêû àíî-ëîãó îëàí "Èhâàíöññÿôà" äÿðíÿéè hàíñû èøëÿðëÿ ìÿøüóë îëóá. Áó ãóðóì hàããäèíÿ ãàðøû ÷ûõàðàã, áöòïÿðÿñò ôÿëñÿôÿíè éàéûá, îíó ìöõòÿëèô ñèìâîëëàðëà èôàäÿåäèá, ýèçëè òÿëèìëÿðè éàâàø-éàâàø éåíè öçâëÿðèí áåéíèíÿ éåðèäèá... Èñëàì òàðè-õèíäÿ áóíà áÿíçÿð ìöõòÿëèô äÿðíÿêëÿð âÿ àéðû-àéðû ôèêèð àäàìëàðû îëóá. Áþ-éöê Èñëàì àëèìè Èìàì Ãÿçàëèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ äàðìàäàüûí åäèëÿí áó ôèêèðëÿðèíìàñîíëàð òÿðÿôèíäÿí éàøàäûëìàñû ÷îõ òàðèõè ìÿòëÿáëÿðÿ àéäûíëûã ýÿòèðèð. Ãÿçà-ëè "ßë-Ìöíêèç ìèíÿä-äÿëàë" àäëû ÿñÿðèíäÿ "Èhâàíöññÿôà"íû úèääè òÿíãèä åäèá,îíóí Ãÿäèì Éóíàí ôÿëñÿôÿñèíÿ ÿñàñëàíàí éàíëûø éîëëà ýåòäèéèíè áèëäèðèá. "Ôÿ-äàèh-óë-Áàòèíèééÿ" àäëû ÿñÿðèíäÿ èñÿ "Èhâàíöññÿôà"íûí äà äàõèë îëäóüó Èñìàè-ëèééÿ ìÿçhÿáèíèí òÿøêèëàòëàðûíûí áöòöí ïèñëèêëÿðèíè à÷ûá ýþñòÿðèá.

"Àéäûíëàíìà" âÿ òÿêàìöë õóðàôàòûíûí à÷ûüà ÷ûõìàñû"Ýöë-Õà÷", éàõóä "Èhâàíöññÿôà" êèìè ìàñîí òÿøêèëàòëàðû òÿðÿôèíäÿí ìÿ-

íèìñÿíèëÿí âÿ ýèçëè øÿêèëäÿ, ÷îõ âàõò ñèìâîëëàð éîëóéëà èôàäÿ åäèëÿí ìàòåðèà-ëèñò-òÿêàìöë÷ö äöøöíúÿëÿð Àâðîïàäà Êàòîëèê Êèëñÿñèíèí ñîñèàë ýöúöíöí çÿèô-ëÿìÿñèëÿ àøêàðà ÷ûõìàüà áàøëàäû. Áåëÿúÿ, Õðèñòèàíëûã òÿðÿôèíäÿí òÿõìèíÿíòÿõìèíÿí 1000 èë áîéóíúà ñûõûøäûðûëàí äèíñèç òÿëèìëÿð ãîë-ãàíàä à÷ìàüà áàø-ëàäû, XVII âÿ XVIII ÿñðëÿðäÿ Àâðîïà ôèëîñîôëàðû àðàñûíäà ýåíèø éàéûëäû. Áóäþâð "àéäûíëàíìà äþâðö" àäëàíûð. Øöáhÿñèç êè, áó òåðìèíè ñå÷ÿíëÿð þçëÿðè äÿhÿìèí äèíñèç ôèêèðëÿðèí òÿðÿôäàðû îëóáëàð. Îíëàð äàhà þíúÿêè äþíÿìè "ãàðàí-ëûã äþâð" êèìè ãÿëÿìÿ âåðÿðÿê, áóíóí ìÿñóëèééÿòèíèí äèíèí öçÿðèíÿ äöøäö-éöíö áÿéàí åäèáëÿð âÿ Àâðîïàíûí äèíäÿí óçàãëàøäûãúà "àéäûíëàíäûüûíû" áèë-äèðèáëÿð. Áó ñÿôåh áþëýö èíäèíèí þçöíäÿ äÿ äèí äöøìÿíëÿðèíèí ÿëèíäÿêè ÿñàñàðãóìåíòëÿðäÿí áèðèäèð.

105

ßñëèíäÿ èñÿ "àéäûíëàíìà" Ãÿðáÿ éàõøû hå÷ íÿ ýÿ-òèðìÿéèá. Îíóí ÿí ÿñàñ ìÿðhÿëÿñè Ôðàíñàäà áàø âå-ðèá âÿ íÿòèúÿäÿ áèð ìöääÿòäÿí ñîíðà Áþéöê ÔðàíñûçÈíãèëàáû þëêÿíè ãàí ýþëöíÿ ÷åâèðèá. Ìÿøhóð èíýèëèñ ôè-ëîñîôó Åäìóíä Áþðêöí (Edmund Burke) Ôðàíñà Èí-ãèëàáû âÿ "àéäûíëàíìà" äþâðöéëÿ áàüëû àíàëèçëÿðè îë-äóãúà ìàðàãëûäûð. Î, 1790-úû èëäÿ íÿøð åòäèðäèéè"Reflections on the French Revolution" (Ôðàíñûç Èí-ãèëàáû hàããûíäà äöøöíúÿëÿð) àäëû ìÿøhóð ÿñÿðèíäÿhÿì "àéäûíëàíìàíû", hÿì äÿ îíóí ìåéâÿñè îëàíÔðàíñûç Èíãèëàáûíû êÿñêèí òÿíãèä åäèð, áó îëàéëàðûíúÿìèééÿòè áèðëÿøäèðÿí äèí, ÿõëàã, àèëÿ ãóðóëóøó êèìèòÿìÿë äÿéÿðëÿðè ìÿhâ åòäèéèíè, òåððîðà âÿ àíàðõèéàéàçÿìèí hàçûðëàäûüûíû âóðüóëàéûð, "àéäûíëàíìà"íû "èí-ñàí àüëûíû ïàð÷àëàéàí hÿðÿêÿò" àäëàíäûðûð. (93)

Áó ïàð÷àëàéûúû hÿðÿêÿòèí ëèäåðëÿðè èñÿ ìàñîíëàðäûð. Ôðàíñûç Èíãèëàáûíû hà-çûðëàéàí Âîëòåð, Äèäðî, Ìîíòåñêéå êèìè øÿõñëÿðèí hàìûñû ìàñîí îëóá. Ôðàí-ñûç Èíãèëàáûíà ëèäåðëèê åäÿí éàêîáèí÷èëÿð äÿ ìàñîíëàðëà ñûõ ÿëàãÿäÿ îëóáëàð.Áåëÿ êè, áÿçè òàðèõ÷èëÿð hÿòòà éàêîáèí÷èëèêëÿ ìàñîíëóüó áèð-áèðèíäÿí àéûðìà-üà ÷ÿòèíëèê ÷ÿêèðëÿð. (Áàõ: Ùàðóí Éÿhéà, "Éåíè Ìàñîí Ñèñòåìè", 1996)

Ôðàíñûç Èíãèëàáû çàìàíû äèíÿ ãàðøû ÷îõ úèääè äöøìÿí÷èëèê àïàðûëûá. Õåéëèäèí àäàìû ýèëéîòèíÿ ýþíäÿðèëèá, êèëñÿëÿð õàðàáà ãîéóëóá, Õðèñòèàíëûã òàìàìè-

106

Åäìóíä Áþðê (Edmud

Burke) "Ôðàíñà Èíãèëàáû hàã-

ãûíäà äöøöíúÿëÿð" êèòàáûíäà

áó èíãèëàáûí âÿ "àéäûíëàí-

ìà"íûí äàüûäûúû òÿñèðèíè îðòà-

éà ãîéäó.

Èíãèëàá Ôðàíñàíû

áèð ãàí ýþëöíÿ ÷å-

âèðäè.

107

Àéäûíëàíìà úÿðÿéàíûíûí äèí äöøìÿíè îëàí ìàñîí ëèäåðëÿðè: Âîëòåð, Äèäðî âÿ "åíñèêëîïåäèñòëÿð".

ëÿ ëÿüâ åäèëÿðÿê, ÿâÿçèíäÿ "Àüûë äèíè" àäëàíäûðûëàí ñÿôåh áèð "äèí" òÿáëèü îëó-íóá. Èíãèëàáà ëèäåðëèê åäÿíëÿð þçëÿðè äÿ ñîíäà áó ÷ûëüûíëûüûí ãóðáàíû îëàðàã,ìèíëÿðëÿ èíñàíû ýþíäÿðäèêëÿðè ýèëéîòèíäÿí êå÷èðèëèáëÿð. Ãåéä åäÿê êè, ÁþéöêÔðàíñûç Èíãèëàáûéëà áàüëû ìöáàhèñÿëÿð áó ýöíöí þçöíäÿ äÿ äàâàì åäèð.

Ôðàíñûç Èíãèëàáûíäàí ñîíðà äèí ÿëåéhäàðëàðûíûí äàëüàñû ñöðÿòëÿ áöòöí Àâ-ðîïàéà éàéûëûá âÿ íÿòèúÿäÿ XIX ÿñð äèí äöøìÿíëÿðèíèí ÿí àãðåññèâ äþâðö êè-ìè òàðèõÿ äöøöá. Âÿ åëÿ áó çàìàí äà ÿñðëÿðëÿ ýèçëèíäÿ ãàëàí ìàòåðèàëèñò-òÿ-êàìöë÷ö ôèêèðëÿð ìåéäàíà àòûëûá. Äèäðî, Áàðîí Ùîëáàõ êèìè ìàòåðèàëèñòëÿð äè-íÿ ãàðøû áàéðàã ãàëäûðàðêÿí åëì äöíéàñûíäà Ãÿäèì Éóíàíûñòàíûí òÿêàìöë ÿô-ñàíÿñè îðòàéà ÷ûõûá.

Åðàçì ÄàðâèíÒÿêìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ãóðóúóëàðû äåéÿíäÿ þíúÿ àüëà ýÿëÿíëÿð ôðàíñûç

áèîëîãó Æàí Áàòèñò Ëàìàðê âÿ èíýèëèñ áèîëîãó ×àðëç Äàðâèí îëóð. Áåëÿ ãÿáóëîëóíóá êè, èëê äÿôÿ òÿêàìöë òÿëèìèíè Ëàìàðê îðòàéà àòûá, àíúàã áóíó éàëíûçìóòàñèéà àíëàéûøûíà áàüëàéàðàã éàíûëûá, Äàðâèí èñÿ òÿáèè ñå÷ìÿ ïðîñåñèíÿÿñàñëàíàí èêèíúè áèð òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ôîðìàëàøäûðûá. Àììà òÿêàìöë íÿ-

108

Åðàçì Äàðâèíèí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ÿñàñëàðûíû îðòàéà àòäûüû "Çîîíîìèéà" àäëû êèòàáû.

çÿðèééÿñèíèí îðòàéà ÷ûõìàñûíäà ÷îõ áþéöê ðîëó îëàí áàøãà áèð øÿõñ àðõà ïëà-íà êå÷èðèëèð: Åðàçì Äàðâèí, ×àðëç Äàðâèíèí áàáàñû.

Åðàçì Äàðâèí Ëàìàðêëà åéíè äþâðäÿ, XVIII ÿñðäÿ éàøàìûø áèð èíýèëèñäèð.Ôèçèê, ïñèõîëîã âÿ øàèð êèìè òàíûíàí Åðàçì Äàðâèí äþâðöíöí hþðìÿòëè àäàì-ëàðäàí áèðè ñàéûëûá. Ùÿòòà áèîãðàôèéàñûíû éàçàí Äåñìîí Êèíã-Ùåë (DesmonKing-Íele) îíó "XVIII ÿñðèí ÿí áþéöê èíýèëèñè" êèìè òÿãäèì åòìÿêäÿí ÷ÿ-êèíìÿéèá. (94) Àììà áóíóíëà áåëÿ, Åðàçì Äàðâèíèí îëäóãúà ãàðàíëûã áèð hÿ-éàòû îëóá. (95)

Åðàçì Äàðâèí áöòöí äåéèëÿíëÿðëÿ éàíàøû, Èíýèëòÿðÿíèí ÿí ãàáàãúûë íàòóðà-ëèñòëÿðèíäÿí áèðè îëóá. Àðòûã áèëäèéèìèç êèìè, íàòóðàëèçì - ìàòåðèàëèçìèí áèðãîëó îëàðàã, òÿáèÿòèí þç-þçöíö éàðàòäûüûíû èääèà åäèð. Îíóí òÿêàìöë òÿëèìè äÿáàøëàíüûúûíû åëÿ áóðàäàí ýþòöðöðäö. Åðàçì Äàðâèí áöòöí úàíëûëàðûí òÿñàäöôëÿðíÿòèúÿñèíäÿ îðòàã áèð àòàäàí òþðÿäèêëÿðè ôèêðèíè 1780-1790-úû èëëÿðäÿ èíêèøàôåòäèðèá êè, áó äà ñîíðàäàí òÿêàìöë òÿëèìèíèí þçöëö îëóá. Ãóðäóüó áîòàíèêàáàüûíäà àïàðäûüû àðàøäûðìàëàð çàìàíû Åðàçì Äàðâèí áó ôèêðèíÿ ñöáóòëàð àõ-òàðûá. Î, þç íÿçÿðèééÿñèíè "Temðle of Nature" (Òÿáèÿò ìÿáÿäè) âÿ"Zoonomia" àäëû êèòàáëàðûíäà à÷ûãëàéûá. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, 1784-úö èëäÿ áó ôè-êèðëÿðèíè éàéìàã ö÷öí "Philosoðhical Society" (Ôÿëñÿôÿ äÿðíÿéè) àäëû áèð äÿð-íÿê ãóðóá.

Èëëÿð ñîíðà ×àðëç Äàðâèí òÿêàìöë òÿëèìèíè îðòàéà àòàðêÿí, îíà áàáàñûíäàíhÿì ôèêðè, hÿì äÿ òÿøêèëàòè èêè ìèðàñ ãàëìûøäû. Îíóí íÿçÿðèééÿñè áàáàñûíûíãóðäóüó þçöëöí öçÿðèíäÿ òèêèëèðäè âÿ "Philosoðhical Society" áó íÿçÿðèééÿíèíÿí ãûçüûí ìûäöàôèÿ÷èñè èäè. (96)

Ãûñàñû, áó ýöí "òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè" êèìèòàíûäûüûìûç âÿ 150 èëäèð êè, áöòöí äöíéàäà òÿá-ëèü îëóíàí óéäóðìàíûí ÿñèë ãóðóúóñó ÅðàçìÄàðâèí îëóá. Áÿñ îíóí þçö òÿêàìöë íÿçÿðèééÿ-ñè ôèêðèíè hàðàäàí àëìûøäû? Áó ìÿñÿëÿéÿ ìàðà-üû íÿäÿí äîüìóøäó?

Ñóàëûí úàâàáûíû àðàøäûðàíäà èñòÿð-èñòÿìÿçÅðàçì Äàðâèíèí ìàñîíëóüó îðòàéà ÷ûõûð. Þçöäÿ î, àäè éîõ, óñòàä ìàñîíëàðäàí áèðè îëóá.Øîòëàíäèéàíûí Åäèíáóðã øÿhÿðèíäÿêè ìÿøhóðÊàíîíýåéò Êèëóèíèíã (Canongate Kilwining)ëîæàñûíäà áó äÿðÿúÿéÿ ÷àòûá. (97) Î äþâðäÿ

109

Åðàçì Äàðâèí - ×àðëç Äàðâèíèí "áþ-

éöê óñòàä" äÿðÿúÿñèíäÿêè áàáàñû.

Ôðàíñà Èíãèëàáûíû òÿøêèë åäÿí éàêîáèí÷è ìàñîíëàðëà âÿ äèíÿ ãàðøû äöøìÿí÷èëè-éè áèð íþìðÿëè âÿçèôÿ ñàéàí "Ìàñîí èøûüû" òÿøêèëàòûéëà äà éàõûí ÿëàãÿñè îëóá.(98) Éÿíè Åðàçì Äàðâèí Àâðîïàäà äèíÿ ãàðøû ÷ûõàí ìàñîí øÿáÿêÿñèíèí ÿíÿñàñ ñèìàëàðûíäàí áèðè îëóá.

Åðàçì îüëó Ðîáåðòè äÿ (×àðëç Äàðâèíèí àòàñû) þçö êèìè éåòèøäèðèá âÿ ìà-ñîí ëîæàëàðûíà öçâ åäèá. (99) Áó ñÿáÿáäÿí, ×àðëç Äàðâèíÿ hÿì áàáàñû, hÿìäÿ àòàñûíäàí ìàñîíëóã ìèðàñû ãàëìûøäû.

Åðàçì Äàðâèí íÿçÿðèééÿñèíèí îüëó Ðîáåðò òÿðÿôèíäÿí èíêèøàô åòäèðèëèá, éà-éûëàúàüûíà öìèä áÿñëÿéèðäè. Àíúàã hÿìèí öìèäëÿðè íÿâÿñè ×àðëç äîüðóëòäó.Åðàçì Äàðâèíèí "Òÿáèÿò ìÿáÿäè" áèð àç ýåúèêñÿ äÿ, ìÿhç ×àðëç òÿðÿôèíäÿíãóðóëäó. ×öíêè ×àðëç Äàðâèíèí òÿêàìöë òÿëèìè òÿáèÿòè éàðàäûúû ãÿáóë åäÿí íà-òóðàëèñò åhêàìëàðûí èôàäÿñèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèëäè.

Ìàñîíëàð âÿ íàòóðàëèñò ôÿëñÿôÿÁèð ìÿñÿëÿéÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðìÿê ëàçûìäûð êè, äàðâèíèçì hå÷ äÿ ×àðëç

Äàðâèíèí øÿõñè èäåéàñû äåéèë. Î, êèòàáûíäà íÿ ãÿäÿð "ìÿíèì íÿçÿðèééÿì"éàçñà äà, ÿñëèíäÿ õåéëè ãÿäèì òàðèõè îëàí íàòóðàëèñò ôÿëñÿôÿíè äþâðöíÿ óéüóí-ëàøäûðìàãäàí áàøãà hå÷ áèð èø ýþðìÿéèá. Åëÿ þç áàáàñû, àðòûã äåäèéèìèç êè-ìè, 60 èë ÿââÿë áó íÿçÿðèééÿíè èðÿëè ñöðìöøäö. Äàðâèíèí éåýàíÿ òàïûíòûñû - òÿ-áèè ñå÷ìÿ ïðîñåñè èñÿ îíäàí ÿââÿëêè àëèìëÿð òÿðÿôèíäÿí äÿôÿëÿðëÿ ãåéä îëó-íóá. Àììà hÿìèí àëèìëÿð òÿáèè ñå÷ìÿ ôàêòûíû éàðàäûëûøà çèää àìèë håñàá åò-ìÿéèáëÿð, ÿêñèíÿ, áåëÿ ôèêèðäÿ îëóáëàð êè, Éàðàäàí íþâëÿðè áÿñèòëèêäÿí ãóðòàð-ìàã ö÷öí áó ñèñòåìè ãóðóá. Äèýÿð ìàòåðèàëèñò àëèì Êàðë Ìàðêñ èäåàëèñò Ùå-ýåëèí "äèàëåêòèêà" àíëàéûøûíû ýþòöðöá, þçöíöíêöëÿøäèðäèéè êèìè, Äàðâèí äÿ éà-ðàäûëûøà èíàíàí àëèìëÿðèí òÿáèè ñå÷ìÿ èäåéàñûíû îüóðëàéàðàã, áàøãà ìÿãñÿäëÿðö÷öí èøëÿäèá.

Äåìÿê, äàðâèíèçìèí îðòàéà ÷ûõìàñûíäà Äàðâèíèí øÿõñè ðîëóíó ÷îõ äà øè-øèðòìÿìÿê ëàçûìäûð. Äàðâèíèí èøëÿòäèéè áöòöí ôèêèð âÿ àíëàéûøëàð îíëàð ÿââÿë-êè íàòóðàëèñò ôèëîñîôëàð òÿðÿôèíäÿí ãóðóëìóøäó. ßýÿð Äàðâèí òÿêàìöë íÿçÿðèé-éÿñèíè îðòàéà àòìàñàéäû, åéíè èøè áèð áàøãà àäàì ýþðÿúÿêäè. Ìÿñÿëÿí, åéíèèäåéàëàð Äàðâèíèí ìöàñèðè îëàí èíýèëèñ òÿáèÿòøöíàñû Àëôðåä Ðàññåë Óàëëàñ(Alfred Russel Wallace) òÿðÿôèíäÿí äÿ èíêèøàô åòäèðèëèá, hÿòòà Äàðâèí îíó ãà-áàãëàìàã ö÷öí "Íþâëÿðèí ìÿíøÿéè" ÿñÿðèíè òÿëÿñèê ÷àïà âåðèá. Ãûñàñû, Äàð-âèí Àâðîïàäà Àëëàh âÿ äèí èíàíúûíû éîõ åòìÿê, îíóí éåðèíäÿ ìàòåðèàëèñò âÿhóìàíèñò hÿéàò ìîäåëè ãóðìàã óüðóíäà àïàðûëàí ìöáàðèçÿíèí ìöÿééÿí ìÿð-

110

hÿëÿñèíäÿ îðòàéà ÷ûõìûø àäàìäûð. Áó ìöáàðèçÿíè àïàðàí ÿñàñ ýöú èñÿ hàíñû-ñà êîíêðåò åëì àäàìû äåéèë, õåéëè àëèìè, èäåîëîãó ñèéàñè ëèäåðè è÷èíÿ àëàí ìà-ñîí øÿáÿêÿñèäèð. Ùÿìèí äþâðöí õðèñòèàíëàðû áóíó áàøà äöøÿðÿê, hÿéÿúàí òÿ-áèëè ÷àëûáëàð. Ìÿñÿëÿí, êàòîëèê äöíéàñûíûí ëèäåðè Ïàïà XIII Ëåîíóí 1884-úö èëòàðèõëè ìÿøhóð "Íumanum Genus" àäëû ôÿðìàíûíäà ìàñîíëóã âÿ îíóí ôÿàëèé-éÿòè hàããûíäà äåéèëèð:

- Äþâðöìöçäÿ ìàñîíëóã àäëû ÷îõ ýåíèø éàéûëìûø âÿ ãöäðÿòëè áèð øÿáÿêÿ-éÿ ñàhèá îëàí òÿøêèëàòûí äÿñòÿéè âÿ éàðäûìûéëà ãàðàíëûã ãöââÿëÿðÿ èíàíàí-ëàð áèð àðàéà ýÿëÿðÿê, ýöúëÿðèíè áèðëÿøäèðèáëÿð. Îíëàð àðòûã íèééÿòëÿðèíè ýèç-ëÿòìÿéÿ åhòèéàú áåëÿ äóéìàäàí Òàíðûíûí éöêñÿê âàðëûüûíà ãàðøû ìöáàðè-çÿ àïàðûðëàð. Ìàñîíëàðûí èñòÿêëÿðè âÿ áöòöí úÿhäëÿðè åéíè ìÿãñÿäÿ éþíÿ-ëèá: Õðèñòèàíëûüûí áöòöí ñîñèàë âÿ äèíè äàéàãëàðûíû éûõàðàã, éåðèíäÿ þç ïðèí-ñèïëÿðèíÿ óéüóí úÿìèééÿò ãóðìàã. (100)Ïàïà XII Ëåîíóí éóõàðûäàêû ñþçëÿðè äÿ ìàñîíëóüóí hÿìèí äþâðäÿ hàíñû

ýöúÿ ñàhèá îëäóüóíó à÷ûã-àøêàð ýþñòÿðèð. Åéíè çàìàíäà îíëàðûí ìÿãñÿäè äÿáèð äàhà áÿëëè îëóð: hå÷ áèð Èëàhè ãàíóí òàíûìàéàí, Àëëàh ãîðõóñóíäàí óçàã,ÿõëàãè úÿhÿòäÿí äåýåíåðàñèéà îëìóø úÿìèééÿò ìåéäàíà ýÿòèðìÿê. Ìàñîíëàðìÿhç áó ìÿãñÿäëÿ äàðâèíèçìèí ýåíèø éàéûëìàñûíà úèääè ñÿéëÿð ýþñòÿðèáëÿð.Áóíóí ö÷öí hÿòòà õöñóñè òÿáëèüàò ãðóïëàðû äà ôîðìàëàøäûðûëûá, àéðû-àéðû àäàì-

111

Àëôðåä Ðàññåë Óàëëàñ âÿ ×àðëç Äàðâèí

ëàð èøÿ úÿëá îëóíóá. Îíëàðûí ÿí ãàáàãúûëû èñÿ þçöíö "Äàðâèíèí ÷îáàí èòè" àä-ëàíäûðìàãäàí áåëÿ ÷ÿêèíìÿéÿí Òîìàñ Ùàêñëè (Thomas Íuxley) èäè.

"Äàðâèíèçìèí éàéûëìàñûíäà ÿí àêòóàë àìèë" (101) ñàéûëàí Ùàêñëè 1860-úûèëäÿ Îêñôîðäëó àëèì Ñåìóåë Óèëáåðôîðñëà ýèðèøäèéè "Îêñôîðä ìöáàhèñÿñè"ëÿ áö-òöí äöíéàíûí äèããÿòèíè òÿêàìöë ìþâçóñóíà ÷ÿêìèøäè. Ùàêñëèíèí þç hÿéàòûíûòÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè éàéìàüà hÿñð åòìÿñè îíóí ìÿíñóá îëäóüó øÿáÿêÿíèíôîíóíäà ýþòöðöëÿíäÿ îðòàéà ìàðàãëû áèð ìÿíçÿðÿ ÷ûõûðäû: Ùàêñëè Èíýèëòÿðÿíèí

112

Ïàïà XIII Ëåî

ÿí ÿñàñ åëì îúàãëàðûíäàí áèðè îëàí Êðàë Úÿìèééÿòèíèí (Royal Society) öç-âöéäö âÿ áó ãóðóìóí àç ãàëà áöòöí öçâëÿðè êèìè, ìàñîí èäè. (102) Êðàë Úÿ-ìèééÿòèíèí äèýÿð öçâëÿðè äÿ hÿì÷èíèí hÿì êèòàáû ÷àï îëóíìàçäàí þíúÿ, hÿìäÿ ñîíðà Äàðâèíÿ áþéöê äÿñòÿê âåðèáëÿð. (103) Áó ìàñîí ãóðóìó Äàðâèíè âÿÄàðâèíèçìè î ãÿäÿð áþéöòäö âÿ ìÿíèìñÿäè êè, áèð ìöääÿò ñîíðà åéíèëÿ Íî-áåë ìöêàôàòû êèìè, hÿð èë óüóðëó håñàá åòäèéè åëè àäàìëàðûíà "Äàðâèí ìåäàë-ëàðû" hÿäèééÿ åòìÿéÿ áàøëàäû.

Ãûñàñû, Äàðâèí òÿê äåéèëäè. Î, íÿçÿðèééÿñèíè îðòàéà àòàí àíäàí åòèáàðÿíìöòÿøÿêêèë øÿêèëäÿ äÿñòÿêëÿíèðäè. Áó äÿñòÿê èñÿ, àéäûíäûð êè, ÿñàñÿí ìàñîí-ëàðäàí ýÿëèðäè. Ìàðêñèñèò ôèëîñîô Àíòîí Ïàííåêîåê (Anton Pannekoek) "Ìàðê-ñèçì âÿ Äàðâèíèçì" (Marxism And Darwinism) àäëû êèòàáûíäà áóíäàí ñþçà÷àðàã, áóðæóàçèéàíûí, éÿíè Àâðîïàíûí çÿíýèí êàïèòàëèñò ñèíôèíèí Äàðâèíèçìèäÿñòÿêëÿäèéèíè áåëÿ èçàh åäèð:

- Ìàðêñèçìèí þíÿìèíÿ âÿ ìþâãåéèíÿ ýþðÿ ñàäÿúÿ ïðîëåòàð ñèíôèí ìöáà-ðèçÿñèíäÿêè ðîëóíà áîðúëó îëäóüóíó hàìû áèëèð. Äàðâèíèçìèí äÿ ìàðêñèçì-ëÿ åéíè òÿúðöáÿíè éàøàäûüûíû ýþðìÿê ÷ÿòèí äåéèë. Äàðâèíèçì åëì äöíéàñûòÿðÿôèíäÿí ìöçàêèðÿ åäèëÿðÿê ãÿáóë îëóíìóø àäè áèð íÿçÿðèééÿ äåéèë. Äàð-âèíèçì èëê àääûìû àòàð-àòìàç àëîâëó òÿðÿôäàðëàðû âÿ ãàòû äöøìÿíëÿðè îëóá.

Äàðâèíèí àäû îíóí íÿçÿðèééÿñèíäÿí÷îõ àç øåé àíëàéàíëàð òÿðÿôèíäÿíóúàëäûëûá. Äàðâèíèçì äÿ ñèíèôëÿðàðà-ñû ìöáàðèçÿäÿ áèð ðîë îéíàéûá âÿáó ìÿhç ðîë ñàéÿñèíäÿ ñöðÿòëÿ éà-éûëûá, òÿðÿôäàðëàð âÿ äöøìÿíëÿð ãà-çàíûá. Äàðâèíèçì êèëñÿéÿ âÿ àðèñ-òîêðàòèéàéà ãàðøû ÷ûõàí áóðæóàçèéàö÷öí áèð âàñèòÿ îëóá. Áóðæóàçèéàíûíìÿãñÿäè ãàðøûñûíà ÷ûõàí êþhíÿ hà-êèì òÿáÿãÿíè àðàäàí ãàëäûðìàã èäè.Ðàhèáëÿð äèí ñàéÿñèíäÿ áþéöê êöò-ëÿëÿðè íÿçàðÿòäÿ ñàõëàéà âÿ áåëÿëèê-ëÿ äÿ, áóðæóàçèéàíûí èñòÿêëÿðèíÿìàíå îëà áèëèðäèëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿòÿáèÿò åëìëÿðè äèíÿ ãàðøû áèð ñèëàhà÷åâðèëèá, éåíè êÿøôëÿð èðÿëè ñöðöëöá

113

Äàðâèíèí ôàíàòèê òÿáëèüàò÷ûñû Òîìàñ Ùàêñëè

âÿ áóðæóàçèéà áó ñèëàhëàðëà ñàâàøûá. Äàðâèíèçì èñÿ òàì ëàçûì îëàí àíäàìåéäàíà ÷ûõäû; Äàðâèíèí èíñàíûí håéâàíëàðäàí òþðÿìÿñè hàãäà íÿçÿðèééÿ-ñè Õðèñòèàíëûüûí áöòöí òÿìÿëëÿðèíè ñàðñûòäû. Ìÿhç áóíà ýþðÿ áóðæóàçèéà ÷îõáþéöê hÿâÿñëÿ Äàðâèíÿ âÿ äàðâèíèçìÿ ñàhèá ÷ûõäû. Áó øÿðòëÿð àëòûíäà hÿò-òà åëìè ìöçàêèðÿëÿð äÿ ñèíèôëÿðàðàñû ãàðøûäóðìàíûí òÿñèðèíäÿ îëóá. Äàðâèíhàããûíäà éàçûëàí éàçûëàð äàhà ÷îõ åëìè éîõ, ñîñèàë ìÿñÿëÿëÿðäèð. (104)Àíòîí Ïàííåêîåê ìàðêñèçìèí "ñèíèô àíàëèçè" òåðìèíëÿðèëÿ äöøöíäöéö ö÷öí

äàðâèíèçìè éàéìàãëà äèíÿ ãàðøû ìöòÿøÿêêèë ìöáàðèçÿ àïàðàí ãöââÿíè "áóð-æóàçèéà" êèìè òàíûéûð. Àíúàã òàðèõè òÿôÿððöàòëàðûí äÿðèíëèéèíÿ âàðàíäà áÿëëèîëóð êè, hÿìèí áóðæóàçèéàíûí è÷èíäÿ äèíÿ ãàðøû ñàâàøû òÿøêèë åäÿí âÿ áó ìÿã-ñÿäëÿ äàðâèíèçìäÿí éàðàðëàíàí õöñóñè øÿáÿêÿ âàð - ìàñîíëóã. Áó ôàêò hÿìòàðèõè ãàéíàãëàðäà, hÿì äÿ ìàñîíëóüóí þç ìÿíáÿëÿðèíäÿ åòèðàô îëóíóð. Áóìÿíáÿëÿðäÿí áèðè äÿ óñòàä ìàñîí Ñÿëàìè Èøûíäàüûí 1962-úè èëäÿ ÷àï îëóíìóø"Òöðêèéÿ àçàä ìàñîíëàðûíûí áþéöê ëîæàñû" àäëû êèòàáûäûð. Îðàäà Èøûíäàü äèíèíèíñàíëàð òÿðÿôèíäÿí îðòàéà àòûëìûø áèð ÿôñàíÿ îëäóüóíó èääèà åäÿðÿê, áöòöíäèíëÿðèí àüëà âÿ åëìÿ çèää ýÿëìÿñè hàãäà êëàññèê ìàñîí ôèêðèíè òÿêðàðëàéûð.Äàhà ñîíðà äà åëì ïÿðäÿñè àëòûíäà äèíÿ ãàðøû àïàðûëàí ñàâàøûí ýåð÷ÿê òÿøêè-ëàò÷ûñûíû áåëÿ à÷ûãëàéûð: "Áó ìöáàðèçÿéÿ äèããÿò éåòèðèëÿðñÿ, hÿð ìÿðhÿëÿäÿìàñîíëóüóí ñàâàøäûüû áÿëëè îëàð. ×öíêè ìàñîíëóã hÿð äþâðäÿ àüëû, åëìè, hèê-ìÿòè þçöíÿ ðÿháÿð ñàéûá. Éàðàíäûüû ýöíäÿí áÿðè õóðàôàòëà ñàâàøûá". (105)

114

Äàðâèíèí àäû íÿçÿðèééÿíè òàì àíëàìàéàí áÿçè èíñàíëàð òÿðÿôèíäÿí ìÿøhóðëàøäûðûëûá.

Ùàëáóêè, ÿñëèíäÿ õóðàôàò ìàñîíëàðûí èääèà åòäèéè êèìè, äèí äåéèë, îíëàðûíþçëÿðèíèí èíàíäûãëàðû ìàòåðèàëèñò, íàòóðàëèñò, òÿêàìöë÷ö åhêàìëàðäûð. Áóíóí ÿíýöúëö ñöáóòó äà Ãÿäèì Ìèñèð, Ãÿäèì Éóíàíûñòàí êèìè áöòïÿðÿñò ñèâèëèçàñè-éàëàðûí ãàëûüû îëàí êþhíÿ äöøöíúÿëÿðèí ÷àüäàø åëì òÿðÿôèíäÿí òàìàìèëÿ ðÿääåäèëìÿñèäèð. Òÿêúÿ åëÿ hÿéàòûí ìÿíøÿéèëÿ áàüëû åëìè ýåð÷ÿêëèêëÿðè âÿ ìàñîíèíàíúëàðûíû ãàðøû-ãàðøûéà ãîéìàãëà áóíà ÿìèí îëìàã ìöìêöíäöð.

Ìàñîíëàðûí "hÿéàòûí ìÿíøÿéè" ñåíàðèëÿðèÀðòûã äåäèéèìèç êèìè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè úàíëûëàðûí éàðàäûëìàäûüûíû, òÿ-

ñàäöôëÿð âÿ òÿáèÿò ãàíóíëàðû íÿòèúÿñèíäÿ þç-þçöíÿ ìåéäàíà ýÿëÿðÿê, èíêèøàôåòäèéèíè áèëäèðèð. Áó íÿçÿðèééÿíè åëìè úÿhÿòäÿí éîõëàìàã ö÷öí èääèà åòäèéèäþâðöí hÿð ìÿðhÿëÿñèíÿ áàõìàã âÿ êå÷ìèøäÿ hÿãèãÿòÿí äÿ áåëÿ áèð òÿêàìö-ëöí éàøàíûá-éàøàíìàäûüûíû, áóíóí ìöìêöí îëóá-îëìàäûüûíû àðàøäûðìàã ëà-çûìäûð. Ùÿìèí ìÿðhÿëÿíèí èëê ïèëëÿëÿðè èñÿ úàíñûç ìàääÿäÿí þç-þçöíÿ úàíëûîðãàíèçìèí éàðàíìàñû ñåíàðèñèäèð.

Áó ñåíàðèíè àðàøäûðìàç-äàí þíúÿ áèîëîýèéàäà ËóèÏàñòåðäÿí áó éàíà ìÿøhóðîëàí áèð ôèêðè õàòûðëàòìàã ëà-çûìäûð: "Úàíëû úàíëûäàí äî-üóð!" Áóíó òÿáèÿòèí hÿð éå-ðèíäÿ ýþðìÿê ìöìêöíäöð.Ìÿñÿëÿí, ìÿìÿëè håéâàí-ëàðû àíàëàðû äöíéàéà ýÿòèðèð,áèòêèëÿð òîõóìëàðäàí úöúÿ-ðèð, òÿêhöúåéðÿëè úàíëûëàð,ìÿñÿëÿí áàêòåðèéàëàð áþëö-íÿðÿê ÷îõàëûðëàð âÿ ñ. Áóí-äàí ãåéðè áèð hàë hå÷ âàõòhå÷ éåðäÿ ýþðöíìÿéèá.Äöíéà òàðèõè áîéóíúà hå÷

115

Àðèñòîòåëèí éàøàäûüû äþâðöí èáòèäàè åë-

ìè òÿñÿââöðëÿðè ñÿáÿáèíäÿí îðòàéà àò-

äûüû õóðàôàòëàð hÿëÿ äÿ ìàñîí ÿäÿáèé-

éàòûíäà úèääè ãÿáóë åäèëèð.

êèì úàíñûç ìàääÿëÿðèí áèð àðàéà ýÿëÿðÿê, úàíëû éàðàòäûüûíûí øàhèäè îëìàéûá.Ùÿð÷ÿíä, Ãÿäèì Ìèñèðäÿ, Ãÿäèì Éóíàíûñòàíäà, hÿòòà Îðòà ßñðëÿðäÿ áåëÿÿúàèá ôèêèðëÿðÿ èíàíàí èíñàíëàð îëóá; ìÿñÿëÿí, ìèñèðëèëÿð ãóðáàüàëàðûí Íèë ÷à-éûíûí ïàë÷ûüûíäàí éàðàíäûüûíû çÿíí åäèðäèëÿð, Àðèñòîòåë êèìè ôèëîñîô áó èíàíúûäÿñòÿêëÿéèá, Îðòà ßñðëÿðäÿ èñÿ hÿòòà ñè÷àíëàðûí ÷èðêëè ïàëòàðëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿë-äèéè äöøöíöëöá. Ùàëáóêè, òÿäðèúÿí áöòöí áóíëàðûí úÿhàëÿòäÿí áàøãà áèð øåé îë-ìàäûüû îðòàéà ÷ûõûá âÿ ñîíäà òàíûíìûø áèîëîã-àëèì Ëóè Ïàñòåð ìÿøhóð òÿúðö-áÿëÿðèëÿ hÿòòà ÿí áÿñèò úàíëûëàð ñàéûëàí áàêòåðèéàëàðûí áåëÿ þç-þçöíÿ îðòàéà÷ûõìàäûüûíû, éÿíè úàíñûç ìàääÿíèí úàíëû éàðàòìàäûüûíû ñöáóòà éåòèðèá.

Àììà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí áó áîø íàüûëëàðà åhòèéàúû âàð. ×öíêè úàí-ëûëàðûí hå÷ áèð éàðàäûúû ìöäàõèëÿ îëìàäàí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíè âÿ èíêèøàôûíû èä-äèà åäèð, áóíóí ö÷öí èñÿ ñåíàðèíèí èëê ïèëëÿñèíè, éÿíè áèðèíúè úàíëûíûí òÿñàäö-ôÿí éàðàíìàñûíû äåìÿëèäèð. Äàðâèí ÷îõ äà áÿëÿä îëìàäûüû hÿéàòûí ìÿíøÿéèìþâçóñóíó "hÿéàò êè÷èê, èñòè áèð äþëäÿ éàðàíìàëûéäû" äåéÿðÿê, áèð úöìëÿëèêèçàhëà þòöøäöðìÿéÿ ÷àëûøñà äà, îíóí äàâàì÷ûëàðû ìÿñÿëÿíèí úèääèëèéèíè àíëà-éàðàã, áó éþíäÿ õöñóñè ñÿéëÿð ýþñòÿðèáëÿð. Àíúàã áöòöí XX ÿñð áîéóíúà hÿ-éàòûí ìÿíøÿéèíÿ äàèð òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ óéüóí hå÷ áèð äÿëèë òàïìàãìöìêöí îëìàéûá. Áöòöí àðàøäûðìàëàð ìÿñÿëÿíè äàhà äà äîëàøäûðûá âÿ äàëà-íà äèðÿéèá. Úàíñûç ìàääÿíèí hÿéàò ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëÿúÿéèíÿ äàèð ÿí êè÷èê ôàêòòàïìàã áèð éàíà ãàëñûí, òÿêàìöë÷öëÿð áóíóí hå÷ íÿçÿðè èçàhûíû äà âåðÿ áèë-ìÿéèáëÿð. ×öíê ÿí êè÷èê úàíëû êèìè ãÿáóë åäèëÿí áèðhöúåéðÿëèëÿðèí ãóðóëóøóäà ñîí äÿðÿúÿ ìöêÿììÿë êîìëåêñÿ ñàhèáäèð: hÿëÿ höúåéðÿíèí ãàëàíûíû áèðãûðàüà ãîéàã, îíóí òÿìÿë hèññÿëÿðè îëàí çöëàëëàð, ÄÍÒ âÿ éà ÐÍÒ-íèí áåëÿòÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìàñû ðèéàçè îëàðàã ìöìêöíñöçäöð. Áó èñÿ áèðáà-øà îíëàðûí éàðàäûëäûüûíû ñöáóòà éåòèðèð. Íîáåë ìöêàôàòû ëàóðåàòû, èíýèëèñ ðèéà-çèééàò÷ûñû âÿ àñòðîíîìó Ôðåä Ùîéë (Fred Íoyle) áóíóíëà áàüëû éàçûð:

- ßñëèíäÿ hÿéàòûí àüûë ñàhèáè îëàí áèð âàðëûã òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñû î ãÿ-äÿð àøêàðäûð êè, áöòöí èíñàíëàðûí áó ýåð÷ÿêëèéè íèéÿ ãÿáóë åòìÿäèêëÿðè ñà-äÿúÿ, òÿÿúúöáëöäöð. Áóíóí (ãÿáóë åäèëìÿìÿñèíèí) ñÿáÿáè åëìè äåéèë, ïñè-õîëîæèäèð". (106)Ùîéëóí ñþç à÷äûüû ïñèõîëîæè ñÿáÿá òÿêàìöë÷öëÿðèí Àëëàhûí âàðëûüûíà äÿëà-

ëÿò åäÿí áöòöí ÿëàìÿòëÿðè ÿââÿëúÿäÿí ðÿää åòìÿëÿðèëÿ íÿòèúÿëÿíèð. Îíëàð þç-ëÿðè äÿ áóíó äÿôÿëÿðëÿ åòèðàô åäèáëÿð êè, ñàäÿúÿ Àëëàhûí âàðëûüûíû ãÿáóë åòìÿ-ìÿê ö÷öí êîð-êîðóíà àüëàñûüìàç ñåíàðèëÿðÿ èíàíûðëàð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè-íÿ àèä êèòàáëàðûìûçäà áó ìÿñÿëÿíè ýåíèø àðàøäûðìûøûã. Èíäèñÿ äèããÿòèìèçè ìà-ñîí ëîæàëàðûíà ÷åâèðÿðÿê, îíëàðûí ìÿñÿëÿéëÿ áàüëû ôèêèðëÿðèíÿ áàõàúàüûã. Áèð

116

hàëäà êè, "ÿñëèíäÿ hÿéàòûí àüûë ñàhèáè îëàí áèð âàðëûã òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñûáó ãÿäÿð àøêàðäûð", ìàñîíëàð íèéÿ àéðû úöð ôèêèðëÿøèðëÿð? Óñòàä ìàñîí Ñÿëà-ìè Èøûíäàü "Òÿêàìöë Éîëó" àäëû êèòàáûíäà áóíó áåëÿ èçàh åäèð:

- ßõëàã ìÿêòÿáèìèçèí ÿí ÿñàñ õöñóñèééÿòè åëì âÿ àüûëäàí àéðûëìàìàã,Òåèçìèí ìÿúhóëëóüóíà, ýèçëè ìÿíàëàðûíà âÿ åhêàìëàðûíà ýèðìÿìÿêäèð.ÁÓÍÀ ßÑÀÑßÍ ÄÅÉÈÐÈÊ ÊÈ, hÿéàòûí èëê ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè áó ýöí áèë-ìÿäèéèìèç, êÿøô åòìÿäèéèìèç øÿðàèòäÿ êðèñòàëëàðäà áàøëàäû. Òÿêàìöë ãàíó-íóéëà úàíëûëàð ÿìÿëÿ ýÿëäè âÿ éàâàø-éàâàø éåð öçöíÿ éàéûëäûëàð. Òÿêàìö-ëöí íÿòèúÿñèíäÿ áó ýöíêö èíñàí ôîðìàëàøäû. Åëìè âÿ àüëûéëà håéâàíëàðû öñ-òÿëÿäè. (107)Áó ñèòàòäà èøëÿäèëÿí ñÿáÿá-íÿòèúÿ ÿëàãÿñèíÿ äèããÿò éåòèðìÿê ýÿðÿêäèð:

Èøûíäàü ìàñîíëóüóí ÿñàñ õöñóñèééÿòèíèí Òåèçìè, éÿíè Àëëàh èíàíúûíû ãÿáóëåòìÿìÿê îëäóüóíó âóðüóëàéûð. Âÿ àðäûíúà äà áèëäèðèð êè, "ÁÓÍÀ ßÑÀÑßÍ"hÿéàòûí úàíñûç ìàääÿäÿí þç-þçöíÿ éàðàíäûüûíû, ñîíðà òÿêàìöë êå÷èðäèéèíè âÿáó ïðîñåñèí èíñàíûí éàðàíìàñûíà ãÿäÿð äàâàì åòäèéèíè äöøöíöðëÿð. Äèããÿòåäèí êè, îíóí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ âåðäèéè äàéàã hàíñûñà áèð åëìè ôàêò äå-éèë. (Áåëÿ áèð ôàêòûí îëìàäûüûíû î, ÿñëèíäÿ "áó ýöí áèëìÿäèéèìèç, êÿøô åòìÿ-äèéèìèç øÿðàèòäÿ" èôàäÿñèëÿ öñòöþðòöëö øÿêèëäÿ åòèðàô åäèð). Òÿêàìöë íÿçÿðèé-éÿñèíÿ âåðèëÿí äàéàã ñàäÿúÿ îäóð êè, "ìàñîíëóã Òåèçìè ãÿáóë åäÿ áèëìÿç".Éÿíè ìàñîíëàð òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ éàëíûç îíà ýþðÿ èíàíûðëàð êè, Àëëàhûíâàðëûüûíû ãÿáóë åòìÿê èñòÿìèðëÿð.

33-úö äÿðÿúÿëè Òöðê ìàñîíëàðûíûí êå÷èðäèéè "Òöðêèéÿ Éöêñÿê Øóðàñû"íûíãåéäëÿðèíäÿ èñÿ òÿêàìöë ñåíàðèñè èçàh åäèëÿíäÿí ñîíðà ìàñîíëàðûí "éàðàäûëûøèçàhûíû ðÿää åòìÿëÿðè" áåëÿ à÷ûãëàíûð:

- ×îõ ãÿäèì äþâðëÿðäÿ ãåéðè-öçâè ìàääÿëÿð ìöhèòèíäÿ öçâè hÿéàò îðòàéà÷ûõäû. Çöëàëëàð òÿêhöúåéðÿëè îðãàíèçìëÿðè ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿê ö÷öí ãðóïëàøäû-ëàð. Ñîíðà øöóð ìåéäàíà ýÿëäè âÿ èíñàí éàðàíäû. Àììà hàðàäàí? Áó ñóà-ëû þç-þçöìöçäÿí äÿôÿëÿðëÿ ñîðóøóðóã. Äîüðóäàíìû, Àëëàhûí ïàë÷ûüà öôöð-ìÿñèíäÿí? Áèç àíîðìàë éàðàäûëûø ïðîñåñèíè, èíñàíäàí õàðèú éàðàäûëûøû ðÿääåäèðèê. Ùÿéàò âÿ hÿéàò àüàúû âàð îëäóüóíà ýþðÿ, áèç ôèëîýåíåòèê ñèëñèëÿíèèçëÿéÿðÿê, áó áþéöê ïðîñåñè hèññ åòìÿëè, àíëàìàëû, äóéìàëûéûã. Ùÿéàòûíéàðàíìàñûíûí áèð èíêèøàô ïðîñåñè îëäóüóíó, ìöÿééÿí àíäà áèð ìöñòÿâèäÿíáàøãà ìöñòÿâèéÿ êå÷äèéèíè ãÿáóë åòìÿëèéèê. (108)Áó ñèòàòûí ìöÿëëèôè "Áèç àíîðìàë éàðàäûëûø ïðîñåñèíè, èíñàíäàí õàðèú éàðà-

äûëûøû ðÿää åäèðèê" äåìÿêëÿ hóìàíèñò ôÿëñÿôÿíèí òÿìÿë åhêàìûíû - "èíñàí âàð

117

118

Ìàñîíëàðûí Ùåýåë ñÿhâè

Ìàñîí ãàéíàãëàðûíà áàõàíäà òÿêìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ êîð-êîðàíÿ áàüëûëûãëà

éàíàøû, îëäóãúà úèääè áèð áèëýèñèçëèê äÿ äèããÿò ÷ÿêèð. Áóíëàðäàí áèðè äÿ ìàñîí-

ëàðûí òÿêàìöëëÿ áàüëû éàéäûãëàðû "Ùåýåëèí åìáðèîíëàðû" ìÿñÿëÿñèäèð. Ìàñîíëàð

áèëäèðèðëÿð êè, ×àðëç Äàðâèíèí éàõûí äîñòó âÿ äÿñòÿê÷èñè îëàí Àëìàí ôèëîñîôó âÿ

áèîëîãó Åðíñò Ùåýåë òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ ñöáóò òàïìàã ö÷öí ìöõòÿëèô úàíëû-

ëàðûí åìáðèîíëàðûíû àðàøäûðûá âÿ îíëàðûí áèð-áèðëÿðèíÿ áÿíçÿäèêëÿðè, äîüóì þí-

úÿñè èíêèøàôëàðû çàìàíû èñÿ ãûñà "òÿêàìöë äþâðö" êå÷äèêëÿðè ôèêðèíè èðÿëè ñöðöá.

Àììà ÿñëèíäÿ ìàñîíëàð Ùåýåëèí "ôÿðäèí èíêèøàôû íþâöí èíêèøàôûíûí òÿêðàðûäûð"

òåçèñèíè éàíëûø øÿêèëäÿ éîçóðëàð. Áóíóíëà áàüëû "Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíäÿ äÿðú

îëóíàí áèð éàçûäà Óñòàä Íàêè Úàâàä Àêêåðìàí áèëäèðèð: "Ùåýåëèí áó ôîðìóëó

÷îõ âàúèá áèð òÿáèÿò ãàíóíóäóð. Áóíó èíñàíà òÿòáèã åòñÿê, äåìÿëè, áèð øÿõñèí

àíà áÿòíèíäÿêè èëê höúåéðÿäÿí éàðàíìàñûíäàí äîüóëàíà âÿ äîüóëàíäàí äà þëÿ-

íÿ ãÿäÿð éàøàäûüû èíêèøàô âÿ äÿéèøèêëèêëÿð áÿøÿðèééÿòèí Éåð öçöíäÿ éàøàäûüû èí-

êèøàô âÿ äÿéèøèêëèêëÿðèí ñöðÿòëè òÿêðàðûíäàí áàøãà áèð øåé äåéèë". (1)

Óñòàä ìàñîí Ñÿëàìè Èøûíäàü äà Ùåýåëÿ áþéöê þíÿì âåðèð. "Ìàñîíëóã òÿ-

ëèìëÿðè" áàøëûãëû éàçûñûíäà "Ùåýåë Äàðâèíèí òÿúðöáÿëÿðèíè äÿñòÿêëÿéÿí ôèêèðëÿð

èðÿëè ñöðöá. Îíóí ôèêðèíúÿ, ÿí áÿñèò håéâàí ãåéðè-öçâè ìàääÿëÿðäÿí éàðàíìûø

Ìîíåðà àäëû úàíëûäûð. Áåëÿúÿ, Ùåýåë hÿð øåéèí òÿìÿëèíäÿ áèðëèê îëäóüóíó ýþñòÿ-

ðèá. Áó ìîíèçìäÿ ìàääÿ âÿ ðóh áèð àðàäàäûð. Ìàñîíëóüóí ôèêèðëÿðè äÿ áó åëìè

ìöääÿàëàðà óéüóíäóð",- äåéÿ áèëäèðèá. (2)

Áàøãà áèð ìàñîí ìÿòíèíäÿ èñÿ Ùåýåë "áþéöê àëèì" àäëàíäûðûëûð âÿ îíóí

èðÿëè ñöðäöéö "ôÿðäèí èíêèøàôû íþâöí èíêèøàôûíûí òÿêðàðäûð" òåçèñè òÿêàìöë òÿëè-

ìèíèí ñöáóòó êèìè ýþñòÿðèëèð. (3)

Ùàëáóêè, ìàñîíëàðûí "áþéöê àëèì" ñàéäûãëàðû Ùåýåë åëìè êÿøôëÿðè ãÿñäÿí

òÿhðèô åäÿí áèð ñàõòàêàð, îíóí "ãàíóí" ñàéäûüû "ôÿðäèí èíêèøàôû íþâöí èíêèøàôû-

íûí òÿêðàðäûð" òåçèñè èñÿ åëì òàðèõèíèí ÿí áþéöê ñàõòàêàðëûüûäûð.

Ñàõòàêàðàëûã Ùåýåëèí àðàøäûðäûüû åìáðèîí úèçýèëÿðèíäÿí ýÿëèð. Ùåýåë èíñàí,

òîéóã, äîâøàí âÿ ñ. úàíëûëàðûí åìáðèîíëàðûíûí åéíè îëäóüóíó ýþñòÿðìÿê ö÷öí

îíëàðûí ÿñëèíäÿ î ãÿäÿð äÿ îõøàð îëìàéàí úèçýèëÿðèíè ñàõòàëàøäûðàðàã áèð-áèðèíÿ

119

áÿíçÿäèá. Áÿçè hàëëàðäà åìáðèîíëàðäàí îðãàíëàð

÷ûõàðûëûá, áÿçè hàëëàðäà ÿëàâÿ îëóíóá, äèýÿð òÿðÿô-

äÿí, îíëàðûí éàøëàðû ìöõòÿëèô îëñà äà, hàìûñûíûí

åéíè éàøà ìàëèê îëäóüó áèëäèðèëèá. Ãûñàñû, Ùåýåë òÿ-

êàìöë íÿçÿðèééÿñèëè äöç ýÿëìÿéÿí ôàêòëàðû îíà óé-

üóíëàøäûðìàã ö÷öí ñàõòàêàðëûã åäèá.

Ìÿøhóð åëì æóðíàëû îëàí "Science" 5 ñåíòéàáð,

1997-úè èë òàðèõëè ñàéûíäà áó ìþâçóäà õöñóñè áèð

ìÿãàëÿ äÿðú åäèá. Ìÿãàëÿäÿ äåéèëèð: "ÿñëèíäÿ áèð-

áèðëÿðèíÿ ÷îõ éàõûí îëàí áàëûã íþâëÿðèíèí åìáðèîí-

ëàðûíäà áåëÿ ýþðöíöø âÿ èíêèøàô ïðîñåñè áàõûìûí-

äàí úèääè ôÿðãëÿð âàð". Æóðíàë Ùåýåëèí ñõåìëÿðèíè

"áèîëîýèéàäà ÿí áþéöê ñàõòàêàðëûãëàðäàí áèðè" àä-

ëàíäûðûá. (4)

Ìàðàãëûñû îäóð êè, áöòöí áóíëàð ÷îõëàð áÿëëèäèð. Ùåýåëèí ñõåìëÿðäÿ ñàõòà-

êàðëûã åòäèéè hÿëÿ îíóí þçö hÿéàòäà èêÿí - 1910-úó èëäÿ îðòàéà ÷ûõûá âÿ þçö äÿ

áóíó áîéíóíà àëûá. "American Scientist"äÿ äÿðú îëóíàí áèð ìÿãàëÿäÿ "Áèîýå-

íåòèêà ãàíóíó (Ùåýåë òåçèñè) àðòûã þëöá... ßñëèíäÿ åëìè úÿhÿòäÿí îíó ñîíó 20-úè

èëëÿðäÿ ÷àòìûøäû",- äåéÿ áèëäèðèëèð. (5) Àììà áóíà áàõìàéàðàã, òÿêàìöë÷öëÿð

hÿìèí ñàõòà úèçýèëÿðè îí èëëÿð áîéóíúà èøëÿäÿðÿê, ìÿñÿëÿéÿ äÿðèíäÿí âàãèô îë-

ìàéàí êöòëÿíè àëäàäûáëàð.

Ìàñîíëàðûí Ùåýåë íÿçÿðèééÿñèíè hÿëÿ äÿ òÿêàìöëöí ñöáóòó çÿíí åòìÿëÿðè,

îíó "áþéöê àëèì" ñàéìàëàðûíûí èñÿ áèð ñÿáÿáè âàð: ìàñîíëàðûí òÿêàìöë òÿëèìè-

íÿ áàüëûëûãëàðû åëì âÿ àüûëäàí äåéèë, ÿêñèíÿ, åëìñèçëèê âÿ àüûëñûçëûãäàí ýÿëèð.

1. Íàêè Úåâàä Àêêåðìàí, "Ìåìàð Ñèíàí", ñàéû 1, ñÿh.13

2. Ñÿëàìè Èøûíäàü, "Ìàñîíëóã òÿëèìëÿðè", Ìàñîíëóãäàí ßñèíëÿíìÿëÿð, Èñòàíáóë, ñ. 137.

3. Ñÿëàìè Èøûíäàü, "Äèí à÷ûñûíäàí ìàñîí òÿëèìè", Àêàñéà Òÿêàìöë Ìàhôèëè éàéûíëàðû, ñ.10

4. Elizabeth Pennisi, "Íaeckel's Embryos: Fraud Rediscovered", Science, 5 ñåíòéàáð, 1997

5. Keith S.Thomðson, "Ontogeny and Phylogeny Recaðulated, "American Scientist", úèëä 76, ñÿh 273.

Ùåýåë

îëàí ÿí óúà âàðëûãäûð" ìöääÿàñûíû òÿêðàðëàéûð. "Àíîðìàë éàðàäûëûø ïðîñåñè" äå-éÿíäÿ èñÿ úàíëûëàðûí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòóð âÿ áóíóðÿää åäèð. (Ùàëáóêè, ÿñëèíäÿ àíîðìàë îëàí, éÿíè àüëà, åëìÿ, òÿúðöáÿéÿ, åêñ-ïåðèìåíòëÿðÿ çèää ýÿëÿí äöøöíúÿ úàíñûç ìàääÿíèí þç-þçöíÿ úàíëû éàðàòäûüû-íû èääèà åäÿí ìàñîíëàðûí èíàíúûäûð.) Äèããÿò åòñÿíèç ýþðÿðñèíèç êè, ìàñîíëàðûíèçàhëàðûíäà hå÷ áèð åëìè äÿëèë, àðãóìåíò éîõäóð. Îíëàð ñàäÿúÿ "Òÿêàìöëÿ äà-èð åëìè àðãóìåíòëÿð âàð, áóíà ýþðÿ äÿ éàðàäûëûøû ðÿää åäèðèê" äåéèá äóðóðëàð.Ñàäÿúÿ ãÿðÿçëè âÿ êîð-êîðóíà áèð èíàíú...

Áó èíàíú ìàñîí íÿøðëÿðèíäÿ èñðàðëà âóðüóëàíûð. Óñòàä ìàñîí Ñÿëàìè Èøûí-äàü "Òÿáèÿòäÿí êÿíàðäà áèçè èäàðÿ åäÿí, ãàðøûñûíäà ìÿñóëèééÿò äàøûäûüûìûçhå÷ áèð ýöúöí îëìàäûüûíû" èääèà åäèð, ñîíðà äà "hÿéàòûí òÿê höúåéðÿäÿí áàø-ëàéûá, òÿêàìöë éîëóéëà áó ýöíêö ìÿðhÿëÿéÿ ÷àòäûüûíû" áèëäèðèð. (109) Àðäûí-úà èñÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ìàñîíëàð ö÷öí íÿ äåìÿê îëäóüóíó áåëÿ àíëà-äûð: "Òÿêàìöë áàõûìûíäàí èíñàíëà håéâàí àðàñûíäà hå÷ áèð ôÿðã éîõäóð. Èí-ñàíûí éàðàíìàñû âÿ òÿêàìöëöíÿ òÿñèð ýþñòÿðÿí ãöââÿ håéâàíëàðà òÿñèð ýþñòÿ-ðÿí ãöââÿäÿí ôÿðãëè äåéèë". (110)

Áó èääèà ìàñîíëàðûí òÿêàìöë òÿëèìèíÿ íèéÿ þíÿì âåðäèêëÿðèíè à÷ûãúà ýþñ-òÿðèð. Îíëàðûí ìÿãñÿäè èíñàíûí éàðàäûëìàüû ôèêðèíè ìöäàôèÿ åòìÿê, áóíóíëà äàþç hóìàíèñò âÿ íàòóðàëèñò ôÿëñÿôÿëÿðèíè êÿñÿðëè ýþñòÿðìÿêäèð. Áó éþíäÿ éåýà-íÿ àðãóìåíòëÿðè èñÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèäèð. Îíà ýþðÿ äÿ ìàñîíëóã íåúÿ âÿíÿéèí áàhàñûíà îëóðñà-îëñóí, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí éàéûëìàñûíà âÿ äÿñòÿê-ëÿíìÿñèíÿ ÷àëûøûð. Áó èñÿ áèç äèíäàðëàðû äàèì "åhêàì÷û" îëìàãäà ñó÷ëàéàíìàñîíëàðûíûí þçëÿðèíèí åhêàì÷û îëäóãëàðûíû ýþñòÿðèð.

Ìàñîí åhêàì÷ûëûüûÅhêàì÷ûëûã (äîãìàòèçì) - äîüðóëóüóíà äàèð hå÷ áèð àðãóìåíò îëìàéàí

ôèêðè ïñèõîëîæè ñÿáÿáëÿðäÿí èñðàðëà âÿ êîð-êîðóíà ìöäàôèÿ åòìÿêäèð. Åhêàì-÷ûëàð (äîãìàòèêëÿð) þç èíàíäûãëàðû ôèêðè ãåéä-øÿðòñèç, ñóáóòñóç ãÿáóë åäèð âÿìöçàêèðÿéÿ ÷ûõàðìûðëàð. Ìàñîíëàð âÿ äèíÿ ãàðøû ÷ûõàí äèýÿð ãðóïëàð hÿìèøÿäèíäàðëàðû åhêàì÷ûëûãäà ñó÷ëàéûáëàð. Áó èòòèhàìëàð èíäèíèí þçöíäÿ äÿ äàâàìåäèð. Ìÿñÿëÿí, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèëÿ áàüëû ÷ÿêèøìÿëÿðäÿ òÿêàìöë÷öëÿð áóòÿëèìè ãÿáóë åòìÿéÿíëÿðè åhêàì÷ûëûãäà ñó÷ëàéûð, åëìèí äîãìàòèçìè éàõûíàáóðàõìàäûüûíû áèëäèðÿðÿê, þçëÿðèíè åëìëè åëàí åäèðëÿð. Ùàëáóêè áó, ñàõòàêàðëûã-äàí áàøãà áèð øåé äåéèë. ×öíêè Àëëàhûí âàðëûüûíà âÿ Îíóí áöòöí ìþâúóäàòûéàðàòìàñûíà èíàíìàã åëìè ñöáóòëàðà ÿñàñëàíàí áèð èíàíúäûð - òÿáèÿòäÿ ìþhòÿ-

120

øÿì áèð òàðàçëûã, ñèñòåì âÿ ëàéèhÿëÿíäèðèëìÿ âàð êè, îíóí øöóðëó øÿêèëäÿ ãó-ðóëäóüó à÷ûã-àøêàðäûð. Åëÿ Ãóðàíè-Êÿðèìäÿ äÿ èíñàíëàð Àëëàhûí âàðëûüûíàèíàíìàüà ÷àüûðûëàðêÿí áó ñèñòåì, òàðàçëûã öçÿðèíäÿ äöøöíìÿéÿ äÿâÿò åäèëèð-ëÿð. Áèð ÷îõ àéÿëÿðäÿ Àëëàhûí ýþéëÿðäÿêè âÿ éåðäÿêè äÿëèëëÿðè öçÿðèíäÿ äöøöí-ìÿê ÿìð îëóíóð. Àéÿëÿðäÿ äèããÿòÿ ÷àòäûðûëàí áó äÿëèëëÿð êàèíàòäàêû òàðàçëûãâÿ äöçÿí, äöíéàíûí èíñàí éàøàìûíà óéüóí éàðàäûëìàñû, áèòêè âÿ håéâàíëàðûíîïòèìàë ãóðóëóøó, èíñàíûí ðóhè þçÿëëèêëÿðè êèìè ìÿñÿëÿëÿðäèð êè, ÷àüäàø åëìáöòöí áó ñàhÿëÿðäÿ Àëëàhûí âàðëûüûíû ýþñòÿðÿí à÷ûã ñöáóòëàð îðòàéà ãîéóð.(Òÿôÿððöàòëû áèëýè ö÷öí Ùàðóí Éÿhéàíûí "Àëëàh àüûëëà òàíûíûð", "Êàèíàòûí éà-ðàäûëûøû", "Ìþúöçÿëÿð çÿíúèðè", "Ùÿéàòûí ýåð÷ÿê ìÿíøÿéè", "Äöøöíÿí èíñàíëàðö÷öí" êèòàáëàðûíà áàõûí.)

ßñèë äîãìàòèçì èñÿ áöòöí áóíëàðû ýþðìÿçëèéÿ âóðàðàã, Àëëàhû èíêàð åäÿí,êàèíàòûí âÿ úàíëûëàðûí òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíäûüûíû äåéèá äóðàí èíêàð÷û-ëàðà àèääèð. Ìàñîíëàð åéíèëÿ áó úöð hÿðÿêÿò åäèðëÿð. Àëëàhûí âàðëûüûíûí äÿëèë-ëÿðèíè àøêàð ýþðìÿëÿðèíÿ ðÿüìÿí, hóìàíèñò âÿ ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿ óüðóíäà áö-òöí áóíëàðû ðÿää åäèð, ýþðìÿçëèéÿ âóðóðëàð. Àëëàh Ãóðàíäà î úöð èíñàíëàðäàíáåëÿ áÿhñ åäèð:

- [Åé èíñàíëàð!] Ìÿýÿð Àëëàhûí ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ îëàíëàðû [ýöíÿøè, àéû,óëäóçëàðû âÿ áóëóäëàðû; ìåéâÿëÿðè, áèòêèëÿðè, äÿíèçëÿðè, ÷àéëàðû âÿ ýþëëÿ-ðè] ñèçÿ ðàì åòäèéèíè [ñèçèí èñòèôàäÿíèçÿ âåðäèéèíè] àøêàð [ýþðìÿ, åøèòìÿñàüëàìëûã] âÿ ýèçëè [ÿãë, øöóð, ôÿhì, åëì] íåìÿòëÿðè ñèçÿ áîëëóúà åhñàíåòäèéèíè ýþðìöðñöíöçìö? Èíñàíëàð è÷ÿðèñèíäÿ åëÿñè äÿ âàðäûð êè, íÿ áèðåëìÿ, íÿ áèð äîüðó éîë ýþñòÿðÿí ðÿháÿðÿ íÿ äÿ áèð íóðàíè [èëàhè] êèòà-áà ÿñàñëàíìàäàí Àëëàh áàðÿñèíäÿ ìöáàhèñÿ åäèð. Îíëàðà [Ìÿêêÿ ÿh-ëèíÿ]: "Àëëàhûí íàçèë åòäèéè Ãóðàíà òàáå îëóí!",- äåéèëäèêäÿ, îíëàð:"Õåéð, áèç àòàëàðûìûçûí ýåòäèéè éîëà [èáàäÿò åòäèéè äèíÿ] òàáå îëàúà-üûã!",- äåéÿ úàâàá âåðÿðëÿð. Áÿñ øåéòàí îíëàðû úÿhÿííÿì îäóíóí ÿçà-áûíà ÷àüûðûðñà, íåúÿ? Éåíÿäÿìè hÿìèí éîëëà ýåäÿúÿêëÿð? (Ëîüìàí 20-21)Àéÿäÿ èíêàð÷ûëàðûí Àëëàhûí äÿëèëëÿðèíè ýþðÿ-ýþðÿ Îíóí äèíèíÿ ãàðøû ñàâàø-

äûãëàðû áèëäèðèëèð. Áóíóí ñÿáÿáè èñÿ hÿìèí èíêàð÷ûëàðûí "àòàëàðûíûí èíàíäûãëàðûøåéëÿðÿ èíàíìàëàðû", éÿíè êîð-êîðóíà áèð ÿíÿíÿíè äàâàì åòäèðìÿëÿðèäèð. Áó"ÿíÿíÿ" àíëàéûøûíûí êèòàáûí ÿââÿëèíäÿí áÿðè èíúÿëÿäèéèìèç ìàñîí òàðèõè âÿôÿëñÿôÿñèëÿ ÷îõ ñûõ áàüëû îëäóüóíóí ôÿðãèíÿ âàðäûíûçìû? Áÿëè, ìàñîíëóã ÿíÿ-íÿ÷èëèêëÿ îëäóãúà ñûõ áàüëûäûð. ×öíêè ìàñîíëóã êþêëÿðè ìèíèëëÿðëÿ þíúÿêè áöò-

121

122

123

Ìàñîíëóã ñàäÿúÿ êþhíÿ ÿíÿíÿëÿðè êîð-êîðàíÿ

äàâàì åòäèðèð. Ýöíöìöçöí ìàñîíëàðû ÿñðëÿð þí-

úÿ éàøàéàí "ãàðäàø"ëàðûíûí áàòèë èíàíú âÿ àéèí-

ëÿðèíè hå÷ íÿ ñîðóøìàäàí âÿ äöøöíìÿäÿí áó

ýöí äÿ éàøàäûðëàð.

ïÿðÿñòëèéÿ óçàíàí áèð ÿíÿíÿ øÿáÿêÿñèíäÿí áàøãà hå÷ íÿ äåéèë. Îíëàð ÃÿäèìÌèñèð ôèðîíëàðûíûí, ôèðîíëàðûí ñåhðáàçëàðûíûí, Ãÿäèì Éóíàíûñòàíûí ìàòåðèàëèñòôèëîñîôëàðûíûí, håðìåòèêëÿðèí, êàááàëà÷ûëàðûí, òàìïëèéåðëÿðèí, ýöë-õà÷ëûëàðûí, âÿþçëÿðèíäÿí ÿâÿëêè äèýÿð ìàñîí äÿðíÿêëÿðèíèí ÿíÿíÿëÿðèíè êîð-êîðóíà äàâàìåòäèðèðëÿð. Ýöíöìöçöí ìàñîí ëîæàëàðûíäà hÿëÿ äÿ ìèíëÿðëÿ èë ÿââÿëêè ÿôñàíÿ-ëÿð, ñèìâîëëàð, êÿëìÿëÿð èøëÿäèëèð. Ìàñîíëàð hàìûñû éöêñÿê òÿhñèë ýþðìöø èí-ñàíëàð îëìàëàðûíà, úÿìèééÿòèí éöêñÿê òÿáÿãÿëÿðèíäÿí ýÿëìÿëÿðèíÿ ðÿüìÿí,ÿëëÿðèíÿ óëäóçëó ãûëûíúëàð, ãóðó êÿëëÿëÿð àëûð, Ãÿäèì Ìèñèð äèëèíäÿ ñþçëÿð ìû-ðûëäàíàðàã, Ãÿäèì Ìèñèð ïàëòàðëàðû ýåéèð, ÿúàèá-ãÿðàèá ìÿðàñèìëÿð êå÷èðèðëÿð.Ìàñîíëóüóí íÿ îëäóüóíó áèëìÿéÿí èíñàí ëîæàéà ýèðñÿ, òðàýèêîìåäèê òàìàøàñÿhíÿñèíÿ äöøäöéöíö çÿíí åäÿúÿê, ýþçëÿðè áàüëû, áîéóíäà èï ýÿçäèðÿí, áèðàéàüû éàëûí ýÿçèøÿí ìàñîíó ýþðÿíäÿ èñÿ áÿëêÿ äÿ, ýöëìÿêäÿí óüóíóá ýåäÿ-úÿê. Àììà þç äöíéàëàðûíà ãàïûëûá éàøàéàí ìàñîíëàð áó ãÿðèáÿëèêëÿðè ÷îõíîðìàë ãàðøûëàéàð, ëîæàëàðûí ìèñòèê àòìîñôåðèíäÿ ïñèõîëîæè ðàhàòëûã äóéóð, ñîí-ðà äà îòóðóá áèð-áèðëÿðèíÿ "àòîìëàðûí ðóhó âàð, îíëàð áèð àðàéà ýÿëèá, úàíëûëà-ðû éàðàäûðëàð", "äöíéà ìàãìàíûí ýþðöíìÿç çÿêàñû íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíäû", "ÀíàÒÿáèÿò áèçëÿðè íÿ ýþçÿë éàðàäûá" êèìè õöðàôàòëàð äàíûøûð, öñòÿëèê, áóíëàðà äàèíàíûðëàð. Ñàäÿúÿ ÿíÿíÿëÿðè ãîðóìàã ö÷öí áàø âåðÿí áöòöí áó êîìåäèéà îãÿäÿð áþéöê áèð çûððàìàëûãäûð êè, áåëÿ áèð ôèêèð ñèñòåìèíèí hÿëÿ äÿ éàøàäûëìà-ñûíà àíúàã håéðÿòëÿíìÿê îëàð.

Ìàñîíëàðûí þç ÿíÿëÿðèíÿ êîð-êîðàíÿ áàüëûëûãëàðû îíëàðûí áþéöê ÿhÿìèééÿòâåðäèêëÿðè "landmark" àíëàéûøûíäà îðòàéà ÷ûõûð. Èíýèëèñ êÿëìÿñè îëàí "land-mark" òàðèõè þíÿì âÿ ìÿíàíû ñèìâîëëàøäûðàí ãóðóëóø àíëàìûíà ýÿëèð. Ìàñîíëåêñèêîíóíäà èñÿ "landmark"ëàð òÿøêèëàòûí ãóðóëäóüó ýöíäÿí áÿðè äÿéèøìÿäÿíýÿëÿí ãàéäàëàðäûð. Áÿñ îíëàð íèéÿ hå÷ äÿéèøìÿéèá?

Ìàñîíëàðûí áó ñóàëà ÷îõ ìàðàãëû úàâàáëàðû âàð. "Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíèí1992-úè èëäÿ ÷ûõàí ñàéëàðûíûí áèðèíäÿ áóíóíëà áàüëû éàçûëûá:

- Ìàñîíëóüóí ëàíäìàðêëàðû ÷îõ ãÿäèìäÿí ýÿëÿí ãàíóíëàðäûð. Îíëàð äþâð-äÿí-äþâðÿ, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ êå÷èá. Ùå÷ êèì îíëàðûí íÿ çàìàí îðòàéà ÷ûõäû-üûíû áèëìèð. Êèìñÿíèí îíëàðû äÿéèøäèðìÿéÿ âÿ éà ëÿüâ åòìÿéÿ hàããû éîõ-äóð. Îíëàð úÿìèééÿòèí éàçûëû âÿ éàçûëìàìûø ãàíóíëàðûäûð. Éàçûëû îëìàéàíëàíäìàðêëàð hå÷ áèð áàøãà éåðäÿ þéðÿíèëìÿñè ìöìêöí îëìàéàí ëîæà ðèòó-àëëàðû âÿ òÿëèìëÿðèäèð. Éàçûëû ëàíäìàðêëàð èñÿ àëòû äÿíÿäèð âÿ èëê äÿôÿ 1723-úö èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø Èíýèëèñ Êîíñòèòóñèéàñûíäà "Àçàä ìàñîíóí ìöêÿëëÿ-ôèééÿòëÿðè" áàøëûüû àëòûíäà îõóíóëà áèëÿð. (111)

124

125

Ìàñîí ÿíÿíÿ÷èëèéèíèí áèð èôàäÿñè: ÿñðëÿðäèð hå÷ äÿéèøìÿäÿí èøëÿäèëÿí ñèìâîëëàð

126

Ìàñîíëàðûí "êîíñòèòóñèéà" êèìè ãÿáóë åòäèêëÿðè ãàéäàëàð ÿñðëÿðäèð äÿéèøìÿäÿí ãîðóíóð

Ýÿëèí, áó ñþçëÿðè àüûë ñöçýÿúèíäÿí êå÷èðÿðÿê, äöøöíÿê: îðòàäà ìàñîíëóãàäëû òÿøêèëàò âàð. Îíóí öçâëÿðè ÿñðëÿðäèð êè, êèì òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëäèéè áÿë-ëè îëìàéàí ãàéäàëàðà ÿìÿë åäèðëÿð. Þçö äÿ ãÿòè îëàðàã áó ôèêèðäÿäèðëÿð êè, hÿ-ìèí ãàéäàëàðû hå÷ êèì äÿéèøäèðÿ áèëìÿç. Âÿ àðàëàðûíäàí hå÷ êèì "íèéÿ áö-òöí áóíëàðà ÿìÿë åäèðèê" äåéÿ ñîðóøìóð!.. Öñòÿëèê áó ÿúàèá ìÿðàñèìëÿðÿÿìÿë åòìÿê óüðóíäà åëìè êÿøôëÿðè äÿ ýþðìÿçëèéÿ âóðóðëàð. Áåëÿ áèð èúìàíûí"åëìè âÿ àüûë" éîëóíäà îëäóüóíà èíàíà áèëÿðñèíèçìè?

Éóõàðûäà ñèòàò ýÿòèðäèéèìèç ìÿãàëÿíèí áàøãà áèð éåðèíäÿ èñÿ áèð ìàñîíóíëàíäìàðêëàðà "ñîðóøìàäàí èòàÿò åòìÿ" éàíàøìàñû áåëÿ èçàh îëóíóð: "Ìÿíèìö÷öí ëàíäìàðê ìàñîíëóüóí î ãÿäÿð ãÿäèìäÿí ìþâúóä îëàí áèð hèññÿñèäèð êè,íÿ ëîæàäàêû, íÿ äÿ àçàä ìàñîí îëàðàã äàâðàíûøûìëà áàüëû îíóí hàðàäàí ýÿë-äèéèíè hå÷ äöøöíìÿäèì; ìÿí hå÷ áèð íàðàhàòëûã äóéìàäàí îíóíëà éàøàéû-ðàì". (112)

Ùàðàäàí ýÿëäèéèíè hå÷ äöøöíìÿäèêëÿðè ãàéäàëàðà èíàíàí âÿ áóíëàðëà éàøà-éàí èíñàíëàðëà äîëó äÿðíÿéè "àüûëëû" ñàéà áèëÿðìèñèíèç?

Øöáhÿñèç, ìàñîíëóüóí "àüûëëû âÿ åëìëè" îëìàã èääèàñû òàìàìèëÿ áîøäóð.Îíëàð äà äèýÿð ìàòåðèàëèñòëÿð êèìè äàèì "åëì âÿ àüûë" êÿëìÿëÿðèíè èøëÿòìÿëÿ-ðèíÿ ðÿüìÿí, ÿñëèíäÿ hå÷ áèð àüûëëû âÿ åëìëè ÿñàñû îëìàéàí ôÿëñÿôÿíè ìöäàôèÿåäèð, åëìèí îðòàéà ãîéäóüó ýåð÷ÿêëÿðÿ èñÿ ýþç éóìóðëàð. Áó äóðóì îíó ýþñ-òÿðèð êè, ìàñîíëóã èíñàíëàðû Àëëàhà èìàí ýÿòèðìÿêäÿí óçàãëàøäûðàí, îíëàðû áîøãàéäàëàð, õóðàôàòëàð, ÿôñàíÿëÿðëÿ àëäàäûá, éàíëûø éîëà ñàëàí áèð éàëàí øÿáÿêÿ-ñèäèð. Ãóðàíäà Àëëàhû ãîéóá, Ýöíÿøÿ ñÿúäÿ åäÿí áöòïÿðÿñò Ñÿáà ãþâìöéëÿáàüëû äåéèëÿí "Øåéòàí îíëàðû éîëäàí àçäûðûá, îíà ýþðÿ äÿ hèäàéÿòÿ ãîâóøà áèë-ìèðëÿð" (Íÿìë 24) ñþçëÿðè ìàñîíëóã ö÷öí äÿ êå÷ÿðëèäèð. Ìàñîíëàð óëäóçëóñèìâîëëàðëà, ìèñòèê èíàíúëàðëà áÿçÿíÿí êþhíÿ áèð òÿëèìÿ ýþðÿ Àëëàhûí äèíèíèðÿää åäèðëÿð. Þçö äÿ òÿêúÿ ðÿää åòìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíìèð, hÿì äÿ äèíÿ ãàðøûñàâàø àïàðûðëàð. Âÿ áó ñàâàø ÷îõ óçóí áèð ìöääÿòäèð êè, äàâàì åäèð.

127

-VI-ÌÀÑÎÍËÀÐÛÍ

ÄÈÍß ÃÀÐØÛ ÑÀÂÀØÛ

Ìàñîíëóã âàðëûüûíû èëê äÿôÿ ðÿñìÿí 1717-úè èëäÿ èíýèëòÿðÿäÿ åëàí åò-äè. Áó òàðèõäÿí ñîíðà ìàñîíëóã þíúÿ Èíýèëòÿðÿäÿ, àðäûíúà èñÿ áàø-äà Ôðàíñà îëìàãëà áöòöí Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ äèíÿ ãàðøû ÷ûõàíëà-

ðûí òîïëàíäûüû éåð îëäó. Þçëÿðèíè "àçàä ôèëîñîôëàð" åëàí åäÿí âÿ áóíóíëà äàèëàhè äèíëÿðè òàíûìàäûãëàðûíû áèëäèðÿí õåéëè àâðîïàëû åëì àäàìû ìàñîí ëîæàëà-ðûíäà áèð àðàéà ýÿëäè. Ìåìàð Ñèíàí äÿðýèñèíäÿêè "Ìàñîíëóüóí èëê äþâðëÿðè"áàøëûãëû ìÿãàëÿäÿ äÿ ãåéä îëóíäóüó êèìè, "Ìàñîíëóã hÿãèãÿòè êèëñÿ õàðèúèí-äÿ àðàéàíëàðûí áèðëÿøäèéè, òîïëàíäûüû éåð îëäó". (113)

"Ùÿãèãÿòè êèëñÿ õàðèúèíäÿ àðàéàí" áó çöìðÿ äèíÿ ãàðøû äà äöøìÿí÷èëèêåäèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ òåçëèêëÿ hÿìèí òÿøêèëàò êèëñÿíè, õöñóñèëÿ äÿ êàòîëèê êèë-ñÿñèíè úèääè íàðàhàò åäÿí áèð ãóðóìà ÷åâðèëèäè. Áó ìàñîíëóã-êèëñÿ ìöáàðèçÿ-ñè ýåòäèêúÿ ýåíèøëÿíÿðÿê, 18 âÿ 19-úó ÿñðëÿðäÿ Àâðîïà òàðèõèíèí àéðûëìàç hèñ-ñÿñèíè ÷åâðèëäè. XIX ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà Àâðîïàíûí höäóäëàðû õàðèúèíÿ äÿéàéûëìàüà áàøëàéàí ìàñîíëóã ýåòäèéè hÿð þëêÿäÿ äèíÿ ãàðøû ôÿëñÿôÿíèí âÿôÿàëèééÿòèí ÷ûõûø íþãòÿñèíÿ ÷åâðèëäè.

"Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíäÿêè "Ñèéàñÿò âÿ Ìàñîíëóã" áàøëûãëû áèð ìÿãàëÿ-äÿ ìàñîíëàðûí äèíÿ ãàðøû ñàâàøû áåëÿ òÿñâèð îëóíóð:

- Ôàðìàçîíëóã ñèéàñè ïàðòèéà îëìàãëà éàíàøû, 18-úè ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ñè-éàñè-ñîñèàë úÿðÿéàíëàðûí èíêèøàôûíà óéüóí îëàðàã áåéíÿëõàëã øÿáÿêÿéÿ÷åâðèëìÿéÿ áàøëàäû. Äèíÿ ãàðøû ñàâàø à÷àí ôàðìàçîíëóã Êèëñÿíèí äþâëÿò âÿõàëã öçÿðèíäÿêè íöôóçóíó ÷þêäöðìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Áó ñÿáÿáäÿí, 1738 âÿ1751-úè èëëÿðäÿ Ïàïà òÿðÿôèíäÿí äèíñèç òÿøêèëàò åëàí åäèëèá. Ôàðìàçîíëóãìÿçhÿá àçàäëûüû ÿñàñ òóòóëàí þëêÿëÿðäÿ ìöÿééÿí ãÿäÿð ýèçëè ôÿàëèééÿòýþñòÿðñÿ äÿ, äàèì úÿìèééÿòèí îðòà âÿ àøàüû òÿáÿãÿëÿðèëÿ òÿáëèüàò-òÿøâèãàòèøè àïàðûá, òÿäðèúÿí éöêñÿê ìÿìóðëàð ñèíôè àðàñûíäà äà òÿðÿôäàðëàð òàïûá âÿéóõàðû ñÿâèééÿëÿðÿ ãàëõûá. Êàòîëèê ìÿçhÿáèíèí hàìûéà ìÿúáóðè îëäóüóìÿìëÿêÿòëÿðäÿ èñÿ òàì ýèçëè, ãàíóíñóç äÿðíÿê êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèá. Áóìÿìëÿêÿòëÿðäÿ îðòà òÿáÿãÿäÿí àçàä äöøöíúÿëè ýÿíúëÿð âÿ hþêóìÿòäÿíìÿìíóí îëìàéàí çàáèòëÿð ìàñîí ëîæàëàðûíà ãîøóëóáëàð âÿ áåëÿúÿ, Èñïàíè-éà, Ïîðòóãàëèéà, Èòàëèéàäà êàòîëèêëèéÿ ãàðøû öñéàíêàð ãðóïëàð ôîðìàëàøìà-üà áàøëàéûá. (114)Øöáhÿñèç êè, áóíó éàçàí ìàñîí ìöÿëëèô þç òÿøêèëàòûíûí õåéðèíÿ îëàí èôà-

äÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèð, ìàñîíëóüóí "êèëñÿ çöëìöíÿ" ãàðøû ñàâàøäûüûíû áèëäèðèð.Àíúàã ìÿñÿëÿíè äÿðèíäÿí àðàøäûðàíäà áÿëëè îëóð êè, ÿñèë çöëìö áèð ÷îõ þëêÿ-ëÿðäÿ ìàñîíëàð òÿðÿôèíäÿí ãóðóëàí âÿ äÿñòÿêëÿíÿí hþêóìÿòëÿð ýþñòÿðèá. Äè-ýÿð òÿðÿôäÿí, êèëñÿ Õðèñòèàí äèíèíèí òÿhðèôÿ óüðàäûëìàñû ñÿáÿáèíäÿí hÿãèãÿ-òÿí ñõîëàñòèê ôèêèðëÿð éàéñà äà, úÿìèééÿòÿ òÿçéèã ýþñòÿðñÿ äÿ, ìàñîíëóüóí ñà-âàøû êèëñÿéÿ éîõ, èëàhè äèíëÿðÿ ãàðøû îëóá. Áóíà ÿìèí îëìàã ö÷öí ìàñîíëó-üóí ãóðóëóøóíà, àéèíëÿðèíÿ íÿçÿð ñàëìàã éåòÿðëèäèð.

Ìàñîí ëîæàñûíà ìèñàë:"Úÿhÿííÿì îäó êëóáó"18-úè ÿñðäÿ ìàñîíëàðûí íåúÿ òÿøêèëàòëàíäûüûíû, íÿ èøëÿðëÿ ìÿøüóë îëäóãëà-

ðûíû àíëàìàã ö÷öí î äþâðäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ýèçëè ìàñîí äÿðíÿêëÿðèíèí èøè-íè àðàøäûðìàã ëàçûìäûð. Áó äÿðíÿêëÿðäÿí áèðè äÿ hÿìèí ÿñðäÿ îðòàéà ÷ûõàí âÿéöçèëëèéèí îðòàëàðûíäà Èíýèëòÿðÿäÿ õåéëè àêòèâ îëàí "Úÿhÿííÿì îäó êëóáó"äóð(Íell Fire Club). Áó êëóáóí ìàñîí èäåéàëàðû äàøûäûüûíû âÿ äèíÿ ãàðøû ÷ûõäû-üûíû ìàñîí éàçàð Äàíèåë Óèëëåíñ (Daniel Willens) "The Íell-Fire Club: Sex,Politics, and Religion in Eighteenth-Century in England" (Úÿhÿííÿì îäóêëóáó: îí ñÿêêèçèíúè ÿñðäÿ Èíýèëòÿðÿäÿ ñåêñ, ñèéàñÿò âÿ äèí) àäëû ìÿãàëÿñèí-

129

äÿ à÷ûãëàéûð. Ìàñîíëàðûí "thefreemason.com" öíâàíëû èíòåðíåò ñàéòûíäà éàéû-ëàí ìÿãàëÿêè áÿçè ìàðàãëû ôèêèðëÿðè äèããÿòèíèçÿ ÷àòäûðûðûã:

- Èíýèëòÿðÿäÿ êðàë III Ýåîðãóí hàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ àéëû ýåúÿëÿðèí áèðèí-äÿ hþêóìÿòèí áÿçè ýöúëö öçâëÿðè, ìÿøhóð çèéàëûëàð âÿ ñÿíÿò÷èëÿð áèðëèêäÿãàéûüà äîëóøàðàã, Òåìçà ÷àéû èëÿ Ãÿðáè Âèêîìá (West Wycombe) hÿí-äÿâÿðèíäÿ éåðëÿøÿí ìîíàñòûðûí õàðàáàëûãëàðûíà äîüðó éîë àëäûëàð. Îðàäà êå-øèø ãèéàôÿòèíÿ áöðöíÿí áó àäàìëàð ìöãÿääÿñëèéèíè èòèðìèø ìîíàñòûðûíçÿíýëÿðèíèí ñÿäàñû àëòûíäà hÿð úöð ÿõëàãñûçëûüà áàø âóðäóëàð. ßñèëçàäÿ áèðãàäûíûí ÷ûëïàã âöúóäóéëà ñöñëÿíÿí áó Ãàðà Àéèíÿ ýåúÿ éàðûñû àðà âåðèëäèâÿ øåéòàíà òàïûíàí áó èíñàíëàð Áðèòàíèéà Èìïåðèéàñûíûí òàëåéèëÿ áàüëû ïëàí-ëàð ãóðìàüà áàøëàäûëàð. Îíëàð õàëã àðàñûíäà "Úÿhÿííÿì Êëóáó" êèìè òà-íûíñàëàð äà, þçëÿðèíè "Ìåäìåíhàìëû ìöãÿääÿñ Ôðàíñèñ êåøèøëÿðè" àäëàíäû-ðûðäûëàð. Áó úÿìèééÿòèí øåéòàíè ÿìÿëëÿðè hàããûíäà äåäè-ãîäóëàðûí àðäû-àðà-ñû êÿñèëìèðäè, hÿòòà 1765-úè èëäÿ ×àðëç Úîíñòîí (Charles Éohnstone) àäëûéàçû÷û Ìåäìåíhàì êåøèøëÿðèíèí ñèðëÿðèíèí ôàø åäèëäèéè "Êðèñòàë" (Chrystal)àäëû ðîìàí äà íÿøð åòäèðìèøäè.Ìåäìåíhàì êåøèøëÿðèíèí ÿñàñ òÿøêèëàòû 1698-1731-úè èëëÿðäÿ éàøàìûø Óàð-òîí Ôèëèï (Wharton Philið) òÿðÿôèíäÿí 1719-úó èëäÿ Ëîíäîíäà ãóðóëàí Úÿ-hÿííÿì Êëóáóäóð. Óàðòîí Ëèáåðàë Ïàðòèéàñûíûí òàíûíìûø öçâëÿðèíäÿí áèðè,ìàñîí ñèéàñÿò÷è èäè. Î, hÿìèøÿ ñàòàíèñò øÿíëèêëÿðÿ þíäÿðëèê åäÿðÿê, äèíèëàüà ãîéóðäó. 1722-úè èëäÿ èñÿ Áþéöê Ëîíäîí Ëîæàñûíûí áþéöê óñòàäû ñå-÷èëäè...1739-úó èëäÿ êëóáóí Äåøâóä (Dashwood) àäëû öçâö àááàò Íîêîëèíè (AbbeNicoli) ýþðìÿê ö÷öí ýåòäèéè Ôëîðåíñèéàäà Äèâàí êëóáóíà ãàòûëàúàã ËåäèÌàðè Óîðòëè Ìîíòàãó (Lady Mary Wortley Montagu) èëÿ ãàðøûëàøäû. Îâàõòëàð Èòàëèéàäà ìàñîíëàðûí èøè î ãÿäÿð äÿ éàõøû ýåòìèðäè. Ïàïà XIII Êëå-ìåíò ìàñîíëàðûí ÿëåéhèíÿ éåíè áèð ãÿðàð ÷ûõàðìûøäû. Àíúàã 1740-úû èëäÿïàïà þëäó. Êàðäèíàëëàð Êëóáó éåíè ïàïà ñå÷ìÿê ö÷öí òîïëàíàí ÿñíàäà äàÄåøâóä Ðîìàéà ýÿëäè. Î, þçöíö ìàñîíëàðûí ÿí áþéöê äöøìÿíè îëàí Êàð-äèíàë Îòòèáîíè êèìè ãÿëÿìÿ âåðÿðÿê, ñàõòàêàðëûã åäèá, Îòòèáîíèíè àë÷àëòäû."Ìåäìåíhàì êåøèøëÿðè"íèí hàããûíäà äàhà äÿãèã áèëýè ÿëäÿ åòìÿê ö÷öíîíëàðûí òîïëàíòû êå÷èðäèéè ñàëîíëàðû àðàøäûðìàã ëàçûìäûð. Àíúàã ìàðàãëûäûðêè, hÿìèí ñàëîíëàð áó ýöíÿ ãÿäÿð ñèððèíè ãîðóéóð. Äöçäöð, ñåíñàñèéà hÿ-âÿñêàðû îëàí áÿçè ìöÿëëèôëÿðèí ôèêðèíúÿ, hÿìèí ñàëîíëàð ÿñèë ñàòàíèñò ìÿ-áÿäëÿðèäèð. Ùàëáóêè, îíëàðäàí ìàñîí èúëàñëàðû ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëäèéèíè äö-øöíìÿê äàhà ìÿíòèãëè ýþðöíöð.

130

131

XVIII ÿñð ìàñîí ëîæàëàðûíäàêû ÿúàèá àéèíëÿðäÿí áèðèíèí òÿñâèðè

"Ìåäìåíhàì êåøèøëÿðè"íèí þíäÿ ýÿëÿí öçâëÿðèíäÿí áèðè, àíúàã êëóáäàíàéðûëäûãäàí ñîíðà ìàñîíëóüà ýèðÿí Úîí Óèëêèç (Éohn Wilkes) êþhíÿ äîñò-ëàðûéëà áàüëû áèð ìÿãàëÿäÿ áóíëàðû éàçûð: "Îíëàðûí áèð àðàéà ýÿëÿðÿê ýèçëèàéèíëÿð êå÷èðäèéè, ìöãÿääÿñ íàìèçÿäëÿðè BONA DEA àäûíà òÿãäèì åòäèê-ëÿðè ýèçëè òîïëàíòûëàðà áàõìàüà hå÷ áèð ýöíàhêàð ýþç úÿñàðÿò åäÿ áèëìÿç-äè".Äåøâóäóí ñèéàñè äöøìÿíëÿðèíäÿí îëàí âÿ êëóáäà îíà ãàðøû ÷ûõàí Ñåð Ðî-áåðò Óàëïîëóí (Sir Robert Walðole) îüëó Ùîðàñèî (Íorace) èñÿ ìîíàñòûðhàããûíäà áó ñþçëÿðè ñþéëÿìèøäè: "Òÿëèìëÿðè íÿ îëóðñà-îëñóí, ÿìÿëëÿðè òà-ìàìèëÿ áöòïÿðÿñòëèêäèð. Îíëàðûí øÿíëèêëÿðèíäÿ àëëàhàëàðà ãóðáàíëàð âåðèð,øÿðàá ãÿäÿhëÿðèëÿ òàíðû håéêÿëëÿðè éàíàøû ãîéóëóð".ßýÿð î äþâðäÿ "Ìåäìåíhàì êåøèøëÿðè"íèí ñèéàhûñû îëóáñà äà áåëÿ, áó ýöíÿëäÿ áåëÿ ñÿíÿä éîõäóð. Àíúàã áþéöê åhòèìàëëà áÿëëèäèð êè, êëóáóí öçâ-ëÿðè àðàñûíäà Äåøâóäóí ãàðäàøû Úîí Äåøâóä-Êèíã (Éohn Dashwood-King), Úîí Ìîíòàãó (Éohn Montagu), Úîí Óèëêèñ (Éohn Wilkes), ÚîðúÁàáá Äîäèíãòîí (George Bubb Dodington), Áàðîí Ìåëêîìá (BaronMelcombe), Ïîë Óàéòhåä (Paul Whitehead) âÿ áàøãà íöôóçëó øÿõñëÿð îëóá.Îíëàð þç äþâðëÿðèíäÿ áþéöê hþðìÿò âÿ âàð-äþâëÿò ñàhèáëÿðèéäè.Äåøâóäóí ýþðäöéö áöòöí èøëÿðèí ìÿðêÿçèíäÿ àíúàã äèí ïðîáëåìè äóðóðäó.Úèíñè ñåhðëÿð, ìîíàñòûðäà òàïûëàí Êàááàëà êèòàáû, ìöõòÿëèô ìàñîí øöàð âÿøÿêèëëÿðè âÿ ñ. "Úÿhÿííÿì îäó êëóáó"íóí ìàñîí äÿðíÿéè îëäóüóíó äå-ìÿéÿ ÿñàñ âåðèð. (115)Áó óçóí ñèòàòû ýÿòèðìÿéèìèçèí ñÿáÿáè 18-úè ÿñðäÿ îðòàéà ÷ûõàí ìàñîí øÿ-

áÿêÿñèíèí hàíñû ìöhèòäÿ èíêèøàô åòäèéèíè, èíñàíëàðà íåúÿ òÿñèð ýþñòÿðäèéèíè àé-äûíëàøäûðìàãäûð. Ìàñîíëóã ñèðëè, ìàðàã îéàíäûðàí, úÿçáåäèúè áèð òÿøêèëàò êèìèîðòàéà ÷ûõûá, þç öçâëÿðèíÿ úÿìèééÿòäÿêè äèíè ÿíÿíÿëÿðÿ ãàðøû ÷ûõìàüûí ýÿ-ðÿêäèéèíè òÿëãèí åäèá. Ìàñîí àéèíëÿðèíèí ÿñàñ õöñóñèééÿòè áàéàã äåäèéèìèç êè-ìè, áöòïÿðÿñò ñèìâîë âÿ àíëàéûøëàðû óúàëòìàãäûð. Áåëÿúÿ, îíëàð hÿòòà ñèìâîë-ëàðûéëà äà èíñàíëàðû õðèñòèàíëûãäàí óçàãëàøäûðàðàã, áöòïÿðÿñòëÿøäèðèðäèëÿð.

Àíúàã ìàñîíëàð ñàäÿúÿ ÿúàèá àéèíëÿð êå÷èðìÿêëÿ ãàëìàéûáëàð, Àâðîïàíûèëàhè äèíëÿðäÿí óçàãëàøäûðûá, áöòïÿðÿñòëèéÿ ñöðöêëÿìÿê ö÷öí äàâàìëû áèð ñòðà-òåýèéà hÿéàòà êå÷èðèáëÿð. Áó áþëöìäÿ Àâðîïà òàðèõèíèí àéðû-àéðû âàúèá ìÿð-hÿëÿëÿðèíäÿ ìàñîíëóüóí äèíÿ ãàðøû éöðöòäöéö ñàâàøûí èçëÿðèíè àðàøäûðàúàüûã.Þíúÿ íÿçÿðëÿðèìèçè Ôðàíñàéà ÷åâèðèðèê.

132

Ôðàíñàäà äèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿßââÿëêè ÿñÿðëÿðèìèçäÿ ìàñîíëàðûí Ôðàíñà Èíãèëàáûíäà îéíàäûüû áþéöê ðî-

ëó àðàøäûðìûøûã. Àðòûã áèëèðèê êè, àéäûíëàíìà äþâðö ôèëîñîôëàðûíûí ÿêñÿðèééÿòè,õöñóñèëÿ äÿ äèíÿ ãàðøû ÷ûõàíëàð ìàñîí îëóáëàð. Áþéöê Ôðàíñûç Èíãèëàáûíû hà-çûðëàéàí âÿ îíà áàø÷ûëûã åäÿí éàêîáèí÷èëÿð äÿ ìàñîí ëîæàëàðûíûí öçâëÿðèäèð.(116)

Ìàñîíëàðûí èíãèëàáäà îéíàäûãëàðû ðîë hÿëÿ î äþâðäÿ Êîìò Êàãëèîñòðî(Comte Cagliostro) àäëû áèð òÿõðèáàò÷û õÿôèééÿ òÿðÿôèíäÿí åòèðàô åäèëìèøäè.Êàãëèîñòðî 1789-úö èëäÿ hÿáñ îëóíóá âÿ ñîðüó-ñóàë çàìàíû áÿçè âàúèá ìÿñÿ-ëÿëÿðè áîéíóíà àëûá. Îíóí åòèðàôûíà ýþðÿ, ìàñîíëàð áöòöí Àâðîïàäà ñèëñèëÿ èí-ãèëàáëàð åòìÿéè ïëàíëàøäûðûðëàð. ßñë ìÿãñÿäëÿðè èñÿ ïàïàëûüû éîõ åòìÿê âÿ éàÿëÿ êå÷èðìÿêäèð. Éÿhóäè áàíêèðëÿðè áöòöí áó èøëÿðÿ ìàääè äÿñòÿê âåðèáëÿð,Ôðàíñûç èíãèëàáûíäà äà hÿì÷èíèí îíëàðûí ïóëó ÷îõ áþéöê ðîë îéíàéûá. (117)

Ñèðð äåéèë êè, Áþéöê Ôðàíñûç Èíãèëàáû ñþçöí ÿñèë ìÿíàñûíäà äèíÿ ãàðøû öñ-éàí èäè. Èíãèëàá÷ûëàð ìèíëÿðëÿ äèí àäàìûíû ãÿòëÿ éåòèðäèëÿð, äèíè ãóðóìëàðû ëÿüâåòäèëÿð, èáàäÿò éåðëÿðèíè õàðàáà ãîéäóëàð. Éàêîáèí÷èëÿð hÿòòà õðèñòèàíëûüû ëÿüâåäÿðÿê, "àüûë äèíè" àäëàíàí áöòïÿðÿñò áèð èíàíúëà ÿâÿçëÿìÿéÿ ÷àëûøìûøäûëàð.Àíúàã áèð ìöääÿò ñîíðà èíãèëàá îíëàðûí íÿçàðÿòèíäÿí ÷ûõäû âÿ Ôðàíñà äÿh-øÿòëè áèð õàîñà ñöðöêëÿíäè.

Ìàñîíëàðûí áó þëêÿäÿêè ìèññèéàñû èíãèëàáëà éåêóíëàøìàäû. Èíãèëàáûí àðäûí-úà îðòàéà ÷ûõàí ãàðûøûãëûã ñîíäà Íàïîëåîíóí hàêèìèééÿòè ÿëÿ êå÷èðìÿñèëÿ íÿ-òèúÿëÿíäè. Àíúàã áó äþâð äÿ óçóí ñöðìÿäè, Íàïîëåîíóí áöòöí Àâðîïàéàhþêì åòìÿê àðçóñó þç áàøûíäà ÷àòëàäû âÿ èìïåðàòîð äåâðèëäè. Áóíóí àðäûíúàÔðàíñàäà ãóðóëàí äþâëÿòäÿ ìîíàðõèéà÷ûëàðëà èíãèëàá÷ûëàðûí ìöáàèçÿñè äàâàìåòäè. 1830, 1848 âÿ 1871-úè èëëÿðäÿ äàhà ö÷ èíãèëàá áàø âåðäè. 1848-úè èëäÿ"Èêèíúè Ðåñïóáëèêà", 1871-úè èëäÿ èñÿ "Ö÷öíúö Ðåñïóáëèêà" ãóðóëäó. Áó òÿëà-òöìëö äþâðëÿðäÿ ìàñîíëàð hÿìèøÿ ñîí äÿðÿúÿ àêòèâ îëóáëàð. ßí áþéöê hÿäÿô-ëÿðè èñÿ êèëñÿíè âÿ äèíÿ èíàìû çÿèôëÿòìÿê, äèíè äÿéÿð âÿ ãàéäàëàðûí úÿìèééÿ-òÿ òÿñèðèíè, äèíè òÿhñèëè àðàäàí ãàëäûðìàã îëóá. Ìàñîíëóã "àíòèêëåðèêàëèçì"(êèëñÿ äöøìÿíëÿðè) êèìè òàíûíàí ñèéàñè hÿðÿêàòûí áèð íþâ ãÿðàðýàhû ðîëóíó éå-ðèíÿ éåòèðèá.

"The Catholic Encycloðedia"äà (Êàòîëèê åíñèêëîïåäèéàñû) "Grand Orient"êèìè òàíûíàí Ôðàíñûç ìàñîíëóüóíóí äèíÿ ãàðøû ìèññèéàñû áåëÿ ñÿúèééÿëÿíäèðè-ëèð: "Grand Orient-èí ðÿñìè áöëëåòåí âÿ ñÿíÿäëÿðèíäÿ Ôðàíñûç ïàðëàìåíòèíÿ êå-÷èðèëìèø Êèëñÿéÿ ãàðøû áöòöí ãàíóíëàðûí ìàñîí ëîæàëàðûíäà hàçûðëàíäûüû áèëäè-

133

134

XVIII ÿñð Ôðàíñûç ìàñîí ëîæàëàðûíà äàèð áèð èëëöñòðàñèéà

135

ðèëèð. Áóíóíëà ìàñîíëàð Ôðàíñàäà hÿð øåéè íÿçàðÿòÿ àëäûãëàðûíû ýþñòÿðìÿéÿ ÷à-ëûøûðëàð.

Åéíè åíñèêëîïåäèàäà 1903-úö èë Êîíãðåñèíäÿ ðÿñìè ÷ûõûøû îëàí Ìàññè àäëûâÿêèëèí 1898-úè èë Êîíãðåñèíäÿêè ÷ûõûøû äà âåðèëèá. ×ûõûøäà äåéèëèð: "Ìàñîíëó-üóí ÿñàñ âÿçèôÿñè ñèéàñè ìöáàðèçÿëÿðÿ ýåòäèêúÿ äàhà äÿðèíäÿí ìöäàõèëÿ åò-ìÿêäèð. Êèëñÿéÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ äÿ ìÿhç ìàñîíëóüóí ñàéÿñèíäÿ óüóðëà ýå-äèð. Ìàñîíëóüóí ðóhó, ïðîãðàìëàðû ãàëèá ýÿëèá. Àíúàã áèçèì èøëÿðèìèç hÿëÿéåêóíëàøìàéûá âÿ îíó óüóðëà áàøà âóðìàã ö÷öí äàèì ñàéûã îëìàëû, áèð-áèðè-ìèçÿ ýöâÿíìÿëèéèê. Áó èø - éÿíè êèëñÿéÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ hÿëÿ äÿ äàâàì åäèð.Ðåñïóáëèêà þçöíö äèíè òÿøêèëàòëàðäàí ãóðòàðìàëû, îíëàðû ýöúëö áèð çÿðáÿéëÿ âó-ðóá äàðìàäàüûí åòìÿëèäèð. Éàðûì÷ûã èøëÿð hÿìèøÿ âÿ hÿð éåðäÿ òÿhëöêÿëèäèð,îíà ýþðÿ äÿ ãàðøûìûçäàêûëàð áèð çÿðáÿéëÿ ÿçèëìÿëèäèð". (118)

"The Catholic Encycloðedia" Ôðàíñûç ìàñîíëóüóíóí äèíÿ ãàðøû ñàâàøûéëàáàüëû hÿì÷èíèí áóíëàðû áèëäèðèð: "1877-úè èëäÿí Ôðàíñàäà ôÿàëèééÿòÿ áàøëàéàí,òÿhñèëèí äèíäÿí àéðûëìàñû, äèíè ãóðóìëàðûí, Õðèñòèàí ìÿêòÿáëÿðèíèí áàüëàíìà-ñû êèìè èñëàhàòëàð ýåð÷ÿêëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøàí ìàñîíëàð òÿêúÿ Ôðàíñàäà äåéèë,áöòöí äöíéàäà úÿìèééÿòèí àèíò-Õðèñòèàí ÿñàñäà éåíèäÿí ãóðóëìàñûíà úÿhäåäèáëÿð. Äîëàéûñûéëà, Ôðàíñûç ìàñîíëóüó Äöíéà Ìàñîí Äþâëÿòè ãóðìàüà ÷à-ëûøàí øÿáÿêÿíèí òÿðêèá hèññÿñèäèð. "Grand Orient"èí áþéöê óñòàäû Ñåíàòîð Äåë-ïåê (Delðech) 20 Ñåíòéàáð 1902-úè èëäÿêè ÷ûõûøûíäà à÷ûã-àøêàð áèëäèðèá êè, ìà-ñîí áèðëèéè ãóðóëäóüó ýöíäÿí úÿëèëÿëè ÿôñàíÿñè öçÿðèíäÿ ãÿðàð òóòàí Êèëñÿíèíÿðèìÿñè áàøëàéûá". (119)

Áó ìàñîí "Úÿëèëÿëè" äåéÿðêÿí Ùç.Èñàíû íÿçÿðäÿ òóòóð. ×öíêè Èíúèëÿ ýþðÿÙç.Èñà Ôÿëÿñòèíèí Úÿëèëÿ êÿíäèíäÿ äîüóëóá âÿ áóíà ýþðÿ äÿ "Úÿëèëÿëè Èñà" àä-ëàíûðìûø. Âÿ ìàñîíëàðûí êèëñÿéÿ íèôðÿòè Ùç.Èñàéà, îíóí øÿõñèíäÿ áöòöí èëàhèäèíëÿðÿ äóéäóãëàðû íèôðÿòèí áèð hèññÿñèäèð. Îíëàð XIX ÿñðäÿ ãóðäóãëàðû ìàòå-ðèàëèñò, äàðâèíèñò âÿ hóìàíèñò ìÿäÿíèééÿòëÿ Èëàhè äèíëÿðè þëäöðäöêëÿðèíè âÿÀâðîïàíû òÿçÿäÿí Õðèñòèàíëûãäàí ÿââÿë îëäóüó êèìè, áöòïÿðÿñòëèéÿ ãàéòàðäûã-ëàðûíû äöøöíöðäöëÿð.

Åëÿ hÿìèí î 1902-úè èëäÿ Ôðàíñàäà ãÿáóë åäèëÿí áèð ñûðà ãàíóíëàð äèíÿãàðøû ìöáàðèçÿíè õåéëè èðÿëè àïàðäû. Äöç 3000 äèíè ìÿêòÿá áàüëàíäû, ìÿêòÿá-ëÿðäÿ äèíè òÿhñèëèí âåðèëìÿñè éàñàãëàíäû. Õåéëè äèí õàäèìè hÿáñ åäèëäè, ñöðýö-íÿ ýþíäÿðèëäè. Äèíäàðëàð èêèíúè íþâ èíñàí êèìè ýþðöíìÿéÿ áàøëàäûëàð. Áó ñÿ-áÿáäÿí 1904-úö èëäÿ Âàòèêàí Ôðàíñàéëà áöòöí äèïëîìàòèê ÿëàãÿëÿðèíè êÿññÿäÿ, Ôðàíñàíûí äàâðàíûøûíäà hå÷ áèð äÿéèøèêëèê áàø âåðìÿäè. Ñèòóàñèéà àíúàã

136

Ôðàíñà I Úàhàí Ñàâàøûíäà éåíèëèá, ãöðóðó ãûðûëàíäàí, éöç ìèíëÿðëÿ èíñàí ãóð-áàí âåðÿíäÿí, "ìÿíÿâèééàò" àíëàéûøûíûí þíÿìèíè äÿðê åäÿíäÿí ñîíðà äÿéèø-äè.

Ôðàíñûç Èíãèëàáûíäàí áàøëàéàðàã, XX ÿñðÿ ãÿäÿð ñöðÿí äèíÿ ãàðøû ñàâàø"The Catholic Encycloðedia"-íûí äà áèëäèðäèéè êèìè, "ìàñîí ëîæàëàðûíäà hàçûð-ëàíìûø ãàíóí ëàéèhÿëÿðèíèí ïàðëàìåíòÿ êå÷èðèëìÿñèëÿ" äàâàì åòäèðèëèá. Áó ôàê-òû ìàñîí ãàéíàãëàðû äà åòèðàô åäèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, Òöðê ìàñîíëàðûíûí íÿøðëÿðèíèíáèðèíäÿ "Ãàìáåòòà ãàðäàøûí 6 èéóë 1875-úè èëäÿ Êëåìåíò Àìèòè Ëîæàñûíäàêû÷ûõûøû"íäàí áåëÿ áèð ñèòàò ýÿòèðèëèð: "Èðòèñà Ôðàíñàíû òÿhäèä åäÿðêÿí, äèí äîê-òðèíàëàðû âÿ ýåðè ôèêèðëÿð ÷àüäàø úÿìèééÿòèí ïðèíñèïëÿðèíÿ âÿ ãàíóíëàðûíà ãàð-øû höúóìà êå÷ÿðêÿí Ôðàí-ìàñîíëóã êèìè ÷àëûøãàí, àçàä, à÷ûã ôèêèðëè âÿ ãàð-äàøëûã èäåéàëàðûíà áàüëû áèð òÿøêèëàòûí ñàéÿñèíäÿ Êèëñÿíèí höäóäñóç èääèàëàðû,òÿúàâöçëÿðèëÿ ìöáàðèçÿ àïàðìàüà ýöú òàïäûã. Àéûã îëìàëû âÿ ìöáàðèçÿíè äà-éàíäûðìàìàëûéûã". (120)

Ôèêèð âåðèí êè, ìàñîí ÿäÿáèééàòû äàèì þç èäåéàëàðûíû "èðÿëè÷èëèê" êèìè ýþñ-òÿðèð, äèíäàðëàðû èñÿ "ýåðè÷èëèê"äÿ èòèhàì åäèð. Ùàëáóêè áó, ñþç îéóíóíäàí áàø-ãà áèð øåé äåéèë. ßñëèíäÿ áöòöí äèíäàðëàð, ñèòàòäà äåéèëäèéèíÿ ðÿüìÿí, èðòèúà-éà ãàðøûäûðëàð. Àììà ìàñîíëàð "èðòèúà" èôàäÿñèíè hàãã äèíëÿðÿ éàïûøäûðìàüà÷àëûøàðàã, áóíóíëà èíñàíëàðû îíäàí óçàãëàøäûðìàüà úÿhä åäèðëÿð. Âÿ áóíó äàõöñóñèëÿ âóðüóëàìàã ëàçûìäûð êè, ÿñëèíäÿ ìàñîíëóüóí ìöäàôèÿ åòäèéè ìàòå-ðèàëèñò-hóìàíèñò ôÿëñÿôÿ, Ãÿäèì Ìèñèð âÿ Éóíàíûñòàí êèìè ìÿäÿíèééÿòëÿðèíáöòïÿðÿñò ôèêèðëÿðè îëäóãúà áàòèë âÿ ýåðè äöøöíúÿäèð.

Äîëàéûñûéëà, ìàñîíëàðûí "èðÿëè÷èëèê-ýåðè÷èëèê" òåðìèíëÿðèíèí hå÷ áèð ðåàë ÿñà-ñû éîõäóð. ßñëèíäÿ, áåëÿ áèð ÿñàñ îëà äà áèëìÿç, ÷öíêè ìàñîíëàðëà äèíäàðëàðàðàñûíäàêû çèääèééÿò òàðèõèí ÿí ãÿäèì äþâðëÿðèíäÿí áÿðè äàâàì åäÿí äèí-äèí-ñèçëèê ñàâàøûíûí òÿêðàðûíäàí áàøãà áèð øåé äåéèë. Áó ôèêèðëÿðèí áèðèíúèñèíÿ (âÿäîüðó îëàíûíà) ýþðÿ, èíñàíû Àëëàh éàðàäûá âÿ èíñàí Àëëàhûí ãàðøûñûíäà ìÿñó-ëèééÿò äàøûéûð. Äèýÿð ôèêèð èñÿ èíñàíûí éàðàäûëìàäûüûíû, hå÷ êèì ãàðøûñûíäà ìÿ-ñóëèééÿò äàøûìàäûüûíû äåéÿí èíêàð÷û äöøöíúÿäèð. Áó ýåð÷ÿê ìöáàðèçÿíèí ìà-hèééÿòè àéäûí îëàíäà, äàhà "èðÿëè÷èëèê-ýåðè÷èëèê" êèìè àíëàéûøëàðûí áèð ìÿíà äà-øûìàäûãëàðû ýþðöíöð.

Ìàñîíëàðûí "èðÿëèëÿìÿ" àíëàéûøûíû èøëÿòìÿêäÿ ÿñë ìÿãñÿäëÿðè äèíè éîõ åò-ìÿêäèð. Áó ýåð÷ÿê "The Catholic Encycloðedia"-äà áåëÿ à÷ûãëàíûð:

- Ìàñîíëóüóí èøëÿòäèéè ÿí ÿñàñ öñóëëàð áóíëàðäûð:Éà à÷ûã òÿçéèãëÿ, éà äà äþâëÿòëÿ êèëñÿ àðàñûíäàêû çèääèééÿòäÿí éàðàðëàíà-

137

ðàã, êèëñÿíèí âÿ äèíèí áöòöí ñîñèàë òÿñèðèíè éîõ åòìÿê. ßñë äèíè îðòàäàí ãàë-äûðûá, éåðèíäÿ "èíñàíëûã" êèìè èäåîëîýèéàëàð éåðëÿøäèðìÿê. Åéíè çàìàíäà"äèíëÿð àðàñûíäà ôÿðã ãîéìàìàã" øöàðûéëà äèíè òÿhñèëè ëÿüâ åòìÿê. "GrandOrient" (Áþéöê Ôðàíñûç Ëîæàñû) òÿðÿôèíäÿí èðÿëè ñöðöëÿí hÿìèí "äèíëÿð àðàñûí-äà ôÿðã ãîéìàìàã" àíëàéûøû àíòè-êàòîëèê, àíòè-õðèñòèàí, àòåèñò, ïîçèòèâèñò âÿ àã-íîñòèê õàðàêòåð äàøûéûð. "Grand Orient"ÿ ýþðÿ, óøàãëàðûí äöøöíúÿ àçàäëûüû âÿâèúäàíû òàìàìèëÿ ñèñòåìàòèê îëàðàã ìÿêòÿáäÿ ôîðìàëàøäûðûëìàëû, ìöìêöí îë-äóãúà êèëñÿíèí âÿ äèíäàðëàðûí, hÿòòà þç àèëÿëÿðèíèí áåëÿ òÿñèðèíäÿí ÷ûõàðûëìà-ëûäûð. "Grand Orient" áóíó ñîñèàë úÿìèééÿòèí ãóðóëìàñûíûí ÿñàñ éîëó ýþðöð.(121)

Ýþðöíäöéö êèìè, ìàñîíëóã úÿìèééÿòèí òàìàìèëÿ äèíñèçëÿøäèðèëìÿñè èñòè-ãàìÿòèíäÿ áèð ïðîãðàì òÿòáèã åäèá âÿ èíäè äÿ åòìÿêäÿäèð. Áóíó hÿð âÿòÿí-äàøûí äèíè èíàíúûíà ñàéüû äóéàí, áó èíàíúûí àçàä éàøàíìàñûíû òÿìèí åäÿí äå-ìîêðàòèê äöíéÿâè äþâëÿòëÿ ãàðûøäûðìàã îëìàç. Äåìîêðàòèê äöíéÿâè äþâëÿòäèíäàð îëàí âÿ éà îëìàéàí hÿð áèð ôÿðäèí, éàõóä ãðóïóí àçàäëûüûíà òÿìèíàòâåðèð. Ìàñîíëàðûí èñòÿäèéè èñÿ áöòöí úÿìèééÿòèí øöóðóíäàí äèíè äöøöíúÿíèíéóéóëóá òÿìèçëÿíìÿñèäèð. Ìàñîíëóã ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè hÿð áèð þëêÿäÿ áóïðîãðàìû î þëêÿíèí ìÿäÿíèééÿòèíÿ âÿ øÿðàèòèíÿ óéüóí øÿêèëäÿ ýåð÷ÿêëÿøäèð-ìÿéÿ ÷àëûøûð. Áåëÿ þëêÿëÿðäÿí áèðè äÿ Àëìàíèéàäûð.

Àëìàíèéàäà äèíÿ ãàðøû êàìïàíèéà: "Kulturkamðf"Áóíäàí 150 èë ÿââÿë Àâðîïàäà Àëìàíèéà àäëû áèð þëêÿ éîõ èäè. Áó ýöí-

êö Àëìàíèéàíûí ÿðàçèëÿðèíäÿ ÷îõëó êðàëëûãëàð hþêì ñöðöðäö. Îíëàðäàí ÿí áþ-éöéö èñÿ áó ýöíêö Àëìàíèéàíûí øÿðãèíè âÿ Ïîëøàíûí áþéöê áèð hèññÿñèíè ÿhà-òÿ åäÿí Ïðóññèéà èäè. Ïðóññèéà 1860-úû èëëÿðäÿí äèýÿð Àëìàí äþâëÿòúèêëÿðèíèþçöíÿ áèðëÿøäèðìÿéÿ áàøëàäû âÿ 1871-úè èëäÿ áèðëÿøìèø Àëìàíèéà Èìïåðèéàñû-íû ãóðäó. Áó éåíè äþâëÿòèí ðÿháÿðè èñÿ Ïðóññèéàíûí áàø íàçèðè Îòòî ôîí Áèñ-ìàðê èäè. Áèñìàðê ñîí äÿðÿúÿ ìàhèð äèïëîìàò îëñà äà, äàõèëè ñèéàñÿòäÿ åéíèóüóðó òÿêðàðëàéà áèëìèðäè. Áóíóí ÿñàñ ñÿáÿáêàðëàðûíäàí áèðè äÿ "Áåéíÿëõàëãëèáåðàëëàð" àäëàíàí âÿ åéíèëÿ Ôðàíñàäàêû àíòèêëåðèêëÿð êèìè äèíÿ ãàðøû ÷ûõàí"çèéàëûëàð" çöìðÿñèéäè. "Áåéíÿëõàëã ëèáåðàëëàð" Àëìàíèéàíûí áèðëèéèíèí ñàü-ëàìëàøäûðûëìàñû ö÷öí õàëãûí äèíè äóéüóëàðäàí ãóðòóëìàñûíû âàúèá ñàéûðäûëàð.Îíëàðûí òÿøâèãèëÿ Áèñìàðê þëêÿñèíäÿ êàòîëèêëÿðÿ ãàðøû áèð êàìïàíèéà áàøëàò-äû. "Kulturkamðf", éÿíè "ìÿäÿíèééÿò ñàâàøû" àäëàíäûðûëàí áó êàìïàíèéà "Àë-

138

ìàíëàðûí øöóðóíà íÿçàðÿò åòìÿ ìöáàðèçÿñè" êèìè äÿ ãÿëÿìÿ âåðèëèðäè. (122)Kulturkamðf çàìàíû õöñóñèëÿ Àëìàíèéàíûí úÿíóáóíäà éàøàéàí êàòîëèêëÿð ñîíäÿðÿúÿ úèääè òÿçéèãëÿðëÿ öçëÿøäèëÿð.

1872-úè èëäÿ ÷ûõàðûëàí ãàíóíëà þëêÿäÿêè áöòöí ðàhèáëÿð áèð ýåúÿäÿ hÿáñîëóíäóëàð âÿ ãóðóìëàðû äà ìöñàäèðÿ åäèëäè. 1873-úö èëèí "Ìàé ãàíóíëàðû" èëÿäþâëÿò õèäìÿòèíäÿ ÷àëûøàí áöòöí ðàhèáëÿð èøäÿí ãîâóëäó, íèêàh âÿ òÿhñèë ìÿ-ñÿëÿëÿðè Êèëñÿíèí ÿëèíäÿí àëûíäû, êèëñÿëÿðäÿêè ìÿðàñèìëÿðÿ ìÿhäóäèééÿòëÿðãîéóëäó. Áÿçè éåïèñêîïëàð òóòóëäó, äöç 1300 êèëñÿ ðàhèáñèç ãàëäû.

Àììà áöòöí áóíëàðûí íÿòèúÿñèíäÿ þëêÿäÿ éàøàéàí êàòîëèêëÿð hàêèìèééÿ-òÿ ãàðøû òÿïêè ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàéàíäà, Kulturkamðf äà éóìøàëäûëäû. Áèñìàðê

139

Îòòî ôîí Áèñìàðê

îíó áó èøÿ òÿøâèã åäÿí "Áåéíÿëõàëã ëèáåðàëëàð"û ãóëàãàðäûíà âóðàðàã,Kulturkamðf-û ïèëëÿ-ïèëëÿ çÿèôëÿòäè âÿ ñîíäà òàìàìèëÿ ëÿüâ åòäè. Áó êàìïàíè-éà, áöòöí òàðèõ÷èëÿðèí ðàçûëàøäûüû êèìè, þëêÿíèí ðóhè-ìÿíÿâè ðàhàòëûüûíûí ïî-çóëìàñûíäàí áàøãà hå÷ áèð øåé âåðìÿäè.

Àëìàíèéàäàí ñîíðà Kulturkamðf äàëüàñû Àâñòðèéà, Èñâå÷ðÿ, Áåë÷èêà, Ùîë-ëàíäèéà êèìè þëêÿëÿðÿ äÿ éàéûëäû âÿ îðàëàðäà äà áþéöê èúòèìàè ýåðèëÿìÿéÿ ñÿ-áÿá îëäó.

Ìÿñÿëÿíèí ìàðàãëû òÿðÿôè îäóð êè, Áèñìàðêû áó ñèéàñÿòÿ ñþâã åäÿí "çèéà-ëûëàð" ãðóïó ìàñîíëàð èäè. "The Catholic Encycloðedia" áóíóíëà áàüëû éàçûð:

140

Ôàøèñòëÿð èãòèäàðà ýÿëÿíäÿí ñîíðà äèíÿ ãàðøû Áèñìàðêûí Êóëòóðêàìïôûíäàí äàhà áåòÿð áèð êàìïàíè-

éà áàøëàòäûëàð

- Ìàñîíëàð Ïðóññèéàíû "Ïàïà áàñãûñûíà" ãàðøû "÷àüäàø òÿêàìöëöí òÿìñèë-÷èñè âÿ ãîðóéóúóñó" êèìè ýþðöðäöëÿð. Åëÿ Kulturkamðf-û äà îíëàð áàøëàòäû-ëàð. Áó èøèí ÿí ÿñàñ òÿáëèüàò÷ûñû ìÿøhóð höãóã÷ó âÿ íàòèã, áþéöê ìàñîíóñòàäû Áëàíøëè (Bluntschli) èäè. Kulturkamðf-û Èñâå÷ðÿéÿ éàéàí äà hÿì÷è-íèí î îëóá. Àëìàí ìàñîíëàðû úÿìèééÿòÿ òÿñèð èìêàíëàðû ãàçàíìàã ö÷öíáþéöê ñÿéëÿð ýþñòÿðÿðÿê, Kulturkamðf-û éöðöòäöëÿð. Îíëàð hÿì÷èíèí äèýÿðâàñèòÿëÿðäÿí - õàëã êèòàáõàíàëàðûíäàí, êîíôðàíñëàðäàí, ÷åøèäëè äÿðíÿê âÿãóðóìëàðäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, ìàñîíëóüóí ðóhóíó áöòöí þëêÿéÿ éàéûðäûëàð.(123)Éÿíè Kulturkamðf Áèñìàðê òÿðÿôèíäÿí äàéàíäûðûëàíäàí ñîíðà äà ìàñîíëàð

îíó äàâàì åòäèðèáëÿð. Àëìàí úÿìèééÿòèíè äèíäÿí óçàãëàøäûðìàã ö÷öí àïàðû-ëàí áó ñàâàøûí ÿí àúû íÿòèúÿëÿðè þçöíö 1920-úè èëëÿðäÿ áöðóçÿ âåðäè. Ùÿìèíèëëÿðäÿ ôàøèñòëÿð ýåòäèêúÿ ýöúëÿíäèëÿð âÿ 1933-úö èëäÿ hàêèìèééÿòè ÿëÿ êå÷èð-äèëÿð. Ôàøèñòëÿð hàêèìèééÿòÿ ýÿëÿí êèìè äèíÿ ãàðøû èêèíúè Kulturkamðf-û áàø-ëàòäûëàð. Àìåðèêàëû øÿðh÷è Åëáðèú Êîëáè (Elbridge Colby) éàçûð êè, ôàøèñòëÿð Êà-òîëèê êèëñÿñèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿäÿ hÿòòà 1870-úè èëëÿðäÿêè èëê Kulturkamðf-û äàýåðèäÿ ãîéäóëàð, öñòÿëèê, áóíóíëà êèôàéÿòëÿíìÿéèá, Ïðîòåñòàíò êèëñÿñèíÿ äÿòÿçéèã ýþñòÿðäèëÿð. (124)

Ãûñàñû, Àëìàí ìàñîíëàðûíûí áàøëàòäûüû "úÿìèééÿòè äèíäÿí óçàãëàøäûðìà"hÿðÿêàòû òàðèõèí ÿí ãàíëû äèêòàòîðëóãëàðûíäàí áèðè îëàí ôàøèçìèí áÿðãÿðàð îë-ìàñûíà éîë à÷äû, áó èñÿ þç íþâáÿñèíäÿ 55 ìèëéîí èíñàíûí þëöìöíÿ ñÿáÿáîëàí II Úàhàí Ñàâàøûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðäû.

Èòàëèéàäà äèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿÌàñîíëóüóí äèíÿ ãàðøû àêòèâ ìöáàðèçÿ àïàðäûüû éåðëÿðäÿí áèðè äÿ Èòàëèéà-

äûð. 1870-úè èëÿäÿê èíäèêè Èòàëèéà ÿðàçèñèíäÿ ÷îõëó êè÷èê äþâëÿòëÿð âàðäû. Ôåî-äàëèçì äþâðöíöí ãàëûãëàðû ñàéûëàí áó êè÷èê äþâëÿòëÿðèí ÿí ÿñàñû ïàéòàõòû Ðî-ìàäà éåðëÿøÿí âÿ Ìÿðêÿçè Èòàëèéàíûí áþéöê áèð hèññÿñèíè íÿçàðÿòäÿ ñàõëàéàíÏàïà äþâëÿòè èäè.

Ôðàíñàäàí Èòàëèéàéà ýÿëÿí âÿ XIX ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áóðàäà ãöââÿòëÿ-íÿí ìàñîíëàð Ïàïà äþâëÿòèíè éûõìàã âÿ Êèëñÿíèí Èòàëèéàäàêû íöôóçóíó ñàðñûò-ìàüà ÷àëûøûðäûëàð. "The Roman Catholic Church and the Craft" (Ðîìà Êàòî-ëèê Êèëñÿñè âÿ ìàñîíëóã) àäëû êèòàáûí ìöÿëëèôè, óñòàä ìàñîí Àëåê Ìåëëîðà ýþ-ðÿ (Alec Mellor), "19-úó ÿñðèí îðòàëàðûíäàí ñîíðà èòàëéàí ñèéàñÿòèíèí áèð íþì-ðÿëè ôÿàëèééÿòè îëàí Ïàïàéëà ìöáàðèçÿ hÿãèãÿòÿí äÿ, ìàñîíëàð òÿðÿôèíäÿí èäà-ðÿ îëóíóá".

141

Ìàñîíëóã Èòàëèéàäà äèíÿ ãàðøûìöáàðèçÿíè þç íÿçàðÿòè àëòûíäàéàðàäûëàí áàøãà áèð ýèçëè äÿðíÿéèíâàñèòÿñèëÿ áàøëàäû. Áó äÿðíÿê"Êàðáîíàðè" àäëàíûðäû. Èëê äÿôÿXIX ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Íàïîëèäÿôÿàëèééÿòÿ áàøëàéàí áó äÿðíÿéèíàäû êþìöð ôÿhëÿëÿðèíäÿí ýÿëèðäè.Ìàñîíëàðûí "áÿííà" àíëàéûøûíû èø-ëÿòìÿëÿðè âÿ ñèìâîëëàðëà èôàäÿ åò-ìÿëÿðè êèìè, Êàðáîíàðè äÿðíÿéèäÿ êþìöð ôÿhëÿëÿðèíèí àäûíû ìÿ-íèìñÿìèøäè. Àììà ñþçñöç êè,äÿðíÿéèí ìÿãñÿäëÿðè áàìáàøãàé-äû. Äÿðíÿê öçâëÿðè þíúÿ Èòàëèéà,àðäûíúà äà Ôðàíñàäà õöñóñè ïðîã-ðàì hÿéàòà êå÷èðÿðÿê, Êèëñÿíèíúÿìèééÿòÿ òÿñèðèíè éîõ åòìÿéè,éåíè áèð èäàðÿ÷èëèê ãóðìàüû ãàðøû-ëàðûíà ìÿãñÿä ãîéìóøäóëàð.Ìàñîíëóüóí Êàðáîíàðè èëÿ ÿëàãÿ-

ëÿðè à÷ûã-àøêàðäûð. Ìàñîíëàð àâòîìàòèê øÿêèëäÿ Êàðáîíàðè äÿðíÿêëÿðèíÿ öçâîëóð, hÿì äÿ äÿðíÿéÿ ýèðäèêëÿðè àíäàí "óñòàä" äÿðÿúÿñè ãàçàíûðäûëàð (Ùàëáó-êè, äèýÿð öçâëÿðèí áó äÿðÿúÿíè àëìàñû ö÷öí óçóí çàìàí òÿëÿá îëóíóðäó.)

15 àâãóñò 1814-úö èëäÿ Êîíñàëâè (Consalvi) âÿ Ïàêêà (Pacca) àäëû èêè êàð-äèíàë Êèëñÿíèí àäûíäàí áÿéàíàò éàéàðàã, hÿì ìàñîíëóüó, hÿì äÿ Êàðáîíà-ðèíè ñèéàñè-èúòèìàè ãàðøûäóðìà âÿ äèíÿ ãàðøû äöøìÿí÷èëèê éàðàòìàãäà ñó÷ëàäû-ëàð. Êàðáîíàðè öçâëÿðèíèí òþðÿòäèêëÿðè ñèéàñè úèíàéÿòëÿð âÿ ñèëàhëû ãàðøûäóðìà-ëàð áó èòòèhàìûí äîüðó îëäóüóíó ýþñòÿðèðäè. 25 èéóí 1817-úè èëäÿ Ìàêåðàò(Macerate) ðàéîíóíäà áàø âåðÿí ñèëàhëû òîããóøìà ìÿhç Êàðáîíàðèíèí "õèä-ìÿòè" èäè. Àììà Ïàïà äþâëÿòèíèí òÿhëöêÿñèçëèê ãöââÿëÿðè áó öñéàíû éàòûðà áèë-äè. 1820-úè èëäÿ Íàïîëèäÿ, 1821-úè èëäÿ èñÿ Ïéåìîíòäàêû öñéàí úÿhäëÿðèíè äÿÊàðáîíàðè òÿøêèë åòìèøäè.

Êàðáîíàðèíèí ìàñîíëàð òÿðÿôèíäÿí ãóðóëìóø âÿ ìàñîíëàðà ïàðàëåë ôÿàëèé-éÿò ýþñòÿðìèø áèð ãóðóì îëäóüóíó åíñèêëîïåäèê ãàéíàãëàð äà òÿñäèãëÿéèð.

142

Èòàëèéà ìàñîíëàðûíà àèä áèð íÿøð

Ôðàíñàäà áó òÿøêèëàò 1830-úó èë èéóë èíãèëàáûíäàí ñîíðà çÿèôëÿéèá âÿ òÿäðèúÿíñÿhíÿäÿí ÷ûõûá. Èòàëèéàäà èñÿ Úöçåïïå Ìàççèíè (Guiseððe Mazzini) àäëû áèðèíãèëàá÷ûíûí ãóðäóüó "Ýÿíú Èòàëèéà" òÿøêèëàòûéëà áèðëÿøèá. Ìàççèíè óçóí èëëÿðáîéó Ïàïà äþâëÿòèíÿ âÿ Êèëñÿéÿ ãàðøû àïàðäûüû ìöáàðèçÿäÿí ñîíðà ÈòàëèéàÁèðëèéèíè ãóðàí éöêñÿê äÿðÿúÿëè áèð ìàñîíäóð. Àòåèñò îëäóüó òàðèõäÿí áÿëëè-äèð. Îíà äÿñòÿê âåðÿí äèýÿð èêè ìÿøhóð ìàñîíëà - éÿíè Úöçåïïå Ãàðèáàëäè âÿÊîíò äå Êàâóðëà áèðëèêäÿ 1870-úè èëäÿ Èòàëèéà Áèðëèéèíè ãóðóá âÿ Ïàïà äþâëÿ-òèíè áó ýöíêö Âàòèêàíûí höäóäëàðûíà ñûõûøäûðûá. Áóíäàí ñîíðà äà ÈòàëèéàäàÌóññîëèíèíèí 1920-úè èëëÿðäÿêè ôàøèñò äèêòàòóðàñûíà çÿìèí hàçûðëàéàí áèð ïðî-ñåñ áàøëàéûá.

Ãûñàñû, Ìàççèíè, Ãàðèáàëäè âÿ Êàâóðóí Àâðîïàäà äèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿäÿáþéöê èø ýþðÿí ö÷ ëèäåð îëäóüóíó ñþéëÿìÿê ìöìêöíäöð. Ìàççèíè äèíÿ ãàð-øû ñàâàøäà òÿêúÿ ëèäåð êèìè äåéèë, hÿì äÿ áèð èäåîëîã êèìè þíÿìëè ðîë îéíà-éûá. Îíóí îðòàéà àòäûüû "hÿð ìèëëÿòÿ áèð äþâëÿò" øöàðû Àâñòðèéà-Ìàúàðûñòàí âÿÎñìàíëû Èìïåðèéàñû êèìè ÷îõìèëëÿòëè äþâëÿòëÿðèí ÷þêìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàúàã èí-ãèëàáëàðà ãûüûëúûì âåðèá. Ìàççèíèíèí áó øöàðû èíñàíëàðû äèí ãàðäàøëûüû äöøöí-úÿñèíäÿí óçàãëàøäûðàðàã, ñîéëàðûíà ýþðÿ çèääèééÿò éàðàäàí, "ãÿçÿáëè ñîé ãî-ðóéóúóëóüóíà" (Ôÿòh 26) ñöðöêëÿéÿí áèð ÷àüûðûøäûð. Áó ÷àüûðûøûí ìöÿëëèôèíèíáèð ìàñîí, hÿì äÿ éöêñÿê ñÿâèééÿëè áèð ìàñîí îëìàñû øöáhÿñèçäèð. "10000

143

Úöçåïïå Ìàççèíè âÿ Êîíò äå Êàâóð: Ïàïà äþâëÿòèíè éûõàí èêè óñòàä ìàñîí

Famous Freemasons" (10000 ìÿøhóð ìàñîí) àäëû ëîæà íÿøðèíäÿ áèëäèðèëäèéèíÿýþðÿ, Ìàççèíè óçóí èëëÿð ñöðÿí ìàñîíëóã éöêñÿëèøèíèí àðäûíúà, 1867-úè èëäÿÈòàëèéà "Grand Orient"èíèí áþéöê óñòàäû ñå÷èëèá. 1949-úó èëäÿ Ðîìàäà Ìàç-çèíèíèí håéêÿëèíèí à÷ûëûøûíà òîïëàøàí 3000 ìàñîí îíó hþðìÿòëÿ éàä åäèá.

Ìàççèíèíèí ñàü ÿëè îëàí Úöçåïïå Ãàðèáàëäè èñÿ 1863-úö èëäÿ Èòàëèéà Ìà-ñîíëàðûíûí Àëè Êîíãðåñèíäÿ 33-úö äÿðÿúÿéÿ ÷àòûá, 1864-úö èëäÿ áþéöê óñòàäñå÷èëèá. Áó áþéöê óñòàäûí õàòèðÿñèíÿ ÀÁØ-äà Íéó-Éîðê "âàäè"ñèíäÿ 542íþìðÿëè "Ãàðèáàëäè" àäëû áàüëû ëîæà âàð.

Ðóñèéàäàêû ìàñîí èíãèëàáëàðûÒÿêúÿ Èòàëèéàäà éîõ, Àâðîïàíûí äèýÿð þëêÿëÿðèíäÿ äÿ äèíÿ ãàðøû ñàâàøëàð-

äà ìàñîíëóüóí èçèíè òàïìàã ìöìêöíäöð. "The Catholic Encycloðedia"äà éà-çûëäûüûíà ýþðÿ, "Ôðàíñà, Èòàëèéà, Ïîðòóãàëèéà, Ìÿðêÿçè âÿ Úÿíóáè Àìåðèêàäà-êû èíãèëàá÷û hÿðÿêàòëàðäà ìàñîí ãðóïëàðû ÷îõ àêòèâ ðîë îéíàéûáëàð. Ðóñèéà äàìàñîí èäåîëîýèéàñûíû ÿhàòÿ åäÿí ñèéàñè ãàðàýöðóhà äþíöá". (125)

Ðóñèéàäàêû ïðîñåñëÿðèí èíêèøàôû õöñóñèëÿ ìàðàãëûäûð. Ìàñîíëàð áó þëêÿéÿXVIII ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà àéàã à÷ûáëàð. Øÿáÿêÿ þíúÿ èíòåëëåêòóàëëàðûí àðà-ñûíäà ñöðÿòëÿ éàéûëûá. Êÿíàðäàí áàõàíäà éàëíûç ìÿäÿíè êëóá êèìè ýþðöíñÿäÿ, ìàñîí ëîæàëàðûíäà Àâðîïàäàêû äèí ÿëåéhèíÿ äöøöíúÿëÿð òÿáëèü îëóíóðäó.Áóíó hàìûäàí ÿââÿë Êèëñÿ õàäèìëÿðè áàøà äöøìöøäöëÿð. Ýöíëÿðèí áèðèíäÿ ðà-

144

Ãàððèáàëäèíè áþéöê áèð ãÿhðÿìàí êèìè

òÿñâèð åäÿí ìàñîí òÿáëèüàò ðÿñìè

hèáëÿð ìàñîíëàðûí ÷àð ðåæèìèíè éûõìàã ö÷öí ãèéàì hàçûðëàìàëàðû õÿáÿðèíè Êèë-ñÿéëÿ éàõøû ìöíàñèáÿòëÿðè îëàí ×àð I Àëåêñàíäðà ÷àòäûðäûëàð. Íÿòèúÿäÿ ÷àð1822-úè èëäÿ ãàíóí âåðÿðÿê, þëêÿäÿêè áöòöí ìàñîí ëîæàëàðûíûí ãàïàäûëäûüûíûâÿ òÿøêèëàòûí ãàíóíñóç ñàéûëäûüûíû åëàí åòäè. Àíúàã áóíóíëà ìàñîíëàð ôÿàëèé-éÿòëÿðèíè äàéàíäûðìàäûëàð, ñàäÿúÿ, ýèçëè ÷àëûøìàüà êå÷äèëÿð.

145

Ðóñèéàäàêû äåêàáðèñòëÿð öñéàíûíû òÿøêèë åäÿí ìàñîíëàðûí àðàñûíäà ìÿøhóð øàèð Êîíò Ïóøêèí äÿ âàðäû

×àð Àëåêñàíäð ëîæàëàðû éàñàãëàéàíäàí 3 èë ñîíðà õÿñòÿëèéè ñÿáÿáèíäÿí äöí-éàñûíû äÿéèøäè. Îíóí éåðèíÿ I Íèêîëàé êå÷äè. Àíúàã Íèêîëàéûí òàõòà ÷ûõìàñûáèð ñûðà ÷ÿêèøìÿ âÿ èíòðèãàëàðëà ìöøàéèÿò îëóíäóüóíäàí, þëêÿäÿ ãàðûøûãëûãáàøëàäû. Áó øÿðàèòè äÿéÿðëÿíäèðÿí âÿ ðåæèìè éûõìàüà ÷àëûøàí "áÿçè øÿõñëÿð"éåíè ÷àðà ãàðøû ñóè-ãÿñä ïëàíû hàçûðëàäûëàð. Îíëàðûí îðäóäà õåéëè òÿðÿôäàðëàðûâàð èäè. Áóíà ýöâÿíÿðÿê, 14 äåêàáð 1825-úè èëäÿ ïàéòàõò Ñàíêò Ïåòåðáóðãäàöñéàí÷û ÿñýÿðëÿð âÿ îíëàðû äÿñòÿêëÿéÿí áÿçè âÿòÿíäàøëàð, hÿì÷èíèí çèéàëûëàð×àð Ñàðàéûíà äîüðó éöðöøÿ áàøëàäûëàð. Îíëàðëà ÷àðà ñàäèã ãàëàí ñèëàhëû ãöââÿ-ëÿðèí àðàñûíäà òîããóøìà îëäó âÿ öñéàí÷ûëàð éåíèëäèëÿð. Áó ãðóï òàðèõÿ "äåêàá-ðèñòëÿð" àäûéëà äöøöá. Îíëàðûí ëèäåðëÿðè hÿáñ îëóíäó âÿ 5 íÿôÿðè àñûëàðàã åäàìåäèëäè.

ßñëèíäÿ äåêàáðèñòëÿð ìàñîíëàðäàí áàøãà hå÷ êèì äåéèëäèëÿð. Çàáèòëÿð, çè-éàëûëàð âÿ éàçàðëàðäàí èáàðÿò áó ãðóïóí áöòöí òÿìñèë÷èëÿðè ö÷ èë ÿââÿë ÷àðÀëåêñàíäð òÿðÿôèíäÿí éàñàãëàíìûø ëîæàëàðûí öçâëÿðèéäèëÿð. Îíëàðûí àðàñûíäàìÿøhóð øàèð Êîíò Ïóøêèí äÿ âàðäû. (126)

Äåêàáðèñòëÿðèí úÿhäè óüóðñóçëóãëà íÿòèúÿëÿíñÿ äÿ, ìàñîíëóã ×àðû äåâèð-ìÿê hÿäÿôèíäÿí âàç êå÷ìÿäè. XIX ÿñðèí ñîíó - XX ÿñðèí èëê äþðääÿ áèðèí-äÿ Ðóñèéàäà ýöúëÿíÿí èíãèëàá÷û ãðóïëàðûí äàõèëèíäÿ ìàñîíëóã hÿìèøÿ áþéöêðîë îéíàéûá. 1917-úè èëèí ôåâðàë èíãèëàáûíûí ëèäåðè îëàí Àëåêñàíäð Êåðåíñêè äÿ,îíóí áöòöí éàõûí ÿòðàôû äà ìàñîí èäèëÿð. (127) Îíóí ãóðäóüó hþêóìÿò äÿÿñàñÿí ìàñîíëàðäàí èáàðÿò îëóá. (128) Ãûñà ñöðÿí Êåðåíñêè hþêóìÿòèíèí òà-ðèõäÿêè éåýàíÿ "õèäìÿòè" èñÿ þëêÿíè Ëåíèíèí áàø÷ûëûã åòäèéè áîëøåâèêëÿðÿ þòöð-ìÿêäÿí áàøãà áèð øåé îëìàäû.

XX ÿñðèí ìàñîíëóüó: ñÿññèç âÿ äÿðèíäÿíßýÿð ôèêèð âåðäèíèçñÿ, áóðà ãÿäÿð àðàøäûðäûüûìûç Ôðàíñà, Àëìàíèéà, Èòàëè-

éà, Ðóñèéà êèìè þëêÿëÿðäÿêè ìàñîí ôÿàëèééÿòèíèí ìÿãñÿäè áèð ñèñòåì äÿéèøèê-ëèéèäèð. Ìàñîíëóã äèíè ãóðóìëàðûí, äèíè èíàíúëàðûí ëÿüâ åäèëäèéè "éåíè ñèñòåì"ãóðìàüû ãàðøûñûíà ìÿãñÿä ãîéóá, áóíà ýþðÿ äÿ äèíÿ éàõûí îëàí ìîíàðõèéà-ëàðû éûõìàüà ÷àëûøûá. ßêñÿð Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ ìàñîíëóã äèíÿ ãàðøû ÷ûõàíëà-ðûí ýþðöø éåðè îëóá, ñóè-ãÿñä, èíãèëàá ãÿðàðëàðûíûí âåðèëäèéè ìÿðêÿçÿ äþíöá.1789-úó èëäÿêè Áþéöê Ôðàíñûç Èíãèëàáûíäàí XX ÿñðÿ ãÿäÿð èðèëè-õûðäàëû õåéëèöñéàí, ñóè-ãÿñä, òîããóøìà áàø âåðèá êè, îíëàðûí äà ÿêñÿðèééÿòèíäÿ ìàñîí èçèâàð.

Èíýèëèñ òàðèõ÷èñè Ìàéêë Ùîâàðäà (Michael Íoward) ýþðÿ, ìàñîí ëîæàëàðûXIX ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà Àâðîïàäà ãàëàí èêè þíÿìëè èìïåðèéàíû - Àâñòðèéà-

146

Ùóìàíèçì ìÿáÿäèíäÿ ãÿðèáÿ àéèíëÿð

Ìàñîíëàð áöòöí äöíéàíû áèð "ìÿáÿä"ÿ ÷åâèðìÿê íèééÿòèíäÿäèðëÿð. Àììà áó, èëàhè

éîõ, hóìàíèñò äèíèí ìÿáÿäèäèð. "Èíñàí" àíëàéûøûíûí áöòëÿøäèðèëäèéè, èíñàíëàðûí èëàhè

äèíëÿðè òàìàìèëÿ òÿðê åòäèéè, ìàòåðèàëèñò âÿ òÿêàìöë÷ö ôÿëñÿôÿíèí hàêèì îëäóüó áèð

äöíéà ãóðìàã àðçóñóäóð áó.

Áèð ìàñîí ìÿòíèíäÿ ìàñîíëóüóí hÿìèí hÿäÿôè âÿ ìÿãñÿäè ö÷öí êå÷èðèëÿí ÿúàèá

àéèí áåëÿ òÿñâèð åäèëèð:

- Áóýöíêö äèíäÿ éàâàø-éàâàø äà îëñà, øöóðó òàì òÿìèí åäÿ áèëÿúÿê òÿê âÿ áÿøÿðè

áèð äèí òÿøÿêêöë òàïìàãäàäûð. Áó äèíÿ óéüóí îëàðàã, áèð äöíéàýþðöøö âÿ ÿõëàã äà

ãóðóëàúàã. Áó äèí èíñàíû êàèíàòëà áèðëÿøäèðÿúÿê. Áó, ÌÀÑÎÍÈÇÌäèð. Áó äèí êþíöë-

äÿí êþíöëÿ ãóðóëàúàã. Îíóí ìÿáÿäëÿðè èíñàíëûã ìÿáÿäëÿðè îëàúàã. Áó ìÿáÿääÿ

îõóíàí èëàhè ìóñèãè éÿãèí êè, èíñàíûí ðóhóíäàí ïöñêöðÿí ìóñèãè ÿñÿðëÿðèíèí ÿí

ìþhòÿøÿìè - Áåòhîâåíèí 9-úó ñèìôîíèéàñû îëàúàã.

Mithra ÿôñàíÿñèíäÿêè Áîüàíûí ÿòè âÿ ãàíû éåðèíÿ ÷þðÿê éåéÿðÿê âÿ ãûðìûçû øÿðàá

è÷ÿðÿê áó äîüóøó ãåéä åäèðèê. Èíàíú áèðëèéè ãóðóðóã. Éåíè èëëÿðäÿ äàâàì åäÿúÿê áó

ìöãÿääÿñ ìöáàðèçÿìèçè áåëÿ èôàäÿ åòìÿê èñòÿéèðÿì: "×þðÿêäÿí áèð ïàð÷à äà éå-

éèí, ãàðäàøëàðûì, áó äèíèí ìèññèîíåðëÿðè îëàí ñèçëÿð ÷þðÿéèíè ïàéëàøàí ÿçèç äîñòëàð

îëóí. Àòÿø éåéÿðÿê, øÿðàáûíûçäàí è÷èí, ãàðäàøëàðûì, ãàí ãàðäàøû îëìàã ö÷öí".

(Ìàñîí Äÿðýèñè, 1981-úè èë, ñàéû 40-41, ñÿh. 105-107).

148

Ìàñîíëàðûí èíàíäûüû âÿ ìöäàôèÿ åòäèéè ìàòå-

ðèàëèñò-hóìàíèñò ôÿëñÿôÿ XX ÿñðäÿ äöíéàéà

áþéöê àúûëàð éàøàòäû. 55 ìèëéîí èíñàíûí hÿ-

éàòûíà ñîí ãîéàí II Úàhàí Ñàâàøûíûí áèð àíû-

íû ÿêñ åòäèðÿí öçö áîìáàäàí ïàð÷àëàíìûø

áó ÿñýÿð øÿêèëè ìàòåðèàëèñò-hóìàíèñò åhêàì-

ëàðûíûí íÿòèúÿñèíè ýþñòÿðèð.

149

Ìàúàðûñòàí âÿ Ðóñèéàíû ÷þêäöðìÿê ö÷öí ñÿéëÿðèíè àðòûðûáëàð âÿ I Úàhàí Ñà-âàøûéëà áó ìÿãñÿäëÿðèíÿ ÷àòûáëàð. Áàøãà ñþçëÿ äåñÿê, ìàñîíëóã XX ÿñðèíÿâÿëëÿðèíäÿ "ìþâúóä ñèñòåìè éûõìàã" hÿäÿôèíÿ ÿñàñÿí ÷àòà áèëèá. Îíà ýþðÿäÿ, XX ÿñð àðòûã ìàñîíëóã ö÷öí "ñèñòåì éûõìàã" ÿñðè îëìàéûá. Þíöíäÿ äà-hà ÿíýÿë ãàëìàäûüûíû äöøöíÿí ìàñîíëóã ñèéàñè ãðóïëàøìàëàðà, èíãèëàá hàçûð-ëûãëàðûíà, öñéàíëàðà, ñóè-ãÿñäëÿðÿ ýåòìÿêäÿí äàhà ÷îõ, þç ôÿëñÿôÿñèíè úÿìèé-éÿòÿ éàéìàã éîëóíó ñå÷èá. Ìàñîíëóüóí ìàòåðèàëèçì, hóìàíèçì âÿ òÿêàìöëòÿëèìè öçÿðèíäÿ ãóðóëàí ôÿëñÿôÿñè åëì, ñÿíÿò, ìåäèà, ÿäÿáèééàò, ìóñèãè âÿ hÿðúöð ïîïóëéàð ìÿäÿíèééÿò âàñèòÿëÿðèëÿ úÿìèééÿòÿ ÷àòäûðûëûá. Áó òÿáëèüàòû àïàð-ìàãëà ìàñîíëóã úÿìèééÿòè àíè ÷åâðèëèøëÿ äåéèë, óçóí ìöääÿòÿ âÿ òÿäðèúÿí èëà-hè äèíëÿðäÿí äþíäÿðÿðÿê, þçöíÿ òÿðÿô ÷ÿêìÿéè ïëàíëàøäûðûð. Àìåðèêàëû áèð ìà-ñîí áó íèééÿòè áåëÿ èôàäÿ åäèá: "Ìàñîíëóã ñÿññèç øÿêèëäÿ ÷àëûøûð. Ôÿãÿò áó,ñÿññèç øÿêèëäÿ îêåàíà äîüðó àõàí äÿðèí áèð ÷àéûí èðÿëèëÿéèøè êèìèäèð". (129)

ÀÁØ-ûí Úîðúèéà øòàòûíûí "áþéöê óñòàä" äÿðÿúÿëè ìàñîíëàðûíäàí áèðè îëàíÚ.Ó.Òåéëîð (É.W.Taylor) èñÿ åéíè ìþâçóäà áóíëàðû äåéèð: "Êþhíÿ àíëàéûøëà-ðûí éåíèëÿðèëÿ ÿâÿçëÿíìÿñè hå÷ äÿ hÿìèøÿ àñàí áàøà äöøöëÿ áèëìÿç. ×öíêè èí-ñàíëàð óçóí èëëÿð øöóðëàðûíäà éåðëÿøÿí ïðèíñèïëÿðäÿí òåçëèêëÿ ÿë ÷ÿêÿ áèëìèð-ëÿð. Àíúàã ñîí àíäà óéüóí øÿðòëÿð éàðàíûð âÿ ÿëâåðèøëè ìöhèò ìåéäàíà ýÿëèð,î çàìàí ýèçëè ýåð÷ÿêëÿð hÿéàòà êå÷èðèëèð. Áåëÿúÿ, áöòöí èíñàíëàð áþéöê áèð îð-òàã hÿäÿôÿ äîüðó éþíÿëäèëèð âÿ hÿìèí áþéöê hÿäÿôëÿðÿ ÷àòìàã ö÷öí áöòöíäþâëÿòëÿð ñàíêè áèð èíñàí êèìè hÿðÿêÿò åäèðëÿð. Ìàñîíëóüóí áÿøÿðèééÿò öçÿ-ðèíäÿêè òÿñèðè áó ïðèíñèïëÿ ýåð÷ÿêëÿøìÿêäÿäèð. Ñÿññèç âÿ ýèçëè ÷àëûøûð, àììà÷îõòÿðÿôëè ÿëàãÿëÿðè ñàéÿñèíäÿ úÿìèééÿòèí áöòöí òÿáÿãÿëÿðèíÿ, áîøëóãëàðûíàñûçûð. Ìàñîíëóüóí ÿñÿðëÿðèíè ýþðÿíëÿð håéðÿòÿ ýÿëèðëÿð, àììà îíóí ìÿíáÿéè-íèí íÿ îëäóüóíó áèëìèðëÿð. (130)

×èêàãî Áþéöê Ëîæàñûíûí íÿøð åòäèðäèéè "Voice" (Ñÿñ) äÿðýèñèíÿ ýþðÿ èñÿ,"Ìàñîíëóã ñÿññèç, àììà ãÿòè âÿ ñÿðò øÿêèëäÿ èíñàí úÿìèééÿòèíèí ýÿëÿúÿéèíèãóðóð". (131)

Ìàñîíëóüóí áó ñÿññèç, àììà äÿðèíäÿí èøëÿéÿí ñòðàòåýèéàñûíûí ÿí ÿñàñ úÿ-hÿòè îäóð êè, hÿìèí èøè ýþðÿí ìàñîíëàð áóíó ìàñîíëóã íàìèíÿ åòäèêëÿðèíè hå÷âàõò à÷ûãëàìûð âÿ áîéóíëàðûíà àëìûðëàð. Îíëàð ôÿðãëè ñèôÿòëÿðëÿ, ôÿðãëè ìÿãàì-ëàðäà ìàñîíëóüóí ôÿëñÿôÿñèíè åëÿ ìàñîíëóüóí þç êþìÿéèëÿ úÿìèééÿòèí øöó-ðóíà éåðèäèðëÿð. Òöðê ëîæàëàðûíûí áþéöê óñòàäëàðûíäàí áèðè Õÿëèë Ìöëêöñöí áèë-äèðäèéèíÿ ýþðÿ, "Ìàñîíëóã ÿýÿð ñàäÿúÿ ìàñîíëóã êèìè îðòàéà ÷ûõñà, hå÷ íÿåäÿ áèëìÿç. Ìàñîíëóã ôÿðäëÿðè éþíëÿíäèðèð, éåòèøäèðèð. Áó ôÿðäëÿð èñÿ àëèìëÿð,

150

ñèéàñÿò÷èëÿð, äþâëÿò àäàìëàðû, hÿêèìëÿð, âÿêèëëÿð âÿ áàøãàëàðûäûð. Îíëàð îëäóã-ëàðû éåðëÿðäÿ ìàñîíëóüóí ôèêèðëÿðèíè úÿìèééÿòÿ éàéìàüà ÷àëûøûðëàð". (132)

Ùÿð÷ÿíä, áèç àðòûã áèëèðèê êè, ìàñîíëóüóí úÿìèééÿòÿ éàéìàüà ÷àëûøäûüû áóôèêèðëÿð áîø éàëàíëàðäàí áàøãà hå÷ íÿ äåéèë. Ìàñîíëóã Ãÿäèì Ìèñèð, ÃÿäèìÉóíàíûñòàí, Êàááàëà êèìè áöòïÿðÿñò ìÿäÿíèééÿòëÿðèí õóðàôàòëàðûíà ñþéêÿíÿíôÿëñÿôÿñèíè "åëì âÿ àüûë" åòèêåòèëÿ áÿçÿéèá, èíñàíëàðà ñûðûìàüà, áóíóíëà äà îí-ëàðû àëäàòìàüà ÷àëûøûð. Ãëîáàëëàøìà äþâðöíäÿ "Ãëîáàë Ìàñîíëóü"óí ýþðäöéöèø áóäóð.

Áó àëäàíûøûí íÿòèúÿëÿðè èñÿ ýþç þíöíäÿäèð. Ìàñîíëóüóí XVIII âÿ XIXÿñðëÿð áîéó hÿéàòà êå÷èðäèéè "êöòëÿëÿðè äèíñèçëÿøäèðìÿ" ïðîãðàìû èðã÷èëèê, ôà-øèçì, êîììóíèçì êèìè ãàíëû èäåîëîýèéàëàðûí îðòàéà ÷ûõìàñûíà ñÿáÿá îëäó.Ñîñèàë Äàðâèíèçìèí éàéûëìàñû èíñàíëàðû "ñàü ãàëìàã óüðóíäà éàðûøàí håéâàí-ëàðà" ÷åâèðìèø, XIX ÿñðèí èêèíúè éàðûñû âÿ XX ÿñðäÿ áóíóí ãàíëû íÿòèúÿëÿðèþçöíö ýþñòÿðìèøäè. I Äöíéà Ñàâàøû äàðâèíèñò òÿëãèíëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ìöhàðèáÿ-íè âÿ ãàí òþêìÿéè "áèîëîæè çÿðóðÿò" êèìè ãÿáóë åäÿí Àâðîïà ëèäåðëÿðèíèí ÿñÿ-ðèäèð. Áó ñàâàøäà 10 ìèëéîí èíñàí áîø-áîøóíà þëöìÿ ýþíäÿðèëäè. Îíóí àðäûí-úà ýÿëÿí II Äöíéà Ñàâàøû äà ìàñîíëóüóí ñÿïäèéè äèíñèçëèê òîõóìëàðûíûí úö-úÿðòèñè îëàí ôàøèçì âÿ êîììóíèçì êèìè òîòàëèòàð èäåîëîýèéàëàðûí íÿòèúÿñèäèðâÿ äöç 55 ìèëéîí èíñàíûí hÿéàòûíà ñîí ãîéóá. XX ÿñð ÿðçèíäÿ äöíéàíûí äþðäáèð éàíûíà àúûëàð âÿ çöëì éàøàäàí òîããóøìàëàð, ÿäàëÿòñèçëèê, èñòèñìàð, àúëûã,ÿõëàãè äåýåíåðàñèéà âÿ ñàèð áó êèìè áÿëàëàð äèíñèç ôÿëñÿôÿ âÿ èäåîëîýèéàëàðûíìÿhñóëóäóð. (ßòðàôëû áèëýè ö÷öí áàõûí: Ùàðóí Éÿhéà, "Äàðâèíèçìèí èíñàíëàðàýÿòèðäèéè áÿëàëàð", 2000)

Ãûñàñû, ìàñîíëóüóí ôÿëñÿôÿñè ÷îõ àúû ìåéâÿëÿð âåðèá. Áàøãà úöð îëà äàáèëìÿçäè, ÷öíêè áó, èëàhè áèð ãàéäàäûð: òàðèõ áîéó Àëëàhûí äèíèíè ðÿää åäÿíáöòöí ãþâìëÿð þçëÿðèíè ôÿëàêÿòÿ ñöðöêëÿéèáëÿð. Åëÿ áöòïÿðÿñòëÿðèí ìöàñèðòÿìñèë÷èñè îëàí ìàñîíëóã èñÿ þçöéëÿ áèðëèêäÿ áöòöí áÿøÿðèééÿòè ôÿëàêÿòÿ ñö-ðöêëÿéèð. Î ñÿáÿáäÿí äÿ èíñàíëûüû áó ôÿëàêÿòäÿí ãîðóìàã, Áÿäèöççàìàíûíèôàäÿñèëÿ äåñÿê, "ìàääèééóí âÿ òÿáèééóí òàóíóíóí" (ìàääÿ÷èëèê âÿ òÿáèÿò÷è-ëèê õÿñòÿëèéèíèí) òÿëãèíëÿðèíè ãûðìàã, áó éîëëà äà êöòëÿëÿðèí èìàíûíû ãóðòàðìàãýÿðÿêäèð.

151

ÑÎÍ ÑÞÇ

Ìàñîíëóã ñîí èêè éöç èëäÿ èíñàíëàðûí ÿí ÷îõ ìàðàã ýþñòÿðäèéè ìþâ-çóëàðäàí áèð îëóá. Òÿøêèëàòûí ãàïàëû, ìèñòèê õàðàêòåðè òÿáèè îëàðàãäèããÿò ÷ÿêèá. Áó äèããÿòëÿ éàíàøû, ìàñîíëóüà ãàðøû áèð àíòèïàòèéà

äà äîüóá, ìàñîíëàð þçëÿðèíè "çÿðÿðñèç áèð õåéèð ãóðóìó" êèìè ýþñòÿðìÿéÿ ÷à-ëûøäûãëàðû hàëäà, äèýÿð òÿðÿôäÿí òÿøêèëàò hàããûíäà hÿãèãÿòäÿí óçàã õÿáÿðëÿðéàéàí ôàíàòèê áèð "ìàñîí ÿëåéhäàðëàðû" ôîðìàëàøûá. Ùàëáóêè, ìàñîíëóüóí ãàð-øûñûíäà ýþðöëìÿëè îëàí èø ýþçöéóìóëó øÿêèëäÿ "ìàñîí ÿëåéhäàðû" îëìàã äå-éèë, áó òÿøêèëàòûí èíàíäûüû âÿ èíñàíëàðà ãÿáóë åòäèðìÿéÿ ÷àëûøäûüû ôÿëñÿôÿíèíè÷ öçöíö à÷àðàã, ÷öðöòìÿêäèð.

Áþéöê Èñëàì àëèìè Áÿäèöççàìàí Ñÿèä Íóðñè áó ôÿëñÿôÿíèí à÷ûëìàñû âÿ ÷ö-ðöäöëìÿñè ñòðàòåýèéàñûíûí áåëÿ èçàh åäèð:

- Ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿñèíäÿí äîüàí ôèêèð àõûìû àõûð çàìàíäà éàéûëàðàã, ãöâ-âÿòëÿíèð, öëóhèééàòû èíêàð åäÿúÿê áèð äÿðÿúÿéÿ ÷àòûð. Áèð ìèë÷ÿéèí ãàíàäûíûéàðàòìàãäà áåëÿ àúèç èíñàíûí èëàhëûã èääèàñûíà äöøìÿñèíèí íÿ ãÿäÿð àõìàãìàñêàðàä îëäóüó ýþç ãàáàüûíäàäûð. (133)

Éÿíè àõûð çàìàíäà îðòàéà ÷ûõàí ìàòåðèàëèñò ôèêèð àõûìû Àëëàhû èíêàð åòìÿêäÿðÿúÿñèíÿ ýÿëÿúÿê. Áóíóí íÿ ãÿäÿð "àõìàã ìàñêàðàä îëäóüó" èñÿ ÀëëàhûíÃóðàíäà äèããÿò ÷ÿêäèéè èìàí äÿëèëëÿðèíÿ íÿçÿð éåòèðÿíäÿ àéäûíëàøûð.

Ìàñîíëóüà ãàðøû ìöáàðèçÿíèí éîëó âÿ ãàéäàñû äà åëÿ áóäóð. ßñàñ ìÿñÿ-ëÿ ìàñîíëóüóí ôÿëñÿôÿñèíè ÷öðöòìÿê âÿ ìÿüëóá åòìÿêäèð. Ñÿññèç âÿ äÿðèíäÿíàïàðûëàí êöòëÿâè òÿáëèüàòëà èíñàíëàðû äèí-èìàíäàí óçàãëàøäûðàí, ìàòåðèàëèñò, hó-

ìàíèñò âÿ äàðâèíèñò õóðàôàòà ñöðöêëÿéÿí òÿøêèëàòûí ôèêðè òÿñèðèíè éûõìàã, àõûíûòÿðñèíÿ ÷åâèðìÿê âÿ èíñàíëàðà Àëëàhûí âàðëûüûíû, áèðëèéèíè, äèíè hÿãèãÿòëÿðè èçàhåòìÿê ýÿðÿêäèð. Âÿ áó èøäÿ ÿí àçû ìàñîíëàð ãÿäÿð ãÿðàðëû, ñÿáðëè âÿ ïëàíëûîëìàã ÿñàñ øÿðòäèð.

ßñëèíäÿ áó, "ìàñîíëóüà ãàðøû ìöáàðèçÿ" äÿ ñàéûëìàìàëûäûð, ÷öíêè ìàñîí-ëàðûí þçëÿðèíè äÿ áÿëàäàí ãóðòàðûð. Àõû ìàñîíëàð þçëÿðè äÿ àëäàäûëûðëàð. Ãóðàí-äà èíêàð÷û Àä âÿ Ñÿìóä ãþâìö hàããûíäà èøëÿäèëÿí "Øåéòàí îíëàðûí ÿìÿëëÿ-ðèíè úàçèáÿëè ýþñòÿðÿðÿê, éîëëàðûíäàí àçäûðäû, hàëáóêè, îíëàð hÿãèãÿòè ýþðÿ áè-ëÿí êèìñÿëÿðäè" (ßíêÿáóò 38) èôàäÿñè ìàñîíëàðûí hàëûíû ýþñòÿðèð. Ìÿãñÿäìàñîíëàð äà äàõèë îëìàãëà áöòöí èíñàíëàðà hÿãèãÿòè ýþñòÿðìÿê, îíëàðû ÿéðèéîëäàí ãóðòàðìàãäûð.

Àõûð çàìàíûí áèð õöñóñèééÿòè äÿ áó ìöáàðèçÿíèí èíñàíëàð áàõûìûíäàí äà-hà àñàí ýåòìÿñèäèð. ×öíêè ìàñîíëàðûí ñîí èêè éöç èëäÿ þç ôÿëñÿôÿëÿðèíèí ÿñà-ñû êèìè ýþñòÿðäèêëÿðè åëì èíäè îíëàðà ãàðøû ÷åâðèëèá. 1970-úè èëëÿðäÿí áó éàíàèñòÿð ìàòåðèàëèçìèí, èñòÿðñÿ äÿ hóìàíèçìèí äàéàüû ñàéûëàí òÿêàìöë íÿçÿðèé-éÿñè áþéöê ñàðñûíòûéà óüðàéûá âÿ ÷þêöá. Áèð éàíäàí òàïûëàí ãÿäèì úàíëû ãà-ëûãëàðû, î áèðè éàíäàí äà áèîêèìéàíûí úàíëû îðãàíèçìëÿðèí òÿñàäöô íÿòèúÿñèí-äÿ éàðàíà áèëìÿéÿúÿéèíè ñöáóòà éåòèðìÿñè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ÷öðöòäö,áÿëëè îëäó êè, íþâëÿð áèð-áèðèíäÿí òþðÿìÿéèáëÿð, hàìûñû àéðû-àéðûëûãäà éàðàäû-ëûá. Åëì à÷ûã-àøêàð òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè éàëàíà ÷ûõàðäû. Îíà ýþðÿ äÿ, áóí-äàí ñîíðà åëìèí îðòàéà ãîéäóüó ýåð÷ÿêëÿðäÿí ôàéäàëàíàðàã, ìàòåðèàëèñòhóìà-íèñò ôÿëñÿôÿíèí áîø øåé îëäóüóíó êöòëÿëÿðÿ èçàh åòìÿê ëàçûìäûð.

Ìàñîíëóã óçóí çàìàí áîéóíúà ýöúëö òÿáëèüàò àïàðàðàã, éàíëûø áèð ôèêðè èí-ñàíëàðà ÷àòäûðà âÿ hÿòòà èíàíäûðà áèëèá. Äîüðóíó ãÿáóë åòäèðìÿê èñÿ ÷îõ àñàí-äûð. Ìöñÿëìàíëàð áó èøÿ áàøëàéàíäà Àëëàhûí èçíèëÿ "Áèç áàòèëè hàããëà [êöôðöèìàíëà] ðÿää åäÿðèê âÿ î, áàòèëè éîõ åäÿð. Áàòèë äÿ äÿðhàë hå÷ îëàð" (ßíáèéà 18) hþêìö hÿéàòà êå÷ÿúÿê. Âÿ î çàìàí XXI ÿñð ìàñîíëàðûí àðçóëàäûãëàðûêèìè "Ãëîáàë ìàñîíëóü"óí äåéèë, Èñëàì ÿõëàãûíûí ÿñðè îëàúàã.

"Áèç áàòèëè hàããëà [êöôðö èìàíëà]ðÿää åäÿðèê âÿ î, áàòèëè éîõ åäÿð.

Áàòèë äÿ äÿðhàë hå÷ îëàð" (ßíáèéà 18)

153

VII. ÃÅÉÄËßÐ

Áàðâèíèçì, éÿíè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëûø hÿãèãÿòèíè èíêàð åòìÿêìÿãñÿäèëÿ îðòàéà àòûëìûø, àíúàã hå÷ áèð ìöâÿôôÿãèééÿò ãàçàíàáèëìÿìèø åëìäÿí óçàã áèð ñàéûãëàìàäàí áàøãà áèð øåé äåéèë. Úàíëû

àëÿìèí úàíñûç ìàääÿëÿðäÿí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèà åäÿí áóíÿçÿðèééÿ åëìèí êàèíàòäà âÿ úàíëûëàðäà ÷îõ à÷ûã áèð “íèçàì” îëìàñûíû ñöáóòåòìÿñè èëÿ ÷öðöìöøäöð. Áåëÿëèêëÿ, áöòöí êàèíàòûí âÿ úàíëûëàðûí Àëëàhòÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñû hÿãèãÿòè åëì òÿðÿôèíäÿí äÿ ñöáóò îëóíìóøäóð.Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè àéàãäà ñàõëàéà áèëìÿê ö÷öí áó ýöí áöòöí äöíéàäààïàðûëàí òÿáëèüàò éàëíûç åëìè hÿãèãÿòëÿðèí òÿhðèô åäèëìÿñèíÿ, áó hÿãèãÿòëÿðèíáèðòÿðÿôëè øÿêèëäÿ èçàh îëóíìàñûíà, åëì ýþðöíòöñö àëòûíäà ñþéëÿíÿí éàëàíëàðàâÿ éîë âåðèëÿí ñàõòàêàðëûãëàðà ÿñàñëàíûð.

Àíúàã áó òÿáëèüàò äà hÿãèãÿòè þðò-áàñäûð åäèá ýèçëÿäÿ áèëìèð. Òÿêàìöëíÿçÿðèééÿñèíèí åëì òàðèõèíäÿêè ÿí áþéöê éàëàí îëìàñû ôàêòû ñîí 20-30 èëäÿåëì äöíéàñûíäà ýåòäèêúÿ äàhà éöêñÿê ñÿñëÿ äèëÿ ýÿòèðèëèð. Õöñóñèëÿ 1980-úèèëëÿðäÿí ñîíðà àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð äàðâèíèñòëÿðèí èääèàëàðûíûí òàìàìèëÿ éàíëûøîëäóüóíó îðòàéà ãîéìóø âÿ áó hÿãèãÿò áèð õåéëè àëèì òÿðÿôèíäÿí ãåéäåäèëìèøäèð. ßëÿëõöñóñ äà ÀÁØ-äà áèîëîýèéà, áèîêèìéà, ïàëåîíòîëîýèéà êèìèìöõòÿëèô åëì ñàhÿëÿðèíäÿ ÷àëûøàí àëèìëÿð äàðâèíèçìèí àðòûã þç ãöââÿñèíèèòèðäèéèíè ýþðöð, úàíëûëàðûí ìÿíøÿéèíè àðòûã “èäðàêè íèçàì” (intelligent design)

155

ãàâðàìû ÿñàñûíäà à÷ûãëàéûðëàð. Áÿhñ åäèëÿí “èäðàêè íèçàì” áöòöí úàíëûëàðûíÀëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñûíûí åëìè úÿhÿòäÿí ñöáóò îëóíìóø áèð äÿëèëèäèð.

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ñöãóòóíó âÿ éàðàäûëûøûí äÿëèëëÿðèíè áàøãà ÿêñÿð÷àëûøìàëàðûìûçäà áöòöí åëìè òÿôÿððöàòëàðû èëÿ ãåéä åòäèê âÿ ãåéä åòìÿéÿäàâàì åäèðèê. Àíúàã áó ìÿñÿëÿ ÷îõ ÿhÿìèééÿòëè îëäóüó ö÷öí áóðàäà äà áèð÷îõ ìÿñÿëÿëÿðè õöëàñÿ åòìÿê çÿðóðè âÿ ôàéäàëûäûð.

Äàðâèíè éûõàí ÷ÿòèíëèêëÿðÒÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè òàðèõè êþêëÿðè ãÿäèì Éóíàíûñòàíà ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõàí

áèð òÿëèì îëñà äà î, éàëíûç XIX ÿñðäÿ ÿhàòÿëè øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõäû. Íÿçÿðèééÿíèåëì äöíéàñûíûí ýöíäÿìèíÿ ñàëàí ÿí ìöhöì hàäèñÿ ×àðëç Äàðâèíèí 1859-úóèëäÿ íÿøð åäèëÿí “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” àäëû êèòàáû îëäó. Äàðâèí áó êèòàáäàúàíëûëàðûí ìöõòÿëèô íþâëÿðèíèí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí àéðû-àéðûëûãäà éàðàäûëìàñûýåð÷ÿéèíÿ ãàðøû ÷ûõûðäû. Äàðâèíÿ ýþðÿ, áöòöí úèíñëÿð ìöøòÿðÿê áèð àòàäàíýÿëèðäè âÿ îíëàð çàìàí þòäöêúÿ êè÷èê äÿéèøèêëèêëÿð ñàéÿñèíäÿ áèð-áèðèíäÿíôÿðãëÿíìèøäèëÿð.

Äàðâèíèí íÿçÿðèééÿñèíèí hå÷ áèð ìàääè äÿëèëè éîõ èäè. Î, þçö äÿ áóíó ãÿáóëåäèðäè êè, áó íÿçÿðèééÿ éàëíûç “îðòàéà àòûëàí ìÿíòèã ôèêèð” èäè. Ùÿòòà Äàðâèíèíþç êèòàáûíäàêû “Íÿçÿðèééÿíèí ÷ÿòèíëèêëÿðè” áàøëûãëû ýåíèø hèññÿäÿ äÿ åòèðàôåòäèéè êèìè, áó íÿçÿðèééÿ áèð ÷îõ ìöhöì ñóàë ãàðøûñûíäà àúèç ãàëûðäû.

Äàðâèí áåëÿ çÿíí åäèðäè êè, îíóí íÿçÿðèééÿñèíèí ãàðøûñûíäà äàéàíàí÷ÿòèíëèêëÿð åëìèí èíêèøàôû èëÿ àðàäàí ãàëäûðûëàúàã, éÿíè åëìè êÿøôëÿð áóíÿçÿðèééÿíèí åëìè ÿñàñëàðûíû ýöúëÿíäèðÿúÿê. Î, áóíó êèòàáûíûí ÷îõ éåðèíäÿáèëäèðìèøäè. Àíúàã äóðìàäàí èíêèøàô åäÿí åëì Äàðâèíèí áó öìèäëÿðèíèí òàìÿêñèíÿ îëàðàã hÿìèí íÿçÿðèééÿíèí áàøëûúà ìöääÿàëàðûíû áèð-áèðèíèí àðäûíúàñàðñûäûðäû.

Äàðâèíèçìèí åëì ãàðøûñûíäàêû ìÿüëóáèééÿòè ö÷ ÿñàñ áàøëûãäà èíúÿëÿíÿáèëÿð:

1. Áó íÿçÿðèééÿ hÿéàòûí Éåð öçöíäÿ èëê äÿôÿ íåúÿ îðòàéà ÷ûõäûüûíû hå÷úöð à÷ûãëàéà áèëìèð.

2. Äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí îðòàéà àòäûüû “òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿðè”íèíhÿãèãÿòäÿ òÿêìèëëÿøäèðèúè òÿñèðÿ ìàëèê îëäóüóíó ýþñòÿðÿí hå÷ áèð åëìè ñöáóòéîõäóð.

3. Äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðû âÿ òîðô ãàòëàðû òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èðÿëè

156

ñöðäöéö ïðîãíîçëàðûí òàì ÿêñèíè îðòàéà ÷ûõàðûð.Áó áþëöìäÿ áó ÿñàñ ìöääÿàëàðû îíëàðûí ìàhèééÿòè áàõûìûíäàí

èíúÿëÿéÿúÿéèê.

Êå÷èëÿ áèëìÿéÿí èëê ïèëëÿ: hÿéàòûí ìÿíøÿéèÒÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áöòöí úàíëû íþâëÿðèíèí èáòèäàè äöíéàäà òÿõìèíÿí 3,8

ìèëéàðä èë ÿââÿë ìåéäàíà ÷ûõàí éåýàíÿ áèð úàíëû höúåéðÿäÿí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíèèääèà åäèð. Òÿê höúåéðÿíèí ìèëéîíëàðëà êîìïëåêñ úàíëû íþâöíö íåúÿ ìåéäàíàýÿòèðìÿñè âÿ áåëÿ áèð òÿêàìöë ÿýÿð hÿãèãÿòÿí äÿ îëóáñà, áóíóí èçëÿðèíèíäàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðûíäà, òîðô ãàòëàðûíäà íèéÿ òàïûëìàìàñû äàðâèíèçìíÿçÿðèééÿñèíèí úàâàáëàíäûðà áèëìÿäèéè ñóàëëàðäûð. Àíúàã áöòöí áóíëàðäàíÿââÿë èääèà åäèëÿí òÿêàìöë ìÿðhÿëÿñèíèí èëê ïèëëÿñèíäÿ äàéàíìàã ëàçûìäûð:áÿhñ åäèëÿí î “èëê höúåéðÿ” íåúÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð?

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëûøû ðÿää åòäèéè âÿ hå÷ áèð ôþâãÿëòÿáèèìöäàõèëÿíè ãÿáóë åòìÿäèéè ö÷öí “èëê höúåéðÿ”íèí hå÷ áèð ïëàí âÿ íèçàì-èíòèçàì îëìàäàí, òÿáèÿò ãàíóíëàðû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíèèääèà åäèð. Éÿíè áó íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ, úàíñûç ìàääÿ òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿîðòàéà úàíëû áèð höúåéðÿ ÷ûõàðìàëûäûð. Àíúàã áó, ìÿëóì îëàí ÿí ÿñàñ áèîëîæèãàíóíëàðà çèää èääèàäûð.

“Ùÿéàò hÿéàòäàí ýÿëèð”Äàðâèí þç êèòàáûíäà hÿéàòûí ìÿíáÿéè áàðÿäÿ hå÷ íÿ ãåéä åòìÿéèá. ×öíêè

îíóí äþâðöíäÿêè èáòèäàè åëì úàíëûëàðûí ÷îõ ñàäÿ áèð ãóðóëóøà ìàëèê îëäóüóíóýöìàí âÿ èääèà åäèðäè. Îðòà ÿñðëÿðäÿí áÿðè áþéöê åòèìàä áÿñëÿíÿí âÿ“ñïîíòàí ýåíåðàñèéà” àäëàíàí íÿçÿðèééÿíèí òÿðÿôäàðëàðû úàíñûç ìàääÿëÿðèíòÿñàäöôÿí áèð éåðÿ éûüûøûá úàíëû áèð âàðëûã ìåéäàíà ýÿòèðìÿñèíÿ èíàíûðäû. Áóäþâðäÿ áþúÿêëÿðèí éåìÿê ãàëûãëàðûíäàí, ñè÷àíëàðûí èñÿ áóüäàäàí ÿìÿëÿýÿëäèéèíÿ øöáhÿ åòìèðäèëÿð. Áóíó èñáàò åòìÿê ö÷öí hÿòòà ãÿðèáÿ òÿúðöáÿëÿðäÿ àïàðìûøäûëàð. ×èðêëè áèð ïàð÷àíûí öñòöíÿ áèð àç áóüäà ãîéóëìóø, áèð ãÿäÿðýþçëÿéÿðëÿðñÿ, áó ÷óëüàøìàäàí ñè÷àíëàðûí ìåéäàíà ýÿëÿúÿéè çÿíí åäèëìèøäè.

×èé ÿòèí ãóðä ñàëìàñû äà hÿéàòûí úàíñûç ìàääÿëÿðäÿí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿäÿëèë ñàéûëûðäû. Ùàëáóêè äàhà ñîíðàëàð ìÿëóì îëàúàãäû êè, ÿòèí öñòöíäÿ éàðàíàíãóðäëàð þç-þçöíÿ ìåéäàíà ýÿëìèð, ìèë÷ÿêëÿðèí ýÿòèðèá îðà ãîéäóüó ýþçëÿýþðöíìÿéÿí ñöðôÿëÿðäÿí ÷ûõûðëàð.

157

Äàðâèí þçöíöí “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” àäëû êèòàáûíû éàçäûüû äþâðäÿ èñÿ åëìäöíéàñû áåëÿ håñàá åäèðäè êè, áàêòåðèéàëàð úàíñûç ìàääÿäÿí ìåéäàíà ýÿëèð.Ùàëáóêè ìÿøhóð ôðàíñûç áèîëîãó Ëóèñ Ïàñòåð òÿêàìöëöí ÿñàñû îëàí áó èíàíúûÄàðâèíèí êèòàáûíûí íÿøð åäèëìÿñèíäÿí áåø èë ñîíðà ãÿòè îëàðàã ðÿää åòäè.Ïàñòåð àïàðäûüû ÷àëûøìà âÿ òÿúðöáÿëÿðäÿí ñîíðà ýÿëäèéè íÿòèúÿíè áåëÿ õöëàñÿåäèðäè: “Úàíñûç ìàääÿëÿðèí hÿéàò ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿñèíÿ äàèð èääèà äàhà ãÿòèîëàðàã òàðèõèí àðõèâèíÿ âåðèëìèøäèð” (Sidney Fox, Klaus Dose, MolecularEvolution and The Origin of Life, Marcel Dekker, New York, 1977, s. 2.).

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí òÿðÿôäàðëàðû Ïàñòåðèí ýÿëäèéè íÿòèúÿëÿðÿ ãàðøûóçóí ìöääÿò ìöáàðèçÿ àïàðäûëàð. Àíúàã èíêèøàô åäÿí åëì úàíëû höúåéðÿíèíìöðÿêêÿá ãóðóëóøóíó îðòàéà ÷ûõàðàíäàí ñîíðà hÿéàòûí þç-þçöíÿ ìåéäàíàýÿëìÿñè èääèàñûíûí ÷öðöêëöéö áèð äàhà âÿ ãÿòè øÿêèëäÿ àéäûí îëäó.

XX ÿñðäÿêè íÿòèúÿñèç ñÿéëÿðXX ÿñðäÿ hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñó èëÿ áàüëû ïðîñåñëÿðèí þíöíäÿ ýåäÿí

èëê òÿêàìöë÷ö ìÿøhóð ðóñ áèîëîãó Àëåêñàíäð Îïàðèí îëäó. Îïàðèí 1930-úóèëëÿðäÿ îðòàéà àòäûüû áÿçè òåçèñëÿðëÿ úàíëû höúåéðÿíèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíàýÿëÿ áèëÿúÿéèíè èñáàò åòìÿéÿ ÷àëûøäû. Àíúàã îíóí áó àõòàðûøëàðûí íÿòèúÿñèçãàëäû. Îïàðèí áóíó åòèðàô åòìÿéÿ ìÿúáóð îëäó: “Òÿÿññöô êè, höúåéðÿíèíìÿíøÿéè ïðîáëåìè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè áöòþâëöêäÿ ÿhàòÿ åäÿí ÿí ãàðàíëûãìÿñÿëÿíè òÿøêèë åäèð” (Alexander I. Oparin, Origin of Life, DoverPublications, New York, (1936), 1953 (reprint), s. 196.).

Îïàðèíèí àðõàñûíúà ýåäÿí òÿêàìöë÷öëÿð hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñóíó áèðéåðÿ ÷ûõàðà áèëìÿê ö÷öí òÿúðöáÿëÿð àïàðìàüà ñÿé ýþñòÿðäèëÿð. Áó òÿúðöáÿëÿðèíÿí ìÿøhóðó àìåðèêàëû êèìéàýÿð Ñòåíëè Ìèëëåð òÿðÿôèíäÿí 1953-úö èëäÿ àïàðûëäû.Ñ.Ìèëëåð èáòèäàè äöíéàíûí àòìîñôåðèíäÿ îëäóüóíó èääèà åòäèéè ãàçëàðû áèðòÿúðöáÿ âàñèòÿñèëÿ áèðëÿøäèðÿðÿê âÿ áó ðåàêñèéàéà åíåðæè ÿëàâÿ åäÿðÿêïðîòåèíëÿðèí òÿðêèáèíäÿêè áèð íå÷ÿ öçâè ìîëåêóëó (àìèíîàñèò) ñèíòåç åòäè.Ùÿìèí èëëÿðäÿ ÿhÿìèééÿòëè áèð ìÿðhÿëÿ êèìè òÿãäèì îëóíàí áó òÿúðöáÿíèííÿòèúÿñèç ãàëìàñû âÿ òÿúðöáÿäÿ èòèôàäÿ åäèëÿí àòìîñôåðèí ýåð÷ÿê äöíéà àò-ìîñôåðèíäÿí ÷îõ ôÿðãëè îëìàñû ýÿëÿúÿê èëëÿðäÿ îðòàéà ÷ûõàúàãäû ("NewEvidence on Evolution of Early Atmosphere and Life", Bulletin of theAmerican Meteorological Society, c. 63, Kasým 1982, s. 1328-1330).

158

Óçóí ìöääÿò äàâàì åäÿí áó ñÿññèçëèêäÿí ñîíðà Ìèëëåðèí þçö äÿ èñòèôàäÿåëÿäèéè àòìîñôåðèí hÿãèãè îëìàäûüûíû åòèðàô åòäè (Stanley Miller, MolecularEvolution of Life: Current Status of the Prebiotic Synthesis of Small Mo-lecules, 1986, s. 7.).

Ùÿéàòûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñèíè à÷ûãëàìàã ö÷öí òÿêàìöë÷öëÿðèí XX ÿñðäÿàïàðäûüû áöòöí ñÿéëÿð íÿòèúÿñèç ãàëäû. Ñàí Äèåãî Ñêðèïïñ Èíñòèòóòóíäàí îëàíòàíûíìûø ýåîêèìéà÷û Úåôôðè Áàäà òÿêàìöë÷ö “Eàrth” æóðíàëûíäà 1998-úè èëäÿíÿøð åäèëÿí áèð ìÿãàëÿäÿ áó hÿãèãÿòè áåëÿ ãÿáóë åäèð: “Áó ýöí XX ÿñðèàðõàäà ãîéàðêÿí hÿëÿ XX ÿñðÿ äàõèë îëàíäà ìàëèê îëäóüóìóç ÿí áþéöêhÿëëèíè òàïìàìûø ïðîáëåìëÿ ãàðøû-ãàðøûéàéûã: hÿéàò Éåð öçöíäÿ íåúÿ áàøëàäû?”(Jeffrey Bada, Earth, Þubat 1998, s. 40.).

Ùÿéàòûí êîìïëåêñ ãóðóëóøóÒÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñóíäà ÷îõ úèääè ÷ÿòèíëèéÿ

äöøìÿñèíèí ÿñàñ ñÿáÿáè ÿí ñàäÿ håñàá åäèëÿí úàíëû îðãàíèçìëÿðèíèíàíûëìàéàúàã äÿðÿúÿäÿ ãàðìàãàðûøûã ãóðóëóøà ìàëèê îëìàñûäûð. Úàíëû âàðëûüûíhöúåéðÿñè èíñàí þâëàäûíûí äöçÿëòäèéè òåõíèêè ìÿhñóëëàðäàí äàhà ìöðÿêêÿáäèð.Áåëÿ êè, áó ýöí äöíéàíûí ÿí èíêèøàô åòìèø ëàáîðàòîðèéàëàðûíäà äà úàíñûçìàääÿëÿðè áèð éåðÿ éûüàðàã úàíëû höúåéðÿ ÿëäÿ åòìÿê ìöìêöí äåéèë.

Áèð höúåéðÿíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ö÷öí ëàçûì îëàí øÿðòëÿð hå÷ âàõòòÿñàäöôëÿðëÿ èçàh åäèëìÿéÿúÿê ãÿäÿð ÷îõäóð. Ùöúåéðÿíèí ÿñàñëàðûíäàí áèðèîëàí ïðîòåèíëÿðèí òÿñàäöôè îëàðàã ñèíòåçëÿøìÿ åhòèìàëû èñÿ 500 àìèíîàñèòëèêéóâàðëàã áèð ïðîòåèí ö÷öí 10.950-äÿ 1-äèð. Àíúàã ðèéàçèééàòäà 10.50-äÿ 1-äÿíàøàüû îëàíëàð “èìêàíñûç” ñàéûëûð. Ùöúåéðÿíèí íöâÿñèíäÿ éåðëÿøÿí âÿ þçöíäÿýåíåòèê áèëýèíè ýèçëÿäÿí ÄÍÒ ìîëåêóëó èñÿ èíàíûëìàç áèð ìÿëóìàò áàíêûäûð.Èíñàí ÄÍÒ-ñèíèí åhòèâà åòäèéè ìÿëóìàòûí ÿýÿð êàüûçà êþ÷öðöëìÿéÿ ÷àëûøûëñà,500 ñÿhèôÿäÿí èáàðÿò îëàí 900 úèëäëèê áèð êèòàáõàíàíûí ìåéäàíà ýÿëÿúÿéèhåñàáëàíûð. Áó íþãòÿäÿ ÷îõ ìàðàãëû áèð äèëåììà äà âàð: ÄÍÒ àíúàã áÿçèõöñóñèëÿøìèø ïðîòåèíëÿðèí êþìÿéè èëÿ úöòëÿøÿ áèëèð. Àíúàã áó ïðîòåèíëÿðèíñèíòåçè äÿ àíúàã ÄÍÒ-äÿêè ìÿëóìàòëàðà óéüóí îëàðàã hÿéàòà êå÷èð. Áèð-áèðèíÿ áàüëû îëäóãëàðûíà ýþðÿ úöòëÿøìÿíèí ìåéäàíà ýÿëÿ áèëìÿñè ö÷öí îíëàðûíèêèñèíèí äÿ åéíè àíäà ìþâúóä îëìàñû ëàçûìäûð. Áó èñÿ hÿéàòûí þçö-þçöíäÿíìåéäàíà ýÿëìÿñè áàðÿäÿêè ññåíàðèíè ÷ÿòèíëèéÿ ñàëûð. Ñàí Äèåãî ÊàëèôîðíèéàÓíèâåðñèòåòèíäÿí ìÿøhóð òÿêàìöë÷ö àëèì, ïðîôåññîð Ëåñëè Îðýåë (Leslie

159

Orgel) “Scientific American” æóðíàëûíûí 1994-úö èëèí îêòéàáð àéûíäàêû ñàéûíäàáó hÿãèãÿòè áåëÿ åòèðàô åäèð:

“Ñîí äÿðÿúÿ êîìïëåêñ ãóðóëóøëàðà ñàhèá îëàí ïðîòåèíëÿðèí âÿ íóêëåèíòóðøóëàðûíûí (ÐÍT âÿ ÄÍT) åéíè éåðäÿ âÿ åéíè âàõòäà òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿÿìÿëÿ ýÿëìÿñè hÿòòà åhòèìàëäàí äà hÿääèíäÿí àðòûã óçàãäûð. Àíúàã áóíëàðûíáèðè îëìàäàí äèýÿðèíè ÿëäÿ åòìÿê äÿ ìöìêöí äåéèë. Äîëàéûñû èëÿ èíñàíhÿéàòûí êèìéÿâè éîëëàðëà îðòàéà ÷ûõìàñûíûí hå÷ âàõò ìöìêöí îëìàìàñûíÿòèúÿñèíÿ ýÿëìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëûð” (Leslie E. Orgel, "The Origin ofLife on Earth", Scientific American, c. 271, Ekim 1994, s. 78.).

Øöáhÿñèç êè, ÿýÿð hÿéàòûí òÿñàäöôëÿðëÿ îðòàéà ÷ûõìàñûíûí ãåéðè-ìöìêöíëöéö òÿñäèãëÿíèðñÿ, áó âÿçèééÿòäÿ îíóí ôþâãÿëòÿáèè øÿêèëäÿéàðàäûëäûüûíû ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûð. Áó hÿãèãÿò èñÿ ÿñàñ ìÿãñÿäè éàðàäûëûøûðÿää åòìÿê îëàí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí à÷ûã-àøêàð ìÿíàñûçëûüûíû îðòàéà÷ûõàðûð.

Òÿêàìöëöí õÿéàëè ìåõàíèçìëÿðèÄàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíè ïó÷ åäÿí áàøãà

èêèíúè áþéöê ìÿñÿëÿ áó íÿçÿðèééÿíèí “òÿêàìöëìåõàíèçìëÿðè” êèìè îðòàéà àòäûüû èêè àíëàéûøûíäà ÿñë hÿãèãÿòäÿ hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäèðèúè ýöúÿìàëèê îëìàìàñûíûí ñöáóòà éåòèðèëìÿñèäèð. Äàðâèíîðòàéà àòäûüû òÿêàìöë èääèàñûíû òàì øÿêèëäÿ“òÿáèè ñåëåêñèéà” ìåõàíèçìèíÿ áàüëàìûøäû.Îíóí áó ìåõàíèçìÿ âåðäèéè ÿhÿìèééÿòêèòàáûíûí àäûíäàí äà ýþðöíöðäö: “Úèíñëÿðèíìÿíøÿéè òÿáèè ñåëåêñèéà éîëó èëÿ”.

èÒÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ïó÷ åäÿí ôàêòëàðäàí áèðè äÿ

úàíëûëûüûí èíàíûëìàéàúàã ñÿâèééÿäÿêè ìöõòÿëèô ãóðóëóøóäóð.

Úàíëû ùöúåéðÿëÿðèí íöâÿñèíäÿ ìþâúóä îëàí ÄÍÒ ìîëåêóëó

áóíóí áèð ìèñàëûäûð. ÄÍÒ äþðä ìöõòÿëèô ìîëåêóëóí ôÿðãëè

äöçöëöøöíäÿí ìåéäàíà ýÿëÿí áèð íþâ ìÿëóìàò áàíêûäûð. Áó

ìÿëóìàò áàíêûíäà úàíëû èëÿ áàüëû áöòöí ôèçèêè

õöñóñèééÿòëÿðèí øèôðÿëÿðè âàð. Èíñàíûí ÄÍÒ-ñè êàüûçà éàçûëàñû

îëñà, îðòàéà òÿõìèíÿí 900 úèëäëèê áèð åíñèêëîïåäèéàíûí

÷ûõàúàüû ùåñàáëàíûð. ßëáÿòòÿ, áåëÿ ôþâãÿëàäÿ áèð ìÿëóìàò

òÿñàäöô èôàäÿñèíèí ãÿòè îëàðàã ïó÷ åäèð.

160

Òÿáèè ñåëåêñèéà òÿáèè ñå÷ìÿ äåìÿêäèð âÿ òÿáèÿòäÿêè hÿéàò ìöáàðèçÿñèíäÿòÿáèè øÿðòëÿðÿ óéüóí îëàí ýöúëö úàíëûëàðûí hÿéàòäà ãàëàúàüû äöøöíúÿñèíÿÿñàñëàíûð. Ìÿñÿëÿí, éûðòûúû håéâàíëàð òÿðÿôèíäÿí höðêöäöëÿí áèð ìàðàëñöðöñöíäÿ äàhà ñöðÿòëè ãà÷à áèëÿíëÿð hÿéàòäà ãàëàúàãëàð. Áåëÿëèêëÿ, ìàðàë ñö-ðöñö ñöðÿòëèëÿðäÿí âÿ ýöúëöëÿðäÿí ìåéäàíà ýÿëìÿëèäèð. Àíúàã áó ìåõàíèçììàðàëëëàðû ÿëáÿòòÿ, òÿêìèëëÿøäèðìÿç, îíëàðû áàøãà áèð úàíëû íþâöíÿ, ìÿñÿëÿí,àòëàðà ÷åâèðìÿç.

Äîëàéûñû èëÿ òÿáèè ñåëåêñèéà ìåõàíèçìè hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäèðèúè ýöúÿ ìàëèêäåéèë. Äàðâèí äÿ áó hÿãèãÿòèí ôÿðãèíäÿ èäè âÿ “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” êèòàáûíäà“ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿð ìåéäàíà ýÿëìÿäèéè âàõòäà òÿáèè ñåëåêñèéà hå÷ íÿåäÿ áèëìÿç” äåìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëìûøäû (Charles Darwin, The Originof Species: A Facsimile of the First Edition, Harvard University Press, 1964,s. 189).

Ëàìàðêûí òÿñèðèÉàõøû, áÿñ áó “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿð” íåúÿ ìåéäàíà ýÿëäè? Äàðâèí þç

äþâðöíöí èáòèäàè åëì àíëàéûøû äàõèëèíäÿ áó ñóàëà Ëàìàðêà ÿñàñëàíàðàã úàâàáâåðìÿéÿ ÷àëûøìûøäû. Äàðâèíäÿí ÿââÿë éàøàìûø ôðàíñûç áèîëîãó Ëàìàðêàýþðÿ, úàíëûëàð hÿéàòëàðû áîéó ìÿðóç ãàëäûãëàðû ôèçèêè äÿéèøèêëèêëÿðè ñîíðàêûíÿñëÿ þòöðöðëÿð, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ þòöðöëÿðÿê éûüûëàí áó õöñóñèééÿòëÿðíÿòèúÿñèíäÿ èñÿ éåíè úèíñëÿð ìåéäàíà ÷ûõûð. Ìÿñÿëÿí, Ëàìàðê äåéèðäè êè,çöðàôÿëÿð úåéðàíëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëèáëÿð. Áåëÿ êè, höíäöð àüàúëàðûí éàðïàãëàðûíûéåìÿê ö÷öí ñÿé ýþñòÿðÿðêÿí îíëàðûí íÿñèëäÿí-íÿñëÿ áîéëàðû óçàíûá.

Äàðâèí äÿ áóíà îõøàð ìèñàëëàð ýÿòèðìèø, ìÿñÿëÿí, “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè”êèòàáûíäà ãèäà òàïìàã ö÷öí ñóéà ýèðÿí áÿçè àéûëàðûí áèð ìöääÿò ñîíðàáàëèíàëàðà ÷åâðèëäèéèíè èääèà åòìèøäè (Charles Darwin, The Origin of Species:A Facsimile of the First Edition, Harvard University Press, 1964, s. 184).

Àììà Ìåíäåë òÿðÿôèíäÿí êÿøô îëóíìóø âÿ XX ÿñðäÿ èíêèøàô åäÿíýåíåòèêà åëìè èëÿ þç ãÿòè òÿñäèãèíè òàïìûø àòàâèçì ãàíóíëàðû ãàçàíûëìûøõöñóñèééÿòëÿðèí ñîíðàêû íÿñèëëÿðÿ þòöðöëìÿñè ÿôñàíÿñèíè ãÿòè îëàðàãäàðìàäàüûí åòäè. Áåëÿëèêëÿ, òÿáèè ñåëåêñèéà áöòöíëöêëÿ òÿñèðñèç áèð ìåõàíèçìîëàðàã ãàëäû.

161

Íåîäàðâèíèçì âÿ ìóòàñèéàëàðÄàðâèíèñòëÿð èñÿ áó âÿçèééÿòÿ áèð ÷þçöì

òàïà áèëìÿê ö÷öí 1930-úó èëëÿðèí àõûðëàðûíäà“Ìöàñèð ñèíòåòèê íÿçÿðèééÿ”íè, äàhà ìÿøhóðàäû èëÿ äåñÿê, íåîäàðâèíèçìè îðòàéà àòäûëàð.Íåîäàðâèíèçì òÿáèè ñåëåêñèéà êîíñåïñèéàñûíà“ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿðèí ñÿáÿáè” êèìèìóòàñèéàëàðû,éÿíè úàíëûëàðûí ýåíëÿðèíÿðàäèàñèéà êèìè õàðèúè òÿñèðëÿðèí, éà äàêþ÷öðìÿ ñÿhâëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíàýÿëÿí ïîçóíòóëàðû ÿëàâÿ åòäè.

Áó ýöí äöíéàäà òÿêàìöë àäûíà hÿëÿ äÿãÿáóë åäèëÿí ìîäåë íåîäàðâèíèçìäèð.Íÿçÿðèééÿ Éåð öçöíäÿ îëàí ìèëéîíëàðëà úàíëûíþâöíöí, áó úàíëûëàðûí ãóëàã, ýþç, àüúèéÿð,ãàíàä êèìè ñàéñûç êîìïëåêñ îðãàíëàðûíûí“ìóòàñèéàëàðà”, éÿíè ýåíåòèê ïîçóíòóëàðàÿñàñëàíàí áèð ìÿðhÿëÿ íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Àíúàã íÿçÿðèééÿíè

êÿñÿðñèç åäÿí à÷ûã áèð åëìè hÿãèãÿò âàð: ìóòàñèéàëàð úàíëûëàðû èíêèøàôåòäèðìÿç, ÿêñèíÿ, îíëàðà hÿìèøÿ çÿðÿð âåðÿðëÿð.

Áóíóí ñÿáÿáè ÷àõ ñàäÿäèð: ÄÍÒ ÷îõ êîìïëåêñ áèð ãóðóëóøà ìàëèêäèð. Áóìîëåêóë öçÿðèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí hÿð hàíñû òÿñàäöôè òÿñèð àíúàã çÿðÿð âåðèð.Àìåðèêàëû ýåíåòèê Á.Ý.Ðàíýàíàòhàí áóíó áåëÿ à÷ûãëàéûð:

“Ìóòàñèéàëàð êè÷èê, òÿñàäöôè âÿ çÿðÿðëèäèðëÿð. ×îõ íàäèð hàëëàðäà ìåéäàíàýÿëèðëÿð âÿ ÿí éàõøû åhòèìàëëà òÿñèðñèçäèðëÿð. Áó ö÷ õöñóñèééÿò ìóòàñèéàëàðûíòÿêàìöë÷ö áèð èíêèøàôà ñÿáÿá îëà áèëìÿéÿúÿéèíè ýþñòÿðèð. Îíñóç äà éöêñÿêäÿðÿúÿäÿ ÿëàhèääÿëÿøìèø áèð îðãàíèçìäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí òÿñàäöôè áèð hàë éàòÿñèðñèç îëàúàã, éà äà çÿðÿðëè. Áèð ãîë ñààòûíäà ìåéäàíà ýÿëÿúÿê òÿñàäöôèäÿéèøèêëèê îíó èíêèøàô åòäèðìÿéÿúÿêäèð. Áþéöê åhòèìàëëà îíà çÿðÿð âåðÿúÿêâÿ éà ÿí éàõøû åhòèìàëëà òÿñèðñèç ãàëàúàã. Áèð çÿëçÿëÿ áèð øÿhÿðè èíêèøàôåòäèðìÿç, ÿêñèíÿ, îíó äàüûäàð” (B. G. Ranganathan, Origins?, The BannerOf Truth Trust, Pennsylvania, 1988.).

Êèìéÿâè ñèëàùëàðäàí èñòèôàäÿ

åäèëìÿñèíäÿí ñîíðà îðòàéà ÷ûõàí

ðàäèàñèéà ìóòàñèéàëàðà ñÿáÿá îëóð.

Øÿêèëäÿ êèìéÿâè ñèëàùûí èñòèôàäÿ

åäèëìÿñèíäÿí ñîíðà ìóòàñèéàéà ìÿðóç

ãàëàí âéåòíàìëû óøàã ýþðñÿíèð.

162

Áó ýöíÿ ãÿäÿð hå÷ áèð ôàéäàëû ìóòàñèéà íöìóíÿñè îëìàéûá. Áöòöíìóòàñèéàëàðûí çÿðÿðëè îëäóüó ìöÿééÿíëÿøäè. Àéäûí îëäó êè, òÿêàìöëíÿçÿðèééÿñèíèí “òÿêàìöë ìåõàíèçìè” êèìè ýþñòÿðäèéè ìóòàñèéàëàð hÿãèãÿòäÿúàíëûëàðà àíúàã çèéàí âåðÿí, îíëàðû øèêÿñò åäÿí áèð ýåíåòèê hàäèñÿäèð.(Èíñàíëàðäà ìóòàñèéàíûí ÿí ÷îõ ýþðöíÿí òÿñèðè õÿð÷ÿíý õÿñòÿëèéèäèð). ßëáÿòòÿ,çÿðÿðâåðèúè áèð ìåõàíèçì “òÿêàìöë ìåõàíèçìè” îëà áèëìÿç. Òÿáèè ñåëåêñèéàèñÿ Äàðâèíèí äÿ ãÿáóë åòäèéè êèìè, “þçáàøûíà hå÷ íÿ åäÿ áèëìÿç”. Áó hÿãèãÿòáèçëÿðÿ òÿáèÿòäÿ hå÷ áèð “òÿêàìöë ìåõàíèçìè”íèí îëìàäûüûíû ýþñòÿðèð.Òÿêàìöë ìåõàíèçìè îëìàäûüûíà ýþðÿ èñÿ òÿêàìöë äåéèëÿí õÿéàëè ìÿðhÿëÿäÿ îëà áèëìÿç.

Äàøëàøìûø ãàëûãëàðäà êå÷èä ôîðìàëàðûíûí èçè éîõäóðÒÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èääèà åòäèéè ññåíàðèíèí áàø âåðìÿìÿñèíèí ÿí

à÷ûã ñöáóòó èñÿ äàøëàøìûø áèòêè ãàëûüû ãàòëàðû, òîðô ëàéëàðûäûð. Òÿêàìöëíÿçÿðèééÿñèíÿ ýþðÿ, áöòöí úàíëûëàð áèð-áèðèíäÿí òþðÿìèøäèð. Èëê úàíëû íþâö âàõòêå÷ÿíäÿí ñîíðà áàøãà ôîðìàéà ÷åâðèëìèøè âÿ áöòöí úèíñëÿð áó øÿêèëäÿ îðòàéà÷ûõìûøäûð. Íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ, áó äÿéèøèêëèê éöç ìèëéîí èëëÿð áîéó ñöðÿðÿêìÿðhÿëÿ-ìÿðhÿëÿ äàâàì åòìèøäèð.

Áó âÿçèééÿòäÿ èääèà åäèëÿí óçóí äÿéèøèêëèê ìöääÿòè áîéóíúà ñàéñûç-håñàáñûç “àðà úèíñëÿð”èí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè âÿ éàøàäûüûíû ãÿáóë åòìÿêëàçûìäûð. Ìÿñÿëÿí, êå÷ìèøäÿ þçöíäÿ áàëûã õöñóñèééÿòëÿðèíèí îëìàñûíàáàõìàéàðàã áèð éàíäàí äà áÿçè ñöðöíÿíëÿðèí õöñóñèééÿòëÿðèíè ãàçàíìûø éàðûáàëûã-éàðû ñöðöíÿí úàíëûëàð éàøàìûø îëìàëû èäè. Éàõóä äà ñöðöíÿíëÿðèíõöñóñèééÿòëÿðèíÿ ìàëèê îëàðêÿí áèð éàíäàí äà áÿçè ãóø õöñóñèééÿòëÿðèãàçàíìûø ñöðöíÿí-ãóøëàð îðòàéà ÷ûõìàëû èäè. Àíúàã îíëàð êå÷èä ìÿðhÿëÿñèíäÿîëäóãëàðû ö÷öí øèêÿñò, íþãñàíëû âÿ ãöñóðëó úàíëûëàð îëìàëû èäèëÿð. Òÿêàìöë÷öëÿðêå÷ìèøäÿ éàøàäûãëàðûíà èíàíäûãëàðû áó íÿçÿðè ìÿõëóãëàðà “àðà êå÷èä ôîðìàñû”àäûíû âåðèðëÿð.

ßýÿð hÿãèãÿòÿí êå÷ìèøäÿ áó úöð úàíëûëàð éàøàéûáñà, îíäà îíëàðûí ñàéëàðûâÿ íþâëÿðè ìèëéîíëàðëà, hÿòòà ìèëéàðäëàðëà îëìàëû èäè. Âÿ áó ãÿðèáÿ úàíëûëàðûíãàëûãëàðûíà ìöòëÿã äàøëàøìûø ãàëûãëàðäà, òîðô ëàéëàðûíäà ðàñò ýÿëèíìÿëè èäè.Äàðâèí “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè”íäÿ áóíó áåëÿ à÷ûãëàìûøäûð: “ßýÿð íÿçÿðèééÿäöçäöðñÿ, úèíñëÿðè áèð-áèðèíÿ áàüëàéàí ñàéñûç àðà êå÷èä íþâëÿðè ìöòëÿãéàøàìàëûäûð... Áóíëàðûí éàøàìàñûíà äàèð ñöáóòëàð äà òÿêúÿ äàøëàøìûø áèòêè

ãàëûãëàðû ãàòëàðû àðàñûíäà òàïûëà áèëÿð (Charles Darwin, The Origin of Species:A Facsimile of the First Edition, Harvard University Press, 1964, s. 179).

Äàðâèíèí ïó÷ îëàí öìèäëÿðèÀíúàã XIX ÿñðèí îðòàëàðûíäàí áó éàíà äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ

äàøëàøìûø ãàëûãëàð òÿäãèã åäèëñÿ äÿ hÿìèí ëàéëàðäà áó àðà êå÷èä ôîðìàëàðûíàhå÷ âàõò ðàñò ýÿëèíìÿéèá. Àïàðûëìûø ãàçûíòû âÿ àðàøäûðìàëàð çàìàíû ÿëäÿåäèëÿí áöòöí òàïûíòûëàð òÿêàìöë÷öëÿðèí ýþçëÿäèêëÿðèíèí ÿêñèíÿ îëàðàã ýþñòÿðäèêè, úàíëûëàð Éåð öçöíäÿ áèðäÿí-áèðÿ, íþãñàíñûç âÿ ãöñóðñóç áèð øÿêèëäÿ îðòàéà÷ûõûáëàð.

Òàíûíìûø èíýèëèñ ïàëåîíòîëîãó Äåðåê Ó.Åýåð þçö òÿêàìöë÷ö îëñà äà áóýåð÷ÿéè áåëÿ åòèðàô åäèð:

“Ïðîáëåìèìèç áóäóð êè, ýåîëîæè ëàéëàðû, äàøëàøìûø ãàòëàðû áöòöí òÿôÿððöàòûèëÿ àðàøäûðàíäà, èñòÿð úèíñëÿð, èñòÿðñÿ äÿ ñèíèôëÿð ñÿâèééÿñèíäÿ îëñóí, äàâàìëûîëàðàã hÿìèøÿ åéíè hÿãèãÿòëÿ ãàðøûëàøûðûã: ìÿðhÿëÿëè òÿêàìöëëÿ èíêèøàô åäÿíéîõ, Éåð êöðÿñèíäÿ áèðäÿí-áèðÿ ìåéäàíà ýÿëÿí ãðóïëàð ýþðöðöê (Derek A.Ager, "The Nature of the Fossil Record", Proceedings of the BritishGeological Association, c. 87, 1976, s. 133).

Éÿíè áöòöí úàíëû íþâëÿðè äàøëàøìûø ëàéëàðäà àðàëàðûíäà hå÷ áèð êå÷èäôîðìàñû îëìàäàí, íþãñàíñûç øÿêèëäÿ àíè îëàðàã îðòàéà ÷ûõûðëàð. Áó èñÿ Äàðâèíèíäöøöíúöëÿðèíèí òàì ÿêñè âÿ úàíëû íþâëÿðèíèí éàðàäûëäûüûíû ýþñòÿðÿí ÷îõ ýöúëöäÿëèëäèð. ×öíêè áèð úàíëû íþâöíöí þçö-þçöíäÿí òÿêìèëëÿøìÿñèíèí, hå÷ áèð àòàîëìàäàí áèð àíäà âÿ ãöñóðñóç îëàðàã îðòàéà ÷ûõìàñûíûí éåýàíÿ èçàhû î úèíñèíéàðàäûëìàñûäûð. Áó hÿãèãÿò ìÿøhóð òÿêàìöë÷ö áèîëîã Äóãëàñ Ôóòóéìàòÿðÿôèíäÿí äÿ ãÿáóë åäèëèð:

“Éàðàäûëûø âÿ òÿêàìöë hàçûðäà éàøàéàí úàíëûëàðûí ìÿíøÿéè hàããûíäà èêèìöìêöí à÷ûãëàìàëàðäûð. Úàíëûëàð äöíéà öçÿðèíäÿ éà òàìàìèëÿ ìöêÿììÿëâÿ íþãñàíñûç áèð øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð, éà äà áåëÿ îëìàìûøäûð. ßýÿð áåëÿîëìàéûáñà, îíäà áèð äÿéèøèêëèê ìÿðhÿëÿñè ñàéÿñèíäÿ þçëÿðèíäÿí ÿââÿë ìþâúóäîëàí áÿçè úàíëû íþâëÿðèíèí òÿêàìöëö éîëó èëÿ ìåéäàíà ýÿëìÿëèäèðëÿð. Àììàîíëàð ÿýÿð ãöñóðñóç âÿ ìöêÿììÿë áèð øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõûáëàðñà, î hàëäàñîíñóç ýöú ñàhèáè áèð àüûë òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàëûäûðëàð (Douglas J. Futuyma,Science on Trial, Pantheon Books, New York, 1983, s. 197).

163

164

Äàøëàøìûø ãàëûãëàð äà úàíëûëàðûí Éåð öçöíäÿ ãöñóðñóç âÿ ìöêÿììÿëøÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõäûüûíû ýþñòÿðèð. Éÿíè úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè Äàðâèíèíèääèàñûíûí ÿêñèíÿ îëàðàã òÿêàìöë äåéèë, éàðàäûëûøäûð.

Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëûÒÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿíëÿðèí ÿí ÷îõ ýöíäÿìÿ ýÿòèðäèéè

ìÿñÿëÿ èíñàíûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñèäèð. Áó ìÿñÿëÿäÿêè äàðâèíèñò èääèà áó ýöíéàøàéàí ìöàñèð èíñàíûí ìåéìóíàáÿíçÿð áÿçè ìÿõëóãëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíèáèëäèðèð. 4-5 ìèëéîí èë áóíäàí ÿââÿë áàøëàíäûüû ãÿáóë åäèëÿí áó ìÿðhÿëÿäÿìöàñèð èíñàíëà îíóí ÿúäàäëàðû àðàñûíäà áÿçè “àðà ôîðìà”ëàðûí éàøàäûüû èääèàîëóíóð. Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ áöòöíëöêëÿ õÿéàëè îëàí áó ññåíàðèäÿ äþðä ÿñàñ“êàòåãîðèéà” ñàäàëàíûð:

1. Australoïithecus2. Ùîìî habilis3. Ùîìî erectus4. Ùîìî ñàïèåíñ.Òÿêàìöë÷öëÿð èíñàíëàðûí ýóéà èëê ìåéìóíàáÿíçÿð ÿúäàäëàðûíà “úÿíóá

ìåéìóíó” ìÿíàñûíà ýÿëÿí “australoïithecus” àäûíû âåðèðëÿð. Áó úàíëûëàðhÿãèãÿòäÿ íÿñëè òöêÿíìèø áèð ìåéìóí úèíñèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèë. Èíýèëòÿðÿâÿ ÀÁØ-äàí îëàí ëîðä Ñîëè Çàêåðìàí (Lord Solly Zuckerman) âÿ ïðîô. ×àðëçÎêñíåðä (Charles Oxnard) êèìè äöíéàíûí èêè ìÿøhóð àíàòîìèñòèíèíaustraloðithecus íöìóíÿëÿðè öçÿðèíäÿ àïàðäûãëàðû ÷îõ ÿhàòÿëè ÷àëûøìàëàð áóúàíëûëàðûí éàëíûç íÿñëè êÿñèëìèø áèð ìåéìóí úèíñèíÿ àèä îëìàñûíû âÿ îíëàðûíèíñàíëàðëà hå÷ áèð îõøàðëûüà ìàëèê îëìàäûüûíû ýþñòÿðìèøäèð (Solly Zuckerman,Beyond The Ivory Tower, Toplinger Publications, New York, 1970, ss. 75-94; Charles E. Oxnard, "The Place of Australopithecines in Human Evolution:Grounds for Doubt", Nature, c. 258, s. 389).

Òÿêàìöë÷öëÿð èíñàí òÿêàìöëöíöí ñîíðàêû ìÿðhÿëÿñèíè äÿ “hîìî”, éÿíèèíñàí îëàðàã òÿñíèô åäèðëÿð. Èääèàëàðà ýþðÿ, hîìî ñûðàñûíäàêû úàíëûëàðaustraloðithecus-ëàðäàí äàhà ÷îõ èíêèøàô åòìèøäèëÿð. Òÿêàìöë÷öëÿð áó ôÿðãëèúàíëûëàðà àèä ôÿñèëëÿðè àðä-àðäà äöçÿðÿê õÿéàëè áèð òÿêàìöë úÿäâÿëè òÿøêèëåäèðäè. Áó úÿäâÿë õÿéàëèäèð, ÷öíêè hÿãèãÿòäÿ áó ìöõòÿëèô ñèíèôëÿð àðàñûíäàòÿêàìöë ÿëàãÿñèíèí îëäóüó hå÷ âàõò ñöáóò åäèëìÿìèøäèð. Òÿêàìöëíÿçÿðèééÿñèíèí XX ÿñðäÿêè ÿí ìöhöì ìöäàôèÿ÷èëÿðèíäÿí áèðè îëàí Åðíñò

Ìåéð (Ernst Mayr) “Ùîìî ñàïèåíñÿ óçàíàí çÿíúèð hÿãèãÿòäÿ Èòêèíäèð”äåéÿðÿê áóíó ãÿáóë åäèð (J. Rennie, "Darwin's Current Bulldog: Ernst Mayr",Scientific American, Aralýk 1992).

Òÿêàìöë÷öëÿð australoðithecus-homo habilis-homo erectus-homo ñàïèåíññûðàëàìàñûíû òÿðòèáëÿéÿðêÿí áóíëàðûí hÿð áèðèíèí îíäàí ñîíðà ýÿëÿíèí àòàñû îë-ìàñû òÿñâèðèíè éàðàòìàüà ÷àëûøûðëàð. Ùàëáóêè ïàëåîàíòðîïîëîãëàðûí ñîíòàïûíòûëàðû australoïithecus, homo habilis âÿ homo erectus-óí äöíéàíûí ìöõ-òÿëèô áþëýÿëÿðèíäÿ åéíè äþâðëÿðäÿ éàøàäûãëàðûíû ñöáóò åòìèøäèð (Alan Walker,Science, c. 207, 1980, s. 1103; A. J. Kelso, Physical Antropology, 1. baský,J. B. Lipincott Co., New York, 1970, s. 221; M. D. Leakey, Olduvai Gorge,c. 3, Cambridge University Press, Cambridge, 1971, s. 272).

Ùîìî erectus ñèíèôèíÿ äàõèë åäèëÿí èíñàíëàðûí áèð hèññÿñè ìöàñèð äþâðëÿðÿãÿäÿð, homo ñàïèåíñ íåàíäåðòàë âÿ homo ñàïèåíñ èñÿ ñàïèåíñ (ìöàñèð) èíñàíëàåéíè øÿðàèòäÿ éàí-éàíà éàøàìûøëàð (Time, äåêàáð 1996).

Áó èñÿ ÿëáÿòòÿ, áó ñèíèôëÿðèí áèð-áèðèíèí ÿúäàäû îëìàñû èääèàñûíûí ãöââÿäÿãàëìàäûüûíû àéäûí øÿêèëäÿ îðòàéà ãîéóð. Ùàðâàðä Óíèâåðñèòåòè (ÀÁØ) ïàëåîí-òîëîãëàðûíäàí Ñòåôàí Úåé Ãóëä (Steðhen Éay Gould) þçö áèð òÿêàìöë÷ö îëñàäà äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí áó ÷ÿòèíëèéèíè áåëÿ èçàh åäèð:

Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëûíûñöáóò åäÿí ùå÷ áèð äàøëàøìûøñöìöê ãàëûíòûëàðû éîõäóð.ßêñèíÿ, äàøëàøìûø ñöìöêãàëûíòûëàðû èíñàíëàðëàìåéìóíëàð àðàñûíäà êå÷èëÿáèëìÿéÿí áèð ñÿðùÿäîëäóüóíó ýþñòÿðèð. Áóùÿãèãÿò ãàðøûñûíäàòÿêàìöë÷öëÿð ùÿãèãÿòÿóéüóí îëìàéàí áÿçè øÿêèë âÿìàêåòëÿðÿ áåë áàüëàìûøäûëàð.Äàøëàøìûø ãàëûíûòûëàðà óéüóíýÿëÿí ìàñêàëàðû ùàçûðëàéûðâÿ õÿéàëè éàðû ìåéìóí-éàðûèíñàí öçëÿð ìåéäàíàýÿòèðèðëÿð.

166

ßýÿð áèð-áèðè èëÿ ïàðàëåë îëàðàã éàøàéàí ö÷ ìöõòÿëèô hîìèíèä(èíñàíàáÿíçÿð) úèçýèñè âàðñà, åëÿ èñÿ áèçèì íÿñèë àüàúûìûçà íÿ îëäó? Àéäûíäûðêè, áóíëàðûí áèðè äèýÿðèíäÿí ìåéäàíà ÷ûõìûø îëà áèëìÿç. Áóíëàðûí áèðè äèýÿðèèëÿ ìöãàéèñÿ åäèëÿíäÿ òÿêàìöë íÿòèúÿñèíäÿ áèð èíêèøàô àðäûúûëëûüû ýþñòÿðÿáèëìèðëÿð (S. J. Gould, Natural History, c. 85, 1976, s. 30).

Ãûñàñû, ìÿòáóàòäà âÿ éà äÿðñ êèòàáëàðûíäà ãåéä åäèëÿí âÿ õÿéàëëàðûíìÿhñóëó îëàí áÿçè “éàðûìåéìóí, éàðûèíñàí” úàíëûëàðûí øÿêèëëÿðè èëÿ, éÿíèàíúàã òÿáëèüàò éîëó èëÿ ýöúëÿ ñàõëàíìàüà ÷àëûøûëàí èíñàíûí òÿêàìöëö ññåíàðèñèhå÷ áèð åëìè ÿñàñû îëìàéàí íàüûëäàí èáàðÿòäèð.

Áó ìþâçóíó óçóí èëëÿð àðàøäûðàí, õöñóñèëÿ australoïithecus ôÿñèëëÿðèöçÿðèíäÿ 15 èë òÿäãèãàò àïàðàí Èíýèëòÿðÿíèí ÿí ìÿøhóð âÿ ìþòÿáÿðàëèìëÿðèíäÿí áèðè ëîðä Ñîëè Çàêåðìàí þçö áèð òÿêàìöë÷ö èäè, àììà î äàîðòàäà ìåéìóíàáÿíçÿð úàíëûëàðäàí èíñàíà ýÿëèá ÷ûõàí hÿãèãè áèð íÿñèëàüàúûíûí îëìàäûüû íÿòèúÿñèíÿ ýÿëìèøäèð.

Ëîðä Ñ.Çàêåðìàí áèð äÿ ìàðàãëû áèð “åëì øêàëàñû” hàçûðëàìûøäû. Î, åëìèîëàðàã ãÿáóë åòäèéè åëì ñàhÿëÿðèíäÿí åëìäÿí óçàã îëàðàã ãÿáóë åòäèéè åëìñàhÿëÿðèíÿ ãÿäÿð áèð úÿäâÿë òÿøêèë åòìèøäè. Ëîðä Ñ.Çàêåðìàíûí áó úÿäâÿëèíÿýþðÿ, åëìè, éÿíè êîíêðåò ôàêòëàðà ÿñàñëàíàí åëì ñàhÿëÿðè êèìéà âÿ ôèçèêàäûð.Úÿäâÿëäÿ áóíëàðäàí ñîíðà áèîëîýèéà åëìëÿðè, ñîíðà äà ñîñèàë åëìëÿð éåðëÿøèð.Úÿäâÿëèí ñîíóíäà, éÿíè ÿí åëìäÿí êÿíàð håñàá åäèëÿí hèññÿäÿ èñÿ òåëåïàòèéà,“àëòûíúû hèññ” êèìè “hèññäÿíêÿíàð äÿðê åòìÿê” àíëàéûøû, áèð äÿ “èíñàíûíòÿêàìöëö” âàðäûð! Ëîðä Çàêåðìàí úÿäâÿëèí áó hèññÿñèíè áåëÿ èçàh åäèð:

Îáéåêòèâ ýåð÷ÿêëèéèí ñàhÿñèíäÿí ÷ûõûá äà áèîëîæè åëì îëàðàã ãÿáóë åäèëÿíáó ñàhÿëÿðÿ, éÿíè hèññäÿíêÿíàð èäðàêà âÿ èíñàíûí äàøëàøìûø òàðèõèíèí èçàh åäèë-ìÿñèíÿ äàõèë îëàíäà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ èíàíàí áèð àäàì ö÷öí hÿð øåéèíìöìêöí îëäóüóíó ýþðöðöê. Áåëÿ êè, þç íÿçÿðèééÿëÿðèíÿ ãÿòè îëàðàã èíàíàíáó àäàìëàðûí hÿòòà áÿçè çèääèééÿòëè ãÿðàðëàðû åéíè àíäà ãÿáóë åòìÿñè äÿìöìêöíäöð (Solly Zuckerman, Beyond The Ivory Tower, ToplingerPublications, New York, 1970, s. 19).

Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëû äà þç íÿçÿðèééÿëÿðèíÿ êîð-êîðàíÿ èíàíàí áÿçèèíñàíëàðûí òàïäûãëàðû áÿçè äàøëàøìûø ãàëûãëàðû ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åòäèêëÿðèôèêèðëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã èçàh åòìÿêäÿí èáàðÿòäèð.

167

Äàðâèí äöñòóðó!Áóðà ãÿäÿð ãåéä åòäèéèìèç áöòöí òåõíèêè ñöáóòëàðëà éàíàøû òÿêàìöë÷öëÿðèí

íåúÿ úÿôÿíý áèð èíàíúà ìàëèê îëìàñûíû áèð äÿ óøàãëàðûí äà áàøà äöøÿúÿéè ãÿäÿðàéäûí áèð ìèñàëëà õöëàñÿ åäÿê.

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè úàíëû àëÿìèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèàåäèð. Äîëàéûñû èëÿ áó èääèàéà ýþðÿ, úàíñûç âÿ øöóðñóç àòîìëàð áèð éåðÿ éûüûëàðàãÿââÿëúÿ höúåéðÿíè, ñîíðà äà åéíè àòîìëàð hÿð hàíñûñà áèð øÿêèëäÿ äèýÿðúàíëûëàðû âÿ èíñàíû ìåéäàíà ýÿòèðìèøäèð. Èíäè ôèêèðëÿøÿê. Úàíëû àëÿìèí ÿñàñ-ëàðû îëàí êàðáîí, ôîñôîð, àçîò, ïîòàñèóì áèðúÿ úàíëû äà ìåéäàíà ýÿòèðÿáèëìÿçëÿð. Èñòÿñÿíèç áó ìÿñÿëÿäÿ áèð “òÿúðöáÿ” àïàðàã âÿ òÿêàìöë÷öëÿðèíÿñëèíäÿ ìöäàôèÿ åòäèêëÿðè, àíúàã óúà ñÿñëÿ äåéÿ áèëìÿäèêëÿðè èääèàíû îíëàðûíàäûíäàí “Äàðâèí äöñòóðó” èëÿ èíúÿëÿéÿê.

Òÿêàìöë÷öëÿð úàíëû àëÿìèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí ôîñôîð, àçîò, êàðáîí,îêñèýåí, äÿìèð, ìàãíåçèóì êèìè åëåìåíòëÿðäÿí ÷îõëó ñàéäà áþéöê ÷ÿíèíè÷èíÿ áîë ìèãäàðäà ãîéñóíëàð. Ùÿòòà àäè hàëëàðäà îëìàéàí, àíúàã áó ãàðûøûüûíè÷èíäÿ îëìàëûäûð äåäèêëÿðè áÿçè ëÿâàçèìàòëàðû äà áó ÷ÿíÿ ÿëàâÿ åòñèíëÿð.Ãàðûøûãëàðûí è÷èíÿ èñòÿäèêëÿðè ãÿäÿð (òÿáèè øÿðàèòäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ìöìêöíîëìàéàí) àìèíîñèò, èñòÿäèêëÿðè ìèãäàðäà äà (áèðèíèí äÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíàýÿëìÿ åhòèìàëû 10-950 îëàí) ïðîòåèí äîëäóðñóíëàð. Áó ãàðûøûüà èñòÿäèêëÿðèêèìè èñòèëèê âÿ ðöòóáÿò âåðñèíëÿð. Áóíëàðû èñòÿäèêëÿðè èíêèøàô åòìèø úèhàçëàðëàãàðûøäûðñûíëàð. ×ÿíëÿðèí éàíûíà äà áó äöíéàíûí ÿí ìÿøhóð àëèìëÿðèíè äÿâÿòåòñèíëÿð. Áó ìöòÿõÿññèñëÿð àòàäàí îüóëà, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ þòöðöëÿðÿê íþâáÿ èëÿìèëéàðäëàðëà, hÿòòà òðèëéîíëàðëà èë äàâàìëû îëàðàã ÷ÿíëÿðèí éàíûíäà ýþçëÿñèíëÿð.Áèð úàíëûíûí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ö÷öí hàíñû øÿðòëÿðè ìþâúóä îëìàñûíàèíàíûðëàðñà, hàìûñûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ñÿðáÿñò îëñóí. Àíúàã íÿ åäèðëÿðñÿ-åò-ñèíëÿð, î ÷ÿíëÿðäÿí ãÿòèééÿí áèð úàíëû ÷ûõàðà áèëìÿéÿúÿêëÿð. Çöðàôÿëÿðè,øèðëÿðè, àðûëàðû, áöëáöëëÿðè, òóòóãóøóëàðû, àòëàðû, äåëôèíëÿðè, ýöëëÿðè, çàíáàãëàðû,ãÿðÿíôèëëÿðè, áàíàíëàðû, ïîðòàüàëëàðû, àëìàëàðû, õóðìàëàðû, ïîìèäîðëàðû,éåìèøëÿðè, ãàðïûçëàðû, ÿíúèðëÿðè, çåéòóíëàðû, öçöìëÿðè, øàôòàëûëàðû,òîâóçãóøóëàðûíû, ãûðãîâóëëàðû, ìöõòÿëèô ðÿíýëè êÿïÿíÿêëÿðè âÿ áóíëàð êèìèìèëéîíëàðëà úàíëû íþâöíäÿí hå÷ áèðèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Áóðàäà àäûíûãåéä åòäèéèìèç áó úàíëû âàðëûãëàðûí òÿê áèð höúåéðÿñèíè äÿ ÿëäÿ åäÿ áèëìÿçëÿð.

Ãûñàñû, øöóðñóç àòîìëàð áèð éåðÿ éûüûëàðàã höúåéðÿíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿáèëìÿçëÿð. Ñîíðà éåíè áèð ãÿðàð âåðÿðÿê áèð höúåéðÿíè èêè éåðÿ àéûðàí, äàhà

168

ñîíðà áèð-áèðèíèí àðäûíúà ôÿðãëè ãÿðàðëàð âåðÿí, åëåêòðîí ìèêðîñêîïóíó êÿøôåäÿí, ñîíðà þç höúåéðÿ ãóðóëóøóíó áó ìèêðîñêîïóí àëòûíäà èíúÿëÿéÿíïðîôåññîðëàðû äà ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð.

Ìàääÿ àíúàã Àëëàhûí öñòöí éàðàòìàñû èëÿ úàíëû îëà, hÿéàò òàïà áèëÿð.Áóíóí ÿêñèíè èääèà åäÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè èñÿ òÿôÿêêöð âÿ èäðàêà òàìàìèëÿçèää îëàí áèð úÿôÿíýèééàòäûð. Òÿêàìöë÷öëÿðèí îðòàéà àòäûüû èääèàëàð ÿòðàôûíäàáèð àç äöøöíìÿê hàããûíäà éóõàðûäà äàíûøûëàí íöìóíÿäÿ îëäóüó êèìè áóhÿãèãÿòè äÿ àéäûí øÿêèëäÿ ýþñòÿðèð.

Ýþçäÿêè âÿ ãóëàãäàêû òåõíîëîýèéàÒÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí hå÷ âàõò èçàh åäÿ áèëìÿéÿúÿéè áàøãà áèð ìÿñÿëÿ

èñÿ ýþçäÿêè âÿ ãóëàãäàêû ìöêÿììÿë hèññåòìÿ (ëàìèñÿ) êåéôèééÿòèäèð.Ýþçëÿ áàüëû ìþâçóéà êå÷ìÿçäÿí ÿââÿë “íåúÿ ýþðöðöê?” ñóàëûíà ãûñà äà

îëñà úàâàá âåðÿê. Áèð úèñèìäÿí ýÿëÿí øöàëàð ýþçÿ òÿðñ îëàðàã äöøöðëÿð. Áóøöàëàð áóðàäàêû höúåéðÿëÿð òÿðÿôèíäÿí åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíà ÷åâðèëèð âÿ áåéèíèíàðõà òÿðÿôèíäÿêè ýþðìÿ ìÿðêÿçè äåéèëÿí êè÷èê áèð íþãòÿéÿ þòöðöëöð. Áóåëåêòðèê ñèãíàëëàðû ñûðà èëÿ äàâàì åäÿí èúðààòëàðäàí ñîíðà áåéèíäÿêè áóìÿðêÿçäÿ ýþðöíòö îëàðàã hèññ åäèëèð âÿ ýþðöëöð.

Áó ìÿëóìàòäàí ñîíðà èíäè áèð àç ôèêèðëÿøÿê. Áåéèí èøûã ö÷öí ãàïàëûäûð.Éÿíè áåéíèí è÷è ãàïãàðàíëûãäûð, èøûã áåéíèí îëäóüó éåðÿ ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõàáèëìÿç. Ýþðöíòö ìÿðêÿçè äåéèëÿí éåð çöëìÿò ãàðàíëûã, èøûüûí hå÷ âàõò ÷àòàáèëìÿäèéè, áÿëêÿ äÿ hå÷ âàõò ðàñò ýÿëìÿäèéèíèç ãÿäÿð ãàðàíëûã áèð éåðäèð.Àíúàã ñèç áó çöëìÿò ãàðàíëûüûíäà èøûãëû, ïàðëàã áèð äöíéàíû ñåéð åäèðñèíèç.Ùÿì äÿ áó î ãÿäÿð àéäûí âÿ êåéôèééÿòëè áèð ýþðöíòöäöð êè, XXI ÿñðèíòåõíîëîýèéàñû äà hÿð úöð èìêàí ñàhèáè îëìàñûíà áàõìàéàðàã áó ýþðöíòöíöÿëäÿ åäÿ áèëìÿìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, hàçûðäà îõóäóüóíóç êèòàáà, êèòàáû òóòàíÿëëÿðèíèçÿ áàõûí. Ñîíðà áàøûíûçû ãàëäûðûí âÿ ÿòðàôûíûçà íÿçÿð ñàëûí. Èíäèýþðäöéöíöç àéäûíëûã âÿ êåéôèééÿòäÿêè áó ýþðöíòöíö áàøãà áèð éåðäÿýþðìöñöíöçìö? Áó ãÿäÿð àéäûí áèð ýþðöíòöíö ñèçÿ äöíéàíûí áèð íþìðÿëèòåëåâèçîð øèðêÿòèíèí èñòåhñàë åòäèéè ÿí ìöêÿììÿë òåëåâèçîð åêðàíû äà âåðÿáèëìÿç. 100 èëäèð ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñ áó àéäûíëûüû ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûð. Áóíóíö÷öí ôàáðèêëÿð, íÿhÿíý òÿñèñàòëàð ãóðóëóð, òÿäãèãàòëàð àïàðûëûð, ïëàíëàð âÿëàéèhÿëÿð hàçûðëàíûð. Éåíÿ äÿ áèð òåëåâèçèéà åêðàíûíà áàõûí, áèð äÿ ÿëèíèçäÿòóòäóüóíóç áó êèòàáà. Àðàäà áþéöê àéäûíëûã âÿ êåéôèééÿò ôÿðãè îëäóüóíó

ýþðÿúÿêñèíèç. Ùÿì äÿ òåëåâèçîð åêðàíû ñèçÿ èêèþë÷öëö áèð ýþðöíòö ýþñòÿðèð,hàëáóêè ñèç ö÷þë÷öëö, äÿðèí áèð ïåðñïåêòèâè ýþðöðñöíöç.

Óçóí èëëÿðäèð îí ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñ ö÷þë÷öëö òåëåâèçîð hàçûðëàìàüà, ýþçöíýþðìÿ êåéôèééÿòèíÿ éèéÿëÿíìÿéÿ ñÿé ýþñòÿðèð. Áÿëè, ö÷þë÷öëö òåëåâèçîðñèñòåìèíè hàçûðëàéà áèëäèëÿð, àíúàã îíó äà åéíÿêñèç ýþðìÿê ìöìêöí äåéèë.Áó åéíè çàìàíäà ñöíè áèð ö÷þë÷öëö ñèñòåìäèð. Àðõà òÿðÿô äàhà áóëàíûã, ãàðøûòÿðÿô èñÿ êàüûçäàí hàçûðëàíìûø äåêîðàñèéà êèìè ýþðöíöð. Ùå÷ âàõò ýþçöíýþðäöéö ãÿäÿð äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè áèð ýþðöíòö îëà áèëìÿç. Êàìåðàäà äà,òåëåâèçîðäà äà ìöòëÿã ýþðöíòö èòêèñè áàø âåðèð.

Òÿêàìöë÷öëÿð áó êåéôèééÿòëè âÿ äÿãèã ýþðöíòöíö òÿøêèë åäÿí ìåõàíèçìèíòÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèà åäèðëÿð. Èíäè áèð àäàì ñèçÿ îòàüûíûçûí áèðêöíúöíäÿêè òåëåâèçîðóí òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëäèéèíè, “àòîìëàðáèð éåðÿ òîïëàíäû âÿ áó ýþñòÿðÿí úèhàçû ìåéäàíà ýÿòèðäè” äåñÿ, íÿôèêèðëÿøÿðñèíèç? Ìèíëÿðëÿ àäàìûí áèð éåðÿ éûüûøàðàã äöçÿëäÿ áèëìÿäèéèíèøöóðñóç àòîìëàð íåúÿ åäÿ áèëÿð?

Ýþçöí ýþðäöéöíäÿí äàhà èáòèäàè îëàí áó ýþðöíòöíö ìåéäàíà ýÿòèðÿíúèhàç òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìèðñÿ, ýþçöí âÿ ýþçöí ýþðäöéö ýþðöíòöíöí äÿòÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìÿéÿúÿéè àéäûí ìÿñÿëÿäèð.

Áó ìÿñÿëÿ ãóëàã ö÷öí äÿ åéíèäèð. Õàðèúè ãóëàã ÿòðàôäàêû ñÿñëÿðè ãóëàã÷þì÷ÿñè âàñèòÿñèëÿ éûüûá îðòà ãóëàüà þòöðöð. Îðòà ãóëàã àëäûüû ñÿñ òèðòÿéèøëÿðèíèýöúëÿíäèðÿðÿê äàõèëè ãóëàüà þòöðöð. Äàõèëè ãóëàã äà áó òèòðÿéèøëÿðè åëåêòðèêñèãíàëëàðûíà äþíäÿðÿðÿê áåéèíÿ ýþíäÿðèð. Åéíèëÿ ýþðìÿ ìÿñÿëÿñèíäÿ îëäóüóêèìè åøèòìÿê èúðààòëàðû äà áåéèíäÿêè åøèòìÿ ìÿðêÿçèíäÿ hÿéàòà êå÷èð.

Ýþçäÿêè âÿçèééÿò ãóëàã ö÷öí äÿ ãöââÿäÿ ãàëûð, éÿíè áåéèí èøûüà îëäóüóêèìè ñÿñÿ äÿ ãàïàëûäûð, ñÿñè êå÷èðìèð. Äîëàéûñû èëÿ ÿòðàô íÿ ãÿäÿð ýóðóëòóëóäà îëñà áåéíèí è÷è òàìàìèëÿ ñÿññèçäèð. Áóíà áàõìàéàðàã ÿí äÿãèã ñÿñëÿðáåéèíäÿ hèññ åäèëèð. Ñÿñ êå÷èðìÿéÿí áåéíèìèçäÿ áèð îðêåñòðèí ñèìôîíèéàëàðûíûåøèäÿðñèíèç, èçäèhàìëû áèð ìÿêàíûí áöòöí ýóðóëòóñóíó åøèäÿðñèíèç. Àíúàãhÿìèí àíäà hÿññàñ áèð úèhàçëà áåéíèìèçèí è÷èíäÿêè ñÿñ ñÿâèééÿñè þë÷öëñÿ,áóðàäà ìöòëÿã áèð ñÿññèçëèéèí hàêèì îëäóüó ýþðöíÿúÿê.

Äÿãèã áèð ýþðöíòö ÿëäÿ åäÿ áèëìÿê ö÷öí èíäèéÿ ãÿäÿð òåõíîëîýèéàäàí íåúÿèñòèôàäÿ åäèëèðñÿ, ñÿñ ö÷öí äÿ åéíè ñÿéëÿð îíëàðëà èëäèð êè, äàâàì åäèð. Ñÿñèãåéä åòìÿê úèhàçëàðû, ÷îõëó åëåêòðèê àëÿòè, ñÿñè ãåéä åäÿí ìóñèãè ñèñòåìëÿðèáó ñÿéëÿðèí áÿçèëÿðèíèí íÿòèúÿëÿðèäèð. Àíúàã áöòöí òåõíîëîýèéàéà, áó

169

170

òåõíîëîýèéàäà èøëÿéÿí ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñÿ âÿ ìöòÿõÿññèñÿ áàõìàéàðàããóëàãäàêû äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè áèð ñÿñ ÿëäÿ åäèëìÿìèøäèð. ßí áþéöê ìóñèãèñèñòåìè øèðêÿòèíèí èñòåhñàë åòäèéè ÿí êåéôèééÿòëè ìóñèãè àëÿòèíè ôèêèðëÿøèí. Ñÿñèãåéä åäÿíäÿ ìöòëÿã ñÿñèí áèð hèññÿñè èòèð âÿ éà àç äà îëñà ìöòëÿã õûøûëòû ÿìÿëÿýÿëèð. Ìóñèãè úèhàçûíû à÷àíäà ìóñèãè áàøëàìàìûøäàí ÿââÿë áèð õûðûëòûëû ñÿñèìöòëÿã åøèäÿúÿêñèíèç. Àíúàã èíñàí áÿäÿíèíäÿêè òåõíîëîýèéàíûí ìÿhñóëóîëàí ñÿñëÿð ÷îõ äÿãèã âÿ ãöñóðñóçäóð. Áèð èíñàí ãóëàüû hå÷ âàõò ìóñèãèìÿðêÿçèíäÿ îëäóüó êèìè õûðûëòûëû âÿ éà ïîçóíòóëó ñÿñ hèññ åòìÿç, ñÿñíåúÿäèðñÿ, îíó òàì âÿ äÿãèã îëàðàã åøèäèð. Áó âÿçèééÿò èíñàí éàðàäûëäûüûýöíäÿí èíäèéÿ ãÿäÿð áó úöðäöð.

Áó ýöíÿ ãÿäÿð èíñàí îüëóíóí èñòåhñàë åòäèéè, hàçûðëàäûüû hå÷ áèð ýþðöíòöâÿ ñÿñ úèhàçû ýþç âÿ ãóëàã ãÿäÿð hÿññàñ âÿ óüóðëó áèð ëàìèñÿ ñèñòåìè îëàáèëìÿìèøäèð.

Àíúàã ýþðìÿ âÿ åøèòìÿ hàäèñÿñèíäÿ áöòöí áóíëàðäàí áàøãà ÷îõ áþéöêhÿãèãÿò âàð.

Áåéíèí è÷èíäÿêè ýþðÿí âÿ åøèäÿí øöóð êèìÿ àèääèð?Áåéíèí è÷èíäÿ úöðáÿúöð ðÿíýëè áèð äöíéàíû ñåéð åäÿí, ñèìôîíèéàëàðû,

ãóøëàðûí ñÿñèíè åøèäÿí, ÷è÷ÿêëÿðè èéëÿéÿí êèìäèð?Èíñàíûí ýþçëÿðèíäÿí, ãóëàãëàðûíäàí, áóðíóíäàí ýÿëÿí õÿáÿðäàðëûãëàð

åëåêòðèê ñèãíàëû îëàðàã áåéèíÿ þòöðöëöð. Áèîëîýèéà, ôèçèîëîýèéà âÿ éà áèîêèìéàêèòàáëàðûíäà áó ýþðöíòöíöí áåéèíäÿ íåúÿ ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ äàèð ÷îõëóòÿôÿððöàòëàð îõóéà áèëÿðñèíèç. Àíúàã áó ìÿñÿëÿ hàããûíäàêû hÿãèãÿòÿ hå÷ áèðéåðäÿ ðàñò ýÿëÿ áèëìÿçñèíèç êè, áåéèíäÿ áó åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíû ýþðöíòö, ñÿñ,èé âÿ hèññ îëàðàã ãàâðàéàí êèìäèð? Áåéèíèí è÷èíäÿ ýþçÿ, ãóëàüà, áóðóíàåhòèéàú hèññ åòìÿäÿí áöòöí áóíëàðû ãàâðàéàí áèð øöóð âàð. Áó øöóð êèìÿàèääèð?

ßëáÿòòÿ, áó øöóð áåéíè òÿøêèë åäÿí ñèíèðëÿðÿ, éàü òÿáÿãÿñèíÿ âÿ ñèíèðhöúåéðÿëÿðèíÿ àèä äåéèë. Áóíà ýþðÿ äÿ hÿð øåéèí ìàääÿäÿí èáàðÿò îëäóüóíóçÿíí åäÿí äàðâèíèñò ìàòåðèàëèñòëÿð áó ñóàëëàðà hå÷ âàõò úàâàá âåðÿ áèëìèð.×öíêè áó øöóð Àëëàhûí éàðàòäûüû ðóhäóð. Ðóh ýþðöíòöíö ñåéð åòìÿê ö÷öí ýþçÿ,ñÿñè åøèòìÿê ö÷öí ãóëàüà åhòèéàú hèññ åòìÿç. Áóíëàðäàí äà áàøãà ôèêèðëÿøìÿêö÷öí áåéèíÿ äÿ åhòèéàúû îëìàç.

Áó àéäûí âÿ åëìè hÿãèãÿòëÿðè îõóéàí hÿð áèð èíñàíûí áåéíèí äàõèëèíäÿêèáèð íå÷ÿ ñàíòèìåòðëèê, ãàïãàðàíëûã ìÿêàíà áöòöí êàèíàòû ö÷þë÷öëö, ðÿíýëè,

171

êþëýÿëè âÿ èøûãëû îëàðàã ñûüûøäûðàí Àëëàhû ôèêèðëÿøèá, Îíäàí ãîðõóá Îíàñûüûíìàñû ëàçûìäûð.

Ìàòåðèàëèñò èíàíúÁóðà ãÿäÿð àðàøäûðäûãëàðûìûç òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí åëìè êÿøôëÿðëÿ à÷ûã

øÿêèëäÿ çèääèééÿò òÿøêèë åäÿí áèð èääèà îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Íÿçÿðèééÿíèíhÿéàòûí ìÿíøÿéè hàããûíäàêû èääèàñû åëìÿ çèääèð, îðòàéà àòäûüû òÿêàìöëìåõàíèçìëÿðèíèí hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäèðèúè òÿñèðè éîõäóð âÿ äöíéàíûí äàøëàøìûøãàòëàðû äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí âàúèá ñàéäûüû êå÷èä ôîðìàëàðûíûíéàøàìàäûãëàðûíû ýþñòÿðèð. Áåëÿ äÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ÿëáÿòòÿ êè, åëìÿçèää áèð ôèêèð êèìè êÿíàðà àòûëìàñû ëàçûìäûð.

Òàðèõ áîéó òÿêàìöë ìîäåëè êèìè áèð ÷îõ äöøöíúÿ ñèñòåìè åëìèíýöíäÿìèíäÿí ÷ûõàðûëìûøäûð. Àììà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè òÿêèäëÿ åëìèýöíäÿìÿ ýÿòèðìÿê èñòÿéèðëÿð. Ùÿòòà áÿçè àäàìëàð áó íÿçÿðèééÿíèí òÿíãèäèíè“åëìÿ höúóì” êèìè ãÿëÿìÿ âåðìÿéÿ ÷àëûøûð. Ýþðÿñÿí íÿéÿ ýþðÿ?

Áóíóí ñÿáÿáè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí áÿçè ìöhèòëÿð ö÷öí hå÷ úöð ÿëäÿíáóðàõûëìàéàúàã åhêàì÷û áèð èíàíú îëìàñûäûð. Áó àäàìëàð ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿéÿêîð-êîðàíÿ áàüëûäûðëàð âÿ äàðâèíèçìè äÿ òÿáèÿòÿ âåðèëÿ áèëÿúÿê éåýàíÿìàòåðèàëèñò èçàh îëäóüó ö÷öí ìÿíèìñÿéèðëÿð.

Áÿçÿí áóíó à÷ûã øÿêèëäÿ åòèðàô äà åäèðëÿð. Ùàðâàðä Óíèâåðñèòåòèíäÿíìÿøhóð ýåíåòèê âÿ òàíûíìûø òÿêàìöë÷ö îëàí Ðè÷àðä Ëåâîíòèí “ÿââÿëúÿìàòåðèàëèñò, ñîíðà àëèì” îëäóüóíó áåëÿ åòèðàô åäèð:

Áèçèì ìàòåðèàëèçìÿ áèð åòèãàäûìûç âàð, àïðèîð (ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø,äîüðó ñàéûëàí, òÿúðöáÿäÿí àñûëû îëìàéàí, òÿúðöáÿäÿí ãàáàã ìþâúóä îëàí)áèð èíàíúäûð áó. Áèçè äöíéàéà ìàòåðèàëèñò áèð à÷ûãëàìà ýÿòèðìÿéÿ ìÿúáóðåäÿí øåé åëìèí èñòèãàìÿò âÿ ãàéäàëàðû äåéèë. ßêñèíÿ, ìàòåðèàëèçìÿ îëàíàïðèîð áàüëûëûüûìûç öçöíäÿí äöíéàéà ìàòåðèàëèñò à÷ûãëàìà ýÿòèðÿíàðàøäûðìà öñóëëàðûíû âÿ ãàâðàìëàðû òÿãäèð åäèðèê. Ìàòåðèàëèçì ìöòëÿãäîüðó îëäóüóíà ýþðÿ äÿ èëàhè áèð à÷ûãëàìàíûí ñÿhíÿéÿ äàõèë îëìàñûíàèúàçÿ âåðÿ áèëìÿðèê (Richard Lewontin, "The Demon-Haunted World",The New York Review of Books, 9 éàíâàð 1997, s. 28).Áó ñþçëÿð äàðâèíèçìèí ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿéÿ áàüëûëûã óúáàòûíäàí éàøàäûëàí

áèð åhêàì îëìàñûíûí à÷ûã èôàäÿñèäèð. Áó åhêàì ìàääÿäÿí áàøãà hå÷ áèðâàðëûã îëìàäûüûíû ãÿáóë åäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ úàíñûç, ìÿíòèãñèç ìàääÿíèí

172

hÿéàòû éàðàòäûüûíà èíàíûð. Ìèëéîíëàðëà ìöõòÿëèô úàíëû íþâöíöí, ìÿñÿëÿí,ãóøëàðûí, áàëûãëàðûí, çöðàôÿëÿðèí, ãàïëàíëàðûí, áþúÿêëÿðèí, àüàúëàðûí, ÷è÷ÿêëÿðèí,áàëèíàëàðûí âÿ èíñàíëàðûí úàíñûç ìàääÿíèí þç è÷èíäÿêè äÿéèøèêëèêëÿðÿ, éÿíèéàüàí éàüûøëà, ÷àõàí øèìøÿêëÿ îíóí è÷èíäÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè ãÿáóë åäèð.Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ áó, hÿì àüëà, hÿì äÿ åëìè ýåð÷ÿêëèêëÿðÿ çèää ãÿíàÿòäèð.Àììà äàðâèíèñòëÿð “èëàhè áèð à÷ûãëàìàíûí ñÿhíÿéÿ ýèðìÿìÿñè” ö÷öí áóãÿíàÿòè ìöäàôèÿ åòìÿêäÿ äàâàì åäèðëÿð.

Úàíëûëàðûí ìÿíøÿéèíÿ ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø ìàòåðèàëèñò äöøöíúÿ èëÿáàõìàéàí hÿð êÿñ èñÿ áó à÷ûã ýåð÷ÿéè ýþðÿúÿêäèð: “Áöòöí úàíëûëàð öñòöí áèðýöúÿ, ìÿëóìàòà âÿ àüëà ñàhèá îëàí áèð Éàðàäàíûí ÿñÿðëÿðèäèð. Î Éàðàäàí áöòöíêàèíàòû éîõäàí âàð åäÿí, úàíëûëàðû äà éàðàäûá øÿêèëëÿíäèðÿí Àëëàhäûð”.

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áÿøÿðòàðèõèíèí ÿí òÿñèðëè ñåhðèäèðÁóðàäà áóíó äà áèëäèðìÿê ëàçûìäûð êè, ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø ìÿíôè

ôèêèðëÿðè îëìàéàí, hå÷ áèð èäåîëîýèéàíûí òÿñèðè àëòûíäà ãàëìàéàí, àíúàã àüëûíûâÿ ìÿíòèãèíè èøëÿäÿí hÿð áèð èíñàí åëìäÿí âÿ ìÿäÿíèééÿòäÿí óçàã îëàíúÿìèééÿòëÿðèí õóðàôàòëàðûíû ÿêñ åòäèðÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èíàíûëìàñûìöìêöí îëìàéàí áèð èääèà îëäóüóíó àñàíëûãëà áàøà äöøÿúÿêäèð.

Éóõàðûäà äà ãåéä åòäèéèìèç êèìè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ èíàíàíëàð áþéöêáèð ÷ÿíèí è÷èíÿ ÷îõëó àòîìó, ìîëåêóëó, úàíñûç ìàääÿíè äîëäóðàí âÿ áóíëàðûíãàðûøìàñûíäàí âàõò ÿðçèíäÿ ôèêèðëÿøÿí, äÿðê åäÿí, êÿøôëÿð åäÿí ïðîôåññîðëàðûí,òÿëÿáÿëÿðèí, Åéíøòåéí, Ùóááë êèìè åëì àäàìëàðûíûí, Ôðåíê Ñèíàòðà, ×àðëòîíÙåñòîí êèìè ñÿíÿò÷èëÿðèí, áóíóíëà éàíàøû úåéðàíëàðûí, ëèìîí àüàúëàðûíûí,ãÿðÿíôèëëÿðèí ÷ûõàúàüûíà èíàíûðëàð. Ùÿì äÿ áó úÿôÿíý èääèàéà èíàíàíëàð åëìàäàìëàðû, ïðîôåññîðëàð, ìÿäÿíè, òÿhñèëëè èíñàíëàðäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ òÿêàìöëíÿçÿðèééÿñè ö÷öí “äöíéà òàðèõèíèí ÿí áþéöê âÿ ÿí òÿñèðëè ñåhðè” èôàäÿñèíèèøëÿòìÿê äàhà ìöíàñèá îëàúàã. ×öíêè áÿøÿð òàðèõèíäÿ èíñàíëàðûí àüëûíûáàøûíäàí áó äÿðÿúÿäÿ àëàí, àüûë âÿ ìÿíòèãëÿ ôèêèðëÿøìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿéÿí,ýþçëÿðèíèí ãàðøûñûíà ñàíêè áèð ïÿðäÿ ÷ÿêèá ÷îõ à÷ûã îëàí hÿãèãÿòëÿðèýþðìÿëÿðèíÿ ìàíå îëàí áèð áàøãà èíàíú âÿ éà èääèà äà éîõäóð. Áó, ãÿäèììèñèðëèëÿðèí ýöíÿø òàíðûñû Ðàéà, áÿçè àôðèêàëû ãÿáèëÿëÿðèí òîòåìëÿðÿ, Ñÿáàõàëãûíûí ýöíÿøÿ ñèòàéèø åòìÿñèíäÿí, Ùç. Èáðàhèìèí òàéôàñûíûí þç ÿëëÿðè èëÿäöçÿëòäèéè áöòëÿðÿ, Ùç.Ìóñàíûí õàëãûíûí ãûçûëäàí äöçÿëòäèéè áóçîâà ñèòàéèø

173

åòìÿñèíäÿí äàhà äÿhøÿòëè âÿ ãÿáóëåäèëìÿç áèð êîðëóãäóð. Ùÿãèãÿòäÿ áóâÿçèééÿò Àëëàhûí Ãóðàíäà èøàðÿ åòäèéè áèð àüûëñûçëûãäûð. Àëëàh áÿçè èíñàíëàðûíèäðàê ãàáèëèééÿòèíèí ãàïàíàúàüûíû âÿ hÿãèãÿòëÿðè ýþðìÿêäÿí àúèç âÿçèééÿòÿäöøÿúÿéèíè ÿêñÿð àéÿëÿðèíäÿ áèëäèðèð. Áó àéÿëÿðäÿí áÿçèëÿðè áóíëàðäûð:

“Ùÿãèãÿòÿí, èíêàð åäÿíëÿðè ÿçàáëà ãîðõóòñàí äà, ãîðõóòìàñàí äàîíëàð ö÷öí áèðäèð, èìàí ýÿòèðìÿçëÿð. Àëëàh îíëàðûí öðÿéèíÿ âÿ ãóëàüûíàìþhöð âóðìóøäóð. Ýþçëÿðèíäÿ äÿ ïÿðäÿ âàðäûð. Îíëàðû áþéöê áèðÿçàá ýþçëÿéèð!” (“Áÿãÿðÿ”, 26-7).“...Îíëàðûí ãÿëáëÿðè âàðäûð, ëàêèí îíóíëà àíëàìàçëàð. Îíëàðûí ýþçëÿðèâàðäûð, ëàêèí îíóíëà åøèòìÿçëÿð. Îíëàð håéâàí êèìèäèðëÿð, áÿëêÿ äÿäàhà ÷îõ çÿëàëÿòäÿäèðëÿð. Ãàôèë îëàíëàð äà ìÿhç îíëàðäûð!” (“ßðàô”,7179).Àëëàh áàøãà àéÿëÿðäÿ èñÿ áó èíñàíëàðûí ìþúöçÿëÿð ýþðñÿëÿð äÿ

èíàíìàéàúàã ãÿäÿð ñåhðëÿíäèêëÿðèíè áåëÿ áèëäèðèð:“ßýÿð îíëàðà ýþéäÿí áèð ãàïû à÷ñàã âÿ îíóíëà äóðìàäàí éóõàðûäûðìàøñàëàð, éåíÿ äÿ “Ýþçöìöç áàüëàíìûø, áèç ñåhðëÿíìèøèê”äåéÿðëÿð” (“Ùèúð”, 1514-15).Áó ãÿäÿð ýåíèø áèð êöòëÿíèí öçÿðèíäÿ áó ñåhðèí òÿñèðëè îëìàñû, èíñàíëàðûí

hÿãèãÿòëÿðäÿí áó ãÿäÿð óçàã ñàõëàíìàñû âÿ 150 èëäèð áó ñåhðèí ïîçóëìàìàñûèñÿ ñþçëÿðëÿ äåéèëÿ áèëìÿéÿúÿê ãÿäÿð håéðÿòàìèç áèð âÿçèééÿòäèð. ×öíêè áèðâÿ éà áèð íå÷ÿ èíñàíûí èìêàí õàðèúèíäÿ îëàí ññåíàðèëÿðÿ, úÿôÿíýèééàò âÿìÿíòèãñèçëèêëÿðëÿ äîëó èääèàëàðà èíàíìàñû àéäûí îëà áèëèð. Àíúàã äöíéàíûí äþðäáèð òÿðÿôèíäÿêè èíñàíëàðûí øöóðñóç âÿ úàíñûç àòîìëàðûí àíè áèð ãÿðàðëà áèðéåðÿ éûüûëûá, ôþâãÿëàäÿ áèð òÿøêèëàòëàíìà, íèçàì-èíòèçàì, àüûë âÿ øöóð ýþñòÿðèáãöñóðñóç áèð ñèñòåìëÿ èøëÿéÿí êàèíàòû, úàíëû àëÿì ö÷öí óéüóí îëàí hÿð úöðõöñóñèééÿòÿ ñàhèá îëàí Éåð ïëàíåòèíè âÿ ñàéñûç êîìïëåêñ ñèñòåìëÿ òÿúhèçåäèëìèø úàíëûëàðû ìåéäàíà ýÿòèðäèéèíÿ èíàíìàñûíûí ñåhðäÿí áàøãà áèð èçàhûâÿ àäû éîõäóð.

Ùÿì÷èíèí Àëëàh Ãóðàíäà èíêàð÷û ôÿëñÿôÿíèí òÿðÿôäàðû îëàí áÿçè àäàìëàðûíåòäèéè ñåhðëÿðëÿ èíñàíëàðû òÿñèð àëòûíà àëäûãëàðûíû Ùç.Ìóñà âÿ Ôèðîí àðàñûíäàáàø âåðÿí áèð hàäèñÿ èëÿ áèçÿ áèëäèðèð. Ùç.Ìóñà Ôèðîíà hàãã äèíè áàøà ñàëàíäàÔèðîí Ùç.Ìóñàéà þç “åëìëè ñåhðáàçëàðû” èëÿ èíñàíëàðûí éûüûøäûãëàðû áèð éåðäÿãàðøûëàøìàëàðûíû èñòÿéèð. Ùç.Ìóñà ñåhðáàçëàðëà ãàðøûëàøàíäà ÿââÿëúÿñåhðáàçëàðà îíëàðûí ìÿðèôÿòëÿðèíè ýþñòÿðìÿñèíè ÿìð åäèð:

174

“(Ìóñà:) “Ñèç àòûí!” äåäè. Îíëàð (ÿëëÿðèíäÿêèíè éåðÿ) àòäûãäà

àäàìëàðûí ýþçëÿðèíè áàüëàéûá îíëàðû ãîðõóòäóëàð âÿ áþéöê áèð ñåhð ýþñ-

òÿðäèëÿð” (“ßðàô”, 7116).

Ýþðöíäöéö êèìè, Ôèðîíóí ñåhðáàçëàðû ýþçáàüëàìàëàðëà - Ùç.Ìóñà âÿ îíà

èíàíàíëàð èñòèñíà îëìàãëà - èíñàíëàðûí hàìûñûíû ñåhðëÿéÿ áèëìèøäèëÿð. Àíúàã

îíëàðûí àòäûãëàðûíûí ÿâÿçèíäÿ Ùç.Ìóñàíûí ýþñòÿðäèéè äÿëèë îíëàðûí áó ñåhðèíè,

àéÿëÿðèí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê, “óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè áöòöí øåéëÿðè óäìóø”,

éÿíè òÿñèðñèç hàëà ýÿòèðìèøäèð:

“Áèç äÿ Ìóñàéà: “ßñàíû òóëëà!” äåéÿ âÿhé åòäèê. Áèð äÿ áàõûá ýþðäöëÿð

êè, ÿñà îíëàðûí óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè áöòöí øåéëÿðè óäóð. Àðòûã hàãã

çàhèð, îíëàðûí óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè éàëàíëàð èñÿ áàòèë îëäó. Ñåhðáàçëàð

îðàäà ìÿüëóá åäèëäèëÿð âÿ õàð îëàðàã ýåðè äþíäöëÿð” (“ßðàô”, 7117-

119).

Àéÿäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, ÿââÿë èíñàíëàðû ñåhðëÿéÿðÿê þç òÿñèðè àëòûíà áó

àäàìëàðûí åòäèêëÿðèíèí áèð ñàõòàêàðëûã îëìàñûíûí öçÿ ÷ûõûá òÿñäèãëÿíìÿñèíäÿí

ñîíðà ãåéä åäèëÿí àäàìëàð ïèñ âÿçèééÿòÿ äöøìöøäöëÿð. Ýöíöìöçäÿ äÿ áèð

ñåhðèí òÿñèðè èëÿ åëì ïÿðäÿñè àëòûíäà ÷îõ úÿôÿíý èääèàëàðà èíàíàíëàð âÿ áóíëàðû

ìöäàôèÿ åòìÿéÿ hÿéàòëàðûíû hÿñð åäÿíëÿð ÿýÿð áó èääèàëàðäàí ÿë ÷ÿêìÿñÿëÿð,

hÿãèãÿòëÿð òàì ìÿíàñû èëÿ à÷ûüà ÷ûõàíäà âÿ “ñåhð ïîçóëàíäà” îíëàð äà ïèñ

âÿçèééÿòÿ äöøÿúÿêëÿð.

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿí âÿ àòåèñò áèð ôèëîñîô îëàí Ìàëêîëì

Ìàããðèú (Malcolm Muggeridge) áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿí ãîðõäóüóíó áåëÿ åòèðàô

åäèð:

Ìÿí þçöì òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí õöñóñèëÿ òÿòáèã åäèëäèéè ñàhÿëÿðèí

ýÿëÿúÿéèí òàðèõ êèòàáëàðûíäàêû ÿí áþéöê ýöëöíú âÿçèééÿòëÿðäÿí áèðè

îëàúàüûíà èíàíäûì. Ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿð áó ãÿäÿð ÷öðöê âÿ ãåéðè-ìöÿééÿí

îëàí áèð hèïîòåçèí èíàíûëìàç áèð ñàäÿëþâhëöêëÿ ãÿáóë åäèëìÿñèíè håéðÿò

è÷èíäÿ ãàðøûëàéàúàãëàð (Malcolm Muggeridge, The End of Christendom,

Grand Rapids: Eerdmans, 1980, s. 43).

Áó ýÿëÿúÿê óçàãäà äåéèë, ÿêñèíÿ, ÷îõ éàõûí áèð ýÿëÿúÿêäÿ èíñàíëàð

“òÿñàäöôëÿð”èí òàíðû îëà áèëìÿéÿúÿéèíè áàøà äöøÿúÿêëÿð âÿ òÿêàìöë

íÿçÿðèééÿñè áÿøÿð òàðèõèíèí ÿí áþéöê éàëàíû âÿ ÿí øèääÿòëè ñåhðè îëàðàã

òàíûäûëàúàã. Áó øèääÿòëè ñåhð áþéöê ñöðÿòëÿ äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ

þçöíöí èíñàíëàð öçÿðèíäÿêè òÿñèðèíè àçàëòìàüà áàøëàìûøäûð. Òÿêàìöë éàëàíûíûí

ñèððèíè þéðÿíÿí ÿêñÿð èíñàíëàð áó éàëàíà íåúÿ èíàíäûãëàðûíû håéðÿò âÿ òÿÿúúöá

è÷èíäÿ ýþòöð-ãîé åäèðëÿð.

“Ñÿí ïàê âÿ ìöãÿääÿññÿí!

Ñÿíèí áèçÿ þéðÿòäèêëÿðèíäÿí áàøãà áèç hå÷ áèð øåé áèëìèðèê.

Ùÿð øåéè áèëÿí, hþêì âÿ hèêìÿò ñàhèáè Ñÿíñÿí”

(“Áÿãÿðÿ”, 232).

175

176

1 World Book Encycloðedia, "Crusades",

Contributor: Donald E. Queller, Ph.D., Prof. of

Íistory, Univ. of Illinois, Urbana-Chamðaign,

World Book Inc., 1998

2 Geste Francorum, or the Deeds of the Franks

and the Other Pilgrims to Éerusalem, trans.

Rosalind Íill, London, 1962, s. 91

3 August C. Krey, The First Crusade: The

Accounts of Eye-Witnesses and Particiðants,

Pinceton & London, 1921, s. 261

4 August C. Krey, The First Crusade: The

Accounts of Eye-Witnesses and Particiðants,

Pinceton & London, 1921, s. 262

5 Michael Baigent, Richard Leigh, The Temðle

and the

Lodge, London, Corgi Books, 1990, s. 78-81.

6 Masonluk hakkûndaki bu tez için bkz. Éohn É.

Robinson, Born in Blood: The Lost Secrets of

Freemasonry,

New Öork, M. Evans & Comðany, 1989

7 Ender Arkun, Masonlarûn Döøönce Evrimine

Katkûsûna

Kûsa Bir Bakûø, Mimar Sinan, 1990, Sayû 77, s. 68

8 Teoman Bûyûkoðlu, Tamðliyeler ve

Íörmasonlar, Mimar

Sinan, 1997, Sayû 106, s. 11

9 Teoman Bûyûkoðlu, Tamðliyeler ve

Íörmasonlar, Mimar

Sinan, 1997, Sayû 106, s. 9

10 Teoman Bûyûkoðlu, Tamðliyeler ve

Íörmasonlar, Mimar

Sinan, 1997, Sayû 106, s. 19

11 Christoðher Knight ve Robert Lomas, The

Íiram Key,

Arrow Books, 1997, s. 37

12 G. Delafore, The Temðlar Tradition in the

Age of

Aquarius; Christoðher Knight, Robert Lomas, The

Íiram Key,

s. 37

13 C. Wilson, The Excavation of Éerusalem,

Christoðher

Knight, Robert Lomas, The Íiram Key, s. 38

14 Murat Özgen Ayfer, Masonluk Nedir ve

Nasûldûr?,

Ýstanbul, 1992, s. 298-299

15 Gougenot des Mousseaux in Le Éuif,

Éudaïsme et la

Éudaïsation des Peuðles Chr©tiens, ss. 499 ,2.

Baskû, 1886

16 Gougenot des Mousseaux in Le Éuif,

Éudaïsme et la

Éudaïsation des Peuðles Chr©tiens, s.21, quoting

Theodore

Reinach, Íistoire des Isra©lites, s. 221, ve

Salomon

Reinach, Orðheus, s. 299.

17 Fabre d'Olivet, La Langue Í©braïque, 1815,

s. 28

18 Mason Dergisi , sayû: 48-49, s. 67

19 Christoðher Knight, Robert Lomas, The Íiram

Key,

Arrow Books, London, 1997, s. 131

20 Christoðher Knight, Robert Lomas, The Íiram

Key,

Arrow Books, London, 1997, s. 131

21 Richard Rives, Too Long in the Sun,

Partakers Pub.,

1996, s. 130-31

22 Murat Özgen Ayfer, Masonluk Nedir ve

Nasûldûr?,

Ýstanbul, 1992, s. 298-299

23 Nesta Webster, Ancient Secret Tradition,

Secret

Societies And Subversive Movements, Boswell

Publishing

Co., Ltd., London, 1924

24 Nesta Webster, Ancient Secret Tradition,

Secret

Societies And Subversive Movements, Boswell

Publishing

Co., Ltd., London, 1924; Theodore Reinach,

ÃÅÉÄËßÐ

177

Íistoire des

Isra©lites, s. 221, Salomon Reinach, Orðheus, s.

299

25 Lance S. Owens, Éoseðh Smith and Kabbalah:

The Occult

Connection,Dialogue: A Éournal of Mormon

Thought, Vol. 27,

No. 3, Fall 1994, s. 117-194

26 Lance S. Owens, Éoseðh Smith and lah: The

Occult

Connection,Dialogue: A Éournal of Mormon

Thought, Vol. 27,

No. 3, Fall 1994, s. 117-194

27 Eliðhas L©vi, Íistoire de la Magie, ð. 273;

Nesta

Webster, Ancient Secret Tradition, Secret

Societies And

Subversive Movements, Boswell Publishing Co.

Ltd., London,

1924

28 Umberto Eco, Foucault Sarkacû, Çev. Þadan

Karadeniz,

2.b., Ýstanbul: Can Öayûnlarû, s. 428

29 EncartaR World English Dictionary c 1999

Microsoft

Corðoratio,. Develoðed for Microsoft by

Bloomsbury

Publishing Plc.

30 Lamont, The Philosoðhy of Íumanism 1977,

s. 116

31

httð:www.humanist.netdocumentsmanifesto1.html

32 Íenry Margenau, Roy Abraham Vargesse,

Cosmos, Bios,

Theos. La Salle IL, Oðen Court Publishing, 1992,

s. 241

33

httð:www.humanist.netdocumentsmanifesto2.html

34 Malachi Martin, The Keys of This Blood: The

Struggle

for World Dominion Between Poðe Éohn Paul II,

Mikhail

Gorbachev, and the Caðitalist West, New Öork,

Simon &

Schuster, 1990, s. 519-520

35 Malachi Martin, The Keys of This Blood, s.

520

36 Malachi Martin, The Keys of This Blood, s.

520

37 Dr. Selami Iøûndað, Sezerman Kardeø V,

Masonluktan

Esinlenmeler, Ýstanbul 1977, s. 73

38 Dr. Selami Iøûndað, Sezerman Kardeú VI,

Masonluktan

Esinlenmeler, Ýstanbul 1977, s. 79

39 Mimar Sinan, 1989, Sayû 72, s. 45

40 Selamet Mahfilinde Üç Konferans, s. 51

41 Manly P. Íall, The Lost Keys of

Freemasonry,

Philosoðhical Research Society; 1996, s. 54-55

42 É. D. Buck, Mystic Masonry, Kessinger

Publishing

Comðany, Eylöl 1990, s. 216

43 "Masonluk Ýddia Edildiði Gibi Gizli Bir

Teøekköl

mödör?", Mim Kemal Öke, Törk Mason Dergisi,

Sayû 15,

Temmuz 1954

44 Franz Simecek, Törkiye Fikir ve Költör

Derneði E. ve

K. S. R. Sonuncu ve 33. Derecesi Törkiye Ööksek

Þurasû,

24. Konferans, Ýstanbul, 1973, s. 46

45 httð:www.mason.org.truzerine.html

46 Dr. Selami Iøûndað, Üçöncö Derece

Ritöelinin

Ýncelenmesi, Mason Derneði Öayûnlarû:4,

Ýstanbul, 1978, s.

15

47 Íarun Öahya, Komönizm Pusuda,Vural Öa-

yûncûlûk,

Ýstanbul, Nisan 2001, s. 25

48 Moiz Berker, Gerçek Masonluk, Mimar Sinan,

1990, Sayû

77, s. 23

49 Dr. Selami Iøûndað, Sezerman Kardeø IV,

Masonluktan

Esinlenmeler, Ýstanbul 1977, s. 62

178

50 Dr. Selami Iøûndað, Masonlukta Dinlere

Benzemeyen

Öanlar, Masonluktan Esinlenmeler, Ýstanbul

1977, s. 145-

146

51 Dr. Selami Iøûndað, "Olumlu Bilim-Aklûn

Engelleri ve

Masonluk", Mason Dergisi, yûl 24, sayû 25-26

(Aralûk 76-

Mart 77)

52 Ýbrahim Baytekin, Ayna, Ocak 1999, No: 19,

s. 4

53 Dr. Selami Iúûndað, Masonluk Üstöne,

Masonluktan

Esinlenmeler, Ýstanbul 1977, s. 32

54 Christoðher Knight, Robert Lomas, The Íiram

Key,

Arrow Books, London, 1997, s. 131

55 Dr. Selami Iøûndað, Kuruluøundan Bugöne

Masonluk ve

Bizler, Masonluktan Esinlenmeler, Ýstanbul

1977, s. 274-

275

56 Dr. Selami Iøûndað, Sezerman Kardeø VII

Masonlukta

Öorumlama Vardûr Ama Putlaøtûrma Öoktur,

Masonluktan

Esinlenmeler, Ýstanbul 1977, s. 120

57 Celil Layûktez, Masonik Sûr, Ketumiyet

Nedir? Ne

Deðildir?, Mimar Sinan, 1992, Sayû 84, s. 27-29

58 Dr. Cahit Bergil, Masonluðun Leéander Devri,

Mimar

Sinan, 1992, Sayû 84, s. 75

59 Oktay Gþk, Eski Mûsûrda Tekris, Mimar

Sinan, 1995,

Sayû 95, s. 62-63

60 Dr. Cahit Bergil, Masonluðun Leéander Devri,

Mimar

Sinan, 1992, Sayû 84, s. 74

61 Reúit Ata, Çile: Tefekkör Íöcresi, Mimar

Sinan, 1984,

Sayû 53, s. 61

62 Rasim Adasal, Masonluðun Sosyal

Kaynaklarû ve

Amaçlarû, Mimar Sinan, Aralûk 1968, Sayû 8, s.

26

63 Robert Íieronimus, America's Secret

Destiny:

Sðiritual Vision and the Founding of a Nation,

Vermont,

Destiny Books, 1989, s. 84

64 Koðaral Çerman, Ritöellerimizdeki Allegori

ve

Semboller, Mimar Sinan, 1997, Sayû 106, s. 34

65 Michael Íoward, The Occult Consðiracy: The

Secret

Íistory of Mystics, Temðlars, Masons and Occult

Societies,

1.b., London, Rider, 1989, s. 8

66 Michael Íoward, The Occult Consðiracy: The

Secret

Íistory of Mystics, Temðlars, Masons and Occult

Societies,

1.b., London, Rider, 1989, s. 9

67 Koðaral Çerman, Ritöellerimizdeki Allegori

ve

Semboller, Mimar Sinan, 1997, Sayû 106, s. 38

68 Christoðher Knight ve Robert Lomas, The

Íiram Key, s.

188

69 Christoðher Knight ve Robert Lomas, The

Íiram Key, s.

188

70 Orhan Tanrûkulu, Kadûnûn Mason

Toðlumundaki Öeri,

Mimar Sinan, 1987, Sayû 63, s. 46

71 Koðaral Çerman, Ritöellerimizdeki Allegori

ve

Semboller, Mimar Sinan, 1997, Sayû 106, s. 39

72 Reøit Ata, Bir Fantezi: Mitoloéi'den

Masonluða, Mimar

Sinan, 1980, Sayû 38, s. 59

73 Albert Pike, Morals and Dogma, Kessinger

Publishing

Comðany, Ekim 1992, s. 839

74 Michael Íoward, The Occult Consðiracy: The

Secret

179

Íistory of Mystics, Temðlars, Masons and Occult

Societies,

1.b., London, Rider, 1989, s. 2-3

75 Önceki Böyök Üstad Enver Necdet Egeran,

Gerçek

Öözöyle Masonluk, Baønur Matbaasû, Ankara,

1972, s. 8-9

76 Dr. Selami Iøûndað, Panteizm-Kamutanrûcû-

lûk

Felsefesi, Masonluktan Esinlenmeler, Ýstanbul

1977, s. 189

77 Dr. Selami Iøûndað, Panteizm-Kamutanrûcû-

lûk

Felsefesi, Masonluktan Esinlenmeler, Ýstanbul

1977, s. 190

78 Dr. Selami Iøûndað, Panteizm-Kamutanrûcû-

lûk

Felsefesi, Masonluktan Esinlenmeler, Ýstanbul

1977, s. 189-

190

79 Íasan Erman, Masonlukta Ölöm Sonrasû,

Mimar Sinan,

1977, Sayû 24, s. 57

80 Dr. Selami Iøûndað, Masonluðun Kendine

Özgö Bir

Felsefesi Var Mûdûr, Öok Mudur?, Masonluktan

Esinlenmeler,

Ýstanbul 1977, s. 97

81 Wilder Penfield, Aklûn Esrarû: Ýnsan Beyni

ve Bilinç

Üzerine Kritik Bir Ýnceleme The Mystery of the

Mind: A

Critical Study of Consciousness and the Íuman

Brain,

Princeton, New Éersey, Princeton University

Press, 1975,

s. 123

82 Roger Penrose, The Emðeror's New Mind,

Penguin Books,

1989, s. 24-25

83 Roger Penrose, The Emðeror's New Mind,

Penguin Books,

1989, s.580

84 Onur Ayangil, Öeni Gnose, Mimar Sinan,

1977, Sayû 25,

s. 20

85 Enis Ecer, Gerçeðin Öolu, Mimar Sinan, 1979,

Sayû 30,

s. 29

86 Faruk Erengöl, Evrende Zeka, Mimar Sinan,

1982, Sayû

46, s. 27

87 Albert Arditti, Íörriyet-Disiðlin-Dinamizm-

Statizm,

Mimar Sinan, 1974, Sayû 15, s. 23

88 Naki Cevad Akkerman, Bilimsel Açûdan

Dayanøma Kavramû

ve Evrimi Üzerine Döøönceler II, Mimar Sinan,

1976, Sayû

20, s. 49

89 Mason Dergisi, sayû 48-49, s. 67

90 Mason Dergisi, sayû 48-49, s. 67

91 Dr. Selami Iøûndað, Kuruluøundan Bugöne

Masonluk ve

Bizler, Masonluktan Esinlenmeler, Ýstanbul

1977, s. 274-

275

92 Dr. Selami Iøûndag, Kuruluøundan Bugöne

Masonluk ve

Bizler, Masonluktan Esinlenmeler, Ýstanbul

1977, s. 274-

275

93 Pocock, in; Edmund Burke, Reflections on

the

Revolution in France, ed. É. G. A. Pocock,

Indianaðolis:

Íackett Publishing Comðany, 1987, ðð. 33-38

94 Desmond King-Íele, Doctor of Revolution:

The Life and

Times of Erasmus Darwin, Faber & Faber,

London, 1977, s.

361

95 Íenry Morris, The Long War Against God, s.

178

96 William R. Denslow, 10,000 Famous

Freemasons, vol. I.

Macoy Publishing & Macoy Suððly Co., Inc.

Ricmond,

180

Virginia, 1957, s. 285

97 William R. Denslow, 10,000 Famous

Freemasons, vol. I.

Macoy Publishing & Macoy Suððly Co., Inc.

Ricmond,

Virginia, 1957, s. 285

98 Íenry Morris, The Long War Against God, s.

198. 1776

yûlûnda Almanya, Bavyera'da kurulan

"Ýllöminati"

(Ýllömineler) adlû þrgöt, bir tör mason locasûydû.

Locanûn

Öahudi asûllû kurucusu Adam Weishauðt, þrgötön

amaçlarûnû

øu øekilde sûralamûøtû: 1- Bötön monarøilerin ve

dözenli

hökömetlerin feshedilmesi, 2- Þahsi mölkiyet ve

verasetin

feshedilmesi, 3- Aile hayatû ve evlilik

kurumunun

feshedilmesi ve çocuklar için komönal bir

eðitim

sisteminin kurulmasû, 4- Bötön dinlerin

feshedilmesi.

(bkz. Eustace Mullins, The World Order: Our

Secret Rulers,

s. 5; Lewis Sðence, The Encycloðedia of the

Occult, s.

223)

99 Íenry Morris, The Long War Against God,

Master Books,

Aðril 2000, s. 198

100 C. L. "Mason Aleyhtarlûðû", Mimar Sinan, yûl

4, sayû

13, 1973, s. 87-88

101 Íenry Morris, The Long War Against God, s.

60

102 Íuxley'in masonluðu için bkz. (Albert G.

Mackey.

"Charles Darwin and Freemasonry". An

Encycloðedia of

Freemasonry New Öork: The Masonic Íistory

Comðany, 1921,

Vol. III.) Royal Society ya da uzun adûyla The

Royal

Society of London for The Imðrovement of

Natural Knowledge

(Doðasal Bilginin Geliøtirilmesi Ýçin Londra

Kraliyet

Derneði) 1662 yûlûnda kuruldu. Kurumun bötön

öyeleri

istisnasûz masonlardan oluøuyordu bkz. Éohn É.

Robinson,

Born in Blood, s. 285

103 Royal Society'nin Darwinizm'e verdiði destek

hakkûnda

bkz. Íenry Morris, The Long War Against God,

s. 156-57

104 Anton Pannekoek, Marxsizm And

Darwinism, Translated

by Nathan Weiser. Transcribed for the Internet by

Éon

Muller, Chicago, Charles Í. Kerr & Comðany Co-

oðerative

Coðyright, 1912 by Charles Í. Kerr &

Comðany

(httð:www.marxists.orgarchiveðannekoeindex.htm

)

105 Dr. Selami Iøûndað, "Bilginin Geliømesinde

Engeller

ve Masonluk", Törkiye Íör ve Kabul Edilmiø

Masonlarû Böyök

Locasû, 1962 Öûlû Bölteni, Ýstanbul, 1962. s. 44

106 Fred Íoyle, Chandra Wickramasinghe,

Evolution from

Sðace, s. 130.

107 Dr. Selami Iøûndað, Evrim Öolu, Ýstanbul

1979, s. 141

108 P. M. Giovanni, Törkiye Fikir ve Költör

Derneði E. ve

K. S. R. Sonuncu ve 33. Derecesi Törkiye Ööksek

Þurasû,

24. Konferans, Ýstanbul, 1973, s. 107

109 Dr. Selami Iøûndað, Sezerman Kardeø VI,

Masonluktan

Esinlenmeler, Ýstanbul 1977, s. 78

110 Dr. Selami Iøûndað, "Masonluk

Öðretileri",

Masonluktan Esinlenmeler, Ýstanbul 1977, s. 137

111 Tanéu Koray, Mimar Sinan, 1992, No: 85, s.

46

112 Tanéu Koray, Mimar Sinan, 1992, No: 85, s.

49

113 Neøet Sirman, Masonluðun Ýlk Devirleri,

Mimar Sinan,

1997, Sayû 104, s. 41

114 Naki Cevad Akkerman, Politika ve

Masonluk, Mimar

Sinan, Eylöl 1968, Sayû 7, s. 66-67

115

httð:www.thefreemason.commridocsgeneralthe_he

ll_fire

_club.htm, (metnin Törkçe tercömesi,

httð:www.fortunecity.commeltingðotsanéacinto70

8hell.

html adresindeki Törkçe siteden alûnmûøtûr.)

116 Aydûnlanma ve Fransûz Devrimi ile masonluk

arasûndaki

baðlantûlar için bkz. Íarun Öahya, Öeni Masonik

Dözen, s.

203-215

117 Michael Íoward, The Occult Consðiracy, s.

69.

118 Comðterendu Gr. Or., 1903, Nourrisson,

"Les

Éacobins", 266-271; The Catholic Encycloðedia,

"Masonry

(Freemasonry)", New Advent,

httð:www.newadvent.orgcathen

119 The Catholic Encycloðedia, "Masonry

(Freemasonry)",

New Advent, httð:www.newadvent.orgcathen

120 "Nur Safa Tekyeliban, "Taassuba Karøû

Möcadele:

Gambetta Birader'in 8 Temmuz 1875 gönö

Cl©mente Amiti©

Locasû'nda Öaðtûðû Konuømadan", Doðuø Kolu Öûl-

lûðû: Ankara

Doðuø Mahfili Çalûømalarû, 1962, Kardeø

Matbaasû, Ankara,

1963, s. 19

121 The Catholic Encycloðedia, "Masonry

(Freemasonry)",

New Advent, httð:www.newadvent.orgcathen

122 Louis L. Synder and Ida Mae Brown,

Bismarck and

German Unification, New Öork, 1966, 90-91

123 The Catholic Encycloðedia, "Masonry

(Freemasonry)",

New Advent, httð:www.newadvent.orgcathen

124 Elbridge Colby, "In Íitler's Shadow: The

Myth of

Nazism's Conservative Roots", In Bad Faith?:

Politics and

Religion at Íarvard, 13 Ekim 1999

125 The Catholic Encycloðedia, "Masonry

(Freemasonry)",

New Advent, httð:www.newadvent.orgcathen

126 Michael Íoward, The Occult Consðiracy, s.

105

127 Steðhen Knight, The Brotherhood: The

Exðlosive Exðose

of the Secret World of the Freemasons,

ÍarðerCollins,

1985, sf.33

128 Daniel Ligou, Dictionnaire de la Franc-

Maçonnerie,

sf.1064

129 The Catholic Encycloðedia, "Masonry

(Freemasonry)",

New Advent, httð:www.newadvent.orgcathen

130 The Catholic Encycloðedia, "Masonry

(Freemasonry)",

New Advent, httð:www.newadvent.orgcathen

131 Voice, Chr. 1889, II, 257 sq.; The Catholic

Encycloðedia, "Masonry (Freemasonry)", New

Advent,

httð:www.newadvent.orgcathen

132 "Masonluk Göcönö Öitiriyor mu?", Nokta, 13

Ekim 1985,

sayû 40, s. 30

133 Bediözzaman Said Nursi, Mektubat, s.56

181